UNIVERSITETI I PRISHTINS

FAKULTETI I FILOLOGJIS
dhe
UNIVERSITETI I TIRANS
FAKULTETI I HISTORIS DHE I FILOLOGJIS

______________________________________________________________

SEMINARI NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN DHE

KULTURN SHQIPTARE
______________________________________________________________

Materialet e punimeve t Seminarit XXXI Ndrkombtar pr Gjuhn,

Letrsin dhe Kulturn Shqiptare
Prishtin, 13-25 gusht 2012

FAKULTETI I FILOLOGJIS PRISHTIN

FAKULTETI I HISTORIS DHE I FILOLOGJIS TIRAN

SEMINARI NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN DHE KULTURN

SHQIPTARE

THE XXXI INTERNATIONAL SEMINAR FOR ALBANIAN LANGUAGE,

LITERATURE AND CULTURE

PRISHTIN, 2012

Fakulteti i Filologjis Prishtin

Fakulteti i Historis dhe i Filologjis Tiran

SEMINARI NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN DHE KULTURN

SHQIPTARE
Prishtin, 13-27 gusht 2012
THE XXXI INTERNATIONAL SEMINAR FOR ALBANIAN LANGUAGE,
LITERATURE AND CULTURE
Kryeredaktor:
Bardh Rugova
Redaksia:
Anton Berishaj, Sala Ahmetaj, Enver Mehmeti, Ferit Rrustemi,
Naser Mrasori, Bajram Kosumi
Drejtor: Bardh Rugova
Bashkdrejtor: Ymer iraku
Sekretar: Anton Berishaj
Bashksekretar: Adem Jakllari
Sekretar profesinal: Blert Ismajli
Drejtor nderi: akademik Idriz Ajeti
Kshilli Drejtues i Seminarit n Prishtin:
Bardh Rugova, Anton Berishaj, Sala Ahmetaj, Enver Mehmeti, Ferit Rrustemi,
Naser Mrasori, Bajram Kosumi
Kshilli Drejtues i Seminarit n Tiran:
Ymer iraku, Shezai Rrokaj, Ethem Likaj, Floresha Dado, Adem Jakllari,
Dhurata Shehri, Aljula Jubani
Redaktor teknik: Besfort Krasniqi
Lektor: Shptim Elezi, Bahri Koskoviku, Mensur Vokrri

Botues: Fakulteti i Filologjis, Prishtin

II. LETRSI

Shaban SINANI
FILOLOGJIA SI SHKENC DHE NJ LETRSI E PABOTUAR
shtja e dallimeve deri prjashtuese ndrmjet termit filologji, si shkenc
paradigmatike q prfshin gjithka q ka t bj me dijet pr fjaln: letrsi, gjuhsi,
etnologji, nga njra an; dhe filologjis s tekstit, si shkenc e interpretimit dhe
botimit t shkrimeve dhe dorshkrimeve, nga ana tjetr; sht shqiptuar prej disa
vitesh.
Duke vlersuar se nuk kemi far i shtojm mendimit q shprehu M. Mandal
m 2007 n studimin e tij Teoria e rezultateve dhe rezultati i teorive prsa u takon
statuseve krejt t ndryshme epistemologjike t filologjis n shkencat e modelit
sovjetik-lindor dhe shkencs s tekstologjis kritike prej fillimeve t kodifikimit t
shkrimit m shum se dy mij vjet m par deri m sot [Mandal: 2008], thjesht
kalimthi po prmendim faktin q, pr paradoks, n shumicn e fakulteteve t
filologjis t universiteteve shqiptare filologjia si dije pr tekstin ose nuk studiohet
fare, ose sht nj disiplin fakultative. N nj konferenc akademike-universitare t
zhvilluar pes vjet m par pikrisht pr gjendjen e studimeve filologjike sot, vetm
5 trajtesa kishin si referenc skajin dije mbi tekstin, kurse 38 t tjerat nnkuptonin
me filologji shkencn e albanologjis n trsin e nndisiplinave t veta [SFSH:
2008].
N kt trajtes qllimi kryesor sht t shenjohet prgjegjsia e shkencs s
filologjis si kompetenc pr tekstin duke iu referuar tradits tejet t ndrlikuar t
letrsis shqipe, nj letrsi q u shkrua me m shum se 100 alfabete [Osmani:
1999], q vazhdoi t shkruhej me alfabete orientale n Shqiprin shtetrore deri n
vitet 1930 dhe n Shqiprin tjetr deri n vitet 1990.
Prej m shum se dy dekadash me t drejt debatohet pr nj histori t re t
letrsis shqipe, dhe me kt rast prmenden gjithfar vshtirsish e pengesash, duke
u ln mnjan kryesorja: letrsia shqipe sht nj letrsi e pabotuar, ose, pr t
qen t sakt, sht nj letrsi vetm pjesrisht e botuar.
Ky pohim sht i vrtet jo vetm pr letrsin parakombtare, pr periudhn
e zhvillimit ishullor t saj, prej fillimeve deri tek Rilindja, me shkrimtart humanist
t Veriut, bejtexhinjt dhe shkruesit e shqipes me alfabetin e greqishtes apo me
alfabete vetjake, por edhe pr t gjitha periudhat e mvonshme, deri n koht e
sotme. Pikrisht ky fakt, bn q pyetja pr gjendjen e filologjis n kuptimin si
9

Shaban SINANI
__________________________________________________________________________

tekstologji kritike, e cila mbetet nj dije ende e pathemeluar n institucionet

akademike-universitare shqiptare, t marr trajtn: Sa mund t njihet letrsia shqipe?
Filologjia si shkenc e tekstit, n rastin e trashgimis shpirtrore t
shqiptarve, gjendet prball detyrash shtes: tejshkrimi dhe botimi kritik, me
alfabetin e njsuar t shqipes qysh m 1908, i koleksioneve t mbledhur prej
etnologve t huaj nga tradita gojore shqiptare [Reinhold, Hahn, Karadji, Meyer,
Dozon]; numerizimi dhe shenjimi me alfabetin e shqipes dhe alfabetin ndrkombtar
i Kartoteks s Leksikut t Shqipes me mbi 5.5 milion njsi [QSA: 2012]; si dhe
prballja me detyrat e mbledhsit t ksaj pasurie edhe sot n terren. Pikrisht
funksionimi i nj filologjie t ndrtuar mbi dije disiplinare e nndisiplinare, q
bashkojn historin e shkrimit, historin e alfabeteve, grafematikn, historin e
gjuhs, historin e letrsis, paleografin, do t mundsonte q njohja e promovimi i
pasurive t shqipes si art fjale t realizohej plotsisht. Ajo do t zgjidhte dhe
probleme n dukje t parndsishme, si dallimet n tejshkrimin e kumteve gojor
prej mbledhsve t folklorit n Tiran, q ndjekin parimin fonetik; me ato t
mbledhsve t folklorit n Prishtin, q ndjekin parimin fonologjik.
Letrsia shqipe sht ende nj letrsi e pabotuar jo vetm n kuptimin q pjes
t rndsishme t saj mbeten dhe sot n dorshkrim, por mbi t gjitha, sepse edhe
ajo q sht botuar, sht botuar n mnyr aq t dyshimt, sa t mbetet e hapur
pyetja nse n aq letrsi t printuar sa kemi n duart tona sht vullneti i autorit apo
vullneti i prshtatsve. Pikrisht prshtatsit jan ata q pr nj koh t gjat kan
zn vendin e filologve dhe prshtatja vet at t filologjis s tekstit. Gjat thuajse
nj shekulli t plot letrsia shqipe u botua kryesisht pr qllime didaktike dhe sot e
ksaj dite, n t gjitha tekstet shkollore, deri tek ato universitare, nga Gjon Buzuku
dhe Meshari i tij brezat kan msuar vetm kolofonin, pasthnien, ndonse, pr
qllime estetike, mund t shrbente shum m frytshmrisht fragmenti nga Knga e
kngve, vargje prej Librit t Psalmeve, ose katr lutjet - katr uratat - pr veten e
familjen e tij, q i pati botuar hert m vete I. Rugova [Rugova: 1987]. I njjti pohim
mund t bhet pr etn e profetve, prej s cils dhe studentve t universiteteve
u prmendet malli i shtamps megjithse n pjesn parahyrse t saj gjenden 50
faqe letra vlersimi dhe garancie, vjersha dhe kushtime, q dshmojn se vepra
kushte br nj jet t till t certifikuar para botimit, aq sa edhe sot rrall vepr
letrare e ka [Omari: 2005].
Tradita e filologjis shqiptare t tekstologjis kritike sht kryesisht tradit e
studimeve gjuhsore. Prirja e sotme sht q studiuesi i tekstit letrar t shenjohet
menjher si gjuhtar. Ekziston nj kontradikt krejt e shfaqur: n nj an studiuesit
e letrsis krkojn nj histori letrsie tekstocentriste, n ann tjetr pikrisht ata i
largohen filologjis s tekstit. Nse letrsia m e vjetr ka qen m me fat, kjo ka
ndodhur pr shkak se me t jan marr gjuhtart, vends e t huaj. Pas Zamputit,
abejt dhe Ressulit, me Mesharin, pr shtje filologjike, u morn n vijimsi S.
10

FILOLOGJIA SI SHKENC DHE NJ LETRSI E PABOTUAR

____________________________________________________________________
Riza, M. Camaj e E. Paci; m pas edhe W. Fiedler, J. Matzinger, Wolfgang Hock
dhe Jost Gippert. Veprat e P. Budit i tejshkroi q t gjitha gjuhtari danez Gunnar
Svane dhe ende sjan botuar n Tiran. R. Ismajli i bri nj shrbim t
vlersueshm njohjes s letrsis shqipe me botimin e poezive t Budit. P. Bogdani
dhe eta e profetve gjithashtu hyn n qarkullim letrar prej gjuhtarve:
fillimisht Valentini dhe Camaj; m pas I. Rugova e E. Sejdaj, pr t pasur nj
prmbyllje t admirueshme me punn e studiueses Anila Omari. Nj gjuhtar riktheu
n mjedisin letrar Fjalorin shqip-latinisht t F. Bardhit, B. Demiraj, i cili
gjithashtu u shtoi meritave t filologjis shqiptare t teksteve tejshkrimin e akteve t
Kuvendit t Arbnit, t Doktrins s Nikoll Kazazit dhe t letrave t G. Schir
prosenior.
Debate t pafundme jan br e po bhen pr letrsin e shkruar me alfabete
orientale, ndrsa dihet se tejshkrimet e O. Myderrizit mbetn n arkivin e Institutit t
Gjuhsis e t Letrsis dhe deri m tani e vetmja vepr e plot e botuar prej ksaj
trashgimie sht Divani i Nezimit t Beratit, nn prkujdesjen e G. Abazit,
mbshtetur jo n nj tekst autorial, por n shtat metatekste, n shtat kopjime t
krahasueshme t tij. Idriz Ajeti u mor me hert me Divanin e Tahir efendi
Boshnjakut [Ajeti: 1962] dhe Vehbijen e shejh Mals s Rahovecit [Ajeti: 1997].
Nga K. Frashri kemi njoftimin se s shpejti do t arrij botimi i Divanit t S.
Naibit. Duke u shtuar ktyre dhe disa botime antologjike, prap mbetet t thuhet se
pjesa m e madhe e ksaj letrsie sht n dorshkrim, n riprodhime t
dashamirsve t saj.
Letrsia e Rilindjes, gjat gjysms s dyt t shekullit t 20-t, njohu botime
paralele n Tiran e n Prishtin: n Tiran nn kontroll ideologjik dhe n Prishtin
me gjithka ishte e mundur t gjendej. Kto botime, t cnuara n t dyja kuptimet:
n formn e shkurtimeve dhe t redaktimeve e prshtatjeve, koha i na nxjerr nga
shrbimi. Si mund t rekomandohet pr lexim botimi n Tiran i Albumit t F.
Nolit, n t cilin, n fund t vargut Lum e lum, Galile: Hosarma, hosanna!,
prgatitsi shenjon: Autori ka pasur parasysh Galileo Galilein; ose botimi i
Rapsodive t De Rads, prgatitsi i t cilave, nn vargjet Kart t m drgoni /
te Donik Marinza, shtron pyetjen nse fjala Katar, e shkruar kshtu pr nj
gabim teknik, do t thot Kotorr apo Katar (Qatar)! Me prjashtim t veprs s
Asdrenit, prej ksaj tradite vshtir se mund t ket vepr tjetr q do t quhej botim
filologjik. Ribotimet e plotsuara t dy dekadave t fundme, megjithse t paraqitura
si vullnete t besuara t autorve, sido q prirje pozitive drejt nj filologjie teksti,
mbeten larg s qeni t tilla. Botimi i fundm i veprs s Migjenit u qortua nga
prgatitsit vet. Rikthimi i Fishts n qarkullim letrar, me prjashtim t botimeve
franceskane, q jan t tipologjis anastatike, e vshtirsoi shum gjetjen e lexuesit,
pikrisht pr shkak t zvendsimit t filologut prej redaktorit. Pa fund jan ankesat
pse nuk prftohet Fishta n shkolla si n burim, dhe askush nuk e shtron pyetjen se
11

Shaban SINANI
__________________________________________________________________________

ku i ka zhdukur prshtatsi shenjat diakritike t origjinalit: t dyfishimit, t

hundorsis dhe t tjera: redaktorit ato i dalin tepr! Mjafton t sjellim n mendje
punn q pati br me Mrizin e Zanave dhe vepra t tjera Viktor Volaj, pr t
kuptuar sa i mungon sot filologu veprs s Fishts.
Letrsia arbreshe, me fare pak prjashtime t realizuara prej kolegve A.
Xhiku dhe K. Kodra [Mili e Haidhia, Knga e sprasme e Bals] jo vetm n
shkollat e mesme, por dhe n universitete, lexohet si letrsi e prshtatur. Disa prej
veprave t De Rads, duke prfshir Milosaon, kan dy a tri prshtatje, dhe kjo
dukuri i largon ato nga letrsia dhe i on te trashgimia gojore. I prshtatur,
shrbehet pr lexim dhe Dara. Edhe n kt rast, duhet pohuar se prshtatjet m afr
burimit jan ato t gjuhtarve [Demiraj: 1961]. Dhe kur kjo ndodh me veprat m t
hershme t Rilindjes, mund t mendohet cila sht gjendja me t tjerat. Ndaj nuk
sht pr tu uditur q studiues me tituj dhe grada shkencore n dijet e
albanologjis e shenjojn arbrishten si nj gjuh e huaj plus: prvoja e prshtatjes i
ka uar deri tek ideja e biglosis. Prshtatja ka shkaktuar deri faje letrare e
gjuhsore, si zhdukja e fjals Rrotullup [Serembe: 1985] apo e fjals tjetr aq t
bukur arbrisht rrogomisem [Dara]. Natyrisht q prshtatjet, pr nevoja shkollore,
qoft dhe n formn e rikrijimeve, si n rrfenjat e M. Kutelit, jan t dobishme, por
ato nuk jan m veprat e autorit. Tashm sht krejt e qart: filologjia e tekstit,
vemas pr letrsin shqipe, nuk mund t jen nj kauz amatorsh. Ajo krkon
themelimin e disiplinave dhe ndoshta dhe t diplomave, n mos universitare, t
paktn pasuniversitare, madje me profile t identifikuara: pr letrsin me alfabete
orientale duhet orientalisti, pr letrsin me alfabet greqisht duhet helenisti, ndrsa
pr letrsin me alfabet latin sht m leht. Po t shpreheshim prmes mendimit t
kolegve arbresh, ka ardhur koha q n shqip t botohen t plota veprat e
autorve t vjetr dhe romanikve arbresh, q n kohn e regjimit komunist jan
sjell jo n variantin origjinal, por jan prshtatur keq, ndrkoh interpretimi i tyre
sht br i shtrembruar [Mandala: 2005]. Prej prshtatsit, tek botuesi, redaktori,
shpesh dhe censuruesi, vullneti i autorit pashmangshmrisht nnmohet.
Esht m e leht sepse, pas disa prvojash t shenjuara me botimet e autorve
arbresh: G. Gradilone botoi Milosao-n, I. C. Fortino botoi Varibobn, La vita
di Maria [1984]; V. Belmonte e ribotoi me titullin Vita della beata Vergine
Maria, sot mund t pohohet me siguri t plot se nj shkoll shqiptare filologjie
ekziston dhe po prballet me sfida t suksesshme. M. Mandal, me krkimet dhe
punn e tij t jashtzakonshme, jo vetm plotsoi gjith informacionin pr tri
variantet e dorshkrimit t E mbsuame e krshter t Luka Matrngs [Mandal:
2005], duke zgjidhur prfundimisht problemin e dallimeve mes tyre, t tipologjis s
grafive dhe t tekstit hipotetik autorial. Prej tij u zgjidh po ashtu filologjikisht n t
dyja gjuht, shqip e italisht, botimi i Kngs s sprasme t Balls dhe veprave t
tjera t Dars [Idem: 2007]; si dhe i veprs s plot n dhjet vllime t G. Schir-it
12

