Cristiano Toraldo di Francia

Wspominajc Superstudio

Zawsze uwaaem, e szkoa powinna spenia jedn z najwaniejszych rl w

spoeczestwie, polegajc na ksztatowaniu wiadomoci krytycznej, umoliwiajcej tworzenie
alternatyw dla kulturalnych, spoecznych i ekonomicznych systemw, w ktrych yjemy. W procesie
edukacji formalnej, kreatywno jest zazwyczaj zdegradowana do procesw technicznoekspresyjnych i rzadko motywuje ona do krytycznej oceny wzorw zachowa czy instytucji mogcej
w konsekwencji stymulowa zmiany spoeczne. Uwaam, e powinnimy postrzega funkcj
edukacji przede wszystkim w wietle aciskiej etymologii tego sowa e-ducere czyli wyprowadza z .... Moim zdaniem, to wanie motywowanie ucznia do uwolnienia jego zdolnoci
krytycznego mylenia stanowi prawdziwe zadanie szkoy, a dobrym sposobem na pobudzenie
oryginalnoci w sposobie mylenia moe by zastosowanie metafor i paradoksw. Nasz jedyn
nadziej na uniknicie zdefiniowania poprzez narzucone nam role spoeczne jest wytworzenie
krytyczno-twrczego stosunku do spoeczestwa; stosunku, ktry pomoe nam zobaczy w sposb
przejrzysty map przestrzennej dystrybucji wadzy.
Cristiano Toraldo di Francia, 1982

Powysze refleksje dobrze charakteryzuj sposb, w jaki wspominam przebieg zdarze i

bada, ktre zoyy si na histori grupy architektw SUPERSTUDIO. Grup t zaoyem pod
koniec 1966 roku wraz z przyjacielem Adolfo Natalinim, ktrego zaprosiem do doczenia do mnie
na bezpiecznym wzgrzu Bellosguardo, po tym, jak powd zniszczya jego pracowni malarsk.
Fakt, e spord ludzi, ktrzy zajmowali to samo wzgrze w przeszoci, znajdowali si
midzy innymi Ugo Foscolo, Elisabeth Barret Borrowing, Natahaniel Hawthorne czy Henry James,
postrzegaem wczenie za dobry omen dla realizacji naszych usiowa dcych do otworzenia
zamknitych dyscyplinarnych granic architektury, ktre odziedziczylimy wraz z wyksztaceniem w
tzw. stylu midzynarodowym.
Rysowalimy i pisalimy wic w kolejnych dniach jak w pamitniku, jak w dzienniku
podry, tworzc zapiski z wdrwki, ktra nadal zreszt trwa, jednak bez posikowania si

iluzjami, e dymy do jakiegokolwiek okrelonego celu. Nie mielimy bowiem roszcze

stworzenia adnego przepisu na ukojenie czy te pewnej ostatecznej tosamoci, tak jak robili to
w tym samym czasie nasi koledzy z ruchu zwanego Tendenza, z teoriami ktrych pozornie si
zgadzalimy, ale ktre wkrtce przeksztaciy si w kryjcy si pod neo-racjonalistyczn fasad
bardzo konkretny plan odbudowy architektury.
I tak, na przykad, teoria Rossiego mwica o ponadhistorycznej logice architektury
zostaa wczenie powitana jako jasny sposb wyjcia z ciemnego tunelu kryzysu tosamoci stylu
midzynarodowego.
W przeciwiestwie i ponad jakimikolwiek zdefiniowanymi teoriami architektonicznymi,
architektura SUPERSTUDIO prezentowaa cigy proces krytyki struktury spoeczestwa.,
sprzeciwiajc si instytucjonalnemu wykorzystaniu tej dyscypliny przez neokapitalistycznych
reformatorw. W gruncie rzeczy bowiem reformatorzy ci w dalszym cigu postrzegali architektur
jako swego rodzaju alegori spoeczestwa, w ktrej miasto reprezentowao formalny model
spoeczestwa, zamiast by postrzegane przede wszystkim jako pewna uyteczna struktura. Takie
ograniczenie sprawiy, e wczesna odnowa architektury odbya si jedynie na poziomie
jzykowym. W ograniczajc puapk takiego widzenia zalenoci architektury i spoeczestwa
wpady rwnie niektre grupy awangardy (Archigram, Metabolism) w momencie, w ktrym
zaakceptoway tak tautologi, z ktrej wynikao, e architektura cywilizacji technologicznej
powinna by technologiczna, lub te powinna by organiczna jeli wywodzi si z organicznego
modelu spoeczestwa.
SUPERSTUDIO, odrzucajc reformistyczne rozwizania, rozpoczo strukturaln analiz
relacji midzy spoeczestwem a kultur. Doprowadzio to do krytycznego demontau architektury
jako instytucji i roli intelektualisty jako producenta nowych modeli. Ten sam proces analizy
ujawni rwnie sprzecznoci i niejednoznacznoci stojce u podstaw modernizmu.
Tradycyjnie przyjo si, e architektura rzadko zajmuje si kwestiami zwizanymi z
fundamentalnym tworzywem ludzkiej egzystencji. Architekt pozostaje raczej na jej obrzeu, a jego
'interwencje' s tylko pojedynczymi zdarzeniami w wikszym procesie i odbywaj si ju po tym,
jak wszystkie behawioralne zmienne zostan okrelone. Wezwany, architekt ma za zadanie
dostarczy rozwiza dla jasno zdefiniowanych problemw.
Tak wic, nawet, jeli dostarczone przez niego rozwizania byyby rewolucyjne, zasady
rzdzce ich produkcj i konsumpcj zapobiegaj automatycznie jakiemukolwiek prawdziwemu
przeomowi. Architekt nie proponuje adnych alternatywnych zachowa, poniewa posuguje si on
narzdziami w taki sposb wypracowanymi przez system, aby zapobiec jakiemukolwiek
powanemu odstpstwu z jego strony.

