Docentenhandleiding Pulsar-Chemie VWO Deel 1

1
Docentenhandleiding Pulsar-Chemie
VWO deel 1
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave Pulsar-Chemie vwo Scheikunde deel 1...................4
Hoofdstuk 1 Zouten.....................................................................6
Didactische lijn............................................................................................ 6
Opmerkingen per paragraaf........................................................................7
Vaardigheden.............................................................................................. 9
Informatievaardigheden...........................................................................9
Aanvullende opmerkingen.......................................................................9
Proeven..................................................................................................... 10
Materiaallijst.......................................................................................... 10
Openingsproef....................................................................................... 11
Openingsproef hoofdstuk 1....................................................................11
Proeven hoofdstuk 1..............................................................................12
Open opdrachten...................................................................................... 13
Docentendeel......................................................................................... 13
Leerlingendeel....................................................................................... 14
Additioneel materiaal................................................................................ 15
Audiovisueel materiaal..........................................................................15
Internetsites........................................................................................... 15
Overzicht i-Puls......................................................................................... 16
Studiewijzer.............................................................................................. 17
Hoofdstuk 2 Brandstoffen...........................................................18
Didactische lijn.......................................................................................... 18
Opmerkingen per paragraaf......................................................................19
Informatievaardigheden.........................................................................20
Proeven..................................................................................................... 21
Materiaallijst.......................................................................................... 21
Openingsproeven...................................................................................21
Open opdrachten...................................................................................... 25
Leerlingendeel....................................................................................... 25
Docentendeel......................................................................................... 26
Overig materiaal.................................................................................... 27
Internetsites........................................................................................... 27
Overzicht i-Puls......................................................................................... 28
Studiewijzer.............................................................................................. 29
Hoofdstuk 3 Koolstofverbindingen..............................................30
Vaardigheden............................................................................................ 33
Ontwerpvaardigheden...........................................................................33
Proeven..................................................................................................... 34
Materiaallijst.......................................................................................... 34
Openingsproef....................................................................................... 34
2
Ontwerpvaardigheden...........................................................................36
Open opdrachten...................................................................................... 37
Leerlingendeel....................................................................................... 37
Docentendeel......................................................................................... 38
Internetsites........................................................................................... 39
Overzicht i-Puls......................................................................................... 39
Studiewijzer.............................................................................................. 40
Hoofdstuk 4 Reacties met zoutoplossingen..................................41
Vaardigheden............................................................................................ 43
Onderzoeksvaardigheden......................................................................43
Proeven..................................................................................................... 44
Materiaallijst.......................................................................................... 44
Open opdrachten...................................................................................... 49
Leerlingendeel....................................................................................... 49
Docentendeel......................................................................................... 50
Overzicht i-Puls......................................................................................... 53
Studiewijzer.............................................................................................. 54
Hoofdstuk 5 Meten en weten......................................................55
Vaardigheden............................................................................................ 57
Proeven..................................................................................................... 58
Materiaallijst.......................................................................................... 58
Extra proeven........................................................................................ 60
Open opdrachten...................................................................................... 61
Leerlingendeel....................................................................................... 61
Docentendeel......................................................................................... 63
Internetsites........................................................................................... 66
Overzicht i-Puls......................................................................................... 66
Studiewijzer.............................................................................................. 67
Hoofdstuk 6 Water.....................................................................68
Vaardigheden............................................................................................ 70
Taalvaardigheden...................................................................................70
Proeven..................................................................................................... 71
Materiaallijst.......................................................................................... 71
Extra proeven........................................................................................ 74
Open opdrachten...................................................................................... 75
3
Leerlingendeel....................................................................................... 75
Docentendeel......................................................................................... 76
Internetsites........................................................................................... 78
Overzicht i-Puls......................................................................................... 79
Studiewijzer.............................................................................................. 80
Hoofdstuk 7 Chemisch rekenen...................................................81
Vaardigheden............................................................................................ 84
Onderzoeksvaardigheden......................................................................84
Proeven..................................................................................................... 85
Materiaallijst.......................................................................................... 85
Openingsproef....................................................................................... 86
Open opdrachten...................................................................................... 89
Leerlingendeel....................................................................................... 89
Docentendeel......................................................................................... 90
Overzicht i-Puls......................................................................................... 91
Studiewijzer.............................................................................................. 92
Hoofdstuk 8 Hoe snel en hoe ver?...............................................93
Vaardigheden............................................................................................ 96
Technisch-instrumentele vaardigheden.................................................96
Proeven..................................................................................................... 96
Materiaallijst.......................................................................................... 96
Open opdrachten.................................................................................... 102
Leerlingendeel..................................................................................... 102
Docentendeel....................................................................................... 102
Additioneel materiaal.............................................................................. 104
Audiovisueel materiaal........................................................................104
Overig materiaal..................................................................................104
Internetsites......................................................................................... 105
Overzicht i-Puls....................................................................................... 105
Studiewijzer............................................................................................ 106
Bijlage Hoofdstuk 8 Hoe snel en hoe ver?...............................................107
Errata vwo S1 deel 1................................................................113
Inhoudsopgave Pulsar-Chemie vwo

Scheikunde deel 1
Voor de docent 6
Hoe werk je met Pulsar-Chemie? 8
1
1.1
1.2
1.3
1.4
21
1.5
Zouten 11
Atoombouw 12
Stroomgeleiding 16
Zoutformules 19
Samengestelde ionen
Zouten in water 24
Informatievaardigheden 28
Overzicht 30
Op weg naar het
proefwerk 31
2
Brandstoffen 33
2.1
Fossiele brandstoffen
34
2.2
Alternatieve
brandstoffen 38
2.3
Aardolie 40
2.4
Atoombinding 43
2.5
Kraken 46
Informatievaardigheden 48
Overzicht 50
Op weg naar het
proefwerk 51
3
Koolstofverbindingen
53
3.1
Alkanen 54
3.2
Systematische
naamgeving 57
3.3
Onverzadigde
koolwaterstoffen 60
3.4
Additiereactie 63
3.5
Substitutiereactie 65
3.6
Ringvormige
koolwaterstoffen 67
3.7
Alcoholen en aminen
69
Ontwerpvaardigheden
72
Overzicht 74
Op weg naar het
proefwerk 75
4
Reacties met
zoutoplossingen 77
4.1
Zouten in water 78
4.2
Zoutoplossingen bij
elkaar 81
4.3
Het maken van een
zout 84
4.4
Ionsoorten aantonen
87
4.5
Zorgvuldig omgaan met
afval 90
Onderzoeksvaardigheden 92
Overzicht 94
Op weg naar het
proefwerk 95
5
5.1
5.2
5.3
Meten en weten 97
Periodiek systeem 98
Soorten bindingen 101
Roosters 104
Rekenintermezzo 107
5.4
Significante cijfers 109
5.5
Atoommassa en
molecuulmassa 112
5.6
De chemische
hoeveelheid 115
5.7
Molair volume 118
Technisch-instrumentele
vaardigheden 121
Op weg naar het
proefwerk 123
Coach A 125
6
Water 129
6.1
Water in het dagelijks
leven 130
6.2
Polaire stoffen 133
6.3
Waterstofbruggen 137
6.4
Proeven met water 140
6.5
Zeep en waswerking
143
Taalvaardigheden 146
Overzicht 148
Op weg naar het
proefwerk 149
5
7
Chemisch rekenen
151
7.1
Dichtheid 152
7.2
Reactie en verhouding
in mol 155
7.3
Concentratie 157
7.4
Gehaltes 160
7.5
Rekenen aan reacties
163
7.6
Rekenen aan reacties in
oplossing 166
7.7
Gassen 169
Onderzoeksvaardigheden 171
Overzicht 172
Op weg naar het
proefwerk 173
8
Hoe snel en hoe ver?
175
8.1
Reactiesnelheid 176
8.2
Kwantitatieve proeven
over reactiesnelheid 179
8.3
Het botsendedeeltjesmodel 181
8.4
Omkeerbare reacties
184
8.5
Dynamisch evenwicht
187
8.6
Soorten evenwichten
190
Technisch-instrumentele
vaardigheden 193
Overzicht 194
Op weg naar het
proefwerk 195
Checklist Vaardigheden 197
Compendium 204
Parate kennis 205
Zoutoplossingen bij elkaar 206
Eindtermen 215
Register 220
Bronvermelding 223
Leerling-ICT:
vwo.sk1.dl1.pulsar.wolters.nl
Hoofdstuk 1 Zouten
Didactische lijn
In dit hoofdstuk wordt met behulp van het atoommodel een verklaring
gegeven voor de bouw van de stoffen. Hierbij benadrukken we dat een
model iets is dat we hebben bedacht om verschijnselen te verklaren.
Allereerst herhalen we het atoommodel van Dalton zoals dat in de derde
klas aan bod is gekomen. Vervolgens komt het atoommodel van Thomson
kort aan bod waarna het atoommodel van Rutherford wordt bespoken.
Dan leiden we experimenteel af dat er een groep stoffen is die in vloeibare
toestand de stroom geleidt: zouten. We laten aan de hand van een
elektrolyseproef zien dat een zout is opgebouwd uit ionen. De formules van
de ionen leiden we niet af, maar poneren we.
We leggen uit hoe de verhoudingsformule afgeleid kan worden uit de lading
van de (samengestelde) ionen.
Experimenteel maken we aannemelijk dat in een zoutoplossing geladen
deeltjes (ionen) aanwezig zijn. Sommige zouten lossen zichtbaar beter op
dan andere. Uit de stroomgeleiding is te concluderen dat er een verband
bestaat tussen het aantal ionen in oplossing en de oplosbaarheid. Op grond
van de oplosbaarheid zijn de zouten in drie groepen in te delen: goed, matig
en slecht oplosbare zouten.
Tot welke groep een zout behoort, kan de leerling opzoeken in Binas tabel
45A.
Ook de vergelijking voor het oplossen van een zout in water wordt
aangeleerd.
Verkorte leerroute
De volgende opdrachten kunnen worden overgeslagen: 2, 5, 8, 9, 12, 13,
15, 17, 23, 24, 25, 29, 30, 33, 35, 40, 42, 45, 47, 50, 51, 53, 56, 61, 65.
Opmerkingen per paragraaf

1.1 Atoombouw
We herhalen het atoommodel van Dalton. Via het atoommodel van Thomson
komen we bij het atoommodel van Rutherford. Hier zal een leerling
uiteindelijk mee werken. De begrippen atoomnummer en massagetal
worden gentroduceerd. Door in een opgave het massadefect aan de orde te
stellen, laten we zien dat het model nog niet af is.
Het atoommodel van Bohr behandelen we niet. Per slot moet het model
verschijnselen verklaren. En zo lang we bijvoorbeeld geen straling willen
verklaren zijn energieniveaus niet nodig. Een model moet zo eenvoudig
mogelijk zijn.
1.2 Stroomgeleiding
We herhalen eerst de kennis die de leerlingen uit de onderbouw bij
natuurkunde hebben gehad. Experimenteel leiden we af dat er een groep
stoffen is die in vloeibare toestand de stroom geleidt: zouten.
We leggen deze eigenschap uit met behulp van een demonstratieproef
(opdracht 22) waarbij het belangrijk is wat er bij de elektroden gebeurd. U
kunt na deze demonstratieproef direct opdracht 23 laten maken. Bij dit
zogenaamde Pulsje is het de bedoeling dat u de leerlingen eerst zelf het
antwoord laat kiezen dat volgens hen het beste is. De inventarisatie van de
antwoorden is vervolgens aanleiding tot een kort klassengesprek.
Uit de demonstratieproef leiden we af dat een zout is opgebouwd uit
positieve en negatieve ionen en dat tussen deze ionen een sterke
ionbinding is.
1.3 Zoutformules
We poneren de formules van de metaalionen en van de niet-metaalionen.
Hiermee leren de leerlingen van een aantal zouten de (verhoudings)formule
op te stellen. De formule moet èlektrisch neutraal' zijn. De leerlingen
moeten de formules van de ionen goed kennen.
Wij hebben ervoor gekozen om in dit hoofdstuk bij de zoutformules de
ionladingen een aantal keren te laten staan. We doen dat niet consequent
om daarmee aan te geven dat je daar verschillend mee om kunt gaan.
Ervaren chemici zullen in het algemeen de ionladingen bij de zoutformules
weglaten.
1.4 Samengestelde ionen
Het opstellen van de verhoudingsformule van zouten met samengestelde
ionen verloopt op een overeenkomstige wijze. In het algemeen hebben de
leerlingen hiermee weinig moeite, als ze de formules van de ionen
tenminste kennen. Ook van een aantal samengestelde ionen moeten de
formules geleerd worden.
Op het eind van de paragraaf staat een overzichtstabel van alle ionen die de
leerlingen volgens de eindtermen van het examenprogramma moeten
kennen. Het is aan te bevelen die formules te overhoren, zonder gebruik te
maken van Binas. Leerlingen die moeite hebben met het opstellen van de
zoutformules, kunt u daarna adviseren om bij opdracht 53 alle formules op
te schrijven.
1.5 Zouten in water
Tot nu toe hebben de leerlingen geleerd, dat een zout alleen in vloeibare
toestand de stroom geleidt. In deze paragraaf leren de leerlingen dat ook
een opgelost zout de stroom kan geleiden. En wel op dezelfde manier door
de aanwezigheid van vrije ionen.
Experimenteel leiden we af dat er een verband bestaat tussen de
8
oplosbaarheid van een zout en het aantal ionen in oplossing. Welke
ionsoorten in water aanwezig zijn, blijkt uit de formule. Het oplossen van
een zout kan dan in een vergelijking worden weergegeven. Leerlingen
vinden dat niet makkelijk. Om leerlingen op mogelijke fouten te wijzen is in
deze paragraaf ook weer een Pulsje (opdracht 65) opgenomen. Dit kan
aanleiding zijn om hier klassikaal nog eens goed de nadruk op te leggen. De
oplosbaarheid van zouten kunnen ze opzoeken in Binas tabel 45A.
Ten slotte moeten de leerlingen weten dat een aantal zoutoplossingen een
bijzondere naam heeft. Volgens de eindtermen moeten alleen de namen
natronloog en kaliloog gekend worden. Wij hebben echter kalkwater ook
maar toegevoegd.
Vaardigheden
Informatievaardigheden
Aan de hand van een artikel, Cement redt de sla van Budel, gaan de
leerlingen een rondje schrijven. Bij deze werkvorm halen de leerlingen
informatie uit het artikel. Ze beantwoorden een vraag en geven
commentaar op het antwoord van een medeleerling. Ten slotte wordt na een
discussie het gemeenschappelijke antwoord op de vragen geformuleerd.
U organiseert deze werkvorm als volgt.
- U maakt groepjes van 4 leerlingen
- Iedere leerling haalt de lege bladzijde voor het beantwoorden van de
vraag uit het werkblok.
- In de groep van 4 verdeelt u de vier vragen over de vier leerlingen.
- Iedere leerling schrijft zijn vraag op het antwoordformulier. Na het artikel
gelezen te hebben geeft de leerling ook een antwoord op die vraag.
Bovendien geeft hij door middel van een cijfer aan hoe zeker hij van zijn
antwoord is.
- Als alle leerlingen hun antwoord hebben opgeschreven, geven ze de
blaadjes rechtsom door aan de volgende leerling. Deze leest de vraag,
leest het antwoord, zoekt in het artikel de passage op waar de vraag en
het antwoord betrekking op hebben en geeft commentaar op het eerste
antwoord. Omdat dit niet anoniem moet gebeuren, moet deze leerling
ook zijn naam op het antwoordblad schrijven.
- Als alle leerlingen van de groep hiermee klaar zijn, geven ze de
antwoordbladen weer rechtsom door.
- De leerlingen bekijken weer de vraag , het antwoord en het commentaar.
Zij leveren weer opnieuw commentaar.
- Dit gaat zo door tot het formulier uiteindelijk weer bij de eerste leerling
terug is. In de groep proberen de leden nu samen tot een juiste
formulering van de vier vragen te besluiten.
Aanvullende opmerkingen.
In het algemeen vinden leerlingen dit een prettige werkvorm. Sommige

docenten zijn van mening dat de leerlingen er niet veel van leren. Daarom
geven we een aantal doelen van deze didactische werkvorm. We hebben die
doelen ontleend aan Het didaktische werkvormenboek, variatie en
differentiatie in de praktijk van Piet Hoogeveen en Jos Winkels (Van Gorcum
2001, pag 204).
Het gaat om:
- Verhoging van de schrijf- en uitdrukkingsvaardigheid.
- Hulp bij meningsvorming (de leerlingen krijgen voldoende tijd om te
reageren).
- Iedere leerling kan zijn kennis en zijn mening naar voren brengen (bij
discussie zullen meestal de verbaal meest begaafden aan hun trekken
komen).
- De leerlingen leren rekening te houden met anderen.
- Als er een vraag-/probleemstelling over een bepaalde tekst geformuleerd
moet worden is het belangrijk dat alle leerlingen de tekst gelezen
hebben.
10
Proeven
In dit onderdeel vindt u alles met betrekking tot de proeven:
- een Materiaallijst voor dit hoofdstuk,
- een eventuele Openingsproef of proeven waarmee u dit hoofdstuk
klassikaal kunt beginnen.
- onder Proeven van dit hoofdstuk voor elke proef uit het leerboek een
materiaallijst en tips voor de uitvoering,
- opgaven voor praktische toetsen.
Bij dit hoofdstuk zijn er geen extra proeven opgenomen. Bij het onderdeel
additioneel materiaal kunt u extra onderzoeksproeven vinden.
Materiaallijst
- lood
- kaarsvet
- zinkchloride
- 0,1 M zinkchloride-oplossing
- gedestilleerd water
- calciumchloride
- calciumsulfaat
- calciumcarbonaat
- keukenzout
- computeropstelling waarmee het geleidingsvermogen tegen de tijd
gemeten kan worden.
- roermotor
- conductometer
- spanningsbron met aansluitsnoeren
- lampje of ampremeter
- twee koolstofelektroden
- geleidsbaarheidsopstelling
De materialen die u nodig heeft voor de openingsproef, de vaardigheden, de
extra proeven of de praktische toets komen hier nog bij.
11
Openingsproef
Elk hoofdstuk kunt u klassikaal beginnen met een spectaculaire
openingsproef. Voer de proef uit, maar leg niets uit. Geef hooguit aan met
welke stoffen u werkt. Wanneer de leerlingen de stof uit het hoofdstuk
hebben doorgenomen, kunt u terugblikken op de openingsproef. Hieronder
volgen de eerste twee. De eerste is eigenlijk een soort jaaropeningsproef,
terwijl de tweede proef betrekking heeft op hoofdstuk 1.
Jaaropeningsproef
In deze proef komen aan bod neerslagreacties, evenwichtsverschuiving en
zuur-base reacties.
Materiaal
- 0,1 M lood(II)nitraatoplossing
- 0,2 M kaliumjodide-oplossing
- 0,1 M natriumcarbonaatoplossing
- 1 M salpeterzuuroplossing
- grote reageerbuizen
- maatcilinders 25 mL en 10 mL
Uitvoering
Voeg in een bekerglas van 100 mL bij elkaar 25 mL 0,1 M
lood(II)nitraatoplossing en 25 mL 0,2 M kaliumjodide-oplossing. Breng in een
reageerbuis 25 mL van deze suspensie.
Voeg natriumcarbonaatoplossing toe totdat de oorspronkelijke kleur is
verdwenen. Voeg vervolgens salpeterzuuroplossing toe.
Er ontstaat eerst een geel neerslag van lood(II)jodide. Vervolgens ontstaat
het witte (slechter oplosbare) lood(II)carbonaat. Onder toevoeging van
salpeterzuur lost dit zout weer op. Er ontstaat CO 2 gas en er vormt zich weer
geel lood(II)jodide.
Openingsproef hoofdstuk 1
Materiaal
- NH4Cl
- water
- ijs
- keukenzout
- geleidsbaarheidsopstelling met een lampje en koperen draden als
elektroden
- U-buis (gebruik een smalle buis)
Uitvoering
Bouw een geleidsbaarheidsopstelling met een lampje.
Doe wat NH4Cl (bestanddeel van salmiak) in een bekerglas en meet of er
stroomgeleiding is.
Vul een U-vormige buis met water. Meet of er stroomgeleiding is.
Meng het water en de salmiak en vul de U-buis met het mengsel. Meet of er
stroomgeleiding is.
Neem een groot bekerglas waarin een ijs-zout mengsel aanwezig is. Plaats
de U-buis erin, terwijl u blijft meten.
Voer alleen de proef uit, maar leg niets uit. Geef hooguit aan met welke
stoffen (naam: salmiak) u werkt.
Naarmate de ammoniumchloride-oplossing gaat bevriezen, zal het lampje
minder sterk gaan branden en uiteindelijk doven.
12
Proeven hoofdstuk 1
Proef 20 Welke stoffen geleiden de elektrische stroom?
Materiaal
- lood
- kaarsvet
- zinkchloride
- spanningsbron met aansluitsnoeren
- lampje of ampremeter
- twee koolstofelektroden
Uitvoering
Bouw een elektrolyse-opstelling waarin het lampje of de ampremeter is
opgenomen. Gebruik wisselspanning.
U kunt het beste een laagje van de drie stoffen in drie kleine bekerglaasjes
doen. Dan kunt u de elektroden achtereenvolgens in de drie bekerglaasjes
houden.
Vervolgens gaat u de drie stoffen stuk voor stuk smelten. Dan meet u weer
de stroomgeleiding door de elektroden in de gesmolten stof te houden.
De glaasjes met lood en kaarsvet kunt u vaker gebruiken. Het zinkchloride
moet steeds worden ververst.
Proef 56 Stroomgeleiding in oplossing
Materiaal
- oplossing van zinkchloride (0,1 M)
- elektrolyse-opstelling met een lampje of een ampremeter
Uitvoering
Bouw een elektrolyse-opstelling waarin het lampje of de ampremeter is
opgenomen. Nu moet u (in tegenstelling tot proef 20) gelijkstroom
gebruiken.
Het chloor is niet altijd even goed te ruiken aan de positieve elektrode. Als u
koperdraad gebruikt als elektrodemateriaal kunt u vrij snel laten zien dat
grijs zink is ontstaan.
Proef 57 Stroomgeleiding en oplosbaarheid
Materiaal
- calciumchloride
- calciumsulfaat
- calciumcarbonaat
- computeropstelling waarmee het geleidingsvermogen tegen de tijd
gemeten kan worden
- roermotor
Als u de beschikking hebt over een conductometer, is deze natuurlijk ook
bruikbaar.
Uitvoering
Als u de proef in IP-Coach uitvoert, kunt u het geleidingsvermogen van de
drie zouten als functie van de tijd opnemen. U moet dan even uitproberen
hoeveel u van de zouten moet oplossen. Dat is afhankelijk van de
gevoeligheid van de sensor.
U bouwt de opstelling: U zet een bekerglaasje op een magneetroerder doet
er water in en meet het geleidingsvermogen. U kunt de meetwaarde van de
sensor nu ook op 0 instellen.
U doet een schepje van het zout in het bekerglas en start de meting.
Het calciumchloride lost vrij snel op en op het scherm ontstaat een mooie
curve.
13
U herhaalt de proef met calciumsulfaat. De curve blijft onder die van
calciumchloride. De vloeistof in het bekerglas blijft troebel. Ten slotte bij
calciumcarbonaat lost er aan de curve te zien niets op terwijl de vloeistof
erg troebel blijft.
U kunt de drie curven over elkaar heen opnemen en uitprinten. Uit de
hoogte van de curve concluderen we dat het aantal ionen in oplossing
toeneemt naarmate meer stof oplost.
14
Open opdrachten
Docentendeel
Onderstaande opdrachten kunnen gebruikt worden als praktische
opdrachten.
Opdracht 1 Atoommodel
Als bronnen kunnen dienen:
- CD-Rom Microsoft Encarta
- CD-Rom Eyewittnes Encyclopedia of Science
- CD-Rom Science Series I (Elements) en II (Materials)
De verwerking van deze open opdracht kan op verschillende manieren; het
schrijven van een verslag of het maken van een poster-,
powerpointpresentatie of website.
Opdracht 2 Geleidbaarheidsmeter
Een mogelijkheid is een plastic of glazen staaf omwikkeld door twee
metalen draden (koper) die elkaar niet raken. Deze meetelektrode wordt
opgenomen in een gesloten stroomcircuit. In feite kan een leerling hierin
bijvoorbeeld een batterij of spanningskastje vervangen door een manier om
met de hand elektriciteit op te wekken, bijvoorbeeld met een fietsdynamo.
Opdracht 3 Mineraalwater
Een mogelijkheid is droogkoken. Indien een leerling weet dat zouten
opgelost in water voor stroomgeleiding zorgen, kan hij onderzoeken of er
verschil in geleidbaarheid is. Wel dient dan eerst koolstofdioxide te zijn
verwijderd door het water vooraf te koken. De etiketten leveren u voldoende
informatie over de hoeveelheid vaste stof die kan overblijven.
Opdracht 4 Alarminstallatie
Een vat met een geleidsbaarheidsopstelling. Als het niveau stijgt, moet een
alarm worden afgegeven. De manier waarop alarm wordt geslagen vraagt
van de leerling overwegingen met betrekking tot de waarneembaarheid
ervan. Bij het testen is het niet nodig dat leerlingen werken met het dure en
giftige zilvernitraat, ze kunnen ook keukenzout gebruiken.
15
Leerlingendeel
Onderstaande opdrachten kunnen gebruikt worden als praktische
opdrachten.
Opdracht 1 Atoommodel
De wetenschappers Rutherford, Bohr en Chadwick leverden een belangrijke
bijdrage aan de ontwikkeling van het atoommodel. Ga na wat die bijdrage
is.
Opdracht 2 Geleidbaarheidsmeter
Je krijgt van het Ministerie van Buitenlandse Zaken de opdracht om een
eenvoudig handzaam apparaat te ontwikkelen om de geleidbaarheid te
meten. Het apparaat gaat men gebruiken voor het scheikunde-onderwijs in
Derde-Wereldlanden. De onderdelen die na verloop van tijd vervangen
dienen te worden moeten daar verkrijgbaar zijn.
Opdracht 3 Mineraalwater
Mineraalwater bevat opgeloste zouten.
Onderzoek van een aantal soorten mineraalwater welke de meeste
hoeveelheid opgeloste zouten bevat.
Opdracht 4 Alarminstallatie
Inleiding
Bij Fuji Photo Film BV gebruikt men een procd waarbij een
zilvernitraatoplossing nodig is. In een afdeling waar zilverzoutemulsies
worden gemaakt, is een tank aanwezig waarin maximaal 1000 liter
zilvernitraatoplossing gaat. Als het vloeistofniveau in de tank te hoog wordt,
bestaat het gevaar dat de zilvernitraatoplossing in het riool terechtkomt.
De opdracht
Ontwerp een alarminstallatie die een waarschuwing geeft als het niveau van
de zilvernitraatoplossing te hoog wordt.
16
Additioneel materiaal
In dit deel van de docentenomgeving treft u per hoofdstuk een aantal
ideen aan voor het gebruik van additioneel materiaal. U moet daarbij
denken aan videobanden en computerprogrammas.
Verder vindt u interessante internetsites die aansluiten bij het onderwerp
van het hoofdstuk.
Audiovisueel materiaal
1.1 Atoombouw
- Science bank nr 7.1: Bouw van een atoom (5 minuten)
- Science bank nr 7.2: Atoomnummer en massagetal (4 minuten)
1.2 Stroomgeleiding
- Bouwstenen Chemie VII 4: Elektronenoverdracht en ionbinding
- Bouwstenen Chemie VII 7 de aard van de aantrekkingskracht
- 100 Demonstratieproeven II EC3: Elektrolyse van vloeibaar loodbromide
1.4 Samengestelde ionen
- 100 demonstratieproeven I PT14: Overgangsmetalen
1.5 Zouten in water
- 100 demonstratieproeven I PT3: Oxiden en hydroxiden uit de derde
periode
Overig materiaal
- Losse Flodder 16, Open practicumopdrachten klas 4,
Proef 15 Type binding
- Losse Flodder 5, Spelletjes bovenbouw,
7 Proust Jokeren
- Losse Flodder 14, Puzzels en opdrachten,
35 Zouten
- Losse Flodder 2, Onderzoeksproeven,
Proef 1 gips
Internetsites
Algemeen
www.thuisexperimenteren.nl
1.5 Zouten in water
www.fwn.rug.nl/didchem/lesmat/proces/zout/welcome.htm
http://home01.wxs.nl/~donaldsc/oplossen.htm
De volgende twee sites linken door naar actuele sites die voor het chemieonderwijs van belang kunnen zijn.
www.digischool.nl/sk/sklok.htm
http://davindi.kennisnet.nl/zv/index.jsp
17
Overzicht i-Puls
1.1
17
Atoommodellen
Duurt ca. 30 minuten
1.2
24
Stroomgeleiding
1.4
50
Zoutformules en naamgeving
1.5
69
Het oplossen van een zout
Toelichting
opdracht 17: de atoommodellen van Dalton, Thomson en Rutherford
worden met behulp van een animatie toegelicht. Daarna gaan
leerlingen zelf aan de slag om atomen te bouwen. Deze opdracht kan
op school gedaan worden, maar ook thuis als toelichting en herhaling.
opdracht 24: met behulp van animaties (op stof- en atomair niveau)
wordt de stroomgeleiding in een vloeibaar zout toegelicht. Deze
opdracht kan op school gedaan worden, maar ook thuis als
toelichting.
opdracht 50: oefening in het opstellen van de zoutformules. Vooral
deze opdracht kan ook thuis gedaan worden als herhaling.
opdracht 69: met behulp van een animatie op moleculair niveau
wordt het oplossen van een zout in water toegelicht. Deze opdracht
kan op school gedaan worden, maar ook thuis als toelichting.
18
Studiewijzer
Leerstof
1.1 - Maak de opdrachten 1 tot en met 8.
- Maak de opdrachten 9 tot en met 16.
- Maak i-Puls-opdracht 17.
Opmerkingen
1.2
Leer bron 12
goed!
1.3
1.4
1.5
Afsl
- Maak de opdrachten 18, 19 en 21.