FILOLOGJIA SI SHKENC DHE NJ LETRSI E PABOTUAR

____________________________________________________________________
(Opere), nj pun e mundimshme n shrbim t studiuesve [Ibidem: 1998]. N
ann tjetr, F. Altimari n Cosenza, me botimet filologjike t poems Bagti e
bujqsia t Naimit [Altimari: 1995], me rikrijimin e biblioteks Deradiana dhe
botimin e plot anastatik t gjith veprs s De Rads Opera omnia, duke
prfshir variantet dhe ribotimet [Altimari: 2005]; me rikrijimin e koleksionit La
Nazione Albanese t Anselmo Lorechio-s; me themelimin e tesaurus-it t shqipes
n ligjrimet arbrishte si tesaurus entotekstual dhe me disa nisma t tjera, e kan
themeluar shkolln e studimeve dhe botimeve filologjike shqiptare. Nuk mund t
lihet pa prmendur botimi filologjik i La vita di Maria prej Italo C. Fortino-s
[Fortino: 1984], dhe tani s fundi dhe i Dittionario Italiano-Albanese t Francesco
Maria da Lecce-s nga G. Gurga [Gurga: 2009] dhe i Sofia Cominiate t Santorit
nga M. Bruci [Bruci: 2011]. far sht arritur prej filologve arbresh prbn jo
nj tradit, por nj shkoll pune.
Problemi i kthimit t letrsis tek teksti burimor, si problem filologjik,
ekziston edhe pr prshtatjet q i jan br letrsis shqipe n Kosov nga redaksit
e botimeve n Tiran deri n vitet 1990. Prve ndrhyrjeve n tekst, madje dhe n
figur, pjesa m e madhe e tyre sht shkurtuar pa kursim. Rasti i romanit Vdekja
m vjen prej syve t till, q, si sht vrejtur nga studiues t ktushm [Baliu:
2010], n Tiran rezulton me m shum shkurtime se n prkthimin serbisht, sht i
mjaftueshm pr t kuptuar at q ka ndodhur. Botimi i veprs s plot letrare t
Camajt nga filologu B. Demiraj n 10 vllime u b nj dshmi tjetr se sa i
rndsishm sht editimi me tekstin n qendr dhe pastaj studimi me tekstin n
qendr. Ka ndodhur e kundrta me vepra t pabotuara n gjallje t shkrimtarit P.
Marko, t cilat, ndonse t redaktuara dashamirsisht, e tradhtojn njsoj si m par
origjinalin, sepse mbi autorin shkruan dikush tjetr.
Procesi dhe shkalla e deformimit t veprs letrare t shkrimtarit n periudhn
totalitare sht i panjohur. Esht botuar tri her vepra letrare e Kadares: m 1981 n
Tiran; m pas, m 1993 e vijim n Paris shqip e frngisht prej botuesit Fayard dhe
s fundmi, m 2008, n Tiran n 20 vllime, por problemi i tekstit n dorshkrim
ka mbetur i njjti. Deri m sot nuk dihet t jet mundsuar dhe realizuar nj
krahasim filologjik-tekstologjik midis tekstit t dorshkruar dhe atij t botuar.
Romanit Dimri i madh iu konfiskuan rreth 25 flet [Sinani: 2011], q gjenden n
AQSH; ndrsa nj fashikull prej 27 faqesh, Prmbledhja e ndryshimeve, me
relacionin e autorit pr ndryshimet ndrmjet tij dhe Dimrit t vetmis s madhe,
nuk sht gjendur ende [Sinani: 2011]. shtja mori nj rndsi tjetr pas
depozitimit t dorshkrimit t veprs n variantin e par disa koh m par n
arkivat shtetrore. Shum debate u bn n lidhje me t drejtat e njrit apo t tjetrit
pr kt dorshkrim, por shtjes i vuri pikn mbi i pikrisht studiuesi Matteo
Mandal, i cili, i painteresuar pr thashethemet kryeqytetase, theksoi pikrisht
detyrimin dhe prgjegjsin e filologve pr botimin e letrsis si sht shkruar nga
13

Shaban SINANI
__________________________________________________________________________

autori [Mandal: 2012]. Kshtu, krahasimit t variantit t par t romanit Dimri i

vetmis s madhe dhe variantit t ndryshuar Dimri i madh, detyrimisht i shtohet
referenca themelore, dorshkrimi, q nuk sht m shtje e autorit vetm, por edhe
e studiuesit dhe botuesit. Dhe deri m tani diskutimi mbetet vetm tek nj rast, tek
rasti kur dorshkrimi sht n nj institucion publik, por nj botim i plot dhe i
pakontestueshm i veprs s Kadares do t jet i mundur vetm pasi filologt t
ken n duar dorshkrimet, q jan pasuri e arkivit vetjak t shkrimtarit. Pr vepra t
tjera, filologut m shum i mbetet t bj krahasimet e ndryshimeve nga njri botim
n tjetrin, si ka ndodhur me romanin Kshtjella, Les tambour de la pluie dhe
Rrethimi, pr t cilt sht prdorur dhe termi motrzim [Mandal: 2008;
Miracco: 2008].
Sa i takon letrsis q u zhvillua n Shqiprin shtetrore gjat gjysms s
dyt t shekullit t kaluar, pa dyshim q fondi i drams sht m fatkeqi. Shum
vepra u shkruan pr teatrin, mbetn n dorshkrim, u dogjn bashk me arkivat e
trashgimis; pjesa m e madhe e tyre nuk u botuan kurr. Dhjetra vepra u shkruan
n burgje dhe mbeten ende n dorshkrim. Autor q kan pohuar publikisht se kan
shkruar dhjetra vepra dramaturgjike (Parami, Trebeshina) kan t njohura vetm
ndonj prej tyre. Zhdukja e heshtur e arkivave t trashgimis (n teatro, n studiot e
filmit dhe televizionit) e ka vshtirsuar tejet kt proces.
Themelimi i nj diplome universitare, bachelor, master apo dhe doktorat pr
filologji teksti dhe krijimi i nj breznie studiuesish q mund t merrte prsipr ta bj
letrsin shqipe nj letrsi publike do t shrbente si nj hap i par themelor pr nj
perspektiv t re n fushn e studimeve pr letrsin. Duke u marr studiuesit
shqiptar me tekstet n origjinal, ato shtrembrime q psuan kto vepra pr arsye
ideologjike, ato paragjykime, pra, shtrembrime dhe interpretime t njanshme,
vlersime kritike, si n rastin e veprs s Lek Matrgs, De Rads, Varibobs etj.,
do t jen mnjanuar patjetr [Mandala: 2005]. Le t prmendim n mbyllje vetm
nj fakt: gjat nj periudhe bashkpunimi me klerin dhe institucionet kishtare n
vitin 2004 vetm n fondin e arkipeshkvis s Shkodrs qen identifikuar mbi 40
vepra t plota n dorshkrim, prej t cilave jan botuar vetm dy; kurse n procesin e
hartimit t nj katalogu t dorshkrimeve me alfabete orientale u gjetn 38 vepra
origjinale, q nuk ekzistojn n asnj katalog t shkrimtarve osman prej fillimeve
derisa u shua.

Bibliografia
1.
2.
14

ASHAK (2008), studime filologjike shqiptare, akte t konferencs me t

njjtin titull (2007), Prishtin.
AJETI, I. (1962), Najstariji dokument kosovskog arbanaskog govora na
arapskom pismu, n Gjurmime albanologjike, Prishtin 1962/1.

FILOLOGJIA SI SHKENC DHE NJ LETRSI E PABOTUAR

____________________________________________________________________
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.

19.

20.
21.
22.
23.
24.
25.

26.
27.

AJETI, I.(1997), Gjuha e Divanit t sheh Maliqit, n Vepra, vllimi II,

botim i ASHAK, Prishtin.
ALTIMARI, F. (2005-2007), Girolamo de Rada: Opera omnia,
Rubberttino.
BALIU, B. (2010), Vareni kalorsin e shenjtruar, Prishtin.
BELMONTE, V. (2005), Gjella e Shn Mrs Virgjr-Vita della beata
Vergine Maria, Rubberttino.
BERISHA, L. (1985), Zef Serembe, Vepra letrare, vllimi I, Prishtin.
BRUCI, M. (2011), F. Santori, Sofia e Kominiatve, Universit
LOrientale, Napoli.
DEMIRAJ, B. (2006), Gjon P. Nikoll Kazazi dhe Dokrina e tij, ASHAK.
DEMIRAJ, Sh. (1961), Gavril Dara, Knga e sprasme e Bals, botim i
ndrmarrjes shtetrore t botimeve Naim Frashri, Tiran.
FORTINO, I. C. (1984), La vita di Maria, Giulio Varibobba, Rubberttino.
GURGA, G. [2009] Francesco Mario da Lecce: Dittionario ItalianoAlbanese (1702), botime franceskane, Shkodr.
ISMAJLI, R. (1986), Pjetr Budi, Poezi, (1618-1621), Prishtin, Rilindja.
KODRA, K. (1999), Detari, poezi, Zef Serembe (prshtati nga arbrishtja
dhe prktheu nga italishtja), Tiran.
MANDAL, M. (1998), Giuseppe Schir, Opere, vol. I-X, Palermo.
MANDAL, M. (2005), E mbsuame e krshter, n Tiran ssht
origjinal, n TemA, 10 janar.
MANDAL, M. (2005), Luca Matranga, E mbsuame e kreshtere,
Caltanissetta - S. Sciascia, (2004).
MANDAL, M. (2007), Knga e sprasme e Balls (Il Canto ultimo di
Bala) di Gabriele Dara junior; edizione critica, Albanica 27, Palazzo
Adriano.
MANDAL, M. (2007), Teoria e rezultateve dhe rezultati i teorive pr
prcaktimin e statusit epistemologjik t filologjis shqiptare, n Studime
filologjike shqiptare, akte t konferencs me t njjtin titull, botim i
ASHAK, Prishtin 2008, f. 43-62.
MANDAL, M. (2008), Kshtjella e letrsis dhe themelet e poetiks
kadareiane, parathnie n Kadare, Vepra, vllimi III, Rrethimi, Tiran.
MANDAL, M. (2012), Kadare dhe tri primatet e vendimit t gjykats,
n Panorama.
MIRACCO, E. (2007), Analisi di temi del romanzo Kshtjella di Ismail
Kadare, Roma.
OMARI, A. (2005), Pjetr Bogdani, eta e profetve, botim i Institutit t
Gjuhsis dhe Letrsis t Akademis s Shkencave, Tiran.
OSMANI, T. (1999), Udha e shkronjave shqipe, histori e alfabetit, botim i
Idromeno.
QSA (2012), Qendra e Studimeve Albanologjike, faqja zyrtare, Instituti i
Gjuhsis dhe i Letrsis, rubrika Departamenti i Leksikologjis dhe i
Terminologjis.
RIZA, S. (2002), Pes autort m t vjetr n gjuhn shqipe, Tiran.
RUGOVA, I. (1987), Katr urata origjinale t Buzukut, n Rilindja.
15

Shaban SINANI
__________________________________________________________________________

28. SINANI, Sh. (2011), Letrsia n totalitarizm dhe Dossier K, Tiran.

29. SVANE, G. (1986), Rituale Romanum (1621), Pjetr Budi, Aarhus
Universitet.
30. SVANE, G. (1986), Speculum Confessionis (1621), Pjetr Budi, Aarhus
Universitet.

16

Bajram KOSUMI
HISTORIA E LETRSIS MIDIS FAKTOGRAFIS, DIDAKTIZMI
DHE INTERPRETIMIT KRITIK
1. N mendimin letrar shqiptar, pas viteve nntdhjet t shekullit XX, ka
pasur nj diskutim t madh pr historin e letrsis shqiptare, m drejt pr rishikimin
e historis s letrsis shqiptare. Prve ngritjes s shtjeve ansore e politikoletrare, t natyrshme kto pr shkak t inercionit q rridhte nga nj situat letrare e
dirigjuar nga politika pr rreth pesdhjet vjet, n kto diskutime jan trajtuar edhe
disa nga elementet themelore n procesin e komunikimit historik letrar, si: shtje t
metodologjis s historis s letrsis, shtje t objektit t studimit, shtje t
periodizimit etj. Edhe n vitet gjashtdhjet t shekullit XX, si thon autort e
Historis s letrsis shqipe [1959], n qarqet letraro-politike n Shqipri ka pasur
nj debat pr historin e letrsis shqiptare.1 N periudhn midis dy luftrave
botrore, po ashtu ka pasur nj diskutim pr periodizimin e historis s letrsis
shqiptare, si te abej2, Namik Resuli3, Filip Fishta4 etj. Gjithsesi, diskutimi i pas
viteve nntdhjet sht m prmbajtsori dhe m i liruari nga faktor jashtletrar e
jashtkulturor. Ky diskutim ka arritur edhe nivelin e konferencave shkencore5 dhe
n to jan trajtuar shum shtje teorike dhe praktike, t cilat diskutohen edhe n
historit e letrsive t kombeve t tjer. Q nga koha kur jan br kto diskutime e
1

Eqrem abej, Pr gjenezn e literaturs shqipe, n Studime gjuhsore V, Rilindja,

Prishtin, 1975, fq. 101-135.
2
Prve periodizimit t letrsis shqiptare q bn Resuli n Shkrimtar shqiptar/Nga
Buzuku tek Arbresht e Greqis, 1, (1941), ai merr pjes aktive edhe n debatet publike pr
shtje t ndryshme t historis s letrsis shqiptare. Shih artikujt Gegrishtja a po
toskrishtja, Prsri mi pjestimin e historis s letrsis shqipe(Cituar sipas Enver
Muhametaj, Mendimi letrar shqiptar 1939-1944, Bota Shqiptare, Tiran, 2008).
3
Filip Fishta, Pr nji pjestim ma t drejt t letratyrs son, (Cituar sipas Enver
Muhametaj, Mendimi letrar shqiptar 1939-1944, Bota Shqiptare, Tiran, 2008).
4
Konferenca shkencore nn organizim t Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhsis dhe i
Letrsis, me tem: Letrsia si e till/problem t vlersimit t trashgimis son letrare,
mbajtur n Tiran, m 28-29 mars 1996. Konferenca e dyt, nn organizim t Akademis s
Shkencave dhe t Arteve e Kosovs dhe Akademis s Shkencave t Shqipris, me titull:
Historia e letrsis shqipe, mbajtur n Prishtin, m 30-31 tetor 2009.
5
Osvald Dykro & Cvetan Todorov, Fjalor enciklopedik i shkencave t ligjrimit, Rilindja,
Prishtin, 1984, fq. 467. Marina Katnic-Bakarsic, Stilistika, Naucna i Universitetska Knjiga,
Sarajevo, 2001, fq. 15.

17

Bajram KOSUMI
__________________________________________________________________________

deri m sot, nj periudh afro njzet vjeare, prve studimeve monografike,

studimeve krahasimtare brenda trungut shqiptar dhe studimeve t shfaqjeve letrare t
pastudiuara sa duhet apo t heshtura m par, ende nuk ka nj prodhim t historis
s letrsis shqiptare, kshtu q efekti i ktyre diskutimeve ende mbetet vetm n
nivelin teorik. Historia e letrsis shqiptare [1995] e Robert Elsie-t, e shkruar
anglisht, edhe pse sht botuar n prag t ktyre diskutimeve, ka mbetur e paprekur
prej tyre, sepse vet Elsie, nxns i shkollave studiuese perndimore, nuk ka qen i
ndikuar as nga kto diskutime e as nga historia marksiste e letrsis. Si duket,
diskutimi pr historin e letrsis shqiptare ende duhet t vazhdoj.
2. N diskutimet e deritashme, sa do frytdhnse, kan shptuar pa u
prmendur ose pa u diskutuar sa duhet, edhe disa shtje me interes. Njra prej tyre
sht funksioni i historis s letrsis. Ktu, nocioni funksion ka t njjtin kuptim
sikur n gjith shkencn e ligjrimit. Pr shembull, gjuha e folur dhe e shkruar
prdoret n funksione t ndryshme, dhe mbi kt baz Karl Byleri, t cilin m von
e plotson Roman Jakobsoni, dallojn funksionet e gjuhs.6 Po ashtu, gjuha merr dhe
i shndrron n norm disa shprehsi t veanta, varsisht prej rrethit shoqror ku
flitet apo shkruhet, dhe mbi kt baz jan krijuar stile t ndryshme t ligjrimit, t
cilat i studion stilistika funksionale. Pra, nocioni histori funksionale nnkupton nj
varg parimesh t ndryshme pr shkrimin e nj historie t letrsis, deri te qllimi se
pr cilin lexues shkruhet ajo histori. Kshtu, pr shembull, nj histori e letrsis pr
nxns t shkollave t mesme dallon nga nj histori e letrsis pr student t
letrsis. Pr vet letrsin ka mendime t ndryshme, shpesh polarizuese, pr
funksionin e saj, ndrsa historia e letrsis gjithnj ka nj funksion shoqror.
Letrsia ekziston vetm pr individin, ndrsa historia e letrsis ekziston n radh t
par pr kolektivitetin. Ajo shkruhet pr kolektivitetin, e n kuptimin e teorive
moderne pr brezin, gjeneratn letrare. Historia e letrsis, qoft edhe kur bhet nga
individi dhe mbi parimin se historia e letrsis sht histori e individve krijues,
prsri ajo sht nj diskutim letrar publik n lidhje me t kaluarn letrare. Si e
ktill, historia e letrsis ka funksion n shoqri, dhe ajo duhet t trajtohet edhe n
raport me kt funksion.
3. N kt artikull ne do ti trajtojm historit e letrsis shqiptare t shkruara
deri m tash n raport me parimin e funksionalitetit t historis s letrsis, dhe mbi
kt baz do t provojm tipizimin e historive t letrsis s deritashme dhe n
prfundim do t nxjerrim disa vlersime pr shkrimin e historive t ardhshme t

Gaetano Petrota, Populli, gjuha dhe letrsia shqiptare [1932], prkthyer nga Qemal Velija,
Botimet Almera, 2008, fq. 11. T gjitha citimet e ktij libri n kt artikull do t bhen nga
ky botim.

18

HISTORIA E LETRSIS MIDIS FAKTOGRAFIS, DIDAKTIZMI DHE ...

