Univerzitet u Beogradu

Uiteljski Fakultet
Departman u Novom Pazaru

Seminarski Rad

Predmet : Metodika rada sa decom sa posebnim potrebama

Tema : Autizam

Student
Armin Mani , 0264/2012

Mentor
prof.dr.Jasmina Kovaevi

Novi Pazar , Februar 2015. godine

0

SADRAJ
1. UVOD.....................................................................................................................................2
2. POJAM I ISTORIJSKI OSVRT.........................................................................................4
2.1. Razlike izmeu Aspergerovog sindroma i autizma (Kannerovog sindroma).....5
3. AUTIZAM KAO PERVAZIVNI RAZVOJNI POREMEAJ........................................7
4. PREVALENCIJA (EPIDEMIOLOGIJA)..........................................................................9
5. DIJAGNOSTIKI KRITERIJI AUTIZMA....................................................................10
5.1 Kvalitativno oteenje socijalnih interakcija.........................................................10
5.2 Kvalitativno oteenje komunikacije.....................................................................10
5.3 Ogranieni repetitivni i stereotipni obrasci ponaanja, interesa i aktivnosti.....10
5.4 Poetak pre tree godine ivota..............................................................................11
6. NAJUOLJIVIJI OBLICI PONAANJA KOD AUTISTINE DECE......................12
6.1 Druge karakteristike autistinog poremeaja..............................................................144
a) Senzomotorika.........................................................................................................144
b) Igra..............................................................................................................................15
c) Inteligencija i posebne sposobnosti kod autistine dece.........................................15
7. ZAKLJUAK...................................................................................................................177
LITERATURA......................................................................................................................188

1. UVOD
Ekstremno osamljivanje i samoizolacija, kao i povlaenje od socijalnih kontakata tokom
vrlo ranog razvoja, opsesivna potreba za nepromjenljivou okoline i dnevne rutine,
preokupacija predmetima koje se koriste na neobian nain, rituali i stereotipno ponaanje,
npr. njihanje, otpor prema uenju novog, teko oteenje govora- kod nekih do mutizma, a
kod drugih bizaran nefunkcionalan govor, koji ukljuuje eholaliju, perseveraciju, stereotipni
ili metaforiki govor i neadekvatna upotreba zamjenica.
Ovako je dr. Leo Kanner, deji psihijatar iz John Hopkinsa u Baltimoru, 1943. godine
opisao i okarakterizirao rani deji autizam istaknuvi njegove simptome (Nikoli, 2000).
Gotovo u isto vrijeme neznajui za rad Lea Kannera, austrijski lijenik dr. Hans Asperger je
1944. opisao slian poremeaj nazvavi ga autistinom psihopatijom, dok je vicarski
pedijatar dr. Andreas Rett opisao autistini sindrom kod devojica kod kojih je jo u prvoj
godini ivota nastupala brza socijalna i mentalna deterioracija sa smrtnim ishodom obino do
tree godine (Remschmidt, 2009). Pola veka nakon Kannerovog opisa autizma, pojavili su se i
drugi brojni razliiti pristupi i stajalita, kako lijenika tako i porodica i samih autistinih
osoba, te su nicale brojne teorije i istraivanja, rezultati i praksa, zbrinjavanje, edukacija i
institucionalni pristupi (Quin, 2006).
Od vremena kada je prvi put zapaen, autistini poremeaj kao da ima neku mistinu
auru. Kliniari i uitelji i danas izvjetavaju o slinim znaajkama autizma kakve je Kanner
opisao pre vie od pola veka, ali su pristupi u njegovom prouavanju bili razliiti (Davison i
Neale, 1999). Meutim, ta je bilo pre 1943. i Kannerovog opisa? Da li je autizam nova
bolest? Vjerovatno nije. Ono to je sigurno jeste da se stotinama godina unazad nije ulo za
naziv autizam, meutim postoje oskudni opisi dece koja su ispoljavala ponaanja slina
onima za koja se danas tvrdi da ih ispoljavaju autistina deca (Frith, 2008). Ti dokazi seu i
do opisa divlje dece prisutne u mitologiji i legendama, kao to je deak- vuk iz Hessena
opisan 1334. godine, te zapisa lijenika Itarda iz 1801. godine, o deaku Viktoru. Danas, kada
se usporede karakteristike Viktorovog ponaanja, koje je Itard opisao u Zapisima o novim
naprecima u razvoju Viktora iz Aveyrona 1807. godine, sa simptomatologijom Kannerovog
sindroma, uoavaju se fascinantne podudarnosti (Benaron, 2009 ). Uta Frith je spekulisao o
tome da moemo pronai dokaze o autizmu kroz istoriju, pominjujui blagoslovljene lude u
Rusiji, koji su iskazivali neosjetljivost na bol, bizarno ponaanje, nevinost i nedostatak
drutvene svesti koji upuuju na to da su oni mogli imati autizam. Gotovo je sigurno da je
2