- Bekijk de demonstratieproef en beantwoord
de vragen bij opdrachten 20 en 22.
- Maak klassikaal Pulsje-opdracht 23.
- Maak klassikaal opdracht 42.
- Voer de proef van opdracht 56 uit.
- Bekijk de demonstratieproef en beantwoord
de vragen bij opdracht 57.
- Maak de opdrachten 58 en 59.
- Bekijk Chem-Bit no 18 en beantwoord de
vragen bij opdracht 73.
- Maak een groep van 4.
- Lees inleiding, doel en resultaat.
- Lees het krantenartikel.
- Voer de opdracht uit.
- Bestudeer het overzicht.
- Maak op weg naar het proefwerk de
opdrachten 1 en 2.
- Maak de diagnostische toets op i-Puls.
- Leer het hoofdstuk.
- Maak de voorbeeld-proefwerkopgaven 4 tot
en met 7.
- Maak het proefwerk.
SLU teller
1
2
3
4
5
6
Leer bron 15!
Bron 23 moet
je uit het hoofd
leren!
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Neem Binas
mee.
18
19
Hoofdstuk 2 Brandstoffen
Didactische lijn
In de eerste drie paragrafen van dit hoofdstuk komen de brandstoffen aan
bod. Er wordt in de eerste paragraaf gestart met de fossiele brandstoffen.
Het broeikaseffect, dat een direct gevolg is van het verbranden van fossiele
brandstoffen is voor de leerlingen aanleiding om te leren hun standpunt
bepalen. Dit is een vaardigheid die nadrukkelijk in het examenprogramma is
opgenomen.
In de tweede paragraaf wordt ingegaan op alternatieve brandstoffen. Het
gaat hierbij enkel om de alternatieve brandstoffen en niet om alle mogelijke
alternatieve energie bronnen.
In de derde paragraaf komt aardolie uitgebreid aan bod.
Daarna bereiden we de chemische kennis van de leerlingen in de volgende
paragrafen uit met de begrippen atoombinding, structuurformule en het
reactietype kraken.
Verkorte leerroute
U kunt eventueel de volgende opdrachten laten overslaan.
Opdrachten: 2, 3, 4, 8, 13, 15, 16, 25, 27, 28, 32, 34, 36, 42, 46, 49, 55, 57,
58
20

2.1 Fossiele brandstoffen
Van oudsher zijn de koolstofverbindingen de belangrijkste brandstoffen. We
gaan in op het ontstaan van de fossiele brandstoffen. We herhalen de
begrippen volledige en onvolledige verbranding. Het komt nog wel eens
voor dat leerlingen bij het begrip onvolledige verbranding het idee hebben
dat niet alle brandstof verbrandt, er blijft dus nog wat brandstof over.
Misschien is het goed als u daar op let. In deze paragraaf komt het
broeikaseffect aan bod.
De links/rechts opdracht 17 is een prima klassikaal moment waarmee u de
paragraaf kunt afsluiten. U kunt hier de werkvorm denken, delen,
uitwisselen gebruiken. Gedurende twee minuten laat u de leerlingen
individueel de begrippen in de kolommen plaatsen. Dan bekijken de
leerlingen gedurende twee minuten twee aan twee elkaars resultaten. Tot
slot inventariseert u klassikaal. Dat zal in het algemeen tot discussies
leiden.
2.2 Alternatieve brandstoffen
We behandelen de alternatieve brandstoffen: biogas, biodiesel en waterstof.
Dat de brandstoffen biogas en biodiesel minder bijdragen aan het
broeikaseffect komt door het feit dat eerst CO 2 nodig is om de grondstoffen
voor deze brandstoffen te laten ontstaan. Het gebruik van waterstof als
alternatieve brandstof kent nog veel technische problemen. De
ontwikkeling daarvan gaat echter heel snel. In Amsterdam rijden vanaf 2003
enkele stadsbussen op waterstof rond.
2.3 Aardolie
Aardolie is zeer belangrijk en kan voor vele doeleinden worden gebruikt. De
leerlingen zullen in het algemeen het eerste aan de toepassing als brandstof
denken. Dat aardolie ook een belangrijke bron voor nieuwe producten is,
komt in deze paragraaf slechts zijdelings aan de orde. We besteden ruime
aandacht aan de gefractioneerde destillatie van aardolie: de D-MO van bron
9, de i-puls opdrachten 30 en 31 en de Chem-bit van opdracht 28. Als u dat
te veel van het goede vindt, kunt u een keuze maken. Het is echter wel zo
dat bij iedere opdracht een ander aspect aan de orde komt.
In de D-MO van bron 11 Explosiviteit van benzinedamp is een goed
experiment om met de leerlingen over de juiste verhoudingen te praten.
Leerlingen zullen in het begin van het experiment nog wel eens vragen om
de inhoud van het hele flesje in de explosiebuis te druppelen. Het kan dan
ook heel leerzaam zijn om juist met veel te veel druppels te beginnen.
2.4 Atoombinding
We introduceren de atoombinding met behulp van het eenvoudigste
molecuul: H2. Vervolgens voeren we vrij snel het begrip covalentie in. We
doen dat aan de hand van het aantal waterstofatomen dat een atoom
binden kan. In opdracht 42 gaat Chem-bit 17 daar nog eens extra op in.
Om de leerlingen ook tastbare ervaringen te geven, laten we ze in opdracht
49 enkele moleculen bouwen. U moet het belang van dit handwerk niet
onderschatten.
2.5 Kraken
21
De behoefte aan benzine is groter dan door destillatie uit aardolie kan
worden verkregen. De chemie heeft een oplossing gezocht en gevonden:
het kraken van de hogere alkanen.
Naar aanleiding hiervan worden de begrippen verzadigde en onverzadigde
verbindingen ingevoerd.
22
Vaardigheden
Informatievaardigheden
De leerlingen maken hier een begin met het ontwikkelen van hun
onderzoeksvaardigheden. Bij dit onderdeel komen niet alleen
informatievaardigheden aan bod. De leerlingen leren ook om samen te
werken. Ze zullen dit vergelijkend warenonderzoek onderling goed moeten
organiseren. Om ze daarop voor te bereiden zijn bij de inleiding vier
opdrachten opgenomen. Hierbij is het de bedoeling dat de leerlingen voor
zichzelf tot de conclusie komen dat bij dit type onderzoek twee zaken van
essentieel belang zijn:
I Wat wil je onderzoeken?
II Hoe doe je dat zo eerlijk mogelijk?
23
Proeven
materiaallijst en tips voor de uitvoering.
Bij dit hoofdstuk zijn er geen extra proeven en opgaven voor praktische
toetsen opgenomen.
Materiaallijst
-
ruwe aardolie
druppelflesje met wasbenzine
(Als u over pentaan of hexaan beschikt, kunt u dat beter gebruiken.)
broomwater
paraffineolie
propje staalwol
- destillatieopstelling
- lange glazen buis van dik glas (ca 1,5 m lang)
- kurken of rubber stoppen om de buis af te sluiten
- glazen kraaltjes
- reageerbuizen van hard glas
- kurken met doorlaatbuisjes
- statieven met klem
- doos met atoommodellen,
- volstaan kan worden met de atoomsoorten H, Cl, O en N.
De materialen die u nodig hebt voor de openingsproef of de vaardigheden,
komen hier nog bij.
Openingsproeven
Proef 1 Een alternatieve energiebron
Materiaal
- temperatuursensor, meten via multimeter of via IP-COACH
- bekerglas
- roerstaaf
- 4,5 g verpoederd oxaalzuur (H2C2O4, watervrij)
- 4 g kaliumhydroxide
Uitvoering
Meng 4,5 gram verpoederd oxaalzuur met 4 gram kaliumhydroxide in een
bekerglas, terwijl u direct met een temperatuursensor de temperatuur meet.
Er kan een temperatuurstijging optreden van ongeveer 100 oC.
Proef 2 Water, een energiebron?
Materiaal
24
- kleurloze aanstekervloeistof
- erlenmeyer 500 mL
- keukenzout
Uitvoering
U moet vooraf in een erlenmeyer van 500 mL een halve theelepel kleurloze
vloeistof uit een sigarettenaansteker brengen.
Vul de erlenmeyer in de klas helemaal met kraanwater. Houd een
brandende lucifer bij de opening van de erlenmeyer.
Voor een duidelijker gekleurde vlam kunt u eerst in het kraanwater wat
keukenzout oplossen voordat u het in de erlenmeyer giet.
25
Proeven hoofdstuk 2
Opdracht 27 Destillatie van aardolie
Materiaal
- destillatieopstelling
- ruwe aardolie
U kunt hiervoor eventueel ook afgewerkte motorolie gebruiken waaraan u
een beetje wasbenzine en petroleum hebt toegevoegd.
Als u eenmaal ruwe aardolie hebt, kunt u dat steeds weer opnieuw
gebruiken door daar na afloop van de proef weer wat wasbenzine en
petroleum toe te voegen.
Uitvoering
Het zal niet gemakkelijk zijn om de aangegeven kooktrajecten ook precies te
krijgen. Dit hangt mede af van de samenstelling van de ruwe aardolie. De
aangegeven kooktrajecten zijn dan ook meer een ruwe aanwijzing. Het is
ook erg illustratief als u de leerlingen aan de verschillende fracties laat
ruiken.
Opdracht 34 Explosiviteit van benzinedamp
Materiaal
- druppelflesje met wasbenzine (of pentaan of hexaan)
- lange glazen buis van dik glas (ca 1,5 m lang)
- twee stoppen die op de buis passen
- glazen kraaltjes
- lange stok, langer dan de buis.
Uitvoering
Sluit een van de uiteinden van de buis af met een stop.
Doe de glazen kogeltjes in de buis.
Doe het aantal druppels wasbenzine in de buis. Als u de druppels
wasbenzine langs de binnenkant van de buis laat stromen zal de
wasbenzine gemakkelijker verdampen. Het voordeel van pentaan of hexaan
boven wasbenzine is, dat pentaan en hexaan gemakkelijker verdampen.
Sluit de buis met de tweede stop af.
Kantel de afgesloten buis een aantal keren. Door de beweging van de
kogeltjes zal de benzine nog beter verdampen en vermengt de
benzinedamp beter met de lucht.
Klem de buis bijna horizontaal aan een statief. Op die manier zijn de glazen
kogeltjes allemaal onder in de buis.
Haal de bovenste stop van en buis en houd voor deze opening een brander
met blauwe vlam.
Vang de kraaltjes op in een bekerglas en maak de buis schoon voor het
volgende experiment. Dit kunt u doen door een prop papier door de buis te
duwen of door de buis met lucht door te blazen. Flink zwaaien met de aan
beide gekante geopende buis gaat ook goed.
Opdracht 49 Moleculen bouwen
Materiaal
U kunt het beste de atomen in een bakje voor de leerlingen klaar hebben
liggen. Per groepje leerlingen hebt u dan nodig:
- 8 waterstofatomen
- 1 chlooratoom
26
- 1 zuurstofatoom
- 1 stikstofatoom
Uitvoering
De leerlingen kunnen bij deze proef het beste in tweetallen werken.
Opdracht 57 Kraken van paraffinedamp
Materiaal
- paraffineolie
- propje staalwol
- broomwater
- hardglazen reageerbuis
- doorboorde stop afvoerbuisje
- erlenmeyer (250 mL)
- statief met klem
Uitvoering
Deze proef bestaat uit een aantal onderdelen.
Onderdeel A:
Doe een laagje paraffineolie in de reageerbuis. Sluit de buis af met de stop
met afvoerbuisje
Klem de buis schuin aan een statief
Verhit de olie krachtig, zodat deze gaat koken.
Probeer of de ontwijkende damp brandbaar is. Dat kunt u het beste doen
door er steeds even een tweede brander bij te houden.
Onderdeel B:
Neem een tweede buis met paraffineolie. Doe boven de olie een propje
staalwol. Sluit de buis af met een stop met afvoerbuisje.
Klem de buis schuin aan een statief.
Verhit de olie krachtig zodat deze gaat koken. Verhit dan ook het staalwol.
Dat kunt u met een tweede brander doen, of door met de brander het
staalwol en de olie om de beurt te verhitten.
Probeer of de witte ontwijkende walm brandbaar is.
Onderdeel C:
Doe een bodempje broomwater in een erlenmeyer.
Gebruik dezelfde opstelling als bij B. Laat het afvoerbuisje in de erlenmeyer
steken.
Verhit het staalwol en de paraffineolie weer zodat er een witte walm in de
erlenmeyer stroomt.
Schud de inhoud van de erlenmeyer door elkaar.
27
Open opdrachten
Leerlingendeel
Opdracht 1 Biogas
Inleiding
Organisch materiaal (=biomassa) kan worden omgezet in vaste, vloeibare of
gasvormige brandstoffen respectievelijk kolen en hout, alcohol en
plantaardige olin, biogas.
De productie van biogas in de wereld neemt toe. Biogas ontstaat in
stortplaatsen door de afbraak van organisch materiaal. Het gas bestaat voor
ongeveer 50% uit methaangas en de rest is voornamelijk koolstofdioxide.
Het methaangas kan men gebruiken voor elektriciteitsopwekking of het
wordt geleverd aan het aardgasnet.
De opdracht
Bouw een eenvoudige opstelling (met de materialen die op school
beschikbaar zijn), waarmee uit biomassa biogas gewonnen kan worden.
Verder moet je uit het biogas het koolstofdioxidegas verwijderen, zodat je
methaangas overhoudt.
Houd rekening met de volgende zaken:
- gebruik een mengsel van compost en mest;
- de bacterin die biogas produceren werken het beste bij 30-35 C;
- de bacterie heeft water nodig;
- de apparatuur moet goed gasdicht zijn;
- methaangas is niet oplosbaar in water;
- als in het apparaat zuurstof aanwezig is, produceert de bacterie
koolstofdioxide in plaats van methaan;
- de vorming van het gas heeft tijd nodig.
Opdracht 2 Stroomloos kopieerapparaat
Je gaat met de hand een krantenartikel kopiren Terpentijn is een
oplosmiddel voor drukinkt. Een kopieervloeistof bestaat uit mengsel van 50
mL water, 10 mL terpentijn en een scheutje zeep. Schud dit mengsel goed
voor gebruik. Gebruik een verse krant.
Opdracht 3 Buckyball
Inleiding
Wat zijn buckyballs? Waarom zijn ze belangrijk? De ontdekkers van de
buckyballs kregen in 1996, tien jaar na de ontdekking, de Nobelprijs voor
Scheikunde.
De opdracht
Ga via Internet op zoek naar Websites die je informatie verschaffen over de
'buckyball'. Maak gebruik van Cd-roms Zoek antwoord op de volgende
vragen:
28
-
wie stonden aan de wieg van de buckyballs?

welke buckyballs (molecuulformule) zijn gemaakt?
hoe maakt men buckyballs?
hoe groot is de lege ruimte in een buckyball?
29
Docentendeel
Onderstaande opdrachten kunnen gebruikt worden voor praktische
opdrachten.
Opdracht 1 Biogas
De leerlingen moeten een flinke hoeveelheid organisch materiaal in een vat
brengen. Dit vat moet zon manier worden afgesloten dat het gas dat
ontstaat aan de bovenkant via een slang in een omgekeerde maatcilinder
van 250 mL terechtkomt. Deze maatcilinder is met kalkwater gevuld en
staat in een bekerglas met kalkwater. Het is het beste als het gas door het
kalkwater borrelt. Boven in de maatcilinder verzamelt zich na enkele dagen
een gas dat voornamelijk uit methaan bestaat. De leerlingen kunnen het
proces versnellen door de vat met biomassa iets te verwarmen en af en toe
te roeren.
Deze opdracht leent zich ook uitstekend voor een profielwerkstuk Het is dan
een ontwerpopdracht. Deze opdracht met alle informatie kunt u vinden op
de Cd-rom Techniek 15+. Er is ook een site, waar dit materiaal vrij te
downloaden is.
www.techniek15plus.nl
Opdracht 2 Stroomloos kopieerapparaat
De leerlingen moeten een verse krant inkwasten met kopieervloeistof.
Daarop moeten ze een vel wit papier leggen en iets zwaars, zodat (zo
gelijkmatig mogelijk) druk wordt uitgeoefend. Ze krijgen dan een afdruk (in
spiegelbeeld) van de tekst van de krant.
Opdracht 3 Buckyball
Via een zoekmachine is heel snel een aantal geschikte sites te vinden. Als u
over een Cd-rom met de artikelen Natuur&Techniek of de Chemische
Feitelijkheden beschikt, kunt u de leerlingen ook daar laten zoeken.
30
denken aan videobanden, computerprogrammas, allerlei spelletjes en leuke
onderzoeksopdrachten.
van het hoofdstuk.
- bouwstenen der chemie: X3, gas uit steenkool
2.3 Aardolie
- De olieset van Shell, waarin de olieraffinaderij verduidelijkt wordt.
Shell Onderwijscontacten, antwoordnummer 220
3000 VB Rotterdam
- Bouwstenen der Chemie: III 6, fractioneren van aardolie
2.4 Atoombinding
- 100 demonstratieproeven:
I PT 16, modellen van de chloriden van elementen uit de derde periode
II PR 2, Aluminiumchloride
II PR 8, Dizwaveldichloride
II PR 6 Fosforpentachloride uit fosfor
Overig materiaal
- Losse Flodder 14, Reactieve spellen en puzzels
nr. 24, 25 en 26: Aardolie
nr. 27 en 28: Organische Chemie
Internetsites
Algemeen
http://www.energie.nl
www.leren.nl
Met de juiste zoektermen zijn via deze sites vele andere sites te bereiken.
Op bovenstaande sites maar ook in meer algemene zoekmachines levert
fossiele brandstoffen veel resultaten op.
Andere zoektermen:
broeikaseffect,
31
koolmonoxide
smog
Mogelijke zoektermen:
alternatieve brandstoffen
biobrandstoffen
waterstof
kolenvergassing
2.3 Aardolie
aardolie
raffinaderij
benzine (productie)
2.5 Kraken
kraken
Overzicht i-Puls
In dit hoofdstuk komen 5 ict-opdrachten voor naast de diagnostische toets.
De opdrachten 13, 14, 30, 31 en 60 zijn zogenaamde i-Puls opdrachten. De
opdrachten 13, 30, 31, 60 en de diagnostische toets zijn te vinden op de cdrom uit het werkblok. Voor opdracht 14 moet de leerling kunnen beschikken
over de Microsoft Encarta.
Opdracht 13 is een animatie van de viertakt verbrandingsmotor.
Opdracht 14 is een informatieopdracht. De leerling moet in de Encarta
informatie opzoeken over het broeikaseffect.
De opdrachten 30 en 31 gaan over het fractioneren en de destillatietoren.
Opdracht 30 laat ruimtelijke modellen zien van een viertal alkanen. In het
eerste scherm van opdracht 30 moet de leerling een aanwijzing hebben om
de juiste stofnaam aan het juiste molecuulmodel te koppelen. Linksboven is
methaan, linksonder ethaan, rechtsboven is butaan en rechtsonder is
octaan. Bij deze opdrachten moet de leerling zowel vragen op het scherm
beantwoorden als in het werkblok.
32
Studiewijzer
Leerstof
2.1
- Maak opdrachten 1 t/m 12 aan de hand van
de bronnen.
- Maak de i-puls opdrachten 13 en 14.
- Maak de opdrachten 15 en 16
- Rond de paragraaf af en maak klassikaal
opdracht 17
2.2
- Maak opdrachten 18 t/m 24 en 26.
- Rond de paragraaf gezamenlijk af met
opdracht 25
2.3
2.4
2.5
- De leraar voert D-MO van bron 9 uit.

- Bekijk Chembit-bit nr. 6,
- Maak i-puls opdrachten 30 en 31.
- Maak de paragraaf af.
- Maak de opdrachten 38 t/m 41.