__________________________________________________________________________

letrsis, duke pasur parasysh funksionin q do t kryej historia e letrsis shqiptare

n shoqrin s cils i dedikohet.
4. Dy historit m autoritative t letrsis shqiptare deri n prfundim t
Lufts s Dyt Botrore jan ajo e Gaetano Petrota-s Populli, gjuha dhe letrsia
shqiptare [1931], e shkruar n italisht dhe, n radh t par pr lexuesin jo
shqipfols, dhe historia dy vllimshe, e hartuar nga Namik Resuli [nn kujdesin e
Ernest Koliqit] Shkrimtart shqiptar/nga Buzuku tek arbresht e Greqis, vllim 1
[1941] dhe nga Karl Gurakuqi [nn kujdesin e Ernest Koliqit], Shkrimtart
shqiptar/Rilindja, vllim 2 [1941]. N parathnien e historis s tij t quajtur
Lexuesit, Petrota e tregon parimin baz dhe metodologjin pr historin e tij:
Rendita edhe njher, pra, lndn e bollshme bibliografike t mbledhur nga
un prgjat shum vitesh hulumtimesh t kujdesshme dhe kshtu ka ardhur n drit
ky libr, i cili n trsin e tij, prmbledh t gjith ato njoftime rreth popullit, gjuhs,
letrsis dhe studimeve shqiptare, q deri m tash krkoheshin m kot n fardo
manuali.
Dhe m posht, ai thekson vet mungesn e librit:
[...] mungesa e nj przgjedhjeje mes veprave me nj far vlere artistike dhe
e shkrimeve edhe m pak se mediokre, q jan prmendur n kt vllim, ku
mbizotron shqetsimi, q mund t duket i tepruar, pr t shnuar libra,
broshura dhe periodik si burime gjuhsore pr Fjalorin Shqiptar. 7
4.1. Si shihet, edhe nga vet prcaktimi i Petrota-s, po edhe nga prmbajtja e
librit, historia e tij sht nj faktografi pr historin e letrsis shqiptare, ose nj
sprov pr nj enciklopedi t kulturs shqiptare. N pjesn m t madhe, kjo histori
sht nj renditje kronologjike e autorve dhe e veprave t tyre, pa interpretuar e pa
vlersuar vepra, autor e periudha letrare. Kjo bie n sy sidomos n pjesn e fundit
t librit, ather kur Petrota nuk ka informacione dhe mjaftohet vetm me shnimin
e emrit t shkrimtarit dhe me ndonj fjali shtes, si: Ka shkruar poezi q jan br
popullore pasi ishin prhapur mes lufttarve pr liri.8 Kt prirje t Petrota-s pr t
shkruar historin e letrsis shqiptare si nj enciklopedi9 e ka vrejtur edhe E.
Pavolini, supozojm si lexues i dorshkrimit, pasi q Petrota e citon n parathnien e
tij, e i cili thot:
[...] libri juaj, n kt kndvshtrim, do t prbj nj lloj enciklopedie t
Shqipris letrare: vepr pr t ciln vrtet ndjehej nevoja.10
7

Petrota, fq. 397.

8 Shiko edhe Sabri Hamiti, Histori e letrsi, n Histori e letrsis shqipe/material t
Konferencs shkencore 30-31 tetor 2009, n Prishtin, ASHKA dhe ASHSH, fq. 12.
9
Petrota, fq. 12.
10
N vllimin e par jan shnuar si autor t teksteve: Aleksander Xhuvani, Filip Fishta,
Justin RrotaKarl Gurakuqi, Lumo Skendo, Namik Resuli, Rosolin Petrotta, Simon Shuteriqi

19

Bajram KOSUMI
__________________________________________________________________________

5. Histori e dyt, ajo e Resulit dhe e Gurakuqit, ka nj funksion t ndryshm

nga Petrota. Fillimisht, ajo sht botuar nga Ministria e Arsimit, s dyti ajo sht
shkruar nga shum autor11, s treti bashk me tekstin historik botohen edhe pjes t
zgjedhura prej secilit autor t trajtuar dhe s katrti, historia u sht dedikuar
nxnsve t shkollave t mesme t Shqipris.12 Prve t dhnave bibliografike, pr
secilin shkrimtar t trajtuar ka edhe shnime pr veprat e tyre dhe pjes nga veprat e
tyre, ndrsa pr nj numr t konsiderueshm t autorve, si duket m eminent pr
shkruesit e historis, jepen edhe vlersime letrare, gjuhsore e stilistike.
5.1. Historia e Resulit dhe e Gurakuqit sht e shkruar si nj histori didaktike,
pr nevojat e nxnsve t shkollave t mesme shqiptare, e vende vende dalin n pah
edhe prirjet akademike t shkruesve, si jan pjest ku flitet pr gjuhn dhe stilin e
autorve t trajtuar. Por, n thelbin e saj, kjo histori mbetet nj histori didaktike, e
shkruar pr t edukuar breza t rinj.
6. N dekadat e metods soc-realiste historia m autoritative qe Historia e
letrsis shqipe, n dy vllime, hartuar nga shum autor13, nn redaktimin
prfundimtar t Dhimitr S. Shuteriqit, botuar n vitin 1959. N vitin 1983 botohet
edhe nj histori tjetr, Historia e letrsis shqiptare, ne redaktim t Dhimitr S.
Shuteriqit, hartuar nga shum autor, po ajo mbeti prsri n hijen e historis s vitit
1959. Pr kto dy histori tashm sht folur tepr shum, edhe pse ato vazhdojn t
mbeten ndr librat m t cituar historik pr letrsin shqiptare. Pa dyshim, nn
ndikimin e metods marksiste n letrsi, sidomos historia e vitit 1983 sht shum e
njanshme. Megjithat, kjo nuk sht shtje jona ktu. Nga aspekti i metodologjis,
Historia e letrsis shqipe (1959) sht historia e par e letrsis shqiptare, n t
ciln jepen n kuadro t gjra vlersime kritike historiko-letrare, kulturore e
filozofike, n frymn e marksizmit, prpara se t flitet pr vet autort e veprat e
tyre. Nga aspekti i funksionit, kjo histori u dedikohet studentve dhe studiuesve t
tjer t letrsis shqiptare. Fakti q nga kto histori jan edukuar t gjith studentt e
letrsis shqiptare q nga viti 1960 e deri pas viteve 90 n Shqipri, dhe nga viti

dhe Zef Valentini. Ndrsa n vllimin e dyt jan shnuar si autor t teksteve: Aleksander
Xhuvani, Andon Frashri, Filip Fishta, Gjon Kamsi, Henrik Lacaj, Justin Rrota, Karl
Gurakuqi, Kol Kamsi, Namik Resuli, Nexhat Haki, Rosolin Petrotta, Stefan Shundi, Sterjo
Spasse, Vedat Kokona dhe Zef Valentini. Shih pr kt edhe shnimin n faqen 211 t librit
t Enver Muhametaj, Mendimi letrar shqiptar 1939-194 [2008].
11
Enver Muhametaj, Mendimi letrar shqiptar 1939-194, Qendra e Studimeve Albanologjike,
IGJL, 2008, fq. 211.
12
Autort e shnuar: Dhimitr S. Shuteriqi, Koco Bihiku, Mahir Domi, Vehbi Bala, Ziaudin
Kodra dhe Zihni Sako.
13
Sabri Hamiti, Histori e letrsi, n Histori e letrsis shqipe/material t Konferencs
shkencore 30-31 tetor 2009, n Prishtin, ASHAK dhe ASHSH, fq. 14.

20

HISTORIA E LETRSIS MIDIS FAKTOGRAFIS, DIDAKTIZMI DHE ...

__________________________________________________________________________

1975 e deri n prag t viteve 90 edhe n Kosov e dshmon edhe kt prirje

didaktike t ksaj historie. Megjithat, diskutimet e gjera n kt histori pr letrsin
popullore, pr letrsin e vjetr shqiptare, pr letrsin e Rilindjes Kombtare dhe
pr letrsin e sotme shqiptare [t paslufts s dyt], mbeten deri n vitet 80 sprova
m serioze pr nj histori shkencore t letrsis shqiptare, apo si paraplqejn disa
studiues, pr nj histori akademike.14 Kjo histori n funksionin e saj kishte dy prirje:
pr t qen histori akademike dhe pr t qen histori didaktike.
7. Q nga vitet 80 e kndej t shekullit XX, n Prishtin formsohen prirje t
tjera n studimin e letrsis dhe t historis s saj. Rexhep Qosja fillimisht, m von
edhe Sabri Hamiti, bashk me pasuesit e tyre, provuan shkrimin e historive t
letrsis mbi parime e metodologji letrare, si interpretime kritike t letrsis s
tradits. I pari, Rexhep Qosja, e shkroi nj histori t romantizmit shqiptar, duke e
cilsuar, studiuar dhe trajtuar si nj shkoll letrare. Qosja arriti me sukses ti
tejkaloj shum pengesa teorike letrare e filozofike pr historin e letrsis
shqiptare15, duke e studiuar letrsin e romantizmit shqiptar nga strukturat e
brendshme letrare dhe n lidhshmri me marrdhniet jashttekstore16 dhe duke iu
prmbajtur fuqimisht parimit t relativitetit historik, ose parimit t historizmit, si e
quajn disa, t afishuar nga Fridrih Schlegeli, n fjalin antologjike: Krejt ka
sht e bukur, e bukur sht ktu dhe tash, ose atje dhe ather, por asesi
abstrakte.17
7.1. I dyti, Sabri Hamiti, i orientoi studimet historike t letrsis shqiptare kah
teksti letrar, duke u nisur nga pozita kulturore e lexuesit t sotm, duke interpretuar
dhe vlersuar tekstin letrar nga kjo pozit. Nocioni themelor teorik i tij sht leximi
14

Disa prej ktyre shtjeve edhe sot vazhdojn t ridiskutohen, si sht prfshirja apo
mosprfshirja n histori t letrsis s teksteve, t cilat nuk i plotsojn saktsisht krkesat
pr t qen letrsi. Shih kumtesat e Shaban Sinanit dhe t Milazim Krasniqit n Konferencn
Shkencore Historia e letrsis shqipe, 30-31 tetor 2009, n organizim t ASHAK dhe
ASHSH.
15
Rexhep Qosja, Historia e letrsis shqipe/Romantizmi I, Rilindja, Prishtin, 1984, fq. 7.
16
Cituar nga Zdenko Skreb/Ante Stamac, Uvod u knjizevnost/teorija, metodologija, Globus,
Zagreb, 1986, fq. 38.
17
Teoria e tij mund t kuptohet nga prkufizimi i tij pr leximin, t cilin po e japim ktu t
tr:
Lexuesi n vepr e zbulon krijuesin dhe partnerin pr dialog dhe n kt vshtrim leximi
kthehet n dialog e dramatik t ballafaqimit t dy subjektiviteteve. Ky proces
ndrkomunikues e ndrkrijues prodhon domethnien e vecant t tekstit n lexim, ku nuk
mund t ket plqim t prgjithshm, se ather do t ket srish monolog; as mohim t
prgjithshm, se ather do t ket prjashtim. Me nj fjal, leimi dialogues sht ndeshje e dy
botrave, dy subjekteve, dy jetve, q i zbulohen njra tjetrs duke dhn nj proces t gjall
t rikrijimit.
Vepra n kt far t leximit gjithmon zbulon nj kuptim t ri, ashtu si subjekti lexues
rizbulon dhe riprovon veten n nj variante t re. [fq. 49]

21

Bajram KOSUMI
__________________________________________________________________________

dhe, me kt fakt, ai afishon afrsin e tij me teorin e recepcionit n letrsi. Mbi

kt nocion ai ka provuar t krijoj edhe teorin e tij t letrsis, n librin
Bioletra/nj teori e shkrimit dhe e leximit [2000].18 Ky koncept teorik i jep atij
mundsin q t vlersoj e t rivlersoj traditn letrare shqiptare, duke konfirmuar,
ndryshuar apo prmbysur shum her hierarkin tradicionale t historis s letrsis
shqiptare. T lexohet Mjeda sot, me kt fjali e fillon Hamiti studimin e tij pr
Mjedn.19 Kjo sht kryefjala e tij, e cila mund t vihet para do autori t trajtuar
prej tij. Me kt qasje studimore teorike ai nxori n drit t re shum emra t
mdhenj t historis s letrsis shqiptare, si Lasgush Poradeci, Faik Konica, Zef
Zorba, Bilall Xhaferi, Anton Pashku. Me kt qasje studimore ai ka provuar t
prkufizoj periudha, shfaqje, poetika, grupime letrare dhe individualitete letrare nga
historia e letrsis shqiptare.20
7.2. Edhe Qosja edhe Hamiti kan hapur dern pr nj histori t letrsis
shqiptare me kritere letrare. Hamiti kshtu e prkufizon kt mundsi:
[...] ather sht udha e hapur q t shkruhet historia e letrsis shqipe me
kritere letrare, si shkenc e suksesioneve apo e transformimeve, si shkenc e
temave, stileve ideve, si shkenc e t dhnave letrare dhe e vlersimeve. [...]
shtja sht t shkruhet tashme historia e letrsis shqipe e nivelit
akademik, e jo m historia e letrsis shqipe e nivelit didaktik. Nj histori e
letrsis shqipe, ku do t ket t dhna, interpretim, sistemim dhe vlersim. 21
N rrug t Qosjes e t Hamitit kan ecur edhe nj numr i historianve t
letrsis, t vjetr e t rinj, ose edhe asi q kan ndryshuar pikpamjet marksiste pr
historin e letrsis.
8. sht edhe nj histori e letrsis shqiptare, e cituar mjaft shum n dekadn
e fundit. Kjo sht Historia e letrsis shqiptare e Robert Elsie-t, e shkruar n
anglisht dhe e botuar n New York, m 1995. Libri sht prkthyer n shqip nga
Abdurrahim Myftiu.22Fakti i par i rndsishm pr kt histori sht prjashtimi i

18

Sabri Hamiti, Studime letrare, ASHAK, Prishtin, 2003, fq. 187.

19Kemi ktu parasysh veprat e Tematologjia, ASHAK, Prishtin, 2005, dhe Albanizma,
ASHAK, Prishtin, 2009.
20
Sabri Hamiti, Histori e letrsis, n ASHAK dhe ASHSH, Historia e letrsis
shqipe/Materiale t Konferencs shkencore m 30-31 tetor 2009, n Prishtin, botim i
ASHAK, Prishtin, 2009, fq. 7-21.
21
Robert Elsie, Historia e letrsis shqiptare, Dukagjini, Pej, 2001. Citimet nga ky libr i
referohen ktij botimi.
22
N Konferencn e prmendur Historia e letrsis shqipe t dy akademive shqiptare jan
artikuluar, sa do me nj not t disonancs, q t tri kto prirje dhe kta tipa t historis s
letrsis shqiptare. Afro tetdhjet vjet pas Gaetano Petrota-s, i cili bnte prova dhe thirrje
pr botimin e shpejt t nj enciklopedie t letrsis shqiptare, nj studiues bashkkohor,

22

HISTORIA E LETRSIS MIDIS FAKTOGRAFIS, DIDAKTIZMI DHE ...

__________________________________________________________________________

kriterit politik, apo i fardo kriteri tjetr jashtletrar n prmbajtjen e librit. Fakti i
dyt, e theksuar edhe nga vet autori n parathnie, sht mungesa e gjykimeve
kritike pr vepra, autor, shfaqje apo periudha letrare t letrsis shqiptare. Fakti i
tret sht mbushullimi i librit me fakte t ndryshme biografike e bibliografike. Pr
kah funksioni i saj, kjo histori sht e afrt me prirjet pr shkrimin e historis s
letrsis si nj enciklopedi. Po ende, mund t thuhet me siguri t plot, se nuk ka
edhe nj libr tjetr t historis letrare shqiptare n t ciln ka m shum t dhna
pr letrsin shqiptare. Mbase, ky sht elementi mbizotrues dhe ana m e fort e
ksaj historie.
9. Pasi shqyrtuam historit m me ndikim t letrsis shqiptare t deri tashme,
nga prizmi i funksionalitetit t tyre si histori letrsie, mund t bjm klasifikimin e
tyre n tipa t ndryshm, n baz t funksionit t tyre.
N grupin e par jan historit e letrsis t shkruara si, apo me prirje pr t
qen, enciklopedi t letrsis shqiptare.23 Ktu hyjn dy histori t letrsis: 1.
Populli, gjuha dhe letrsia shqiptare [1931] e Gatano Petrota-s dhe 2. Historia e
letrsis shqiptare [1995] e Robert Elsiet. Nj sprov e ka br edhe Hasan Hasani
me librin enciklopedik Leksikon i shkrimtarve shqiptar 1501-2003 [2003].
N grupin e dyt hyjn historit me funksion didaktik, t shkruara pr
nevoja t nxnsve, t studentve apo edhe t msuesve t letrsis npr shkolla.
Ktu hyn historia dy vllimshe: Shkrimtart shqiptar/nga Buzuku tek arbresht e
Greqis, vllim 1 [1941] e Namik Resulit dhe, Shkrimtart shqiptar/Rilindja, vllim
2 [1941] e Karl Gurakuqit [q t dyja nn kujdesin e Ernest Koliqit]. Ktu pjesrisht
hyn edhe Historia e letrsis shqipe [1959], n dy vllime, hartuar nga shum
autor24, nn redaktimin prfundimtar t Dhimitr S. Shuteriqit.
N grupin e tret t historive hyjn historit, apo librat me prirje historike, t
hartuara mbi parime letrare, n funksion t dijeve akademike pr historin e letrsis
dhe n funksion t lexuesve t rinj. Ktu hyjn n radh t par 1. Historia e
letrsis shqipe/Romantizmi I, II dhe III [1984] e Rexhep Qoses dhe 2. studimet
historike-letrare t Sabri Hamitit.
10. Kta tre tipa t historis s letrsis shqiptare, pra, historia si enciklopedi
letrare, historia si mjet edukimi dhe historia si modus i dijes dhe leximit gjithmon
t ri t trashgimis letrare, t klasifikuara sipas funksionit t tyre dhe t realizuara
Ardian Marashi prsrit t njjtat thirrje pr nj histori didaktike dhe nj enciklopedi letrare.
Po aty, Sabri Hamiti bn thirrje pr nj histori letrare akademike, hartuar mbi kritere letrare.
23
Autort e shnuar: Dhimitr S. Shuteriqi, Koco Bihiku, Mahir Domi, Vehbi Bala, Ziaudin
Kodra dhe Zihni Sako.
24
Pjetr Bogdani, Kngt e Sibilave/letrsi msimore pr nxnsit e klass VIII t shkolls
fillore, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Msimore i Kosovs, Prishtin, pa vit botimi.