autizam uvijek postojao. U skoro svakoj kulturi se mogu pronai narodne prie iji su junaci
naivni i jednostavni pojedinci koji se ponaaju udno i sa upeatljivim nedostatkom
zdravog razuma, i ti pojedinci su uglavnom mukarci.
Jedna od takvih pria dolazi iz Kine:
Nekada davno Sheikh Chilli je bio veoma zaljubljen u neku devojku i onda je pitao svoju
majku: 'Koji je najbolji nain da se devojka zaljubi u mladia?' Majka je odgovorila:
'Najbolje je sjesti iznad bunara i kada devojka doe na bunar po vodu, baciti pijesak na nju i
nasmijati se.' Sheikh je otiao na bunar, a kada se pojavila devojka, on se bacio velikim
kamenom na nju i razbio joj glavu. Ljudi su ga osuivali i eljeli mu smrt, no kada je objasnio
zato je to uradio, svi su se sloili da je Sheikh najvea budala na svetu. (From Folktales of
India, Kang & Kang 1988; prema Happe, 1994).
Uistinu, trebalo je dugo vremena da se ti udni pojedinci ponu istraivati i da autizam
dobije svoje ime. Meutim, on i dalje ostaje vrlo sloen i zbunjujui, i pri dijagnosticiranju i
pri dogovoru o definiciji i najboljim tretmanima lijeenja, ali pobuuje veliki interes kliniara
i istraivaa (Feinstein, 2010). Ono to je i do danas ostalo nepoznato jeste etiologija, iako
vrlo rani poetak autizma i sakupljeni neuroloki i genetski podaci upuuju na bioloku
osnovu ovog zagonetnog poremeaja. U Dijagnostikom i statistikom priruniku za duevne
poremeaje (DSM-IV), autistini poremeaj je samo jedan od pervazivnih razvojnih
poremeaja koji poinje u ranom detinjstvu i moe biti vidljiv ve u prvim sedmicama ivota
(Delfos, 2005). Autistini poremeaj se javlja relativno rijetko u populaciji, ee kod
mukaraca nego kod ena (Bujas Petkovi, 2000). Postoji mnogo indikatora autizma, a
rezultati jednog istraivanja pokazuju da su najea ponaanja, koja navode roditelji kao rane
indikatore autizma, zakanjeli razvoj govora (58.7%) i loa socijalna interakcija (44.1%), i to
u drugoj godini ivota (Milai-Vidojevi, 2007).
Ono to bismo eljeli istai u ovom radu jeste da autizam nuno ne definira osobu, ve da
je osoba sa autizmom i osoba sa mislima, idejama, osjeanjima, sposobnostima i talentima, a
ne samo autistina, isto kao to ni pretili ljudi nisu samo pretili, a kratkovidi samo
kratkovidi (Matson, 2009).
U ovom radu pokuati emo odgovoriti na sljedea pitanja:
1. Kako se kroz istoriju gledalo na autistini poremeaj?
2. Koji su najuestaliji simptomi koji pomau pri dijagnosticiranju autistinog
poremeaja?
3. Koji su to karakteristini obrasci ponaanja autistine dece i njihovi naini interakcije
sa okolinom?
3

2. POJAM I ISTORIJSKI OSVRT

Poetkom 19. veka izolirani su pojedini sluajevi vrlo male dece s tekim mentalnim
poremeajima koji su ukljuivali i znatne poremeaje u razvoju. Psihijatar H. Maudsley bio je
prvi koji je 1867. ozbiljno skrenuo panju na ovo pitanje. Tek nakog toga, slini su se
sluajevi poeli prihvaati kao deja psihijatrijska stanja. U poetku su se klinike zamisli i
terminologija direktno prenosili iz psihijatrije odraslih, to je oznaavalo razdoblje
adultomorfnog pristupa dejoj psihijatriji (Nikoli, 2000). Dakle, udnu decu su opisivali
razliiti istraivai, a neki autori su smatrali da se ova deca mogu svrstati zajedno u okviru
jednog stanja, pre svega u deje psihoze, koje su smatrane ranom varijantom shizofrenije kod
odraslih osoba, no pojam autizam razvio je vicarski psihijatar Eugen Bleuler (1911). Njime
je opisao jedan od osnovnih simptoma shizofrenije. Bleuler je tim pojmom oznaio ponaanje
shizofrenih bolesnika koji se misaono povlae u vlastiti svet, postupno smanjuju socijalne
interakcije sa ljudima u okruenju i preputaju se fantastinim mislima i zatvaraju od sveta
(Benaron, 2009).
Prihvaajui taj pojam, gotovo istovremeno su austro-ameriki psihijatar Leo Kanner
(1943) i austrijski pedijatar Hans Asperger (1944) opisali autistini poremeaj kod dece.
Kanner je opisao sindrom sa specifinim karakteristikama kojem je dao naziv infantilni
autizam, a Asperger je objavio slian opis mentalnog poremeaja kojeg je nazvao autistina
psihopatija. Budui da se autistina deca ne povlae aktivno u svet fantazija, ve ponajpre (od
roenja) uope ne uspostavljaju ili samo ogranieno mogu uspostavljati socijalne kontakte,
opis koji je izvorno dao Bleuler za njih nije prikladan. No, razliiti autori odluili su zadrati
taj pojam jer je u meuvremenu usvojen u cijelom svetu (Weber, 1985; prema Remschmidt,
2005).
Dvije godine pre poetka Drugog svjetskog rata, vicarski lijenik Lutz (1937) je opisao
posebna deja psihotika stanja, nazvavi ih dejom shizofrenijom, a to je na drugom
kontinentu, u SAD-u, preuzela psihoanalitiarka Lauretta Bander (1947). Banderova je poela
pisati o dejoj shizofreniji u odnosu na vrlo iroku i slabo definiranu grupu psihofizikih
poremeaja u detinjstvu. Earl 1934. godine govori o primitivnoj katatonoj psihozi idiotije
kod adolescenata i odraslih osoba koji funkcioniu u okviru tee i duboke intelektualne
ometenosti, indiferentni su u odnosu na druge osobe i zaokupljeni stereotipnim i repetitivnim
pokretima. Pariki deji psihijatar Serge Lebovici (1949) otkrio je da se kod starije dece i
odraslih, koji su do tada smatrani teko retardiranom populacijom, zapravo radilo o
zaputenim sluajevima infantilnog autizma. Nedugo nakon toga, simbiotsku psihozu opisuju
4

Margaret Mahler i Goslinoerova (1955) kao i sindrom atipinog deteta koji Beta Rank uvodi u
literaturu. U SAD-u su istraivai nastojali izbjei termin autizam, ali isto tako i pojam
psihoze u detinjstvu, posebno u specijaliziranim centrima kojima su rukovodili
psihoanalitiari te su radije govorili o atipinoj deci ili o deci sa tekim poremeajima u
najranijem razvoju (Rank, 1955; prema Nikoli, 2000). U isto vrijeme Bruno Bettelheim je u
svojoj knjizi Prazna utvrda (1967) opisao vlastiti nain institucionalnog lijeenja autizma i
supervizijskog rada sa edukatorima, kao i svoj stav prema roditeljima s kojima je odbijao
saradnju. Visoki postotci njegove izlijeene dece su se desili zbog toga to deca koju je
tretirao u veini sluajeva nisu imala Kannerov sindrom ve tee smetnje u razvoju, odnosno
poremeaje koji bi se mogli nazvati autizmu slino stanje (Happe, 1994).