- Bekijk Chem-bit nr. 17
- Maak 43 t/m 48.
- Bouw de molecuulmodellen van opdracht
49
- Maak de paragraaf af.
- De leraar voert D-MO van bron 21 uit.
- Maak opdrachten 57 t/m 60.
- Maak de i-puls opdracht van 59.
- Rond de paragraaf af.
Opmerkingen
SLU teller
1
2
3
4
Maak een
samenvatting
van de eerste
3 paragrafen.
Bekijk het
Compendium
nr. 7, 8 en 9.
5
6
7
8
Maak een
samenvatting
van de laatste
2 paragrafen.
- Bereid de opdracht thuis voor. Maak van de

inleiding opdracht 1 t/m 4.
- Voer het experiment uit en schrijf je
waarnemingen op.
- Maak de Consumenten-bondtabel.
9
10
11
12
13
Afsl

- Maak op weg naar het proefwerk
opdrachten 1 en 2.
- Maak de diagnostische toets op I-puls.
- Maak de voorbeeld-proefwerkopgaven 4
t/m 11.
- Maak het proefwerk
14
15
Neem Binas
mee.
16
33
Hoofdstuk 3 Koolstofverbindingen
Didactische lijn
In dit hoofdstuk maken we een begin met een systematische behandeling
van de koolstofchemie. Hierin kom de systematische naamgeving van de
alkanen, alkenen, alkynen, halogeenalkanen, alcoholen en aminen aan bod.
In het volgende delen van Pulsar Chemie behandelen we de rest van de
organische chemie.
De onverzadigde koolwaterstoffen kunnen niet alleen verbranden, maar ook
reageren met bijvoorbeeld halogenen. Met broomwater tonen we onverzadigde koolwaterstoffen aan.
We behandelen de additiereacties en de substitutiereacties.
Ook komen we de ringvormige koolwaterstoffen (met de aromaten) tegen.
Verkorte leerroute
U kunt eventueel de volgende opdrachten laten overslaan: 2, 3, 6, 11, 17,
21, 23, 28, 32, 34, 37, 39, 41, 43, 45, 49, 51, 56, 58, 64, 67 en 71.
34

3.1 Alkanen
De koolwaterstoffen zijn onder te verdelen in een groot aantal groepen. Een
belangrijke groep is die van de alkanen. Een belangrijk onderdeel van deze
paragraaf is het begrip isomerie. Het inzicht in de isomerie wordt aanzienlijk
versterkt door met modeldozen een aantal moleculen te laten bouwen.
3.2 Systematische naamgeving
Omdat er isomeren bestaan, is het noodzakelijk om bij de naamgeving van
de structuurformule uit te gaan. Dit leidt tot de systematische naamgeving.
We volgen hierbij de aanwijzingen van tabel 103C.
De term 'stamverbinding' uit tabel 103C lijkt ons een minder gelukkige
term. Wij gebruiken hiervoor liever de term 'hoofdketen'. De term
'stamnaam' nemen we wel over. Net zoals in tabel 103C spreken we van
zijtakken en niet van zijgroepen.
Het plaatsnummer en het numeriek voorvoegsel worden ook
gentroduceerd.
3.3 Onverzadigde koolwaterstoffen
In het vorige hoofdstuk zijn onverzadigde koolwaterstoffen aan bod
geweest. In deze paragraaf gebruiken we broom(water) als reagens op
onverzadigde koolwaterstoffen. De naamgeving van de alkenen en de
alkynen wordt uitgelegd aan de hand van de structuurformules
3.4 Additiereactie
We leggen uit dat moleculen met een dubbele binding additievermogen
hebben. We gaan er van uit dat de dubbele binding 'openspringt'.
Vervolgens kunnen de atomen of atoomgroepen van de moleculen die
geaddeerd worden aan de koolstofketen gekoppeld worden. Leerlingen
kunnen dan zelf bedenken hoe stoffen zoals halogenen, waterstofchloride,
waterstofbromide en water worden geaddeerd.
3.5 Substitutierectie
In de chemische industrie is het chloreren van koolwaterstoffen een manier
om alkanen reactiever te maken. Uit halogeenalkanen kunnen dan weer
andere stoffen worden gemaakt. Vandaar dat substitutiereacties belangrijk
zijn. Het (radicaal)mechanisme hoeft niet behandeld te worden. Leerlingen
maken vaak de fout om bij de substitutie van chloor aan een alkaan waarbij
een dichlooralkaan ontstaat, waterstof te laten ontstaan. U moet ze er op
wijzen dat bij een dergelijke substitutie altijd een H atoom van het alkaan
met een Cl atoom van Cl2 uitgewisseld wordt. Hierbij ontstaat dan HCl.
Vervolgens is een substitutie met HCl niet mogelijk zodat er nooit H 2 kan
ontstaan.
3.6 Ringvormige koolwaterstoffen
In deze paragraaf maken de leerlingen kennis met de ringvormige
koolwaterstoffen. Door deze met de modellendoos te bouwen, ervaren de
leerlingen dat bij het sluiten van de ring twee waterstofatomen ingeleverd
moeten worden. Dat leidt vanzelf tot de algemene formule C nH2n. Aan de
hand van de molecuulformule en een aantal eigenschappen van benzeen
voeren we de aromaten in. We breiden de regels voor naamgeving uit.
35
3.7 Alcoholen en aminen
In deze paragraaf introduceren we twee karakteristieke groepen: -OH en
-NH2. De leerlingen hoeven van beide groepen niet veel meer te weten dan
de naamgeving. Die is op zich niet al te moeilijk.
Het wordt pas een probleem, als er meer karakteristieke groepen in een
molecuul aanwezig zijn die in de naam met een achtervoegsel benoemd
worden. Wij signaleren aan de hand van een aminoalkanol het probleem.
Het is natuurlijk mogelijk om hier veel verder op door te gaan, maar we
hebben ervoor gekozen om in dit stadium de naamgeving hiervan niet
uitputtend te behandelen. Dat komt in een later stadium wel weer aan bod.
Het kan niet de bedoeling van het scheikunde-onderwijs zijn dat leerlingen
aan de meest bizarre structuurformules een systematische naam kunnen
geven. Wij raden u aan om daar dan ook terughoudend in te zijn.
36
Vaardigheden
Ontwerpvaardigheden
De leerlingen leren hoe ze een technisch ontwerp moeten aanpakken.
Technisch ontwerpen is gecompliceerd. Daarom beginnen we met het
omgekeerde: uitgaande van het product doorlopen de leerlingen een aantal
belangrijke ontwerpfasen.
De ontwerpcyclus bestaat uit 6 ontwerpstappen. Bij het omgekeerd
ontwerpen komen er daarvan 4 aan bod. We beginnen in dit hoofdstuk met
een van de moeilijkste stappen te oefenen: de ideentabel. Daarbij gaan de
leerlingen bij elke eis of functie een aantal oplossingen bedenken. Tot slot
overleggen de leerlingen in hun groep welk ontwerp het meest geschikt is,
dat wil zeggen aan de meeste functies voldoet. U moet de klas daartoe in
groepjes van ca 4 leerlingen verdelen.
U moet de leerlingen verschillende soorten maatcilinders geven. Hiermee
kunnen ze gemakkelijk zien dat een zelfde ontwerpopdracht verschillende
goede oplossingen kan opleveren.
Laat de leerlingen eerst zelf ongeveer 5 minuten aan stap 1 besteden.
Inventariseer vervolgens 5 verschillende eigenschappen op het bord (stap
2). Laat iedereen met deze vijf eigenschappen verder gaan. Eventueel
kunnen leerlingen zelf een zesde afwijkende eigenschap toevoegen. Doordat
iedereen met dezelfde eigenschappen verdergaat, wordt de nabespreking
een stuk makkelijker.
In deel 2 komen we op deze ontwerpcyclus terug.
37
Proeven
-
een Materiaallijst voor dit hoofdstuk,

een eventuele Openingsproef of proeven waarmee u dit hoofdstuk
onder Proeven van dit hoofdstuk voor elke proef uit het leerboek een
Bij dit hoofdstuk zijn geen extra proeven en opgaven voor praktische
toetsen opgenomen.
Materiaallijst
-
broomwater
hexaan
1-hexeen
aluminiumfolie
bouwdozen
fruit
suiker
wijngist
blender
theedoek
grote fles met waterslot
wijnflessen
enkele soorten maatcilinders
doos met atoommodellen,
o volstaan kan worden met de atoomsoorten H, Cl, O en N.
De materialen die u nodig heeft voor de openingsproef of de vaardigheden,
komen hier nog bij.
-
Openingsproef
Doe in een maatcilinder van 100 mL ongeveer 70 mL tomatensap. Voeg
vanuit een pipet voorzichtig ongeveer 20 mL broomwater toe. Roer
eventueel voorzichtig met een roerstaaf.
Materiaal
- maatcilinder 100 mL
- tomatensap
- pipet
- roerstaaf
- plastic handschoenen
- broomwater (3 mL broom in 200 mL water, het kan enige tijd duren voor
alle broom is opgelost)
38
Proeven hoofdstuk 3
Proef 2 Ruimtelijke structuren alkanen
Materiaal
- bouwdozen
Proef 8 Isomeren
Materiaal
- bouwdozen
Proef 45
Materiaal
- twee reageerbuizen met 3 mL broomwater
- reageerbuis met 4 mL hexaan
- twee kurkjes
- aluminiumfolie of dik papier of PVC buis
Uitvoering
In plaats van aluminiumfolie, dat maar n keer kan worden gebruikt, kunt u
ook dik papier nemen. U kunt dit om de buis heen rollen en met een
elastiekje vastmaken. Als u het met plakband vastmaakt, hebt u een
donkere kamer voor een reageerbuis en deze kunt u meerdere keren
gebruiken. U kunt ook kokertjes zelf maken uit grijze PVC buis. De diameter
moet zodanig zijn dat de reageerbuizen er net in passen en met de rand
blijven hangen. U koopt een aantal meter van deze buis en u snijdt hieruit
stukken van ongeveer 15 cm. U kunt de onderkant met een kurk afsluiten of
u kunt de PVC buizen in een houten blokje vastzetten, waarin enkele gaten
ter grootte van de PVC buizen zijn geboord.
Als het mogelijk is moet u de buizen in het zonlicht laten zetten. Maar voor
het raam in het daglicht voldoet in het algemeen ook heel goed. De reactie
is dan iets trager, maar het verschil is nog steeds heel goed waarneembaar.
Na ongeveer 5 minuten vergelijken de leerlingen beide buizen.
Het afval van deze proef moet uiteraard in de afvalpot Organisch afval.
Proef 51 Ringvormige koolwaterstoffen
Materiaal
- bouwdozen
Proef 64 Het maken van wijn
Materiaal
- n kilo fruit (appels, peren, pruimen)
- 250 g suiker
- wijngist
- blender
- theedoek
- grote erlenmeyer
- grote glazen fles met waterslot
- enkele lege wijnflessen
- hevel
Uitvoering
Laat iedere leerling n stuk fruit meenemen. Het verzamelde fruit moet u
39
wassen en in stukjes snijden. Liever geen kiwis die kunnen het opgang
komen van de vergisting lelijk storen. Bananen en sinaasappels moet u
schillen, het andere fruit kan zo met pitten en steeltjes in een emmer of
groot bekerglas (minimaal 3 liter). Rotte plekken moet u wegsnijden. Met
een keukenmachine of blender pureert u het fruit.
Voeg 250 g suiker toe op 1 kg fruit en vervolgens net zoveel water tot een
waterig, smeug papje ontstaat.
Voeg wijngist toe en sluit de emmer af met een theedoek. U kunt de wijngist
halen bij een wijn hobby-huis.
Iedere dag moet u even doorroeren en de emmer weer afsluiten. Na
ongeveer n week filtreert u de massa door een theedoek. De leerlingen
vinden dit maar erg vies. De vloeistof gaat in een grote fles die u afsluit met
een waterslot.
Als het gistingsproces na ongeveer 6 weken is afgelopen, hevelt u de
troebele vloeistof voorzichtig over in schone flessen die u afsluit. Deze
flessen laat u 2 3 maanden staan, zodat de wijn kan klaren.
Ontwerpvaardigheden
Materiaal
- enkele maatcilinders
40
Open opdrachten
Leerlingendeel
Opdracht 1 Drukinkt
Inleiding
Drukinkt kan variren in dikte, droogtijd, kleur en glans afhankelijk van de
oplosmiddelen die in inkt aanwezig zijn. Deze oplosmiddelen worden ook
gebruikt voor het schoonmaken van de drukplaten en rollen. Het zijn vaak
organische stoffen.
Veel gebruikte oplosmiddelen zijn tolueen, xyleen, ethanol, propanol,
cyclohexaan en aceton.
De opdracht
De directie van een drukkerij vraagt je een rapport te schrijven voor de
drukkerijmedewerkers over deze stoffen waarbij wordt ingegaan op de
gevaren van het werken met deze stoffen. Verder willen zij weten welke
twee oplosmiddelen het minste gevaar opleveren voor de werknemers.
Deze twee oplosmiddelen willen zij dan gaan gebruiken.
Ontwerp voor deze twee oplosmiddelen etiketten waarop ook duidelijk gevarensymbolen aanwezig zijn.
Opdracht 2 De verbrandingswarmte van alkanolen
Inleiding
Alkanolen zijn vloeistoffen. Je kunt een alkanol verbranden in een alcohol- of
spiritusbrander. Met de warmte die vrijkomt bij de verbranding kun je water
verwarmen. De temperatuurstijging van het water is een maat voor de
grootte van de verbrandingswarmte.
De opdracht
Je moet nu onderzoeken of het toevoegen van een extra -CH 2 groep in een
alkanol extra verbrandingswarmte oplevert.
a
Bouw een opstelling om de verbrandingswarmte van alkanolen te
bepalen.
b
Verbrand zoveel alkanol dat de temperatuur van het water ongeveer
30 C stijgt. Bepaal steeds het aantal gram alkanol dat is verbrand.
Om de verbrandingswarmtes 'eerlijk' te kunnen vergelijken, moet je een
zelfde aantal moleculen van de verschillende alkanolen verbranden. Je zult
dus de massa's van de verschillende alkanolen en de aantallen moleculen
met elkaar in verband moeten brengen. Je kunt dit als volgt uitrekenen:
temperatuurstijging voor een gelijk aantal moleculen van een alkanol =
(massa van alkanol (g) / p) x temperatuurstijging (C)
Vul hierbij voor p in:
alkanol
p
methanol 0,32
ethanol
0,46
10,60
41
propanol
1-butanol
0,74
c
Leg uit of het toevoegen van een extra -CH 2 groep in een alkanol van
invloed is op de verbrandingswarmte.
Docentendeel
Opdracht 1 Drukinkt
De bundel 'Veilig Practicum' van de VNCI en tabel 101 van Binas leveren
informatie over de genoemde stoffen.
Opdracht 2 De verbrandingswarmte van alkanolen
Leerlingen dienen in hun ontwerp rekening te houden met de veiligheid. Zij
kunnen bijvoorbeeld gebruik maken van een spiritusbrander of een
'olielampje'. Verder moeten zij proberen het warmteverlies aan de omgeving
zo veel mogelijk tegen te gaan. Verder moeten ze bij elke alkanol precies
dezelfde opstelling gebruiken om zo de systematische fouten hetzelfde te
houden.
De hoeveelheid water die ze willen opwarmen is bepalend voor de tijdsduur
van de proeven.
Verbrandingsenergie (Binas en Handbook of Chemistry and Physics)
methanol
- 7,3.105 J mol-1
ethanol
-13,7.105 J mol-1
1-propanol -20,2.105 J mol-1
1-butanol
-26.8.105 J mol-1
42
ideen aan voor het gebruik van additioneel materiaal.
Bij dit hoofdstuk vindt u geen audiovisueel materiaal, in plaats daarvan
vindt u onder de categorie overig allerlei chemie spellen en puzzels.
van het hoofdstuk.
Overig materiaal
-
Losse Flodder 3, spelletjes:

4 naamgeving en isomerie memorie
5 naamgeving, invulraadsel
Losse Flodder 14, Reactieve spellen en puzzels:

nr 27 organische chemie
nr 28 organische chemie
Internetsites
Algemeen
www.energie.nl
Deze site bevat veel sites waarnaar doorgelinkt wordt. Tik daarvoor het
onderwerp in het zoekvenster in en je wordt doorverbonden.
Overzicht i-Puls
In dit hoofdstuk zijn opdracht 22, 41 en 71 de i-Puls opdrachten die op de
cd-rom bij het werkblok te vinden zijn. Ook de diagnostische toets is daar te
vinden.
In opdracht 22 oefent de leerling met de naamgeving van de stoffen en het
begrip isomerie. Opdracht 41 laat de leerling weer wat ruimtelijke modellen
zien, nu van alkenen. De leerling oefent met naamgeving van alkenen.
Opdracht 71 is een opdracht waarin de leerling intensief kan oefenen met
de naamgeving van organische stoffen. Naar behoefte kan de leerling
kiezen voor het zoeken van de juiste naam bij een gegeven
structuurformule. De oefening kan ook omgekeerd gemaakt worden: de
leerling tekent een juiste structuurformule bij een gegeven stofnaam. Als
een vraag juist gemaakt is, kan de leerling het betreffende kaartje
verwijderen. De opdracht bevat een aantal stofnamen van zuren die in dit
hoofdstuk nog niet behandeld zijn. Deze kaartjes kan de leerling al op
voorhand verwijderen.
43
44
Studiewijzer
Leerstof
3.
1
3.
2
3.
3
3.
4
3.
5
3.
6
3.
7
Af
sl
- Bestudeer globaal de bronnen.

- Maak de orintatieopdrachten.
- Maak i-Puls 22.
- Kijk naar de demonstratieproef.
- Bestudeer globaal de bronnen en maak
opdracht 46.
- Vraag een bouwdoos en voer de proef bij
opdracht 51 uit.
- Lees globaal de bronnen en beantwoord de
vragen 52 en 53.
- Zet de proef bij opdracht 64 in.
- Maak de opdrachten 65 tot en met 72 af.
Oefen (thuis) met i-Puls de namen en
structuurformules.
- Maak alleen de ideentabel.
- Bespreek deze tabel in je groep.
- Schrijf de groepskeuze op en presenteer deze
eventueel aan de klas.
opdrachten 1, 2 en 3.
- Maak de voorbeeld-proefwerkopgaven 4 t/m
11.
Opmerkinge
n
SLU teller
1
2
3
4
4,5
5,5
6,5
7
8
9
9,5
10
11
12
13
Stel een
groepje
samen
van 3-4
leerlingen.
14
15
16
17
18
Neem Binas
mee.
19
45
46
Hoofdstuk 4 Reacties met zoutoplossingen

Didactische lijn
Nadat in hoofdstuk 1 de oplosbaarheidstabel: tabel 45A van Binas
gentroduceerd is als de tabel waarin je kunt opzoeken of een zout oplost in
water, gaan we in dit hoofdstuk dezelfde tabel gebruiken om te voorspellen
of een neerslag ontstaat, oftewel een reactie optreedt. Dit blijken voor de
leerling geheel verschillende zaken te zijn.
In dit hoofdstuk gaat het over een aantal reacties, die met oplossingen van
zouten kunnen optreden. Hiervoor moet de leerling een groot aantal
stappen na elkaar zelfstandig zetten. Als de kennis van n van deze
stappen ontbreekt of niet juist gehanteerd wordt, is het eindresultaat niet
goed. Het gaat om de volgende stappen.
- formules van de ionen (hoofdstuk 1),
- formules van de zouten (hoofdstuk 1),
- notatie van zoutoplossingen (hoofdstuk 1),
- gebruik oplosbaarheidstabel,
- weglaten van ionen die in de reactie niet ter zake doen,
- kloppend maken reactievergelijking.
Vaak is iedere afzonderlijke stap voor de leerling goed te doen. Maar het
levert in het algemeen veel problemen op om al die stappen zelfstandig
achter elkaar te zetten. Daarom hebben we een aantal vaste regels
waarmee de leerling de reactievergelijkingen kan opstellen.
We starten met het oplossen van een zout en het indampen van een
zoutoplossing. Deze processen moet de leerling in een vergelijking kunnen
weergeven. Reacties tussen zoutoplossingen leiden we in met een
geprogrammeerde instructie. Op deze manier stellen de leerlingen zelf een
oplosbaarheidstabel op. De geprogrammeerde instructie staat achterin het
boek (pagina 206 en volgende).
Daarna oefent de leerling het opstellen van reactievergelijkingen een aantal
keren aan de hand van proeven van praktijkvoorbeelden: het maken van
een zout, het zuiveren van water en het aantonen van bepaalde ionsoorten.
Omdat in dit hoofdstuk veel practicum gedaan wordt, moet de leerling in
paragraaf 4.5 eens nadenken over de gevolgen van het practicum voor de
afvalverwerking van de chemicalin op school. Via een beschreven
experiment moet de leerling suggesties doen om de proef op een andere
manier uit te voeren waarbij minder afval ontstaat.
Verkorte leerroute
Opdrachten: 3, 8, 10, 12, 15, 20, 26, 27, 34, 35, 37, 40, 41, 47, 51, 52, 53,
54, 56, 58, 59 en 61.
47

4.1 Zouten in water
We beginnen met een herhaling van paragraaf 1.5: Het oplossen van een
zout in water in een reactievergelijking weergeven. Het omgekeerde, het
indampen of droogkoken van een zoutoplossing, komt hier aan de orde en
kan dus ook met een reactievergelijking beschreven worden.
4.2 Zoutoplossingen bij elkaar
Deze paragraaf begint met een proef die een heel lesuur duurt. Goed
voorbereiden en meteen beginnen dus. Via een geprogrammeerde instructie
komen de leerlingen zelfstandig tot de conclusie dat bepaalde ionsoorten
met elkaar een neerslag, een slecht oplosbaar zout, vormen. Op deze wijze
wordt een neerslagtabel samengesteld.
Na de proef wordt verwezen naar de neerslagtabel in Binas, tabel 45A. Met
behulp van die tabel is te voorspellen of een neerslag zal ontstaan als twee
zoutoplossingen samengevoegd worden. U moet er de nadruk op leggen dat
bijvoorbeeld een 's' in deze tabel betekent dat de stof slecht in water oplost,
wat ook wil zeggen dat een combinatie van deze ionen een neerslag vormt.
Er treedt dan dus een reactie op. Veel leerlingen lezen deze 's' als 'slecht
reageren', zodat er dan geen reactie optreedt. Misschien is het goed er
expliciet op te wijzen dat de tabel op twee manieren kan worden gelezen:
- je kunt bepalen of een zout in water oplost of niet (of met water reageert).
- je kunt bepalen of een neerslag ontstaat als je een combinatie van
bepaalde ionsoorten bij elkaar voegt.
In bron 7 geven we stapsgewijs aan hoe de leerling tot een juiste
vergelijking voor een neerslagreactie komen kan. Als u de leerlingen op die
wijze tot systematisch werken dwingt, blijkt dat ze uiteindelijk (zonder al te
veel fouten) tot de juiste vergelijkingen komen. Er bestaan verschillende
ideen omtrent deze systematiek. Sommige docenten hanteren liever het
schema:
voor de
reactie
na de reactie
reactie
Wat de zogenaamde tribune-ionen betreft hebben wij ervoor gekozen om

die bij de reactievergelijking geheel weg te laten. Die ionen doen niet mee
aan de reactie (net zoals het glas van de reageerbuis, waar de
neerslagreactie zich in kan afspelen). In het verleden leverde het opnemen
van de tribune-ionen nogal eens problemen op. Leerlingen schrijven ze in de
vergelijking en dat is volgens de algemene correctievoorschriften bij het
examen verboden. Een ander probleem was of de tribune-ionen bij het
kloppend maken van de vergelijking betrokken moesten worden of niet.
Door de tribune-ionen niet op te nemen, vallen we de leerling met deze
problemen ook niet meer lastig.
Het nadeel van het weglaten van de tribune-ionen is dat bij het rekenen niet
meer altijd uit de reactievergelijking de molverhouding van de stoffen valt af
te lezen. Omdat dit echter maar zon klein onderdeel van de reacties van
zouten in oplossing vormt, hebben wij gemeend dat het weglaten van de
tribune-ionen meer problemen voorkomt dan het oplost. Bovendien hebben
we voor het probleem van het rekenen een heel elegante oplossing kunnen
bedenken.
48
4.3 Het maken van een zout