23

Bajram KOSUMI
__________________________________________________________________________

n periudhn gati se njqind vjeare t shkrimit t historis letrare shqiptare,

paraqesin jo vetm nj t kaluar historiko-letrare, por edhe bazn m t mir pr
shkrimin e ardhshm t historis s letrsis. Edhe sot lexuesi i letrsis shqiptare ka
nevoj pr kta tre tipa t historis s letrsis dhe, gjith se cili q ngrihet kundr
nj tipi e n favor t nj tipi tjetr, nuk tregon asgj prve kufizimeve historike dhe
metodologjike n studimin e letrsis. Secili prej ktyre tre tipave t historis s
letrsis ka parimet dhe metodologjin e vet, ka lexuesin e vet dhe ka funksionin e
vet. Ngatrrimi i ktyre parimeve, metodologjive, i lexuesit dhe funksionit t
historis s letrsis krijon probleme q duken t pazgjidhshme dhe q pengojn
shkrimin e historis s letrsis shqiptare, n cilndo form t saj. Historia e Petrotas nuk mund t kuptohet jasht suazave t nj enciklopedia letrare dhe kulturore
shqiptare, prndryshe lindin nj varg problemesh teorike, metodologjike e parimore
dhe, si rrjedhoj krijohet prshtypja se historia e letrsis sht nj grumbull, i madh
ose i vogl, i datave, i autorve dhe i titujve t librave. As studimet historike-letrare
t Qoses e t Sabri Hamitit nuk mund t kuptohen si histori didaktike, sepse edhe kjo
do t krijonte t njjtat probleme dhe, si rrjedhoj, ndodh ajo q nxnsit e klass s
tet t shkolls fillore ta kan detyr obliguese leximin dhe interpretimin e Kngve
t Sibilave t Pjetr Bogdanit25, pun kjo prtej kapaciteteve intelektuale, kulturore
dhe moshs s tyre. Asnjri prej ktyre tre tipave t historis s letrsis shqiptare
nuk i prmbush nevojat, krkesat dhe shijen e t gjith lexuesve, ndrsa t tria s
bashku dhe secila pr vete, prmbushin krkesat, nevojat dhe shijen e t gjith
lexuesve t ksaj letrsie, prkatsisht t lexuesve t klasifikuar. Lexuesit t sotm t
letrsis shqiptare i duhen q t tre tipat e historis s letrsis: historia
enciklopedike e letrsis, historia akademike e letrsis dhe historia didaktike e
letrsis.

Bibliografia
1.

2.
3.

25

Aa, Nn. (1975), Historia e letrsis shqipe, I-II, nn redaktimin e

Dhimitr S. Shuteriqit, botim i tret, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve
Msimore i KSA t Kosovs, Prishtin.
Aa, Nn. (1989) Historia e letrsis shqiptare, nn redaktimin e Dhimitr
S. Shuteriqit, Rilindja, Prishtin.
Akademia e Shkencave e Shqipris, Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis
(1996), Letrsia si e till/problem t vlersimit t trashgimis son
letrare/ Akte t Konferenca shkencore me kt tem, t mbajtur n
Tiran, m 28-29 mars 1996, Toena, Tiran.

P. Van Tieghem, Les influences trangres sur la littrature franaise, PUF, Paris, 1967,
f.64.

24

HISTORIA E LETRSIS MIDIS FAKTOGRAFIS, DIDAKTIZMI DHE ...

__________________________________________________________________________

4.

5.

6.
7.
8.
9.

10.
11.
12.

13.
14.
15.
16.
17.
18.

19.
20.

21.

Akademis s Shkencave dhe t Arteve e Kosovs dhe Akademis s

Shkencave t Shqipris (2009), Historia e letrsis shqipe, Materiale t
Konferencs shkencore m (30-31 tetor 2009), n Prishtin, botim i
ASHAK, Prishtin.
Marashi, Ardian (2009), Pse, si dhe kush duhet ta rishkruaj historin e
letrsis shqipe, teza pune, n ASHKA dhe ASHSH, Histori e letrsis
shqipe, material t Konferencs shkencore (30-31 tetor 2009), n
Prishtin, Botim i ASHAK.
abej, Eqrem (2002), Shqiptart midis Perndimit e Lindjes, abej,
Tiran.
Dykro, Osvald & Todorov, Cvetan (1984), Fjalor enciklopedik i
shkencave t ligjrimit, Rilindja, Prishtin.
Elsie, Robert (2001), Historia e letrsis shqiptare, Dukagjini, Pej.
Muhametaj, Enver (2008),Mendimi letrar shqiptar 1939-194,Qendra e
Studimeve Albanologjike/Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, Bota
Shqiptare, Tiran.
Gaetano, Petrota (2008), Populli, gjuha dhe letrsia shqiptare (1932),
prkthyer nga Qemal Velija, Botimet Almera.
Gurakuqi, Karl (2007), Shkrimtart shqiptar/Rilindja, vllim 2 1941,
nn kujdesin e Ernest Koliqit, botim i dyt, Pakti, Tiran.
Hamiti, Sabri (2009), Histori e letrsi, n ASHAK dhe ASHSH, Histori e
letrsis shqipe, material t Konferencs shkencore (30-31 tetor 2009),
n Prishtin, Botim i ASHAK.
Hamiti, Sabri (2009), Albanizma, ASHAK, Prishtin.
Hamiti, Sabri (2003), Studime letrare, ASHAK, Prishtin.
Hamiti, Sabri (2005), Tematologjia, ASHAK, Prishtin.
Hasani, Hasan (2003), Leksikoni i shkrimtarve shqiptar 1501-2003,
Faik Konica, botimi i tret Prishtin.
Katnic-Bakarsic, Marina (2001), Stilistika, Naucna i Universitetska
Knjiga, Sarajevo.
Krasniqi, Milazim (2009),Tekstet joletrare si burim i deformimit t
historis s letrsis shqipe, n ASHKA dhe ASHSH, Histori e letrsis
shqipe, material t Konferencs shkencore (30-31 tetor 2009), n
Prishtin, Botim i ASHAK.
Qosja, Rexhep (1984), Historia e letrsis shqipe/Romantizmi I, Rilindja,
Prishtin.
Resuli, Namik (2007), Shkrimtart shqiptar/nga Buzuku tek arbresht
e Greqis, vllim 1 (1941), nn kujdesin e Ernest Koliqit, botim i dyt,
Pakti, Tiran.
Sinani, Shaban (2009), Historishkrimi letrar dhe disa dukuri
ndrkulturore, n ASHKA dhe ASHSH, Histori e letrsis shqipe,
25

Bajram KOSUMI
__________________________________________________________________________

material t Konferencs shkencore (30-31 tetor 2009), n Prishtin,

Botim i ASHAK.
22. Skreb, Zdenko/Stamac, Ante (1986), Uvod u knjizevnost/teorija,
metodologija, Globus, Zagreb.
23. Xhiku, Ali (2003), Duke lexuar letrsin e traditss..., Dituria, Tiran.

26

Avdi VISOKA
NDIKIMET E STUDIMEVE FRNGE N MENDIMIN LETRAR
SHQIPTAR
Studimet letrare shqiptare, t cilat nisin me impresione, recensione okazionale
gazetareske etj., m von, m zhvillimin edhe t korpusit letrar shqiptar, fillojn e
zgjerohen me aplikimin e formave t tjera studimore, duke aplikuar edhe arritjet e
qerthujve studimor perndimor n fush t filozofis dhe kritiks edhe n studimet
moderne shqiptare.
Nj pjes e mir e studimeve t reja shqiptare ka thithur filozofit dhe
metodologjit e fuqishme frnge t shekullit XX duke i prdorur si aparatur studimi
n letrat shqipe. Kjo ka ardhur qoft si frym e shkollimit, studimit, leximit apo edhe
prkthimit t literaturs s njohur t autorve eminent frng n fush t studimeve
humane.
Prandaj, n kuadr t ktij punimi do t prpiqemi t hetojm se si sht
mishruar aparatura teorike e kritike e autorve t njohur frng qoft nga fusha e
historis s letrsis si Lanson-i apo t strukturalizmit si Barthes-i, Genette-i,
Todorov-i etj., n studimet moderne shqiptare dhe cilat jan rezultatet e ktij ndikimi
n konsolidimin e studimeve letrare shqiptare duke u br kshtu edhe pjes e
tradits s kritiks letrare shqiptare.
FILLET E MENDIMIT KRITIK SHQIPTAR DHE NDIKIMET
FRNGE
Nuk ka krijimtari letrare pa ndikime letrare1, pohonte Van Tieghem-i, njri
ndr autoritetet m t rndsishme letrare franceze, duke hulumtuar ndikimet e
letrsive t huaja n letrsin franceze. Kto ndikime, konstatonte ai, mund t vijn
nga entitete t natyrave t ndryshme si epoka n kuptimin e gjer t fjals,
fenomenet kulturore, autort e mdhenj, veprat, institucionet etj. do letrsi, e
madhe apo e vogl, iu shtrohet ktyre ndikimeve. Edhe letrsia shqipe nuk bn

P. Van Tieghem, Les influences trangres sur la littrature franaise, PUF, Paris, 1967,
f.64.

27

Avdi VISOKA
__________________________________________________________________________

prjashtim. Kultura frnge duke qen ndr m t mdhat natyrshm e shtriu

ndikimin e vet edhe mbi letrsin shqipe.
Vetdijes pr letrsi nacionale i paraprin vetdija pr nacionalen dhe pr
shtetin. Kjo sht edhe krkesa q ky Seminar ia shtroi vetes n sesionin e sivjetm
shkencor t letrsis: Studimet letrare shqiptare (1912-2012).Pra nj ngjarje
kulturore, po edhe politike, jubilare. Edhe programet e para shtetformuese shqiptare
u frymzuan dhe u artikuluan edhe nga fryma liridashse franceze. Le t kujtojm
edhe nj her programin e frymzuar nga idetshtetformuese franceze t Sami
FrashritShqipria ka qen, sht dhedo t bhet, t botuar edhe n frngjisht
m 1899 si vizion i par, si projekt dhe si platform e realizimit t shtetit shqiptar; le
tu bjm homazh me kt rast edhe PashkoVasspr romanin e par shqiptar por t
shkruar n frngjishtpor edhe t inspiruar nga krijimtaria romaneske franceze e
kohs, Dora dIstrias, Thimi Mitkos dhe t shumt tjerve q t pajisur me idealet
liridashse franceze kontribuan fuqishm nkrijimin dhe maturimin e vetdijes
shtetformuese dhe npavarsin e Shqipris.
Konstituimi i mendimit kritik letrar shqiptar poashtu lidhet me arealin
kulturor e letrar frankofon. Studimet letrare shqiptare nisin me impresione,
recensione okazionale gazetareske n revistn Albania t Faik Konics. Me t
fillojn edhe kontradiktat n studimet letrare shqiptare, pr t ciln dukuri mund t
thuhet se sht m origjinalja n krejt studimet letrare shqiptare. Kritika
impresioniste e Konics pr t ciln sht br aq buj ka fare pak ose asgj t
prbashkt me kritikn impresioniste t Jules Lematre2 njrit ndr personalitetet m
t fuqishme por edhe m kontradiktore t kulturs franceze.N kt kontekst, Konica
qndron m afr kritiks zhurnalistike pozitiviste t Saint-Beuve-it, si pati veneruar
Ibrahim Rugova3. Sidoqoft, emri i Brukselit lidhet me lindjen e mendimit kritik
letrar shqiptar, veanrisht t asaj gazetareske, dhe sjell q n origjinn e tij frymn
e mendimit francez e frankofon; frym kjo q do t jet vazhdimisht e pranishme,
her m latente e her m e dukshme, n mendimin ton kritik.
Konsolidimi i shtetit t pavarur shqiptar (1912-1939) solli themelimin e
institucioneve t qndrueshme shtetrore, kulturore e letrare.Prania franceze e asaj
kohe n Shqipri rezultoi me themelimin e Liceut t Kors si institucion m i lart
arsimor e shkencor n Shqiprin e deriathershme si dhe me krijimin e nj fryme
kulturore la francasi alternativ e asaj la turcaorientale e tradicionale. Vet
2

Jules Lematre, Les Contemporains (7 sries, 1886-1899) et Impressions de thtre (10

sries, 1888-1898).
3
Ibrahim Rugova, Kahe dhe premisa t kritiks letrare shqiptare 1504-1983, Instituti
Albanologjik i Prishtins, Prishtin, 1986, f.55.

28

NDIKIMET E STUDIMEVE FRNGE N MENDIMIN LETRAR SHQIPTAR

__________________________________________________________________________

mbreti Zog u tregua shum i hapur ndaj kulturs frnge dhe laicizimit t Shqipris.
Studimet letrare shqiptare t ksaj periudhe absorbuan arritjet e qerthujve studimor
perndimor n fush t teorive, kritiks dhe metodologjive letrare.Nj pjes e mir
e studimeve t reja shqiptare i pranoi si t vetat filozofit dhe metodologjit e
fuqishme frnge t ksaj periudhe duke i prdorur si aparatur studimi n letrat
shqipe. Kjo erdhi qoft si frym e shkollimit, studimit, leximit apo edhe prkthimit
t literaturs s njohur t autorve eminent frng n fush t studimeve humane.
Kjo ishtejo vetm periudh e konsolidimit t mendimit kritik por edhe periudha m
fertile e mendimit letrar shqiptar.Relacionet e autorve shqiptar jan tejet intensive
me ata francez; Jeronim de Rada mbante korrespondenc me Lamartine-in dhe
krijimtaria e tij shkonte n hap me rrjedhat letrare e ideore franceze e evropiane t
kohs,Konica shoqrohej me Apolliner-in, Vepra e Lasgushitu bnte jehon
simbolistve francez. Edhe paraqitja e teksteve t para teorike e kritike siVargnimi
nGjuh Shqype e Luigj Gurakuqit, Fillimet e stilistiks e t letrsis s prgjithshme
me autor Aleksandr Xhovani - Kristaq Cipo etj. nuk mund t shihen jasht
ndikimit t shkolls frnge. Poashtu kritik e shkrimtar tjert dal nga Liceu i
Kors, si Vedat Kokona e t tjer, e pasurojn peizazhin kulturor t ksaj periudhe.
Mendimi francez shum i pranishm n mendimin shqiptar t ksaj periudhe
jo vetm q la vuln e saj n t por ishte edhe nj forc shtytse, krahas t tjerave, n
orientimin e ri perndimor t mendimit shqiptar, jo vetm t atij letrar e kulturor por
edhe shoqror e politik.
MENDIMI BASHKKOHOR SHQIPTAR vs FRNG
Pas vitit 1945, mendimi letrar n Shqipri, nn trysnin e hekurt politike, u
prcaktua pr variantin m ortodoks marksist. Modeli komunist francez i paslufts jo
vetm se nuk pati ndikim n mendimin letrar shqiptar dhe nuk gjeti
bashkmendimtar, por u luftua ashpr n emr t besnikris e mandej t
trashgimis staliniste. Pr rryma tjera as q mund t bhej fjal. Frankofili Enver
Hoxha4 prpiqej ta shfrytzonte pikrisht arealin frankofon pr t eksportuar
doktrinn e tij politike e letrare, pr t ciln nuk mund t thuhet se nuk kishte
origjinalitet.Shqipria komunistenuk pranonte m ndikim, por orvatej t ushtronte
ndikim. U krijuanekipe t specializuara prkthyesish dhe n mnyr sistematike
prktheheshinn frngjisht veprat kulminante t realizmit socialist. Krahas ktyre
botoheshin edhe nj numr i konsiderueshm revistash publicistike dhe shkencore n
gjuhn frnge. Edhe ktu ekipe hulumtuesish dhe shkenctarsh, nn vzhgimin
vigjilent ideologjik, propagonin t arriturat e kulturs popullore. Duhet veneruar
ktu se ato nuk i dedikoheshin vetm Francs, por tr bots frankofone. Madje kjo
4

Luan Rama, Shqipria frankofone, Onufri, Tiran, 2001, f. 81.

