Professional Documents
Culture Documents
A. Derra Język I Jego Problematyczne Własności W Teorii Noama Chomsky'Ego
A. Derra Język I Jego Problematyczne Własności W Teorii Noama Chomsky'Ego
Aleksandra Derra
Jzyk i jego problematyczne waciwoci w teorii Noama Chomskyego
Co rozumiesz przez
bardziej realistyczn teori?
No c, teori blisz
rzeczywistoci.
(Chomsky 2004: 126)
Abstrakt
W artykule poniszym zastanawiam si nad zaoeniami na temat jzyka, jakie przyjmuje
Noam Chomsky w swojej generatywnej teorii. Na podstawie analiz poszczeglnych tekstw
tego jzykoznawcy, pokazuj, e mamy w nich do czynienia z rnymi pojciami jzyka
uywanymi w rozmaitych kontekstach. Badajc filozoficzne uwikanie teorii, o ktrej mowa,
staram si uwypukli fakt, e status teoretyczny interesujcego mnie tutaj fenomenu nie jest
do koca jasny, a w wielu przypadkach nawet niespjny. Uwaam, e jest to mankament
bogatej i skomplikowanej teorii Chomskyego, jeli spojrze na ni z punktu widzenia
filozofa. Dodatkowo na przykadzie sporu o jzyk prywatny pomidzy Chomskym a
Wittgensteinem pokazuj, e ustalenie statusu ontologicznego jzyka jako badanego obiektu
jest kluczowe z punktu widzenia prowadzonych w filozofii sporw. Brak wsplnego punktu
wyjcia, co do zaoe na temat tego, czym jest jzyk jest sprawia, e dyskusja dotyczca jego
wasnoci jest pozorna bowiem cechy, ktrymi si go opatruje przypisywane s wyjciowo
rnym obiektom. W zakoczeniu wymieniam kilka wtpliwoci, co do sposobu traktowania
jzyka w teorii Chomskyego.
1. Podstawowe zaoenia jzykowego programu badawczego Chomskyego
Dziki powstaniu i rozwijaniu gramatyki transformacyjno-generatywnej Noama
Chomskyego jzyk zacz by traktowany w dociekaniach filozoficznych jako obiekt
biologiczny. Chomsky jest klasycznym naturalist w tym sensie, e uznaje za oczywiste
metodologiczne zalecenie, by jzyk, jako obiekt biologiczny, by badany metodami nauk
szczegowych, w ktrych przyjmuje si, e badane obiekty istniej realnie, to jest jako
W polskim tumaczeniu ksiki On Nature and Language wyraenie faculty of language jest tumaczone
Wydaje si, e mamy tutaj do czynienia z teori, ktra cakowicie przeciwstawia si tradycji po-
Wittgensteinowskiej. W dalszej czci bd si staraa wykaza, e spr Wittgensteina z Chomskym o tak zwany
jzyk prywatny jest sporem pozornym. Dla obu mylicieli punkty wyjcia bada jzykowych, a std sposb
traktowania jzyka, s bowiem zasadniczo odmienne.
2002: 83-84)4. Nietrudno zauway, e tak rozumiane badania nad jzykiem zakrojone s na
bardzo szerok skal i wymagaj zaangaowania metod z bardzo rnych nauk
szczegowych. Aby mwi o zdolnoci jzykowej rozumianej w powyszy sposb, musimy
przyj, e posiadanie FL musi zosta zamanifestowane. Inaczej mwic, jednym z
podstawowych warunkw, jaki musi zosta speniony przez jzyk, jest moliwo uycia go
przez poszczeglnych uytkownikw (Chomsky 2002: 118). Jest to jak si wydaje, znaczce,
poniewa Chomsky nie rozwaa adnych innych kryteriw, jakie faktycznie uywany przez
ludzi jzyk musiaby speni, czy celw, jakim miaby suy, by by jzykiem. Nie ma tutaj
chociaby mowy o przypisywaniu jzykowi tradycyjnie filozoficznej funkcji referencyjnoci
czy funkcji informacyjnej. Poza warunkiem manifestowalnego uycia, jzyk tak jak go
rozumie Chomsky mona bada jedynie pod ktem jego przystosowania do systemw
(biologicznych, obliczeniowych), w ktrych jest on zakorzeniony jako organ biologiczny.