2.1 Razlike izmeu Aspergerovog sindroma i autizma (Kannerovog sindroma)

Leo Kanner je, posmatrajui jedanaestero dece lijeene na Klinici za deju i
adolescentnu psihijatriju, primijetio ponaanja koja nisu bila uobiajena za mentalno
retardiranu ili shizofrenu decu. Nailazei na zajednike karakteristike ponaanja kod takve
dece definirao je i opisao novi kliniki sindrom u medicini infantilni autizam, jer je
primijetio da od poetka postoji ekstremna autistina osamljenost koja, kada god je to
mogue, zanemaruje, ignorira i iskljuuje sve to detetu dolazi izvana (Kanner, 1943; prema
Davison i Neale, 1999). Kanner je 1943. godine, u radu Autistino oteenje afektivnog
kontakta uveo u svet medicinske literature grupu dece koju je nazvao autistinom. Kao
sutinske karakteristike autistinog sindroma navodi: ekstremnu autistinu usamljenost,
opsesivnu elju za odravanjem istovjetnosti, odlino mehaniko pamenje, odloenu
eholaliju, pretjeranu osjetljivost na stimuluse, ogranienost spontane aktivnosti, dobre
kognitivne potencijale i visoko inteligentne porodice (Happe, 1994). U svojim kasnijim
zapisima (Kanner & Eisenberg 1956; prema Happe, 1994) Kanner je ekstremnu autistinu
usamljenost i opsesivnu elju za odravanjem istovjetnosti izdvojio kao najbitnije simptome
autizma, a druge simtopme je smatrao sekundarnim, ali je kod te dece takoer utvrdio da ve
od poetka ivota nisu bila u stanju ostvariti uobiajene odnose sa drugim ljudima i da sva su
imala teka govorna ogranienja.
Meutim, od vremena kada je Kanner prvi definirao dijegnostike kriterije za infantilni
autizam, ti kriteriji do danas nisu pretrpjeli mnoge promjene. Klinike pojave koje su kod
infantilog autizma opisivali razliiti autori, u SAD-u i Evropi, vie ili manje razlikuju se
5

meusobno, ovisno o metodologiji nauno-istraivakog rada i o stajalitima pojedinih kola

u raznim zemljama, meutim Kannerove britke opservacije i opisi i danas slue kao
referentne take najvanijih karakteristika autizma. Na temelju njegovih poetnih opaanja
mnogi su deji psihijatri dodavi svoja opaanja iz rada sa autistinom decom znatno proirili
naa dananja znanja o ovoj duevnoj bolesti dece (Matson, 2009).
Idue 1944. godine, Nijemac Hans Asperger je, neznajui za rad Lea Kannera, pod
oznakom Autistini psihopati deje dobi opisao sluajeve etiri deaka upadljivih u oblasti
socijalnog, jezikog i kognitivnog razvoja. Rad Aspergera je ostao relativno nepoznat do 70tih godina, kada su se pojavili prevodi sa njemakog na engleski jezik, a sam termin
Aspergerov sindrom (AS) je uvela Wingova u cilju dijagnostikog razlikovanja sposobnijih
osoba sa autizmom koje se nisu najbolje uklapale u Kannerov opis deteta sa autizmom kao
udaljenog, distanciranog, sa nedovoljno razvijenim govorom i bez kontakta oima.
Njihova zajednika obiljeja je saeo u est taaka. Osobenosti autistine psihopatije
izvedene su iz Aspergerovih klinikih opisa i studija sluajeva su: socijalna izolacija i
egocentrinost, specifinost u verbalnoj komunikaciji, nedostatak imaginativne igre,
repetitivan obrazac aktivnosti, neobino reagovanje na senzorne stimuluse, nedostatak
empatije, dobro mehaniko pamenje i tekoe uenja u ostalim podrujima, motorna
nespretnost i problemi u ponaanju. Asperger je naglasio znatno vei broj deaka u uzorku
dece; smatrao je da se navedeno stanje ne moe prepoznati pre tree godine ivota kao i da
sline crte linosti postoje kod roditelja ili roaka dece ime je naglasio porodinu
zasnovanost stanja kod svojih pacijenata (Feinstein, 2010).
Iako su Kannerovi i Aspergerovi pacijenti imali puno toga zajednikog, Asperger je smatrao
da njegovi pacijenti ne kasne u razvoju govora, da je motorni deficit ei, poetak javljanja
poremeaja kasniji i da su pacijenti skoro svi deaci. Takoe je naglasio velike razlike u jaini
simptoma u podruju socio-emocionalnog funkcionisanja, jezika, motorike, ogranienih
interesovanja to se moglo objasniti karakteristikama pojedinanih pacijenata koje je opisao
Kanner. Iako se razlike mogu objasniti viim intelektualnim sposobnostima, Asperger je
insistirao da se poremeaj moe javiti na svim nivoima inteligencije. Pored toga autizam je
smatrao psihotinim procesom, a Aspergerov sindrom poremeajem linosti (Milai
Vidojevi, 2009).