Hoewel het in de praktijk niet veel voorkomt dat via een neerslagreactie een
zout gemaakt wordt, is het voor de leerling wel erg goed voor te stellen.
Bovendien gebruiken we het als oefening voor het opstellen van
reactievergelijkingen van neerslagreacties. Bij het Pulsje van opdracht 34
gaat het erom dat de leerlingen zich goed moeten realiseren dat bij het
maken van een slecht oplosbaar zout als kobalthydroxide, met oplossingen
van goed oplosbare zouten begonnen moet worden.
Het maken van een slecht oplosbaar zout, is voor de leerlingen natuurlijk
veel gemakkelijker dan het maken van een goed oplosbaar zout. Dit laatste
vereist een aantal denkstappen meer.
Via een neerslag reactie is het mogelijk om een ongewenste ionsoort uit een
oplossing te verwijderen. Er is een mogelijkheid om op die manier water te
zuiveren. Leerlingen merken nog wel eens op dat, dat maar betrekkelijk is,
omdat je de ene ionsoort door de andere vervangt. Dat is natuurlijk waar,
maar de ene ionsoort is nu eenmaal minder schadelijk dan een andere. Het
water wordt dan misschien in absolute zin niet zuiverder, het wordt wel
minder schadelijk.
4.4 Ionsoorten aantonen
Deze paragraaf verwijst naar de praktijk. Het aantonen van een bepaalde
ionsoort kan al heel eenvoudig zijn als het betreffende ion in water een kleur
heeft. Het verdient aanbeveling om de leerlingen op een aantal veel
voorkomende kleuren te wijzen. Verwijzen naar tabel 65A van Binas is ook
handig.
Via de opgaven en de proeven oefenen de leerlingen weer in het schrijven
van vergelijkingen bij neerslagreacties.
Het Pulsje van opdracht 51 is bedoeld om leerlingen nog eens goed naar
tabellen 45A en 65A van Binas te laten kijken.
4.5 Zorgvuldig omgaan met afval
In deze paragraaf worden de leerlingen aangezet om mee te denken over
het chemisch afval dat bij schoolpractica ontstaat. Omdat het hier om een
bewustwordingsproces gaat, hebben we de (vrij kostbare en
milieuonvriendelijke) proef beschreven. De resultaten van de proef laten we
op een foto zien. In het Pulsje van opdracht 61 moeten de leerlingen zich
realiseren op welke wijze zij een balans willen bereiken tussen enerzijds de
onderwijskundige voordelen van een leerlingenproef en anderzijds de
milieutechnische nadelen daarvan.
Behalve dit bewustwordingsproces besteedt deze paragraaf ook aandacht
aan het begrip MAC-waarde. Dit is een onderdeel van de eindtermen en
moet dus door de leerlingen gekend worden.
Vaardigheden
Onderzoeksvaardigheden
Hier ligt de nadruk op:
- het kiezen van een onderzoeksvariabele;
- het formuleren van een onderzoeksvraag die bij de gekozen variabele
49
past;
- het opstellen van een werkplan dat bij de gekozen onderzoeksvraag past;
- het uitvoeren van het onderzoek volgens het geformuleerde werkplan;
- het trekken van conclusies uit de waarnemingen.
50
Proeven
Omdat dit hoofdstuk al veel proeven bevat, zijn er geen extra proeven
opgenomen.
Materiaallijst
Oplossingen van de volgende zouten. Tenzij anders vermeld, is de
concentratie ongeveer 0,1 M.
- natriumfosfaat
- magnesiumchloride
- ammoniumchloride
- ammoniumsulfaat
- natriumethanoaat (natriumacetaat)
- calciumnitraat
- calciumchloride (deze oplossing kunt u ook als hard water bij opdracht 40
gebruiken)
- koperchloride
- kopersulfaat
- kopernitraat
- aluminiumnitraat
- ijzer(II)chloride (let op deze oplossing is maar beperkt houdbaar)
- ijzer(II)sulfaat (ook beperkt houdbaar)
- ijzer(III)chloride
- bariumchloride
- loodnitraat
- kaliumjodide
- kaliumchromaat
- zilvernitraat (0,01M)
- zinknitraat
- natriumnitraat
- natriumchloride
- natriumsulfaat
- natriumcarbonaat
- magnesiumchloride
- hard water (0,1 M calciumchloride-oplossing)
- fosfaat in grondwater (0,01 M natriumfosfaatoplossing)
- ijzer(III) in bloedstelpend middel (0,01 M ijzer(III)chloride-oplossing)
Verder de vaste stoffen
- calciumchloride
- calciumcarbonaat
- natriumsulfaat
- natriumcarbonaat
51
- natriumchloride
- bariumsulfaat
- zilvernitraat
- bariumnitraat
- loodnitraat
- kopersulfaat
- dobbelsteen
- veiligheidswandkaart (verkrijgbaar bij C3)
Als u het afval bij de proeven wilt beperken, kunt u de proeven laten
uitvoeren zoals beschreven staat in Chemie in Druppels te bestellen bij
www.c3.nl.
Een andere mogelijkheid is om te werken met het materiaal dat collega
Frans Kilian onder onze aandacht heeft gebracht. Dit bestaat uit:
- microtiterplaten (polystyreenplaten met 96 kleine holletjes voor ongeveer
5 druppels)
- voorraadbuisjes met Zentrop-druppeldop.
Microtiter platen en Zentrop-druppeldop voorraadbuisjes zijn te bestellen bij
Energo bv
Postbus 4
1120 AA Landsmeer
tel: 020 4877000
fax: 020 - 4877070
De materialen die u nodig heeft voor de openingsproef, de vaardigheden, de
extra proeven of de praktische toets komen hier nog bij.
Openingsproeven
Proef 1 Kleurloos + kleurloos = geel
Materiaal
- oplossing van loodnitraat (0,1 M)
- oplossing van kaliumjodide (0,1 M)
- twee grote reageerbuizen of bekerglazen
Uitvoering
Doe een reageerbuis iets minder dan halfvol met kaliumjodide-oplossing.
Doe in de andere reageerbuis evenveel loodnitraatoplossing.
Giet de inhoud van beide buizen bij elkaar.
Deze proef staat ook als introfoto bij paragraaf 4.2. Aan het einde van
paragraaf 4.2 (opdracht 26) kunt u al op deze proef terugkomen.
Proef 2 Een blauw pigment
Materiaal
- geel bloedloogzout (kaliumhexacyanoferraat(II))
- ijzer(III)chloride-oplossing
- grote reageerbuis of bekerglas
Uitvoering
Doe in de grote reageerbuis een schep geel bloedloogzout. Voeg wat water
toe en schud zodat het zout oplost. Voeg daarna wat van de
ijzer(III)chloride-oplossing toe.
De oplossing van de rode kristallen (geel bloedloogzout) is geel. Na
toevoegen van de ijzer(III)chloride-oplossing ontstaat Berlijns blauw als
neerslag.
52
Proeven hoofdstuk 4
Proef 14 zoutoplossingen bij elkaar
Materiaal
De vaste stoffen
- natriumchloride
- natriumcarbonaat
- calciumchloride
- calciumcarbonaat
- blauw kopersulfaat
- natriumsulfaat
En de volgende oplossingen
- natronloog
- fenolftaleen
Uitvoering
Deze proef duurt een hele les. Dat betekent dat een goede organisatie
vereist is. Het handigst is het om per groepje leerlingen een bakje klaar te
maken waar alles inzit:
- rekje met 8 reageerbuizen
- potjes met de vaste stoffen
- flesje natronloog (0,1 M)
- druppelflesje fenolftaleen
- spatel
- spuitfles demiwater
Proeven opdrachten 35, 40, 52, 53 en 54
Voor de proeven van opdrachten 35, 40, 52, 53 en 54 is het handig om een
set standaardoplossingen klaar te zetten die steeds bij al die proeven
gebruikt kan worden. Het gaat om de volgende oplossingen met een
concentratie van 0,1 M, tenzij anders is opgegeven.
- natriumfosfaat
- magnesiumchloride
- ammoniumchloride
- ammoniumsulfaat
- natriumethanoaat (natriumacetaat)
- natriumfosfaat
- calciumnitraat
- calciumchloride
- koperchloride
- kopersulfaat
- kopernitraat
- aluminiumnitraat
- ijzer(II)chloride (let op deze oplossing is maar beperkt houdbaar)
- ijzer(II)sulfaat (ook beperkt houdbaar)
- ijzer(III)chloride (eventueel wat aanzuren)
- bariumchloride
- loodnitraat
- kaliumjodide
- kaliumchromaat
- zilvernitraat (0,01M)
- zinknitraat
- natriumnitraat
53
- natriumchloride
- natriumsulfaat
- natriumcarbonaat
- magnesiumchloride
Als u het afval bij deze proeven wilt beperken, kunt u de proeven laten
uitvoeren zoals beschreven staat in Chemie in Druppels te bestellen bij
www.c3.nl.
Een andere mogelijkheid is om te werken met het materiaal dat collega
Frans Kilian onder onze aandacht heeft gebracht. Dit bestaat uit:
- microtiter platen (polystyreenplaten met 96 kleine holletjes voor ongeveer
5 druppels)
- voorraadbuisjes met Zentrop-druppeldop. (Er bestaan ook bruine buisjes
voor lichtgevoelige oplossingen.)
Als u in een keer veel van dit materiaal aanschaft, kunt u voor iedere groep
leerlingen een standaardset klaarmaken. Hierdoor wordt geloop en gezoek
naar de juiste oplossingen tot een minimum beperkt, wat de rust tijdens het
practicum ten goede komt.
Microtiter platen en Zentrop-druppeldop voorraadbuisjes zijn te bestellen bij
Energo bv
Postbus 4
1120 AA Landsmeer
tel: 020 4877000
fax: 020 4877070
Proef 35 Een zout maken
Materiaal
- standaardoplossingen
Uitvoering
Geen bijzonderheden
Proef 40 Verwijderen van ionsoorten uit een oplossing
Materiaal
- set standaardoplossingen
- voorraad met opschrift hard water (0,1 M calciumchloride-oplossing)
- voorraad met opschrift grondwater (0,01 M natriumfosfaatoplossing)
- voorraad met opschrift bloedstelpend middel (0,01 M ijzer(III)chlorideoplossing)
Uitvoering
Geen bijzonderheden
Proef 52 Ionsoorten aantonen
Materiaal
- voorraad met opschrift chloride- of carbonaationen? (0,1 M
natriumchloride-oplossing)
- voorraad met opschrift chloride- of carbonaationen? (0,1 M
natriumcarbonaatoplossing)
- voorraad met opschrift zinknitraat of zilvernitraat? (0,1 M
zinknitraatoplossing)
- voorraad met opschrift zinknitraat of zilvernitraat? (0,01 M
zilvernitraatoplossing)
- voorraad met opschrift sulfaat- of fosfaationen? (0,1 M
natriumsulfaatoplossing)
- voorraad met opschrift sulfaat- of fosfaationen? (0,1 M
54
natriumfosfaatoplossing)
- voorraad met opschrift natriumfosfaat of calciumchloride? (0,1 M
natriumfosfaatoplossing)
- voorraad met opschrift natriumfosfaat of calciumchloride? (0,1 M
calciumchloride-oplossing)
U kunt hiervan steeds een aantal flesjes gereedmaken, die u nummert en
waarvan u weet wat de inhoud is.
Uitvoering
De leerlingen komen bij u een buisje met de te onderzoeken oplossing
halen. Na onderzoek moeten ze u het resultaat komen melden.
Proef 53 Verontreiniging aantonen
Materiaal
- voorraadpot met opschrift verontreinigd calciumchloride? (alleen vast
calciumchloride)
- voorraadpot met opschrift verontreinigd calciumchloride? (vast
calciumchloride met wat calciumcarbonaat)
- voorraadpot met opschrift verontreinigd natriumsulfaat? (alleen vast
natriumsulfaat)
- voorraadpot met opschrift verontreinigd natriumsulfaat? (vast
natriumsulfaat met wat natriumcarbonaat)
U kunt de verontreinigingen maken maar ook de zuivere stoffen aan de
leerlingen geven. Uiteraard weten de leerlingen niet wat ze krijgen.
Uitvoering
De leerlingen komen bij u een schepje van het te onderzoeken zout halen.
Na onderzoek moeten ze u het resultaat komen melden.
Proef 54 Een zoutpuzzel
Materiaal
- dobbelsteen
- potje met natriumchloride
- potje met bariumsulfaat
- potje met zilvernitraat
- potje met bariumnitraat
- potje met loodnitraat
- potje met kopersulfaat
Op de potjes moeten nummers (1 t/m 6) of letters (A t/m F) staan. Uiteraard
niet in de volgorde waarin de zouten in het werkboek genoemd staan.
Uitvoering
Het is verstandig als u de leerlingen eerst een werkplan laat maken.
Daarna kunt u de leerlingen alle zes de zouten geven en zij kiezen door
middel van de dobbelsteen een zout wat ze gaan onderzoeken. Of u geeft
elke leerling een ander zout wat hij vervolgens gaat onderzoeken.
Er zitten bij dit onderzoek verschillende valkuilen, waar u wel op verdacht
moet zijn.
Een belangrijk onderdeel van het onderzoek is dat de leerlingen de vaste
stof eerst moeten proberen op te lossen. Deze stap wordt vaak
overgeslagen, terwijl die voor een juiste uitvoering van de proef wel van
belang is. Bij het oplossen kunnen ook al de eerste problemen ontstaan. Het
zout lost langzaam op, er ontstaat een verzadigde oplossing of het zout lost
55
helemaal niet op (bariumsulfaat), waardoor de leerlingen een suspensie
hebben. Ze moeten dan het besef hebben dat ze eerst gaan filtreren
voordat ze met hun onderzoek doorgaan. Als de leerlingen vervolgens het
filtraat gaan onderzoeken, moeten ze beseffen dat ze niet het hele filtraat in
een keer moeten gebruiken, omdat de kans groot is dat er verschillende
experimenten gedaan moeten worden om totale zekerheid te krijgen.
Het onderzoek van het filtraat van bariumsulfaat heeft nog een extra
complicatie. Er is geen enkele ionsoort aan te tonen. Dat betekent dat de
leerlingen een conclusie moeten trekken uit een negatief resultaat. Dat ligt
voor hen niet direct voor de hand.
56
Open opdrachten
Leerlingendeel
Opdracht 1 Mineraalzout
Naast gewoon zout is er ook mineraalzout te koop.
Mineraalzout bevat naast natriumchloride ook kaliumchloride en
magnesiumsulfaat. Magnesiumsulfaat is een antiklontermiddel.
Onderzoek of het monster zout dat je krijgt gewoon zout of mineraalzout is.
Opdracht 2 Pigmenten
Inleiding
Oude meesters ziek door zware metalen in verf
Londen (AP) De reumatische
meesters, Rubens, Renoir, Dufy en
aandoeningen van vier oude
Klee, schilderden bij voorkeur in de
meesters zijn waarschijnlijk
heldere en felle kleuren geel, rood
veroorzaakt door giftige zware
en blauw. Zij maakten daarbij
metalen in de felle
gebruik van kleurstoffen waarin
kleurstoffen waarmee zij
veel giftige zware metalen zaten
werkten.
als kwik, cadmium, lood en kobalt.
Dat is de conclusie van twee
Bron: Brabants Dagblad
Deense artsen in een Brits
medisch weekblad. De vier
De kleur aan verven wordt gegeven door het toevoegen van pigmenten. Dit
zijn vaak zouten.
De opdracht
Een groep kunstschilders wil naar aanleiding van het krantenartikel een
verhaal hebben in hun blad. Zij vragen je dit te schrijven en in te gaan op
welke zouten (geef triviale en systematische naam en formules) zoal
gebruikt werden als pigmenten door de oude meesters. Ook moeten de
gevaren van deze stoffen vermeld worden.
Opdracht 3 Oplosbaarheid
De oplosbaarheid van een zout in water kun je definiren als het aantal
gram zout dat oplost per 100 gram water.
Onderzoek hoe de oplosbaarheid van de zouten kaliumnitraat,
kaliumchloride en natriumchloride afhankelijk is van de temperatuur.
Verwerk je resultaten in een diagram.
Opdracht 4 IJzerblauwpigmenten
Inleiding
Aan het begin van de achttiende eeuw ontdekte Diesbach, een verfmaker
uit Berlijn, de mooie ijzerblauwpigmenten. Deze diepblauwe kleurstoffen
werden van groot belang voor de verf- en inktnijverheid en voor het
bedrukken van papier, zijde en textiel. Diesbach gebruikte bij zijn
verfbereiding geel bloedloogzout en een ijzer(III)zout.
Een concurrent, Turnbull, gebruikte rood bloedloogzout en een ijzer(II)zout.
Het resultaat was hetzelfde: Pruisisch blauw (hoewel natuurlijk chauvinisten
in Duitsland spraken over Diesbach-blau en in Engeland over Turnbull-blue).
Verder kent men nog Parijsch blauw en Berlijns blauw.
De opdracht
Zoek uit wat Pruisisch blauw, Parijsch blauw en Berlijns blauw is.
Hoe werden de grondstoffen geel en rood bloedloogzout in de tijd van
57
Diesbach verkregen?
Maak zelf ook Pruisisch, Parijsch en Berlijns blauw.
Docentendeel
opdrachten.
Opdracht 1 Mineraalzout
U kunt mineraalzout kopen maar ook zelf mineraalzout maken door
magnesiumsulfaat aan natriumchloride toe te voegen.
De leerling dient zich te realiseren dat zowel het negatieve ion als het
positieve ion moet worden aangetoond.
Opdracht 2 Pigmenten
Pigmenten, een aantal voorbeelden:
wit: titaanwit (TiO2), zinkwit (ZnO), antimoonwit (Sb2O3)
geel: barietgeel (BaCrO4), chromaatgeel (PbCrO4), zinkgeel (ZnCrO4),
ijzeroxydegeel (Fe(OH)3)
rood: loodmenie (Pb3O4), ijzeroxyderood (Fe2O3)
blauw: Berlijns blauw (Fe4{Fe(CN)6}3)
zwart: roetzwart (C), ijzeroxydezwart (Fe 3O4)
groen: chroomoxydegroen (Cr2O3)
- Stahlecker J. Kunstschildersverven en hun bereiding (Cantecleer, 1991,
ISBN 90 213 0999 8)
- Doerner M., Schilderkunst, materiaal en techniek (Unieboek, ISBN 90 601
7130 6)
- G. Piva, Schilders vademecum
- T. Doorgeest, Verf, een dun laagje beschaving, (Natuur en Techniek jrg
60, nr. 3 pag. 154-165)
- Reijnders L., Verven en lijmen (Stichting 'Natuur en milieu', 1984)
- Richel T., Gevaarlijke stoffen deel 10, Gif voor beginners (aktie Strohalm,
ekologische uitgeverij)
- Cd-rom: Grolier Encyclopedia (1995)
- Cd-rom: Spectrum Encyclopedie (1996)
- Chemiekaarten
- Veilig Practicum
- Binas tabellenboek
- Internet
Opdracht 3 Oplosbaarheid
Leerling dient zich te realiseren dat de oplosbaarheid bepaald kan worden
met een kleinere hoeveelheid water dan 100 gram, dit om verspilling van
chemicalin tegen te gaan. U kunt de leerling ook de gebruikte zouten laten
terugwinnen.
Opdracht 4 IJzerblauwpigmenten
- Een historisch verhaal is te vinden in 'Oude Techniek' (twee delen),
uitgeverij 'De Archaeologische Pers, Zeelsterstraat 147, 5652 EE
Eindhoven, 040-2520046.
- A. Wall Thomas, Aardverven voor de kunstenaar; uit de serie kreatief en
kundig Uitgever Gaade Amerongen.
- Verder kunnen als bronnen fungeren Cd-roms van Natuur en Techniek,
Microsoft Encarta 1997, Eyewittnes Encyclopedia of Science, Science
Series II Materials.
Pruisisch blauw: Diesbach maakte zijn pigment uitgaande van een

ijzer(III)- en geel bloedloogzout (K4Fe(II)(CN)6), Turnbull gebruikte rood
bloedloogzout (K3Fe(III)(CN)6) en een ijzer(II)zout.
Berlijns blauw: rood bloedloogzout en een ijzer(III)zout, KFeFe(CN) 6,
kaliumijzer(III)hexacyanoferraat(II), opgebouwd uit K +, Fe3+ en Fe(CN)64-.
Parijsch blauw: geel bloedloogzout en een ijzer(II)zout.
ideen aan voor het gebruik van additioneel materiaal.
Bij dit hoofdstuk vindt u geen audiovisueel materiaal, in plaats daarvan
vindt u onder de categorie overig allerlei chemie spelletjes en
onderzoeksproeven.
van het hoofdstuk.
Overig materiaal
Algemeen
Voor extra oefenmateriaal kunt u gebruik maken van Chemie Aktueel onder
de rubriek zouten.
4.2 Zoutoplossingen bij elkaar
- Losse Flodder 2, onderzoeksproeven: proef 1, Gips
4.3 Neerslagreacties
- Cohen, ionen 2
- Losse Flodder 5, Spelletjes bovenbouw: 6, Droog practicum, logigram
- Losse Flodder 14, Reactieve spellen en puzzels: 36 zouten
4.4 Het maken van een zout
- Cohen, ionen 2
- Losse Flodder 2, onderzoeksproeven: proef 1, Gips
- Losse Flodder 2, onderzoeksproeven: proef 6, Van wat teveel
- Losse Flodder 5, Spelletjes bovenbouw: 6, Droog practicum, logigram
- Losse Flodder 6, Van magie tot Chemie I: 7, Welles of nietes
- Losse Flodder 14, Reactieve spellen en puzzels: 36 zouten
Internetsites
Onderstaande sites hebben niet betrekking op een paragraaf in het
bijzonder. Ze bevatten materiaal dat bij het hele hoofdstuk te gebruiken is.
www.thuisexperimenteren.nl
www.fwn.rug.nl/didchem/lesmat/proces/zout/welcome.htm
http://home01.wxs.nl/~donaldsc/oplossen.htm
http://oud.refdag.nl/weet/010626weet02.html
De volgende twee sites linken door naar actuele sites die voor het
chemieonderwijs van belang kunnen zijn.
Overzicht i-Puls
4.1
3
Het oplossen van een zout
4.2
15
Vorming van een neerslag
27
Neerslagreacties voorspellen
4.3
41
Het verwijderen van ionen
Toelichting
opdracht 3: met behulp van een animatie op moleculair niveau wordt
het oplossen van een zout in water toegelicht. Deze opdracht kan op
school gedaan worden, maar ook thuis als toelichting en herhaling.
opdracht 15: met behulp van een animatie op moleculair niveau
wordt het vormen van een neerslag in water toegelicht. Deze
opdracht kan op school gedaan worden, maar ook thuis als
toelichting.
opdracht 27: met behulp van een stappenplan wordt toegelicht hoe je
een neerslagreactie kunt voorspellen. Deze opdracht kan op school
gedaan worden, maar ook thuis als toelichting en herhaling.
opdracht 41: met behulp van een stappenplan wordt toegelicht hoe je
een ionsoort uit een oplossing kunt verwijderen. Deze opdracht kan
op school gedaan worden, maar ook thuis als toelichting en herhaling.
Studiewijzer
Leerstof
4.1 - Bestudeer globaal de bronnen en maak
de orintatieopdrachten.
- Maak i-Puls (opdracht 3).
Opmerkingen
Herhaal de
formules van de
ionen (blz. 205)
4.2
Op tijd beginnen!!
4.3
4.4
4.5
Afsl
- Doe de grote proef van opdracht 14.

de opdrachten 13, 16 en 17.
- Maak i-Puls (opdracht 15).
- Oefen met i-Puls (opdracht 27).
- Voer het practicum van opdracht 35 en
40 uit.
- Maak de opdrachten 36 tot en met 39
en 42.
- Oefen met i-Puls (opdracht 41).
de orintatieopdrachten.
- Doe het practicum van opdracht 52, 53
en 54.
- Maak de opdrachten 55 en 56.
- Lees alvast de onderzoeksopdracht van
de vaardigheden door.
- Bedenk welke factor je wilt gaan
onderzoeken.
- Schrijf een onderzoeksvraag op.
- Stel je werkplan op en bespreek dat
met de leraar.
- Voer je onderzoek volgens het
werkplan uit.
- Doe eventueel aanvullende proeven en
maak het nodige A-viertje.
- Maak op weg naar het proefwerk
opdracht 1.
- Maak de voorbeeld-proefwerkopgaven
3 tot en met 7.
SLU teller
1
2
3
4
5
6
7
8
Op tijd beginnen!
10
Op tijd beginnen!
11
12
13
14
15
16
17
Neem Binas mee.
18
Hoofdstuk 5 Meten en weten

Didactische lijn
Na atoombinding in hoofdstuk 2 komen in dit hoofdstuk de overige
bindingen aan bod: ion-, metaal- en vanderwaalsbinding. Aan de hand van
stroomgeleiding worden de drie verschillende soorten stoffen afgeleid,
waarin deze bindingssoorten voorkomen. Het periodiek systeem geeft hierin
ordening aan.
In het tweede deel van dit hoofdstuk maken we een begin met het chemisch
rekenen. Hierbij hebben we ons beperkt tot het in elkaar omrekenen van
volume, massa, chemische hoeveelheid en molair volume van een gas. Let
op dat chemici nogal slordig zijn in het taalgebruik. Bij deze grootheden
horen de door ons veel gebruikte eenheden (m)L, gram, mol en dm 3 . Het is
dus niet juist om te zeggen dat de massa moet worden omgerekend in een
aantal mol! Grammen kunnen worden omgerekend in aantal mol.
Verkorte leerroute
U kunt eventueel de volgende opdrachten laten overslaan:
1, 5, 6, 9, 10, 16, 20, R2, R5, R6, R7, 34, 38, 43, 44, 50, 57, 59, 64, 65, 66,
68, 71, 74, 75.