Innymi sowy, mona nieco lapidarnie stwierdzi, e jzyk jest dla Chomskyego zdolnoci
biologiczn, dziki ktrej ludzie mog posugiwa si jzykiem o modularnej strukturze,
majcej wrodzony charakter. Badania lingwistyczne staj si w tej perspektywie w duej
mierze czci teoretycznej psychologii, a zdolno do posugiwania si jzykiem naturalnym
przynajmniej czciowo daje si wyjani dziki badaniu struktur reprezentacji jzykowych
(generowanych zgodnie z reguami gramatycznymi), ktre maj charakter wewntrzny. Nie
bada si tutaj odniesienia znakw do czego, co jest wobec nich zewntrzne, nie ma tu
miejsca na klasycznie rozumian semantyk jako t dziedzin jzykoznawstwa czy semiotyki,
w ktrej bada si relacje znakw do tego, co reprezentuj. Chomsky uwaa, e umiejtno
posugiwania si jzykiem i nabycie umiejtnoci posugiwania si jzykiem naturalnym ma
niewiele wsplnego z oddziaywaniem wiata zewntrznego (powoujc si na argument z tak
zwanego
ubstwa
bodca).
Upraszczajc,
mona
powiedzie,
oddanie
istoty
W innym miejscu metodologi, o ktrej mowa dookrela Chomsky nieco inaczej. Mianowicie jzyk jak
kady inny obiekt biologiczny mona bada biorc pod uwag nastpujce wzgldy: a) funkcj jzyka; b)
jego struktur; c) podstaw fizyczn, na ktrej jzyk si opiera; d) rozwj, jaki dokonuje si w przypadku
pojedynczego indywiduum; e) rozwj ewolucyjny jzyka. Zob. Chomsky 1980: 227.
1980: 217). Tym bardziej interesujce wydaje si zbadanie, w jaki sposb posuguje si tym
terminem sam autor Syntactic Structures. Proponuj w tym miejscu dokona swoistego
przegldu tez, jakie gosi Chomskyego na temat jzyka, co pozwoli nam zobaczy, w jaki
sposb traktuje on jzyk jako pojcie i jako fenomen. Mona zapyta, czy poszczeglne tezy
na temat jzyka wzajemnie si w teorii Chomskyego nie wykluczaj. W tezach, o ktrych
mowa kryj si bowiem metafizyczne zaoenia filozoficzne, ktrych wbrew postulatom
samego autora Syntactic Structures nie da si w atwy sposb unikn (Chomsky 2000:
106). S one dla filozofa o tyle interesujce, o ile wpywaj na wyniki bada nad jzykiem,
jakie prowadzi Chomsky. Inaczej ni postuluje on w swojej wasnej metodologii, wiele z nich
nie ma swojego rda w tak zwanych badaniach empirycznych, ale zostaje przyjta
arbitralnie. Do tych i innych pomniejszych wtpliwoci powrc w zakoczeniu tego
artykuu.
Wikszo stwierdze na temat jzyka, jakie mona znale w tekstach Chomskyego
mona uoy w trzy grupy, w ktrych jzyk traktowany jest odpowiednio jako: zdolno
biologiczna (2.1.), wewntrzny system regu (2.2), faktycznie istniejcy organ naturalny (2.3).
Omawiam je pokrtce poniej.
2.1. Trop pierwszy: jzyk jako zdolno biologiczna
Wspomniaam ju, e dla Chomskyego jzyk jest bardzo specyficzn ludzk
zdolnoci biologiczn. W pniejszych pracach wyrnia on zdolno jzykow w sensie
szerokim (faculty of language broad sense, w skrcie FLB) i w sensie wskim (faculty of
language narrow sense, w skrcie FLN). Na pierwsz z nich skada si wewntrzny system
obliczeniowy danego organizmu poczony z wewntrznymi systemami: senso-motorycznym
oraz konceptualno-intencjonalnym; drug stanowi sam abstrakcyjny jzykowy system
obliczeniowy, ktry jest niezaleny od innych systemw, z ktrymi jest lub moe by
powizany, bd z ktrymi wchodzi w interakcje (Chomsky, Hauser, Fitch 2002: 1570).
Czowiek posiada powysz specyficzn zdolno dziki okrelonej historii ludzkiego
gatunku oraz konfiguracji takich a nie innych genw. Inaczej rzecz ujmujc, zdolno
jzykowa jest odrbnym systemem mzgu, ktrego stan pocztkowy jest wsplny oraz
wrodzony dla caego gatunku. Rozumiana w sensie FLN stanowi swoisty i specyficzny pod
zasadniczymi wzgldami system charakterystyczny dla ludzkiego gatunku.