3. AUTIZAM KAO PERVAZIVNI RAZVOJNI POREMEAJ

Osobe s poremeajima autistinog spektra ine posebno jedinstvenu grupu, ak i kada ih
usporeujemo sa drugim osobama s tekoama. Brojne permutacije i kombinacije potekoa
ine poremeaje autistinog spektra posebno zamrenima. U ranijim pokuajima
razumijevanja autizma javljali su se nizovi tvrdnji za dijagnosticiranje poremeaja, a ponekad
su te tvdrnje bile samo opisane tako da nije bilo potpuno jasno koja obiljeja trebaju biti
prisutna kako bi se dijagnosticirao autizam, a koja obiljeja su bila samo obiljeja koja esto
prate poremeaj, ali nisu bitan kriterij. To je dovelo do zbunjujue i neprihvatljive situacije, u
kojoj je kod dvoje dece koja nisu imala ni jednu zajedniku karakteristiku mogao biti
dijagnosticiran autizam (Quin, 2006).
Uprkos ranim opisima Kannera i drugih, poremeaj nije uao u slubenu dijagnostiku
nomenklaturu do publikacije DSM-III 1980. godine (Davison i Neale, 1999). injenica da
postoji velika zbrka u klasifikaciji tekih poremeaja koji poinju u detinjstvu, DSM-II je
koristio dijagnozu deja shizofrenija za takva stanja, implicirajui da je autizam jednostavno
oblik shizofrenije s ranim poetkom, ali dostupni podaci pokazuju da su shizofrenija s ranim
poetkom i autizam odvojeni poremeaji (Frith, 1989; Rutter i Schopler, 1987; prema Davison
i Neale, 1999). Iako socijalno povlaenje i neadekvatni afekt koji se primjeuju kod autistine
dece mogu delovati slino negativnim simptomina shizofrenije, autistina deca ne pokazuju
halucinacije i deluzije, a kada odrastu ne postaju shizofrenina i ljudi sa autizmom nemaju
viu prevalenciju shizofrenije u svojim porodicama, kao to je imaju deca i odrasli ljudi koji
boluju od shizofrenije (Wing i Attwood, 1987; prema Nikoli, 2000).
Delimino, da bi diferencirao autizam od shizofrenije, DSM-III je uveo (i DSM-III R
zadrao) termin pervazivni (proimajui) razvojni poremaaj (PRP). Pervazivni razvojni
poremeaji predstavljaju grupu poremeaja koje karakteriu oteenja u socijalnom i
bihevioralnom funkcionisanju kao i komunikaciji (Aleksi i sur., 2002). Ovaj termin
naglaava da autizam ukljuuje ozbiljnu nenormalnost u procesu razvoja i tako se razlikuje od
mentalnih poremeaja koji nastaju u odrasloj dobi. .Dakle, iako prepoznat kao sindrom dugi
niz godina pre, autizam je prvi put opisan u DSM-III klasifikaciji terminom Infantilni
autizam, sa poetkom do tridesetog mjeseca ivota, i klasifikovan u grupu sa drugim PRP
poremeajima. Danas, nakon niza godina istraivanja i prouavanja autizma je dolo do
konsenzusa meu strunjacima i istraivaima o neospornosti autizma kao dijagnostike
kategorije, te o mnogim svojstvima bitnim za njegovu definiciju. To je omoguilo

podudaranje dva najvanija dijagnostika sistema, DSM-IV (Dijagnostiki i statisiki

prirunik za duevne poremeaje) i ICD-10 (Meunarodna klasifikacija bolesti).
Tabela 3.1: Korespodencija klasifikacija pervazivnih razvojnih poremeaja prema ICD-10 i
DSM-IV
ICD 10 (MKB-10)
Deji autizam
Atipini autizam

DSM - IV
Autistini poremeaj
Pervazivni razvojni poremeaj ne drugaije odreen (PDD

Rettov sindrom
Drugi dezintegrativni poremeaji u detinjstvu
Hiperaktivni (overactive disorder) poremeaj

NOS)
Rettov poremeaj
Dezintegrativni poremeaj u detinjstvu
Nema korespondirajue kategorija

sa

mentalnom retardacijom i stereotipnim pokretima

Aspergov sindrom
Drugi pervazivni razvojni poremeaj

Aspergov poremeaj
Pervazivni razvojni poremeaj ne drugaije odreen (PDD

Pervazivni razvojni poremeaj, neodreeni

NOS)
Pervazivni razvojni poremeaj ne drugaije odreen
(PODD NOS)

Dakle, kako vidimo iz Tabele 3.1, danas se autistini poremeaji smatraju pervazivnim
razvojnim poremeajima, koju su u desetoj reviziji Meunarodne klasifikacije psihikih
poremeaja (MKB-10 ili ICD-10), koju je izdala Svjetska zdravstvena organizacija, definisali
na sljedei nain: Skupina poremeaja koje obiljeavaju kvalitativne nenormalnosti
uzajamne interakcije i obrazaca komunikacije kao i ogranien, stereotipan, ponavljajui
repertoar interesa i aktivnosti. Ove kvalitativne nenormalnosti su osnovno funkcionalno
obiljeje oboljele osobe, ali se razlikuju u izraenosti. U najveem broju sluajeva prisutan je
od najranijeg detinjstva osebujan razvoj. S malobrojnim iznimkama nenormalnosti su od pete
godine ivota manifestne. Najee su prisutni odreeni opi kognitivni deficiti, no
poremeaji su definirani ponaanjem koje ne odgovara razini inteligencije osobe, bez obzira
na to je li ona odgovarajua za odreenu dob ili ne. (ICD-10, str. 265; prema Remschmidt,
2005, str. 30). U klasifikaciji ICD-10 upuuje se i na sljedee osobitosti: U nekim
sluajevima poremeaji mogu biti povezani sa odreenim tjelesnim bolestima i moda se
mogu pripisati tim bolestima (npr. cerebralna pareza rane deje dobi, oteenja zbog rubeole
koju je majka preboljela tokom trudnoe, tuberozna skleroza, poremeaj metabolizma masti
uz sudelovanje modanih struktura, fragilni x- hromosom). Poremeaj se ipak ponajpre
dijagnosticira na osnovu ponaanja, neovisno o tome postoji li ili ne pratea tjelesna bolest.
esto je intelektualno zaostajanje, ali ono nije uvijek prisutno kod pervazivnih razvojnih
poremeaja (Remschdimt, 2005).
8

U drugom esto koritenom sistemu klasifikacije Amerike psihijatrijske udruge,

Dijagnostikom i statistikom priruniku za duevne poremeaje (4. izdanje; DSM-IV, prema
Remschmidt, 2005), pervazivni razvojni poremeaji definiraju se na slian nain:
Karakteristino je za pervazivne razvojne poremeaje teko i pervazivno oteenje veeg
broja razvojnih podruja kao npr. socijalna interakcija i komunikacija ili javljanje stereotipnih
oblika ponaanja, interesa i aktivnosti. Kvalitativne deficite kod tih poremeaja obiljeavaju
jasna odstupanja razvojog stupnja i intelektualne dobi odreene osobe (Amerika psiholoka
udruga, 1998, str. 68). U opisu prema DSM-IV kae se, nadalje, da je taj poremeaj pre
oznaavan pojmom 'psihoza' ili 'shizofrenija deje dobi'. No, vano je naglasiti da se
pervazivni razvojni poremeaji razlikuju od psihoza i shizorenije, iako se kod nekih
pervazivnih razvojnih poremeaja (npr. kod Aspergerovog simptoma) kasnije moe razviti
shizofrenija.
Dakle, u DSM-IV i ICD-10, autistini poremeaj je samo jedan od perzvazivnih
razvojnih poremeaja.

