Kazimierz Sikorski

KONTRAPUNKT

CZ II

Kanon

POLSKIE W Y D A W N I C T W O M U Z Y C Z N E

Sikorski

KONTRAPUNKT
cz

II

Redaktor
Jerzy

Habela

Polskie W y d a w n i c t w o Muzyczne, K r a k w 1 9 5 4
W y d . I N a k . 1 0 . 1 0 0 egz. 9 , 7 ark. w y d . 9V 2 ark. druk.
Pap. offs. kl.V 90 g B l / 1 6 O d d a n o do skadania 26 wrzenia 1 9 5 3
Podpisano do druku 24 lutego 1 9 5 4 . Druk ukoczono w marcu 1 9 5 4
Drukarnia Narodowa w Krakowie. Zamwienie nr 718/53. M - 4 - 3 3 9 3 5
Cena 13 z

P O J C I A

W S T P N E

41. Imitacja cisa Kanon i jego rodzaje

Jak ju w i a d o m o (cz. I, 17), imitacja jest cisa, jeeli nalado
wanie gosw jest przeprowadzone zgodnie z jedn, sta zasad
i konsekwentnie od pocztku do koca w obrbie danej caoci
muzycznej. Tak caoci muzyczn zbudowan na zasadzie cisej
imitacji jest k a n o n .
cisa imitacja moe b y zasadniczo czterech rodzajw, std
cztery gwne rodzaje kanonu: 1) w r u c h u p r o s t y m , 2) w r u c h u
p r z e c i w n y m , 3) w p o w i k s z e n i u i 4) w z m n i e j s z e n i u . W kano
nie w ruchu prostym gos naladujcy powtarza gos naladowany
0 pewn odlego wyej albo niej, w t y m samym ruchu, tj. z zacho
waniem kierunku interwaw skadowych gosu naladowanego.
W kanonie w ruchu przeciwnym gos naladujcy powtarza gos
naladowany w ruchu przeciwnym, tj. ze zmian kierunku interwaw
skadowych na przeciwny. K a n o n w powikszeniu lub zmniejszeniu
polega na t y m , e gos naladujcy powtarza gos naladowany
w powikszonych lub zmniejszonych wartociach rytmicznych (w ru
chu prostym albo przeciwnym). Cech wspln dla powyszych rodza
j w kanonu jest to, e gos naladujcy wchodzi pniej ni gos
naladowany.
J e d y n y wyjtek stanowi kanon w powikszeniu,
w k t r y m gos naladujcy m o e rozpocz si jednoczenie z nala
dowanym.
Zalenie od iloci gosw biorcych udzia w imitacji naley
rozrni: kanon d w u g o s o w y , w ktrym jest jeden gos nalado
wany i jeden naladujcy, kanon t r z y g o s o w y z dwoma gosami
naladujcymi, c z t e r o g o s o w y z trzema gosami naladuj
cymi itd. W kanonie trzy- i wicejgosowym powysze cztery
gwne rodzaje imitacji mog wystpowa jednoczenie, two
rzc rne mieszane rodzaje kanonw, n p . kanon trzygosowy
w powikszeniu i zmniejszeniu: jeden gos naladujcy w powi
kszeniu i w ruchu przeciwnym, drugi naladujcy w zmniejszeniu
1 w ruchu prostym itp.

o
Do kadego rodzaju kanonu dwu- lub wicejgosowego mog b y
dotworzone glosy dodatkowe, dopeniajce (jeden lub wicej), przez
co kanon staje si skadow czci konstrukcji o wikszej iloci
gosw, n p . kanon dwugosowy z dwoma gosami dopeniajcymi
jest czci konstrukcji czterogosowej. Na odwrt, do danej melodii
(c. /.) moe b y dotworzony dowolnego rodzaju kanon dwu- lub
wicejglosowy; w taki sposb powstaje tzw. kanon c h o r a o w y .
Wspbrzmienie jednoczenie dwch rnych kanonw tworzy kanon
p o d w j n y , ktry moe b y take dotworzony do danej melodii
(c./.) i ktry nazywa si wtedy kanonem p o d w j n y m c h o r a o
w y m , itp.
Podobnie jak konstrukcja polifoniczna zbudowana na zasadzie
swobodnej imitacji (cz. I, 17, 31 i 39), lecz w wyszym jeszcze
stopniu, odznacza si kanon specyficznym charakterem zwartoci
i jednolitoci, a to dziki temu, e wszystkie glosy naladujce s
sobie pokrewne pod wzgldem treci melodycznej (w kanonie w ruchu
prostym w oktawie lub prymie nawet jednakowe). Glosy dopenia
jce mog take b y zbudowane z materiau tematycznego naladu
jcych si gosw na zasadzie pracy motywicznej i swobodnej imitacji.
Technika pracy motywicznej znajduje rwnie zastosowanie w ci
sej imitacji, wszystkie wic trzy rodzaje techniki kontrapunktycznej:
imitacja cisa, swobodna i praca motywiczn, mog wystpowa
jednoczenie i wsppracowa ze sob w powstawaniu konstrukcji
polifonicznej.
Zgodnie z zapowiedzi we wstpie do I czci (cz. I, 4) nauka
o kanonach opiera si na stylu s w o b o d n y m i gatunku wszystkie
glosy ozdobne.

KANON

DWUGOSOWY

42. K a n o n w ruchu prostym

Imitacja w ruchu prostym jest najczciej stosowanym rodzajem
imitacji, dziki bowiem zachowaniu kierunku interwaw w gosie
naladujcym jest najatwiejsza do rozpoznania (usyszenia) i pozwala
bez wikszego trudu stwierdzi podobiestwo lub identyczno gosu
naladujcego z naladowanym. Zalenie od odlegoci dzielcej
wejcie gosu naladujcego od naladowanego naley rozrni
nastpujce odmiany kanonu w ruchu prostym:
w oktawie grnej lub dolnej,
w prymie,
w kwincie grnej lub w kwarcie dolnej,
w kwincie dolnej lub w kwarcie grnej,
w tercji grnej ub w sekcie dolnej,
w tercji dolnej lub w sekcie grnej,
w sekundzie grnej lub w septymie dolnej,
w sekundzie dolnej lub w septymie grnej.
Kanony w nonie grnej lub dolnej, decymie grnej lub dolnej
itd. s tylko rozszerzeniem o oktaw kanonw w sekundzie grnej
lub dolnej itd. Imitacja jest wyraniejsza i atwiej uchwytna w odleg
ociach zoonych ni prostych, czyli w innej oktawie, dlatego te
pierwszy rodzaj jest czciej stosowany ni drugi. Pomidzy kanonem
w kwincie grnej i kwarcie dolnej, w kwincie dolnej i kwarcie grnej
itp., tak samo jak pomidzy kanonem w oktawie grnej i w oktawie
dolnej, nie ma take istotnej rnicy: pierwszy jest tylko przenie
sieniem drugiego w p o d w j n y m kantrapunkcie oktawy lub kwint
d e c y m y (albo na odwrt). Przez odpowiednie przeniesienie o oktaw
jednego z gosw kanonu w oktawie powstanie kanon w prymie,
zatem take i te odmiany nie rni si zasadniczo pomidzy sob.

Ostatecznie

wic

pozostaj

nastpujce

rne

odmiany

kanonu

w ruchu p r o s t y m :
w grnej lub dolnej oktawie (kwintdecymie),
,,
,,
,,
.,
kwincie (duodecymie),
,,
Z odmian

,,

t y c h najbardziej

,,

tercji (decymie),
sekundzie (nonie).

naturalne i najczciej

stosowane s:

w oktawie i w kwincie.
43. Kanon w oktawie i w prymie Kanon nie koczcy si"
Technika tworzenia kanonu w oktawie jest nastpujca: Naj
pierw pisze si w gosie rozpoczynajcym kanon (dolnym lub grnym)
tzw. r z u t , krtszy lub duszy (lecz niezbyt dugi) m o t y w melodyczny,
charakterystyczny i dobrze okrelajcy tonacj i tryb; po jego uko
czeniu lub jednoczenie z ostatnim jego dwikiem drugi gos powtarza
ten sam m o t y w o oktaw wyej lub niej; gos rozpoczynajcy,
czyli naladowany, jest gosem p r o w a d z c y m kanonu (ac. dux,
w . proposta lub guida), gos naladujcy jest t o w a r z y s z c y m
(ac. comes, w. risposta lub conseuene), n p . :

9Q3

Powtrzeniu rzutu w gosie towarzyszcym (naladujcym) przeciw

stawia si w gosie

prowadzcym

(naladowanym)

kontrapunkt,

bdcy dalszym cigiem pierwszego rzutu i cile z nim zwizany;

kontrapunkt ten jako n o w y rzut zostaje p o w t r z o n y w gosie nala
dujcym:

294

Temu drugiemu powtrzeniu nowego rzutu w gosie naladujcym

(takt trzeci) znowu przeciwstawia si w gosie prowadzcym kontra
punkt, ktry jest dalszym cigiem poprzedniego kontrapunktu
i ktry z kolei zostaje powtrzony w gosie naladujcym:

W dalszym cigu powtarza si ta sama technika: kademu p o w t

rzeniu w gosie naladujcym przeciwstawia si w gosie prowadzcym
kontrapunkt, ktry sam z kolei jest powtrzony w gosie naladu
j c y m itd. a do koca; w zakoczeniu (w ostatnim lub przedostatnim
takcie) imitacja przerywa si: gos naladujcy nie powtarza gosu
prowadzcego, lecz tworzy swobodne zakoczenie; znak , wskazuje
punkt, do ktrego imitacja jest doprowadzona, n p . :

296

COMES

DUCE

Z powyszego wynika, e kanon (nie tylko omawianego rodzaju,

lecz i wszelkich innych rodzajw) powstaje z szeregu fragmentw,
na ktre skadaj si coraz to nowe odcinki melodyczne przeciw
stawiane jako kontrapunkt poprzedniemu odcinkowi melodycznemu,
ktrych dugo zaley od odstpu pomidzy pocztkiem rzutu
a wejciem gosu naladujcego, czyli od dugoci pierwszego rzutu.

10

W samym sposobie tworzenia kanonu kryje si niebezpieczestwo

rozkawakowania melodii gtosu prowadzcego, t y m samym wic
i gosu naladujcego, co w powanym stopniu szkodzi caoci,-spra
wiaj.- wraenie sztucznego zlepku krtszych lub duszych fragmen
tw sabo ze sob powizanych. A b y tego unikn, naley p o o y
szczeglny nacisk n a s n u c i e
wtku
melodycznego
gosu
p r o w a d z c e g o . Kady n o w y odcinek melodyczny gosu prowa
dzcego powinien b y nic tylko d o b r y m kontrapunktem przeciw
stawiajcym si powtrzonemu w glosie naladujcym poprzedniemu
odcinkowi melodycznemu, lecz jednoczenie musi w s p o s b n a t u
ralny
wyrasta
z
poprzedzajcego
go
odcinka, cile
i l o g i c z n i e si z n i m w i z a i b y d a l s z y m j e g o c i g i e m ,
a suma wszystkich tych o d c i n k w m e l o d y c z n y c h powin
na t w o r z y jednolit i syntetyczn c a o melodyczn.
W szczeglnoci n i e n a l e y w g l o s i e p r o w a d z c y m p o w t a r z a
t e g o s a m e g o d w i k u l u b z w r o t u m e l o d y c z n e g o , zwaszcza
na tych samych m o c n y c h czciach taktw ssiednich. W kanonie
dwugosowym kade takie powtrzenie podwaja si (w trzyglosowym
potraja itd.), poniewa glos naladujcy w caoci jest powtrzeniem
gosu prowadzcego. Tworzc glos prowadzcy naley stara si
o czst zmian kierunku interwaw melodycznych, jeeli bowiem
melodia gosu prowadzcego bdzie cigle wznoszca si lub opada
jca, to glos naladujcy powtarzajc j spowoduje, e oba gosy
bd szy cigle do gry lub na d .
Wszystkie powysze wskazwki co do sposobu tworzenia kanonu
odnosz si nie tylko do omawianego rodzaju, lecz take do wszelkich
innych rodzajw kanonu dwu- i wicejglosowego.
Dugo pierwszego rzutu, czyli opnienie wejcia gosu nala
dujcego, jest dowolna; moe ona wynosi jeden takt (jak w kanonie
przyk. 296) lub wicej, np. dwa takty (J. S. Bach II inwen
cja dwugosowa) albo cztery takty (J. S. Bach II kanon
ze zbioru Kunst der Fug), a take mniej ni jeden takt, n p . p
taktu, dwie winrnuty w takcie
trzy wiernuty lub jedna wiernuta w takcie
itd. Duszy rzut, czyli wiksze opnienie wejcia
gosu naladujcego uatwia osignicie swobodnego rozwoju i potoczysl oci linii melodycznej gosu prowadzcego i przeciwnie im
krtszy jest rzut, czyli im cianiejsza imitacja, t y m trudniejsze jest
swobodne i melodyjne rozwijanie gosu prowadzcego.
W niej przedstawionym kanonie gos naladujcy wchodzi
o p taktu pniej (pierwszy rzut obejmuje p taktu), gos prowa
dzcy powsta wic z krtkich, ptaktowych odcinkw; mimo to
przedstawia on pewn cao melodyczn. Kanon ten rni si od

LI
poprzedniego jeszcze t y m , e pierwszy rzut powtarza si w glosie
prowadzcym w ostatnim takcie i zgadza si z zakoczeniem gosu
naladujcego (pierwsza polowa smego taktu); dziki temu koniec
czy si z pocztkiem i kanon moe b y dowoln ilo razy powta
rzany. Taki kanon nosi nazw: nie koczcy si" (lac. canon perpduus).
A b y zakoczy kanon, trzeba przerwa imitacj przez dodanie po
repetycji taktu swobodnego:

Powysze kanony nie zawieraj adnych zbocze modulacyjnych,

a glos naladujcy cile powtarza gos prowadzcy o oktaw (czyst)
wyej lub niej. Moliwe jest jednak stosowanie zbocze modula
cyjnych (najlepiej do blisko pokrewnych tonacji). W o l n o take
w celu otrzymania zboczenia modulacyjnego lub powrotu do gwnej
tonacji wprowadza w glosie naladujcym zmiany chromatyczne,
przez co powstaje imitacja w oktawie zwikszonej lub zmniejszonej.
Niej podany kanon w tonacji a (w takcie
gos naladujcy wchodzi
o dwie wiernuty pniej) zawiera zboczenia modulacyjne do tonacji
e, d i C. W miejscach oznaczonych Nb wprowadzono chromatyczne
zmiany, dziki czemu powstaj zboczenia do tonacji d i powrt do a.
W pozostaych zboczeniach nie ma adnych rnic chromatycznych

12
pomidzy gosem prowadzcym i naladujcym. Jednoczenie w bu
dowie melodii gosu prowadzcego zastosowano technik pracy m o t y
wicznej (zwrci uwag na przesunicie akcentw metrycznych
w gosie naladujcym):

98

Comes

Wszystkie powysze kanony s w p o d w j n y m kontrapunkcie

kwintdecymy, oba gosy mog wic b y przeniesione, niszy o oktaw
do gry, wyszy o oktaw w d, przez co z kanonu w oktawie grnej
powstanie kanon w oktawie dolnej i na odwrt. Moliwe jest take
rozsunicie gosw o oktaw, dwie itd., z czego powstanie kanon
w kwintdecymie, w trzech oktawach itd.
Przez zblienie wreszcie jednego z gosw do drugiego o oktaw
powstanie kanon w prymie, n p . :

13

W przykadzie t y m gosy czsto si krzyuj. W kanonie w prymie

jest to nie tylko moliwe, lecz nawet konieczne, w przeciwnym
bowiem razie oba gosy szyby cigle w j e d n y m kierunku, do gry
lub na d .
Kady kanon moe b y napisany w tzw. notacji j e d n o g o s o w e j " ,
ktra polega na t y m , e pisze si tylko melodi gosu prowadzcego,
a znak * i sowne okrelenie rodzaju imitacji oznaczaj miejsce i spo
sb wejcia gosu naladujcego 1 , n p . :

Jest to kanon nie koczcy si" w prymie lub oktawie dolnej

albo grnej. Gos naladujcy wchodzi o takt pniej. Takt p o
repetycji stanowi zakoczenie, w ktrym imitacja przerywa si.
Gos dopeniajcy (jeden lub wicej) dotwarza si do ju istnie
jcego w caoci kanonu. Zadaniem takich gosw dodanych do kanonu
dwugosowego jest uzupenienie wspbrzmie dwugosowych do
wicej gosowych i t y m samym wzbogacenie i wyjanienie treci
harmonicznej. Imitacja gosw tworzcych kanon jest atwiej uchwytna, jeeli gosy dopeniajce rni si od nich pod wzgldem
b u d o w y rytmicznej. Dobrze jest te, gdy gosy dopeniajce wchodz
n i e j e d n o c z e n i e z gosami kanonu, lecz pniej lub wczeniej,
1
U dawnych mistrzw czsto spotyka si tego rodzaju notacj kanonu
dwu- lub wicejgosowego. P u n k t wejcia gosu naladujcego i rodzaj imitacji
okrelay specjalne przepisy, ktre nazywano k a n o n e m , sama za forma
polifoniczna zbudowana na zasadzie cisej imitacji, ktr pniej nazwano
kanonem, nazywaa si dawniej rota, caccia, fuga albo conseguenza.

WMm

14

albo jeden wczeniej, drugi pniej. Kolejne wchodzenie gosw

jest jedn z charakterystycznych cech konstrukcji polifonicznej.
Miejsce, w ktrym mona d o t w o r z y gos dopeniajcy jest dowolne.
Mona take zmieni pooenie gosw kanonu, aby uzyska woln
przestrze dla gosw dopeniajcych, n p . oddali je wzajemnie
o oktaw (dwie) i umieci pomidzy nimi jeden lub dwa gosy
dopeniajce itp. Krzyowanie gosw dopeniajcych z glosami
kanonu jest dozwolone wg zasad znanych ju z nauki o gatunkach, n p . :
Do kanonu z przyk. 296 (gosy przeniesione w p o d w j n y m kontra
punkcie kwintdecymy) dotworzony gos dopeniajcy jako rodkowy:

Do kanonu z przyk. 297 (gosy przeniesione w p o d w j n y m kontra

punkcie i przetransponowane do tonacji o kwint niej) dotworzony
gos dopeniajcy jako najwyszy. Glos ten jest czciowo zbudowany
na zasadzie techniki pracy motywicznej i swobodnej imitacji z mate
riau tematycznego kanonu: pierwszy m o t y w wstpu zaczerpnito
z pierwszych dwch taktw gosu prowadzcego:

15

302

cp.
Comes

Do kanonu z przyk. 298 (gosy rozsunite o oktaw i przetranspo

nowane do tonacji c) dotworzone dwa gosy dopeniajce jako rod
kowe. Oba te gosy wchodz kolejno wczeniej, tworzc dwu taktowy
wstp opierajcy si na swobodnej imitacji motywu zaczerpnitego
z gwnego rzutu kanonu. W dalszym cigu gosy dopeniajce
wzajemnie naladuj si w sposb swobodny. Gosy kanonu powie
rzono fagotowi (dux) i klarnetowi (comes), glosy dopeniajce altwce
i skrzypcom:

303

Comes
ciinB

16

17
Zadania: 1. Przeprowadzi dokadn analiz p o w y s z y c h kanonw i w s p o m
nianych kanonw J. S. Bacha (i innych); we wszystkich kanonach z jed
n y m lub d w o m a gosami dopeniajcymi naley najpierw analizowa sto
sunki p o m i d z y gosami samego kanonu, tj. gosem prowadzcym i nala
dujcym. 2. T w o r z y dwugosowe kanony omawianych rodzajw z j e d n y m
i d w o m a gosami dopeniajcymi

( 8 16-taktowe);

stosowa

rne

rodzaje opnienia wejcia gosu naladujcego.

U w a g a : W e wszystkich wiczeniach naley pisa k a d y gos n a oddzielnej
piciolinii,

zwaszcza

instrumentw

(w

kanonach

niniejszym

przeznaczonych

podrczniku ze

na

wzgldu

zesp
na

rnych

oszczdno

miejsca bd stosowane odstpstwa od tej zasady).