5.1 Periodiek systeem
Het is aan te bevelen de video over het tot stand komen van het periodiek
systeem te laten zien. Er zijn bovendien vele internetsites (zie ook de iPulsopdracht (opdracht 1) van paragraaf 5.1) waarop vele
wetenswaardigheden staan over de opbouw van het PS en de elementen in
het periodiek systeem. Let wel op dat het taalgebruik vaak anders is dan wij
gebruiken. Elementen en niet-ontleedbare stoffen worden vaak door elkaar
gebruikt.
5.2 Soorten bindingen
Aan de hand van het verschil in stroomgeleiding onderscheiden we drie
soorten stoffen. Slordig gezegd kun je stellen dat deze groepen via het PS
zijn te verdelen in metaal/metaal (metalen), metaal/niet-metaal (zouten) en
niet-metaal/niet-metaal (moleculaire stoffen). In een moleculaire stof
kunnen twee soorten bindingen voorkomen: atoombinding en
vanderwaalsbinding. Bij zouten komen ionbinding en bij metalen
metaalbinding voor.
5.3 Roosters
In het deeltjesmodel beschrijven we de vaste toestand als een toestand
waarin de deeltjes op een vaste plaats zitten en daar alleen maar een
beetje heen en weer trillen. Als die deeltjes dan in een regelmatige
structuur gerangschikt zijn, spreken we van een rooster. We onderscheiden
atoomroosters, metaalroosters, molecuulroosters en ionroosters.
Het verband tussen de roosters en eigenschappen als smeltpunt, kookpunt,
hardheid is slechts in heel algemene termen te geven. Met de nodige slagen
om de arm kun je stellen dat zouten en metalen in het algemeen een hoger
smelten kookpunt hebben dan moleculaire stoffen.
Rekenintermezzo
Hierin worden de regels voor het rekenen met machten van tien nog eens
op een rijtje gezet. Voor de meeste leerlingen blijkt dit geen overbodige luxe
te zijn. Ook hebben wij extra aandacht gegeven aan het probleem dat
leerlingen bij het intikken van een macht van tien nog wel eens een factor
tien te hoog zitten.
Hoewel het omrekenen in verschillende eenheden binnen dezelfde grootheid
natuurlijk vanuit de basisschool bekend hoort te zijn, worden hier nog
steeds zoveel fouten tegen gemaakt, dat dit een aparte paragraaf
rechtvaardigt. Door erop te blijven hameren dat de leerling zich bij het
omrekenen steeds iets moet voorstellen, kunt u misschien uitspraken als 1 g
= 1000 kg vermijden. Misschien dat de confrontatie met de uitspraak 1 cent
= 100 Euro aan een iets beter begrip kan bijdragen.
5.4 Significante cijfers
Als u wilt, kunt u later de leerlingen de truc leren om het antwoord van een
berekening altijd in drie cijfers op te geven. Op die manier worden op het
eindexamen bij een dergelijk antwoord geen punten afgetrokken, omdat het
opgegeven antwoord een cijfer te veel of te weinig mag bevatten.
5.5 Atoommassa en molecuulmassa
Op basis van de kennis van hoofdstuk 1 kunnen leerlingen begrijpen dat de

atoom- en ionmassa van een atoom/ion bepaald wordt door de som van het
aantal protonen en neutronen.
Als eenheid voor een H atoom is 1,0 u gekozen. Dit is het aftelpunt voor
alle andere atoommassas. Dat het aftelpunt later is omgezet in 1/12 deel
van de massa van een C-12 atoom doet aan het principe van vergelijken
niets af. Het laatste is alleen (tegenwoordig) experimenteel nauwkeuriger te
bepalen.
5.6 De chemische hoeveelheid
Henny Kramers-Pals heeft in stelling 6 bij haar proefschrift `Leren oplossen
van verklaringsproblemen in het scheikunde-onderwijs' ISBN 90-9007127-X,
terecht op slordig taalgebruik bij scheikundeleraren gewezen. Wij citeren:
`Het verdient aanbeveling de grootheid die ten onrechte vaak aangeduid
wordt met de naam van de eenheid ervan, `mol', in het Nederlands de
naam `chemische hoeveelheid' te geven'. In navolging van deze stelling
hanteren wij als grootheid de chemische hoeveelheid met de eenheid mol.
De chemische hoeveelheid is een van de zes basisgrootheden in het SI
stelsel met als eenheid mol. Hoewel het didactisch heel verleidelijk is deze
grootheid gelijk te stellen aan een aantal gram of een aantal deeltjes is dat
dus onjuist. Het is een portie stof. Een afleiding staat in bron 27. Hoewel het
getal van Avogadro niet meer tot de examenstof behoort, hebben wij dit in
een W-tje (bron 31) toch opgenomen. In opdracht 68 besteden wij daar een
keer aandacht aan.
5.7 Molair volume
In de tabel van bron 32 staan gegevens die de leerlingen ook via BINAS
tabellen zelf kunnen verkrijgen. Door een goede combinatie van die
gegevens is het volume van 1,00 mol van deze gassen te berekenen. Het
zal u niet verbazen dat daar steeds (ongeveer) hetzelfde getal uitkomt. Op
die wijze wordt het molair volume (van een gas) vanzelf gentroduceerd.
In een schema brengen we de verschillende grootheden en de
omrekeningsfactoren tussen deze grootheden overzichtelijk samen. In de
blokken staan de grootheden. Tussen de blokken staan de relaties, waarmee
je van het ene blok naar het andere kunt komen. Deze relaties zijn de
verhoudingen tussen de grootheden van twee blokken. Bij het rekenen met
verhoudingstabellen is dit erg handig.
Voor zover de leerlingen het al niet uit zichzelf doen, moet u ze stimuleren
steeds systematisch te werk te gaan. Steeds moeten zij zichzelf de vragen
stellen: 'In welk blok staat het gegeven?' en 'In welk blok staat het
gevraagde?'. Dan volgen de omrekeningsstappen vanzelf.
Vaardigheden
Technisch-instrumentele vaardigheden
We introduceren hier het begrip dichtheid als gram per mL. De leerlingen
bepalen met een aantal verschillende meetinstrumenten de dichtheid van
een aantal vloeistoffen. Het doel is dat ze daarmee meer gevoel krijgen voor
nauwkeurigheid en verantwoord afronden van het antwoord (significantie).
Proeven
- onder Extra proeven de bron waar u meer proeven kunt vinden rond de
onderwerpen uit dit hoofdstuk,
Materiaallijst
-
lood
suiker
kaarsvet
koperchloride
0,1 M koperchloride-oplossing
halfvolle melk
volle melk
chocolademelk
vla
koolstofelektroden
snoeren
batterij of spanningsbron
lampje of ampremeter
winkelweegschaal
bovenweger
analytische balans
bekerglas met maatverdeling (100 mL)
maatcilinders (100 mL)
maatkolf (100 mL)
Openingsproeven
Voer alleen de proef uit, maar leg niets uit. Geef hooguit aan met welke
stoffen (naam: salmiak) u werkt.
Naarmate de ammoniumchloride-oplossing gaat bevriezen, zal het lampje
minder sterk gaan branden en uiteindelijk doven.
Proef 1
Materiaal
blikje coca cola
blikje coca cola light
groot bekerglas of aquariumbak gedeeltelijk gevuld met kraanwater
Breng de blikjes in het bekerglas met water.
Het coca cola blikje zinkt en het blikje met coca cola light blijft drijven. Dit
komt door de kleinere dichtheid van coca cola light, vanwege het lagere
suikergehalte.
Proef 2
Materiaal
bekerglas met water
bekerglas met ethanol
ijsklontje
klontje bevroren ethanol
Doe twee 'ijs'klontjes in een bekerglas met water. Doe ook twee ijsklontjes
in een bekerglas met ethanol.
Het ijsklontje drijft in het bekerglas met water en zinkt in het bekerglas met
ethanol.
Proeven hoofdstuk 5
Opdracht 9 stroomgeleiding
Materiaal
lood
suiker
kaarsvet
koperchloride
0,1 M koperchloride-oplossing
koolstofelektroden
snoeren
batterij of spanningsbron
lampje of ampremeter
Uitvoering
Laat de leerlingen zelf een opstelling bedenken waarmee ze de
stroomgeleiding door de verschillende stoffen kunnen meten.
Materiaal
halfvolle melk
volle melk
chocolademelk
vla
winkelweegschaal
bovenweger
analytische balans
bekerglas met maatverdeling (100 mL)
maatcilinders (100 mL)
maatkolf (100 mL)
Dit is groepswerk. U kunt het best een groot (leeg) schema op het bord
zetten. De verschillende groepen vullen hun resultaten in, waaruit het
gemiddelde valt te berekenen.
Extra proeven
Paragraaf 5.5
Dit is een voorbeeld waaruit blijkt dat je massaverhoudingen tussen atomen
kunt bepalen.
Proef 1 Massaverhouding
Deze proef komt uit `Losse Flodder no 11'
Chemisch rekenen aan experimenten II
Uitgave KPC 's Hertogenbosch
Materiaal (per proef)
kopersulfaat-oplossing ongeveer 200 mL 0,35 M (17 g CuSO 45H2O
per 200 mL)
staalwol ongeveer 1,5 g (nauwkeurig afwegen)
bovenweger
2 bekerglazen (250 mL)
filtreerpapier
trechter
droogstoof
Uitvoering
De staalwol moet u niet in een vaste kluwen aan de leerlingen geven. Het is
beter om dit zo `los' mogelijk te hebben. Ook verdient het aanbeveling om
tijdens de proef regelmatig te roeren, zodat ook het ìnwendige' ijzer in
contact komt met de kopersulfaatoplossing.
Open opdrachten
Leerlingendeel
Opdracht 1 Mendelejef
Inleiding
Mendelejef heeft in 1869 de zestig toen bekende atoomsoorten
gerangschikt naar opklimmende atoommassa. Dit is nu de basis voor het
huidige periodiek systeem.
Je kunt de atoomsoorten ook ordenen door te kijken naar de hoeveelheden
waarin ze voorkomen in de natuur. Het is ieder die om zich heen kijkt duidelijk dat water, met daarin de atoomsoorten waterstof en zuurstof,
overvloedig voorkomt. De zwaardere elementen zoals goud en platina zijn
veel zeldzamer. Dat is een van de redenen waarom deze zo kostbaar zijn.
Sinds 1986 is een discussie aan de gang of het niet tijd wordt het periodiek
systeem anders in te richten.
Ook komt daarbij steeds naar voren of het periodiek systeem beter
driedimensionaal kan worden weergegeven in plaats van in het platte vlak
zoals nu gebeurt.
De opdracht
Ontwerp een periodiek systeem van de elementen waarin je een
rangschikking maakt naar
- de percentages van voorkomen van elementen
(voor gegevens zie de bijlage in de map 'Periodiek systeem van elementen')
- de smeltpunten
- de dichtheden
Bedenk een zodanige indeling dat je geen lange rij atoomsoorten krijgt.
Opdracht 2 Zware atomen
Inleiding
De atoomsoorten met hoge atoomnummers vind je in het algemeen niet in
de natuur. Men maakt ze in wetenschappelijke laboratoria.
In 1977 hebben de atoomsoorten 104 tot en met 109, tien jaar nadat ze
door onderzoekers zijn gemaakt, hun officile naam gekregen.
De opdracht
a
Zoek uit wat de namen en de afkortingen van deze elementen nu zijn.
b
Wie hebben aan de wieg gestaan van de genoemde atoomsoorten?
c
Hoe worden nieuwe atoomsoorten in het algemeen gemaakt?
d
Heeft men ook al atoomsoorten gemaakt met een atoomnummer
hoger dan 109? Zo ja, welke en wanneer zijn ze gemaakt?
Opdracht 3 Het suikergehalte van frisdranken
Inleiding
Als je een stof, bijvoorbeeld suiker, aan een vloeistof toevoegt, verandert de
dichtheid van de vloeistof.
Een dobber zakt minder diep in een vloeistof naarmate de dichtheid van die
vloeistof groter is.
De opdracht
Maak een dobber waarmee je de dichtheid van een suikeroplossing kunt
meten. IJk je dobber door deze in een glas water te hangen, waarin je steeds
meer suikerklontjes oplost. Maak van deze meetresultaten een grafiek.
Onderzoek met de dobber gewone en `light' frisdranken en doe een
uitspraak over het suikergehalte van deze vloeistoffen.
Opdracht 4 De dichtheid van suiker
Bepaal op twee verschillende manieren de dichtheid van suiker.
Opdracht 5 De waterweegschaal
Inleiding
Als een schip dieper in het water ligt, is het zwaarder beladen. Je zou op de
romp een schaalverdeling kunnen aanbrengen om aan te geven hoeveel ton
de vracht is. Op dat principe kun je een weegschaal ontwerpen, die redelijk
nauwkeurig werkt. De naam: een waterweegschaal.
De opdracht
Maak een ontwerp voor een waterweegschaal.
Bouw je waterweegschaal en ijk hem.
Docentendeel
Opdracht 1 Mendelejef
Informatie over het voorkomen van de elementen op aarde, zie bijlage VNCI
bundel: periodiek systeem der elementen
Achtergrondinformatie
- McBryde W, More on relabeling the periodic table, Chem13News, pag 613, February 1988
- McBryde W, The great debate - relabeling the periodic table,
Chem13News, nr 169, pag 1-3, April/May 1987
- Newland, The periodic Table: alternative versions, Chemistry in Action, nr
31, pag 16-18, 1990
- P. Atkins, Het koninkrijk der elementen, uitgeverij Contact, 1995, ISBN 90
254 10111
De basis van de chemie wordt gevormd door het zogenaamde 'periodiek
systeem van elementen'. In dit boek worden deze bouwstenen van de
scheikunde gepresenteerd als een landschap. De lezer wordt door een
deskundige en enthousiaste reisleider meegevoerd langs de kenmerken
van dit landschap, de schoonheid ervan en de onderliggende structuren.
Opdracht 2 Zware atomen
- VNCI bundel: Periodiek systeem der elementen
- Chemie Aktueel, nummer 25, Oktober 1997, krante-artikel bij opdracht
Periodiek Systeem.
- Armbruster, Natuur en Techniek, jrg 53, nr 2, 1985 pag 130-137
- CD-Rom Science Elements
Met ingang van het voorjaar 1997 hebben de volgende elementen de volgende namen
104 Rutherfordium
105 Dubnium
106 Seaborgium
107 Bohrium
108 Hassium
109 Meitnerium
Opdracht 3 Het suikergehalte van frisdranken
Een dobber kan een leerling als volgt maken: waxinelichtje met aan de
onderkant ter verzwaring drie fietskogeltjes, aan de bovenkant van het
waxinelichtje een breed rietje insteken met maatverdeling. Een andere
mogelijkheid is het gebruik van kneedpasta (plasticine, boetseermassa, te
koop in speelgoedzaken). Loodkorreltjes zijn verkrijgbaar in visserszaken
(bijvoorbeeld 0,2 gram per stuk). Het schrijven met een watervaste stift op
een rietje kan problemen opleveren: maak bijvoorbeeld gebruik van een
extra stukje plakband op het rietje. Of meet bijvoorbeeld de bovenkant van
het rietje ten opzichte van een vaste lineaal buiten de opstelling.
Verdere achtergrondinformatie: Consumentenproeven in de klas scheikunde
(KPC)
Opdracht 4 De dichtheid van suiker

Het probleem dat zich hier voordoet is het bepalen van het volume van een
hoeveelheid gestorte suiker. Tussen de suikerkorrels is immers lucht
aanwezig. De leerlingen moeten zich realiseren dat ze hiervoor moeten
corrigeren. Een mogelijkheid is om na te gaan hoeveel ml wasbenzine
tussen de suikerkorrels kan worden gegoten.
Een andere manier om de dichtheid te bepalen is uit te gaan van kandij.
Hiervan bestaan grotere brokken, zodat het probleem van de ruimte tussen
de korrels niet optreedt. Het volume van een of enkele brokken kandij is te
bepalen door de onderdompelmethode. Omdat kandij slechts langzaam in
water oplost is water als dompelvloeistof te gebruiken.
Opdracht 5 De waterweegschaal
De waterweegschaal is gebaseerd op het feit dat een schip dieper in het
water ligt wanneer het zwaarder is beladen. Voor een goed werkende
waterweegschaal kun je het beste gebruik maken van twee cilindrische
bekers (bekerglazen of blikken). Je kunt zorgen dat de drijvende beker
gestabiliseerd wordt door een aantal stabilisatievleugels, waardoor de drijver rechtstandig blijft. Je kunt de waterweegschaal ijken door er ijkgewichten op te leggen. Bij het wateroppervlak kan dan een markering worden
aangebracht.
Leerlingen zullen in eerste instantie wellicht naar een bekertje (dat onder
smal en boven breed is) grijpen. Ze merken dat de ijkstrepen daar steeds
dichter bij elkaar komen staan. Dit heeft invoed op de nauwkeurigheid van
de metingen. Ook hier moeten leerlingen op zoek naar stabilisatie van de
drijver.
van het hoofdstuk.
Paragraaf 5.1
- Science Topics : het periodiek systeem
- 100 demonstratieproeven
I PT1 Het periodiek systeem
I PT2 Elementen uit de derde periode
Paragraaf 5.2
100 demonstratieproeven
II EC3 Elektrolyse van vloeibaar loodbromide
V 3 Metalen en legeringen
VII 1 Beweeglijke elektronen
VII 2 Opbouw van metalen
- Bouwstenen Chemie:
VII 4 elektronenoverdracht en ionbinding
VII 7 de aard van de aantrekkingskracht
Paragraaf 5.3
- 100 demonstratieproeven
I PT 16 Modellen van de chloriden van de elementen uit de derde periode
II IN3 Rntgendiffractie
Paragraaf 5.6
- Bouwstenen Chemie
VI De grootte van moleculen
Overig materiaal
Paragraaf 5.1
Ires, chemie 1
Paragraaf 5.2
Losse Flodder 16, Open practicumopdrachten klas 4 proef 15: type binding
Losse Flodder 10, Van magie tot chemie III; 22, stalagmiet
Losse Flodder 14, Puzzels en opdrachten; 24 zouten
Chem+ lessen
nummer 9 Hergebruik aluminium
nummer 19 Metalen als hulpbronnen
Rekenintermezzo
* Visiria, Machten van 10
* Escape, Chemisch rekenen
* Visiria, SI-eenheden
CITO, afleesvaardigheden
Paragraaf 5.5
* Visiria, Atoommassa, molaire massa
* Losse Flodder 11, Chemisch rekenen aan experimenten II; Proef 9, koper
en ijzer
* Losse Flodder 3, Spelletjes; Nummer 7 Deeltjes, Bingo
Paragraaf 5.6
* Visiria, Chemrek-1, mol-1
* Consumentenproeven in de klas scheikunde: 4 Suiker in coca cola en coca
cola light
*Cohen Molberekeningen
Internetsites
www.lenntech.com/periodiek_systeem.htm
Overzicht i-Puls
5.1
Periodiek systeem
Orinterende opdracht; duurt ca. 10 minuten
5.5
57
Oefenen met het berekenen van molecuulmassas en
massapercentages
Herhaling en oefening, duurt ca. 1 uur
5.7
74
een gas
Oefenen met het rekenen met het molair volume van

Herhaling en oefening, duurt ca. 1 uur
Opmerkingen
Opdracht 1: Het is een orinterende opdracht waarin leerlingen
gegevens in een Periodiek Systeem leren opzoeken. Hij kan heel goed
als huiswerk en daarmee als voorbereiding op de les van 5.1 gemaakt
worden.
Opdracht 57 is een zogenaamde drill and practise-opdracht. Heel
geschikt als huiswerk om te oefenen.
Opdracht 74 is een drill and practise-opdracht. Heel geschikt als

huiswerk om te oefenen.
Studiewijzer
Leerstof
5.1 - Openingsproef (D-mo).
- Bekijk i-Pulsopdracht 1.
- Maak de opdrachten 1 t/m4.
- Maak de opdrachten bij 5.1 af.
Opmerkingen
Binas nodig.
5.2
Bereid proef 9
voor.
- Doe proef uit opdracht 9 en maak opdracht

10.
- Bekijk klassikaal Chem-Bit 15 en 16
- Maak de resterende opgaven af.
5.3
- Maak de opdrachten van deze paragraaf.
Int
5.4
5.5
5.6

5.7

- Bekijk de demoproef en beantwoord de vraag
bij opdracht 71.
Afsl
Maak
Maak
Maak
Maak
alle opdrachten.
alle opdrachten.
de opdrachten t/m 51.
de opdrachten 52 t/m 56.
2
3
4
Bespreek aan het

einde van de les
opdrachten 19 en
21
Lever de
begrippenkaart
van opdracht 32
bij je leraar in.
i-Puls 57 kan ook

heel goed als
huiswerk
Binas nodig.
7
8
9
10
11
12
13
i-Puls 74 kan ook

heel goed als
huiswerk
- Bepaal welke proefjes je gaat doen.

- Voer de proeven uit en schrijf de resultaten
op in het schema op het bord.
- Bereken de dichtheid.
opdrachten 1 en 2.
- Maak de voorbeeld-proefwerkopgaven 4 t/m
10.
SLU teller
1
14
15
16
- Maak de
diagnostische
toets op i-Puls als
huiswerk.
17
18
19
20
21
Neem Binas mee.
Hoofdstuk 6 Water
Didactische lijn
Aan de hand van het onderwerp water breiden we de bindingstypen uit.
Nadat we eerst in een aantal vragen het belang van water naar voren
hebben laten komen, behandelen we de polaire atoombinding. Hoewel het
begrip elektronegativiteit binnen het programma van scheikunde 1 niet
verplicht is, stellen we dit toch even aan de orde in de opbouw naar
dipoolmoleculen. De grenzen voor het verschil in elektronegativiteit geven
we niet aan. Dat betekent dat een zuivere atoombinding aanwezig is tussen
twee identieke niet-metaalatomen, een polaire atoombinding is aanwezig
tussen twee verschillende niet-metaalatomen en de ionbinding heerst
tussen metaal- en niet-metaalionen.
Tussen moleculen die een O-H of N-H groep bezitten, treedt een extra
binding op: de waterstofbrug.
Daarna verlaten we het model en gaan we een aantal proeven met water
doen. In de uitleg bij deze proeven komen we weer terug op het model en
leggen we begrippen als verdampingsenergie, oppervlaktespanning,
mengbaarheid, hydratatie en kristalwater uit. De proeven van de
opdrachten 38 tot en met 41 zijn voor het begrip van diverse opdrachten
onontbeerlijk.
Hierna gaan we in op het gebruik van water met zeep: de waswerking.
Verkorte leerroute
U kunt eventueel de volgende opdrachten laten overslaan: 1, 2, 6, 7, 13, 14,
22, 31, 35, 36, 45, 54, 63.
De opdrachten 42 en 59 zijn proeven die de leerling zonder problemen
zelfstandig thuis kan doen.

6.1 Water
Aan de hand van een aantal vragen halen de leerlingen oude kennis op en
wordt het belang van water duidelijk. Het begrip fotosynthese wordt
besproken.
6.2 Polaire stoffen
Aan de hand van de afwijkende kookpunten van een aantal stoffen wordt
duidelijk dat niet alleen de grootte van het molecuul de hoogte van het
kookpunt bepaalt. We grijpen terug op het model van de atoombinding uit
hoofdstuk 2 en we voeren het begrip elektronegativiteit in. Op deze manier
kan een leerling de polaire atoombinding tussen twee verschillende nietmetaalatomen begrijpen.
Voor moleculen van stoffen betekent dit, dat er bij een asymmetrische
ladingsverdeling sprake is van een dipoolmolecuul.
De regel dat metaal met niet-metaal een ionbinding vormt geldt nog steeds.
6.3 Waterstofbruggen
We beperken ons bij het uitleggen tot het optreden van waterstofbruggen
tussen uitsluitend O-H en/of N-H groepen. In een opmerking zeggen we dat
waterstofbruggen ook mogelijk zijn tussen moleculen HF.
Leerlingen hebben nog wel eens moeite met het correct tekenen van de
waterstofbruggen. Extra aandacht hiervoor is raadzaam.
6.4 Proeven met water
In deze paragraaf voeren de leerlingen een aantal proeven uit. De
resultaten passen binnen het model dat een stof uit dipoolmoleculen kan
bestaan of dat tussen de moleculen van de stof(fen) waterstofbruggen
kunnen voorkomen.
De soort van intermoleculaire binding en de grootte daarvan bepaalt de
grootte van de verdampingsenergie.
Het kunnen vormen van waterstofbruggen bepaalt of vloeistoffen onderling
wel of niet mengbaar zijn. U moet niet het polair of apolair zijn van
vloeistoffen als uitgangspunt nemen, omdat het dan fout kan gaan. Zo lost
de uiterst polaire stof 1,1-dichloorethaan nauwelijks op in water. Als bij
moleculen die waterstofbruggen kunnen vormen het apolaire gedeelte te
groot wordt, neemt de oplosbaarheid sterk af.
Uit opdracht 40 volgt dat de kleur wordt bepaald door de deeltjes die het ion
omringen. Dat het chloride-ion niet verantwoordelijk is voor de kleur kunnen
de leerlingen concluderen uit de resultaten met de calciumchlorideoplossing. De leerlingen krijgen hier een beter inzicht in de betekenis van de
notatie Cu2+(aq).
Hydratatie is ook de verklaring voor opdracht 41. De ionen binden de
watermoleculen zo sterk dat bij indampen de watermoleculen in het
kristalrooster kunnen worden ingebouwd. We spreken dan van een hydraat.
In opdracht 42 komt de betekenis van de intermoleculaire bindingen voor de
oppervlaktespanning aan de orde.
6.5 Zeep en waswerking
Naar aanleiding van de structuur van het stearaation introduceren we de

wasactieve deeltjes. Het begrip hard water en de relatie met zeep en
waswerking is geheel uit de eindtermen verdwenen.
We gebruiken de begrippen hydratatie en waterstofbruggen. Het vormen
van micellen wordt uitgelegd. De betekenis hiervan voor de waswerking en
schuimvorming wordt duidelijk gemaakt.
Omdat tegenwoordig bijna uitsluitend synthetische zepen worden gebruikt,
worden deze detergentia die de oppervlaktespanning van het water
verlagen, besproken.
Vaardigheden
Taalvaardigheden
De leerlingen leren hoe ze een verslag moeten schrijven van omvangrijkere
experimenten of onderzoeken. Er wordt eerst kort besproken wat er in een
verslag moet komen te staan. Vervolgens gaan de leerlingen experimenteel
het kristalwatergehalte in aluin bepalen. Naar aanleiding van deze proef,
maken de leerlingen een verslag.
Voor informatie over het praktische gedeelte van dit experiment: zie onder
Proeven/Proeven hoofdstuk 6.
Proeven
Materiaallijst
- hexaan
- ethanol
- paraffineolie
- koperchloride
- kobaltchloride
- calciumchloride
- kristalsoda
- calciumsulfaat
- gekleurde lampolie
- afwasmiddel
- peperpoeder of krijtpoeder
- aluin
- droge reageerbuizen
- bekerglazen 250 mL
- bekerglazen 100 mL
- petrischalen
- punaises
- kurken met overleidbuisje
- porseleinen schaaltjes
- plastic vormpjes
- thermometers
- kurken of stopjes
De materialen die u nodig hebt voor de openingsproef of de open
opdrachten, komen hier nog bij.
Openingsproeven
Proef 1
Materiaal
- hexaan (of wasbenzine) (droog!)
- kaliumjodide (droog!)
- loodnitraat (droog!)
- spatels
Uitvoering
Doe in een reageerbuis wat korreltjes kaliumjodide en breng tot een hoogte
van 2 cm hexaan in de buis. Schud goed. Doe in een andere reageerbuis