4. PREVALENCIJA (EPIDEMIOLOGIJA)
Istraivanja upuuju na to da je od 10000 dece i mladih u dobi od etiri do petnaest
godina otprilike etvero do petero autistino (Kannerov sindrom). Dakle, autistini
poremeaj se javlja relativno rijetko u populaciji, ee kod mukaraca nego kod ena
(omjer deaka i devojica je 3:1) i prati ga pojava mentalne retardacije i epileptikih
napada (Remschmidt, 2005).

5. DIJAGNOSTIKI KRITERIJI AUTIZMA

Oba klasifikacijska sistema u meunarodnoj upotrebi (ICD-10 i DSM-IV) opisuju kriterije
na osnovu kojih se postavlja dijagnoza naglaavajui etiri kljuna obiljeja, a to su:
1. kvalitativno oteenje uzajamne socijalne aktivnosti,
2. kvalitativno oteena komunikacija,
3. ogranieni interesi i stereotipski obrasci ponaanja, i
4. poetak pre tree godine ivota.
Detaljnije e biti prikazani dijagnostiki kriteriji, odnosno kriterij za autizam, u DSMIV jer se ee spominje i navodi u literaturi, ali paralelno e biti dati kratki opisi kriterija iz
ICD-10.

5.1 Kvalitativno oteenje socijalnih interakcija

Pod ovu skupinu dijagnistikih kriterija prema DSM-IV spadaju: a) tekoe u upotrebi
neverbalnih ponaanja kao to su pogled oi u oi, facijalna ekspresija, stav tijela i geste za
reguliranje socijalne interakcije; b) nemogunost ostvarivanja veza sa vrnjacima primjerenih
razvojnoj dobi deteta; c) znaajno oteena ekspresija uivanja u srei drugih ljudi; d)
nedostatak socijalnog i emocionalog reciprociteta.

5.2 Kvalitativno oteenje komunikacije

Pod ovu skupinu dijagnostikih kriterija spadaju: a) zaostajanje u razvoju ili potpun
nedostatak govornog jezika (koje nije popraeno pokuajima kompenzacije kroz alternativne
naine komunikacije kao to su geste i mimika); b) kod osoba sa razvijenim govorom
oteenje se manifestira u sposobnosti zapoinjanja ili odravanja razgovora sa ostalima; c)
stereotipna ili repetitivna upotreba jezika ili idiosinkratski govor, te nedostatak sombolike
igre primjerene razvojnoj dobi deteta.

5.3 Ogranieni repetitivni i stereotipni obrasci ponaanja, interesa i aktivnosti

Ovi obrasci ponaaja, interesa i aktivnosti manifestuju se: a) preokupacijom stereotipnim i
ogranienim interesima koji su neuobiajeni u intenzitetu ili fokusu; b) kompulzivnom
privrenou specifinim nefunkcionalnim rutinama ili ritualima; c) stereotipnim i
10

repetitivnim motorikim manirizmima (npr. pokreti rukama ili prstima ili kompleksni pokreti
itavog tijela); d) uporna preokupacija dijelovima predmeta (Amerika psiholoka udruga,
1998).

5.4 Poetak pre tree godine ivota

I ICD-10 i DSM-IV istiu da se simptomi manifestuju pre tree godine ivota i da
dolazi do kanjenja ili abnormalnog funkcioniranja. Rani poetak je dijagnostiki kriterij za
autizam, ali izvetaji ukazuju da deca, kasnije dijagnostikovana kao autistina pokazuju
specifine karakteristike od najranijih dana, neka ak od roenja. Roditelji primjeuju
probleme u razvoju kod svoje dece najee u drugoj godini. U nekim sluajevima razvoj
moe biti uredan do druge godine, kada se pojavljuje autistini poremeaj sa regresijom
sposobnosti koje su do tada bile usvojene; u nekim sluajevima roditelji primeuju probleme
u razvoju od samog roenja. Istraivanja ukazuju da 31-55% dece sa autizmom pokazuju neka
odstupanja u ponaanju u prvoj godini ivota, a 78-88% u drugoj godini ivota. Najee se
uoavaju govorno-jeziki problemi, ali su i socijalni deficiti od znaaja (Milai-Vidojevi,
2007).
U istraivanju provedenom u Srbiji, pokazano je da su najraniji indikatori autizma u
prvoj godini bili tekoe spavanja, ishrane, izmijenjen kontakt oima, neodazivanje na poziv,
nezainteresiranost za odreene senzacije, nezainteresovanost za igrake, neobian stav tijela,
averzija prema dodiru (Milai-Vidojevi, 2007). Ovim istraivanjem pokazano je da se
najranija ponaanja koja izazivaju zabrinutost roditelja ne nalaze na listi dijagnostikih
kriterija za autizam (osim abnormalnog kontakta oima). Najea ponaanja koja navode
roditelji kao rane indikatore autizma su zakanjeli razvoj govora i loa socijalna interakcija i
to u drugoj godini ivota.
ICD-10 jo istie i neprimjerenu prosudbu emocionalnih i socijalnih signala te
ogranienu upotrebu tih signala; zatim nedostatni emocionalni odgovor na verbalne ili
neverbalne signale drugih ljudi, izostanak upotrebe govornog jezika, promjene u melodiji
govora; te krutost i rutinu u svakodnevnim aktivnostima i otpor prema promjenama. Osim
toga, u ICD-10 se navode jo i neke nespecifine tekoe kao to su strahovi, fobije,
poremeaji spavanja i hranjenja, ispadi bijesa, agresivna ponaanja, samoozljeivanje
(Benaron, 2009).