Wspomniaam
ju
take,
posiadanie
zdolnoci
jzykowej
musi
zosta
zamanifestowane. Inaczej mwic, warunkiem, jaki musi zosta speniony przez jzyk tak jak
go rozumie Chomsky, jest moliwo uycia go przez poszczeglnych uytkownikw
5
(Chomsky 2002: 118). Aby mona byo uywa jzyka, wyraenia jzykowe, o ktrych iloci
zakadamy, e jest nieskoczona, musz da si implementowa w biologiczny system
poznawczy czowieka. Uycie jzykowe jest moliwe w rwnym stopniu dziki odpowiednio
zaprogramowanemu systemowi sensomotorycznemu czowieka, co dziki pojciowej
organizacji w umyle oraz dziki okrelonym stanom mentalnym. W tym rozumieniu jzyk
jest sposobem, na jaki jego uytkownicy mwi i rozumiej (Chomsky 2000: 5).
Powysze tezy pozwalaj Chomskyemu przypisywa jzykowi dalsze wasnoci. I
tak, po pierwsze, jzyk jest systemem poznawczym, jest zdolnoci szczeglnego rodzaju
posiadajc swoj wasn charakterystyk i sposb funkcjonowania. Zdolno ta suy przede
wszystkim wyraaniu myli, nie za, jak twierdzi wielu filozofw, przekazywaniu informacji,
czy szerzej rozumianej komunikacji (Chomsky 1979: 84-88). Przypomnijmy, e w
rozumieniu wskim (FLN) jest ona cakowicie niezalena od wpyww rodowiskowych oraz
wszelkich innych czynnoci poznawczych, jakie mona przypisa czowiekowi. Funkcja
wyraania myli nie jest jednak traktowana przez Chomskyego zupenie powanie skoro w
jednej ze swoich ksiek po krtkiej jej charakterystyce (Chomsky 1980: 222), kilka stron
pniej przyznaje on, e sformuowanie wyraanie myli jest raczej pustym, niczego nie
wyjaniajcym wyraeniem (Chomsky 1980: 230).
2.2. Trop drugi: wewntrzny system regu
Jzyk jest systemem gramatyki generatywnej, czyli systemem rekursywnym, w
ktrym prawa tworzenia s okrelone i niezmienne. Gramatyka ta stanowi system
uniwersalnych zasad, warunkw i regu, ktre [s] z koniecznoci [biologicznej, a nie
logicznej - A.D.] elementami lub wasnociami wszystkich ludzkich jzykw [etnicznych A.D.] (Chomsky 1975: 29). Jest ona czci ludzkiego genotypu, std charakterystyczn
wasnoci gatunku ludzkiego, uniwersaln dla wszystkich ludzi. Dla uproszczenia, Chomsky
okrela j czasem wewntrznej struktury, ktra posiada wasne mechanizmy i reguy.
Gramatyka generatywna gosi, e na jzyk skadaj si dwa rodzaje struktur: gbokie i
powierzchniowe, odpowiednio ze sob powizane. Struktury powierzchniowe s tworzone ze
struktur gbokich, czsto abstrakcyjnych przez stosowanie pewnego typu transformacji
Chomsky 1968: 394)5. Gramatyka generatywna dla jzyka ludzkiego zawiera: system regu
bazowych, zbir transformacji odwzorowujcych struktury gbokie, utworzone zgodnie z
Chomsky modyfikowa swoj teori. Standardow teori z Aspects of the Theory of Syntax przeformuowa w
rozszerzon teori standardow, potem w zrewidowan rozszerzon teori standardow, aby przeksztaci j
ostatecznie w teori wizania i rzdu (goverment-binding theory). Wszelkie niuanse zwizane z t ewolucj
pomijam w tym miejscu (Lyons 1998: 165).
Nie oznacza to, ze w filozofii i jezykoznawstwie nie mog dobrze funkcjonowa teorie, w ktrych przyjmuje
si rne zaoenia ontologiczne zaloenia na temat jzyka. Oznacza to jednak, e nie toczy sie midzy nimi
faktyczny spr o wasnoci jzyka.
Wittgensteinian way of understanding culture. Theoretical perspectives for the (intercultural) dialogue, w:
Proceedings of the 29th International Wittgenstein Symposium, Kirchberg, 6-12 August 2006, w druku.