29

Avdi VISOKA
__________________________________________________________________________

shihej si nj pist difuzimi e modelit ideor komunist shqiptar n bot e ndonjher

edhe nn ambalazhin e rrejshm francez. Nse ky projekt paraprakisht ishte i
destinuar q t dshtonte, ktu pati edhe deprtime t suksesshme koleterale.
Deprtimi i veprs s Kadares te publiku francez, e nprmjet tij tek ai evropian e
botror, shnon kulmin e ksaj ndrmarrjeje. Natyrisht, vepra e Kadares nuk e
kishte luksin e mbshtetjes zyrtare tTirans, porajo u botua dhe u difuzua nga
shtpit botuese franceze.
N Kosov, prkundrazi, mendimi letrar pati rrjedh m normale se sa ajo n
Shqipri. Ai u ndikua ndjeshm edhe nga mendimi letrar frng. N origjin
ekzistonin, t thuash, dy qerthuj ku ndihej, e rrall her, edhe kultivohej mendimi
frng. Por pothuaj asnjri nuk vinte direkt nga Franca; njri vinte nga Beogradi e
tjetri nga Zagrebi; respektivisht edhe orientimet ishindisi m ultra apo m liberale.
Vetm n vitet 70 hetohet nj frym e re, e quajtur ndonjher si Qarku kulturor i
Prishtins. Ithtart e ktij qarku, rndom vinin pas shkollimit t tyre n Franc. Si
frym e re ajo e forcoi edhe m tepr vetdijen nacionale dhe e prgatiti truallin
ideor pr shtetin e ri q do t lindte m pastaj at t Kosovs.
Edhe ktu mendimi letrar shqiptar njeh nj paradoks t llojit t vet. Ndodh q
studiuesi operon dhe u referohet teorive letrare apo metodologjive frnge, sidomos
asaj historike letrare dhe Lanson-it, por nuk komunikon fare n frngjisht me ato.
Kryesisht kto ndikime vijn prmes serbo-kroatishtes. Ose ndodh q komunikon n
frngjisht me ato teori dhe n emr t tyre shpiken ose shartohen fenomene t
paqena kulturore e letrare n kontekstin shqiptar duke marr pr baz nj model
francez t mirqen. Sidoqoft ktu shohin dritn libra si vepra voluminoze Historia
e letrsis shqipe me tri vllime t romantizmit shqiptar e Rexhep Qosjes,
Iluminizmi shqiptar i Masar Stavilecit etj. Fan S. Noli dhe Migjeni i Mensur Raifit,
me gjith rrshqitjete mundshme konceptuale psikanalitike, shnon kthes n
metodologjin kritike shqiptare.Ndikimet letrare frnge-shqiptare, Shqiptart sipas
udhprshkruesve frng t shekullit XIX, Fabula shqiptare e periudhs s Rilindjes
e Veli Veliut paraqesin studimet m t ekuilibruara n fush t studimeve
krahasuese shqiptaro-frnge.
N ann tjetr, ndodh q n publikstudiuesi t afishohet si nxnsi Barthes-it
t madh, por praktikat krijuese dhe metodologjike kan fare pak ose asgj t
prbashkt me strukturalizmin frng dhe strukturalizmin n prgjithsi. E ka t
tjerq sa m shum qe refuzojn prkatsin e ksaj shkolle, praktikat krijuese dhe
metodologjike t tij,aq m shum e dshmojn at si adept t asaj shkolle. Ibrahim
Rugova,nxns i Roland Barthes-it, manifestohet si reprezenti m i shquar i
strukturalizmit francez, dhe i qndron besnik ktij deklarimi deri n fund t jets s
tij. Por, veanrisht kryevepra e tij Vepra e Bogdanit nuk shkon konform ktyre
pretendimeve. M shum gjejm elemente t kritiks gjenetike aty, sesa

30

NDIKIMET E STUDIMEVE FRNGE N MENDIMIN LETRAR SHQIPTAR

__________________________________________________________________________

semiologji.Edhe Refuzimi estetikvshtir se i qndron estetiks franceze t asaj

shkolle.
Sabri Hamiti kurr nuk e pa veten pjes t ndonj shkolle; pra, as t ndonj
shkolle franceze. Por metodologjia e cila e nxori n drit Vetdijen letrare shenjon
nj moment vetdijsimi shqiptar jo vetm letrar, si sinjalizon Hamiti, por edhe
metodologjik. Dhe kjo na shpie kah Genette-i, msuesi i tij. Edhe Tematologjia
prsri e rikthen kah shkolla franceze. Edhe trashgimia e tij prsri del aty;
veanrisht te Genette-i.
N fushn e gjuhsisshquhet Rexhep Ismajli, nxns i Martinet-ut, themelues
i gjuhsis moderne shqiptare. Me Ismajlin gjuhsia shqipe e z hapin me
rrjedhatmoderne t gjuhsis franceze dhe evropiane.
Krijimtaria imagjinative e shpirtrore q prodhohet n Kosov n kt
periudh pranonndikime t ndieshme nga ajo franceze dhesi efekt i tyre shnon
avancim t dallueshm n cilsi. Thyerja me realizmin socialist sht definitive.
sht thyerje edhe n raport me traditn letrare. Duhet veuar ktu autor t veant
siAnton Pashku,Ali Podrimja, Zejnullah Rrahmani, Eqrem Basha dhe krejt nj
plejad krijuesish t t gjitha zhanreve letrare. Veprat si Oh, Lum Lumi, Zanoret e
humbura etj. mbeten shenja t nj periudhe.
Ndryshimet politike dhe kulturore t viteve 90 n Shqipri dhe prgjithsisht
n Evropn Lindore, mundsuan rikthimin e nj komunikimi normal me rrjedhat e
mendimit letrar perndimor dhe veanrisht me at frng. NShqiprivazhdojn t
ndihen zhvillime tejet kualitative n interkomunikimet kulturore, letrare dhe
institucionale n kt rrafsh.
Ndrkoh q n Kosov pr shkak te zhvillimeve m shum jashtkulturore
dhe jashtletrare, me mjaftvshtirsi po mbahet ky trend. Por edhe prania e fuqishme
frnge n Kosovn e paslufts nuk ushtroi at ndikim q e pat ushtruar dikur n
Shqipri me pavarsimin e saj. Kjo mund t jet rezultat i pranis shum t fuqishme
anglo-amerikane e gjermane dhe i politikave investuese, por edhe i krizs, edhe t
mendimit, q e ka kapluar hapsirn franceze e frankofone decenieve t fundit.
Recepienti shqiptar sht po ai i njjti, n mos edhe m pozitivisht i disponuar.
Rezultate t rndsishme jan shnuar sidomos n fushn e prkthimit. Sot
autort dhe veprat els t mendimit francez dhe frankofon, klasik dhe modern,
dialogojn n shqip intensivisht me lexuesin shqiptar.Tjetr shtje sht puna e
cilsis s ktyre prkthimeve. Por nuk mund t konstatohet e njjta gj edhe vice
versa.
Duhet pranuar me kt rast se ndikimi francez nuk e ka m at fuqin e viteve
70 edhe n arealin shqiptar,veanrisht kur sht n pyetje mendimi anglo-sakson,
por edhe ai gjerman.

31

Avdi VISOKA
__________________________________________________________________________

PERSPEKTIVAT
Nuk ka krijimtari letrare pa ndikime letrare, pohonte Van Tieghem-i.Nga ky
dimension aimund t hyj n debat me problematikat e intertekstualitetit ku
ndikimet dhe interaksionet jan toposi ku pikprehen postulatet e historis letrare me
teorit e sotme letrare.Intertekstualiteti tashm sht br metodologji e
paanashkalueshme n studimet letrare shqiptare. Ai po shrben si instrument i
sofistikuar n analizn e ndikimeve t studimeve frnge, por edhe t tjerave, n
mendimin letrar shqiptar. Integrimet e sotme evropiane gjithnj e m tepr po e
nxjerrin n plan t par nocionin e interkulturalitetit kuintertekstualiteti,sinjra nga
komponenttorganik t saj, po luan rol koheziv n dialogimine kulturave dhe n
krijimin e njsis evropiane.
Me zgjerimin e vazhdueshm t Bashksis Evropiane, pasuria kulturore e
letrare e antareve t reja po vjen duke e kompletuar trashgimin kulturore dhe
letrare evropiane. Kan mbetur fare pak copza pr kompletimin e plot t ktij
mozaiku kulturor e letrar; letrsia shqipe sht ndr t rrallat q i mungon ktij
mozaiku. Prandaj integrimi i letrsis shqipe n kuadr t Letrsis,q po merr
form, evropiane duhet t jet imperativ i saj. Ndikimet e studimeve franceze, por
edhe t tjerave, duhet ta orientojn dhe lehtsojn kt integrim t letrsis
shqipedhe t studimit t saj jo vetm n rrjedhat aktuale t letrsis evropiane por
edhe ta bjn pjes integrale t saj.

32

Nysret KRASNIQI
FENOMENE STUDIMI: FAN S. NOLI DHE MIGJENI
Shkolla jon e letrsis n Kosov, n nj zon kohore, ka qen e mbrthyer
n zjarrmin e studimit t dy autorve t letrsis son Nolit dhe Migjenit. Jan
shkruar shum recensione, analiza, komente e studime t veanta, t cilat tashm
mund t konsiderohen si pjes e tradits s kritiks letrare shqiptare.
Gjithashtu, vepra e tyre letrare e m gjer sht botuar bukur hert nga
Rilindja e Prishtins, shoqruar me vllimet monografike.1
Kta dy autor jan pjes themelore e lekturs shkollore, e cila, si e till,
pretendon q nxnsve tua hap dritaren e madhe t artit letrar.2
Pra, mund t themi se Noli dhe Migjeni tashm mund t konsiderohen autor
shkollor dhe popullor. Shkollor n planin e prezencs s tyre si aventur e klass
msimore, ndrsa popullor n planin e leximit pa detyrim nga ana e lexuesit
shqiptar.
Kshtu q, vepra e tyre, sidomos ajo poetike, tashm kaplon aureoln letrare
shqiptare si nj mit q transformon, me njohje e mosnjohje, kuptime e keqkuptime.
Dhe n kt aureol padyshim se ka ndihmuar kjo val e studimeve, t cilat thuajse
kan ndihmuar q kta dy autor t shihen si nj binom q rri m lart e nganjher
edhe u rri pr karshi autorve t tjer t tradits letrare shqiptare.
Pikpyetja q mund t dal si rrjedhoj e ksaj del n trajtn e artikulimit t
mundshm me sa vijon: A sht kjo dukuri duce et utile dhe se a sht ngritur m
lart sesa q duhet fitili i llambs ndriuese?
Mirpo, para se ta vazhdojm debatin pr veprn e ktyre dy autorve,
kryesisht poetike, e shohim t udhs t japim disa biografema, pa t cilat nuk do t
bhej i vlefshm vrojtimi yn, gjithnj duke e pasur vetdijen se poezia n
prgjithsi e sidomos ajo e ktyre dy autorve, mban nj lidhje kauzale me
personen, pra me intencn e tekstit si instrument t tyre.
1

Mjafton t shihet seria e botimeve t ksaj lekture nga Libri Shkollor n Prishtin.
Dikush, nga nacionalizmi majtist, mund t kundrshtoj kt pohim, por vet fakti se
Noli nuk u rrit n hapsirn gjuhsore shqiptare flet shum pr nevojn e njohjes s
natyrshmris s shqipes, dhe pasi q Shqiprin e pa pak, normalisht se finesat i msoi nga
gazeta Albania e Konics, t ciln e lexoi gjat qndrimit n Egjipt. Shih Autobiografia, n
Fan S. Noli: Kompleti i veprave, Rilindja, Prishtin, 1988.
2

33

Nysret KRASNIQI
__________________________________________________________________________

Fan Stilian Noli u lind m 6 janar 1882 n Ibrik Tepe, jasht hapsirs
habituese qendrore shqiptare dhe vdiq m 13 mars 1965 n Florida t Ameriks.
Duke e nisur shkollimin n gjuhn greke arriti deri n Amerik dhe kreu shkoll n
Harvard. Ishte gjithashtu njohs i madh gjuhsh, t cilat e forcuan formimin e tij
intelektual. Por, finesat e gjuhs shqipe i msoi pasi q ra n lidhje me Faik Konicn
dhe Albanin e tij.3
Mori urdhrin fetar priftror nga peshkopi i Kishs Ortodokse Ruse n
Amerik, por m von, n vitin 1923, u b peshkop i Kishs Ortodokse Shqiptare.
Noli njihet pr fjalimin e tij t famshm me rastin e varrimit t Avni
Rrustemit, shkas ky q shkaktoi revolucion nga mbshtetsit e tij, t cilt e ndoqn
Zogun nga pushteti. Pra, Noli sht revolucionar.
Poezit, q sot i kemi t mbledhura te vepra e tij Albumi,4 Noli i shkroi
kryesisht mbas dshtimit t tij si pushtetar, i dal nga revolucioni dhe jasht
hapsirs shqiptare.
Millosh Gjergj Nikolla, i familjes ortodokse shqiptare, u lind n Shkodr n
vitin 1911. Shkollimin fillor e kreu n gjuhn serbe, ndrsa at t mesm n Tivar t
Malit t Zi. M pastaj shkollimin e vazhdoi n Manastir t Maqedonis ku msoi
sllavishten e vjetr kishtare, rusishten, greqishten e disa gjuh t tjera. Sipas Arshi
Pips, Migjeni n familje fliste n gjuhn serbe.5 N vitin 1927 iu bashkua Seminarit
Ortodoks n Manastir ku qndroi deri n vitin 1932. Poezit me titullin Vargjet e
lira i botoi n vitin 1936, pra dy vjet para se t vdiste nga smundja e mushkrive.
Autori vdiq i ri.6 Sado q i than revolucionar komunist, Migjeni m shum mund t
konsiderohet revolucionar n planin e nj mospajtimi t padefinuar.
Nga kto blic informata pr udhn e tyre jetsore, shkollore e krijimtare mund
ngrem pikpyetje me rndsi pr fenomenin Noli dhe Migjeni n letrsin ton
nacionale.
A sht me rndsi natyra e formimit intelektual pr poetin nacional?
ka sht letrsia nacionale?
far lidhje ka letrsia nacionale me ideologjit si fenomene njerzore?
Lidhur me dy shtjet e para, t shtruara n form t pikpyetjes, nuk do t
mund ta tejkalojm mendimin e T. S. Eliotit pr poezin, m sakt pr lidhjen e
nevojshme t poetit me traditn q buron nga poett e vdekur.
3

Citimet e poezive do t bhen nga Vepra komplete e Nolit, e cila u citua m lart, e botuar n
Prishtin.
4
Arshi Pipa (1978), f. 134, cituar sipas Robert Elsie: Albanin Literature: A Short History, I.
B. Tauris, London, 2005, f. 138.
5
N kt punim po prmendim biografema q mund t ken ndikuar n botn autoriale q
lidhen me poezit e ktyre dy autorve, ndrsa nuk do t merremi me punn e tyre t
vlershme n zhanre t tjera letrare. T dhnat jan marr nga burime t ndryshme, kryesisht
nga tekstet monografike pr kta dy autor.
6
T. S., Eliot (1921). Tradition and the Individual Talent, The Sacred ood.

34

FENOMENE STUDIMI: FAN S. NOLI DHE MIGJENI

__________________________________________________________________________

Asnj poet, asnj artist i do arti, nuk mund t ket domethnie t plot i
vetmuar. Rndsia e tij, vlera e tij sht vlersimi i marrdhnies s tij me poett
dhe artistt e vdekur. Nuk mund ta vlersoni t ndar nga ta; ju duhet ta vni n
kontrast dhe n krahasim me t vdekurit.7
Pra, ktu kemi t bjm me nj konstatim dhe nj metod.
Nse konstatimin e Eliotit e marrim t mirqen dhe nse e aplikojm
metodn e tij, q pr ne del ajo e prqasjes, ather mund t themi se Noli dhe
Migjeni n letrsin ton dalin si zra t vetmuar dhe me pikpyetje t mdha sa i
prket mundsis s krahasimit t brendshm n kuadr t korpusit t letrave shqipe,
pra t asaj q jemi msuar ta quajm letrsi nacionale.
Kjo vjen pr faktin e thjesht n dukje, por tepr t rndsishm, pra pr
udhn e formimit t personalitetit t tyre, fush me t ciln do t duhej t merrej
psikanaliza,8 pastaj edhe me mungesn e ndjenjs s historis apo m mir t themi
t arkeologjis nacionale n poezin e ktyre dy autorve.
***
T shohim poezit e Nolit te vepra e tij Albumi.
Vjersha e par n kt libr Hymni i flamurit, konform zhanrit, pretendon t
jet shprehje emocionale dhe mendimtare pr shenjn dalluese nacionale.
Mirpo, loja pompoze me arki-shenjat biblike e historike e ngulfat
natyrshmrin pretenduese t hymnit si tekst i palcs nacionale, pr ta shndrruar at
n tekst t rastit e t erudicionit!
Madje vargimi i ktyre shenjave thuajse bhet jo me ndjenj, por me
arbitraritet intelektualist. Hymni nuk lidhet me palcn e tradits, por synim e ka
efektin revolucionar.9
Figurimet apo simbolikat, nse mund ti pandehim si t tilla, si Romani,
Venecjani, Serp Dushani, Turk Sulltani, t cilat nuk e trembin flamurin nacional,
dalin m shum si vegime leximesh, sesa si prjetime t brendshme t mbrujtura nga
strgjyshrit e vdekur, t vdekur n gjuhn shqipe.
Enumeracioni i till vazhdon edhe m arki-shenjat si Shn Konstantini, Islami
e Krishtrimi, pastaj Sknderbeu e Malo pr ti shnjuar kshtu pikat ashtnore t
shenjave t identitetit nacional. Por, vjersha nuk e ka pikrisht koloritin e ktij
identiteti dhe mbetet n vorbulln skematizuese t ksaj loje.

N kt plan nj studim i vlershm sht libri i Mensur Raifit: Fan Noli dhe Migjeni,
Rilindja, Prishtin, 1979
8
T theksojm se kjo vjersh u shkrua n vitin 1926 dhe u botua te revista Liria Kombtare
organ i Konares, kryetar i s cils ishte vet Noli.
9
Shih, Ibrahim Rugova: Kualitetet estetike t poezis s Nolit, Vepra 7, e cituar, ff. 235-253.