11

6. NAJUOLJIVIJI OBLICI PONAANJA KOD AUTISTINE DECE

Kod promatranja dece sa autistinim poremeajem, u skladu sa kriterijima
klasifikacijskih sistema, najuoljivija su ponajpre tri oblika ponaanja (simptoma):
1. ekstremno zatvaranje od vanjskog sveta,
2. posebno osebujan govorni jezik, i
3. grevita povezanost sa poznatim (strah od promjene).
Kod zatvaranja od vanjskog sveta pojavljuje se ekstremni poremeaj socijalne
interakcije, javlja se izrazita autistina osamljenost. Veze sa osobama, dogaajima i stvarima
su abnormalne. Znakovi privrenosti gotovo da i ne postoje: nema reakcija smijeka, pogleda
oi u oi, nema razlikovanja roditelja od drugih osoba, nema gesta anticipacije (npr.pruanja
ruku kako bi se dijete podiglo), koji se kod zdrave dece pojavljuju ve u treem mjesecu
ivota. Zdrava deca gledaju da bi zaokupila panju drugih ljudi ili da usmjere panju na neki
objekt, a autistina deca to ne rade. Autistina deca rijetko prva poinju kontakt sa osobom
koja o njima brine, osim kada su gladna ili mokra; rijetko prilaze drugima i gledaju mirno ili
kroz ljude ili im okreu lea. Mali broj autistine dece ima prijatelje. Ona su zadovoljna
sjedei mirno, potpuno zauzeto sobom, ne primjeujui kretanja drugih ljudi oko njih.
Meutim, oko druge ili tree godine mnoga autistina deca poinju pokazivati neto
emocionalne privrenosti prema roditeljima i ljudima koji o njima brinu (Delfos, 2005). No,
ova deca esto pokazuju snanu povezanost sa predmetima, esto su zaokupljena i jako
vezana za kljueve, kamenje, iane koare, prekidae za struju, te mehanike ureaje. Ako se
takve stvari mogu nositi, tada e dijete hodati okolo s njima u rukama, to e mu onemoguiti
da naui neke korisnije stvari (Davison i Neale, 1999).
ak i pre dobi u kojoj se obino usvaja jezik, autistina deca pokazuju nedostatke
komuniciranja. Sva autistina deca imaju ozbiljne poremeaje govora i jezika. U dobi od
pet godina polovina ih uope nema razvijen ekspresivni govor, a deca koja govore imaju
specifian govor koji se razlikuje od drugih govornih poremeaja. Oko 50% autistine dece
nikada ne naui govoriti (Rutter, 1966; prema Davison i Neale, 1999). Rezultati istraivanja,
iji je cilj bio utvrditi kako roditelji autistine dece prepoznaju rane promjene u ponaanju
svoje dece, ukazuju da se problemi u komunikaciji primjeuju u periodu izmeu 18.8 i 49.5
mjeseci (Milai-Vidojevi, 2007). Gukanje, proizvoenje razliitih glasova i tepanje,
karakteristino za decu pre nego to ponu izgovarati rijei, kod autistine dece je manje esto
i sadri manje informacija nego kod zdrave dece (Ricks, 1973; prema Davison i Nealne,
12

1999). Karakteristino je za ovu decu da ponavljaju, obino sa izuzetnom tanou i

monotono, ono to uju da druga osoba govori. Naprimjer, uitelj moe pitati autistino dijete:
eli li keks?, a detetov odgovor e biti: eli li keks? To je odstupanje u govoru
autistine dece koje se zove neposredna eholalija. U odloenoj eholaliji dijete moe biti
prisutno u sobi u kojoj je ukljuena televizija i u kojoj drugi ljudi razgovaraju i izgledati
potpuno nezainteresirano. Nekoliko sati kasnije ili ak sljedeeg dana, dijete moe ponoviti
rije ili frazu iz razgovora ili televizijskog programa. Nijema autistina deca koja kasnije,
vjebanjem, steknu neto funkcionalnog govora, obino prolaze kroz fazu eholalije. U
prolosti je veina istraivaa vjerovala da eholalija nema nikakvu funkcionalnu svrhu, ali se
vjerovalo i da eholalija moe biti pokuaj komuniciranja. Drugo esto odstupanje u govoru
autistine dece je pogrena upotreba zamjenica. Deca o sebi dugo govore u treem licu i tek
jako kasno naue sebe oznaiti sa ja. Ovo odstupanje je usko vezano uz eholaliju, budui da
autistina deca esto koriste eholalian govor, obraat e se sami sebi onako kao to su ula
da se drugi ljudi njima obraaju (Davison i Neale, 1999).
Ova deca ne doseu ili doseu jako kasno razdoblje postavljanja pitanja, a onda
stereotipski postavljaju ista pitanja na koja ve znaju odgovore. Mnoga autistina deca koja
naue govoriti ne mogu jezik koristiti za komunikaciju, ve ga koriste na mehaniki nain.
Spontani govor autistinog deteta oskudan je i nezreo i uvijek je karakteriziran gramatikim
pogrekama. Neka deca izmiljaju nove rijei (neologizme) koje za njih mogu imati posebno
znaenje. Kod mnoge dece je i glas upadljiv, nedostaje mu melodinost, naglaavanje rijei i
dijelova reenice, glasnoa govora je nepromjenjiva, a ritam govora isprekidan. Autistina
deca postiu slabije rezultate na testovima psiholingvistikih sposobnosti i zbog
nerazumijevanja facijalne ekspresije i gestovne komunikacije drugih osoba i slabijeg
razumijevanja verbalnih poruka, imaju veih tekoa sa usvajanjem apstraktnih pojmova i
generalizacijom to im dodatno oteava komunikaciju (Bujas-Petkovi, 2000). Autistina
deca imaju potekoa u centralnoj organizaciji osjeta. Oni dobro uju, ali u potpunosti ne
razumiju (pa ne mogu ni razviti govor), oni drugaije osjeaju zvuk, dodir, pa ak i vidnu
stimulaciju. Poznati pokus Simon-Baron Cohena najbolje dokazuje ovu tvrdnju. Stoga, zbog
nedostatka komunikacije dijete moe biti trajno obiljeeno kao socijalno retardirano.
Grevita povezanost sa poznatim oituje se u tome da deca upadaju u stanja straha i
panike kada se neto promijeni u njihovom neposrednom okruenju. Autistina deca postaju
izrazito uznemirena promjenom dnevne rutine u svojoj okolini. Ponuditi mlijeko u nekoj
drugoj oljici ili premjestiti namjetaj moe dovesti do plaa ili ispada. ak i pozdravljanja ne
13