W tym sensie tak samo skromne domostwo robotnika, jak i okazaa willa, s oparte na
takich samych wzorcach. Projekty architektw radykalnych s prawie nieodrnialne od tych
stworzonych przez architektw akademickich. Rnica jest bowiem jedynie 'ilociowa'; wszystkie
decyzje dotyczce jakoci ycia zostay ju podjte duo wczeniej.
Architekt, zgadzajc si na tak zdefiniowan rol w systemie, ktrego uznania szuka, staje
si rwnie wsplnikiem w jego machinacjach. Posta 'awangardowego architekta' odgrywa w nim
jedn z najbardziej stereotypowych rl: jak bajroniczny bohater wnosi on powiew romantycznego
konfliktu i dramatyczn ironi potrzebn przedstawieniu. Uwiadamiajc sobie w kocu swoj
sytuacj, architekt moe odkry w swojej pracy i w samym sobie podobiestwa do uprawiania
kosmetyki, zanieczyszczania rodowiska czy te pocieszania strapionych (consolatrix
afflictorum), ktra to wiadomo moe doprowadzi do gwatownego zatrzymania si na
wytyczonej dla niego wygodnej drodze. W tym momencie ju tylko aktem konsekwencji bd te
ostatnim wysikiem w kierunku wyzwolenia staje si decyzja o sprbowaniu odkrycia
mechanizmw, na ktrych oparta jest nasza aktywno spoeczna; rozplecenia supw w celu
uwolnienia energii kolektywnej uwizionej dotychczas w schizoidalnych modelach zachowa.
(SUPERSTUDIO, 1968)
W konsekwencji te przyjte, konstruktywne i istotne czynnoci, ktre mogyby
reprezentowa rol i przeznaczenie czowieka w jego wiecie, s niczym wicej ni acuchem
wczeniej sformuowanych wzorw, wywodzcych si w wikszym stopniu z obowizujcych
oficjalnych struktur, ni z indywidualnych wyborw.

Faktem jest, e wraz z pocztkiem XX wieku zakoczya si krytyczna dyskusja na temat

limitw jzyka klasycznego w architekturze, ktry od jego przeksztace przez Brunelleschiego i
Albertiego by poddawany przez kolejne trzy stulecia (a do koca XIX wieku) wielokrotnym
zabiegom ulepszenia i znieksztacania.
W tym samym czasie postp rewolucji przemysowej zainicjowa rozpad rwnowagi
ekonomicznej i hierarchii spoecznych, ktre do tej pory znajdyway odzwierciedlenie w
formalnych systemach tektoniki architektonicznej.
Nie tylko na obszarze architektury, ale i w innych dziedzinach ekspresji artystycznej,
rozpocz si wic proces demontau aparatury lingwistycznej w celu osignicia poziomu zero,
z ktrego mona by zacz odbudow innego formalnego wszechwiata. System produkcji
przemysowej uzupeni ten model, i to wanie on sta si propagowan formu dla konstruowania
nowego racjonalnego spoecznego i kulturowego porzdku.