35

Nysret KRASNIQI
__________________________________________________________________________

sht interesant vrojtimi i vargjeve t katrenave dy, tre dhe katr, ku vargjet
fundore dalin me sa vijon: Flamur i math pr Vegjli/ Flamur bujar pr Njerzi/ Yll
i pavdekur pr Liri, - t cilat, shenjn nacionale, pra flamurin, e identifikojn me
bindjet ideologjike, Vegjlin, masat e gjera, Njerzin, moralin e menduar njerzor
dhe Lirin si universalitet.
Ndrsa, vjershat vijuese Thomsoni dhe kuedra dhe Jepni pr nnn nuk
arrijn ta tejkalojn okazionin duke e ngritur kshtu pikpyetjen tradicionale n
fush t studimeve se a mund t universalizohet rasti i perceptimit personal kur ai
merr formn n vargje.
T tria kto vjersha mund ti konsiderojm t motivuara nga fushatat, qofshin
ato ideologjike nacionale, qofshin ideologjike politike.
Vjershat vijuese, duke mnjanuar ktu ato q u botuan me pseudonime, si
Plak, topall, dhe ashik, Sofokliu dhe Fryn moj er, ku dy t parat kan nj frym
khajamiane, ndrsa e treta e jep Nolin e nj dhembjeje personale, e cila nuk arrin t
impersonalizohet, japin poezin politike t Nolit.
Dikush mund t thot se politika objektivohet,10 transcendohet, universalizohet si imanenc njerzore n poezi dhe se mnyrat e ngjashme t amalgamimit t
bindjeve politike n poezi jan t pranishme edhe n letrsin ton edhe n letrsit
e tjera. Kjo mdyshje mund t ket baz, por askush nuk mund ta mohoj nj lexim,
i cili pr rezultat do t nxjerr poezin e tij, e cila pr burim ka Nolin veprimtar
ideologjik politik, qoft edhe t dshtuar n dshirn e tij t madhe pr pushtet.
Gjithashtu, nuk mund t mohohet aspak se edhe tek autor t tjer shqiptar
ekziston ajo q Sabri Hamiti i thot letrsi qllimore, por gjithashtu mund t vihen
shum pikpyetje sa i prket asaj se a prmban poezia e Nolit politik nacionale t
amalgamuar, apo sht nj sistem simbolikash t vjetra, biblike, n funksion t
ideologjis s vegjlis, t majts ekstreme m von, e cila u shfrytzua pr nj
fushat ekstreme t ndshkimit t autorve t tjer, t cilt aspak nuk ishin t
ngjashm me Nolin.
Si tham, Noli nuk krijoi simbole t reja sipas vals s simbolizmit dhe kt
dukuri e ka vrejtur mir Ibrahim Rugova, por edhe t vjetrat i bri instrumente
politike duke i larguar paksa nga natyrshmria universale e tyre, e cila burimsin e
ka n Kodin e madh, pra n Bibln. Sipas ksaj del se, doktrina fetare, t ciln me
vjet e mbante mbi kurriz Noli, u shndrrua n mjet personal t qrimit t hesapeve,
s pari me vetveten e pastaj edhe me kundrshtart ekzistues e t menduar politik t
kohs s veprimtaris s tij.
Prandaj, edhe pse kemi lojn me simbolet e tradits biblike, intenca e tyre n
poezi jep nj funksionalitet retorik politik, dukuri q e ka ln poezin vetm n

10

Mitrush Kuteli (1979).Poeti Fan S. Noli vshtrim panoramik, n I. Rugova, S. Hamiti:

Kritika letrare, Rilindja, Prishtin, ff. 386-410

36

FENOMENE STUDIMI: FAN S. NOLI DHE MIGJENI

__________________________________________________________________________

fushn e ideve personale leht t dekonstruktueshme ideologjike dhe pa nj estetik

t brendshme vullkanike, e cila sht imanenc e shprehjes n artin e ktij lloji.
Dhe ku ka retorik domosdo ka edhe mllef, prandaj poezia e Nolit n asnj
variant nuk ka arritur t impersonalizohet, t qetsohet, dhe t marr autonomin e
dshiruar pr tu par e lexuar edhe jasht veprimtaris ideologjike t autorit.
T ksaj natyre jan vjershat Moisiu n mal, Marshi i Krishtit, Krishti me
kamikun, Shn Pjetri n mangall, Marshi i Barabbajt, Marshi i kryqzimit,
Kirenari dhe Kryqzimi.
Instrumentimi i simboleve dhe kodeve biblike sht paksa paradoksal. Nj
autor prift shfrytzon ato pr ti br mjet propagande n favor t ideologjis s
majt, e cila nuk e qan fort kokn pr traditn nacionale e aq m pak fetare. Mos ta
harrojm se Noli kishte afri t ndjeshme me grupimet komuniste evropiane, n
kohn kur edhe u shkruan shumica e ktyre poezive.
Moisiu n mal, nj vjersh kjo q prmban lojn me mitet e simbolet biblike,
t konvertuara n realitetin politik personal, instrumenton legjendn e Moisiut pr
tokn e premtuar mbi mllefin personal t humbjes s pushtetit. Jan interesante
vargjet e strofs s pest, e cila organizohet n tri vargje dhjetrrokshe me t
katrtin n pesrroksh me rim t bardh, me nisje anaforike, e cila e predestinon
edhe strofn n formn e pyetjes retorike, ku kemi:
Pse kaq gjat, Zot, marratise,
Pse m prplase, m prplise,
Pse shpresn dyzet vjet ma yshqeve,
Dhe sot ma preve?
Por, Noli nuk e lanson kt vajtim kur sht n vrullin e tij drejt pushtetit, ku
duke e instrumentalizuar prap figuracionin biblik, madje simbolin themelor kristian
Krishtin, me t cilin identifikohej n vazhdimsi, shkruan vjershn e furtuns
politike Marshi i Krishtit, ku m nuk dihet se a po marshon nj Njeri, nse e lidhim
intencn me autorin, apo nj ushtri ngadhnjimtare, e dihet se ushtrit ngadhnjejn
mbi vdekjet e t tjerve dhe e gjith vjersha rrudhet n fjaln-figur izraelite
hosanna, pra thirrje gumzhitse t besimtarve pr Prijsin.
Por, nse simbolika biblike flet pr prijsin fetar, ather krkesa e Nolit pr
pushtet nuk ishte e drejtuar nga provenienca fetare, por nga ajo ideologjike politike,
n kuptimin m t ngusht t termit.
Madje n vjershn vijuese, Noli intencionalisht patriotizmin e vet e shpreh
duke e ven n kriz dihotomin strategjike politike paqe/dhun dhe kt duke e
br prap nprmjet Krishtit si alter ego autoriale. Krishti me kamikun sht
vjersha e tundimeve t brendshme, t cilat manifestohen n formn e antitezave
ideologjike: t prdoret apo jo dhuna pr ta mbajtur pushtetin, duke e shmangur ktu
37

Nysret KRASNIQI
__________________________________________________________________________

nj makiavelizm t skajshm. Kt munges t Nolit, e cila,megjithat, sht

njerzi, studiuesit marksist shqiptar e vajtuan gjat, duke e akuzuar Nolin n
prapavshtrim se pse ai nuk krijoi mekanizma pr ta mbrojtur Revolucionin e
Qershorit, ndoshta me tendencn pr ti hyr n hatr Njshit ideologjik t
mvonshm q ky t mos i lejoj gabimet historike.
Dhe Noli nuk e merr kamikun, pra detyrn e vazhdimit t dyt t politiks me
dhun, pr ta br nj revolucion t dyt, por fajin e hedh gjetiu, te masat, t populli,
t vegjlia n t ciln mbshtetej fort kur nisej n politikat e tij, dhe te mbshtetsit e
tij, t cilt m nuk i shkojn mbrapa. Dhe kt ideologem e nxjerr figurativisht
nprmjet simboliks s Shn Pjetrit, i cili na vjen si mohues i miqsis, te vjersha
Shn Pjetri n mangall.
T ksaj natyre jan edhe vjershat Marshi i Barabbajt, Marshi i kryqzimit,
Kirenari dhe Kryqzimi, t cilat japin n variante gjendjet e njeriut mbas humbjes s
fuqis, gjithnj duke lakuar n trajta situatat personale me an t aparaturs retorike
poetike, ku shfrytzohen simbolet e kanonizuara biblike.
sht interesant t vrehet se, prderisa te vjersha Marshi i Krishtit lavdron
marshimin e vet revolucionar, te vjersha Marshi i Barabbajt, vjell vrer ndaj nj
marshuesi tjetr. Pra, ideologjia pro et contra thyhet n dy poezit e tij, n dy
marshet e tij. Pr t shkuar m tej edhe vjersha Marshi i kryqzimit, vijon valn e
krahasimit dhe t identifikimit t tij me Krishtin, nj krahasim pr ne i pavend dhe
tendenca pr paqtimin e egos politike t mundur me an t historis s moskuptimit
dhe t kryqimit t Krishtit. Ndrsa, Kirenari, na del prap si nj trumbetim kundr
asnjansin njerzore, m konkretisht Noli e do paskajshm anti-konformizmin.
Ndrsa te Kryqzimi, megjithse ekziston pretendimi pr ta par t universalizuar
sakrifikimin e tragjizmin e profetit Krisht, prapseprap motivimi hetohet t jet
identifikues e personal.
Lirika politike e Nolit vazhdon edhe me vjershat e tjera, qoft me formn e
satirs, qoft me at t elegjis. T ksaj vale jan vjershat e ndrtuara mbi sistemin
bardh e zi, ku te satira Knga e Salep Sulltanit e shkruar n Vjen, Noli thumbon
sistemin politik t Zogut me an t arsenalit eponimik (nofkave) pr secilin antar t
kabinetit shtetror, qoft edhe pr mikun e tij Faik Konicn. Ndrsa, vjershat e
bardha, apo elegjit apologjetike Syrgjun - vdekur dhe Shpell e Dragobis, t
shkruara m 1926 dhe t botuara te organi i KONARE-s, nprmjet furis auditive
dhe retorikes vajtuese revolucionare, e cila e karakterizon stilin e Nolit, madhron
miqt dhe bashkpuntort e tij, Luigj Gurakuqin e Bajram Currin. Mirpo, Noli
hesht kur n Vjen, qendr ideologjike e kohs pr Nolin, vritet major Lesh
Topallaj n mbrojtje t institucionit shtetror, pra Mbretit Shqiptar, i cili ishte ven
n thumb t pushks.

38

FENOMENE STUDIMI: FAN S. NOLI DHE MIGJENI

__________________________________________________________________________

Me kt rast, mund t pajtohemi pjesrisht me konstatimin e Mitrush Kutelit

se verbi nolian sht politik-patriotik,11 por nuk e dim nse do t pajtohej nocioni
patriotizm me nocionin ideologji e majt, n kuptimin e ngusht t termit.
Dikush, gjithashtu mund t ndihet keq kur jemi t prirur ta bjm kt rrudhje
t fuqis poetike t Nolit, por n asnj variant poezia e Nolit, e cila burim e ka
ideologjin, nuk ka arritur ta transcendoj kt t fundit pr ta objektivuar thellsisht
n metafizikn e artit, q m pastaj poezia e tij t mund t lexohej pa pranin e
autorit t saj si ndihmes themelore interpretimi. Madje nuk di ndonj studiues,
qoft edhe ai q e ka mani t skajshme hetimin n imanencn e tekstit, t ket arritur
t shmanget nga interpretimi pa e pasur n kognicionin e tij hulumtues prezencn e
Nolit autor-veprimtar. sht shum i sakt venerimi se hyrja n krijimin poetik pr
autorin do t thot prplasje ndrmjet dy botve, e asaj reale jetsore dhe nj bote
krijimtare q sht shum e ndrliqshme dhe q pretendon ta transcendoj dhe
universalizoj t parn. Mirpo, largsia e ktij objektivizmi n poezin e Nolit nuk
sht aq e madhe sa pr ta krijuar distancn ku nuk do t kishte pasur nevoj pr
dukjen e autorit. Kjo, ndoshta, edhe e jep msimin se teorit dhe interpretimet
historikisht burimin e kan n literatur dhe sht kjo e fundit q i validon kahjet
dhe shumllojshmrit e tyre.
Ta zm, kush mund ti interpretoj vjershat Rent, or Marathonomak! dhe
Ans lumenjve jasht persones ideologjike t autorit. Tema e kthimit ideologjik sht
e gjithpranishme n strukturn e tyre dhe ky rikthim prap merr tone revolucionare,
ku subjekti lirik dshiron t jet prezent dhe ta prjetoj shfrimin ideologjik ndaj s
vjetrs pr t ren. Ndrsa e reja, q trumbetohet e q hetohet se po vjen sht vala e
kuqe e Mosks pr shtetin e katundarve dhe t puntorve, n t cilin kishte besim
t madh autori yn. Ti shohim vargjet nistore t vjershs Rent, or Marathonomak!:
Rent, or rent, rent e u thuaj
Se u-thur ordi e huaj
Se betejn e fituam
Dhe qytetin e shptuam!
Rent, or Rent,
Rent, or Marathonomak!

11

Veanrisht poezit e tij anti-zogiste, elegjit anti-feudale jan stoli t bukura q kan
inspiruar dhe do t inspirojn rinin ton, veanrisht sa i prket kreativitetit. Ai gjithashtu
ishte i respektuar si politikan realist, si demokrat revolucionar n politik dhe ideologji.
Partia e ka vlersuar figurn e Nolit. - n Enver Hoxha: Ditar 1965, 8 Nntori, Tiran, 1989,
f. 172-174.

39

Nysret KRASNIQI
__________________________________________________________________________

T realizuara n skemn metrike vertikale me katr vargje tetrrokshe, me

cezur t pahetueshme, pr ta fuqizuar t bindurit n fund t vargut, pastaj me
vargun e pest n trerroksh q e fuqizon thirrjen dhe me vargun e gjasht n
shtatrroksh q e jep figurn arki-historike t Marathonomakut, Noli prap bn
thirrje pr furin e lajmtarit revolucionar duke e shndrruar figurn antike n alterego t persones s vet.
Pikpyetja q del ktu mund t jet me sa vijon: Kujt ti thuhet dhe ka ti
thuhet? Interpretimi yn q mund t mos jet valid do t kapej n intencn autoriale.
Noli, duke qen i mrguar, e rindrton historin e Marathons, pra t lajmtarit t
fitores mbi fiset barbare n Athin, histori kjo q ka ngjar n vitin 490 para ers
son. Fitorja e demokracis n Athinn e lasht, koncept ky tepr i vagullt dhe
instrument i fuqishm pr lojn ideologjike, pretendohet se do t hyj n
rrjedhshmrin e Vicos pr ti shptuar shqiptart me nj sistem t ri ideologjik
demokratik.
Mirpo, n vjershn tjetr simotr, Ans lumenjve, e cila ndahet n dy blloqe
tematike, ku n pjesn e par kemi vajin e autorit pran lumenjve t huaj t
rrjedhshmris s jets sipas filozofis biblike, menjher, n pjesn e dyt, hasim
sulmin ideologjik demokratik, ku kemi vargjet plot figura vrshimi, t realizuara
nprmjet lumenjve nacional q simbolizojn turmat njerzore revolucionare me sa
vijon:
Dhe nj z vngon nga lumi
M buet, m zgjon nga gjumi
Se mileti po gatitet
...
Ngrehuni dhe bjeruni,
Korini dhe shtypini,
Katundar e puntor,
Q nga Shkodra gjer n Vlor!
Figura e lumit, sado q pretendohet t marr konotacione metafizike e
filozofike t kuptimit heraklitian, t rrjedhshmris s gjrave, t themi, t nj
evolucioni imanent si proces jetsor e njerzor, n vijimsin poetike del t jet
figur e rrjedhshmris politike, kur dihen trazimet e viteve tridhjet, t cilat Noli i
heton si frym ideologjie, e cila domosdo do ta prfshinte edhe hapsirn shqiptare.
Por, ajo q del t jet sinjifikative n planin semantik t vjershs sht
pikpyetja e madhe se a mund t flitet pr instalim demokratik t nj pushteti q
vjen me an t korrjes dhe shtypjeskur kihet parasysh se Noli e prdorte si
instrument politik fjaln demokraci. Nuk e dim nse demokracia si nocion lidhet
40

FENOMENE STUDIMI: FAN S. NOLI DHE MIGJENI

__________________________________________________________________________

fort me fjaln revolucion! Dhe kto merita revolucionare iu njohn m von edhe
nga sistemi i ri, i cili u instalua n Tiran.12
***
Mbi parimin nistor t letrsis dhe t tradits, n vijimsin e ktij punimi, do
ta shqyrtojm poezin e Migjenit ashtu si del te vepra Vargjet e lira.13
Nuk sht hetim i ri t themi se vjershat, pra letrsia e ktij autori, q vdiq i ri,
dallojn dukshm nga fryma e shkrimit e autorve t fuqishm veriak si Mjeda,
Fishta e Koliqi, t cilt tashm kritika letrare i njeh si krijuesit e idioms nacionale
n letrsin ton.
Migjeni me vjershat e tij shfaqet i ri, qoft n form, qoft n tematik.
Mirpo, lidhja e tij me traditn poetike, n planin e kontinuitetit, qoft edhe t
prmbysur, pastaj lidhja e tij me idiomn nacionale, qoft ajo popullore apo literare,
pastaj lidhja e tij me shprndrrimin e formave dhe stilit poetik, mbetet nj
pikpyetje e nj rndsie t veant, kur ky autor i ri t kundrohet n rrjetin e
letrsis son nacionale.
Vepra Vargjet e lira, pr shum studiues shnjon nj titull, e titulli sipas Bartit
jep figurn e asaj q vjen m pastaj npr tekst, q v n kriz format e mparshme
t poezis shqipe, por edhe tematikn e saj. Mirpo, ne ktu menjher vm disa
pikpyetje.
A e njohu Migjeni evolucionin e formave dhe t temave letrare t letrsis
shqipe pr ti dekonstruktuar ato n masn e formsimit t formave t lira dhe t
temave t lira?
A arriti t mishrohet me traditn poetike letrare shqiptare, ngjashm sikur
Lasgush Poradeci, q pastaj t refuzonte duke pranuar?
A ishte kjo intenc autoriale apo mbrapashtim i kritiks letrare pr njeriun e
ri?
Megjithse, Migjeni nuk ishte pa njohje letrare, mendojm se sistematika e
leximit t letrsis son nga ai nuk jep indicie se kishte arritur q poezin e tij ta
ndrtoj mbi katrrimin e formave t mparshme poetike.
Kur dihet se poett e fuqishm jan t rrall, ather, duke mos vn pik n
kt debat, mund t themi se Migjeni nuk e kishte fuqin e sistemit dekonstruktues
poetik t Lasgushit, prandaj nuk hyri n lojn e rndomtsimit t tradits poetike
shqipe, dhe me leximet e dhembjet e tij n kt udh u nis i ri.

12

Citimet e poezive do t merren nga Migjeni: Kompleti i veprave, Rilindja, Prishtin, 1978,
Vllimi I.
13
Krist Maloki,A sht poet Lasgush Poradeci?, n Krist Maloki: Refleksione, Faik Konica,
Prishtin, 2005.