44. Kanon w innych odlegociach ni oktawa (pryma)

Podczas gdy w kanonie w oktawie lub prymie gos naladujcy
w zasadzie p o w t a r z a bez zmiany dwiki gosu naladowanego
w innej lub tej samej oktawie (zmiany chromatyczne stosuje si
tylko wyjtkowo), to w kanonie we wszystkich innych odlegociach
gos naladujcy jest p r z e n i e s i e n i e m gosu naladowanego o pewn
odlego wyej lub niej. Przeniesienie takie moe b y dwojakiego
rodzaju: a) c i s e , tj. z zachowaniem na przecig caego kanonu tego
samego r o z m i a r u odlegoci (np. stale o wielk sekund wyej)
lub b) n i e c i s e , tzn. tylko o dan odlego wyej albo niej, bez
zachowania jej rozmiaru, czyli wedug stopni gamy danej tonacji
(np. o wielk lub ma sekund wyej), n p . :

Pierwszy rodzaj imitacji najczciej ju od razu na samym p o

cztku powoduje wejcie do innej tonacji, bliej lub dalej pokrewnej,
zalenie od odlegoci, w ktrej imitacja si odbywa, w dalszym za
przebiegu kanonu kady dalszy cig rzutu przeniesiony do gosu
naladujcego spowoduje zboczenia modulacyjne do coraz dalszych
tonacji, uniemoliwiajc powrt do tonacji gwnej, przez co jedno
tonalna bdzie zachwiana. Dlatego zachowanie cisego rozmiaru
odlegoci nie jest konieczne, szczeglnie wtedy, gdy pociga za sob
Kontrapunkt 2

18
zbyt nage, czste i odlege zboczenia modulacyjne. Wystarczy
w zupenoci, gdy r o d z a j odlegoci pozostaje ten sam, n p . sekunda
sekund, kwinta kwint, natomiast r o z m i a r jej moe b y r n y .
Dziki temu przeniesienie w gosie naladujcym moe pozosta
w tej samej tonacji co rzut. Jednoczenie jednak mona zachowa
cisy rozmiar odlegoci, czyli wprowadza zmiany chromatyczne
i osiga w ten sposb zboczenia modulacyjne, p o d warunkiem
tylko, e zboczenia te nie bd zbyt czste i e bd odbyway si
do blisko pokrewnych tonacji. Z powyszego wynika, e w omawianych
odmianach kanonu w ruchu prostym musi b y zachowana zasada
s t a e j o d l e g o c i gosu naladujcego o d naladowanego, nato
miast rozmiar tej odlegoci jest dowolny i zaleny od treci harmo
nicznej, ktra powinna b y zgodna z prawami harmonii funkcyjnej.
Nawet niecise przeniesienie moe ju na pocztku kanonu
spowodowa wyjcie z ram gwnej tonacji lub co najmniej zmian
treci harmonicznej rzutu, zwaszcza gdy ten ostatni jest zbudowany
ze skadnikw trjdwiku tonicznego, jak w ostatnim przykadzie (b)
lub w poniszym, w ktrym pocztek gosu naladujcego wyranie
okrela now tonacj: e lub a:

A b y unikn takiej odlegej i niepodanej (szczeglnie na p o

cztku) zmiany tonacji, trzeba dostosowa budow pierwszego rzutu
do rodzaju imitacji. To samo d o t y c z y take dalszego cigu pierwszego
rzutu, tj. poszczeglnych kontrapunktw przeciwstawianych kolej
n y m przeniesieniom do gosu naladujcego, w caoci za melodia
gosu naladowanego powinna mie tak budow, aby p o m i m o
przeniesienia o dan odlego do gry lub na d i p o m i m o zmian
rozmiaru interwaw skadowych zachowaa waciwy sobie charakter.
W szczeglnoci unika naley w gosie naladowanym takich zwrotw
melodycznych, ktre po przeniesieniu tworz nienaturalne i niemelodyjne nastpstwa dwikw, jak n p . :

306

c)

Technika tworzenia kanonu w innej odlegoci ni oktawa jest

taka sama jak kanonu w oktawie, z t tylko rnic, e poszczeglne
odcinki melodyczne, z ktrych powstaje gos prowadzcy, s prze
noszone do gosu naladujcego nie o oktaw, lecz o inn odlego.
Poza t y m obowizuj tutaj, jak zreszt we wszystkich rodzajach
kanonu dwu- i wicej gosowego, te same wskazania odnoszce si do
b u d o w y gosu prowadzcego co w kanonie w oktawie.
4 5 . Kanon w kwincie (duodecymie) Kanon okrny
Imitacja w grnej lub dolnej kwincie jest o b o k imitacji w oktawie
najczciej stosowan odmian imitacji w ruchu prostym, poniewa
odpowiada najbardziej naturalnemu stosunkowi T do dwch pozosta
ych g w n y c h funkcji tonalnych: D i S. Przeniesienie o kwint do
gry (kwart w d) lub o kwint w d (kwart do gry) moe b y
zawsze rozumiane jako powtrzenie w tej samej tonacji na innym
stopniu albo w najbliszej pokrewnej tonacji pooonej o kwint
wyej lub niej na t y m samym stopniu.
Do imitacji w g r n e j kwincie (dolnej kwarcie) najodpowiedniej
szy jest rzut zbudowany (przynajmniej w pocztkowej swojej fazie)
na p i e r w s z y m tetrachordzie gamy, ktry opiera si na T lub na
nastpstwie T i S albo T i D, i na odwrt do imitacji w kwincie
d o l n e j (grnej kwarcie) najbardziej odpowiedni jest rzut zbudowany
z dwikw d r u g i e g o t e t r a c h o r d u , ktry opiera si na T lub nastp
stwie D i T; pierwszemu tetrachordowi odpowiada o kwint wyej
drugi tetrachord, ktry opiera si rwnie na T lub na rwnowanym
do pierwszego nastpstwie D i T; drugiemu tetrachordowi odpowiada
o kwint niej pierwszy tetrachord, opierajcy si na T lub na rwno
wanym do drugiego nastpstwie T i S. Dziki takiej budowie rzutu
moe on p o m i m o przeniesienia p kwint wyej lub niej pozosta
w tej samej tonacji:

20
W niej przedstawionych dwch kanonach rzut ma tak budow
jak wyej opisana, przez co pocztek gosu naladujcego pozostaje
w tej samej tonacji co rzut. Dopiero w dalszym przebiegu zachodz
zboczenia modulacyjne do blisko pokrewnych tonacji. W pierwszym
kanonie w grnej kwincie, w ktrym gos naladujcy wchodzi o p
taktu pniej, gos prowadzcy jest zbudowany przy p o m o c y techniki
pracy motywicznej. Drugi kanon jest w dolnej kwincie, a gos nala
dujcy wchodzi o dwa takty pniej. Przez przeniesienie gosw
w p o d w j n y m kontrapunkcie kwintdecymy powstanie: z pierwszego
kanon w dolnej kwarcie (undecymie), z drugiego - kanon w grnej
kwarcie:

Zboczenie do tonacji o kwint wyszej lub niszej m o g o b y

nastpi ju na pocztku gosu naladujcego, co zaley przede

21

wszystkim od kontrapunktu
sieniu rzutu, n p . :

towarzyszcego

pierwszemu

przenie

309

R z u t y o odmiennej ni powyej omwiona budowie s rwnie

moliwe, pod warunkiem jednak, e w przeniesieniu o kwint do
gry lub na d nie spowoduj z b y t nagej i odlegej zmiany tonacji
lub treci harmonicznej; czynnikiem przeciwdziaajcym zmianie
tonacji w ogle (albo zbyt odlegej zmianie) moe b y w d u y m
stopniu odpowiednio dobrany kontrapunkt towarzyszcy.
Na blisz uwag zasuguje rzut zawierajcy na pocztku skok
o kwint lub kwart pomidzy I i V (albo na odwrt) stopniem gamy.
Skok taki dobrze okrela tonacj, t y m samym wic przeniesiony
o kwint do gry lub na d w silnym stopniu narzuca zmian tonacji,
np.:

A b y unikn takiego bliskiego zestawienia d w c h tonacji, wolno

w pierwszym skoku pomidzy I a V (lub na odwrt) stopniem gamy
zamieni imitacj w kwincie grnej lub dolnej na imitacj w kwarcie
w t y m s a m y m kierunku i zastosowa tzw. przeniesienie t o n a l n e ,
ktre polega na t y m , e na I stopie gamy odpowiada zawsze V sto
pie i na o d w r t : na V stopie I. Na skutek tego skokowi o k w i n t
o d p o w i a d a skok o kwart i przeciwnie, przez co melodia rzutu ulega
niewielkiej zmianie, ale za to oba skoki, w gosie naladowanym i na
ladujcym, mog nalee do tej samej tonacji i do dwch najbliej
pokrewnych funkcji T i D, a nawet do jednej funkcji T. W dalszym
cigu przeniesienie jest ju r e a l n e , tj. o kwint do gry lub na d, np.:

22

Przeniesienie omawianego skoku moe b y realne, jeeli a) rzut

jest duszy, czyli gdy wejcie gosu naladujcego jest odsunite,
lub b) gdy rzut jest nawet krtki, ale w zakoczeniu swoim zbacza
do tej tonacji, w ktrej ma pojawi si gos naladujcy, czyli do
tonacji o kwint wyszej lub niszej, n p . :

Rzut (niekoniecznie o budowie jak wyej), ktry w zakoczeniu

swoim zbacza do tonacji o kwint wyszej lub niszej, moe b y
zawizkiem tzw. kanonu okrnego (ac. canon per tonos), ktry
przechodzi kwintami do gry albo na d przez wszystkie tonacje
koa kwintowego i po zamianie enharmonicznej wraca do pocztkowej

23
tonacji. Kanon ten (np. kwintami do gry) powstaje w nastpujcy
sposb: Rzut, ktry moduluje do tonacji o kwint wyszej, zostaje
przeniesiony do gosu naladujcego o czyst kwint wyej, czyli
do tonacji o kwint wyszej; przeniesieniu rzutu przeciwstawia si
w gosie naladowanym kontrapunkt, ktry razem z przeniesionym
rzutem przechodzi do tonacji o nastpn kwint w y e j ; oba te gosy
musz b y w p o d w j n y m kontrapunkcie oktawy, w przeciwnym
bowiem razie w dalszym cigu kanonu nastpi skrzyowanie gosw
lub rwnolege kwinty:

313

Teraz z kolei kontrapunkt przechodzi o czyst kwint wyej do

gosu naladujcego, przeciwstawiajc si powtrzeniu pierwszego
rzutu w gosie prowadzcym w tonacji o dwie kwinty wyej w sto
sunku do pierwszego rzutu i razem z nim moduluje do tonacji o kwint
wyszej; ten fragment (t. 5 i 6) jest przeniesieniem w p o d w j n y m
kontrapunkcie oktawy i transpozycj o kwint wyej poprzedniego
fragmentu (t. 3 i 4 ) :

314

powtrzenie rzutu.

W dalszym cigu powtrzenie rzutu zostaje przeniesione o czyst

kwint wyej, do gosu naladujcego, a towarzyszy mu w gosie
prowadzcym ten sam cigle kontrapunkt; i ten fragment (t. 7 i 8)
jest rwnie przeniesieniem w p o d w j n y m kontrapunkcie oktawy
i transpozycj o kwint wyej poprzedniego fragmentu (t. 5 i 6) i jedno
czenie powtrzeniem w tonacji o dwie kwinty wyej fragmentu poprze
dzajcego poprzedni fragment (t. 3 i 4 bez zmiany w pooeniu gosw)

itd., kady nastpujcy fragment jest w tonacji o nastpn kwint

wyej i jednoczenie jest przeniesieniem w p o d w j n y m kontrapunkcie
oktawy poprzedniego fragmentu:

325

Jeeli kanon powraca do pierwszej tonacji, to jeden i ten sam

rzut pojawia si kolejno we wszystkich 12 tonacjach po sze razy
w kadym gosie.
W p o d o b n y sposb powstaje kanon okrny w tonacjach opada
jcych kwintami, z t jedynie rnic, e zakoczenie rzutu modu
luje do tonacji o kwint niej i e pierwszy rzut i kade nastpne
powtrzenie rzutu i kontrapunktu pojawiaj si w tonacji o czyst
kwint niej. Kanon okrny w kwincie grnej lub dolnej musi b y
w kontrapunkcie p o d w j n y m oktawy, tzn. gosy kanonu nie mog
oddali si od siebie bardziej ni o oktaw (przyk. 315); natomiast
w kanonie okrnym w duodecymie grne] albo dolnej gosy musz
b y w p o d w j n y m kontrapunkcie trzech oktaw, czyli mog oddali
si od siebie najwyej o trzy oktawy.
W drugim rodzaju kanonu okrnego gos prowadzcy, obejmu
jcy pewn ilo taktw (np. cztery), wraz z gosem naladujcym
w grnej lub dolnej kwincie moduluj do tonacji o kwint wyszej
albo niszej, po c z y m nastpuj powtrzenia tego samego fragmentu
w dalszych kolejnych tonacjach koa kwintowego i w t y m samym
ukadzie gosw, tj. bez przeniesienia w p o d w j n y m kontrapunkcie.
Poniewa imitacja nie moe ani na chwil b y przerwana, wic
w kadym fragmencie zakoczenie gosu prowadzcego przeniesione
o kwint w d lub do gry musi take zgadza si z pierwszym rzu
tem przeniesionym do tonacji o kwint do gry lub na d w nastpnym
fragmencie. Oto pocztki dwch takich kanonw okrnych:

Du.x
Comes

26

W pierwszym kanonie w dolnej kwincie pierwszy fragment

(t. 1 4 ) moduluje do tonacji o kwint wyszej, po czym nastpuj
powtrzenia tego fragmentu w wyszych tonacjach koa kwintowego;
zakoczenie gosu prowadzcego w pierwszym fragmencie (t. 4)
przeniesione o kwint niej zgadza si z pierwszym rzutem prze
niesionym o kwint wyej w nastpnym fragmencie (t. 5 ) ; w dalszym
cigu zgodno ta powtarza si automatycznie. Drugi kanon jest
w grnej kwincie, a pierwszy fragment (t. 1 4 ) moduluje do tonacji
o kwint niszej, powodujc powtrzenia w kolejnych niszych
tonacjach koa kwintowego; zakoczenie gosu prowadzcego w pier
wszym fragmencie (t. 34) przeniesione o kwint do gry zgadza
si z pierwszym rzutem przeniesionym o kwint w d w nastpnym
fragmencie (t. 4 5 ) . Pierwszy kanon rozpoczyna si nisko, poniewa
przechodzi przez tonacje wznoszce si, drugi na odwrt.
Odlego, w jakiej odbywa si imitacja, jest zupenie nieza
lena od kierunku, w ktrym nastpuj modulacje. Tak wic pierwszy
kanon mgby by w grnej kwincie, drugi w dolnej kwincie, a w ka
dym z nich imitacja moe by w jakiejkolwiek odlegoci oprcz
kwinty, np. w oktawie. Kolejno nastpowania tonacji po sobie
jest rwnie dowolna, np. maymi lub wielkimi tercjami, wielkimi
sekundami itp., zawsze jednak pierwszy fragment musi zmodulowa
do tej tonacji, w ktrej ma nastpi powtrzenie. Kady kanon
okrny mona w dowolnym miejscu przerwa i zakoczy powrotem
do pocztkowej tonacji.

Zadania:

1.

Analizowa kanony i fragmenty kanonw zawarte w niniejszym

p a r a g r a f i e ( i i n n e , n p . K a n o n I V z Kunst der Fug J . S. B a c h a ) . 2 . T w o r z y

dwugosowe

kanony

omawianych

rodzajw z jednym i d w o m a gosami

dopeniajcymi; stosowa rne opnienie wejcia gosu naladujcego.

^46. Kanon w tercji

(decymie)

Jeeli rzut kanonu po przeniesieniu o tercj do gry lub na d

ma nie tylko pozosta w tej samej tonacji, lecz jednoczenie zachowa
t sam lub podobn tre harmoniczn, to do imitacji w g r n e j
tercji (dolnej sekcie) najodpowiedniejszy jest rzut zbudowany
z dwikw p i e r w s z e g o tetrachordu gamy, a do imitacji w d o l n e j
tercji (grnej sekcie) rzut zbudowany z dwikw zawartych pomi
dzy III i VI stopniem gamy. Pierwszemu tetrachordowi odpowiada

27

o tercj wyej szereg dwikw od I I I do VI stopnia, ktry ma t

sam tre harmoniczn, i na odwrt, n p . :

S T

W nastpujcych dwch kanonach rzut ma tak wanie budow,

dziki czemu pocztek gosu naladujcego pozostaje w tej samej
tonacji. Pierwszy kanon jest w grnej decymie, a gos naladujcy
wchodzi o ptora taktu pniej. Drugi, w dolnej decymie, jest
kanonem nie koczcym si": powtrzenie rzutu w gosie prowa
dzcym (t. 89) zgadza si z zakoczeniem gosu naladujcego,
ktre jest przeniesieniem o decym w d taktu 7 i 8 gosu prowa
dzcego. W obu kanonach (szczeglnie w pierwszym) wana rola
w powstawaniu gosu prowadzcego przypada pracy motywicznej.
Po przeniesieniu gosw w p o d w j n y m kontrapunkcie kwintdecymy
powstanie: z pierwszego kanon w dolnej sekcie, z drugiego
kanon w grnej sekcie:

28

Rzuty o innej budowie, szczeglnie takie, ktre zawieraj dwiki

rozoonego trjdwiku tonicznego, przewanie ju na pocztku
gosu naladujcego narzucaj przejcie do innej tonacji. Dla takiego
rzutu w tonacji majorowej najlepsza jest imitacja w dolnej tercji
(grnej sekcie), a dla rzutu w tonacji minorowej imitacja w grnej
tercji (dolnej sekcie); wtedy pocztek gosu naladujcego wyst
puje w najbliszej pokrewnej rwnolegej tonacji, jak w poniszych
kanonach: w grnej sekcie z j e d n y m gosem dopeniajcym,
w dolnej sekcie ( t e r c d e c y m i e ) z dwoma gosami dopeniajcymi:

29

Przez zblienie jednego z gosw

z kanonu w decymie kanon w tercji,
do czasu krzyowa si, jeeli nie
w j e d n y m kierunku do gry lub na

do drugiego o oktaw powstanie

w ktrym gosy musz od czasu
maj cigle posuwa si razem
d.

Z a d a n i a : 1. Analizowa powysze k a n o n y (i inne, np. K a n o n I I I z Kunst der

Fug J. S. B a c h a ) . 2. T w o r z y dwugosowe k a n o n y omawianych rodza
j w z j e d n y m i d w o m a gosami dopeniajcymi.

30

47. K a n o n w sekundzie (nonie)

Imitacja w grnej lub dolnej sekundzie jest t y m rodzajem imitacji,
ktry najatwiej moe spowodowa przeniesienie gosu prowadzcego
do innej tonacji lub co najmniej zmian jego treci harmonicznej.
Dlatego zarwno pierwszy rzut kanonu, jak i dalszy cig gosu pro
wadzcego musz b y tworzone z myl o przeniesieniu o sekund
do gry albo na d w taki sposb, aby zmiana treci harmonicznej,
szczeglnie na pocztku gosu naladujcego, bya jak najblisza
(np. T na D lub na odwrt), a zboczenia modulacyjne zachodzce
w dalszym przebiegu o d b y w a y si do blisko pokrewnych tonacji
i nie byy z b y t czste.
W zamieszczonych niej kanonach pocztek gosu naladujcego
pozostaje w tej samej tonacji co rzut. W pierwszym kanonie, w grnej
nonie (dolnej septymie) i z j e d n y m gosem dopeniajcym, gos na
ladujcy wchodzi o trzy wiernuty pniej w stosunku do taktu
czterowierciowego (zwrci uwag na pozorn imitacj w oktawie
w t. 8 i 9 ) . Drugi kanon jest w dolnej oktawie -f- nonie (grnej septy
mie) i z d w o m a gosami dopeniajcymi; gos naladujcy wchodzi
o p taktu pniej. W obu kanonach zastosowano prac motywiczn
w budowie gosu prowadzcego:

31

cp.I

Comes

W kanonie w sekundzie, podobnie jak w prymie i tercji (i z tego

samego p o w o d u ) , krzyowanie gosw jest nieuniknione, jak to wida
w nastpujcym kanonie w grnej sekundzie i z j e d n y m gosem do
peniajcym:

Zadania: 1. Analizowa powysze kanony. 2. T w o r z y dwugosowe kanony

omawianych rodzajw z j e d n y m i d w o m a gosami dopeniajcymi.

48. Kanon w ruchu przeciwnym (ac. per m o t u m contrarium")

Imitacja w ruchu przeciwnym polega na t y m , e gos naladujcy
powtarza gos naladowany ze zmian kierunku interwaw skado
wych na przeciwny, tzn. kademu interwaowi melodycznemu
w gosie prowadzcym odpowiada taki sam interwa w p r z e c i w n y m
k i e r u n k u w gosie naladujcym, n p . ruchowi o sekund do g r y
ruch o sekund w d , skokowi o tercj w d - skok
o tercj do g r y itp. Podobnie jak w kanonie w ruchu prostym
w innych odlegociach ni oktawa (pryma), i tutaj take obowizuje
tylko zachowanie tego samego r o d z a j u odlegoci, natomiast r o z
m i a r tej odlegoci jest dowolny i zaleny od treci harmonicznej,
jak chce si nada wspbrzmieniu gosw biorcych udzia w imi
tacji. Tak wic ruchowi np. o wielk sekund do gry w gosie prowa
dzcym moe odpowiedzie w gosie naladujcym ruch o wielk lub
ma sekund w d lub na o d w r t itp.

Na skutek takiej zmiany kierunku interwaw melodycznych

gos naladujcy rni si znacznie od gosu prowadzcego, dlatego
te imitacja w ruchu przeciwnym nie jest tak wyrana i atwa do
usyszenia jak imitacja w ruchu prostym. Czynnikiem, ktry w du
y m stopniu pozwala stwierdzi podobiestwo melodii gosu nala
dujcego do melodii gosu prowadzcego, ktry wic t y m samym
uatwia rozpoznanie omawianego rodzaju imitacji, jest jednakowa
budowa rytmiczna obu gosw.
Rne odmiany kanonu w ruchu przeciwnym zale nie od od
legoci dzielcej wejcie gosu naladujcego od prowadzcego, jak
w ruchu prostym, lecz od s t o p n i a g a m y , ktry jest j e d n a k o w y
w obu gosach, prowadzcym i naladujcym. K a d y z siedmiu
stopni gamy moe b y t y m j e d n a k o w y m stopniem, jest wic siedem
odmian ruchu przeciwnego, ktre mona przedstawi schematycznie
za pomoc przeciwstawiania sobie gamy w kierunkach przeciwnych
w taki sposb, aby coraz to inny stopie by wsplny, czyli zachowany
dla obu kierunkw. Jeeli t y m wsplnym stopniem jest np. I stopie,
to wtedy ruch przeciwny nazywa si z zachowaniem I stopnia gamy
itp., np.:

a) z zachowaniem I st.

b) z zachowaniem II st.

c) z zachowaniem III st

322

d) z zachowaniem IV st.

IV

e) z zachowaniem V st. f) z zachowaniem VI st.

VI

g) z zachowaniem VII st.

vn

Nuty mog b y zastpione przez cyfry oznaczajce stopnie gamy.