smiju varirati. Opsesivna kvaliteta, slina odravanju istovjetnosti, proima ponaanje

autistine dece i na druge naine. Tokom igre mogu kontinuirano slagati igrake ili praviti
zamrene konstrukcije s kuanskim stvarima. Mogu biti zaokupljena voznim redovima
autobusa, smjerovima podzemnih eljeznica ili nizovima brojeva. Do adolescencije mogu
postojati potpuno razvijene opsesije. Autistina deca pokazuju stereotipno ponaanje, posebno
ritualne kretnje i druge ritmike kretnje poput beskrajnog njihanja tijela, pljeskanja rukama i
hodanja na prstima (Matson, 2009).
Neka deca izvode prisilne radnje i kod njih se pojavljuje niz drugih simptoma kao to su
preferencije odreene vrste hrane koju biraju po boji i jedu neuredno, uprkos upozorenjima;
autoagresivnost kao krajnje destruktivan oblik agresivnog ponaanja, a objanjenje za njega
lei u pretpostavci da je nivo endogenih opoida kod autistine dece vii te da je time i prag za
bol povien; osjeaj straha koji proizilazi iz nemogunosti spoznaje i shvaanja vanjskog
sveta i nemogunosti komunikacije i objanjenja podraaja iz vanjske sredine (Delfos, 2005).
Osobe sa autizmom mogu imati i poremeaje seksualnih preferencija. U istraivanju
provedenom u Srbiji najee pronaene parafilije kod osoba sa autistinim poremeajem su
kompulzivna masturbacija, pseudoegzibicionizam, froterizam, fetiizam i parcijalizam. U
najveem

broju

sluajeva

poremeaji

seksualne

preferencije

mogu

se

objasniti

karakteristikama autizma kao to su: pomanjkanje socijalizacije i nedovoljan kapacitet

imaginacije. To je i razlog zbog kojeg se poremeaji seksualne preferencije kod osoba sa
autizmom doivljavaju pre kao pseudoparafilije nego neke devijacije (Glumbi, 2005).

14

6.1 Druge karakteristike autistinog poremeaja

a) Senzomotorika
Senzomotoriki razvoj je relativno najjae podruje autistine dece. Autistina deca,
iako mogu pokazivati nedostatak kognitivnih sposobnosti, mogu biti i vrlo spretna, naroito u
gruboj motorici koja je spontata i prirodna (hodanje, tranje, penjanje, skakanje itd.) i
skladnih pokreta kada se ljuljaju ili odravaju ravnoteu. Fina motorika, a kasnije i
grafomotorika (sposobnost pisanja i crtanja), slabije su razvijene, no mogue je da se to
dogaa zbog slabe koncentracije i slabe zainteresiranosti deteta pa ak i odbijanja te
aktivnosti. Autistina deca esto hodaju na prstima i izvode udne pokrete rukama i nogama.
Najei stereotipni pokreti su pljeskanje rukama, lepranje, kuckanje prstima po predmetima
i oni se mogu ponavljati mjesecima i godinama, povremeno mijenjajui oblik, posebno ako se
detetu zabranjuje ta aktivnost i ono tada jednu stereotipnu aktivnost zamijeni drugom (Quinn,
2006).

b) Igra
Autistino dijete se igra na svoj nain, stereotipno i preteno samo sa sobom. Igra se
gledajui vlastite ruke, uvijek na isti nain-okree ih, pribliava i udaljava od lica. Igra se i sa
predmetima koji nisu za igru i mirie ih. Poskakuje i pljee rukama. Autistino dijete nema
matovite i smislene igre. Dva autistina deteta mogu satima i danima stajati sasvim blizu
jedno drugoga, a da se ne primijete. Autistino dijete se ne smije dugo ostavljati da se samo
igra jer su njegove igre stereotipne, a kada postanu loa navika teko ih je otkloniti (Nikoli,
2000). Fizika igra poput hrvanja i kakiljanja moe detetu predstvaljati zadovoljstvo.
Opaanja spontane igre u nestruktuiranom okruenju pokazuje da autistina deca provode
mnogo manje vremena od mentalno retardirane ili zdrave dece kompatibilne mentalne dobi u
simbolikoj igri kao npr. igrajui se kako lutka ide u prodavnicu ili igrajui se sa kockom kao
da je auto (Sigman, Ungerer, Mundy i Sherman, 1897; prema Davison i Neale, 1999).
Rukama okreu uzice, flomastere, olovke i tanjire, miu prstima ispred oiju i zure u
ventilatore i stvari koje se okreu. esto koriste igrake na prisilan i ritualan nain, ne
koristei ih u pravu svrhu.

15

c) Inteligencija i posebne sposobnosti kod autistine dece

Inteligentno funkcioniranje autistine dece je razliito i kree se od prosjenih do lako i
teko retardiranih. Zanimljivo je Kannerovo vjerovanje da su autistina deca prosjene ili ak
natprosjene inteligencije i da je njihovo loe intelektualno funkcioniranje samo posljedica
autistine nemogunosti uspostavljanja kontakta i negativizma (Bujas-Petkovi, 2000).
Empirijska istraivanja pak pokazuju da oko 80% autistine dece postie ispod 70 bodova na
testovima inteligencije. Upravo zbog znaajnog broja autistine dece koja su mentalno
retardirana, katkad je teko razlikovati ova dva nedostatka. Openito, autistina deca postiu
loije rezultate na zadacima koji zahtijevaju asptraktno i simboliko miljenje, a bolje
rezultate na zadacima koji zahtijevaju vizualno-spacijalne vjetine. Meutim, postoje
sluajevi autistinih osoba koje pokazuju izdvojene vjetine koje odraavaju veliki talent.
Talenti se mogu odnostiti na muziku, likovnu umjetnost, kiparstvo, matematiku, mehaniku,
pamenje, kao npr. brzo mnoenje dvaju etveroznamenkastih brojeva napamet, izuzetno
dugorono pamenje i mogu biti u mogunosti ponoviti sve rijei pjesme koju su uli pre vie
godina (Davison i Neale, 1999). Autistine osobe koje imaju izrazitu sposobnost za jedno
podruje zovu se autistini-savanti. Izuzetne sposobnosti su veoma rijetke, kako u psihiki
zdravih tako i kod autistinih osoba. U literaturi je zabiljeeno nekoliko zapanjujuih
sposobnosti autistinih-savanta, a neke od njih su: estomjeseno dojene je mrmljajui
moglo reproducirati cijele operne arije koje je jednom ulo; petogodinji deak je mogao
rastaviti i sastaviti sat, radio, televizor i usisiva; autistina devojica koja je mogla
reproducirati cijele stranice teksta bez pogreke nakon samo jednog vienja.