wat korreltjes loodnitraat en voeg ook tot een hoogte van 2 cm hexaan toe.
Schud goed. Voeg de inhoud van de twee reageerbuizen bij elkaar en schud
goed. Spuit vervolgens een beetje water in de reageerbuis, bij voorkeur
langs de kant. Schud goed.
De zouten lossen niet op in hexaan. Er zal dus ook geen reactie
plaatsvinden. Als u water toevoegt, zullen de zouten oplossen in de
waterlaag, en vervolgens een neerslagreactie geven.
Proef 2
Materiaal
- wasbenzine of hexaan
- erlenmeyer 250 mL met stop
- papieren schijfjes aan n kant voorzien van koolstoflaag
De schijfjes knipt u uit witte indexkaarten; neem een diameter van ongeveer
0,5 cm. Aan een kant dienen de schijfjes voorzien te worden van een flinke
laag koolstof door ze te bekrassen met potlood.
Uitvoering
Breng in een erlenmeyer van 250 mL met stop 100 mL wasbenzine en 100
mL water. Breng een paar schijfjes (aan een kant voorzien van een laagje
koolstof) in de erlenmeyer. Schud goed.
De schijfjes draaien met de 'potloodkant' naar de apolaire vloeistof.
Proeven hoofdstuk 6
Opdracht 38 Verdampingstijden van vloeistoffen
Materiaal
- ethanol
- hexaan
- bekerglas van 250 mL
- petrischaal met zwarte bodem
- injectiespuitjes
- horloge of stopwatch
Uitvoering
Als u warm water klaarzet, duurt het niet zolang voordat het waterbad op
temperatuur is. Als u de spuitjes merkt, voorkomt u dat de vloeistoffen
worden verwisseld. U moet er wel goed voor zorgen dat de petrischaaltjes
van onderen zwart zijn. De leerlingen kunnen anders niet goed zien welke
druppel de te verdampen vloeistof is. De verdampingswarmte van hexaan
staat niet in Binas. Wij hebben deze waarde alvast in de tabel vermeld.
Opdracht 39 Mengbaarheid van vloeistoffen
Materiaal
- ethanol
- hexaan
- paraffineolie
- water
- kurken
Uitvoering
Hoewel paraffineolie geen zuivere stof is, hebben we door een formule
erachter te plaatsen, aangegeven dat het om een (hoge) alkaan gaat.
Opdracht 40 Water en ethanol als oplosmiddel
Materiaal
- koperchloride
- kobaltchloride
- calciumchloride
- watervrije ethanol
- water
Uitvoering
Let u er op dat de leerlingen niet te veel vaste stof gebruiken.
Opdracht 41 Kristalwater
Materiaal
- kristalsoda
- calciumsulfaat
- porseleinen schaaltje
- kurkjes met overleidbuisje
- plastic vormpje
- thermometer
Uitvoering
U moet erop letten dat bij het verwarmen van het blauwe kopersulfaat een
kleine, blauwe vlam wordt gebruikt. Bij het verwarmen van de soda kan de
buis wel eens knappen. Dit gebeurt vooral als de buizen wat ouder zijn. Let
u er dus op dat de leerlingen buizen krijgen die verwarmd kunnen worden.
Bij het laatste onderdeel moeten de leerlingen een dik papje maken. Ze
moeten dus weinig water gebruiken.
Opdracht 42 Drijven?
- 3 petrischalen
- water
- hexaan
- ethanol
Uitvoering
Als uw leerlingen meerder proeven in de les uitvoeren, let u er dan op dat
de brander die bij het vorige experiment gebruikt is niet meer aan is.
Opdracht 59 Drijven? en wegwezen!
Materiaal
- zeepoplossing, afwasmiddel
- gekleurde lampolie
- petrischaal
- punaise
- zwarte peper of krijtpoeder
- bekerglas 100 mL
Uitvoering
De petrischaal die de leerlingen gebruiken, moet een aantal keren zijn

omgespoeld om eventueel aanwezige sporen zeep te verwijderen. Gebeurt
dat niet, dan bestaat de kans dat de punaise niet op het wateroppervlak
blijft drijven. Als u gekleurde lampolie gebruikt, kunt u beter zien dat de olie
'oplost'. Met paraffineolie is dit minder duidelijk. Bij deze proef ontstaat
geen heldere oplossing.
Taalvaardigheden Kristalwatergehalte in aluin
Materiaal
- aluin (hydraat met formule: Kal(SO4)2.nH2O )
- droog bekerglas (100 mL)
- balans
Uitvoering
Let erop dat de leerlingen de afgewogen massas opschrijven voordat ze
beginnen met verwarmen.
Extra proeven
Algemeen
- Losse flodder 4, Thuis in de scheikunde
Proef 1 Correctievloeistof
- Losse flodder 6 Van magie tot chemie I
1 Hard water - vuur water
4 Een blusboot is nodig
- Losse flodder 15 Open practicumopdrachten klas 4 deel I
proef 7 Welke vloeistof?
- Consumentenproeven in de klas scheikunde
proef 2 Kampeerzeepje, wondermiddel
6.4 Kristalwater
- Losse flodder 2 Onderzoeksproeven
proef 4 Water?
- Losse flodder 6 Van magie tot chemie I
7 Welles of nietes
Open opdrachten
Leerlingendeel
Opdracht 1 Droogmiddelen
Inleiding
Een mevrouw stelt aan een weekblad de vraag: "In de zak van mijn nieuwe
winterjack vond ik een klein papieren zakje gevuld met korreltjes. 'Silica gel,
desiccant, do not throw away' stond erop. Wat is het en waarvoor dient
het?"
Een antwoord vinden we in het Chemie Magazine:
"Het zakje bevat siliconenkorrels die vocht adsorberen. Het is dus een soort
droogmiddel. Zakjes siliconen worden gebruikt om artikelen bij opslag en
transport te behoeden voor schimmelvorming. Het is niet giftig bij
aanraking, maar moet uiteraard niet worden opgegeten. U kunt het zakje
gewoon in de vuilnisemmer gooien, want siliconen zijn geen chemisch
afval."
De opdracht
Je krijgt een aantal droogmiddelen; deze stoffen kunnen water adsorberen.
Zoek uit welk droogmiddel het snelst water adsorbeert. Als hulpmiddel kun
je gebruik maken van een oplossing van kobaltchloride in water.
Opdracht 2 Welke gesteenten zorgen voor hard water?
Inleiding
In sommige streken van Nederland is het kraanwater `zacht', in andere
streken `hard'. Hardheid van water wordt veroorzaakt door het oplossen van
gesteenten in (zuur) regenwater.
De opdracht
Er staan een aantal poedervormige gesteenten klaar. Stel een werkplan op
om te onderzoeken welke gesteenten aanleiding geven tot hard water. Voer
vervolgens het werkplan uit.
Opdracht 3 De oplosbaarheid van alkanolen.
Inleiding
De oplosbaarheid van alkanolen in water neemt af bij toenemende lengte
van de koolstofketen. Daarentegen zullen alkanolen met een langere
koolstofketen beter mengen met hexaan.
De opdracht
Onderzoek bij welke lengte van de koolstofketen een alkanol mengt met
water en bij welke lengte met hexaan.
Opdracht 4 Een voorraadtank voor kalkwater.
Inleiding
Op school is veel kalkwater nodig. Zo gebruik je in de derde klas kalkwater
om koolstofdioxide aan te tonen. Je kunt kalkwater maken door
calciumoxide of calciumhydroxide op te lossen in water. Kalkwater moet

vers worden gemaakt, omdat het gemakkelijk reageert met koolstofdioxide
in de lucht.
De opdracht
Ontwerp een voorraadtank (met een inhoud niet groter dan vijf liter) waaruit
je gemakkelijk kalkwater kunt aftappen. Bovendien moet je in dit apparaat
snel nieuw kalkwater kunnen maken (dus water kunnen toevoegen). De
voorraad moet goed afgesloten zijn van de lucht.
Opdracht 5 Viscositeit
Inleiding
Met de viscositeit van een vloeistof wordt de stroperigheid van een
vloeistof bedoeld. Naarmate een vloeistof viskeuzer is, zal hij minder goed
stromen.
De opdracht
Onderzoek of de grootte van de viscositeit van een vloeistof afhankelijk is
van de krachten die tussen de moleculen aanwezig zijn. Gebruik als
vloeistoffen water, pentaan, ethanol, 1butanol en 1,2-etahaandiol.
Opdracht 6 Methaanhydraten
Inleiding
Brokken methaanhydraten op en in de bodem van de oceanen of uit de
diepte van de permafrost zouden onze energiehonger wel eens kunnen
stillen.
De opdracht
Zoek met behulp van internet uit wat methaanhydraten zijn en hoe ze in
staat zijn energie te leveren.
Docentendeel
opdrachten.
Opdracht 1 Droogmiddelen
De leerlingen moeten uitzoeken welk droogmiddel het snelst water
adsorbeert. Ze moeten de beschikking krijgen over een aantal
droogmiddelen U kunt gebruik maken van de volgende droogmiddelen:
calciumchloride, droge silicagel, watervrije magnesiumsulfaat, wit
kopersulfaat of droge kobaltchloride. Daarnaast moet u een 0,05 M
oplossing van kobaltchloride in water maken. Door filtreerpapiertjes te
bevochtigen met de kobaltchloride-oplossing en deze in contact te brengen
met de droogmiddelen, kunnen de leerlingen onderzoeken welk
droogmiddel het snelste werkt. Ze moeten er wel aan denken gelijke
massa's van even fijn verdeeld droogmiddel te nemen.
Opdracht 2 Welke gesteenten zorgen voor hard water?
Het zal meer aanspreken als leerlingen zelf rotsachtig materiaal

meebrengen. Geef ze verder de beschikking over de volgende gesteenten in
poedervorm: steenzout, kalksteen, kalk en gips.
De leerlingen moeten onderzoeken of de stoffen oplossen in (zuur) water.
Vervolgens kan de hardheid getest worden met een oplossing van groene
zeep.
Als bronnenmateriaal kan een leerling gebruik maken van uitgaven van
scheikundeboeken van vr de Tweede Fase, aangezien dit onderwerp toen
nog wel tot de examenstof behoorde.
Informatie kan worden aangevraagd bij: VEWIN, afdeling voorlichting,
Postbus 70, 2280 AB Rijswijk.
In het tijdschrift Chemie Aktueel staan regelmatig opdrachten over hard
water. Indien dit in de mediatheek voorhanden is, kunnen leerlingen dit
tijdschrift ook als bron gebruiken.
Opdracht 3 De oplosbaarheid van alkanolen.
De oplosbaarheid van alkanolen in water neemt af bij toenemende lengte
van de koolstofketen. Het toevoegen van een kleurstof die niet in water
oplost, kan de waarnemingen gemakkelijker maken. Alkanolen tot en met
C4/C5 lossen redelijk snel op. Boven C10 is er nauwelijks mengbaarheid. De
tussenliggende alkanolen zitten duidelijk in een overgangsgebied.
Opdracht 4 Een voorraadtank voor kalkwater
Op school wordt veel kalkwater gebruik. Laat de leerlingen een voorraadvat
ontwerpen dat aan een aantal voorwaarden moet voldoen. Inhoud maximaal
5 liter, waaruit gemakkelijk kalkwater is af te tappen. Daarnaast moet er
nieuw kalkwater gemaakt kunnen worden, dus moet er water toegevoegd
kunnen worden.
Bijvoorbeeld: een voorraadfles met een stukje boven de bodem een
kraantje, doorboorde stop (met glazen buisje of slangetje), boven op het
kalkwater paraffineolie.
De oplosbaarheid van calciumhydroxide is ongeveer 1,5 g L -1. Met 100 g
Ca(OH)2(s) in de fles kan in totaal 64 liter kalkwater gemaakt worden. Het
calciumhydroxide wordt in het voorraadvat gebracht. Water en paraffineolie
toevoegen en het vat afsluiten.
Door het slangetje of pijpje in de stop kan water toegevoegd worden.
Daarna schudden, zodat calciumhydroxide weer oplost.
Opdracht 5 Viscositeit
De viscositeit of stroperigheid van een vloeistof zal afhankelijk zijn van de
krachten tussen de moleculen. De leerlingen kunnen dit onderzoeken aan
stoffen als water, pentaan, ethanol, 1-butanol en 1,2-ethaandiol. Ze kunnen
steeds dezelfde hoeveelheid vloeistof uit een buret laten lopen en de
benodigde tijd meten. Ook is het mogelijk om de valsnelheid van een
knikker in de vloeistof te meten.
Opdracht 6 Methaanhydraten
Methaanhydraten vormen voor de leerlingen een interessant fenomeen. Ze
kunnen een bijdrage leveren aan de energiebehoefte. Ook de verschijnselen
in de Bermuda driehoek worden er aan toegeschreven.
Achtergrondinformatie is te vinden in het EOS Magazine van maart 1997,

pag. 52-55. Ook op het internet is veel informatie te vinden.
van het hoofdstuk.
Algemeen
- Actief met chemie: clip 1, Milieu-chemicus
6.1 Water in het dagelijks leven
- Water en het milieu: Kringloop van water
- Chembits 19: dipolen (10 minuten)
- 100 demonstratieproeven:
I PT16 Modellen van de chloriden van de elementen uit de derde periode
I PT17 Natrium- en chloorhydride
II PR2 Aluminiumtrichloride
II PR3 Tintetrachloride
II PR4 Tintetrajodide
II PR5 Loodtetrachloride
II PR8 Dizwaveldichloride
-Bouwstenen Chemie
VII 5 Dipoolmolekuul water
6.4 Proeven met water
- 100 Demonstratieproeven
I PT13 Geconcentreerd zwavelzuur als dehydraterende stof
I ID1 Test voor water
II CI2 Kobalt(II) complexen met water, ammonia en chloride
III CI3 Koper(II) complexen met water, ammonia en chloride
III CI4 Nikkel(II) complexen
- TFC, Wat is water?
- 100 Demonstratieproeven
I PT13 Geconcentreerd zwavelzuur als dehydraterende stof
Internetsites
Algemeen
6.1 Water in het dagelijks leven
http://mediatheek.thinkquest.nl/~lla076/section.php?qs_language=NL
http://www.warenkennis.nl/water/inleiding.htm
http://beeldbank.schooltv.nl/index.jsp
6.5 Zeep en waswerking
http://www.ecoline.org/verde/infobladen/06was.shtml
Overzicht i-Puls
Opdrachten 37, 49 en 60 zijn in dit hoofdstuk de i-Puls opdrachten. Evenals
de diagnostische toets zijn ze op de cd-rom te vinden.
Opdracht 37 laat via modellen zien hoe het komt dat ijs een groter volume
inneemt dan water.
In de eerste schermen van opdracht 49 wordt aan de hand van modellen
getoond wat de rol van waterstofbruggen is bij het wel of niet mengen. In de
volgende schermen van de opdracht worden de begrippen hydratatie en
kristalwater toegelicht.
Opdracht 60 maak via geluidsfragmenten en animaties duidelijk hoep zeep
zijn werk doet.
Studiewijzer
Leerstof
6.1 - Maak de opgaven bij 6.1
6.2 - Scan de bronnen en maak de orintatie
opdrachten.
- Bestudeer de bronnen maak de synthese
opdrachten
6.3 - Scan de bronnen en maak de orintatie
opdrachten.
- Bestudeer de bronnen.
- Maak de synthese opdrachten.
- Maak het pulsje 35 klassikaal
- Maak I-puls 37
6.4 - Voer het practicum van 38 t/m 42 uit.
- Maak de synthese opdrachten
- Maak I-puls 49
Opmerkingen
6.5
Maak een
samenvatting van
de laatste 2
paragraven.
Afsl
- Scan de bronnen en maak de orintatie

opdrachten.
- Voer het practicum van 59 uit.
- Maak I-puls 60.
- Maak de overige synthese opgaven
Kijk de theorie over

atoom- en
ionbindingen nog
eens na.
Maak een
samenvatting van
de eerste 3
paragraven.
2,5
3
4
4,5
5,5
6,5
7,5
8
8,5
9
- Bereidt de opdracht thuis voor.

- Voer het experiment uit en schrijf je
waarnemingen op.
- Maak het verslag.
- Maak op weg naar het proefwerk opdr. 1
en 2.
- Maak de diagnostische toets op I-puls
- Maak de voorbeeld-proefwerkopgaven
4 t/m 8.
SLU teller
1
1,5
9,5
10,5
11
11,5
12
13
14
Neem BINAS mee.
15
Hoofdstuk 7 Chemisch rekenen
Didactische lijn
Dit hoofdstuk sluit aan op hoofdstuk 5, waar de basis voor het rekenwerk is
gelegd.
Aan de hand van de dichtheid gaan de leerlingen oefenen aan het
omrekenen van eenheden. We reiken drie manieren aan waarmee
Binasnotaties omgerekend kunnen worden.
Vervolgens voeren de leerlingen een proef uit waarbij de massaverhouding
tussen stoffen bepaald kan worden. Door de massa's om te rekenen naar de
chemische hoeveelheid blijkt dat hier dezelfde molverhouding uitkomt als
bij de reactievergelijking.
Hierna voeren we de in de chemie gebruikelijke concentratiemaat molariteit
in. Ook andere concentratie-eenheden komen aan de orde.
Dan komt het rekenen aan reacties. We begeleiden dit door de zeven
stappen. Ervaring heeft geleerd dat als de leerlingen een probleem
systematisch leren aanpakken de resultaten met sprongen vooruit gaan. Het
is dan ook van groot belang, dat leerlingen deze (of een andere)
systematiek volgen.
Omdat tribune-ionen niet meer vermeld worden, moet een extra stap bij
het rekenen aan reacties in oplossing worden aangeleerd. Eerst moeten de
leerlingen eventueel berekenen hoeveel mol van de opgeloste ionen in
oplossing aanwezig zijn. Daarom is hieraan een aparte paragraaf gewijd.
We eindigen het hoofdstuk met gasreacties, waarbij we duidelijk maken dat
de verhouding in mol ook de volumeverhouding weergeeft.
Verkorte leerroute
Opdracht 3, 5, 8, 10, 13, 14, 17,18, 19, 22, 26, 29, 31, 33, 38, 42, 43, 45,
52, 53, 58, 61, 62, 65, 67, 71 en voorbeeld proefwerkopgave 5.

7.1 Dichtheid
Leerlingen vinden het lastig om eenheden om te rekenen. Vooral bij de
dichtheid is dit een probleem. Omdat Binas de eenheden kg en m 3 gebruikt
en we in de scheikunde meestal werken met gram en mL, moeten deze
eenheden omgerekend worden.
In bron 2 leggen we uit hoe deze omrekening kan plaatsvinden.
Vervolgens reiken wij drie manieren aan hoe met de dichtheid gerekend kan
worden. Hoewel onze voorkeur uitgaat naar rekenen met een
verhoudingstabel, kan een leerling zelf kiezen welke manier hij het
makkelijkst vindt.
7.2 Reactie en verhouding in mol
In deze paragraaf komt naar voren dat je in een reactievergelijking ook de
verhouding in mol kunt aflezen (eigenlijk is het beter te spreken van de
verhouding in chemische hoeveelheden) waarin de stoffen bij de reactie zijn
betrokken.
Via de proef van magnesium met zoutzuur bepalen we de massaverhouding
tussen magnesium en waterstofchloride. Deze massaverhouding kun je
omrekenen naar een verhouding in mol van chemische hoeveelheden
Wij hebben voor deze proef gekozen, omdat de massaverhouding tussen
twee stoffen nu eens op een wat andere manier wordt bepaald dan door
middel van wegen. Bovendien is het resultaat meer in overeenstemming
met de theoretische waarde.
Wij noteren een waterstofchloride-oplossing als HCl(aq). We beseffen dat
deze notatie niet in overeenstemming is met de notatie die we bij zuur-base
reacties hanteren, maar volgens ons zal een notatie als H +(aq) (of zelfs H3O+
(aq)) + Cl-(aq)) voor de leerlingen op dit moment onbegrijpelijk zijn. Bovendien kun je bij een dergelijke notatie niet over de massaverhouding tussen
magnesium en waterstofchloride praten.
7.3 Concentratie
We beginnen de paragraaf met een Pulsje om duidelijk te maken dat
concentratie iets anders is dan hoeveelheid.
Bij opdracht 22 gaan de leerlingen de concentratie van jood in
jodiumtinctuur bepalen. Via deze proef komt het begrip `concentratie' als
een hoeveelheid stof in een bepaalde hoeveelheid oplossing (niet weer
duidelijk) aan de orde. Vervolgens rekenen de leerlingen de molariteit van
de joodoplossing uit.
7.4 Gehaltes
In de eindtermen staat specifiek nog een aantal andere eenheden voor
concentratie genoemd. Deze komen in deze paragraaf ter sprake.
Bovendien worden MAC- en ADI-waarden besproken.
Het is niet de bedoeling om heel moeilijke opgaven hierover te bedenken,
waardoor het onderwerp eindeloos gerekt kan worden. Leerlingen moeten
'standaardopgaven' kunnen maken.
7.5 Rekenen aan reacties
In deze paragraaf beperken we ons tot het rekenen aan eenvoudige
reacties. Om de leerlingen te laten ervaren dat deze kwantitatieve aspecten
te meten zijn, hebben we de bepaling van de hoeveelheid kristalwater in

blauw kopersulfaat opgenomen.
Vervolgens geven we de leerlingen een structuur (het zeven stappenplan),
waarmee ze de berekeningen bij chemische reacties kunnen aanpakken. Het
voordeel van deze structuur is dat de leerlingen steeds maar met n vraag
tegelijk bezig zijn. Complex gestelde opgaven worden op deze wijze in
hanteerbare stukken verdeeld. De ervaring leert dat de resultaten beter
worden, wanneer de leerlingen zich een dergelijke oplosstrategie eigen
maken.
In de laatste stap laten we de leerlingen het antwoord grondig controleren.
Hierbij komt niet alleen aan de orde dat zij het antwoord in een verantwoord
aantal cijfers opgeven, maar ook dat ze zich een voorstelling maken van het
door hen gegeven antwoord. Als U vindt dat de leerlingen een dergelijke
schatting van het antwoord vooraf moeten geven, moet u uw leerlingen
daar expliciet naar vragen.
7.6 Rekenen aan reacties in oplossing

In hoofdstuk 2 hebben we er voor gekozen de tribune-ionen niet te
vermelden. Aangezien de ionverhouding niet altijd de verhouding in
(opgeloste) stof is, moet nu een extra stap gentroduceerd worden. Eerst
moet de verhouding tussen het zout en het aantal mol opgeloste ionen
worden berekend. Het rekenen met reacties in oplossing is daarom een stap
moeilijker voor de leerlingen. Dat is een van de redenen waarom wij hiervan
een aparte paragraaf hebben gemaakt.
7.7 Gassen
De algemene gaswet is niet meer vereist. We gebruiken deze paragraaf om
te laten zien dat bij andere omstandigheden een ander molair volume geldt.
Bovendien heeft dit tot gevolg dat de verhouding in mol bij gassen gelijk is
aan de verhouding in volume.
Vaardigheden
Onderzoeksvaardigheden
De hardheid van water
Met behulp van het schuimgetal gaan de leerlingen de hardheid van water
bepalen.
Het schuimgetal is het aantal mL groene-zeepoplossing dat nodig is om na
intensief schudden een behoorlijke schuimkraag te krijgen. Eerst moeten de
leerlingen een aantal bekende oplossingen maken. Hiervoor moet u een
calciumchloride-oplossing maken die 200 mg Ca2+ per liter bevat. Door een
verdunningsreeks te maken, ontstaan oplossingen met een verschillend
gehalte aan Ca2+.
In de buret komt de groene-zeepoplossing. Met porties van 0,5 mL groenezeepoplossing wordt het schuimgetal bepaald. Ze beginnen met
gedestilleerd water zonder calciumionen. Hoe meer calciumionen in het
water aanwezig zijn, hoe meer groene-zeepoplossing nodig is, dus hoe
groter het schuimgetal is.
U moet erop letten dat de vorming van kalkzeep geen aanleiding geeft tot
misverstanden. Het lijkt dan immers op een schuimkraag maar het is de
vaste stof calciumstearaat die bovenop het water drijft.
In deze proef oefenen leerlingen praktische vaardigheden. Ze maken kennis
met het begrip ijklijn en bepalen uiteindelijk de hardheid van het
onderzochte kraanwater. U kunt het resultaat controleren door aan het
waterleidingbedrijf de hardheid op te vragen. Het staat ook vaak op de
afrekennota.
Leerlingen kunnen ook kraanwater van thuis meenemen voor hun
onderzoek.
Proeven
Bij dit hoofdstuk zijn er geen extra proeven opgenomen. Bij het onderdeel
additioneel materiaal kunt u extra onderzoeksproeven vinden.
Materiaallijst
-
magnesiumlint
0,40 M zoutzuur
1,0 M zoutzuur
jood-kaliumjodide-oplossing (1,25 x 10-2 g L-1)
verse stijfseloplossing
jodiumtinctuur
blauw kopersulfaat
- aquariumbakjes of grote bekerglazen