W ruchu przeciwnym z zachowaniem I stopnia na I stopie od
powiada I stopie w tej samej lub innej oktawie, w gosie w y s z y m
Kontrapunkt

34

albo niszym; w o b e c tego na II stopie odpowiada V I I (i na odwrt),

na I I I V I (i na odwrt) itd. Podobnie w pozostaych odmianach.
W p o w y s z y m schemacie wida, e rozmiar odlegoci w obu
przeciwstawionych sobie w ruchu przeciwnym gamach jest rny
(tylko w ruchu przeciwnym z zachowaniem II stopnia w majorze
rozmiar ten jest cile jednakowy). Pochodzi to std, e obie gamy
wystpuj jednoczenie i pozostaj w tej samej tonacji (C lub c ) , w ka
nonie natomiast gos naladujcy wchodzi pniej, mona wic wpro
wadza w nim zmiany chromatyczne, byleby tylko zachowany b y
odpowiedni stopie, zgodnie z dan odmian ruchu przeciwnego, n p .
w ruchu przeciwnym z zachowaniem I stopnia na I stopie w gosie
prowadzcym moe odpowiedzie w gosie naladujcym I stopie
podwyszony, na II stopie V I I obniony itp. Dziki temu p o
wstaj zboczenia modulacyjne. W stosowaniu tych zbocze trzeba
zachowa tak sam ostrono i umiarkowanie jak w poprzednio
omawianych kanonach w ruchu prostym.
Jak ju wyej zaznaczono, gos prowadzcy ulega duej przemianie
na skutek imitacji w ruchu przeciwnym; std wynika, e b u d o w a tego
gosu, a w szczeglnoci budowa pierwszego rzutu, musi b y zalena
od odmiany ruchu przeciwnego i musi b y dostosowana do danej
odmiany, co bdzie omwione przy poszczeglnych odmianach kanonu
w ruchu przeciwnym. W budowie gosu prowadzcego trzeba take
unika jednostajnego ruchu w j e d n y m kierunku i stosowa czste
zmiany kierunku interwaw melodycznych, w przeciwnym bowiem
razie nastpi zbyt wielkie oddalenie lub zblienie, a nawet skrzyo
wanie gosw. Technika tworzenia kanonu w ruchu przeciwnym jest
taka sama jak w ruchu prostym, z t jedynie rnic, e poszczeglne
odcinki melodyczne, ktre skadaj si na gos prowadzcy, przenosi
si do gosu naladujcego w ruchu przeciwnym. Tak samo jak w ka
nonach w ruchu prostym, tutaj take powinien gos prowadzcy,
mimo e powstaje z krtkich fragmentw, przedstawia pewn
jednolit cao melodyczn, a jednoczenie p o m i m o przeniesienia
do gosu naladujcego ze zmian kierunku interwaw skadowych
powinien zachowa naturalno i melodyjno.

Zadanie: T w o r z y
oprcz

G i c

we

wszystkich

schematy

ruchu

tonacjach
przeciwnego

majorowych
z

stopni g a m y : I, II itd. (wedug przyk. 3 2 2 ) .

minorowych

zachowaniem

kolejnych

35

49. K a n o n w ruchu przeciwnym z zachowaniem III stopnia gamy

W tej odmianie ruchu przeciwnego (p. przyk. 322 c) na I I I sto
pie w gosie prowadzcym odpowiada w gosie naladujcym I I I
stopie na I V i przeciwnie, na I I I V i przeciwnie itd. W o b e c
tego na nastpstwo stopni I I I I V , okrelajce T, i na nastpstwo
stopni V I I I I I V V I , ktre okrela
odpowiadaj odwrotne
nastpstwa tych samych stopni, majce t sam lub podobn tre
harmoniczn; natomiast z nastpstwa stopni nalecych do S ( I V
V I I ) powstaje odwrotne nastpstwo stopni tworzcych D , i prze
ciwnie. Podobnie i innym nastpstwom, okrelajcym inne akordy,
odpowiadaj nastpstwa odmiennej treci harmonicznej. Jest o c z y
wiste, e kolejno stopni w omawianych nastpstwach moe b y
dowolna i e gos naladujcy moe b y zarwno niszym jak i w y
szym gosem, n p . :

Z powyszego wynika, e do kanonu w ruchu przeciwnym z za

chowaniem III stopnia najlepiej nadaje si rzut zbudowany z dwi-

36

kw nalecych do trjdwiku tonicznego i z przylegych im dwi

kw. Dziki takiej budowie rzutu pocztek gosu naladujcego nie
tylko pozostaje w tej samej tonacji, lecz ma t sam lub podobn
tre harmoniczn. Szczeglnie przydatne s rzuty zawierajce na
pocztku skok o kwint lub kwart pomidzy I i V (albo na odwrt)
stopniem gamy. Skokowi z I na V stopie odpowiada skok o taki sam
interwa w kierunku przeciwnym, z V stopnia na I, i na o d w r t :
skokowi z V stopnia na I -skok z I na V stopie, n p . :

Odlego dzielca wejcie gosu naladujcego od pocztku gosu

prowadzcego jest w zasadzie dowolna, najlepiej jednak, gdy gos
naladujcy pojawia si w innej oktawie, wtedy bowiem imitacja
jest wyraniejsza (p. przyk. 324).
W poniszych dwch kanonach rzut ma tak budow jak wyej
opisana. W pierwszym kanonie z jednym gosem dopeniajcym gos
naladujcy jest wyszym gosem i wchodzi o takt pniej. K a n o n
ten skada si z dwch czci: rzut drugiej czci (t. 7) jest s w o b o d n y m
odwrceniem pierwszego rzutu. Drugi kanon z dwoma gosami d o
peniajcymi jest kanonem nie k o c z c y m si": powtrzenie rzutu
w gosie prowadzcym (t. 1213) zgadza si z zakoczeniem gosu
naladujcego, ktre jest przeniesieniem w ruchu przeciwnym taktw
10 i 11 gosu prowadzcego; dwa ostatnie takty tworz swobodne
zakoczenie; gos naladujcy jest niszym gosem i wchodzi o dwa
takty pniej:

37
a

325

Comes
cp.

DlUC

cp.n
Dux
cp.
Contes

Allegro

Zadanie:

T w o r z y dwugosowe k a n o n y omawianego rodzaju z j e d n y m i d w o m a

gosami dopeniajcymi.

50. Kanon w ruchu przeciwnym z zachowaniem II stopnia gamy

W tej odmianie ruchu przeciwnego (p. przyk. 322 b) na II stopie

w gosie prowadzcym odpowiada w gosie naladujcym II stopie,
na I I I I i na odwrt, na I V V I I i na odwrt itd. Na nastpstwo
stopni I I I I (III-I), ktre okrela T, na nastpstwo stopni V I I
I I I V (IV-II-VII), okrelajce
i nastpstwo stopni V I I
I I I V , okrelajce
odpowiadaj odwrotne nastpstwa t y c h sa
m y c h stopni, majce t sam t^e harmoniczn. Nastpstwom innych
stopni, okrelajcym gwne lub poboczne akordy tonalne, odpowia
daj nastpstwa o zupenie innej treci harmonicznej, jak to wida
w poniszym przykadzie:

39
Oczywiste jest wic, e do imitacji w omawianej odmianie ruchu
przeciwnego najodpowiedniejszy jest rzut zbudowany z dwikw
zawartych pomidzy I i I I I stopniem gamy i z najbliej im przyleg
ych, t j . V I I i IV, poniewa w t e d y pocztek gosu naladujcego p o z o
staje w tej samej tonacji co rzut i moe mie nawet t sam tre
harmoniczn. Mniej natomiast nadaj si rzuty zbudowane z dwi
k w trjdwiku tonicznego, zwaszcza rozpoczynajce si od skoku
pomidzy I i V (lub na odwrt) stopniem g a m y ; takie rzuty po prze
niesieniu do gosu naladujcego w silnym stopniu okrelaj inn
tonacj, mog wic spowodowa niepodan na samym pocztku
kanonu zmian tonacji, n p . :

327

W nastpujcym kanonie z j e d n y m gosem dopeniajcym dziki

budowie rzutu pocztek gosu naladujcego jest w tej samej tonacji;
dopiero w dalszym przebiegu nastpuj zboczenia modulacyjne do
kilku pokrewnych tonacji; gos naladujcy jest w y s z y m gosem
i wchodzi o takt pniej:

328

40

Zadanie: Tworzy dwugosowe kanony omawianego rodzaju z jednym i dwoma

gosami dopeniajcymi.

51. Kanon w ruchu przeciwnym z zachowaniem I stopnia gamy

Jeeli na I stopie gamy odpowiada I stopie, na I I V I I i na

odwrt, na I I I V I i na odwrt itd. (p. przyk. 322 a), to jedynie
nastpstwu dwikw okrelajcemu T V I lub D 7 odpowiadaj nastp
stwa dwikw o tej samej treci harmonicznej, innym natomiast
nastpstwom, okrelajcym inne akordy, odpowiadaj nastpstwa
o odmiennej lub podobnej treci harmonicznej, n p . :

Do tej odmiany ruchu przeciwnego najlepiej nadaje si rzut zbu

dowany z dwikw pierwszego lub drugiego tetrachordu i rozpoczy-

4
najcy si od

I stopnia gamy lub najbliej

przylegych do niego

stopni, tj. V I I albo I I . W t e d y pocztek gosu naladujcego pozostaje

w tej samej tonacji i zawiera t sam lub podobn tre harmoniczn.
Podobnie jak w poprzednio omawianej odmianie ruchu przeciwnego
i z tego samego p o w o d u m n i e j odpowiedni jest rzut opierajcy si
na rozoonym trjdwiku tonicznym lub zawierajcy na pocztku
skok pomidzy I i V (lub na odwrt) stopniem gamy, n p . :

330

Rzut przedstawionego niej kanonu jest zbudowany z dwikw

pierwszego tetrachordu, dziki czemu pocztek gosu naladujcego
opiera si na drugim tetrachordzie i pozostaje w tonacji F. Kanon
jest dwuczciowy; rzut drugiej czci (koniec t. 79) jest przenie
sieniem pierwszego rzutu o tercj do gry. Gosy dopeniajce wchodz
znacznie pniej; cp. II pojawia si dopiero w drugiej czci. Gos
naladujcy jest gosem niszym i wchodzi o dwa takty pniej:

331

cp.n

Dux

cp.I
Comes

42

Zadanie:

T w o r z y dwugosowe k a n o n y powyszej o d m i a n y z j e d n y m i d w o m a

gosami dopeniajcymi.

52. Kanon w ruchu przeciwnym z zachowaniem pozostaych

stopni gamy
W pozostaych odmianach ruchu przeciwnego (p. przyk. 322 d, f, g
i h) jest podobnie jak w dotychczas omawianych odmianach, a mia
nowicie: w kadej odmianie s dwa takie nastpstwa trzech lub czte
rech stopni gamy, ktrym w ruchu przeciwnym odpowiadaj odwrotne
nastpstwa tych samych stopni, majce t sam tre harmoniczn,
natomiast innym nastpstwom odpowiadaj nastpstwa o odmiennej
lub podobnej treci harmonicznej, n p . :

43
z zachoujaniem IVst.

332

Rwnie i w tych odmianach budowa rzutu musi b y dostosowana

do danej odmiany ruchu przeciwnego w taki sposb, aby pocztek
gosu naladujcego pozostawa w tej samej tonacji i mia t sam
lub zblion tre harmoniczn; zboczenia modulacyjne do pokrew
nych tonacji najlepiej jest stosowa dopiero w dalszym przebiegu
kanonu.
Oto przykady rzutw, ktre po przeniesieniu w ruchu przeciw
n y m nie powoduj wyjcia z gwnej tonacji:
z zachowaniem IV st.
Comes

333

44
z zachoujaniem V st.
Dux

W nastpujcych dwch kanonach budowa rzutu jest dostosowana

do danej o d m i a n y ruchu przeciwnego. Pierwszy kanon z zachowaniem
IV stopnia i z jednym gosem dopeniajcym skada si z trzech
czci

czterotaktowych: cz pierwsza koczy si zboczeniem do

tonacji D (t. 4 ) ; rzut drugiej czci (t. 4 i pocztek t. 5) jest przenie

sieniem pierwszego rzutu o tercj w y e j ; cz ta rozpoczyna si w to
nacji G i przez a powraca do gwnej tonacji e (t. 8 ) ; rzut ostatniej
czci (t. 8 i pocztek t. 9), a take i dalszy cig gosu prowadzcego
s m e l o d y c z n y m

odwrceniem

pierwszego rzutu;

gos naladujcy

jest wyszym gosem i wchodzi o dwie wiernuty pniej w stosunku

do taktu trzy wierciowego.
Drugi kanon z zachowaniem V I I stopnia ma dwa gosy dopenia
jce, ktre pojawiaj si wczeniej

(kolejno) i tworz dwutaktowy

wstp opierajcy si na swobodnej imitacji pierwszego rzutu. Gos

naladujcy jest niszym gosem i wchodzi o siedem wiernut pniej
w stosunku do taktu piciowierciowego:

z zachoujaniem IV st.

334

cp.n

cp.I
Cornes

46

Zadanie: T w o r z y dwugosowe k a n o n y w ruchu przeciwnym z zachowaniem

I V , V , V I i V I I stopnia g a m y z j e d n y m i d w o m a gosami dopeniajcymi.

53. K a n o n w powikszeniu ( a c . per augmentationem")

Imitacja w powikszeniu polega, jak wiadomo ( 41), na t y m ,
e gos naladujcy powtarza gos prowadzcy w powikszonych
wartociach rytmicznych. Najczciej stosowane jest dwukrotne p o
wikszenie, rzadziej trzy- albo czterokrotne. Powikszenie wartoci
rytmicznych moe czy si z zachowaniem kierunku interwaw
melodycznych gosu prowadzcego, tj. z ruchem prostym, albo te
ze zmian tego kierunku na przeciwny, czyli z ruchem przeciwnym.
Kanon w powikszeniu moe wic wystpowa we wszystkich p o
przednio omwionych odmianach ruchu prostego i przeciwnego,
na przykad:

47
K a n o n w powikszeniu w ruchu prostym:
w prymie,
w grnej lub dolnej oktawie (kwintdecymie),
w grnej lub dolnej kwincie (duodecymie) itd.
K a n o n w powikszeniu w ruchu przeciwnym:
z zachowaniem I I I stopnia gamy,
z zachowaniem II stopnia gamy itd.
Jeeli gos naladujcy wchodzi pniej, tak jak w poprzednio
o m w i o n y c h rodzajach kanonu, w t e d y technika tworzenia kanonu
w powikszeniu rni si od techniki tworzenia tamtych kanonw
tylko t y m , e poszczeglne fragmenty gosu prowadzcego przenosi
si do gosu naladujcego w powikszonych wartociach rytmicznych,
np.:
Kanon

w powikszeniu

ruchu prostym

w dolnej kwintdecymie

Rzut, n p . jednotaktowy, wystpujcy w wyszym gosie zostaje

p o w t r z o n y o kwintdecym niej w dwa razy wikszych wartociach
rytmicznych w niszym gosie; z jednego taktu gosu prowadzcego
powstaj dwa takty gosu naladujcego:

335

Dux

Comes
Powtrzeniu rzutu w gosie naladujcym przeciwstawia si
w gosie prowadzcym kontrapunkt, ktry z kolei jest p o w t r z o n y
w gosie naladujcym w dwa razy wikszych wartociach rytmicz
n y c h ; kontrapunkt ten stanowi dalszy cig rzutu i podtrzymuje
zapocztkowany na pocztku ruch rytmiczny (wiernuty, semki
i szesnastki); z trzech taktw gosu prowadzcego powstaje sze
taktw gosu naladujcego:

b
336

48

W dalszym cigu powtarza si ta sama technika: drugiemu

powtrzeniu w glosie naladujcym (t. 4, 5, 6 i 7) przeciwstawia si
w gosie prowadzcym kontrapunkt, ktry zostaje przeniesiony do
gosu naladujcego a do miejsca, w ktrym imitacja przerywa si
(t. 9 ) ; tylko pierwsze cztery takty gosu prowadzcego podlegaj
imitacji ( z tych czterech taktw powstaje osiem taktw gosu nala
dujcego), dalszy cig, zbudowany z materiau motywicznego pierw
szego rzutu, nie jest ju naladowany; dua odlego pomidzy
gosami kanonu umoliwia dotworzenie co najmniej jednego gosu
dopeniajcego jako rodkowego:

Allegro
a

49

Gos naladujcy moe si take rozpocz j e d n o c z e n i e z go

sem prowadzcym. Kanon w powikszeniu jest j e d y n y m rodzajem
kanonu, w ktrym to jest moliwe. We wszystkich innych rodzajach
gos naladujcy musi wej pniej ni prowadzcy. Jednoczesne
rozpoczcie spowodowaoby posuwanie si obu gosw w ruchu rwno
legym lub przeciwnym i pozbawioby konstrukcj wielogosow
najistotniejszej cechy imitacji, jak jest zrnicowanie d w c h (ub
wicej) melodii w czasie. W imitacji w powikszeniu jest to dlatego
moliwe, e ju po chwili gos naladujcy na skutek powolniejszego
ruchu rytmicznego zaczyna wyprzedza gos prowadzcy i w dal
szym cigu stopniowo coraz bardziej go wyprzedza.
W t y m typie kanonu w powikszeniu pierwszy rzut musi b y
utworzony w taki sposb, aby zgadza si z wasnym swoim poczt
kiem w powikszonych wartociach rytmicznych w ruchu prostym
lub przeciwnym i w danej odmianie, n p . :

u: ruchu p r o s t y m
a' dolnej 8

w grnej 5

338

W dalszym cigu technika tworzenia takiego kanonu jest taka

sama jak poprzednio.
W poniszym kanonie w ruchu przeciwnym z zachowaniem I I I
stopnia gamy gos naladujcy rozpoczyna si rwnoczenie z prowa
dzcym (t. 3 ) ; pierwszy rzut kanonu (t. 34) zgadza si ze swoim
pocztkiem w dwa razy wikszych wartociach rytmicznych; imitacji
podlega tylko sze taktw ( i pierwsza nuta sidmego) gosu prowa
dzcego; z dwch gosw dopeniajcych jeden wchodzi wczeniej,
wyprzedzajc rzut kanonu, drugi pniej:
Kontrapunkt

50

339

W kanonie w powikszeniu i nie koczcym si" gos prowadzcy

musi skada si z dwch dosownie powtarzajcych si i jednakowych
odcinkw, n p . czterotaktowych, a gos naladujcy, ktry jest p o
wtrzeniem tylko jednego z t y c h odcinkw w dwukrotnie powik
szonych wartociach rytmicznych, musi zgadza si z o b y d w o m a
odcinkami gosu prowadzcego. Tego rodzaju kanon jest najatwiej
szy w ruchu przeciwnym z zachowaniem dowolnego stopnia i w ruchu
prostym, lecz tylko w tercji (decymie) lub sekcie. W kanonie w ruchu
prostym w innych odlegociach ni tercja i seksta powstaj w ostat-

51
nim takcie i w przejciu do powtrzenia trudne do uniknicia rwno
lege p o c h o d y w t y c h odlegociach, w ktrych odbywa si imitacja
(w oktawach, kwintach, sekundach itp.)
Technika tworzenia kanonu nie koczcego si" w powikszeniu,
n p . w ruchu przeciwnym z zachowaniem I stopnia gamy, jest nast
pujca:
R z u t , n p . jednotaktowy, wystpuje jednoczenie ze swoim p o
wikszeniem w ruchu przeciwnym:

rzut

340

Dalszemu cigowi gosu naladujcego przeciwstawia si w gosie

p r o w a d z c y m kontrapunkt, ktry z kolei zostaje przeniesiony do
gosu naladujcego:

W takcie 5 i 6 nastpuje powtrzenie w gosie prowadzcym dwch

pierwszych taktw gosu prowadzcego:

342

Dalszy cig pierwszego kontrapunktu w gosie prowadzcym (t.3)

musi po przeniesieniu w powikszonych wartociach rytmicznych do
gosu -naladujcego zgadza si z powtrzonymi dwoma taktami
4'

52

gosu prowadzcego (t. 5 i 6 ) ; dalszy cig pierwszego odcinka gosu

prowadzcego (t. 3) jest powtrzony w t. 7:

343

Dalszy cig kanonu powstaje w taki sam sposb, ale mniejszymi

fragmentami, poniewa gos naladujcy zblia si coraz bardziej
do zakoczenia powtrzonego odcinka gosu prowadzcego: dalszy
cig gosu prowadzcego (pierwsza poowa t. 4) musi po przeniesieniu
do gosu naladujcego zgadza si z t. 7 gosu prowadzcego; ten
krtki fragment gosu prowadzcego jest p o w t r z o n y w t. 8:

344

Ostatni fragment gosu prowadzcego (druga poowa t. 4) musi po

przeniesieniu do gosu naladujcego i powtrzeniu w zakoczeniu
gosu prowadzcego zgadza si z t. 8 gosu prowadzcego i jedno
czenie czy si z pocztkiem powtrzenia pierwszego odcinka w t. 5;
gos naladujcy, ktry powstaje z pierwszego odcinka gosu pro
wadzcego, zgadza si z dwoma jednakowymi odcinkami gosu pro
wadzcego; kanon moe b y dowoln ilo razy powtarzany:

345

Zadania:
J.

1. Analizowa powysze kanony oraz K a n o n I z Kunst der Fug

S.

Bacha

(w powikszeniu i w ruchu przeciwnym z zachowaniem

I I I stopnia g a m y ) . 2. T w o r z y dwugosowe kanony w powikszeniu we

wszystkich odmianach ruchu prostego i przeciwnego, z j e d n y m i d w o m a
gosami dopeniajcymi; gos naladujcy wprowadza pniej lub jedno
czenie z gosem prowadzcym; w budowie rytmicznej gosu prowadz
cego nie stosowa z b y t wielkich wartoci r y t m i c z n y c h : w tempie powol
n y m i umiarkowanym najwyej wiernuty, w tempie szybkim pnuty.