41

Nysret KRASNIQI
__________________________________________________________________________

Kt pafajsi, n planin historik t letrave shqipe, besojm se e kan hetuar

edhe kritikt e shumt t tij, ku si pasoj e ksaj, shumica syresh nuk e kan trajtuar
Migjenin n planin e ksaj lidhjeje imanente n kuadr t nj letrsie nacionale,
duke prjashtuar disa zra q veprn e tij ta shohin si pasardhse t vlimeve poetike
t Nolit.
Dhe, duke e hetuar ket atipizm letrar t tij, n kuptim t mungess s
idioms nacionale, kritika e furishme marksiste e gjeti autorin adekuat pr t
manovruar n lojn seriale t ndshkimit t s vjetrs pr t ren, sado q n shum
pika kjo furi mbetej vetm n rrafshin e atribuimeve. Dhe kjo furi e ksaj kritike,
pandehte q Migjenin ta ngriste n nj fenomen letrar, duke e siprtheksuar aftsin
e autorit q fenomenet shpirtrore t ndrydhura rinore, pastaj sociale e deri-diku
filozofike ti shprndrroj n formn artistike. Penges e ktij atribuimi
revolucionar pr Migjenin ishin vetm disa vjersha t shkruara mbi baz t leximeve
t Nies, ku hetohet filozofema e tij pr Mbinjeriun, ku nuk pinte uj atribuimi, por
fillonte paragjykimi e keqinterpretimi. Mbinjeriu i vjershave t Migjenit u pa
prognoz e tij pr forcimin e sistemit t njeriut materialist!
Mirpo, kur e dim se vjershat e Migjenit lidhen fort me personen e autorit,
qoft n planin e formimit t personalitetit, qoft n vrullin e tij rinor, qoft n
trajtimin e temave atipike psikologjike e sociale, si mund ta tumirim mendimin se
Migjeni sht autor i fenomeneve t kohs n t ciln ka jetuar e shkruar.
Duke mnjanuar vjershat q lidhen fort me trupin e tij, vjershat e tjera, t
ashtuquajtura t mjerimit t shoqris shqiptare, m shum duhet t shihen si
piketim i rasteve, sesa i fenomeneve t kulturs jetsore shqiptare.
Duke mos ia mohuar pr asnj ast ndjeshmrin njerzore e artistike, mund
t themi se do koh e ka prostitutn, tendencn incestuale etj., por duhet ta kemi t
qart se shum hert n kto vise sht br dallimi natyr/kultur.
Prandaj, tematika e poezis s Migjenit m shum i ngjet shnjimit t rasteve,
sesa damkosjes s fenomeneve, n t cilat trumbetonte kritika ideologjike. Dhe ky
shenjim i rasteve dhe prkthim i tyre n vargje e nxjerr Migjenin autor t refuzimit
t tyre, mohues t skajshm, ndrrimtar e revoltues, ndoshta edhe revolucionar, por
assesi revolucionar n kuptimin e nj pararendsi t vetdijshm t nj doktrine
ideologjike politike t mvonshme.
Vepra, Vargjet e lira, po ta marrim t mirqen n botimin e saj, sht e ndar
n cikle me sa vijon: Kangt e ringjalljes, Kangt e mjerimit, Kangt e prndimit,
Kangt e rinis dhe Kangt e fundit, n t cilat si nj ftes paratekstuale apo t
themi dritare pr t hyr n botn migjeniane del Parathanja e parathanjeve.
Parathanja e parathanjeve ngrit pikpyetjen ekzistenciale, t besimit karshi
pragmatizmit njerzor. Duke u lidhur me leximet e Nies, t cilat prplotsohen
edhe me historin e religjionit, Migjeni e krkon Zotin pragmatik. Mirpo, tendenca
kundr besimit n format ideale, n fuqin transcendentale, nuk mund t prfundoj,
42

FENOMENE STUDIMI: FAN S. NOLI DHE MIGJENI

__________________________________________________________________________

prve se n pikpyetje, e cila mbetet teleologjike dhe gnoseologjikisht nuk del

vetm preokupim i Migjenit.
Kjo edhe ka diktuar vargun fundor ideor t ksaj vjershe programatike ku
kemi: Perendi! Ku je? Kjo tendenc nuk e pranon s paku si kultur traditn
historike apo kodet e vjetra religjioze. Kshtu q edhe n kt plan Migjeni krkon
nj Zot t ri!
- E njeriu nuk e di:
a sht zoti pjella e tij
apo ai - vet pjella e zotit
Por e shef se sht kot i kotit
me mendue mbi nj idhull
q nuk prgjegj.
Dhe, nse, semantikisht shikuar, sht kot i kotit me mendue mbi nj idhull q
nuk prgjegj, ather prse ka nevoj q vjersha t prfundoj me apelacionin
Perendi! Ku je? Apo krkohet nj perndi e dukshme, prezente dhe pa nevojn pr
fushn misterioze t t menduarit pr Zotin, e cila sht domosdo njerzore! Fundja,
Zoti jeton n traditn e mendimit njerzor nprmjet pranis s tij si mosprani reale,
prani e mospranis t ciln nuk e do Migjeni n vrullin e tij rinor.
Ndrsa, te vjershat e ciklit Kangt e ringjalljes, konform titullit, kemi
prforcimin e krkess poetike pr Njeriun e ri. Mjafton t lexojm vjershat T birt
e shekullit t ri, T lindet njeriu..., Zgjimi, Shkndija, Kanga e rinis, Kangt e
pakndueme, pr ta kuptuar letrsin e vrullit rinor, tendenc kjo e sprovuar edhe n
letrsit e tjera t s njjts koh reale historike.
Vargjet: Na t birt e shekullit t ri,/q plakun e lam n shejtnin e tij/ e
uem grushtin pr me luftue/ndr lufta t reja/dhe me fitue... - japin tendencn e
damkosjes s tradits, ku prbuzet plaku, n kt udh shikuar si metafor edhe
tradita nacionale shqiptare e prcjelljes s brezave.
Gjithashtu, jan sfiduese edhe vargjet e vjershs T lindet njeriu..., ku kemi:
T lindet nj njeri
...
Nga thalb i shpirtit ton q shkrihet n dshir t flakt pr nj gen t riDhe sipas perceptimit ton semantik, nse krkohet nj gen i ri njerzor,
ather nuk do t kemi lindje t njeriut, por vdekjen e tij. Madje, vdekja e njeriut
edhe u provua pakz me von kur qenia shqiptare u detyrua ta prjetoj aparaturn e
egr, e cila u forcua tmerrsisht n emr t s res hipotetike.

43

Nysret KRASNIQI
__________________________________________________________________________

Dhe kt gen t ri, Migjeni e projekton se do t lindet pasi q t shprthejn

vullnetet e ndrydhuna, shprthim t cilin e lanson te vjersha Zgjimi.
Ndrsa, vjersha Shkndija problematizon ikjen e fmijs nga vatra e shtpis
si nj shkndij, pr ta ln plakun duke krkuar, duke luajtur ktu me dshirn
intencionale t autorit q fmijt t jen t bots, t kozmosit, ta pranojn
kozmopolitizmin.
T ksaj natyre jan edhe vjershat Kanga e rinis dhe Kangt e pakndueme,
ku te e para Migjeni prfshihet n nj thirrje t jashtme (sociale), ndrsa te e dyta n
nj thirrje t brendshme (individuale), gjithnj me tendencn pr ta refuzuar rendin
evolutiv social e individual si proces jetsor.
Kurse, te cikli Kangt e mjerimit, bota krijuese e autorit shprthen n
piketimin e depresionit social, i cili mund t jet shtuar edhe si pasoj e nj
depresioni t prgjithshm t kohs.
Prandaj,Poema e mjerimit jep evidencn e vuajtjes, por kur propozohet
zgjidhja e problematiks apo tendenca pr zbutjen e saj, prap kemi kahen rinore t
perceptimit t bots, e cila shnjohet n vargjet fundore:
Mjerimi asht nj njoll e pashlyeme
n ball t njerzimit q kalon nepr shekuj.
Dhe kt njoll kurr nuk asht e mundshme
ta shlyejn paavrat q zun myk ndr tempuj.
Dhe nse pr autorin tempujt simbolizojn shtresimin e lart social, ather
vegjlia duhet ti rrnoj ato, gjithsesi pr ta shtuar edhe m shum depresionin!
Duke ecur n kt udh, vjersha Recital i malsorit v n loj metaforike
grushtin q do ta prmbys malin, pra t pamundurn, e pr ne, t padshirueshmen.
Nuk mund ti justifikojm vargjet-figur: O, si nuk kam nj grusht t fort/ti
bij mu n zemr malit q sbezan, - kur kemi titullin q shnjon nj recital t
menduar t malsorit. Nse figura gjithnj sht shenj e transponimit t ides,
gnoseologjikisht del pikpyetja se si mund t mendohet q malsori me an t
recitalit q sht himn, krkon ta shemb malin e tij, jetn e tij, pararendsit e vet?!
Nuk mund t luajm ktu me dshirn pr ti par vargjet si avangard,
prmbysje e qllimt e sistemit, sepse poezia e Migjenit, e ktij cikli, e do, madje e
proklamon funksionin social t saj. Sepse, si hetohet te vjersha Trajtat e mbinjeriut,
influenca e gjer nieane, e cila fal fuqis dhe ambiguitetit t saj ka prekur t dyja
format e mdha ideologjike, t djathtn dhe t majtn, bn vend edhe n botn e
Migjenit dhe n kt udh edhe n vjershn e tij mendimtare, e cila pr tem ka
gjetjen e substitutit t Zotit dhe t Njeriut n Mbinjeriun, (bermensch).
Duke e rrudhur filozofin e Nies nga gama e gjer e mendimit q niset nga
format ideale t Platonit deri te trajtat e ndryshme besimtare, abrahamike, budiste
44

FENOMENE STUDIMI: FAN S. NOLI DHE MIGJENI

__________________________________________________________________________

etj., t cilat n veprn e filozofit vihen n kriz si histori e ideve teleologjike e

teologjike, n prakticitetin e njeriut, Migjeni te Mbinjeriu sheh vetm ann praktike
hipotetike t tij dhe dimensionin e menduar t shmangies nga tradita jetsore e
besimtare n drejtim t nj forme tjetr t padefinuar besimi. Nga ndikimi n leximet
nieane kemi edhe vargun: - se jet e re lindet me vdekjen e njeriut, - n planin e
fshirjes s kujtess historike. Por, tashm ka mbetur pikpyetje e vazhdueshme
mundsia e gjetjes s substitutit t njeriut si qenie q, megjithat, banon me mallin
pr ta takuar t shnjuarin transcendental, Zotin, t cilin historikisht e sheh si
mbshtetje pr jetn reale n tok (Hajdeger).
Ndrsa, te cikli Kangt e Prndimit, hetojm meditimin dytehsh t autorit pr
kulturn e traditn evropiane. N vjershn e par, e cila mban t njjtin titull, autori
prbuz mnyrn e jetess s vjetr, n harmoni me Zotin si tradit e mendimit
njerzor, gjithnj me intencn e nj jete t re hipotetike, pr t kaluar n vjershn e
dyt Shpirtent shtegtar ku jep, megjithat, lakmin e jets perndimore, ku, me
gjith mohimin, Shpirtent ton me nj dashn tragjike ato vise i duejn, - pr ta
shnjuar kshtu meditimin paradoksal t autorit, apo krizn e tij n raport me
dhembjen e largimit dhe fuqin trheqse q ka bota perndimore pr njeriun ton.
Mirpo, Kang n vete, sado e mbrthyer n botn meditative autoriale, pr ne
del nj polemik e heshtur me binomin fishtian fe e atdhe, t ciln Migjeni e sheh si
vrshim nga Veriu, si furtun s cils dshiron tia mbyll dern. Sepse Migjeni nuk
dshiron t mbrthehet m nga andrra e vjetr.
Ndoshta mund t themi se cikli vijues Kangt e rinis nxjerr Migjenin autor t
liriks, n kuptimin e afris s forms tradicionale t lidhjes shpirtrore t autorit me
shprthimin e ndjenjave dashurore, si dhembje e bukur, konform forms letrare, pr
ta larguar at sadopak nga referencat e vrazhda jetsore drejt tems m t fuqishme
njerzore, duke e larguar nga meditimet pr Mbinjeriun dhe zin e kaprcyeshme
sociale.
Vjershat e ktij cikli sa japin mallin rinor, q pr figur ka pranvern, sa
shprehin dashuri t parealizuara, dhembje pr t cilat krkohet edhe ndihma e
Perndis, sa japin lojn e aventurn rinore tepr njerzore. Migjeni dhe femra n
kt cikl t kujtojn Sylvian e Zherar d Nervalit, pra, synimin e vazhdueshm dhe
mungesn e kurorzimit. Migjeni di t dashuroj edhe pse Malli rinuer pr jet ma
shkumbuese, / flen pa fat n mue.
Malli rinuer dhe fatkeqsia bhen simbioz n vjershat personale e meditative
t ciklit t fundit t ksaj vepre Kangt e fundit. Migjeni, prpara fundit, krkon
dritn e jets, sheh shtimin e rrudhave n rinin e tij, me dhembje pranon se
frymzimet e tij tashm jan t pafat, krkon pranim ose edhe mohim pr t
prfunduar n melankoli.
Tema e vdekjes te vjershat e ktij cikli burimsin e ka n shuarjen e trupit.
Migjeni, te ky cikl, e shkruan n vargje vdekjen e vet.
45

Nysret KRASNIQI
__________________________________________________________________________

Prandaj, mund t themi se n botn e vargjeve t tij te vepra Vargjet e lira,

konform asaj q u tha m lart, mund t prvijojm me sa vijon:
Migjeni niset si refuzues, vazhdon i revoltuar, prek ndjenjat e veta q nuk
gjejn udh, shkruan vdekjen e vet, por kurr pa gjetur forma pr ndryshimin e
rendit t gjrave, forma t cilat jan kurdisur n kt bot shum koh para nesh.
Nuk ka dyshim, Migjeni sht i veant, por, estetikn e artit, n nj letrsi
nacionale, e mbron nga ekstremet vetm lidhja me traditn, lidhje e cila i mungoi
ktij autori.
T thuash i veant, n jet e n letrsi, nuk do t thot domosdo t jesh n
harmoni me estetikn letrare n kuadr t evolucionit t formave letrare n nj letrsi
nacionale.
***
Nse Krist Maloki problematizonte formimin intelektual, pastaj personen e
autorit dhe natyrn e poezis s Lasgush Poradecit, pr t cilin konstatonte se nuk
sht Dichter dhe se poezis s tij i mungon koloriti nacional,14 t cilin megjithat
ajo e kishte, ather, shikuar n kt objektiv, far do t mund t thuhej pr veprn
n poezi t Nolit dhe t Migjenit?
Nse me nocionin letrsi nacionale nnkuptojm shkrirjen e shpirtit arkihistorik dhe reprezentimin e formave t ndryshme t tij n artin q shkruhet me
germa, si dhe veansimin gjuhsor e idiomatik nacional n kto germa q marrin
form shpirtrore npr zona t ndryshme t udhs nacionale, ather far do t
mund t thuhej pr veprn n poezi t Nolit dhe Migjenit?
Nse lidhjen me traditn, qoft duke e tumirur, qoft duke e uar prpara n
shprndrrimin e formave letrare, e shohim si t vetmen shpres t ikjes s artit nga
ideologjia, ather far mund t themi pr nj poezi, pra letrsi, t Nolit dhe
Migjenit, e cila me intencn autoriale, largohet nga gurra e verbit shqiptar?
A mos e deshi pikrisht kt tip letrsie ideologjia e re, e njeriut t ri, e cila
nprmjet aparaturs s kritiks ideologjike i mbajti n fron m t lart kta dy
autor, t cilt me shum pak figur i shpalln luft tradits nacionale letrare, lngut
gjuhsor shqiptar e estetiks letrare nacionale?
N qoft se sht thn q n pyetje qndron edhe prgjigjja, ather kemi
vendosur q kt komunikim me veprn poetike t ktyre dy autorve tan ta lm t
hapur pikrisht me kto pikpyetje.
Fundja, si letrsia e mir ashtu edhe kritika synim parsor kan ngritjen e
pikpyetjeve. Aq m tepr kur duhet ta pranojm se veprat letrare lexohen e
interpretohen ndryshm n koh t ndryshme reale historike.

14

Maloki, Krist (2005). Refleksione, Faik Konica, Prishtin

46

FENOMENE STUDIMI: FAN S. NOLI DHE MIGJENI

__________________________________________________________________________

Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

Noli, S. Fan (1988). Vepra 1-7, Rilindja, Prishtin.

Migjeni, M. Gjergj (1978). Vepra 1-4, Rilindja, Prishtin.
Raifi, Mensur (1979). Fan Noli dhe Migjeni, Rilindja, Prishtin.
Eliot, S. T. (1921). Tradition and the Individual Talent, The Sacred
Wood.
Hamiti, Sabri (2003).Studime letrare, ASHAK, Prishtin.
Ikonomi, Ilir (2011). Faik Konica Jeta n Uashington, Onufri,
Tiran.
Zajmi, Yll (1986).Fan Noli- Jeta dhe veprat, Rilindja, Prishtin.
Kadare, Ismail (1990).Migjeni ose uragani i ndrprer, Pena,
Prishtin.
Hoxha, Enver (1989). Ditar 1965, 8 Nntori, Tiran.
IAP (1984). Fan S. Noli n 100-vjetorin e lindjes, Prishtin.
Idrizi, Rinush (1992). Migjeni, SHBE, Tiran.
Qosja, Rexhep (1979). Dialogje me shkrimtart, Rilindja, Prishtin.
Rugova I., Hamiti S. (1979). Kritika letrare, Rilindja, Prishtin.
Maloki, Krist (2005). Refleksione, Faik Konica, Prishtin.