- erlenmeyers 100 mL
- stoppen met doorlaatbuisje
- maatcilinders van 25, 50 en 100 mL (voor proef 14, afhankelijk van het
aantal mg Mg)
- weegschaal of balans
- bekerglas 100 mL
- gasmeetspuit (100 mL)
- slangetjes en buisjes om gas in gasmeetspuit of maatcilinder te leiden
De materialen die u nodig hebt voor de openingsproef of de vaardigheden,
komen hier nog bij.
Openingsproef
Deze proef is een variant op de explosie van het aardgasblik uit klas 3. Bij
eerste lezing zou u kunnen concluderen dat deze proef erg gevaarlijk is. Als
u zich echter aan de onderstaande instructies houdt, kan er bijna niets mis
gaan. Het is in ieder geval voor de leerlingen een zeer duidelijk voorbeeld
van de gevolgen van een `juiste' samenstelling van het reactiemengsel en
als zodanig een goede introductie op `rekenen aan reacties'.
Materiaal
-plastic fles (bijvoorbeeld een spuitfles voor gedestilleerd water)
-aquariumbak
-waterstof
Uitvoering
Zet op de fles op gelijke afstand 7 strepen. Hierdoor kunt u de fles
gemakkelijk in porties van 1/7 deel vullen.
Vul de plastic fles voor 5/7 deel met water. Er is dan 2/7 deel lucht in de fles.
Zet de fles op zijn kop in een aquariumbak met water. Doe net zoveel
waterstofgas in de fles, tot deze net geheel met gas is gevuld. In de fles
hebt u dan een verhouding waterstof : lucht = 5 : 2.
Sluit de fles af met een stop.
Klem de fles horizontaal aan een statief.
Steek een brander aan.
Doe de stop van de fles en houd de vlam van de brander even van opzij
voor de opening van de fles.
Spoel de fles helemaal om met water, zodat u er zeker van bent dat er
alleen lucht in de fles aanwezig is.
Herhaal de hele procedure nog een keer, maar nu vult u de fles voor 2/7
deel met water. Er is dan 5/7 deel aan lucht in de fles. Als u nu de fles onder
water weer verder vult met waterstof is de verhouding waterstof : lucht =
2 : 5.
Let u erop dat bij deze ontbranding een steekvlam van ongeveer 50 cm uit
de fles kan komen. Zorg er dus voor dat de opening van de fles naar de vrije
ruimte gekeerd is.
Waarnemingen:
De eerste keer zal het waterstof-lucht mengsel in de fles heel rustig
ontbranden. Er is immers een duidelijke overmaat aan waterstof.
De tweede keer zal de ontbranding heel wat spectaculairder zijn. Bij een
verhouding waterstof : lucht = 2 : 5 is de verhouding waterstof : zuurstof =
2 : 1.
Proeven hoofdstuk 7
Opdracht 13 Magnesium en zoutzuur
Materiaal
- magnesiumlint
- 0,40 M zoutzuur
Opdracht 14 Massaverhouding tussen magnesium en
waterstofchloride
Materiaal
- magnesiumlint
- 0,40 M zoutzuur
- aquariumbakjes of grote bekerglazen
- erlenmeyers 100 mL
- stoppen met doorlaatbuisje
- maatcilinders van 25, 50 en 100 mL
Uitvoering
Als u de proef door verschillende groepen met verschillende hoeveelheden
magnesium laat doen, kunnen de leerlingen de resultaten middelen.
Hierdoor zullen de toevallige fouten, die bij deze uitvoering best groot zijn,
gedeeltelijk tegen elkaar wegvallen.
Voor de eerste twee proeven (1 en 2 cm) kunt u een maatcilinder van 25 mL
laten gebruiken, voor de proeven 3, 4 en 5 een van 50 mL en voor de
overige proeven de maatcilinder van 100 mL. De rest van de uitvoering en
de verwerking van de resultaten spreekt voor zich en vindt plaats door de
vragen in het werkblok te maken.
Opdracht 22 Concentratie jood in jodiumtinctuur
Materiaal
- jood-kaliumjodide-oplossing (1,25 x 10-2 g L-1)
- verse stijfseloplossing
- jodiumtinctuur
Uitvoering
De concentratie van de standaard-jodiumoplossing moet in de buurt van de
1,25 x 10-2 gram per liter liggen. U kunt de joodoplossing het beste maken
door een geconcentreerde jood-kaliumjodide-oplossing een aantal keren te
verdunnen.
De stijfseloplossing moet vers zijn. Probeert u eerst even uit of u wel een
goed verloop van de blauwe kleur krijgt.
De jodiumtinctuur moet sterk worden verdund: ongeveer 1 mL op 1 liter
water. Het wil wel eens voorkomen dat deze verdunde jodium-tinctuur na
verloop van tijd troebel wordt. In dat geval kunt u natuurlijk ook een door u
gemaakte jood-kaliumjodide-oplossing gebruiken.
Opdracht 45 Kristalwater in blauw kopersulfaat
Materiaal
- weegschaal of balans
- bekerglas 100 mL
Uitvoering
Het is handig als u de kopersulfaat vantevoren zoveel mogelijk verpoedert.

U zult de leerlingen waarschijnlijk moeten uitleggen wat wij bedoelen met
`Weeg ongeveer 4 g aluin precies af'.
Opdracht 65 Bepaling van het molair volume
Materiaal
-magnesiumlint
-1,0 M zoutzuur
-gasmeetspuit (100 mL) of maatcilinder (50 of 100 mL)
-slangetjes en buisjes om gas in gasmeetspuit of maatcilinder te leiden
-erlenmeyer (100 mL)
Uitvoering
Deze spreekt voor zich.
Open opdrachten
Leerlingendeel
Opdracht 1 Lenzenvloeistof
Volgens de verpakking bevat lenzenvloeistof 3% waterstofperoxide,
H2O2(aq). Als je bij een waterstofperoxide-oplossing een schepje bruinsteen
doet, ontleedt het in water en zuurstof.
Ga na of de lenzenvloeistof 3% waterstofperoxide bevat.
Als je Vm nodig hebt, mag je aannemen dat deze bij 20 C en normale druk
24 dm3 mol-1 is.
Opdracht 2 De puntenslijper
De Keuringsdienst van Waren wil weten of het huis van een
puntenslijper (zonder mesje) van magnesium is.
Onderzoek of dit het geval is. Het is het beste als je twee verschillende
onderzoekjes doet, waarvan de uitslagen elkaar bevestigen.
Schrijf een brief aan de Keuringsdienst van Waren waarin je je onderzoek, je
resultaten en je conclusies vermeldt.
Opdracht 3 Magnesiumoxide
Bepaal experimenteel de formule van magnesiumoxide. Maak
hierbij gebruik van de reactie tussen magnesium en zuurstof met twee
verschillende proeven.
Opdracht 4 Bakpoeder
Inleiding
Bakpoeder levert tijdens het bakproces koolstofdioxidegas waardoor het
deeg luchtig wordt. Bakpoeder bevat onder andere natriumwaterstofcarbonaat (NaHCO3).
Als je natriuwwaterstofcarbonaat verwarmt, vindt een ontledingsreactie
plaats. Hierbij ontstaat in ieder geval koolstofdioxidegas. Je kunt voor de
ontleding een aantal mogelijke vergelijkingen opstellen:
I
NaHCO3(s)
II2 NaHCO3(s)
III2 NaHCO3(s)
1 NaOH(s) + CO2(g)
2 Na2CO3(s) + CO2(g) + H2O(l)
3 Na2O(s) + 2 CO2(g) + H2O(l)
De opdracht
Zoek met twee verschillende bepalingen uit welke vergelijking de
ontledingsreactie van natriumwaterstofcarbonaat juist weer geeft.
Docentendeel
opdrachten.
Opdracht 1 Lenzenvloeistof
De leerling kan de hoeveelheid zuurstofgas die ontstaat opvangen. Ook kan
hij werken met de bepaling van de massa-afname.
Opdracht 2 De puntenslijper
Mogelijke onderzoekjes zijn: de bepaling van de dichtheid, een stukje
magnesium proberen te verbranden en de reactie met zoutzuur. Bij deze
laatste moet ook de massaverhouding worden onderzocht, omdat ook
andere metalen met zoutzuur reageren, waarbij waterstof ontstaat.
Opdracht 3 Magnesiumoxide
In een porseleinen schaaltje, liefst met deksel, een stukje magnesiumlint
van ongeveer 20 cm lengte verbranden. Massa van zowel porseleinen
schaaltje (met deksel) als magnesium en ook het reactieproduct bepalen.
Tweede methode is een steeds langer stukje magnesiumlint verbranden in
de lucht. Massa magnesiumlint voor verbranding en massa reactieproduct
bepalen. Meetwaarden in een grafiek zetten, waarin het aantal g Mg tegen
aantal g MgO wordt uitgezet.
Opdracht 4 Bakpoeder
De leerling kan onderzoeken of bij ontleding van natriumwaterstofcarbonaat
water vrijkomt. Er komt inderdaad water vrij.
De ontleding van 0,42 g NaHCO3 levert 62 cm3 koolstofdioxidegas op (bij 23
C en 993 mbar). Dit duidt op reactie II.
Bij dit hoofdstuk zijn geen internetsites opgenomen.
Bouwstenen Chemie
V 5 Synthese van natriumchloride: een massabalans
Overig materiaal
*
*
*
*
*
Losse
Losse
Losse
Losse
Losse
flodder
flodder
flodder
flodder
flodder
2 Onderzoeksproeven
8, Chemisch rekenen aan experimenten
11, Chemisch rekenen aan experimenten II
15 Open practicumopdrachten klas 4 deel I
16 Open practicumopdrachten klas 4 deel II
* Consumentenproeven in de klas scheikunde

proef 6A Nitraat in groente
proef 7 IJzer in thee
Overzicht i-Puls
Naast de diagnostische toets bevat dit hoofdstuk 5 i-Puls-opdrachten:
opdracht 8, 28, 44, 52 en 63.
Voor het maken van de opdrachten heeft de leerling extra gegevens nodig.
Deze kunnen uit BINAS gehaald worden, maar ook is het mogelijk de
benodigde tabel op het scherm te raadplegen.
In opdracht 8 oefent de leerling in berekeningen met dichtheid. De

opdrachten in deze i-Puls worden allemaal op het scherm met
verhoudingstabellen uitgewerkt. Het programma heeft een speciale
voorziening om superscript en subscript op het scherm mogelijk te
maken. Het kan zijn dat de leerling hierbij de eerste keer hulp nodig
heeft.
Opdracht 28 gaat over molariteit. De leerling maakt de opdrachten
op papier en vult de antwoorden op het scherm in.
In opdracht 44 komen andere concentratie-eenheden aan bod.
Aangeduid met de naam gehaltes oefent de leerling hier met
volumepercentage, massapercentage en ppm. Net als in opdracht 28
werkt de leerling de opgaven op papier uit en vult hij het antwoord op
het scherm in.
Opdracht 52 laat de leerling aan reacties rekenen. Het is de
bedoeling dat de leerling de opdrachten op papier volgens het
stappenplan uitwerkt. Het gevonden antwoord kan op het scherm
ingevuld worden.
Het rekenen aan reacties tussen oplossingen kan de leerling nog een
aantal malen oefenen in opdracht 63. De leerling bepaalt steeds
eerst welk deeltje in overmaat aanwezig is om daarna volgens het
stappenplan het gevraagde uit te rekenen.
Studiewijzer
Leerstof
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
7.7
Afsl

- Maak de opdrachten tot en met 9.
- Voer de proeven van de opdrachten 13 en 14
uit.
- Bespreek klassikaal het Pulsje van opdracht 19.
- Bespreek klassikaal het antwoord van opdracht
42.
- Maak de opdrachten af inclusief i-Puls opdracht
44.
- Bestudeer globaal de bronnen en maak de
opdrachten 46 tot en met 51.
- Maak de opdrachten af inclusief i-Puls opdracht
52.
- Maak de i-Puls opdracht 63
- Maak orintatieopdracht 64 en voer de proef
van opdracht 65 uit.
- Maak de opdrachten 66 tot en met 72 af.
- Lees de onderzoeksvaardigheid door op blz
171.
- Maak de ijkoplossingen zoals staat beschreven
in je werkblok.
- Bepaal het schuimgetal van de ijkoplossingen
en van kraanwatert.
- Beantwoord de vragen bij de proef en bereken
de hardheid van het kraanwater.
- Maak op weg naar het proefwerk opdracht 1.
- Maak de voorbeeld proefwerkopgaven 3 tot en
met 6.
Opmerkinge
n
SLU teller
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Stel een
groepje
samen
van 3-4
leerlingen.
17
18
19
20
21
22
Neem Binas
mee.
23
Hoofdstuk 8 Hoe snel en hoe ver?

Didactische lijn
Zoals al uit de titel blijkt bestaat dit hoofdstuk uit twee delen:
reactiesnelheid (hoe snel) en evenwichten (hoe ver).
De reactiesnelheid is van een aantal factoren afhankelijk. De leerling maakt
daarmee zowel kwalitatief als kwantitatief kennis. Daarbij komt een
belangrijk aspect van natuurwetenschappelijk onderzoek aan bod: je moet
maar n factor tegelijk variren.
Verdelingsgraad, concentratie en temperatuur verklaren we met het
botsende-deeltjesmodel. De verklaring van de andere factoren komt in klas
5 (activeringsenergie) aan bod.
Tot nu toe verlopen de reacties wel of niet. In dit hoofdstuk maakt de
leerling kennis met reacties die voor een deel verlopen: evenwichten. Het
begrip dynamisch evenwicht is een moeilijk begrip., Uit de natuurkunde kent
de leerling het statisch evenwicht waarbij krachten aan elkaar gelijk zijn. In
dit dynamisch evenwicht zijn het snelheden. Bovendien denken leerlingen
vaak dat behalve de reactiesnelheden ook bijvoorbeeld de concentraties
aan elkaar gelijk zijn.
Verkorte leerroute
Opdrachten: 1, 2, 6, 9, 11, 12, 14, 15, 19, 21, 25, 28, 31, 33, 35, 36, 41, 42,
44, 46, 52, 58, 59, Voorbeeldproefwerkopgave 5

8.1 Reactiesnelheid
Hier komen de factoren soort stof, temperatuur, verdelingsgraad en
katalysator via proeven aan bod.
De kwalitatieve proeven moeten leiden tot een explicitering van het begrip
`reactiesnelheid' voor de leerling. Deze explicitering wordt in opdracht 3
verlangd. Ze kunnen daar nog volstaan met àantal mol stof, dat per
tijdseenheid verdwijnt of ontstaat'. De bijbehorende eenheid: mol s -1 is hier
dan ook voldoende. De eenheid mol L-1 s-1 komt in opdracht 32 aan bod.
8.2 Kwantitatieve proeven over reactiesnelheid
De leerling onderzoekt de invloed van de concentratie en de temperatuur
op de reactiesnelheid. De meetmethode bij de twee proeven is verschillend.
Bij de eerste methode meet hij het ontstaan van een hoeveelheid gas als
functie van de tijd. De (gemiddelde) reactiesnelheid is dan de hoeveelheid
gas die per tijdseenheid is ontstaan. Bij het tweede experiment meet hij de
tijd, waarin een bepaalde hoeveelheid stof ontstaat. In beide gevallen
blijven de concentraties van de stoffen tijdens de proeven nagenoeg
constant.
Deze paragraaf bevat een pulsje (opdracht 19) die als afsluiting van de
paragraaf of als introductie op de volgende paragraaf gebruikt kan worden.
8.3 Het botsende-deeltjesmodel
Een theoretische verklaring voor de reactiesnelheid geven we uitsluitend
uitgaande van het botsende-deeltjesmodel. Hierin wordt de reactiesnelheid
beschreven aan de hand van het aantal effectieve botsingen per seconde.
De rol van de katalysator wordt aannemelijk gemaakt door het begip
reactiemechanisme te introduceren. De energetische beschouwing komt in
deel 2 aan de orde, als de reactie-energie wordt besproken.
8.4 Omkeerbare reacties
Het accent valt op het omkeerbaar zijn van reacties. In het voorbeeld van
bron 11 zijn de reactie-omstandigheden van de heengaande en de
teruggaande reactie zo verschillend, dat de meeste leerlingen deze reacties
toch niet gemakkelijk als omkeerbare reacties ervaren.
De bedoeling is dat de demonstratieproef van NO 2/N2O4 duidelijk maakt dat
reacties ook onder dezelfde omstandigheden omkeerbaar kunnen zijn.
Een omkeerbare reactie kan leiden tot een evenwichtstoestand.
De evenwichtstoestand bij chemische of fysische processen is voor
leerlingen een moeilijk begrip. Vandaar deze uitvoerige behandeling. Denkt
u eraan dat het woord evenwicht vertrouwd is in de betekenis van gelijke
hoeveelheden of gelijke krachten. De betekenis van gelijke snelheden is
nieuw! Wees er dus voortdurend op bedacht dat leerlingen bij de term
èvenwicht' bijna altijd aan èvenveel' of èven zwaar' denken.
De leerling begint met een proef waarbij een roze vloeistof bij verwarmen
blauw kleurt. Bij afkoelen wordt de blauwe vloeistof weer roze. Dit duidt op
een heen- en teruggaande reactie. Vervolgens brengt hij een hete blauwe
vloeistof en een koude roze vloeistof op een `tussentemperatuur'. De beide
vloeistoffen krijgen dezelfde kleur, tussen blauw en roze in: paars.
Onderzoek van Jan van Driel (dissertatie: Betrokken bij evenwicht; Centrum
voor Didactiek der -wetenschappen) heeft aangetoond, dat veel leerlingen
concluderen dat op dat moment zowel de roze als de blauwe stof aanwezig
is. Slechts weinig leerlingen concluderen tot een nieuwe paarse stof.
Met deze proef `toon je aan' dat de situatie van de paarse tussentoestand
vanuit twee uitersten te bereiken is. Hierna spreken we af dat we deze
toestand zullen opvatten als een dynamisch evenwicht, waarbij de twee
tegengestelde reacties met dezelfde snelheid verlopen.
8.5 Dynamisch evenwicht
Om leerlingen aan het begrip dynamisch evenwicht te laten wennen en hen
te laten nadenken over wat nu precies bij zon dynamisch evenwicht
gebeurt, beginnen we deze paragraaf met een introproef en een pulsje
(opdracht 42).
In deze paragraaf benaderen we de paarse kleur van de proef uit de vorige
paragraaf vanuit de concentraties met de daarbij behorende
reactiesnelheden.
Met opzet is ervoor gekozen om de concentraties niet naar eenzelfde
waarde toe te laten gaan.
De reactiesnelheden moeten uiteraard wel op dezelfde waarde eindigen.
Als leerlingen vragen hoe het kan, dat de concentraties in de
evenwichtstoestand niet aan elkaar gelijk behoeven te zijn kunt u verwijzen
naar het feit dat de reactiesnelheid ook nog afhankelijk is van de soort
beginstof, die verdwijnt. Bij de introproef is dit in een simulatie heel goed
zichtbaar.
Eventueel kunt u een parallel trekken met een biologisch evenwicht tussen
het aantal konijnen en aantal vossen in een bepaalde streek. Daar is het
aantal konijnen ook niet gelijk aan het aantal vossen. Een dergelijke parallel
blijft echter gevaarlijk, omdat bij dat dynamische evenwicht veel meer
speelt, dan alleen konijnen en vossen.
8.6 Soorten evenwichten
Volgens de eindtermen moet de leerling kunnen aangeven wat wordt
verstaan onder:
- een dynamisch evenwicht
- een homogeen evenwicht
- een heterogeen evenwicht
- een verdelingsevenwicht
We omschrijven homogene evenwichten als evenwichten die plaatsvinden in
n fase, bijvoorbeeld in oplossing of als alle stoffen gasvormig zijn.
Bij een heterogeen evenwicht vindt de reactie plaats in meerdere fasen,
bijvoorbeeld aan het oppervlak van een vaste stof.
De proef in opdracht 52 is een voorbeeld van een verdelingsevenwicht. Het
jood verdeelt zich over twee vloeistoflagen. Na verloop van tijd stelt zich
hier een dynamisch evenwicht in.
Het inzicht in een dynamisch evenwicht wordt toegepast op chemische
evenwichten. We gaan niet in op het begrip concentratiebreuk en dus ook
niet op het constant zijn daarvan bij constante temperatuur. Dit zal pas in
een volgend deel van Chemie ter sprake komen.
Wij hebben gemeend om de door chemici veel gebruikte uitdrukking `de
ligging van een evenwicht' niet te moeten gebruiken. Waar ligt immers het
evenwicht als 40% N2O4(g) is omgezet in NO2(g)? Evenmin als K wordt
genoemd, gaan we ook niet in op de methoden om een evenwicht te
benvloeden. We volstaan met het noemen van evenwichtsverstoringen en

behandelen een methode die in dit stadium volledig kan worden begrepen:
het wegnemen van een reactant. Hierdoor is een evenwicht niet meer
mogelijk, zodat we van een aflopende reactie spreken.
Vaardigheden
De leerling moet de snelheid van een reactie in oplossing bepalen. Het
probleem is dat de snelheid niet rechtstreeks te meten is. Daarom moet
deze indirect gemeten worden.
Proeven
Materiaallijst
-
0,1 M azijnzuur
0,1 M, 0,40 M en 1,0 M zoutzuur
magnesiumpoeder
magnesiumlint
zinkpoeder
bruinsteenstaafje
koolstofstaafje
waterstofperoxide (3%)
0,1 M en 0,010 M natriumthiosulfaatoplossing
mengsel NO2(g)/N2O4(g) in dicht gesmolten buis
kobaltchloride (CoCl26H2O)
2-propanol
jood
wasbenzine
10% en 0,250 M kaliumjodide-oplossing
0,100 M kaliumpersulfaatoplossing
vers stijfselwater
- aquariumbakken
- bekerglazen (1000, 500, 250 en 100 mL)
- thermometer
- erlenmeyers (100 mL)
- maatcilinders (100, 50 en 10 mL)
- stop met doorlaatbuisje
- stopwatch
- computer met IP-COACH
De materialen die nodig zijn voor de openingssproeven komen hier nog bij.
Openingsproeven
Proef 1 Zwaailicht
Materiaal
- waterstofperoxide (35 %)
- kaliumjodaat
- 2 M zwavelzuur
- malonzuur
- mangaan(II)sulfaat
- zetmeel
- bekerglas (1 L)
- glasstaaf
Uitvoering
Breng in een leeg bekerglas van 1 liter ongeveer 3 cm hoog vloeistof uit fles
[A]. Doe er 3 cm hoog vloeistof uit [B] bij en ten slotte ook 3 cm hoog
vloeistof uit [C]. Roer goed met een glasstaaf en wacht af.
U moet drie voorraadflessen maken (per proef hebt u maximaal 50 mL van
deze oplossingen nodig).
fles [A]: 420 mL waterstofperoxide (35 %) aanvullen tot 1 liter
fles [B]: 43 g kaliumjodaat opgelost in 40 mL 2 M zwavelzuur. Deze
oplossing aanvullen tot 1 liter.
fles [C]: aan 1 liter water toevoegen 15,5 g malonzuur, 3,4 g
mangaan(II)sulfaat en 0,3 g zetmeel.
Proef 2
Materiaal
- drie bekerglaasjes van 100 of 150 mL, met erop I, II en III
- bekerglas van 500 mL
- warm water van ongeveer 65 C
- thermometer
- in erlenmeyers van 100 mL
- 40 ml 5 % waterstofperoxide-oplossing (100 mL 30 % aanvullen tot 500
mL) (erop waterstofperoxide-oplossing)
- 80 ml kaliumnatriumtartraatoplossing (KNaC 4H4O6.4H2O, 8,33 g in 100mL)
(erop kaliumnatriumtartraatoplossing)
- 10 ml kobaltchloride-oplossing (4,00 g CoCl 2 in 100 mL) (erop
kobaltchloride-oplossing)
- spuitfles met water
- pasteurpipet (kan klaar staan in kobaltchloride-oplossing)
Uitvoering
Doe in bekerglas (I) 20 mL kaliumnatriumtartraatoplossing en 10 mL