54. K a n o n w zmniejszeniu ( a c . per diminutionem")

W imitacji w zmniejszeniu zachodzi odwrotne zjawisko w p o
rwnaniu z poprzednio omwion imitacj w powikszeniu: gos
naladujcy powtarza gos prowadzcy w zmniejszonych, najczciej
dwa razy, wartociach rytmicznych. Tak samo jak w imitacji w p o
wikszeniu, tutaj take zmniejszenie wartoci rytmicznych moe
czy si z ruchem prostym lub przeciwnym, std wszelkie moliwe
odmiany kanonu w zmniejszeniu:
Kanon w

zmniejszeniu w ruchu prostym:

w prymie,
w grnej lub dolnej oktawie (kwintdecymie),
w grnej lub dolnej kwincie (duodecymie) itd.
Kanon w zmniejszeniu w ruchu przeciwnym:
z zachowaniem I I I stopnia gamy,
z zachowaniem II stopnia gamy itd.
Na skutek zmniejszenia wartoci rytmicznych przebieg rytmiczny
gosu naladujcego jest szybszy ni gosu prowadzcego. W miar
dalszego swego rozwoju gos naladujcy coraz bardziej opnia si

54

w stosunku do prowadzcego, czyli gos prowadzcy stopniowo zblia

si do naladujcego, po p e w n y m czasie musi wic nastpi spotkanie
si odpowiednich punktw w obu gosach i przerwanie imitacji. Dalsze
naladowanie spowoduje, e gos naladujcy bdzie wystpowa przed
prowadzcym, skutkiem czego znaczenie gosw kanonu ulegnie
zamianie: gos naladujcy przejmie rol prowadzcego, a pierwotny
gos prowadzcy stanie si naladujcym w powikszeniu.
Z powyszego wynika, e w kanonie w zmniejszeniu, w k t r y m
imitacja ma trwa przez pewien duszy czas i ma b y przeprowadzona
do koca, wejcie gosu naladujcego nie moe znajdowa si tak
blisko pocztku jak w innych rodzajach kanonu, lecz znacznie dalej,
i to t y m dalej, im kanon ma b y duszy. Jeeli wartoci rytmiczne
s zmniejszone dwa razy, to gos naladujcy powinien wej w p o o
wie zamierzonej dugoci kanonu; wtedy spotkanie si t y c h samych
dwikw w gosie naladujcym i prowadzcym nastpuje w ostatnim
lub przedostatnim takcie.
Technika tworzenia kanonu w zmniejszeniu jest taka sama jak
innych rodzajw, z t rnic, e poszczeglne odcinki melodyczne,
z ktrych powstaje gos prowadzcy, przenosi si do gosu naladu
jcego w zmniejszonych wartociach rytmicznych, n p . :
Kanon

w zmniejszeniu

ruchu prostym

w grnej duodecymie

Kanon ma b y n p . omiotaktowy, rzut powinien wic mie o k o o

czterech taktw; rzut ten jest przeniesiony w zmniejszonych warto
ciach rytmicznych o duodecym wyej, do gosu naladujcego,
a przeniesieniu temu przeciwstawia si w gosie prowadzcym kon
trapunkt, ktry jest dalszym cigiem rzutu; z czterech taktw gosu
prowadzcego powstaj dwa takty gosu naladujcego:

55

Dalej

powtarza

si

ta

sama

technika:

kady

nastpny

fragment

gosu prowadzcego, o poow krtszy od poprzedniego, zostaje prze

niesiony w zmniejszonych wartociach rytmicznych do gosu nala
dujcego, a kady fragment gosu naladujcego jest o poow krtszy
od odpowiadajcego mu fragmentu gosu prowadzcego; w ostatnim
takcie, jeszcze przed

spotkaniem si tych samych

dwikw w obu

gosach kanonu, imitacja si przerywa:

Adagio

347

W poniszych d w c h kanonach p o m i m o taktu trzyczciowego

wartoci rytmiczne w gosie naladujcym s zmniejszone dwa razy,
co powoduje przesunicie akcentw metrycznych i zmian charakteru
melodii gosu prowadzcego. Pierwszy kanon jest w ruchu prostym
i w dolnej oktawie, drugi w ruchu przeciwnym z zachowaniem V
stopnia g a m y :

348

cP.n

Comes
cp.I

56

Molto moderato

Zadania: 1. Analizowa powysze kanony. 2. T w o r z y dwugosowe k a n o n y

w

zmniejszeniu

nego,

micznej

jednym

we
i

wszystkich
dwoma

odmianach

gosami

ruchu

prostego i przeciw

dopeniajcymi;

w budowie

gosu prowadzcego nie stosowa z b y t m a y c h

micznych.

wartoci

ryt
ryt

57
55. Kanon rakowy i zwierciadlany
W kanonie rakowym (ac. cancricans) gos naladujcy jest prze
czytanym od koca do pocztku, czyli od prawej strony do lewej,
gosem prowadzcym. Sposb tworzenia takiego kanonu jest nast
pujcy:
Najpierw pisze si dowolnej dugoci (np. czterotaktow) konstruk
cj dwugosow; najlepiej rozpocz od T, po ktrej nastpuje D, n p . ;

349

W dalszym cigu dopisuje si t sam konstrukcj od koca do

pocztku:

350

Gosem prowadzcym kanonu jest suma dwch rnych powek

obu gosw, n p . pierwsza poowa wyszego gosu i druga poowa
niszego:

351

Du.x :

Z powyszego gosu odczytanego od prawej do lewej strony

powstaje pierwsza poowa niszego i druga poowa wyszego gosu
w przyk. 350.
Odczytanie melodii od koca do pocztku jest rwnoznaczne z odbi
ciem jej w zwierciadle ustawionym na kocu prostopadle do piciolinii
(w przyk. 351 na podwjnej kresce). Podobnie te druga poowa
kanonu z przyk. 350 (t. 58) jest odbiciem pierwszej p o o w y w zwier
ciadle ustawionym prostopadle do piciolinii na kresce taktowej p o
midzy czwartym i pitym taktem. Std ten rodzaj kanonu rakowego
nazywa si take kanonem zwierciadlanym.
Nieco odmienny typ przedstawia kanon rakowy z wiekopomnego
dziea J. S. Bacha Das musikalische Opfer. Od kanonu w przyk. 350
rni si ten kanon t y m , e w drugiej poowie gosy s przeniesione
w p o d w j n y m kontrapunkcie kwintdecymy:

Inny rodzaj kanonu zwierciadlanego, nie bdcy jednoczenie

rakowym, przedstawia taki kanon, w ktrym gos naladujcy jest
odbiciem gosu prowadzcego w zwierciadle ustawionym rwnolegle
do piciolinii gosu prowadzcego.
Takim kanonem zwierciadlanym jest kanon w ruchu przeciwnym
z zachowaniem trzeciej (rodkowej) linii piciolinii. Ta szczeglna
odmiana ruchu przeciwnego, niezalena od zachowanego stopnia
gamy, polega na tym, e punktem wsplnym dla dwch szeregw
nut przeciwstawionych sobie w kierunkach przeciwnych jest nuta
na trzeciej linii. W t e d y dolny szereg jest odbiciem grnego szeregu
w zwierciadle ustawionym rwnolegle do tego grnego szeregu i na
odwrt, n p . :

353

Z powyszego schematu wynika, e na nut pooon na trzeciej

linii odpowiada ta sama nuta, na nut na pierwszej dodanej dolnej
odpowiada nuta na pierwszej dodanej grnej, i na odwrt itd. W za
lenoci od klucza i znakw przykluczowych umieszczonych na pi
ciolinii, nuty te mog wyraa dwiki rnej wysokoci, omawiany
rodzaj ruchu przeciwnego moe wic czy si z rnymi pozostaymi
odmianami ruchu przeciwnego z zachowaniem dwiku h (b), czyli
w tonacji G lub c V I I stopnia gamy, w tonacji G (g) I I I stopnia,
w E (e) lub Es (es) V stopnia itd.; jeeli grny szereg jest n p .
w kluczu skrzypcowym, a dolny w altowym, to wtedy zachowanym
dwikiem jest /, czyli w tonacji F (f) I stopie g a m y itd.
Oto przykad omawianego rodzaju kanonu, zbudowanego wedug
pawyszego schematu z zachowaniem ostatniej z wymienionych
moliwoci nazwania nut w obu przeciwstawionych sobie szeregach
(grny w kluczu skrzypcowym, dolny w kluczu altowym, tonacja F);
jest to kanon w ruchu przeciwnym z zachowaniem I stopnia gamy,
w ktrym gos naladujcy jest odbiciem gosu prowadzcego w zwier
ciadle ustawionym rwnolegle do linii gosu prowadzcego:

Do tego rodzaju kanonu zwierciadlanego naley Kanon 3 II

z Das musikalische Opfer J. S. Bacha; jest to kanon w ruchu prze
ciwnym z zachowaniem V stopnia g a m y :

60

Takim samym kanonem zwierciadlanym jest drugi kanon z przyk.

334 (w ruchu przeciwnym z zachowaniem V I I stopnia).
Poczeniem obu powyszych rodzajw jest kanon rakowy w ruchu
przeciwnym, w ktrym gos naladujcy jest gosem prowadzcym
przeczytanym od koca do pocztku w ruchu przeciwnym z zachowa
niem trzeciej linii. Sposb tworzenia takiego kanonu jest w zasadzie taki
sam jak pierwszego (przyk. 350), tylko w szczegach rny: najpierw
powstaje okrelonej dugoci (np. czterotaktowa) konstrukcja dwugo
sowa; pocztkowe wspbrzmienie toniczne musi b y zbudowane
wedug zasady ruchu przeciwnego z zachowaniem trzeciej linii
(przyk. 353):

356

W dalszym cigu dopisuje si w grnym gosie pierwsze cztery

takty dolnego gosu od prawej do lewej strony i w ruchu przeciwnym
z zachowaniem trzeciej linii, a w dolnym gosie pierwsze cztery takty
grnego gosu rwnie od prawej do lewej strony i w ruchu przeciw
n y m z zachowaniem trzeciej linii:

61
Gos naladujcy (np. dolny) jest gosem prowadzcym przeczy
t a n y m od prawej do lewej strony i w ruchu przeciwnym z zachowa
niem trzeciej linii, przeniesionym do klucza basowego, i na o d w r t :
gos prowadzcy (grny) jest gosem naladujcym przeczytanym od
prawej do lewej strony i w takim samym ruchu przeciwnym, przenie
sionym do klucza skrzypcowego, co najatwiej sprawdzi przy p o m o c y
zwierciada ustawionego rwnolegle do piciolinii. W taki sposb
zbudowany kanon zachowuje t sam tre muzyczn po obrceniu
0 180. (Por. Mozart: Cztery kanony na dwoje skrzypiecopr. F. Joede.)
Podczas g d y poprzednio omwione rodzaje imitacji mona z wik
sz lub mniejsz atwoci stwierdzi suchem, to omwione w t y m
paragrafie mona tylko widzie w zapisie nutowym, usyszenie ich
jest niemoliwe. Suchajc n p . kanonu rakowego zwykego albo w ru
chu przeciwnym nie odnosi si w ogle suchowego wraenia imitacji.
Kanon zwierciadlany drugiego rodzaju (przyk. 354) syszy si jako
kanon w ruchu przeciwnym, nie zdajc sobie sprawy z tego, e gos
naladujcy jest odbiciem w zwierciadle gosu prowadzcego. Te
najbardziej sztuczne i wyszukane rodzaje imitacji, wymykajce si
spod kontroli suchu, nale raczej do kategorii szarad muzycznych
1 nie przyczyniaj si do wzbogacenia techniki kontrapunktycznej.

56. Dwugosowy kanon choraowy (do cantus firmus")

Kanon choraowy jest to kanon dwu- lub wicej gosowy d o t w o
rzony do danej melodii (c. / . ) . P o d wzgldem wygldu zewntrznego
kanon z j e d n y m gosem dopeniajcym i kanon choraowy s jednako
w e : w obu rodzajach s dwa, trzy itd. gosy zbudowane na zasadzie
cisej imitacji i jeden gos, ktry nie bierze udziau w cisej imitacji,
czyli nie jest gosem prowadzcym ani naladujcym, albo te jest
tylko luno zwizany z gosami kanonu na zasadzie swobodnej imi
tacji. W rzeczywistoci jednak ze wzgldu na technik tworzenia
pomidzy obu tymi rodzajami jest zasadnicza rnica. W pierwszym
gos dopeniajcy zostaje, jak wiadomo, dotworzony pniej do istnie
jcego j u kanonu, co nie nasuwa adnych specjalnych trudnoci.
W kanonie choraowym zachodzi odwrotne zjawisko: do ju istnie
jcej melodii danej i niezmiennej (c. /.) zostaje dotworzony dowol
nego rodzaju kanon, w danym wypadku dwugosowy, co jest znacz
nie trudniejsze ni dotworzenie gosu dopeniajcego do kanonu lub
utworzenie samego kanonu, bez c. /., poniewa obecno melodii
danej w d u y m stopniu krpuje swobodny rozwj gosw kanonu
towarzyszcych melodii c. /.

62
Technika tworzenia dwugosowego kanonu choraowego jest taka
sama jak odnonego rodzaju zwykego kanonu, z t y m tylko ograni
czeniem, e k a d y poszczeglny odcinek gosu prowadzcego oraz
jego przeniesienie do gosu naladujcego musz b y uzgadniane
z melodi c. /., n p . :
Kanon

grnej

oktawie

Pierwszy rzut musi zgadza si z pocztkiem c. /. i jednoczenie,

po

przeniesieniu

o oktaw

wyej

do gosu

naladujcego,

musi

zgadza si z dalszym cigiem c. /.:

358

Come

Dux

Dalszy cig gosu prowadzcego (t. 2) przeciwstawia si gosowi

naladujcemu i melodii c. /. i jednoczenie, po przeniesieniu do gosu
naladujcego (t. 3 ) , musi zgadza si z dalszym cigiem c . / . (itd.
a do k o c a ) :

359

Comes

Dux
c.f.

63

W p o d o b n y sposb tworzy si inne rodza'je kanonw choraowych

w ruchu prostym, przeciwnym, w powikszeniu i zmniejszeniu. Oto
kilka przykadw takich kanonw dotworzonych do tej samej melodii
danej: pierwszy to kanon w ruchu przeciwnym z zachowaniem I I I
stopnia gamy, drugi w powikszeniu w ruchu prostym w dolnej
kwintdecymie, trzeci w zmniejszeniu w ruchu przeciwnym z zacho
waniem VI stopnia gamy; dwa ostatnie kanony maj gos dopenia
jcy, ktry dotwarza si do ukoczonego ju kanonu:

360

64

Jeden lub dwa gosy kanonu mog wej wczeniej przed c.

A pierwszy rzut moe b y zaczerpnity z melodii c. /. i w dalszym

65
rozwoju kanonu wykorzystany przy p o m o c y techniki pracy m o t y
wicznej, jak w poniszym kanonie choraowym w dolnej oktawie:

361

Kontrapunkt

66
Jeeli
to

melodia

kady

c. /.

poszczeglny

wstpem,

ktrym

odcinka

c. /.

Zadania:

1.

dzieli

glos

moe

zakoczone kadencjami,
by

poprzedzony

nawizuje

do

treci

krtkim
danego

Analizowa k a n o n y niniejszego paragrafu oraz k a n o n y choraowe

rnego

rodzaju

przeciwnym,
inne

odcinki

c. /.

prowadzcy

n r 1 i 7 z Das musikalische

mog

si na

odcinek

by

powikszeniu

melodie

melodie

Opfer J .

dwugosowe
dane

skadajce

si

z
z

kanony

S.

Bacha

i zmniejszeniu);
I

(i

choraowe

czci

inne).
(w

prostym,

melodiami danymi

niniejszego

jednakowych

2. Tworzy

ruchu

wartoci

(cf.)

podrcznika

lub

rytmicznych

albo

ozdobne; do niektrych kanonw choraowych dotwarza gos dopenia

jcy jako

czwarty.

R O Z D Z I A

KANON

TRZYGOSOWY

57. Dwa rodzaje kanonu trzyglosowcgo

W kanonie trzygosowym jest jeden gos prowadzcy (dux) i dwa
naladujce (comes I i comes II), ktre kolejno, najpierw pierwszy,
potem drugi, naladuj glos prowadzcy. Podobnie jak w kanonie
dwugosowym rwnie i tutaj mog mie zastosowanie te same
cztery gwne rodzaje imitacji: w ruchu prostym, przeciwnym,
w powikszeniu i zmniejszeniu, i we wszystkich odmianach.
Podczas gdy w kanonie dwugosowym, w ktrym jest tylko jeden
gos naladujcy, mona zastosowa tylko jeden dowolnie wybrany
rodzaj i odmian imitacji, to w kanonie trzygosowym, w ktrym
s dwa glosy naladujce, istnieje moliwo czenia ze sob dwch
jednakowych rodzajw i odmian imitacji, dwch rnych odmian
tego samego rodzaju lub wreszcie dwch rnych rodzajw imitacji.
Niezalenie od tego odstp pomidzy wejciem pierwszego i drugiego
gosu naladujcego moe b y taki sam jak pomidzy gosem prowa
dzcym i pierwszym naladujcym albo inny. W zwizku z powy
szym pozostaje wielka ilo rozmaitych gatunkw kanonu trzygosowego, ktre ze wzgldu na technik tworzenia mona sprowadzi
do dwch zasadniczo rnych rodzajw.
Do pierwszego rodzaju nale takie kanony trzygosowe, w kt
rych stosunek pomidzy pierwszym a drugim gosem naladujcym
jest pod wzgldem rodzaju i odmiany imitacji oraz rodzaju opnienia
dokadnie taki sam jak pomidzy gosem prowadzcym i pierwszym
naladujcym, n p . : comes I w ruchu prostym i w oktawie (prymie)
0 jeden takt pniej od gosu prowadzcego, comes II rwnie w ruchu
prostym i w oktawie (prymie) w stosunku do pierwszego naladu
jcego i o jeden takt pniej od niego; albo: comes I w ruchu prostym
1 w grnej kwincie o p taktu pniej od gosu prowadzcego, comes II

68
take w ruchu prostym i w grnej kwincie (dolnej kwarcie) w sto
sunku do pierwszego naladujcego, czyli w grnej nonie (sekundzie)
lub w dolnej septymie w stosunku do gosu prowadzcego i o p
taktu pniej od pierwszego naladujcego itp.
Drugi rodzaj tworz takie kanony trzygosowe, w ktrych stosu
nek pomidzy pierwszym a drugim gosem naladujcym nie jest
p o d wzgldem rodzaju i odmiany imitacji lub opnienia taki sam
j a k pomidzy gosem prowadzcym i pierwszym naladujcym, n p .
comes I w ruchu prostym i w oktawie (prymie) o jeden takt pniej
od gosu prowadzcego, comes II rwnie w ruchu prostym i w oktawie
(prymie) w stosunku do pierwszego naladujcego, ale o dwa takty
lub p taktu pniej od niego; comes I w ruchu prostym i w grnej
kwincie, comes II take w ruchu prostym, ale w grnej kwarcie
(w dolnej kwincie) w stosunku do pierwszego naladujcego, czyli
w oktawie (prymie) w stosunku do gosu prowadzcego; comes I
w ruchu prostym, comes II w ruchu przeciwnym; comes I w t y c h
samych wartociach rytmicznych co gos prowadzcy, comes II
w powikszeniu albo zmniejszeniu itp. Z powyszego wynika, e
do pierwszego rodzaju moe b y zaliczony tylko taki kanon trzygo
sowy, w ktrym w stosunkach pomidzy obu gosami naladujcymi
z jednej strony a pomidzy gosem prowadzcym i pierwszym nala
dujcym z drugiej strony zachowane s w sposb jednakowy wszystkie
trzy czynniki imitacji, tj. rodzaj, odmiana i opnienie wejcia gosu
naladujcego. Jeeli chociaby jeden z t y c h czynnikw nie jest
zachowany, to kanon naley do drugiego z wymienionych rodzajw.