10
jzyka, ktre rozwijaj powysi myliciele w swoich pracach. Czy mona powiedzie, e
toczy si midzy nimi spr o istnienie jzyka prywatnego? Wydaje si, e przede wszystkim
spr taki miaby miejsce tylko wtedy, gdyby u podstaw obu przedstawianych teorii jzyka
leay jakiekolwiek wsplne lub choby moliwe do uzgodnienia zaoenia wyjciowe.
Wtedy take spr ten mgby posuy do ustalenia konkluzywnych wnioskw na temat tego,
jakimi waciwociami charakteryzuje si jzyk i w jaki sposb naley go bada. W
opisywanym przypadku jednake trudno doszuka si znaczcych teoretycznych punktw
wsplnych. Wittgenstein prbuje zbudowa podwaliny dla abstrakcyjnych filozoficznych
rozwaa na temat jzyka, w ktrych jzyk traktowany byby w duej mierze jako obiekt
autonomiczny i niempiryczny. Chomsky za buduje lingwistyk naukow, prbujc nada
jzykowi status zgodny z wymaganiami metod nauk szczegowych. Chce on przywrci
realizm badaniom jzykowym, ktrego, z jego punktu widzenia, brakuje toczcym si w
filozofii spekulacjom metafizycznym. Co wicej, analizy Wittgensteina dotyczce
prywatnoci jzyka s analizami szczeglnego rodzaju. Z rozwaa Wittgensteina na temat
jzyka prywatnego wynika bowiem, e to, co nazywa on czasem roboczo jzykiem
prywatnym, dotyczy faktycznie tylko sfery dozna (Wittgenstein 1998, 243-315).
Jzykiem prywatnym dla potrzeb swojej argumentacji okrela on jzyk, w ktrym opisuje
si swoje wasne przeycia wewntrzne, zrozumiae tylko dla doznajcej ich osoby. Inaczej
mwic, na taki jzyk prywatny skadayby si dwiki, ktrych nikt inny poza osob
posiadajc pierwszoosobowe doznania nie rozumie (Wittgenstein 1998, 243).
Wittgenstein zastanawia si nad tym, czy mgby istnie jzyk prywatny sucy do
opisywania i nazywania sfery dozna wewntrznych. Dodajmy, e wniosek Wittgensteina na
temat jego nieistnienia jest jednak wnioskiem dotyczcym wasnoci, jakie przypisuje on
jzykowi, a nie wnioskiem na temat istnienia, bd nie, okrelonej sfery dozna. To znaczy,
zgadza si on z tym, e istnieje sfera wewntrznych dozna, dostpnych tylko doznajcemu
ich podmiotowi. Mona jednak powiedzie tylko tyle, e takie doznania jako podmiot mam.
Jednak tylko ich doznawanie jest sfer cile prywatn, poniewa chociaby wiedza na ich
temat moe by take dostpna osobom trzecim. Okrelenia, ktrych uywam w celu opisania
tych dozna, nie s ju bowiem elementem czego, co naley tylko do mnie, nie s ju
czym prywatnym. Aby je nazwa czy opisa, korzystam z jzyka, ktrego reguy nazywania
lub opisywania o publicznym charakterze wczeniej zostay poznane. Nie istnieje wic
co takiego jak jzyk prywatnych dozna, poniewa z zaoenia jzyk jest fenomenem
publicznym. Doznania wewntrzne nie speniaj postawionych jzykowi przez Wittgensteina
kryteriw. Mona powiedzie, e twierdzenia Wittgensteina na temat jzyka prywatnego s
11
konsekwencj jego wyborw pojciowych i ontologicznych. Jak wida take pojcie tego, co
prywatne jest przez Chomskyego i Wittgensteina rozumiane odmiennie, nie da si wic
stwierdzi, e toczy si midzy nimi spr o istnienie tak zwanego jzyka prywatnego.
Powysze, przykadowe przedstawienie jednego ze sporw toczcych si w filozofii
jzyka miao pokaza, jak istotnym zadaniem tej gazi filozofii jest wyjciowe dookrelenie
statusu ontologicznego jzyka. Dotyczy to kadej teorii w jej ramach formuowanej. Wymg
ten powinien zosta speniony nie dlatego, aby raz na zawsze ustali, czym jzyk jest, ale aby
ustali, czym jest jzyk, o jakim mwimy w naszej teorii.