16

7. ZAKLJUAK
Od vremena kada je prvi put zapaen, autistini poremeaj kao da ima neku mistinu
auru, te stoga i budi velika interesovanja razliitih istraivaa; od Earla (1934) koji govori o
primitivnoj katatonoj psihozi, preko Lutza (1937) koji posebna deja psihotika stanja naziva
dejom shizofrenijom, Margaret Mahler i Goslinoerove (1955) koje opisuju simbiotsku
psihozu do Bete Rank koja uvodi u literaturu sindrom atipinog deteta. Pojam autizam razvio
je vicarski psihijatar Bleuler (1911). Na decu sa ovim poremeajem dugo se gledalo sa
adultomorfnog stajalita, meutim prvi detaljan opis autizma i njegovih karakteristika dao je
Leo Kanner 1943. godine. Neznajui za Kannerov rad, Hans Asperger je 1944. godine opisao
slian poremeaj nazvavi ga autistinom psihopatijom.
Autizam spada u pervazivne razvojne poremeaje i uprkos razliitim pristupima i
definicijama, danas se dva najvanija dijagnostika sistema, DSM-IV i ICD-10 podudaraju u
karakteristikama i kriterijima za dijagnosticiranje autizma. Oba klasifikacijska sistema
naglaavaju etri kljuna obiljeja: 1) kvalitativno oteenje uzajamne socijalne aktivnosti; 2)
kvalitativno oteenje komunikacije; 3) ograniene interese i stereotipske obrasce ponaanja; i
4) poetak pre tree godine.
Kod promatranja dece sa autistinim poremeajem, u skladu sa kriterijima klasifikacijskih
sistema, najuoljivija su ponajpre tri oblika ponaanja (simptoma): 1) ekstremno zatvaranje od
vanjskog sveta; 2) posebno osebujan govorni jezik; i 3) grevita povezanost sa poznatim
(strah od promjene). Pored navedenih ponaanja, autistina deca mogu imati i vrlo
karakteristinu senzomotoriku, njima specifine igre, a inteligencija ove dece je razliita i
kree se od prosjenih do lako i teko retardiranih.
Autizam je uistinu kompleksan i sveobuhvatan razvojni poremeaj, te predstavlja veliki
problem kako za samog autistinog pojedinca, tako i za okolinu koja nastoji pruiti
odgovarajuu brigu i pronai odgovor na niz problema koji se pre svega oituju u
komunikaciji i odnosu sa okolinom, stoga i u osobnom ivotu osobe sa autizmom. Osnovno je
17

pravilo da se prema autistinom detetu treba ponaati onako kako bi se ponaali prema
zdravom. Autizam je esto, naroito u samom poetku procesa dijagnostikovanja, teko
razgraniiti od drugih razvojnih poremeaja u detinjstvu i iako se ne moe izlijeiti trajno, u
suvremenoj praksi naglaava se vanost prepoznavanja ranih znakova autizma i ukljuivanja
deteta u ranu intervenciju ak i pre navrene prve godine ivota deteta.

LITERATURA

Amerika psiholoka udruga. (1998). Dijagnostiki i statistiki prirunik za duevne

poremeaje DSM-IV. Jastrebarsko: Naklada Slap.

Aleksi,

O.

sar.(2002).Mogunost

primene

klasifikacionih

sistema.

Psihijat.dan./2002/34/3-4/281-289/

Benaron, L. D. (2009). Autism. Greenwood Press. Westport, Connecticut: London

Davison, G. C., Neale, J. M. (1999). Psihologija abnormalnog doivljavanja i

ponaanja. Jastrebarsko: Naklada Slap

Delfos, M. F. (2005). A Stange World Autism, Asperger's Syndrome and PDD

NOS. Jessica Kingsley Publishers: London and Philadelphia

Frith, U. (2008). Autism: A Very Short Introduction. Oxford University Press: New
York

Feinstein. A., (2010). A Istory of Autism: : conversations with the pioneers. A John
Wiley & Sons, Led., Publication: United Kingdom

Glumbi, N. (2005). Poremeaji seksualne preferencije osoba sa autizmom. Autizam.

Beogradska defektoloka kola

Happ, F. (1994). Autism an introduction to psychological theory. UCL Press: London

Matson, J. L., (2009). Applied Behavior Analysis for Children with Autism Spectrum
Disorders. Springer New York Dordrecht Heidelberg London

Milai, V.I. (2009). Aspergov sindromvalidnost dijagnostikog koncepta. Vol. 31, br.
3-4, 57-68

MIlai V. I. (2007). Kako roditelji autistine dece prepoznaju rane promene u

ponaanju. Psihijat.dan./2007/39/2/155-167/

Nikoli, S. I sur. (2000). Autistino dijete: kako razumjeti deji autizam. Prosvjeta:
Zagreb
18

Quinn, C. (2006). 100 Questions & Answers About Autism: Expert Advice from a
Physician/Parent Caregiver. Jones and Bartlett Publishers: Sudbury, Massachusetts

Petkovi, B.Z. (2000). Autizam i autizmu slina stanja (pervazivni razvojni

poremeaji). Paediatr Croat 2000; 44 (Supl 1): 217-22

Remschmidt, H. (2009). Autizam: pojavni oblici, uzroci, pomo. Naklada Slap.

19