58. Pierwszy rodzaj kanonu trzygosowego

Technika tworzenia pierwszego rodzaju kanonu trzygosowego
jest taka sama jak kadego kanonu dwugosowego, z t y m jedynie
uzupenieniem,
e zarwno pierwszy rzut
jak i poszczeglne
dalsze odcinki, z ktrych powstaje gos prowadzcy, przenosi si do
dwch gosw naladujcych, najpierw do pierwszego, potem do dru
giego. Rodzaj i odmiana imitacji oraz opnienie wejcia gosu
musz b y takie same pomidzy obu gosami naladujcymi jak
pomidzy gosem prowadzcym i pierwszym naladujcym, n p . :
Kanon w ruchu prostym w grnej oktawie i kwintdecymie
Pierwszy rzut jest przeniesiony o oktaw wyej i o jeden takt pniej
do pierwszego gosu naladujcego, a potem jeszcze o oktaw wyej

69
i o jeden takt pniej ni pierwszy do drugiego gosu naladu
jcego (czyli o dwie oktawy wyej i o dwa takty pniej ni gos
prowadzcy):

362

Comesff
Comes I

Powtrzeniu rzutu w pierwszym gosie naladujcym (t. 2) przeciw

stawia si w gosie prowadzcym kontrapunkt, ktry z kolei zostaje
przeniesiony do obu gosw naladujcych; kontrapunkt ten prze
niesiony do pierwszego gosu naladujcego (t. 3) zgadza si z pierw
szym rzutem przeniesionym do drugiego gosu naladujcego, ponie
w a ten fragment kanonu

(t. 3) jest powtrzeniem poprzedniego

fragmentu (t. 2) o oktaw w y e j :

363

W dalszym cigu powtarza si ta sama technika: kady nastpny

odcinek gosu prowadzcego przeciwstawia si teraz obu gosom
naladujcym i p o t e m sam zostaje przeniesiony do gosw naladu
j c y c h itd., a do zakoczenia, w ktrym imitacja przerywa si;
w kadym przeniesieniu nowego odcinka gosu prowadzcego do
pierwszego gosu naladujcego wystpuje ta sama zgodno z dru
gim gosem naladujcym, poniewa kady dwugosowy odcinek obu
gosw naladujcych (w t y m w y p a d k u jednotaktowy) jest powtrze
niem o oktaw wyej poprzedniego dwugosowego odcinka gosu
prowadzcego z pierwszym naladujcym; przyczyn tej zgodnoci
i zarazem wielkim uatwieniem w tworzeniu kanonu trzygosowego
jest to, e oba gosy naladujce pozostaj do siebie w takim s a m y m
stosunku p o d wzgldem rodzaju i odmiany imitacji oraz opnienia
jak gos prowadzcy do pierwszego naladujcego. Tak samo jak
w kanonie dwugosowym i tutaj take powinien gos prowadzcy,

70

p o m i m o e powstaje z krtkich odcinkw, tworzy jednolit cao

melodyczn; w szczeglnoci naley unika powtarzania dwiku
lub zwrotu melodycznego na m o c n y c h czciach taktw ssiednich:

364

Zamiast w oktawie, jeden lub oba gosy naladujce mog imito

wa gos prowadzcy w prymie. W taki sposb powstaje kanon trzy
gosowy w oktawie i prymie lub w dwch prymach. W imitacji w pry
mie krzyowanie gosw jest, jak wiadomo, nieuniknione. Oto przy
kad takiego kanonu w dwch prymach i z opnieniem o dwa takty:

365

71

Technika tworzenia kanonw trzygosowych w pozostaych odmia

nach ruchu prostego jest taka sama jak w oktawie. Jeeli gosy nala
dujce s do siebie pod wzgldem odmiany i opnienia imitacji
w takim samym stosunku jak gos prowadzcy i pierwszy naladujcy,
to pierwsza z wymienionych par gosw jest przeniesieniem drugiej
pary o tak odlego do gry lub na d, w jakiej odbywa si imitacja,
n p . w kanonie w grnej kwincie i nonie albo w dolnej kwarcie i sep
tymie (liczc od gosu prowadzcego) gosy naladujce s przenie
sieniem gosu prowadzcego i pierwszego naladujcego o kwint
do gry lub kwart w d, n p . :

72
i)

366

W kanonie trzygosowym rozrniamy sze rodzajw kolejnoci

wchodzenia gosw, tj. tyle, ile jest ukadw gosw w konstrukcji
trzygosowej ( 30, c z . I ) , a mianowicie:

comes II

dux

comes I

comes I

1) dux

2)
comes I

II

comes

II

comes

II

dux
comes II

3) dux

4)

comes I

comes I
dux

dux
5)

comes

comes

II

6)

comes I

Jeeli kolejno wchodzenia gosw jest taka jak w pierwszym lub

drugim rodzaju, to wtedy drugi gos naladujcy wchodzi o t sam
odlego wyej lub niej od pierwszego gosu naladujcego, o jak
ten ostatni wchodzi od gosu prowadzcego; dziki temu oba
gosy naladujce s dokadnym przeniesieniem gosu prowadzcego
i pierwszego naladujcego o jak odlego do gry lub na d, n p .
o kwint do gry lub kwart na d, jak w przyk. 366. W pozosta
ych natomiast rodzajach drugi gos naladujcy wchodzi nie o t

73
sam odlego (wyej lub niej) od pierwszego naladujcego, co ten
ostatni od gosu prowadzcego, lecz o jej p r z e w r t ; ponadto, jeeli
pierwszy gos naladujcy jest w stosunku do prowadzcego gosem
wyszym, to drugi gos naladujcy w stosunku do pierwszego jest
gosem niszym i przeciwnie. W tych rodzajach oba gosy naladu
jce s powtrzeniem gosu prowadzcego i pierwszego naladuj
cego o dan odlego wyej lub niej i z p r z e n i e s i e n i e m g o s w
w p o d w j n y m k o n t r a p u n k c i e k w i n t d e c y m y , np.:

Zalenie od kolejnoci wchodzenia gosw jedna i ta sama odmiana

imitacji moe wic mie jeszcze pi pododmian, ktre s jej przenie
sieniami w potrjnym kontrapunkcie oktawy (przyk. 366 i 367).Oto
przykad jednej z t y c h pododmian (dokoczenie kanonu zapocztko
wanego w przyk. 367,5):
Kanon

grnej

kwincie

dolnej

septymie

(Wszystkie rodzaje kanonw trzy- i wicej gosowych naley okrela

zawsze wedug odlegoci gosw naladujcych w stosunku do gosu
prowadzcego):

74

Podobnie jest z innymi odmianami ruchu prostego, n p . 1) kanon

w grnej tercji (decymie) i kwincie (duodecymie) ma nastpujce
pododmiany, ktre powstaj na skutek zmian w kolejnoci wchodze
nia gosw: 2) w dolnej sekcie i undecymie, 3) w grnej decymie
i kwincie, 4) w dolnej teredecymie i kwarcie, 5) w grnej decymie
i dolnej kwarcie i 6) w dolnej sekcie i grnej kwincie, n p . :

369

Te sze rodzajw kolejnoci wchodzenia gosw mona stosowa

w kanonie w oktawie i wszelkich innych kanonach trzygosowych.
Ruch przeciwny w omawianym pierwszym rodzaju kanonu trzy
gosowego moe mie zastosowanie tylko w taki sposb, e drugi
gos naladujcy jest w tej samej odmianie ruchu przeciwnego w sto
sunku do pierwszego naladujcego, co ten ostatni do gosu prowa
dzcego. Z powyszego wynika, e tylko pierwszy glos naladujcy
m o e b y w ruchu przeciwnym, drugi natomiast gos naladujcy
jest w stosunku do gosu prowadzcego w ruchu prostym w grnej
lub dolnej oktawie (kwintdecymie). Opnienie wejcia gosw musi
b y takie samo pomidzy obu glosami naladujcymi jak midzy
gosem prowadzcym i pierwszym naladujcym. Jeeli wymienione
wyej warunki s spenione, to wtedy gosy naladujce s p o w t
rzeniem gosu prowadzcego i pierwszego naladujcego w danej
odmianie ruchu przeciwnego i z zachowaniem tego samego ukadu
gosw lub z przeniesieniem ich w p o d w j n y m kontrapunkcie kwint
decymy, np.:

76

C. I: w ruchu przeciwnym z zachowaniem III st.,

C. II: w ruchu prostym w 15

W przyk. a) drugi gos naladujcy jest w stosunku do pierwszego

naladujcego w ruchu przeciwnym z zachowaniem I stopnia gamy,
czyli w takim samym stosunku jak pierwszy naladujcy do gosu pro
wadzcego. Oba gosy naladujce (od t. 3) s powtrzeniem gosu pro
wadzcego i pierwszego naladujcego (od t. 2) w ruchu przeciwnym
w tej samej odmianie, tj. z zachowaniem I stopnia g a m y ; ukad gosw
pozostaje bez zmiany. Nie zmieniony jest te ukad gosw w przyk. c ) .
W przyk. b) natomiast gosy naladujce (od t. 5) s powtrzeniem
gosu prowadzcego i pierwszego naladujcego (od t. 3) w ruchu
przeciwnym z zachowaniem II stopnia gamy i z przeniesieniem w p o
d w j n y m kontrapunkcie.
W trzygosowym kanonie w powikszeniu ub zmniejszeniu pierw
szego rodzaju stosunek drugiego gosu naladujcego do pierwszego
naladujcego musi b y rwnie pod wzgldem rodzaju, odmiany
i opnienia imitacji dokadnie taki sam jak midzy gosem prowa
dzcym i pierwszym naladujcym. Jeeli wic pierwszy gos nala
dujcy wystpuje w dwa razy wikszych lub mniejszych wartociach
rytmicznych, to drugi gos naladujcy musi b y w dwa razy wik-

77

szych lub mniejszych wartociach ni pierwszy naladujcy, czyli

w c z t e r y r a z y wikszych albo mniejszych wartociach w stosunku
do gosu prowadzcego. Oprcz tego odstp pomidzy wejciem
pierwszego i drugiego gosu naladujcego musi b y w kanonie
w p o w i k s z e n i u d w a r a z y w i k s z y , a w kanonie w z m n i e j
s z e n i u d w a r a z y m n i e j s z y ni midzy gosem prowadzcym
i pierwszym naladujcym. W w c z a s gosy naladujce s powtrze
niem gosu prowadzcego i pierwszego naladujcego w powikszonych
albo zmniejszonych wartociach rytmicznych i zalenie od rodzaju
i odmiany imitacji oraz kolejnoci wchodzenia gosw w ruchu
prostym albo przeciwnym, z zachowaniem tego samego ukadu
gosw lub z przeniesieniem ich w p o d w j n y m kontrapunkcie. Poza
t y m technika tworzenia takich kanonw trzygosowych jest taka
sama jak dwugosowych, n p . :
Kanon w powikszeniu w ruchu prostym w grnej tercji i dolnej
undecymie
(jest to jedna z pododmian kanonu w grnej tercji i kwincie).
Pierwszy rzut jest przeniesiony o tercj wyej w dwa razy powikszo
n y c h wartociach rytmicznych i o jeden takt pniej do pierwszego
gosu naladujcego, a potem o undecym niej w dwa razy wikszych
wartociach rytmicznych ni w pierwszym naladujcym i o dwa
takty pniej do drugiego gosu naladujcego:

371

Comes!
J)ux

ComesII

Pierwszemu gosowi naladujcemu przeciwstawia si dalszy cig

gosu prowadzcego, ktry sam z kolei zostaje przeniesiony w dwa
razy powikszonych wartociach rytmicznych do pierwszego nala-

78
dujcego, a p o t e m w cztery razy wikszych wartociach do drugiego
gosu naladujcego, jeeli kanon ma jeszcze trwa dalej (tutaj imi
tacja przerywa si w s m y m takcie): glosy naladujce (od t. 4) s
powtrzeniem gosu prowadzcego i pierwszego naladujcego (t. 2
i 3) w powikszonych wartociach rytmicznych i o sekst niej (tercj
wyej) z przeniesieniem gosw w p o d w j n y m kontrapunkcie kwint
decymy.

Comes I
Dux

Comes I

Dalszy cig gosu prowadzcego (t. 4) nie jest ju dalej naladowany,

poniewa w s m y m takcie, na ktry przypada jego pocztek, imitacja
przerywa

373

Comes I

ComesS

si:

79

Jeeli oba gosy naladujce rozpoczynaj si rwnoczenie

z prowadzcym, co jest moliwe tylko w kanonie w powikszeniu,
to wtedy pierwszy rzut musi mie tak budow, aby zgadza si ze
swoim pocztkiem powikszonym jednoczenie dwukrotnie i cztero
krotnie, n p . :
Kanon w powikszeniu w ruchu proslymw dolnej oklawie i kwinldecymie
Allegro moderato

374

Comes/

ComesII

Glosy naladujce (od t. 1) s powtrzeniem gosu prowadzcego

i pierwszego naladujcego w powikszonych wartociach rytmicz
nych i o oktaw niej; ukad gosw pozostaje bez zmiany.

80
Kanon w zmniejszeniu w ruchu przeciwnym z zachowaniem III stopnia
i w ruchu prostym w kwintdecymie
Pierwszy rzut jest przeniesiony w ruchu przeciwnym z zachowaniem
I I I stopnia gamy w dwa razy zmniejszonych wartociach rytmicz
nych i o cztery takty pniej do pierwszego gosu naladujcego,
a potem w ruchu prostym o dwie oktawy wyej (czyli w ruchu prze
ciwnym z zachowaniem I I I stopnia w stosunku do pierwszego nala
dujcego)

dwa razy mniejszych wartociach ni w pierwszym

naladujcym i o dwa takty pniej

do drugiego gosu naladuj

cego:

375 Comesl
Comes I
Dux

Dalszy cig gosu prowadzcego (t. 58) zostaje przeniesiony w dwa

razy mniejszych wartociach do pierwszego i w cztery razy mniejszych
wartociach do drugiego gosu naladujcego, dochodzc do smego
taktu, w ktrym imitacja przerywa si; gosy naladujce (od t. 7) s
powtrzeniem gosu prowadzcego i pierwszego naladujcego (od
t. 5) w dwa razy mniejszych wartociach rytmicznych i w ruchu
przeciwnym z zachowaniem I I I stopnia, bez zmiany w ukadzie
gosw:

376

ComesII
cp.

Conms I

Zadania: 1.

Analizowa k a n o n y

z niniejszego paragrafu. 2. T w o r z y trzy

gosowe k a n o n y pierwszego rodzaju w rnych odmianach ruchu prostego

i przeciwnego, w powikszeniu i zmniejszeniu;

dotwarza do kanonw

gos dopeniajcy jako czwarty.

59. Drugi rodzaj kanonu trzygosowego

Do drugiego rodzaju naley, jak wiadomo, taki kanon trzygosowy,
w ktrym stosunek pomidzy obu gosami naladujcymi nie jest
pod wzgldem jednego, dwch lub wszystkich trzech czynnikw
imitacji, tj. rodzaju, odmiany i opnienia, taki sam jak pomidzy
gosem prowadzcym a pierwszym naladujcym. Spord licznych
odmian tego rodzaju kanonu naley wymieni nastpujce, jako naj
bardziej t y p o w e :
1) oba gosy naladujce s ze sob pod wzgldem rodzaju i od
miany imitacji w takim samym stosunku jak glos prowadzcy i pierw
szy naladujcy, natomiast opnienie wejcia drugiego gosu nala
dujcego w stosunku do pierwszego jest wiksze lub mniejsze ni
opnienie wejcia tego ostatniego w stosunku do gosu prowadzcego;
2) oba gosy naladujce s w stosunku do gosu prowadzcego
w ruchu prostym, lecz w rnych odmianach;
3) oba gosy naladujce s w stosunku do gosu prowadzcego
w ruchu przeciwnym;
4) oba gosy naladujce s w jednakowo powikszonych lub
zmniejszonych wartociach rytmicznych;
5) jeden gos naladujcy jest w normalnych, drugi w powikszo
nych lub zmniejszonych wartociach rytmicznych;
6) jeden glos naladujcy jest w powikszonych, drugi w zmniajszonych wartociach rytmicznych.
1. Do pierwszej odmiany nale wszystkie omwione w poprzed
nim paragrafie kanony pierwszego rodzaju, z t tylko zmian, e
Kontrapunkt

82
stosunek pomidzy obu gosami naladujcymi nie jest pod wzgldem
opnienia taki sam jak pomidzy gosem prowadzcym i pierwszym
naladujcym, n p . :
Kanon

ruchu

proslym

dolnej oktawie i kwinldecymie

Pierwszy rzut jest przeniesiony o oktaw niej i o jeden takt

pniej do pierwszego gosu naladujcego, a potem jeszcze o oktaw
niej i o dwa takty pniej od pierwszego do drugiego gosu naladu
jcego; odstp midzy wejciami obu gosw naladujcych nie jest
taki sam jak pomidzy gosem prowadzcym i pierwszym naladu
jcym:

rzut
DUJC

Conies I

Comes E

Powtrzeniu
stawia si w
przeniesiony
punktu musi
(t. 3 ) :

Dtix
Comtsl
ComesII

rzutu w pierwszym gosie naladujcym (t. 2) przeciw

glosie prowadzcym kontrapunkt, ktry z kolei jest
do obu gosw naladujcych; zakoczenie tego kontra
zgadza si z pocztkiem drugiego gosu naladujcego

83
Dalszy cig gosu prowadzcego (t. 3), przeciwstawiajcy si pierw
szemu gosowi naladujcemu, musi b y utworzony w taki sposb
aby po przeniesieniu do pierwszego gosu naladujcego w t. 4 zga
dza si z pierwszym taktem drugiego gosu naladujcego; ten dwu
gosowy odcinek obu gosw naladujcych (t.4) nie jest powtrzeniem
poprzedniego dwugosowego fragmentu gosu prowadzcego i pierw
szego naladujcego w t. 3:

Dalej powtarza si ta sama technika: kady nastpny odcinek gosu

prowadzcego, przeciwstawiajcy si teraz obu glosom naladujcym,
musi b y tak utworzony, aby po przeniesieniu do pierwszego gosu
naladujcego zgadza si jednoczenie z drugim gosem naladuj
c y m ; tak samo jak w t. 4, poszczeglne dwugosowe fragmenty obu
gosw naladujcych nie s powtrzeniami poprzednich dwugoso
w y c h fragmentw gosu prowadzcego i, pierwszego naladujcego,
poniewa stosunek pomidzy pierwszym i drugim gosem naladu
j c y m nie jest pod wzgldem opnienia taki sam jak midzy gosem
p r o w a d z c y m i piciwszym naladujcym (jeden takt, dwa t a k t y ) :

Technika tworzenia kanonu trzygosowego w innych odmianach

ruchu prostego, w ruchu przeciwnym, w powikszeniu i zmniejszeniu,
w ktrym stosunek pomidzy obu gosami naladujcymi jest p o d
wzgldem rodzaju i odmiany imitacji taki sam jak midzy gosem
prowadzcym i pierwszym naladujcym ( 58), a opnienie wejcia
gosw jest rne (jak w przyk. 380) jest taka sama jak powyszego
kanonu (przyk. 380). I tutaj take, jak rwnie we wszystkich
pozostaych wymienionych odmianach kanonu trzygosowego dru
giego rodzaju, zachodzi to samo zjawisko: gosy naladujce nie s
powtrzeniem (bez zmiany lub ze zmian, np. w ruchu przeciwnym
albo w powikszonych lub w zmniejszonych wartociach rytmicznych)
gosu prowadzcego i pierwszego naladujcego, tak jak to ma miejsce
w kanonie trzygosowym pierwszego rodzaju. We wszystkich kano
nach trzygosowych drugiego rodzaju poszczeglne odcinki gosu pro
wadzcego przeciwstawiane pierwszemu lub obu gosom naladujcym
musz b y tworzone w taki sposb, aby po przeniesieniu do pierw-

85
szego gosu naladujcego jednoczenie zgadzay si z drugim gosem
naladujcym.
2. Drug odmian omawianego rodzaju kanonu trzygosowego
stanowi taki kanon, w ktrym pierwszy gos naladujcy jest w sto
sunku do gosu prowadzcego w ruchu prostym i w dowolnej odmianie,
a drugi gos naladujcy jest w stosunku do pierwszego take w ruchu
prostym, lecz w innej odmianie. Opnienie wejcia gosw moe b y
jednakowe lub rne, n p . :
Kanon

ruchu

proslym

w grnej

oktawie i

duodecymie

Pierwszy rzut jest przeniesiony o oktaw wyej i o jeden takt pniej

do pierwszego gosu naladujcego oraz o kwint wyej i jeden takt
pniej ni pierwszy do drugiego gosu naladujcego (czyli o duodecym wyej i dwa takty pniej ni gos prowadzcy); oba gosy
naladujce s w stosunku do prowadzcego w ruchu prostym, lecz
w rnych odmianach; opnienie wejcia gosw jest jednakowe:

Dalszy cig gosu prowadzcego (t. 2) musi b y utworzony w taki

sposb, aby stanowi kontrapunkt dla pierwszego gosu naladuj
cego i aby jednoczenie po przeniesieniu do pierwszego naladuj
cego zgadza si z drugim gosem naladujcym:

86

K a d y nastpny odcinek gosu prowadzcego przeciwstawiajcy si

obu gosom naladujcym musi po przeniesieniu do pierwszego gosu
naladujcego zgadza z drugim naladujcym itd., a do zako
czenia, w ktrym imitacja przerywa si:
Comes,
Comes 1

Kanon

ruchu

proshjm

w grnej kwincie i

oktawie

Pierwszy rzut jest przeniesiony o kwint wyej i o pl taktu pniej

do pierwszego gosu naladujcego oraz o kwart wyej i o ptora
taktu pniej ni pierwszy naladujcy do drugiego gosu naladu
jcego (czyli o oktaw wyej i o dwa takty pniej od gosu prowa
dzcego); oba glosy naladujce s w stosunku do prowadzcego
w ruchu prostym, lecz w rnych odmianach; opnienie wejcia
gosw naladujcych jest rne:
ComesU
Comes./

Dux

Dalszy cig gosu prowadzcego, ktry powstaje odcinkami pltakt o w y m i , zostaje przeniesiony do pierwszego gosu naladujcego, a
do punktu spotkania si z drugim gosem naladujcym:

Od punktu zetknicia si ze sob obu gosw naladujcych (t. 3)

dalszy cig gosu prowadzcego, p zeciwstawiajcy si najpierw jed
nemu, potem obu gosom naladujcym, musi b y w taki sposb
utworzony, aby po przeniesieniu do pierwszego gosu naladujcego
zgadza si z drugim gosem naladujcym:

386

Comes 1
Comes]

88

W omawianej odmianie kanonu trzygosowego drugiego rodzaju

mog czy si ze sob dowolne dwie odmiany ruchu prostego, ktre
nie tworz kanonu pierwszego rodzaju; kolejno wchodzenia gosw
jest dowolna, n p . w grnej kwincie i duodecymie, w grnej kwarcie
i oktawie, w dolnej kwarcie i oktawie, w dolnej kwincie i oktawie,
w dolnej oktawie i grnej kwincie, w grnej kwincie i dolnej oktawie itp.
3. W trzeciej odmianie oba gosy naladujce s w stosunku do
gosu prowadzcego w ruchu przeciwnym, w tej samej odmianie lub
w dwch rnych odmianach. Jeeli oba gosy naladujce s w sto
sunku do prowadzcego w tej samej odmianie ruchu przeciwnego,
to midzy sob s one w ruchu prostym w oktawie (prymie, kwint
d e c y m i e ) . Jeeli natomiast glosy naladujce s w stosunku do pro
wadzcego w dwch rnych odmianach ruchu przeciwnego, to wtedy
s one midzy sob w ruchu prostym i w kadej innej odmianie
z wyjtkiem oktawy. Opnienie wejcia gosw moe b y jednakowe
lub rne, n p . :
Kanon

ruchu

przeciwnym:

comes

comes

II

rwnie

zachowaniem

zachowaniem

III

III

stopnia,

stopma

Pierwszy rzut jest przeniesiony w ruchu przeciwnym z zachowaniem

I I I stopnia i o dwa takty pniej do pierwszego gosu naladujcego,
a p o t e m jeszcze raz w ruchu przeciwnym z zachowaniem I I I stopnia
i o trzy takty pniej od pierwszego do drugiego gosu naladujcego
(czyli o pi taktw pniej od gosu prowadzcego); gosy naladujce
s midzy sob w ruchu prostym w oktawie; opnienie wejcia
gosw jest rne:

387

89
Dalszy cig gosu prowadzcego (t. 3) po przeniesieniu do pierwszego
gosu naladujcego w zakoczeniu swoim spotyka si ju z drugim
gosem naladujcym:

388

ComesII

ComesI

Od tego punktu kady nastpny odcinek gosu prowadzcego musi

po

przeniesieniu

do

pierwszego

gosu

naladujcego

zgadza

si

z drugim gosem naladujcym; po ukoczeniu imitacji do kanonu

moe b y dodany gos dopeniajcy:

3gQ

Comes U
cp.