waterstofperoxide-oplossing.
Doe in bekerglas (II) ook 20 mL kaliumnatriumtartraatoplossing en 10 mL
waterstofperoxide-oplossing.
Doe in bekerglas (III) 30 mL water.
Vul een bekerglas van 500 mL met warm water.
Verwarm alle drie de bekerglazen met inhoud in een warmwaterbad tot
ongeveer 50 C. Haal de drie bekerglazen uit het warmwaterbad.
Voeg aan het bekerglas met water (III) ongeveer 2 mL kobaltchlorideoplossing toe met een pasteurpipet: een volle pasteurpipet bevat ongeveer
1 mL vloeistof.
Voeg aan de inhoud van bekerglas I (met 20 mL
kaliumnatriumtartraatoplossing en 10 mL waterstofperoxide-oplossing) ook
ongeveer 2 mL kobaltchloride-oplossing toe.
Aan bekerglas II voeg je niets toe.
De kleur van de oplossing in bekerglas I kleurt via groen terug naar roze.
Kobaltchloride treedt op als katalysator.
Proef 3
Materiaal
- suikerklontjes
- sigarettenas
- brander, lucifers
Uitvoering
Probeer een suikerklontje aan te steken.
Bestrooi een ander suikerklontje met sigarettenas. Probeer het nu weer aan
te steken.
Deze proef kunt u ook als extra proef bij paragraaf 8.3 als
demonstratieproef uitvoeren.
Proeven hoofdstuk 8
Proef 1 Welke factoren zijn van invloed op de reactiesnelheid?
Soort stof
Materiaal
- magnesiumpoeder
- zinkpoeder
- 0,1 M zoutzuur
- 0,1 M azijnzuuroplossing
Uitvoering
Als u 0,1 M zoutzuur gebruikt, bruist het magnesiumpoeder hard. Bij het
zinkpoeder ontstaan slechts enkele belletjes. Als u dit niet duidelijk vindt,
moet u de zoutzuurconcentratie wat hoger nemen. Het nadeel daarvan is
dat de reactie met magnesium weer erg heftig gaat.
Temperatuur
Materiaal
- magnesiumpoeder
- 0,1 M azijnzuur
Verdelingsgraad
Materiaal
- magnesiumpoeder
- magnesiumlint
- 0,1 M zoutzuur
Katalysator
Materiaal
- 3% waterstofperoxide
- bruinsteenstaafje
- koolstofstaafje
Uitvoering
De staafjes maakt u door een glasstaaf met lijm in te smeren (bisonkit of
iets dergelijks voldoet) en vervolgens met het poeder te bedekken. Dit
staafje kunt u dan in de waterstofperoxide-oplossing steken zo vaak u wilt.
De bruinsteen- en koolstofstaafjes kunt u nog jaren achtereen gebruiken.
Proef 14 Reactiesnelheid en concentratie
Materiaal
- stukjes magnesiumlint (ongeveer 4 cm)
- 0,40 M zoutzuur
- erlenmeyer met stop met doorlaatbuisje
- aquariumbak of groot bekerglas
- maatcilinder 100 mL
- injectiespuit
- computer met IP-COACH
Uitvoering
De leerling werkt met magnesiumlint, waardoor de reactie trager is.
Bovendien maakt hij vanuit steeds hetzelfde zoutzuur een verdunde
oplossing. De fouten, die hierbij optreden zijn dan minder groot. Op deze
manier duurt de proef zeker een half uur. Als u dat te lang vindt, kunt u de
leerling geen vijf minuten, maar slechts drie minuten laten meten. Voor de
uitwerking kan hijde meting gedurende de eerste drie minuten gebruiken.
Bij de verwerking van de resultaten maken we gebruik van het programma
'rekenvel' van IP-COACH. Deze instructie kunt u vinden in de bijlage bij dit
hoofdstuk en aan de leerlingen geven
Proef 15 Reactiesnelheid en temperatuur
Materiaal
- 0,1 M natriumthiosulfaat
- 1,0 M zoutzuur
- maatcilinders (10 mL, 50 mL)
- erlenmeyer 100 mL
- thermometer
Uitvoering
Let u er vooral op dat de leerling voor het afpassen van het zoutzuur en de
thio-oplossing niet dezelfde maatcilinder gebruikt, omdat dan de reactie al
in de maatcilinder start. Hierdoor worden de resultaten zeer onbetrouwbaar.
U kunt de maatcilinders merken met plakkers of met een viltstift: n voor

zoutzuur, n voor thio.
In plaats van het niet meer zichtbaar zijn van het getekende kruis kunt u de
leerling ook de tijd laten opmeten, die nodig is voordat er voor het eerst een
troebeling is waar te nemen. De leerling moet dan de erlenmeyer tegen het
licht houden. Als controle kan hij er een erlenmeyer met water naast
houden. De reactietijd neemt dan wel af, waardoor de invloed van de
toevallige fouten groter wordt.
Bij de verschillende temperaturen is het natuurlijk niet nodig, dat deze
precies op de 30, 40, 50 en 60 C liggen. De leerling moet wel meten bij
welke temperatuur de reactie verloopt.
Demonstratieproef 35 De kleur van een NO2(g) / N2O4(g) mengsel
Materiaal
- gasmengsel NO2(g)/N2O4(g)
- bekerglazen met kokend water en met ijswater
Uitvoering
U maakt het gasmengsel door in de zuurkast koper met geconcentreerd
salpeterzuur te laten reageren.
Als u het NO2(g)/N2O4(g) mengsel opvangt in buisjes, die u daarna
dichtsmelt, kunt u deze nog jaren gebruiken.
Proef 36 Roze Paars - Blauw
Materiaal
- CoCl26H2O
- 2-propanol
- bekerglazen met koud en warm water
- thermometer
U maakt de benodigde roze oplossing als volgt.
Los 2,0 gram CoCl26H2O op in 50 mL 2-propanol. Gebruik een
magneetroerder; het oplossen duurt ongeveer 20 minuten. U verkrijgt een
diepblauwe oplossing.
Voeg vervolgens druppelsgewijs water toe, tot de kleur omslaat naar roze; u
hebt ongeveer 8 mL water nodig.
De aldus verkregen oplossing kunt u zeer vaak gebruiken.
Uitvoering
Tijdens de proef kan de propanol uit de oplossing gaan verdampen. Dit zorgt
voor enige stankoverlast. U kunt de reageerbuizen met behulp van stopjes
afsluiten. Dit heeft het nadeel dat deze er bij het verwarmen van de buizen
kunnen afspringen. De beste oplossing is om de buisjes met roze vloeistof
dicht te smelten.
Introproef paragraaf 8.5 Dynamisch evenwicht
Materiaal
- twee aquariumbakken
- bekerglas 250 mL
- bekerglas 100 mL
Uitvoering
De proef is zeer illustratief! De analogie met een chemisch evenwicht is
overigens treffend: in de evenwichtstoestand veranderen de hoeveelheden
water in beide vaten niet meer. In het grote en het kleine bekerglas bevindt
zich dan evenveel water; laat u de inhoud van het grote bekerglas maar in
het kleine schenken.
Proef 52 Jood in twee oplosmiddelen
Materiaal
- wasbenzine
- 10% kaliumjodide-oplossing
- jood
Uitvoering
U moet erop letten dat de leerling droge reageerbuizen gebruikt.
Na afloop mag de inhoud van de buizen niet worden weggegooid. U kunt de
oplossingen waarschijnlijk nog wel gebruiken.
Vaardigheden
Materiaal
- 0,100 M kaliumpersulfaatoplossing
- 0,250 M kaliumjodide-oplossing
- 0,010 M natriumthiosulfaatoplossing
- verse zetmeeloplossing
- bekerglas (250 mL)
- maatcilinder (10 mL, 25 mL, 100 mL)
- stopwatch
Uitvoering
Afhankelijk van de tijd kunt u deze proeven ook verdelen over de klas. Laat
de proeven dan uitvoeren door groepen van 4-8 personen.
Extra proeven
Paragraaf 8.3
U kunt nog een katalysator demonstreren bij het verbranden van een
suikerklontje met (sigaren)as. De leerlingen moeten dan echter wel van u
aannemen, dat de (sigaren)as bij deze verbranding niet is verbruikt.
Open opdrachten
Leerlingendeel
Opdracht 1 Bruine appels
Als je een appel doorsnijdt en een tijdje laat staan, wordt het oppervlak van
de appel langzaam bruin. Voor een kok, die de appels in een salade wil
verwerken, is dat niet fijn.
Onderzoek welke invloed de temperatuur en de concentratie zuur (pH)
hebben op de snelheid van het bruin worden van appels.
Schrijf een verslag van je experimenten en besluit met een aantal
aanbevelingen voor de kok.
Opdracht 2 Neerslagvorming
Als je een oplossing van calciumionen laat reageren met een oplossing van
sulfaationen slaat het slecht oplosbare zout calciumsulfaat neer. Deze
neerslagvorming verloopt vrij traag en is afhankelijk van de temperatuur, de
gekozen zoutoplossingen en de zuurgraad.
Onderzoek de invloed van n van deze factoren op de reactiesnelheid.
Opdracht 3 Bruistablet
Als je een bruistablet in een glas water doet, lost deze tablet onder
gasontwikkeling op.
Ga door onderzoek na bij welke temperatuur de bruistablet tweemaal zo
snel oplost als bij 20 C.
Opdracht 4 Reactiesnelheid
Je kunt met IP-COACH onderzoeken hoe de reactiesnelheid afhangt van een
aantal factoren.
Voer dit onderzoek uit.
Docentendeel
opdrachten.
Opdracht 1 Bruine appels
Gebruik geen golden delicious (bruinen te langzaam). Goudreinetten (die
geschikt zijn om appelmoes van te maken) en zachte handappels met rode
schil voldoen. Probeert U de appelsoort zelf eerst uit!
Het bruinen van appels: appels bevatten fenolen die in contact met lucht
omgezet worden in diquinonen (gekatalyseerd door enzymen, pH-optimum
7). De diquinonen polymeriseren tot een bruin product.
Temperatuur: zet gelijke stukjes appel in een bekerglas met respectievelijk
warm en koud water, in ijswater en in ijsblokjes in de vriezer.
pH: neem vijf oplossingen: water, 2x citroensap (verdunnen met water:
verschillende pH), 2 soda-oplossingen (verschillende pH).
U moet er op letten dat de leerling ook een blancoproef opneemt in het
werkplan.
Opdracht 2 Neerslagvorming
Voor de leerling zal dit een behoorlijk pittige open opdracht zijn.
Een leerling kan de tijdwaarneming doen zoals bij proef 15 (het ontstaan
van het zwavelneerslag). De leerling kan wellicht met enige hulp ook een IPCOACH opstelling bouwen waarbij hij de lichtdoorval meet.
Het beste is om bij de proef uit te gaan van 1 M calciumchloride-oplossing
en 1 M natriumsulfaatoplossing. Als de leerling het effect van de pH wil
onderzoeken kunt u hem het beste in bufferoplossingen (sulfaatvrij) laten
werken.
voorbeelden van meetresultaten
temperatuur/pH: 1 M CaCl2 en 1 M Na2SO4 bij verschillende temperaturen/pH

(buffers)
effect van positieve ionen: 1 M CaCl2 met 1 M Na2SO4, 1 M MgSO4 en 0,33 M
Al2(SO4)3]
Opdracht 3 Bruistablet
De leerling kan bij drie of vier verschillende temperaturen de tijd bepalen
die de tablet nodig heeft om op te lossen. Daarna kan hij de metingen in
een grafiek uit zetten en uit de grafiek het gevraagde aflezen.
Opdracht 4 Reactiesnelheid
De opdracht spreekt voor zich.
van het hoofdstuk.
Paragraaf 8.1
Bouwstenen Chemie
VIII 1 Reactiesnelheid en contactoppervlak
VIII 4 Reactiesnelheid en katalysator
Ires, Chemie 1
Paragraaf 8.2
Bouwstenen Chemie:
VIII 2 Reactiesnelheid en concentratie
VIII 3 Reactiesnelheid en temperatuur
Paragraaf 8.4
Bouwstenen Chemie, Chemisch evenwicht
100 Chemische proeven, II PP8 Dissociatie van distikstoftetraoxide
Paragraaf 8.6
100 Chemische proeven
I PT12 Zwaveldioxide verandert in zwaveltrioxide
II PR7 Fosforpentachloride uit fosfortrichloride
II QA4 Neerslag van natriumchloride uit pekel
Overig materiaal
Paragraaf 8.1
IP-COACH, Scheikunde op de computer met IP-COACHmodelomgeving bij reactiesnelheid en evenwicht
Losse Flodder 7, Van magie tot chemie II, proef 12 Komt er nog wat
van?
Losse Flodder 14 Puzzels en opdrachten, nummer 33 Reactiesnelheid
Paragraaf 8.2
IP-COACH, De reactie tussen fenolftaleen en loog; De reactie tussen
magnesium en zoutzuur
Scheikundeproeven en een computer deel 2, Magnesium en verdund
zwavelzuur, Reactie tussen fenolftaleen en loog, Reactie tussen
permanganaat en oxaalzuur
Losse flodder 15 Open practicumopdrachten klas 4, proef 3

Reactiesnelheid
Losse flodder 16 Open practicumopdrachten klas 4 deel II, proef 12
Katalysator
Paragraaf 8.3
Vankan Reactiesimulator
Cohen, Reactiesnelheid
Scheikunde op de computer met Nemo bij reactiesnelheid en
evenwichten
IP-Coach modelomgeving en reactiesnelheid
Vijf scheikundeproeven en het computerprogramma IP-COACH, De
reactie tussen fenolftaleen en loog, De reactie tussen magnesium en
zoutzuur
Scheikundeproeven en een computer deel 2, Magnesium en verdund
zwavelzuur, Reactie tussen fenolftaleen en loog, Reactie tussen
permanganaat en oxaalzuur
Paragraaf 8.4
Scheikunde op de computer met Nemo bij reactiesnelheid en
evenwichten
Zandbergen, IP-Coach modelomgeving en evenwichten
Cohen, Tabel 51
Losse Flodder 14 Puzzels en opdrachten, nummer 33 Reactiesnelheid
Paragraaf 8.6
Scheikundeproeven en een computer, proef 3 Chemisch evenwicht in
een NO2/N2O4 mengsel
Losse flodder 6 Van magie tot chemie I, proef 9 Loodzwaar
Losse Flodder 7, Van magie tot chemie II, proef 18 Bruisend
experiment, proef 20 Heen en weer
Internetsites
Overzicht i-Puls
8.3
33
Botsende-deeltjesmodel
Duurt ca. 20 minuten.
Toelichting
opdracht 33: met behulp van een animatie kunnen leerlingen bekijken wat
het effect is van het veranderen van de concentratie van de beginstoffen op
de samenstelling van de stoffen in het evenwicht. Dit gebeurt aan de hand
van het botsende-deeltjesmodel. Deze oefening kan op school gedaan

worden, maar ook thuis als toelichting.
Studiewijzer
Leerstof
8.1
- Voer de proeven in opdracht 1 uit.
opdrachten 2 t/m 5.
- Bekijk Chembit 23.
8.2
8.3
8.4
8.5
8.6
Afsl
Opmerkingen
2
3
4
- Maak opdracht 13 en bestudeer globaal de

bronnen.
- Voer de proef in opdracht 14 uit en maak
de vragen.
de vragen.
- Maak de opdrachten 16, 17, 18 en 20.
- Maak Pulsje 19 klassikaal.
- Bekijk Chembit 21.
- Bestudeer globaal de bronnen en maak de
opdrachten 22, 23 en 24.
- Maak i-Puls 33.
- Maak de opdrachten 34, 35 en 37 en
bestudeer globaal de bronnen.
de vragen.
- Voer de proef in de intro klassikaal uit.
- Maak Pulsje 42 klassikaal.
- Bekijk Chembit 24 en maak opdracht 47.
5
6
7
8
9
10
11
12

- Voer de proef in opdracht 52 uit.
13
14
- Verzamel de materialen die je nodig hebt.

- Maak de oplossingen klaar.
- Voer de proeven uit.
- Maak de grafiek af en beantwoord de
vragen in je werkblok.
opdrachten 1 en 2.
- Maak de voorbeeld-proefwerkopgaven 4
t/m 10.
SLU teller
1
15
16
17
18
Neem Binas
mee.
19
Bijlage Hoofdstuk 8 Hoe snel en hoe ver?

Proef 14 Reactiesnelheid en concentratie
Bij de verwerking van de resultaten maken we gebruik van het programma
'rekenvel' van IP-COACH. Deze instructie kunt u kopiren en aan de
leerlingen geven.
Het programma IP-COACH bevat de
onderdelen Rekenvel en Verwerking.
Hiermee kun je van je
meetresultaten grafieken tekenen.
Uitgaande van je meetgegevens, mL
gas en t, laat je in het onderdeel
Rekenvel diagrammen tekenen,
waarin je het aantal mL gas uitzet
tegen de tijd. In het onderdeel
Verwerking maak je er vloeiende
curven van. Vervolgens maak je er
curven van waarin de 'snelheid' (cm 3
H2 gas/t) uitgezet is tegen de tijd.
Ga met de pijltjestoetsen naar Tabel.

Druk op <enter>.
Kies voor cel-wijzig.
Rekenvel
Start het programma IP-COACH. Ga
naar blokje programma's (fig D 8-1)
en kies het onderdeel Rekenvel.
Je ziet nu een scherm met

kolommen.
Je kunt nu de waarden van de tijd

invoeren in kolom 1. Typ 0 in, je kunt
door de kolom bewegen met de
pijltjestoets. Je krijgt veel decimalen
op het scherm, maar dat ga je straks
bij de kolominstelling aanpassen.
Nadat je alle waarden van de tijd
hebt ingevoerd, druk je op <esc>.
Ga naar Kolom, kies voor Instelling.
Vul bij Grootheid 't' in en bij eenheid

's'. Bij Opmerking vul je niets in. Stel
het aantal decimalen in op 0. Ga
terug met <esc>. Vul nu op dezelfde
wijze in kolom 2, 3, 4, 5 het aantal
mL gas in dat er op elk tijdstip was
ontstaan. Vul voor deze kolommen
bij Grootheid in 'H2-gas' en bij
eenheid 'mL'. Vul bij Opmerking de
molariteit van de zure oplossing in.
Stel het aantal decimalen ook in op
0. Leg je invoergegevens vast onder
Beheer. Kies voor Combi (R+I),

Bewaar.
Geef een bestandsnaam op. Ga

terug met <esc>. Print je tabel via
Beheer, Combi (R+I), Druk af,
Formaat groot, start afdrukken.
Kies voor Diagram, Instelling.
Geef voor diagram A aan dat op de

X-as de gegevens uit kolom 1
moeten: de tijd. (Ga daarvoor op 'Xas' staan en druk op <enter>, kies
dan voor kolom 1. Neem voor de Yas kolom 2. In de diagrammen B, C
en D staat op de X-as ook steeds de
tijd en op de Y-as respectievelijk de
gegevens uit kolom 3, 4 en 5. Ga
naar Kolom, Weergave.
Kies voor Scherm, kies Samen.
Ga terug met <esc>. Kies voor Toon

diagrammen. Je krijgt nu op het
scherm de grafieken getekend. Het
zijn geen vloeiende grafieken. Ze
verlopen echt van punt naar punt.
Bewaar nu eerst het geheel, Beheer,
bewaar. Verlaat via Stop het

onderdeel Rekenvel.
Verwerking
Kies bij programma's nu voor
Verwerking.
Indien je meteen doorwerkt, staan je
gegevens nog gewoon klaar om mee
te werken. Indien je na Rekenvel
helemaal met IP-COACH gestopt
bent, moet je nu eerst je gegevens
weer ophalen.
Je gaat nu eerst diagram A
bewerken. Herhaal daarna de
stappen voor diagram B, C en D.
Ga naar Instelling, Weergave. Zet
alleen diagram A aan.
Ga naar Bewerking, Benader grafiek
en kies voor Bezier. Er ontstaat nu

een vloeiende curve. Bij de vraag
'Vervangen?', kies voor 'ja'. Indien
de grafiek nog niet erg vloeiend is,
kun je de grafiek filteren. Kies voor
Bewerking, Filter grafiek, Ruis, (pas
eventueel de stapgrootte aan van 2
naar 10), Voer uit. Vervang steeds
de grafiek.
Je kunt dit een aantal maal herhalen.
Via Analyse, Helling kun je de

steilheid van de grafiek bepalen op
een bepaald moment. Ga bij de
grootheid en eenheid met <enter>
verder. Met behulp van de
pijltjestoetsen (grof) en shiftpijltjestoetsen (numerieke blok, fijn)
kun je een bepaald tijdstip opzoeken
en via <enter> de snelheid op dat
moment bepalen. Zet de raaklijn
goed neer met de pijltjestoetsen
(grof en fijn).
Herhaal dit voor de andere drie
grafieken. Zet alle diagrammen weer
aan en kies voor scherm(weergave)
samen.
Print het geheel via Beheer,

resultaten, Druk af.
Je gaat nu weer alle curven apart

bewerken. Zet alleen diagram A aan
en kies voor schermweergave
aangepast.
Via differentiren van de grafiek mL
H2 tegen de tijd krijg je de grafiek
mL H2/ t tegen de tijd ofwel de
'snelheid' tegen de tijd. Kies voor
Bewerking, Differentiren.
Pas eventueel de grootheid aan. De

grafiek die ontstaan is, kun je via
Bewerking, Filter grafiek, Ruis, Voer
uit tot een vloeiende curve
bewerken. Vervang steeds je grafiek.
Bewaar je uiteindelijke grafiek via
Beheer, Combi (R+I), Bewaar.
Als je de curven A tot en met D
omgewerkt hebt tot een 'snelheid'tijd grafiek. Moet je in Instelling,
Weergave alle grafieken 'Aan' zetten
en voor de schermweergave 'Samen'
kiezen.
Via Beheer, Resultaten, Druk af kun
je nu je grafieken uitprinten.
Stop met het werken met IP-COACH.
Bijlage Hoofdstuk 8 Hoe snel en hoe ver?

Proefwerkopgave 8
Antwoordblad
Naam:..........................................................................
Errata vwo S1 deel 1

Pulsar-Chemie vwo S1 deel 1
Bij het ter perse gaan van Pulsar-Chemie vwo S1 deel 1 was Binas 5e druk nog
niet verschenen. U vindt daarom in S1 deel 1 verwijzingen naar tabellen uit Binas 4e
druk. Deze tabelverwijzingen zijn met behulp van de omnummertabel achterin
Binas 5e druk eenvoudig om te zetten naar de 5e druk.
Leerboek
- pag. 137 bron 15: de H-brug linksonder is onjuist getekend.
Toetsenbundel
- h4 Toets A: de normering voor vraag 1, 10 en 12 is respectievelijk 3, 5 en 2
punten.
- h4 Toets B: de normering voor vraag 1 is 3 punten
- h6 Toets B: vraag 1 maximumscore is 2; vraag 17 maximumscore is 2; de
totaalscore is 39 punten
- h7 Toets B: vraag 1 maximumscore is 4
- h8 Toets B: de maximumscore van vraag 13 is 2.

Docentenhandleiding Pulsar-Chemie VWO Deel 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Docentenhandleiding Pulsar-Chemie VWO Deel 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Inhoudsopgave Pulsar-Chemie vwo

Opmerkingen per paragraaf

In het algemeen vinden leerlingen dit een prettige werkvorm. Sommige

- Maak de opdrachten 18, 19 en 21.

Opmerkingen per paragraaf

wie stonden aan de wieg van de buckyballs?

- De leraar voert D-MO van bron 9 uit.

- Maak de opdrachten 38 t/m 41.

- Bereid de opdracht thuis voor. Maak van de

- Bestudeer het overzicht.

Opmerkingen per paragraaf

een Materiaallijst voor dit hoofdstuk,

Losse Flodder 3, spelletjes:

Losse Flodder 14, Reactieve spellen en puzzels:

- Bestudeer globaal de bronnen.

Hoofdstuk 4 Reacties met zoutoplossingen

Opmerkingen per paragraaf

Wat de zogenaamde tribune-ionen betreft hebben wij ervoor gekozen om

4.3 Het maken van een zout

Pruisisch blauw: Diesbach maakte zijn pigment uitgaande van een

- Doe de grote proef van opdracht 14.

Neem Binas mee.

- Maak het proefwerk

Hoofdstuk 5 Meten en weten

Opmerkingen per paragraaf

Op basis van de kennis van hoofdstuk 1 kunnen leerlingen begrijpen dat de

Opdracht 4 De dichtheid van suiker

Oefenen met het rekenen met het molair volume van

Opdracht 74 is een drill and practise-opdracht. Heel geschikt als

- Doe proef uit opdracht 9 en maak opdracht

- Maak de opdrachten van deze paragraaf.

- Maak de opdrachten 58 t/m 62.

- Maak de opdrachten 69, 70 en 72.

Bespreek aan het

i-Puls 57 kan ook

i-Puls 74 kan ook

- Bepaal welke proefjes je gaat doen.

Neem Binas mee.

Opmerkingen per paragraaf

Naar aanleiding van de structuur van het stearaation introduceren we de

van 2 cm hexaan in de buis. Schud goed. Doe in een andere reageerbuis

De petrischaal die de leerlingen gebruiken, moet een aantal keren zijn

calciumoxide of calciumhydroxide op te lossen in water. Kalkwater moet

Het zal meer aanspreken als leerlingen zelf rotsachtig materiaal

Achtergrondinformatie is te vinden in het EOS Magazine van maart 1997,

- Scan de bronnen en maak de orintatie

Kijk de theorie over

- Bereidt de opdracht thuis voor.

Hoofdstuk 7 Chemisch rekenen

Opmerkingen per paragraaf

te meten zijn, hebben we de bepaling van de hoeveelheid kristalwater in

7.6 Rekenen aan reacties in oplossing

- aquariumbakjes of grote bekerglazen

Het is handig als u de kopersulfaat vantevoren zoveel mogelijk verpoedert.

* Consumentenproeven in de klas scheikunde

In opdracht 8 oefent de leerling in berekeningen met dichtheid. De

- Bestudeer globaal de bronnen.

Hoofdstuk 8 Hoe snel en hoe ver?

Opmerkingen per paragraaf

benvloeden. We volstaan met het noemen van evenwichtsverstoringen en

Doe in bekerglas (I) 20 mL kaliumnatriumtartraatoplossing en 10 mL

U kunt de maatcilinders merken met plakkers of met een viltstift: n voor