wizji

modernistycznej

przemys

mia

wprowadzi

wspaniay

obywatelski,

skodyfikowany, kulturowy ad w ludzki wiat i przestrze miejsk czyli stworzy logiczny i

racjonalny kosmos, w ktrym od samego pocztku rol architektury i projektowania byoby przedustanawianie (przed-formuowanie) dowodw jego lingwistycznej i metodologicznej spjnoci.
To w latach 60-tych objanienia stosowane dotychczas do zrozumienia tak pojmowanej
rzeczywistoci stany po raz pierwszy na gowie wobec odkrycia, e zoonoci, przeciwiestwa i
niecigoci istniejce w wiecie fizycznym i spoecznym nie zamierzaj znikn z porzdku odmaterializowanego wiata, gdy s one bezporednim efektem kumulacji procesw przemysowych
na wiecie.
Chaos okaza si wic nie tymczasow, lecz trwa rzeczywistoci.
W zwizku z tym awangarda bya zmuszona przeksztaci zjawiska, ktre jeszcze do dnia
poprzedniego byy uznawane za ze i powodujce zakcenia, w kreatywne moliwoci.
SUPERSTUDIO jako pierwsze zaproponowao zoono jako centraln kategori dla
pojcia zmiany oraz uznao mnogo jzykw i kodw zachowa za element pozytywny i
wzbogacajcy.
Zaoylimy, e logika przemysowa moe stymulowa procesy rnicowania a nie
normalizowania; przyszo nie bdzie bowiem tworem wiata standardw, robotw i produktw
seryjnych, ale bdzie konstytuowana poprzez wewntrzne kontrastowanie logiki produkcji, gdzie
unikalne przedmioty koegzystowa bd w zgodzie z masow produkcj, skodyfikowane jzyki z
anarchistycznymi,

ostateczne

produkty

tymczasowymi,

zaawansowana

technologia

prymitywn. (Andreas Branzi, 1984)

Rozbudowujc hipotez architektury jako metody krytycznej, poprzez systematyczne
rozwijanie midzy innymi takich narzdzi jako demonstratio quia absurdum (ukazywania
absurdalnego), paradoksu, utopii negatywnej, SUPERSTUDIO stworzyo w 1968 roku
architektoniczny model totalnej urbanizacji

tzw. Cigy Monument jako ostateczny wyraz

rnorodnych sekwencji form architektonicznych, ktre znaczyy powierzchni ziemi ju od

czasw miast linearnych z rosyjskich utopii XX wieku.
Poprzez porzucenie takich 'miray' i 'bdnych ognikw' jak architektura spontaniczna,
architektura wraliwa, architektura bez architektw, architektura biologiczna czy architektura
fantastyczna, moemy przystpi do budowania koncepcji 'cigego monumentu' jako formy
architektury, ktra cakowicie wyania si z jednego cigego rodowiska, zuniformizowanego

poprzez technologi, kultur i inne nieuchronne formy imperializmu.

Przynaleymy do dugiej historii czarnych kamieni, ska, ktre spady z nieba czy te
wyrastajcych z ziemi meteorytw, dolmenw, obeliskw. Kosmiczna o, niezbdne pierwiastki,
ywioy odtwarzajce relacj nieba i ziemi, wiadkowie maestw, tablice prawa, kocowe akty
dramatw rnych dugoci. Kwadratowa brya kamienia umieszczona na ziemi, jako swego
rodzaju akt pierwotny, jest wiadectwem, e architektura znajduje si w centrum zalenoci
pomidzy technologi, witoci i utylitaryzmem. Pociga ona za sob ludzi, maszyny, struktury
racjonalne i histori.
Kwadratowa brya jest pierwszym i ostatecznym aktem w historii idei architektonicznych.
Architektura staje si bowiem zamknitym, nieruchomym obiektem, ktry nie wskazuje na nic
innego, ni na siebie oraz na zastosowanie rozumu. (SUPERSTUDIO, 1968)
W ten sposb, starajc si przezwyciy starania rzymskich i weneckich szk mylenia o
architekturze, zmierzajcych do przywrcenia autonomicznego i ponadhistorycznego systemu
wartoci opartego na ustalonych formach i okrelonych rodzajach tkaniny miejskiej w celu
rekonstrukcji

europejskiego

miasta,

prbowalimy w

SUPERSTUDIO

odnie si do

modernistycznej utopii miasta idealnego i doprowadzi j do extremum. Prawd mwic, ju

projekt Le Corbusiera dla Ville radieuse stosowa taktyk wydzielenia dwch warstw: natury
(postrzeganej jako nieograniczona dystrybucja przestrzeni zielonych na powierzchni ziemi) i
architektury miasta (skumulowanej w ogromnej objtoci i zawieszonej na supach zwanych
piloties).
Z drugiej strony sam Le Corbusier postulowa przecie koniec procesu kolonizacji natury
przez architektur i metaforycznego reprezentowania przez ni obrazu spoeczestwa, ktry
skumulowany zosta w reprezentacji suwerennej wadzy Ludwika XIV, wzdu nie koczcych si
alei w Wersalu czy w Vaux-le-Vicomte.
W tym samym czasie Le Corbusier mia moliwo zastanowienia si nad doniosoci
faktu zastosowania [w przestrzeni miejskiej Nowego Jorku] ogromnego, na pozr dzikiego,
prostokta zwanego Central Parkiem. Projektant parku Frederick Olmsted umieszczajc na scenie
reprezentanta natury, wyrni t warstw, ktra istniaa wczeniej ni wyznaczona sie
zabudowa Manhattanu, i ktra staa si pretekstem do uwolnienia pwyspu od ogromnej
kumulacji zwartej zabudowy.
Cigy Monument mia by swego rodzaju ustanowieniem koca narracji stawiajcej natur
tworzc (natura naturans) i natur stworzon (natura naturata) w opozycji, przewracajc do gry
nogami oryginaln ide miejsca jako pustki i rozwiewajc gst ciemno pierwotnego lasu, aby
dotrze do architektury ostatecznej, miejsca zupenie sztucznego, ktre wystaje ponad i przecina