ComesI
Dux

90

4. Do czwartej odmiany naley taki kanon trzygosowy, w ktrym

oba glosy naladujce wystpuj w jednakowo w stosunku do gosu
prowadzcego powikszonych albo zmniejszonych wartociach ryt
micznych. Niezalenie od tego kady z gosw naladujcych moe b y
w dowolnej odmianie ruchu prostego ub przeciwnego. Oba glosy
naladujce nie mog oczywicie rozpocz si jednoczenie; tylko
w kanonie w powikszeniu pierwszy gos naladujcy moe rozpocz
si jednoczenie z gosem prowadzcym, drugi naladujcy wchodzi
pniej. W kanonie w zmniejszeniu pierwsza glos naladujcy wchodzi
co najmniej o kilka taktw pniej, drugi naladujcy po pierwszym,
np.:
Kanon w zmniejszeniu: comes I w ruchu przeciwnym z zachowaniem
III stopnia, comes II w ruchu prostym w dolnej oktawie
Pierwszy rzut (niedugi) jest przeniesiony w dwa razy mniejszych
wartociach rytmicznych i w ruchu przeciwnym z zachowaniem I I I
stopnia o cztery takty pniej do pierwszego gosu naladujcego,
a potem rwnie w dwa razy mniejszych wartociach rytmicznych
i w ruchu prostym w dolnej oktawie o pi taktw pniej do drugiego
gosu naladujcego; oba glosy naladujce s w stosunku do gosu
prowadzcego w jednakowo zmniejszonych wartociach rytmicznych:

390

Comes I

Dux

Comes U

Dalszy cig gosu prowadzcego musi b y tak zbudowany, aby po

przeniesieniu do pierwszego gosu naladujcego zgadza si z drugim
gosem naladujcym:

Dalej powtarza si ta sama technika, a do punktu, w ktrym pierwszy

gos naladujcy zbiega si z p r o w a d z c y m :

292

Co mes I
Dux

Comes n

5. W pitej odmianie jeden gos naladujcy jest w normalnych,

drugi w powikszonych lub zmniejszonych wartociach rytmicznych.
K a d y z tych gosw moe b y w dowolnej odmianie ruchu prostego
lub przeciwnego. Glos naladujcy w zmniejszonych wartociach
rytmicznych wchodzi najmniej o kilka taktw pniej, zazwyczaj
wic jest drugim naladujcym. Gos naladujcy w powikszonych
wartociach rytmicznych moe rozpocz si jednoczenie z prowa
dzcym lub z maym opnieniem, najczciej te jest pierwszym
naladujcym, n p . :
Kanon w powikszeniu i w normalnych wartociach rytmicznych: comes I
w powikszeniu
w

ruchu

prostym

grnej

kwintdecymie,

comes

II

ruchu przeciwnym z zachowaniem III stopnia

Pierwszy rzut (krtki) jest przeniesiony w dwa razy wikszych war

tociach rytmicznych i w ruchu prostym o kwintdecym wyej do
pierwszego gosu naladujcego, jednoczenie z gosem p r o w a d z c y m ;
potem ten sam rzut jest przeniesiony w normalnych wartociach
rytmicznych i w ruchu przeciwnym z zachowaniem I I I stopnia o jeden
takt pniej do drugiego gosu naladujcego:

Comes B
Comes I

393

Dux

Jak we wszystkich kanonach omawianego drugiego rodzaju, dalszy

cig gosu prowadzcego przeniesiony do pierwszego naladujcego
musi si zgadza z drugim gosem naladujcym; w pierwszym gosie
naladujcym wyzyskana jest tylko pierwsza poowa gosu prowadz
cego, w drugim prawie cay gos prowadzcy:

394

Comes II
Comes I

cp.

6. Do szstej odmiany naley taki kanon trzygosowy, w ktrym

jeden gos naladujcy jest w powikszonych, drugi w zmniejszonych
wartociach rytmicznych. K a d y z gosw naladujcych moe b y
w dowolnej odmianie ruchu prostego ub przeciwnego. Gos naladu
j c y w powikszonych wartociach rytmicznych moe rozpocz si
jednoczenie z prowadzcym lub nieco pniej, z reguy wic jest
pierwszym naladujcym, gos naladujcy w zmniejszonych warto
ciach rytmicznych wchodzi znacznie pniej jako drugi, n p . :
Kanon w powikszeniu i zmniejszeniu: comes I w powikszeniu i w ruchu
prostym w dolnej oktawie, comes II w zmniejszeniu w ruchu prostym
w grnej oktawie
Pierwszy rzut jest przeniesiony z maym opnieniem w dwa razy
powikszonych wartociach rytmicznych i w ruchu prostym o oktaw

94

niej do pierwszego gosu naladujcego oraz o cztery takty pniej

w

dwa

razy

zmniejszonych

wartociach

rytmicznych

w ruchu

prostym o oktaw wyej do drugiego gosu naladujcego:

Comes n

Comes/

Od punktu, w k t r y m gosy naladujce spotykaj si ze sob (koniec

t. 4), dalszy cig gosu prowadzcego (t. 2) - przeciwstawiajcy si
najpierw pierwszemu,

a potem obu glosom naladujcym musi

po przeniesieniu do pierwszego naladujcego zgadza si jednoczenie

z drugim gosem naladujcym:

96

Comes U
Dux

cp.
ComesI

95

Kanon w powikszeniu i zmniejszeniu: comes I w powikszeniu i w ruchu

prostym w dolnej decymie (z oktaw), comes II w zmniejszeniu i w ruchu
przeciwnym z zachowaniem II stopnia:

397

cp.

ComesII
ComesI

Zadania: 1. Analizowa powysze Kanony. 2. T w o r z y trzygosowe kanony

drugiego

rodzaju

we

wszystkich

szeciu

omawianych

odmianach; dolwarza do kanonw glos dopeniajcy.

(i

pokrewnych)

96

60. Trzygosowy kanon choraowy (do cantus firmus")

Technika tworzenia trzygosowego kanonu choraowego jest taka
sama jak dwugosowego ( 56), z t y m tylko uzupenieniem, e
kady poszczeglny odcinek gosu prowadzcego musi b y przenie
siony do dwch gosw naladujcych i wszystkie trzy gosy kanonu
musz tworzy cao zgodn z melodi c. /. Kanon dotworzony do danej
melodii moe b y dowolnej odmiany kanonem pierwszego lub drugiego
rodzaju, n p . :
Kanon w ruchu prostym w grnej kwincie i nonie

(pierwszego

rodzaju)

Jeszcze przed wejciem melodii c. /. pierwszy rzut jest przeniesiony

o kwint wyej i o -3- taktu pniej do pierwszego gosu naladujcego,
a potem o non wyej i taktu pniej do drugiego gosu naladu
jcego:

39S

e.f.
.ComesII

ComesI

Dalszy cig gosw kanonu spotka si z melodi c. /., najpierw drugi

naladujcy, potem pierwszy, w kocu gos prowadzcy; dalszy cig
gosu prowadzcego (t. 2) musi wic b y w taki sposb utworzony,
aby oba jego przeniesienia do gosw naladujcych (a pniej take
sam gos prowadzcy) zgadzay si z melodi c. /. itd. a do zako
czenia, w ktrym imitacja przerywa -si:

399

Comes B

Comes I

Kanon

w powikszeniu

i zmniejszeniu

(drugiego

rodzaju)

Przed wejciem c. /. pierwszy rzut jest przeniesiony w dwa razy

powikszonych wartociach rytmicznych i w ruchu prostym o decym
niej o & taktu pniej do pierwszego gosu naladujcego, a potem
Kontrapunkt

98
w dwa razy mniejszych wartociach rytmicznych i w ruchu przeciw
n y m z zachowaniem II stopnia o sze taktw pniej do drugiego
gosu naladujcego; rzut musi mie tak budow, aby zgadza si
z wasnym swoim powikszeniem (t. 1) i aby po przeniesieniu do
drugiego gosu naladujcego jednoczenie zgadza si z c. /. (t. 6):

Dalszy cig gosu prowadzcego, przeciwstawiajcy si pierwszemu

naladujcemu i melodii c. f., a pniej i drugiemu naladujcemu,
musi b y w taki sposb utworzony, aby jego przeniesienia do obu
gosw naladujcych zgadzay si z melodi c. /. oraz pomidzy sob:

401

Comes E
Dux
cf.
Comes I

99

Zadania: 1. Zanalizowa powysze kanony. 2. T w o r z y trzygosowe kanony

choraowe obu

rodzajw i rnych odmian.

R O Z D Z I A

KANON

V I

CZTEROGOSOWY

61. Pierwszy rodzaj kanonu czterogosowego

Do pierwszego rodzaju naley taki kanon czterogosowy, w k t r y m
stosunki pomidzy obu parami gosw naladujcych, tj. midzy
pierwszym i drugim oraz drugim i trzecim, s pod wzgldem rodzaju,
odmiany i opnienia imitacji dokadnie takie same jak pomidzy
gosem prowadzcym i pierwszym naladujcym. Technika tworzenia
takiego kanonu czterogosowego jest taka sama jak pierwszego rodzaju
kanonu trzygosowego, z t y m tylko uzupenieniem, e pierwszy rzut
i dalsze odcinki gosu prowadzcego przenosi si kolejno do trzech
gosw naladujcych. Podobnie jak w kanonie trzygosowym pierw
szego rodzaju, i tutaj take mog mie zastosowanie wszystkie gwne
rodzaje imitacji w ruchu prostym, przeciwnym, w powikszeniu
i zmniejszeniu.
Kanon w

ruchu prostym w oktawie,

kwintdecymie i trzech oktawach

Pierwszy rzut jest przeniesiony o oktaw niej i o jeden takt

do pierwszego gosu naladujcego, potem o dwie oktawy niej
takty pniej do drugiego naladujcego i wreszcie o trzy
niej i o trzy takty pniej do trzeciego gosu naladujcego;
odmiana i opnienie imitacji s we wszystkich trzech parach
(dux comes I, comes I-comes II i comes II comes III)
kowe:
rzut

402

pniej
i o dwa
oktawy
rodzaj,
gosw
jedna

101

Kontrapunkt przeciwstawiajcy si pierwszemu gosowi naladuj

cemu zostaje przeniesiony do pozostaych gosw naladujcych;
kontrapunkt ten przeniesiony do pierwszego gosu naladujcego
( t . 3) zgadza si z pierwszym rzutem przeniesionym do drugiego
gosu naladujcego, poniewa ten dwugosowy fragment kanonu
(t. 3) jest powtrzeniem poprzedniego fragmentu (t. 2) o oktaw
niej; takt 4 jest rwnie powtrzeniem poprzedniego o oktaw niej:

430

Dux
Comes f

Comes U
ComesM

Dalej powtarza si ta sama technika: kady nastpny jednotaktowy

odcinek gosu prowadzcego przeciwstawia si d w o m , a pniej trzem
gosom naladujcym i z kolei sam zostaje przeniesiony do g o s w
naladujcych itd.; w kadym przeniesieniu nowego odcinka g o s u
prowadzcego do pierwszego i drugiego gosu naladujcego wyst
puje ta sama zgodno z drugim i trzecim gosem naladujcym,
poniewa kady dwugosowy fragment trzech gosw naladujcych
(comes I comes II, comes II comes III) jest powtrzeniem
0 oktaw lub dwie oktawy niej poprzedniego dwugosowego frag
mentu gosu prowadzcego z pierwszym naladujcym. Pochodzi to
std, e w kadej z trzech par gosw kanonu zachowane s w jedna
k o w y sposb wszystkie trzy czynniki imitacji: rodzaj, odmiana
1 opnienie. Jak w kadym kanonie, i tutaj take musi gos prowa
dzcy, m i m o e powstaje z krtkich odcinkw, przedstawia syn
tetyczn cao melodyczn; w szczeglnoci nie naley powtarza
tego samego dwiku lub zwrotu melodycznego na m o c n y c h czciach
ssiednich taktw:

102

W kanonie czterogosowym kolejno wchodzenia gosw m o e

b y 24 rodzajw, tyle bowiem rnych ukadw gosw ma kada
konstrukcja czterogosowa (cz. I, 38). Gos prowadzcy moe wic
b y kadym z czterech gosw: najwyszym, j e d n y m ze rodkowych
lub najniszym, a za kadym razem gosy naladujce mog t w o r z y
z nim sze rnych ukadw gosw; std takie odmiany p o w y s z e g o
kanonu, jak: w grnej oktawie, w dolnej oktawie i w dolnej kwint
decymie; w dolnej oktawie, w grnej oktawie i w grnej kwintdecymie;
w grnej oktawie, kwintdecymie i trzech oktawach, i wiele i n n y c h .
Zamiast w oktawie (dwch itd.) poszczeglne, a nawet wszystkie
gosy naladujce mog b y z gosem prowadzcym lub p o m i d z y
sob w stosunku prymy, przez co powstaj dalsze o d m i a n y omawia
nego rodzaju kanonu, n p . : w grnej oktawie, prymie i grnej kwint
decymie; w prymie, dolnej oktawie i w grnej oktawie; wszystkie
trzy gosy naladujce w prymie w stosunku do gosu prowadzcego
itp. Oto przykad jednej z dalszych o d m i a n :

103
Kanon

w prymie,

dolnej oktawie i

w dolnej oktawie

Jest to kanon nie koczcy si" i z opnieniem o dwa takty

w kadej parze gosw:

Dux

Comes/

Cornp.sfi

Comes MI

104
W taki sam sposb powstaje kanon czterogosowy w innych
odmianach ruchu prostego. Jeeli obie pary gosw naladujcych,
t j . comes I comes II i comes II comes III, s pod wzgldem
rodzaju, o d m i a n y i opnienia imitacji w takim samym stosunku
w z a j e m n y m jak gos prowadzcy i pierwszy naladujcy, to w t e d y
trzecia para gosw (comes II i comes III) jest przeniesieniem drugiej
pary (comes I II), a druga para jest przeniesieniem pierwszej
pary gosw (dux comes I) o tak odlego do gry lub na d ,
w jakiej o d b y w a si imitacja; n p . w kanonie w grnej kwincie, nonie
i tercdecymie (czyli kwintami do gry) albo w dolnej kwarcie, sep
t y m i e i d e c y m i e (czyli kwartami w d) przeniesienie to ma miejsce
o kwint do gry lub kwart w d, n p . :

Przeniesienie to jest dokadnym przeniesieniem o dan odleg

o wyej lub niej wtedy, gdy gosy wchodz po kolei w j e d n y m
kierunku do gry lub na d. W t e d y take kady nastpny gos na
ladujcy wchodzi o t sam odlego wyej lub niej, o jak wchodzi
pierwszy gos naladujcy w stosunku do prowadzcego, jak w przyk.
406. Jeeli natomiast gosy wchodz w innej kolejnoci, to wtedy
drugi lub trzeci gos naladujcy albo drugi i trzeci wchodz nie o t
sam odlego wyej lub niej od poprzedzajcego gosu, o jak
wchodzi pierwszy gos naladujcy w stosunku do prowadz
cego, lecz o jej p r z e w r t . I w t e d y take obie pary gosw na
ladujcych s powtrzeniem gosu prowadzcego i pierwszego na-

10S
siadujcego o dan odlego wyej lub niej, ale z p r z e n i e s i e n i e m
g o s w w p o d w j n y m k o n t r a p u n k c i e k w i n t d e c y m y ( w jed
nej lub obu parach gosw naladujcych), n p . :

40 7

ComesM
ComesI

Comes fi
DuX

Comes I
Dux

1)

Comes B
Comes W

Dux
Comes IB

CornesB
ComesM

Dux
ComesI

Wszystkie powysze (i liczne inne) przykady rnej kolejnoci

wchodzenia gosw to tylko przeniesienia w p o c z w r n y m kontra-

106

punkcie pocztku kanonu z przyk. 406, 1). Oto dokoczenie tego

kanonu
w grnej kwincie, nonie i tercdecymie (kwintami do gry), w kadej parze
gosw opnienie o pl taktu:

408

W kanonie czterogosowym pierwszego rodzaju zastosowanie

ruchu przeciwnego jest moliwe tylko w taki sposb, e drugi gos
naladujcy jest w tej samej odmianie ruchu przeciwnego w stosunku
do pierwszego naladujcego, w jakiej jest ten ostatni w stosunku
do gosu prowadzcego, a trzeci gos naladujcy jest znowu w tej
samej odmianie ruchu przeciwnego w stosunku do drugiego nala
dujcego, co ten do pierwszego gosu naladujcego. Std wynika,
e pierwszy i trzeci gos naladujcy s w stosunku do gosu prowa
dzcego w tej samej odmianie ruchu przeciwnego, pomidzy sob

107
s wic w ruchu prostym w grnej lub dolnej oktawie (prymie, kwint
decymie), natomiast drugi gos naladujcy jest w stosunku do gosu
prowadzcego w ruchu prostym w grnej lub dolnej oktawie (prymie,
kwintdecymie). W kadej parze gosw opnienie musi b y jedna
kowe, n p . :
Pierwszy rzut jest przeniesiony o 7 wiernut pniej i w ruchu
przeciwnym z zachowaniem II stopnia do pierwszego gosu nala
dujcego, p o t e m jeszcze 7 wiernut pniej i w ruchu przeciwnym
z zachowaniem II stopnia w stosunku do pierwszego do drugiego
gosu naladujcego (czyli w ruchu prostym i w oktawie w stosunku
do gosu prowadzcego) i w kocu o dalsze 7 wiernut pniej
i w ruchu przeciwnym z zachowaniem II stopnia w stosunku do dru
giego do trzeciego gosu naladujcego (czyli w ruchu prostym
i w oktawie (kwintdecymie itd.) w stosunku do pierwszego gosu
naladujcego, a w ruchu przeciwnym z zachowaniem II stopnia
w stosunku do gosu prowadzcego):

409

Comes M
ComesM

Dalszy cig gosu prowadzcego zostaje przeniesiony do gosw

naladujcych; kady n o w y odcinek gosu prowadzcego przeniesiony
do gosu naladujcego zgadza si z nastpnym gosem naladujcym
itd. Pierwsza para gosw naladujcych (comes I i II od trzeciej
wiernuty w t. 3) jest powtrzeniem gosu prowadzcego i pierwszego
naladujcego (t. 2) w ruchu przeciwnym z zachowaniem II stopnia
i z przeniesieniem gosw w p o d w j n y m kontrapunkcie, druga para
gosw naladujcych (comes II i III od t. 5) jest powtrzeniem

108
gosu prowadzcego i pierwszego naladujcego (t. 2) w ruchu pro
stym i z przeniesieniem gosw w p o d w j n y m kontrapunkcie albo
powtrzeniem pierwszego i drugiego gosu naladujcego (comes
I i II, t. 3) w ruchu przeciwnym z zachowaniem II stopnia i bez
zmiany ukadu gosw (zmiana lub brak zmiany w ukadzie g o s w
zaley od kolejnoci wchodzenia gosw). Od koca t. 3 najniszy gos
jest przeniesiony o oktaw wyej dla uniknicia z b y t wielkiego od
dalenia dwch dolnych gosw:

109
W czterogosowym kanonie w powikszeniu albo w zmniejszeniu
pierwszego rodzaju kady nastpny gos naladujcy musi b y
w dwa razy wikszych lub mniejszych wartociach rytmicznych ni
poprzedzajcy gos naladujcy. Jeeli wic pierwszy gos naladu
j c y jest w dwa razy wikszych lub mniejszych wartociach rytmicz
nych, to drugi naladujcy musi b y w c z t e r y r a z y wikszych
albo mniejszych, a trzeci naladujcy w o s i e m r a z y wikszych
albo mniejszych wartociach rytmicznych w stosunku do gosu pro
wadzcego. Ponadto w kadej parze gosw opnienie pomidzy
gosami musi b y dwa razy wiksze (w kanonie w powikszeniu)
albo mniejsze (w kanonie w zmniejszeniu) ni w poprzedzajcej
parze gosw. Tylko w kanonie w powikszeniu wszystkie trzy gosy
naladujce mog take rozpocz si jednoczenie z gosem prowa
dzcym. Niezalenie od powyszego w obu parach gosw naladu
j c y c h (comes I II i comes IIIII) stosunki pomidzy gosami
musz b y p o d wzgldem rodzaju i odmiany imitacji takie same
jak pomidzy gosem prowadzcym i pierwszym naladujcym.
Jeeli wszystkie powysze warunki s spenione, to wtedy obie pary
gosw naladujcych s powtrzeniem gosu prowadzcego i pierw
szego naladujcego w dwu- lub czterokrotnie powikszonych albo
zmniejszonych wartociach rytmicznych i w zalenoci od rodzaju
i odmiany imitacji oraz kolejnoci wchodzenia gosw w ruchu pro
stym albo przeciwnym w t y m samym ukadzie gosw lub z prze
niesieniem ich w p o d w j n y m kontrapunkcie.
Kanon

powikszeniu

Comes I w dwa razy wikszych wartociach rytmicznych i w ruchu

przeciwnym z zachowaniem I I I stopnia, comes II w cztery razy
wikszych wartociach rytmicznych i w ruchu prostym w grnej
oktawie, comes III w osiem razy wikszych wartociach rytmicznych
i w ruchu przeciwnym z zachowaniem I I I stopnia. Comes I wchodzi
o jeden takt pniej ni gos prowadzcy, comes III o dwa takty
pniej ni pierwszy naladujcy, comes II o cztery takty pniej
ni drugi naladujcy:

Dalszy

cig gosu prowadzcego po przeniesieniu do pierwszego

naladujcego zgadza si jednoczenie z drugim gosem naladujcym

itd.; comes I i II (od t. 4) s powtrzeniem gosu prowadzcego i pierw
szego naladujcego

(od t. 2) w dwa razy wikszych wartociach

rytmicznych i w ruchu

przeciwnym z zachowaniem

I I I stopnia

z przeniesieniem gosw w p o d w j n y m kontrapunkcie; comes II i III

(od t. 8) s powtrzeniem gosu prowadzcego i pierwszego nala
dujcego (od t. 2) w cztery razy wikszych wartociach rytmicznych
i w ruchu prostym bez przeniesienia gosw, ktre s tylko o dwie
oktawy dalej odlege od siebie; comes I powstaje z siedmiu taktw gosu
prowadzcego, comes II z trzech a comes III z jednego; od koca t. 7
gos prowadzcy nie jest ju imitowany, zachowuje jednak nadal
ten sam ruch rytmiczny:

Moderato

111

112

W kanonie w zmniejszeniu pierwszy rzut, w przeciwiestwie

do kanonu w powikszeniu, powinien skada si z wikszych war
toci rytmicznych, niemniejszych od wiernut, aby unikn z b y t
wielkiego rozdrobnienia rytmicznego, zwaszcza w trzecim gosie
naladujcym.