4. Filozoficzny kij w mrowisku, czyli wtpliwoci
Na podstawie rozwaa z drugiej czci tego artykuu, mona zauway, e w tekstach
Chomskyego znajdziemy wiele metafizycznych, ontologicznych oraz wartociujcych
stwierdze. Samo w sobie nie jest to wad omawianej teorii, ale kci si z czsto
powtarzanym przez autora Syntactic Structures postulatem, zgodnie z ktrym goszonym
tezom nie nadaje on metafizycznej czy normatywnej wanoci (Chomsky 2000: 106). Jedn z
najwaniejszych tez, jak arbitralnie i bez bliszych wyjanie wielokrotnie powtarza
Chomsky, jest teza przypisujca faktyczny, realny status istnienia tylko, temu co fizyczne.
Wyprowadzony zostaje std wniosek, e badania wartociowe poznawczo maj miejsce tylko
wtedy, kiedy dany obiekt moe by badany empirycznie. Jednoczenie jednak, wskazujc na
wieloznaczno i niemono penego, satysfakcjonujcego zdefiniowania niektrych poj,
Chomsky namawia w swoich postulatach metodologicznych do porzucenia debat nad
problemem umys/ciao, problemem relacji tego, co mentalne do tego, co fizyczne, czy
kwesti statusu tego, co mentalne. Robi to wanie dlatego, e nie wiemy dokadnie czym
jest owo fizyczne. Jak ju zostao powiedziane zdolne przejawia si na wiele rnych
sposobw nie posiada ono jasnego statusu pojciowego. Chomsky przestrzega wic przed
uywaniem niejednoznacznych poj, sam jednak nieustannie si nimi posuguje9. Co w
takim razie i w jaki sposb istnieje wedug Noama Chomskyego? Jeli jzyk jest emergentn
wasnoci mzgu (Chomsky 2002: 63), a na temat funkcjonowania i budowy mzgu wiemy
tylko tyle, co gosz mode nauki neurologiczne (bdce niejako w trakcie budowania
podstaw wasnej metodologii), czy moemy na tej podstawie wyprowadza rozbudowane
wnioski? (Hardcastle, Stewart 2001). Zwrmy uwag, e Chomsky nie wyjania jak rozumie
Szerzej o ukrytych zaoeniach oraz niejasnociach pojciowych teorii Chomskyego pisz w artykule Jawne i
ukryte filozoficzne zaoenia teorii jzyka Noama Chomsky'ego (przyjty do druku w Principiach 2006).
12
13
Literatura
Chomsky, N. 1957. Syntactic Structures. The Hague: Mouton.
______ 1968. Language and Mind. New York: Harcourt Brace Jovanovich.
______ 1975. Reflections on Language: The Whidden Lectures. New York: Pantheon Books.
______ 1979. Language and Responsibility. Sussex: The Harvester Press.
______ 1980. Rules and Representations. New York: Columbia University Press.
______ 2000. New Horizons in the Study of Language and Mind. Cambridge: Cambridge
University Press.
______ 2002. On Nature and Language. Cambridge: Cambridge University Press.
[O naturze i jzyku. tum. Jacek Lang. Pozna: Axis 2005.]
______ 2004. The Generative Enterprise Revisited. Discussions with Riny Huybregts, Henk
von Riemsdijk, Naoki Fukui and Mihoko Zushi. Berlin: Mouton de Gruyter.
Chomsky, N., Hauser, M., Fitch T.W: 2002. The Faculty of Language: What Is It, Who Has
It, and How Did It Evolve?, Science vol. 298.
Cook, V.J., Newson, M. 1996. Chomskys Universal Grammar. An Introduction. Oxford:
Blackwell.
Hardcastle, V. G., Stewart, C. M. 2001. Theory structure in the Neurosciences. w: Theory
and Method in the Neuroscience. Machamer P., Grush R., McLaugglin P. (red.).
Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.
Lakoff, G., Johnson M. 1999. Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and its Challenge
to Western Thought. New York: Basic Books.
Lyons, J. 1998. Chomsky. Warszawa: Prszyski i S-ka.
Pickering, A. 1992. Science as Practice and Culture. Chicago: University of Chicago Press.
Wittgenstein, L. 1998. Philosophische Untersuchungen / Philosophical Investigations. transl.
G.E.M. Anscombe. Oxford: Blackwell.
15
16