naturalne powierzchnie kuli ziemskiej, oczyszczonej ju i zhomogenizowanej przez polityczne i

kulturowe procesy drugiego kapitalizmu.
W taki sposb symetryczne przecicie Nowego Nowego Yorku z Cigym Monumentem
pozostawia wolny prostokt, z ktrego wystaj wysokie wieowce symbole prymitywnej epoki
rozumienia architektury jako obiektu.
Po oczyszczeniu pola z opozycji natura-architektura czy miasto-wie, i pozbyciu si
pojmowania architektury jako obiektu - ostatecznego monumentu totalizujcych utopii oraz
odrzuceniu wielkich narracji, ktre w imi racjonalnego porzdku skonstruoway czysty i
syntetyczny obraz rzeczywistoci mierzony perspektyw, SUPERSTUDIO wraz z nowym
projektem Supersurface przedstawio kolejn ekstremaln wizj architektoniczn. W tym projekcie
nowa rzeczywisto, porzucajc wyznaczniki staoci i mechanicznoci oraz zaoenie o
przedmiotowoci architektury jako trjwymiarowej podpory ycia, miaa zosta rozproszona w
neutralnej i wirtualnej sieci stworzonej z przepyww energii i informacji, ktra to sie stanowiaby
oparcie dla sabej organizacji terytorium.
Wychodzc z zaoenia o zhomogenizowaniu planety poprzez sie energii i informacji,
SUPERSTUDIO opracowao hipotez postulujc pojawienie si redukcyjnych procesw w
architekturze i nowych form kontroli otoczenia, ktre miayby nastpi bez nieodzownego uycia
trjwymiarowych systemw.
Wykorzystanie 'zogniskowa' w sieci usug i komunikacji. To miasta stanowi tam wzy.
Sie jest cigym, ale nie homogenicznym systemem. Pustki pozostawiaj przestrze dla mniej lub
bardziej intensywnej eksploatacji terytorium... Miasta takie jak Nowy York stanowi dydaktyczny
przykad funkcjonalnego wykorzystania przestrzeni w kartezjaskim ukadzie wsprzdnych.
Pwysep Manhattan znika pod wpywem unifikujcych dziaa wprowadzonych wartoci...
Hipoteza sposobu kontrolowania otoczenia wykorzystujcego rne typy energii (sztuczne
strumienie, bariery termiczne, radiacje, etc). Wszystko to w kierunku spowodowania zaniku
cienkich granic oddzielajcych przestrzenie wewntrzne od zewntrznych... (SUPERSTUDIO,
1970)
Kiedy pojawiy si pierwsze projekty, obrazy, pisma i obiekty tworzone przez
SUPERSTUDIO, nie istniaa jeszcze architektura radykalna.
Teraz, kiedy ta etykieta zaistniaa ju historycznie, SUPERSTUDIO jako architektura
radykalna przestao ju istnie. Innymi sowy, SUPERSTUDIO nie byo kolejnym z wielu ruchw
czy te szk z okrelonymi, homogenicznymi cechami charakterystycznymi, ale seri sytuacji,

intencji, wzorcw zachowa, ktrych sposb istnienia nie realizowa si jedynie na polu
architektury i designu, ale take w przestrzeniach sztuki, komunikacji, zachowania, animacji,
krytyki, filozofii i polityki.
Techniki zastosowane w procesie wyzwalania architektury obejmoway przede wszystkim
jej odrzucenie jako wyizolowanej dyscypliny oraz zniszczenie jej swoistego charakteru w postaci
skodyfikowanego jzyka.
Metodami dziaania stosowanymi przez SUPERSTUDIO byy midzy innymi ironia,
prowokacja, paradoks, faszywe sylogizmy, terroryzm, mistycyzm, humanizm, redukcja i patos. W
kontekcie metodologii badania kulturowego taka strategia dziaania moe by stosowana w celowo
pourywany sposb. Strategi tego typu krytyk Filiberto Menna nazwa, nawizujc do gry w
szachy, ruchem skoczka.

Stycze 2003

tum. Berenika Raska