Zadania: 1. Analizowa powysze k a n o n y oraz czterogosowe kanony z Das

musikalische Opfer J. S. Bacha i z I aktu opery Fidelio L. v. Beethovena.
2. T w o r z y czterogosowe kanony pierwszego rodzaju w rnych odmia
nach ruchu prostego i przeciwnego,

w powikszeniu i zmniejszeniu.

62. Drugi rodzaj kanonu czterogosowego

Drugi rodzaj tworzy taki kanon czterogosowy, w ktrym sto
sunki pomidzy gosami w jednej lub obu parach gosw naladu
jcych nie s pod wzgldem jednego, dwch lub wszystkich trzech
czynnikw imitacji takie same jak pomidzy gosem prowadzcym
a pierwszym naladujcym. Podobnie jak w kanonie trzygosowym
omawianego rodzaju, i tutaj take bardzo liczne odmiany kanonu
czterogosowego drugiego rodzaju mona sprowadzi do kilku zasadni
c z o rnych t y p w :

113
1) stosunki pomidzy gosami w obu parach gosw naladujcych
s pod wzgldem rodzaju i odmiany imitacji takie same jak pomidzy
gosem prowadzcym i pierwszym naladujcym, ale opnienie
w jednej lub w obu parach jest wiksze albo mniejsze;
2) wszystkie gosy naladujce s w stosunku do prowadzcego
w ruchu prostym, lecz w rnych odmianach (w jednej lub obu parach
gosw naladujcych);
3) wszystkie gosy naladujce s w stosunku do prowadzcego
w ruchu przeciwnym (w tej samej lub w rnych odmianach);
4) dwa gosy naladujce s w jednakowo powikszonych albo
zmniejszonych' wartociach rytmicznych, a trzeci w normalnych
wartociach rytmicznych;
5) dwa gosy naladujce s w jednakowo powikszonych, a trzeci
w zmniejszonych wartociach rytmicznych, albo na odwrt;
6) wszystkie gosy naladujce s w jednakowo powikszonych
lub zmniejszonych wartociach rytmicznych;
7) jeden gos naladujcy jest w normalnych wartociach rytmi
cznych, drugi w powikszonych, a trzeci w zmniejszonych.
Charakterystyczn cech powyszych (i innych) t y p w kanonu czte
rogosowego drugiego rodzaju jest to, e adna z par gosw naladu
jcych (comes III, comes IIIII) nie jest powtrzeniem gosu
prowadzcego i pierwszego naladujcego albo tylko jedna z tych
par jest powtrzeniem gosu prowadzcego i pierwszego naladujcego,
a druga nie. We wszystkich t y c h kanonach poszczeglne odcinki
gosu prowadzcego, przeciwstawiajce si jednemu, d w o m ub
wszystkim trzem gosom naladujcym, musz b y tworzone w taki
sposb, aby po przeniesieniu do pierwszego gosu naladujcego jedno
czenie zgadzay si z drugim naladujcym, a po przeniesieniu do
drugiego naladujcego zgadzay si take z trzecim naladujcym.
Dla zapoznania si z technik tworzenia omawianego drugiego
rodzaju kanonu czterogosowego wystarczy przerobi kilka z wymie
nionych powyej odmian, n p . :
Odmiana 2
Wszystkie gosy naladujce s w ruchu prostym, lecz w rnych
odmianach (w jednej lub w obu parach gosw naladujcych), n p . :
1)

Comes I w grnej kwincie, comes II w grnej oktawie, comes III

w

grnej

duodecymie

Pierwszy rzut jest przeniesiony o jeden takt pniej i o kwint

wyej do pierwszego gosu naladujcego, p o t e m o oktaw wyej
Kontrapunkt

114
i o dwa i pl taktu pniej do drugiego gosu naladujcego i wreszcie
o trzy i p taktu pniej i o duodecym wyej do trzeciego gosu
naladujcego:

W pierwszej parze gosw naladujcych (comes I i II) stosunek

midzy gosami nie jest pod wzgldem odmiany i opnienia imitacji
taki sam jak pomidzy gosem prowadzcym i pierwszym naladu
j c y m , dlatego dalszy cig gosu prowadzcego musi b y tworzony
w taki sposb, aby po przeniesieniu do pierwszego gosu naladujcego
zgadza si jednoczenie z drugim naladujcym. Przeniesienie do
drugiego gosu naladujcego zgadza si z trzecim naladujcym,
poniewa w tej parze gosw naladujcych (comes IIIII) stosu
nek pomidzy gosami jest dokadnie taki sam jak midzy prowadz
c y m i pierwszym naladujcym (o oktaw w y e j ) :

115

2)

Comes I w grnej kwintdecymie, comes II w grnej kwincie, comes

"
III w dolnej sekcie

Pierwszy rzut jest przeniesiony o jeden takt pniej i o kwint

decym wyej do pierwszego gosu naladujcego, potem o dwa i p
taktu pniej i o kwint wyej do drugiego gosu naladujcego
i w kocu o pi taktw pniej i o sekst niej do trzeciego gosu na
ladujcego:

W obu parach gosw naladujcych (comes III, comes IIIII)

odmiana i opnienie imitacji s inne ni pomidzy gosem prowa
dzcym i pierwszym naladujcym (pomidzy sob obie te pary s
take rne pod wzgldem odmiany i opnienia imitacji), dalszy
cig gosu prowadzcego musi wic b y tworzony w taki sposb,
a b y po przeniesieniu do pierwszego gosu naladujcego zgadza si
jednoczenie z drugim naladujcym, a po przeniesieniu do drugiego
naladujcego zgadza si take z trzecim gosem naladujcym
8*

(od t. 7 do 11 najwyszy gos jest przeniesiony o oktaw w d ) :

416

ComesI

Dux
ComeslD

Odmiana 5
Dwa gosy naladujce w p o w i k s z o n y c h trzeci w zmniej szonych
wartociach rytmicznych. K a d y gos naladujcy moe b y w d o
wolnej odmianie ruchu prostego lub przeciwnego, n p . :

117
Comes I w powikszeniu i w ruchu
III stopnia, comes II w powikszeniu i
kwincie, comes III w zmniejszeniu
z zachowaniem III

417

przeciwnym z zachowaniem
w ruchu prostym w dolnej
i w ruchu przeciwnym
stopnia

Jomesfl
Dux

Comes R
ComesI

W adnej z par gosw naladujcych stosunek pomidzy gosami

nie odpowiada stosunkowi pomidzy gosem prowadzcym a pierw
szym naladujcym, w o b e c czego i tutaj take poszczeglne odcinki
gosu prowadzcego musz b y tworzone w taki sam sposb jak.
poprzednio:

418

ComesM
Dux
ComesII
ComesI

118

Odmiana 7
Jeden gos naladujcy w normalnych, drugi w powikszonych,
a trzeci w zmniejszonych wartociach rytmicznych;
moe wystpowa w dowolnej

kady z nich

odmianie ruchu prostego lub prze

ciwnego, n p . :
Comes 1 w powikszeniu i w ruchu prostym w dolnej oktawie, comes II
w ruchu przeciwnym z zachowaniem I stopnia, comes III w zmniejszeniu
i w ruchu przeciwnym z zachowaniem III slopnia:
Comes JB
Comes U

ComesI

119

W kadej z trzech par gosw kanonu (dux comes I, comes

III, comes IIIII) stosunki pomidzy gosami s innego rodzaju;
technika tworzenia kanonu jest taka sama jak poprzedniego:

ComesI

Dux
ComesI

Z a d a n i a : 1. Analizowa powysze k a n o n y . 2 . T w o r z y c z t e r o g o s o w e k a n o n y
drugiego rodzaju (rnych o d m i a n ) .

R O Z D Z I A

KANON

V I I

PODWJNY

63. Kanon podwjny (oglne pojcia) Rodzaje kanonu

podwjnego
Jednoczesne wspbrzmienie dwch rnych kanonw poczo
nych w jedn wielogosow konstrukcj polifoniczn tworzy kanon
podwjny. P o d w j n y kanon musi tworzy co najmniej czterogosow
konstrukcj; wtedy skada si z dwch kanonw dwugosowych,
z ktrych kady ma swj wasny i odrbny gos prowadzcy i gos
naladujcy. Jeeli jeden kanon jest trzygosowy, a drugi dwugosowy,
to poczenie ich w jedn cao utworzy konstrukcj piciogosow.
Przy rwnoczesnoci dwch kanonw trzygosowych lub jednego
czterogosowego i jednego dwugosowego powstanie konstrukcja
szeciogosowa itd.
Obecnie bdzie mowa o kanonie p o d w j n y m skadajcym si
z dwch kanonw dwugosowych i tworzcym konstrukcj cztero
gosow. W kanonie takim mog czy si ze sob dwa kanony tego
samego rodzaju lub dwch rnych rodzajw, std liczne odmiany
kanonu podwjnego, ktre ze wzgldu na cztery gwne rodzaje
imitacji mona sprowadzi do nastpujcych zasadniczych t y p w :
1. oba kanony s w ruchu prostym:
2. jeden kanon jest w ruchu prostym, drugi w ruchu przeciwnym;
3. jeden

kanon

drugi w

jest

powikszeniu

normalnych
lub

wartociach

rytmicznych,

zmniejszeniu;

4. jeden kanon jest w powikszeniu, drugi w zmniejszeniu.

W kadym z powyszych rodzajw mog mie zastosowanie
rne rodzaje ruchu prostego i przeciwnego, std powstaj liczne
odmiany poszczeglnych rodzajw.

121
Niezalenie od tego podziau w kadym kanonie p o d w j n y m
kolejno wchodzenia gosw obu kanonw moe b y czterech za
sadniczo rnych rodzajw:
a) oba gosy prowadzce (dux I i dux II) i naladujce (comes I
i II) wchodz jednoczenie:
dux II
dux I

comes II
comes I

b) drugi gos prowadzcy rozpoczyna si jednoczenie z pierwszym

naladujcym:
dux II
comes II
dux I
comes I
c) drugi gos prowadzcy wchodzi po pierwszym naladujcym:
dux II
comes II
dux I
comes I
d) drugi gos prowadzcy wchodzi bezporednio po pierwszym
prowadzcym,

drugi

naladujcy

po

pierwszym

dux II
dux I

comes

naladujcym:
II

comes I

Oprcz powyszych, gwnych odmian naley jeszcze odrni

rozmaite p o b o c z n e odmiany kolejnoci wchodzenia gosw, jak n p . :
dux II
dux I

comes II

comes I

dux II
dux I

comes II
comes I

itp.

We wszystkich wymienionych wyej rodzajach kolejnoci w c h o

dzenia gosw obu poczonych ze sob kanonw kolejno nast
powania gosw po sobie jest p o d wzgldem wysokoci cakowicie
dowolna. W kadym wic rodzaju pierwszy gos prowadzcy moe
b y niszym albo wyszym gosem od drugiego prowadzcego, a nie
zalenie od tego w j e d n y m kanonie gos naladujcy moe b y niszym
gosem, w drugim kanonie w y s z y m w stosunku do swojego gosu
prowadzcego itp.
Dla

techniki

rzecz obojtn,

tworzenia

kanonu

podwjnego nie jest wreszcie

czy opnienie wejcia gosu naladujcego jest

w obu kanonach jednakowe c z y te rne.

64. Pierwszy i drugi rodzaj kanonu podwjnego
1. W

pierwszym

rodzaju kanonu

podwjnego

oba

kanony s

w ruchu prostym; odmiany ruchu prostego s dowolne i mog b y dla

obu kanonw jednakowe albo rne, n p . : oba kanony w oktawie,
albo jeden kanon w oktawie, drugi w kwincie itp.

122

S dwa sposoby tworzenia kanonu podwjnego (wszelkich r o

dzajw). Pierwszy sposb polega na tym, e' do ju istniejcego w ca
oci kanonu dwugosowego dotwarza si drugi kanon dwugosowy,
podobnie jak w dwugosowym kanonie choraowym, z t tylko rnic,
e c. /. nie jest jednogosow melodi, lecz dwugosowym kanonem,
np.:
Kanon

podwjny

pierwszego

rodzaju

Oba kanony w oklawie

Najpierw powstaje jeden kanon dwugosowy w oktawie, n p . :

421

Do tego kanonu dotwarza si drugi kanon rwnie w oktawie.

Rzut drugiego kanonu moe wej w dowolnym miejscu, n p . w dru
gim takcie przed wejciem gosu naladujcego pierwszego kanonu.
Musi on b y utworzony w taki sposb, aby przeciwstawia si pierw
szemu prowadzcemu, a pniej (od t. 3) take i pierwszemu nala
dujcemu, i aby jednoczenie po przeniesieniu do gosu naladujcego
drugiego kanonu zgadza si z o b y d w o m a gosami pierwszego kanonu.
Jeeli w drugim kanonie opnienie wejcia gosu naladujcego jest
takie samo jak w pierwszym kanonie i oba kanony s w tej samej
odmianie ruchu prostego (np. w oktawie, jak w omawianym kanonie),
to wtedy przeniesienie rzutu drugiego kanonu do gosu naladujcego
zgadza si z gosem naladujcym pierwszego kanonu, poniewa
oba gosy naladujce (comes I i II od t. 4) s powtrzeniem gosw
prowadzcych (dux I i II od t. 2) o tak odlego do gry lub na d,
w jakiej odbywa si imitacja (czyli w t y m kanonie o oktaw i z od
daleniem gosw od siebie o dwie oktawy). Zachowanie jednakowego
opnienia w obu kanonach w duym stopniu uatwia tworzenie p o
dwjnego kanonu. Ponadto rzut drugiego kanonu, jak zreszt
cay drugi kanon, powinien wyranie kontrastowa pod wzgldem
melodycznym i b u d o w y rytmicznej z pierwszym kanonem; wtedy

imitacja w dwch kanonach jednoczenie jest najatwiej uchwytna*

np.:

422

ComesII
DuxU

Dux I
ComesI

Dalej powtarza si ta sama technika: dalszy cig drugiego gosu

prowadzcego przeciwstawiajcy si trzem pozostaym gosom musi
po przeniesieniu do drugiego gosu naladujcego zgadza si z o b y
d w o m a gosami pierwszego kanonu:

1Z4

W powyszym kanonie gosy wchodz w kolejnoci: dux I, dux II,

comes I, comes II. Gos prowadzcy drugiego kanonu jest w y s z y m
gosem ni prowadzcy pierwszego kanonu; w pierwszym kanonie
gos naladujcy jest niszym gosem, a w drugim kanonie wyszym.
Drugi kanon jest pooony nad pierwszym. Przy zachowaniu tej
samej kolejnoci gosy mog nastpowa po sobie w sposb dowolny
pod wzgldem wysokoci, skutkiem czego gosy obu kanonw mog
przybiera rne pooenia wzgldem siebie, np. a) drugi kanon
znajduje

si

pod

pierwszym,

b)

gos

prowadzcy

drugiego

kanonu znajduje si pomidzy gosami pierwszego kanonu, c) oba

gosy jednego kanonu znajduj si pomidzy gosami drugiego kanonu
itp., n p . :

125

ComesI
424

DUXi

ComesII
OuxB

ComesII
ComesI
Dtxll
Duxl

Duxff.
Duxl
ComesI pty
ComesII EE

Diutl
Comes B
DuxB
ComesI

Powysze odmiany to tylko niektre przeniesienia kanonu z przyk.

423 w p o c z w r n y m kontrapunkcie, ktre pokazuj rne moliwoci
nastpowania gosw pod wzgldem wysokoci. W niektrych od
mianach (np. c) gosy naladujce s powtrzeniem gosw prowadz
c y c h z przeniesieniem gosw w p o d w j n y m kontrapunkcie.

Konstrukcja z przyk. 4 2 3 nie odpowiada warunkom poczwrnego kontra

punktu, niektre przeniesienia s wic niemoliwe.

IZO
Kanon
Oba

425

podwjny

kanony

lej samej

pierwszego
odmianie

rodzaju
ruchu

prostego

Duxl
Comes II

DuxII
ComesI

Pierwszy kanon jest w dolnej kwarcie (oktawie z undecym),

drugi w grnej kwincie, oba kanony s wic w tej samej odmianie
ruchu prostego. Opnienie wejcia gosu naladujcego jest w obu
kanonach jednakowe. Gosy naladujce (comes I i II) s p o w t
rzeniem gosw prowadzcych o kwart niej (kwint wyej) i z prze
niesieniem w p o d w j n y m kontrapunkcie. Glosy wchodz w kolej
noci: dux I, comes I, dux II, comes II. Oba gosy drugiego kanonu
znajduj si pomidzy gosami pierwszego kanonu.
Jeeli oba kanony s w tej samej odmianie ruchu prostego, ale
opnienie wejcia gosu naladujcego nie jest w obu kanonach jedna
kowe, albo gdy kady kanon jest w innej odmianie ruchu prostego (z jed
n a k o w y m lub niejednakowym opnieniem), to w t e d y gosy naladu
jce nie s powtrzeniem gosw prowadzcych. Gos prowadzcy
drugiego kanonu musi b y utworzony w taki sposb, aby zarwno
jako prowadzcy, jak te i naladujcy w drugim kanonie zgadza
si z o b y d w o m a gosami pierwszego kanonu, n p . :
Kanon

podwjny

pierwszego

rodzaju

Kady kanon w innej odmianie ruchu prostego, np. pierwszy w grnej kwincie
(duodecymie),

drugi

oktawie

Do kanonu dwugosowego w grnej duodecymie z opnieniem

o p taktu:

127
426

Comes

Dux

dotworzony drugi kanon w grnej oktawie z opnieniem o ptora

taktu:

427

Comes U
ComesI

Dux D
Duxl

128

dux

Gosy wchodz
II, comes II.

nastpujcej

kolejnoci:

dux

I, comes

I,

Gos prowadzcy drugiego kanonu znajduje si pomidzy gosami

pierwszego kanonu. Gosy naladujce nie s powtrzeniem gosw
prowadzcych.
2. Drugi rodzaj kanonu podwjnego tworzy poczenie dwch
kanonw, z ktrych jeden jest w ruchu prostym, a drugi w ruchu
przeciwnym. K a d y ze skadowych kanonw moe b y w dowolnej
odmianie ruchu prostego albo przeciwnego.
Inny sposb tworzenia kanonu podwjnego polega na t y m , e
oba kanony tworzy si jednoczenie (fragmentami), dostosowujc
nawzajem poszczeglne fragmenty obu kanonw do siebie. Dobrze
jest przy t y m , gdy to wzajemne uzgadnianie fragmentw obu kanonw
midzy sob odbywa si na zmian, tzn. najpierw powstaje fragment
np. pierwszego kanonu, do ktrego dotwarza si fragment drugiego
kanonu, a p o t e m nastpny fragment drugiego kanonu, do ktrego
zostaje dotworzony dalszy fragment pierwszego kanonu itd. Dziki
takiemu sposobowi tworzenia mona uzyska wiksz wzajemn
niezaleno kanonw od siebie, co w poprzednio stosowanym sposobie
jest trudniejsze do osignicia, poniewa drugi kanon musi b y zawsze
w mniejszym lub wikszym stopniu podporzdkowany pierwszemu,
ktry w caoci powsta wczeniej, n p . :
Kanon podwjny drugiego rodzaju
Jeden kanon w ruchu prostym, np. w oktawie, drugi kanon w ruchu przeciwnym,
np. z zachowaniem I stopnia
T y m razem dla odmiany oba gosy prowadzce rozpoczynaj si
jednoczenie:
rzut

428

Duxt
DuzU

Rzut pierwszego kanonu jest powtrzony w ruchu prostym o dwie

oktawy niej i o dwa takty pniej w pierwszym gosie naladujcym,
rzut kanonu drugiego w ruchu przeciwnym z zachowaniem I stop
nia i o cztery takty pniej w drugim gosie naladujcym:

-w
129

429

Dux 1
Duxll

Comes U
Comes I

Dalszy cig pierwszego gosu prowadzcego (t. 34) musi po prze

niesieniu do pierwszego naladujcego w t. 5 i 6 zgadza si z drugim
gosem naladujcym:

430

Teraz powstaje nastpny fragment drugiego kanonu: dalszy cig

drugiego gosu prowadzcego (t. 36) zostaje przeniesiony do dru
giego gosu naladujcego:

431
Comes E
ComesI

Kontrapunkt

po c z y m znowu przechodzimy do nastpnego fragmentu pierwszego

kanonu: dalszy cig pierwszego gosu prowadzcego (t. 56) musi
po przeniesieniu do pierwszego naladujcego w t. 78 zgadza si
z drugim gosem naladujcym:

432

Dalej powtarza si ta sama technika: poszczeglne fragmenty

obu kanonw powstaj kolejno na zmian. Jest rzecz oczywist, e
w k a d y m kanonie te poszczeglne fragmenty musz w sposb natu
ralny czy si ze sob i t w o r z y jednolit cao:

t,33

I
131

Gosy naladujce nie s powtrzeniem

gosw prowadzcych.

Zadania: 1. Analizowa powysze k a n o n y oraz a) Chora organowy J. S"

Bacha In dulci jubilo (wyd. Peters, t. V, nr 3 5 ) , b) podwjny kanon
Die Kapelle na dwa soprany i dwa a l t y R. S c h u m a n n a i c) pocztek
Rex remendae (t. 7 1 0 ) z Requiem

Mozarta.

2.

Tworzy

podwjne

kanony pierwszego i drugiego rodzaju wedug obu o m a w i a n y c h sposobw

132
65. Trzeci i czwarty rodzaj kanonu podwjnego
W tych rodzajach, podobnie jak w drugim, gosy naladujce
nie s powtrzeniem gosw prowadzcych. Technika tworzenia t y c h
kanonw jest taka sama jak poprzednich (dwa s p o s o b y ) .
3. Trzeci rodzaj kanonu podwjnego stanowi rwnoczesno
dwch kanonw, z ktrych jeden jest w normalnych wartociach
rytmicznych, a drugi w powikszeniu lub zmniejszeniu. K a d y z t y c h
kanonw m o e b y w dowolnej odmianie ruchu prostego lub prze
ciwnego, n p . :
Kanon

podwjny

trzeciego

rodzaju

Jeden kanon w normalnych wartociach rytmicznych, np. w ruchu prostym

w grnej duodecymie, drugi w powikszeniu, np. w ruchu przeciwnym
z zachowaniem V stopnia
Najpierw powstaje pierwszy fragment pierwszego kanonu w gr
nej duodecymie z opnieniem o dwie wiernuty:

434

Comes I

Dux I

trzecim takcie rozpoczyna

si

pierwszy

fragment

drugiego

kanonu w powikszeniu i w ruchu przeciwnym z zachowaniem V

stopnia; gosy tego kanonu wchodz jednoczenie:

435

Duxl
Comes U

W dalszym cigu powstaj nastpne fragmenty obu kanonw

tu
zmian; pierwszego:

436

Comes 1
Dux U

Dux 1
Comes B

drugiego:

437

Comes I
Dax U

Dux 1
ComesII

itd. a do koca; z drugiego gosu prowadzcego imitacji podlega

tylko odcinek
-taktowy, dalszy cig jest s w o b o d n y m gosem
dopeniajcym:

438

Comes!
OuxB

Qux-I
ComesII

134

Gosy wchodz w kolejnoci:

jednoczenie.

duxl, comes I oraz dux Iii comes II

4. W czwartym rodzaju kanonu podwjnego jeden kanon jest

w powikszeniu, drugi w zmniejszeniu. Podobnie jak w poprzednim
rodzaju i tutaj take kady z dwch kanonw moe b y w dowolnej
odmianie ruchu prostego lub przeciwnego, n p . :
Kanon

podwjny

czwartego

rodzaju

Jeden kanon w powikszeniu, np. w ruchu przeciwnym z zachowaniem III stopnia,

drugi kanon w zmniejszeniu, np. w ruchu prostym w oktawie
W t y m rodzaju najlepiej jest rozpocz od kanonu w powikszeniu,
ktry powstaje w caoci jako pierwszy; doprowadzenie pierwszego
gosu prowadzcego do samego koca, tj. poza punkt, od ktrego
nie jest on ju naladowany, nie jest wskazane, atwiej bowiem bdzie
dotworzy drugi kanon do jednego gosu danego ni do dwch. O b a
gosy pierwszego kanonu mog si rozpocz jednoczenie:

439

135

Gos prowadzcy drugiego kanonu moe wej w d o w o l n y m punk

cie: jednoczenie z pierwszym prowadzcym, przed nim lub po nim,
n p . w drugiej poowie pierwszego taktu; gos ten musi b y u t w o r z o n y
w taki sposb, aby nie tylko przeciwstawia si obu gosom pierwszego
kanonu, a pniej, poczynajc od koca taktu pitego, take
i drugiemu naladujcemu, lecz aby jednoczenie po przeniesieniu
w zmniejszonych wartociach rytmicznych do drugiego gosu na
ladujcego zgadza si z pierwszym naladujcym; gos naladujcy
w zmniejszonych wartociach rytmicznych musi wej, j a k w i a d o m o ,
z wikszym opnieniem, n p . w kocu pitego taktu:

136

Teraz pozostaje ju tylko dokoczenie pierwszego gosu prowadz

cego jako zwykego gosu dopeniajcego oraz dotworzenie swobod
nego zakoczenia:

441

Gosy wchodz w kolejnoci: dux I i comes I jednoczenie, dux II

comes II.

Zadania:

1. Analizowa

powysze

kanony.

2.

Tworzy

podwjne

kanony

trzeciego i czwartego rodzaju wedug obu sposobw tworzenia.

66. Podwjny kanon choraowy (do cantus firmus")

Dwa kanony dwugosowe dotworzone do danej melodii (c. f.)
tworz konstrukcj piciogosow.
Prawa konstrukcji piciogosowej s w zasadzie te same co kon
strukcji czterogosowej, z t tylko rnic, e prawa te odnosz si
do wspbrzmie piciogosowych i wzajemnych ruchw piciu gosw
wzgldem siebie. Najrozmaitsze moliwe do utworzenia wspbrzmie
nia piciogosowe powstajce z sumy czterech wspbrzmie dwugo
sowych, s to rne postacie kompletnych lub niekompletnych
akordw konsonansowych albo dysonansowych (trjdwikw itd).
Dwojenie, trojenie itd. poszczeglnych skadnikw oraz traktowanie
skadnikw dysonansowych o d b y w a si zgodnie z prawami harmonii
funkcyjnej 1 . Prawa regulujce ruchy gosw wzgldem siebie s
te same co w konstrukcji czterogosowej i dotycz stosunkw za
chodzcych pomidzy dwoma gosami w kadej z dziesiciu par
gosw: pierwszym i drugim (liczc od dou do gry), pierwszym
i trzecim, pierwszym i czwartym, pierwszym i pitym, drugim i trze
cim, drugim i czwartym, drugim i pitym, trzecim i czwartym, trze
cim i pitym, czwartym i pitym.
Oba kanony dwugosowe dotworzone do danej melodii mog
powstawa kolejno po sobie, najpierw jeden w caoci, potem drugi,
albo jednoczenie (fragmentami na zmian), podobnie jak w poprzed
nio o m w i o n y m p o d w j n y m kanonie. Oto dwa przykady kanonu
podwjnego dotworzonego do jednej danej melodii.
Pierwszy to p o d w j n y kanon czwartego rodzaju, w ktrym
najpierw powsta w caoci kanon w powikszeniu i w ruchu prostym
w dolnej decymie (dux I i comes I), & potem drugi kanon w zmniej
szeniu i w ruchu przeciwnym z zachowaniem I I I stopnia (dux II i co
mes II); w pierwszym kanonie gos prowadzcy zosta najpierw
doprowadzony tylko do punktu, do ktrego jest naladowany (druga
nuta w pitym takcie) i d o k o c z o n y dopiero po dotworzemu dru-

Por. K. S i k o r s k i : Harmonia cz. I I I , 7 7 .

138
giego kanonu; c. f. znajduje si pomidzy gosami pierwszego kanonu,
a drugi kanon nad pierwszym; gosy wchodz w kolejnoci: dux I,
comes I, c. f., dux II, comes II:

442

139

Drugi to podwjny kanon pierwszego rodzaju, w ktrym oba

kanony s w tej samej odmianie ruchu prostego (w oktawie) i z jedna
k o w y m opnieniem (o jeden takt); drugi kanon (dux II i comes II)
znajduje si pomidzy gosami pierwszego; oba kanony powstay
jednoczenie, (fragmentami na zmian); gosy wchodz w kolejnoci:
dux I, dux II, comes I, c. f., comes II:

443

Zadania: 1. Analizowa powysze kanony. 2. Tworzy rnego rodzaju

podwjne kanony choraowe; przed przystpieniem do tych kanonw
naley dla nabycia wprawy w konstrukcji piciogosowej tworzy kanony
dwugosowe z trzema gosami dopeniajcymi, trzygosowe z dwoma
gosami dopeniajcymi i czterogosowe z jednym gosem dopeniajcym
oraz podwjne (dwa kanony dwugosowe) z jednym gosem dopeniajcym.

Dalsze moliwe rodzaje kanonu tworzcego konstrukcj wicej

ni czterogosow s nastpujce: kanon piciogosowy, szeciogosowy
itd., kanon p o d w j n y skadajcy si z kanonu trzygosowego

141
i dwugosowego, dwch trzygosowych, czterogosowego i dwu
gosowego albo trzygosowego itd., kanon potrjny skadajcy si
z trzech kanonw dwugosowych albo jednego trzygosowego
i d w c h dwugosowych itd., kanon cztero- i wicejgosowy do c. /.,
kanon p o d w j n y picio- lub wicejgosowy do c. /. itd. Technika
tworzenia takich kanonw jest w zasadzie taka sama jak poprzednio
omawianych kanonw. Prawa konstrukcji szecio- i wicejgosowej
s rwnie te same co w konstrukcji cztero- i piciogosowej, z t y m
uzupenieniem, e odnosz si do wspbrzmie szecio- i wicej go
sowych i wzajemnych ruchw szeciu i wicej gosw wzgldem siebie.
Im wiksza ilo gosw, t y m trudniejsze jest osignicie samodziel
noci i niezalenoci gosw. W ukadzie wicej ni czterogosowym
dozwolone s takie s w o b o d y w prowadzeniu gosw, jak n p . : przeciwrwnolege kwinty i oktawy pomidzy gosami nieskrajnymi, wejcie
ze wspbrzmienia sekundy na prym, rwnolege oktawy (prymy)
i kwinty pomidzy wspbrzmieniami gwnymi lub drugiego rodzaju
przejciowymi, przedzielonymi j e d n y m lub kilkoma wspbrzmie
niami przejciowymi itp.

R O Z D Z I A

V I I I

KONTRAPUNKT PODWJNY W INNYCH

NI OKTAWA

ODLEGOCIACH

Jak w i a d o m o , przeniesienie gosw o oktaw (dwie oktawy itd.)

jest j e d y n y m rodzajem przeniesienia, ktre nie powoduje zmiany
treci melodii i wspbrzmie, dlatego kontrapunkt p o d w j n y w okta
wie jest j e d y n y m rodzajem podwjnego kontrapunktu, ktry m o e
mie zastosowanie zarwno w odniesieniu do konstrukcji dwugo
sowej (kontrapunkt p o d w j n y ) , jak i wicej ni dwugosowej (kon
trapunkt potrjny itd.). Przeniesienie o inn odlego, np. o decym,
d u o d e c y m , musi s p o w o d o w a zmian treci melodii, a przede wszyst
kim wspbrzmienia, dlatego takiego rodzaju przeniesienia s m o
liwe tylko pomidzy dwoma gosami. Mona wprawdzie utworzy
konstrukcj trzy- i wicejgosow zbudowan na zasadzie podwjnego
kontrapunktu, n p . d e c y m y albo d u o d e c y m y , taka konstrukcja za
wiera jednak tylko dwa gosy, ktre s w stosunku do siebie w p o d
w j n y m kontrapunkcie d e c y m y lub d u o d e c y m y , z innych przenie
sie moliwe s jedynie przeniesienia o oktaw. Z powyszego wynika,
e w konstrukcji wicej ni dwugosowej kontrapunkt p o d w j n y
w innej odlegoci ni oktawa wystpuje zawsze cznie z p o d w j n y m
kontrapunktem oktawy.
Ze wszystkich rodzajw omawianego kontrapunktu podwjnego
najczstsze zastosowanie ma p o d w j n y kontrapunkt w decymie
i duodecymie.

67. Kontrapunkt podwjny w decymie

Jeeli gosy konstrukcji dwugosowej mog zmieni swoje p o o
enie wzgldem siebie w taki sposb, e a) grny gos pozostaje
na miejscu, a dolny zostaje przeniesiony o decym do gry, albo
b) dolny gos zostaje, a grny jest przeniesiony o decym w d

143
i p o m i m o to tworz konstrukcj zgodn z prawami kontrapunktu,
to wtedy konstrukcja taka jest w p o d w j n y m kontrapunkcie d e c y m y
(10). Na skutek jednego z powyszych przeniesie wszystkie odle
goci pomidzy gosami, z wyjtkiem jednej, zmieniaj si: gosy
odlege o prym (1) utworz odlego d e c y m y (10), oddalone o
sekund (2) utworz odlego n o n y (9) itd., jak to pokazuje nast
pujcy dwuszereg cyfr, w k t r y m grny szereg wskazuje odlegoci
pomidzy gosami, dolny za odlegoci, ktre powstan po do
konaniu przeniesienia:

Poniewa odlegoci zmieniaj si, wic zasadniczej zmianie ulegaj

take ruchy gosw wzgldem siebie: a) z rwnolegych tercji (decym)
powstaj rwnolege oktawy (prymy), b) z rwnolegych sekst
rwnolege kwinty, n p . :

444

cp.
c.f.

c.f.
cp.

Std wniosek: w p o d w j n y m kontrapunkcie d e c y m y ruch rwno

legy w tercjach (decymach) i sekstach jest niedozwolony, poniewa
powoduje rwnolege oktawy (prymy) i kwinty. Rwnolege sekundy,
kwarty, septymy i n o n y rwnie nie mog b y stosowane (z dwch pierw
szych odlegoci powstaj po przeniesieniu dwie drugie). Ostatecznie
wic w kontrapunkcie p o d w j n y m d e c y m y ruch rwnolegy pomidzy
gosami w ogle nie moe b y stosowany, pozostaje zatem tylko ruch
przeciwny i u b o c z n y , a take prosty, lecz nie rwnolegy.

144
Najwiksz dozwolon odlegoci pomidzy gosami, ktre maj
b y w p o d w j n y m kontrapunkcie decymy, jest decyma; przekro
czenie tej odlegoci spowoduje po przeniesieniu skrzyowanie go
sw, n p . :

445

rodkiem p o m o c n i c z y m do utworzenia dwugosowej konstrukcji

w p o d w j n y m kontrapunkcie d e c y m y jest znane ju z nauki o gatun
kach ( 32) przeciwstawienie jednej melodii drugiej melodii w rw
nolegych tercjach. Odlego p o m i d z y skrajnymi gosami nie powinna
b y wiksza od decymy. Unika te naley w skrajnych gosach
wejcia ze wspbrzmienia n o n y na wspbrzmienie decymy, ktre po
przeniesieniu utworzy niedozwolone wejcie ze wspbrzmienia sekun
dy na p r y m :

446

Powyszy przykad zawiera dwugosow konstrukcj (c. /. j c ^ ^ \

ktra jest w p o d w j n y m kontrapunkcie decymy, oraz j e d i 1 0 p r z e ^
niesienie (niszego gosu o decym do g r y ) :

Jeeli obu gosom dwugosowej konstrukcji towarzysz rwno

lege tercje ( 40), to taka konstrukcja czterogosowa zawierz w sobie
oba przeniesienia dwugosowej konstrukcji w p o d w j n y m kontraKontrapunkt

10

146
punkcie d e c y m y . W konstrukcji czterogosowej odlego pomidzy
skrajnymi gosami nie moe b y wiksza od duodecymy, n p . :

448

cf

cp.

147

148
U w a g a : zamiast o decym, jeden z gosw moe b y przeniesiony o tercj,
jeeli jednoczenie drugi gos jest przeniesiony o oktaw w przeciwnym
kierunku ( I I przeniesienie w przykadzie 4 4 8 ) .

Oprcz dwugosowych przeniesie w p o d w j n y m kontrapunkcie

decymy moliwe s w powyszych konstrukcjach trzy- i czterogo
sowych (przyk. 446 i 448) rne trzy- i czterogosowe przeniesienia
w potrjnym i poczwrnym kontrapunkcie oktawy (p. 32 i 40).

68. Kontrapunkt podwjny w duodecymie

Konstrukcja dwugosowa jest w p o d w j n y m kontrapunkcie duo
d e c y m y (12), gdy a) grny gos pozostaje na miejscu, a dolny jest
przeniesiony o duodecym do gry, albo b) dolny gos zostaje, a grny
przechodzi o duodecym w d. Przez takie przeniesienie wszystkie
odlegoci pomidzy gosami, z wyjtkiem jednej, zmieniaj si: gosy
odlege o prym (1) utworz odlego d u o d e c y m y (12), z sekundy
(2) powstanie undecyma (11) itd., tylko odlego tercji (3), z ktrej
powstaje decyma (10), pozostaje nie zmieniona:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Na skutek przeniesienia jednego z gosw o duodecym ruchy
gosw wzgldem siebie nie ulegaj zasadniczym zmianom: z rwno
legych oktaw (prym) powstaj rwnolege kwinty ( d u o d e c y m y )
i na odwrt, te nastpstwa wykluczaj si wic wzajemnie; rwno
lege tercje (decymy) staj si rwnolegymi decymami (tercjami),
mog wic b y stosowane; natomiast rwnolege seksty, z ktrych
powstaj rwnolege septymy, musz b y przegradzane innymi wsp
brzmieniami, np. septymami (wtedy z nastpstwa 76 powstaje
odwrotne nastpstwo 6 7 ) , n p . :

149

Najwiksz dozwolon odlegoci pomidzy gosami jest duodecyma:

150
U w a g a : zamiast

d u o d e c y m jeden

gosw

moe

by

przeniesiony

o kwint, jeeli drugi g o s jest jednoczenie przeniesiony o oktaw w prze

ciwnym

kierunku.

Czterogosowa konstrukcja, w ktrej jednej melodii w rwnolegych

tercjach przeciwstawia si druga melodia w rwnolegych tercjach
(przyk. 448), zawiera w sobie take jedno przeniesienie dwugosowej
konstrukcji w p o d w j n y m kontrapunkcie d u o d e c y m y : w przyk. 448
gosy skrajne s przeniesieniem gosw wewntrznych (przyk. a) w taki
sposb, e dolny gos jest przeniesiony o tercj do gry, a grny
o decym w d (w sumie d u o d e c y m a ) ; tego typu czterogosowa
konstrukcja m o e wic te b y rodkiem p o m o c n i c z y m do utworzenia
dwugosowej konstrukcji w p o d w j n y m kontrapunkcie d u o d e c y m y .
R n e przeniesienia w p o d w j n y m kontrapunkcie d e c y m y i duo
d e c y m y zawieraj: Kanon nr 3 i nr 4 z Kunst der Fug oraz Fuga
nr 16 (g) z II czci Das wohltemperierle Klaoier J. S. Bacha. W wymie
nionej Fudze nr 16 czterogosowy fragment w t. 59>62 jest rdem
rnego rodzaju przeniesie w p o d w j n y m kontrapunkcie oktawy,
d e c y m y i d u o d e c y m y , ktre wystpuj w przebiegu caej fugi.

Zadania: 1. Analizowa wyej w y m i e n i o n e

utwory z punktu

widzenia

po

dwjnego kontrapunktu d e c y m y i d u o d e c y m y . 2. T w o r z y dwugosowe

konstrukcje w podwjnym kontrapunkcie d e c y m y i d u o d e c y m y .

W kontrapunkcie p o d w j n y m w pozostaych odlegociach (seksty,

septymy, n o n y itd.) odlegoci pomidzy gosami zmieniaj si jak
nastpuje:
w kontrapunkcie p o d w j n y m seksty albo t e r c d e c y m y :

septymy lub kwartdecymy:

151
nony:

undecymy:

W kadym rodzaju kontrapunktu podwjnego najwiksz dozwo

lon odlegoci pomidzy gosami jest ta odlego, w ktrej ma
nastpi przeniesienie. Suma cyfr pionowych mniej 1 wskazuje rodzaj
kontrapunktu podwjnego, np. 6 + 6 1 = 11 (kontrapunkt po
dwjny w undecymie).

KONTRAPUNKT
Cz.

Pojcia
41.

II K A N O N

wstpne

Imitacja cisa K a n o n i jego rodzaje

Rozdzia IV.

Kanon

dwugosowy

4 2 . K a n o n w ruchu prostym

43.

Kanon w

oktawie

i w

p r y m i e Kanon

nie

koczcy ( s i " .

. 8

4 4 . K a n o n w innych odlegociach ni oktawa (pryma)

45.

K a n o n w kwincie (duodecymie) K a n o n okrny

17
. . . . . .

19

4 6 . K a n o n w tercji (decymi)

26

4 7 . K a n o n w sekundzie (nonie)

48.

Kanon

ruchu

przeciwnym

30
(ac. per

molum

32

conrarium)....

4 9 . K a n o n w ruchu przeciwnym z zachowaniem I I I stopnia g a m y .

35

5 0 . K a n o n w ruchu przeciwnym z zachowaniem II stopnia g a m y .

38

5 1 . K a n o n w ruchu przeciwnym z zachowaniem I stopnia g a m y .

40

52.

K a n o n w ruchu przeciwnym z zachowaniem pozostaych s t o p n i

gamy

42

5 3 . K a n o n w powikszeniu (ac. per augmentationem)

46

5 4 . K a n o n w zmniejszeniu (ac. per diminutionem)

53

5 5 . K a n o n rakowy i zwierciadlany

57

5 6 . Dwugosowy kanon choraowy (do canlus firmus)

61

Rozdzia V .

Kanon

trzygosowy

5 7 . D w a rodzaje kanonu trzygosowego

67

5 8 . Pierwszy rodzaj kanonu t r z y g o s o w e g o . '

68

59.

Drugi

rodzaj

kanonu

6 0 . Trzygosowy kanon choraowy (do cantus firmus)

Rozdzia V I .

Kanon

trzygosowego
_

81
g

czterogosowy

6 1 . Pierwszy rodzaj kanonu czterogosowego

100

6 2 . Drugi rodzaj kanonu czterogosowego

112

K a n o n podwjny (oglne pojcia) Rodzaje kanonu p o d w j n e g o

120

Rozdzia V I I .
63.

Kanon

podwjny

6 4 . Pierwszy i drugi rodzaj kanonu podwjnego

121

6 5 . Trzeci i czwarty rodzaj kanonu podwjnego

132

6 6 . Podwjny kanon choraowy (do cantus firmus)

137

Rozdzia V I I I .

Kontrapunkt podwjny w innych odle

gociach

ni

oktawa

6 7 . K o n t r a p u n k t podwjny w decymie
6 8 . K o n t r a p u n k t podwjny w duodecymie

142
.

148