47

Nysret KRASNIQI
__________________________________________________________________________

48

Viola ISUFAJ
LOJA E REBUSEVE (RASTI PASHKU E CAMAJ)
Tipe t ndryshme t rregullsis disa her jan t fshehura. Korrelacionet
horizontalo-vertikale n tekstet e Camajt dhe Pashkut ofrojn disa mundsi
investigimi dy-dimensionale t kngs poetike.
Nj struktur e till, e ngjashme me at t fjalkryqeve, gjegjzave,
enigmave, sht n mnyr t veant e dallueshme tek poezia e Camajt dhe proza e
Pashkut. Kjo struktur specifike nuk ka mbetur pa u konstatuar, por asnj studim i
posam nuk i sht kushtuar deri m tani.
N shkrimin e cituar t Frankfurter Allgemeine Zeitung thuhet se Camaj
sht br nj i Urt; n rast se vargjet e tij nuk kuptohen menjher, kjo ndodh pr
arsye se i Urti flet me enigma, ka t drejt t flas me to. Poezit e tij jan rebuse
figurative, dhe kjo ua fal magjin; ato sjan shpikje t mendjes, por ndijim i t
gjitha shqisave.1
Ndrsa n intervistn e vitit 1993, n Gazetn Bujku, Pashku shprehet kshtu
pr procesin e tij krijues: N dramn "Gof", pr shembull, zbatova matematikn dhe
teorin e ngjyrave. Mirpo, s pari, shfletuam t gjitha gazetat e periudhs '37-'38'39. E thithm krejt at pluhur. Tek pastaj, fillova t prdor trekndshin: kjo vjen
deri ktu, kjo tjetra mbrrin deri aty. Sakt e prcaktoja intensitetin e shprehjes..."2
Camaj dhe Pashku shquhen pr nj kombinim t elementeve gjuhsore dhe
vizuale pr t krijuar nj kuptim m t madh deduktiv-dhe ky sht n vetvete
principi organizues i pfaqsimit t rebusit.
Sistemi i shenjave tek kta autor sht i till: ashtu sikurse nj rebus sht nj
mister q prbhet nga pamjet e objekteve, shenjave etj., t cilat nga tingujt dhe
emrat e tyre sugjerojn fjal apo fraza, ashtu dhe sistemi poetik prbhet nga shenja
q sugjerojn si pamje, ashtu dhe tinguj duke br q parimi-rebus t luaj nj rol t
rndsishm si strategji kryesore pr rritjen e fuqis shprehse dhe ndrtimit
shumshtresor t shumkuptimsis.
Ja ku kemi nga teksti i Pashkut, nj ekuacion:

1
2

Gazeta Bujku, 7 gusht 1993, f.4-5

Pashku, A., Oh, Camaj-Pipa, Shkodr 2002, f. 27

49

Viola ISUFAJ
__________________________________________________________________________

"...as dymbdhet burra; n zguer t ni asi lisi, tha si me krenari t

pakuptueshme pr mue, dimnin mund ta kalojn dymbdhet ujq dhe dymbdhet
desh, pa e pa njani-tjetrin asnji her.
Ose:
Nji bark q rri midis ujit. Ajo as nuk kalbet as nuk mbytet kurr.3
Dhe kemi dy vargje tipike t Camajt:
Uliksi e Itaka pa grue dy krena binjok dhie/ Me nji bri t thyem: pun e
pakryeme- parashtrimi i t cilave, i prngjet parashtrimit t nj ekuacioni
matematikor: pohon barazvlefshmrin e dy shprehjeve, t shkruara si nj varg
simbolesh, t ndara n ann e majt dhe t djatht me nj shenj (n kt rast, t
nnkuptuar) barazimi. sht nj ekuacion i kushtzuar, n t cilin variabla, mund t
marr nj vler (rrnj) q prmbush ekuacionin. Kjo rrnj, q duhet t knaq
ekuacionin, si pr paradoks, n kt rast sht pikrisht: paprkryerja, mosplotsimi.
Prandaj, qllimi i ktij studimi, sht hetimi i gjuhs s shkruar brenda
kornizave t vendosura nga loja e njohur e rebuseve me synimin pr t zbuluar
konfigurimin e thurims s tyre.
Rasti i Pashkut
Mungesat, pamjaftueshmrit semantike n thurjen e rrjetit t rebusit
Gjuha e rebuseve poetike te Camaj dhe Pashku sht n kufijt e gjuhs
poetike dhe shkencore. Ajo i nnshtrohet nj ekonomizimi thuajse t egr, do t
thoshim, matematikor, duke pasur ndrkoh pika takimi dhe me gjuhn e zakont (t
prditshme) dhe me at muzikore (sepse ka rezonanc akustike), ndrkoh q vihen
re mungesat (pamjaftueshmrit) semantike n mnyrn e thurjes s rrjetit t
rebusit. Kto mungesa u prkasin niveleve t ndryshme:
- Ka gjithnj dika q rrshqet me shpejtsi, q mungon, q ssht, q sa m
shum ti afrohesh, aq m tepr t largohet, sidomos n dialog:
- Po ti nuk je as shi as bor!
- Jam ajo q mbaj s paku ran n dor!
- Ti shkurt, ndoshta nuk je as gjiz.
- As q due me qen gjiz. Due me qen kiz.
- Po biz?
- Un?...
- Vet m ke than.
- Un?... Biz. Kurr nuk t kam than.
- Paj vet m ke kallxue...
3

Pashku, A., Oh, Camaj-Pipa, Shkoder 2002, 17

50

LOJA E REBUSEVE (RASTI PASHKU E CAMAJ)

__________________________________________________________________________

- Q biz me qen t kem lakmue?

- Hajt, pash nderin, po ti paske harrue!
- Njimend po thue?
- Lum pr mue, me ke duhet me mejtue!
- A mos e ke me mue?
- Ani, qofsh bekue. 4
Mungesat semantike ne thurjen e rebusit (si rasti i deles s njqindt q
mungon) jan n harmoni me nj tjetr munges: mungesn si fenomen i jets, q e
on njerin n krkim t pasosur. Krkimi i vazhdueshm i plakut pr delen, rezulton
mehumbjen e deleve t tjera. Kjo sht nj loj-zinxhir mashtrimi, ku njeriu sapo
gjen dika, dika tjetr e humb! Ky parashtrim i Pashkut plot enigma ngrthen nj
krkim n nj bot plot t panjohura dhe t panjohshme, plot t papritura dhe t
paarritura nga ana e logjiks s qnieve. I pamundur sht zotrimi i ligjeve t
metafiziks, njohja n mnyr t plot e filozofis jetsore. sht plotnia ajo q del e
ndrrt dhe pr kt, e parrokshme.
Fraza eliptike: Fraza arrin ekonomizimin m t skajshm t par ndonjher
n letrsin shqipe;
q nga titulli i romanit: nj pasthirrm njrrokshe
dyshkronjshe polisemantike dhe e fuqishme, e deri n dialog, ku fjalit jan t
shkurtra, shpesh fjali njgjymtyrshe, mungesore, m s shumti emrore, deri dhe
njrrokshe. Dialogu sht konfigurimi i nj gjendjeje psikike e shpirtrore t
protagonistve. Duket sikur lidhjet midis t shenjuarit dhe shenjuesit jan m tepr
se kurr arbitrare, mirpo lakonizmi i skajshm gjuhsor sht tepr harmonik: sht
shprehja e vetme e pamundsis pr t rrfyer ndjenjat, emocionet, frikrat. sht
munges vullneti dhe mpirje pr t folur kthjellt. Ka nj pengim pr t dialoguar, ka
nj pengim n t monologuar, dshira t pezullta, t ngrira, imazhe t ftohta
pluskuese. Kjo pamundsi pr t formuluar sjell dhe artikulimin mungesor t
mendimit, nj formul gjuhsore, nj shenj, nj dmtim, nj amputim verbal. Kjo
fraktur fjalsh sht nyjtimi i nj frakture shpirtrore.
Mungesat n gjuhn e paradoksit: Shkmbi i lasht duhet ti shptoj
glltitjes nga liqeni artificial-ky sht krcnimi i tij. Artificialja po glltit natyralen,
autentiken, forcn dhe qndresn, qnsin- ky sht nj paradoks: dhe ai shkamb
m dukej si torzo i lasht posa i nxjerrun prej dheut, torso disi poroz q dukej si t
ishte due u mundue t mos bjer n valt e liqenit artificial.5
Uji kallet-nj tjetr paradoks: Mirpo nuk kallej vetem uji; kallej dhe ajri. Ajri
kallej dhe bahej hi (gacn me t ciln e pata ndez cigaren, e pata fut n at hi).6

Pashku, A., Oh, Camaj-Pipa, Shkodr 2002, 13

Po aty, f. 10
6
Po aty, f.10
5

51

Viola ISUFAJ
__________________________________________________________________________

Kur shihet lvizja, ajo nuk dgjohet, -kjo sht nj tjetr prftes paradoksi:
shenjohet ushtima si film pa z, ka nj imazh thyerjeje t lisave qindvjear, por
uditrisht pa asnj tingull:
Asgja nuk piptinte: gjethet lvizshin, por nuk shushurisnin; bjeshkve u qepej
fryma, por nuk ushtojshin, degt e lisave qindvjear thyheshin, por nuk ndgjohej
rrnkllima e tyne; shkambijt coptoheshin dhe gurt teposht malit rrkllheshin,
por nuk ndgjohej zhabllima e tyne. 7
Pra, kur shihet nuk dgjohet (si m lart) dhe e kundrta: kur dgjohet nuk
shihet (si m posht):
E dikur, papritmas, u ndgjue edhe nji her pingrrima e nj zogu; dhe tash m
bahej se e ndgjova frfrimn e flatrave t atij far zogu, por syni im, as kt her,
nuk e pa mbi liqen. (...) edhe sikur ta shihsha nuk do t m dukej i bukur.8
Prgjigjia sht po aty. Kjo sht arsyeja ndoshta e k[saj mungese vizuale.
Protagonistit i mohohet bukuria dhe plotnia. Bukuria vdes sapo i shfaqet, sapo lindajo nuk zgjat aspak ose sht jashtzakonisht e shkurtr: -Ti, moj... thash dhe
desha ti them dhe di, por nji rreze dielli ra, u thye dhe vdiq mbi ose n val, n
kurrizin e nj vale t liqenit t vogl artificial. E kur ajo rreze dielli ra u thye dhe
vdiq mbi ose n val, heshtjen mbi liqenin artisficial, e coptoi nji pingrim e shkurt,
por e shqerun, e nji zogu. 9
-Nj tjetr shfaqje e mungess, e pamjaftueshmeris: n zguer t lisave t
gjat, mund t kalojn dimrin dymbdhjet ujq e dymbdhjet desh. Korrelacioni i
shenjave simbol q organizon pastaj trinin Dimn-Desh-Ujk ka t bj m nj
filozofi t caktuar jetsore. Paradoksi qndron n at q bott e armiqsuara q n
gjenez, pajtohen nn nj zot suprem dhe t ashpr q sht Dimri. Prball tij nuk
kan asnj forc armiqsit, urrejtjet.
T gjitha kto mungesa jan gjuh e gjegjzs, gjuh e rebusit.
Ecja n rrjetin labirintor N kt roman vrehet nj rrjet i ngatrruar nga
krkohet dalja. Romani hapet me skenn e nevojtores, bn kalime n lashtsi e n
nj t ardhme utopike negative e mbyllet po me skenn e nevojtores, ku
konstipacioni konoton pengimin.
Struktura e prmbyllur e ktij romani si shihet, ka t bj me rimarrjen e
tekstit t fillimit, i cili sht konfigurim i pamjes s brendshme t shpirtit: teksti i
mbarimit ndryshon nga ai i fillimit vetm nga disa rndime- shtimi i disa
elementeve q bartin n vetvete shtimin e prvojs duke qen pasoj e saj; kto
jan: shtimi i jargve dhe peshqit q tashm jan t ngordhur. Ashtu si piramida prej
rre, ashtu dhe ktu n mbyllje, uji q ra rrmbyeshm pa marr gja me vetesht
7

Po aty, f.13
Po aty, f. 11
9
Po aty, f. 18
8

52

LOJA E REBUSEVE (RASTI PASHKU E CAMAJ)

__________________________________________________________________________

nj mashtrim. Me peshqit e ngordhur romani mbyllet. Mbyllja e romanit nuk

shnjon domosdoshmrisht daljen nga rrjeti labirintor.
Kjo sa i takon makrotekstit. Po ja, nj tjetr konfigurim prplot enigma n nj
nivel tjetr t tekstit plot kthesa dhe ngatrresa labirintore npr derivime:
"Paj, deshve u plqen lulja, se ajo u jep shpres; ujqve nuk u plqen gjarpni,
po nuk mund t'i afrohen se kan dro sidomos nga lulja; gjarpnit nuk i plqen lulja n
goj, se lulja ja shton etjen, por s'ka 't baj; lulja prpiqet pr mos me ja shtue
etjen gjarpnit, se ajo dshiron t jetoj sa ma gjat."10
N tekst zri q rrfen e ka prmendur vet fjaln gjezze:
M dukej gjegjz pse un mbetesha nn t, gjithnji e ma shum nn t.11
e, pas ksaj, interesante sht se si pas parashtrimit shtohen t dhnat q mund t
knaqin variabln:
ud, ku rrin?
Kush?
Gjarpni.
Paj, diku midis zguerit.
Me lulen n goj?
Bashk me te. Bile n uj, gati krejt i zhytun.
N uj?
N t vrtet, n det.
Po sa mund t jet ai zguer lisi ku mund t ket edhe det!
Thash, aty mund t rrin ujq dhe dymbdhet desh. 12
Mirpo, n vend q t kthjellohet thurima me kto t dhna q shtohen prmes
fjalve t plakut, ajo rndohet edhe m. Ai si i urt q sht flet me enigma, por q
m tepr e ngatrrojn se e lehtsojn apo qartsojn thurimn e rebusit. T krijohet
prshtypja se nuk t drejtojn gjkund. Kto t dhna jan hyrje t tjera labirintore:
ka t bahet? Vjen sqoka e zez dhe e mbshtjell zguerin. Dhe, n zguer tash
sundon terri. Tash aty ka vetm terr. E po qe se ndokush, q asht atypari e di ka n
zguer, nuk e idhnon bun e zez, q mund ti ha menjiher t pes klysht e vet, n
kraht e sqoks s zez mund t ndodhi ajo q asht ma e zez 13
Pikrisht, kto hyrje t shumta n tekst ngatrrojn lexuesin dhe e ln t
shtangur.
Nga pikpamja e konfigurimit n tekst, jan prsritjet ato q i japin tekstit
trajtn dhe funksionin e labirintit.
Prsritjet labirintore dhe ngecjetN fakt, ngecja n rrjet t tekstit vjen
nga ngri q sht n brendsi t do enigme dhe ka disa tregues n tekst: (tu ka
10

Po aty, f. 18
Po aty, f. 21
12
Po aty, f. 22
13
Po aty, f. 80
11

53

Viola ISUFAJ
__________________________________________________________________________

lidh gjuha; kjo miz po lviz e ti sje miz; Ia plasa gazit. Ia plasi vajit; spo kuptoj;
etj- jan disa nga treguesit verbal se ky sht romani i ngrit). Ngri shihet q
nga makronivelet e tekstit e deri te vshtirsia a m mir pamundsia n defekim q
hap e mbyll romanin, duke prfunduar tek arjet e mendimit, nj sindrom klinike
kjo: mashkulli sht tip nj patologjik, ai reagon n mnyra q dmtojn jetn e tij
dhe t saj; n terma t tjer ai ka nj performanc t keqe, prandaj ajo largohet.
Rima n dialog, prsritja si mnyr e fjals poetike ndihmon memorizimin;
dika tepr e rrall kjo n prozn moderne. Ndonse pr shkak t mungess s
ngjarjes, krijohet prshtypja sikur ska konflikt, do t thoshim se dialogu q duket si
prartje, nuk sht aspak dialog t marrsh. Mbi t gjitha sht nj ironi pr
prputhjet e jashtme dhe mosprputhjet dhe moskuptimet e brendshme. Rima
shenjon harmonin e rreme, t paqndrueshme, pakuptimin n brendsi, pengimin,
mosmarrveshjen-dhe ky sht konflikti i brendshm, i thell, i mezikapshm,
prplot dramacitet (ngase ngrthen nj mbishtresim konfliktesh). Kjo sht loja e
rebusit dyfish mashtruese q duke u deshifruar zbulon mendimin e Pashkut tepr
shum t rafinuar.
Dialogt midis mashkullit dhe femns nuk jan rasti i vetm i prdorimit t
morfostilemave kuptimisht t ndryshme, por tingllimisht t ngjashme- t cilat jan
dhe shumdimensionale:
Mirpo mue, fjala vjen, m plqen mizogamia... por nuk m plqejn ata q
vuajn nga mizokomia.... vet po e shihni se jam anmik i prbetuem e mizoginis,
i mizandris, i genofobis, i mizo-gatis, i mizokalis, i mizokozmis....14
Nga ana tjetr, rima nuk sht e vetmja form prsritjeje. Mund t prsritet
fjala e fundit ose e parafundit e njsis sintaksore paraardhse duke ardhur si
kryefjal e njsis pasardhse. Ose nj pjes e kumtimit q sht dhn n njsin e
par sintaksore, prsritet n t dytn. Ose lihet prgjysm fjalia dhe m pas rimerret
n mnyr t plot ose t pjesshme. Prsritet disa her e njjta fjal, brenda s
njjts njsi sintaksore ose n njsi sintaksore t ndryshme. Kthimet e tilla prapa i
prngjasin rrjetit t ngatrruar t labirintit dhe na ojn kah studimii distancave
paradigmatike dhe sintagmatike si dhe prsiatjeve-zinxhir.
Distancat paradigmatike dhe sintagmatike dhe prsiatjet-zinxhir Kur nj
vegim nis t prcillet, ai lihet prgjysm dhe nj tjetr nis t prcillet, m pas edhe
ky lihet prgjysm gjithashtu, dhe i pari nis t plotsohet. Vemas, kur bhet fjal
pr tregimet, funksioni i prsritjes sht pamundsia e personazheve pr t harruar
ngjarjet q i kan traumatizuar. Ndrsa n romanin Oh, kjo teknik prdoret sidomos
kur shprfaqet damka e tradhtis. Ndonjher prdoren periudha t gjata, nprmjet
s cilave paraqiten emocione t forta negative. Por ajo q sht m interesante sht
se t njjtat sintagma, fjal, shprehje t cilat mund t jen ato q e shqetsojn m
14

N mbretrin poetike , Anton Nik Berisha Shpresa, Prishtin 2002, f. 179

54

LOJA E REBUSEVE (RASTI PASHKU E CAMAJ)

__________________________________________________________________________

shum personazhin; (q mund t jen deri dhe kundrvnse,-jan ato ndrmjet t

cilave personazhi nuk vendos dot rregull), prsriten sipas nj rregulli n distanca t
caktuara vertikale dhe horizontale.
Morfemat e stilemat shndrrohen n njsi m t mdha e m t ndrliqshme
tekstore shprehse. Pashku ka prqendruar vmendjen n disa fjal, q kan ngjyrim
e vler kuptimore sa t veant aq dhe t pasur. Vizllima sht shkaktare dhe
kushtzon pastaj at ajgtim t pasigurt (shikim) nga i cili pastaj vren shkmbin si
torzo t lasht, por kurdoher sht e lidhur ngusht me kuptimin e sistemit t
prgjithshm t veprs. Pra, morfemat e stilemat jan n raport varsie e kushtzimi.
Struktura e veant dhe funksionale morfostilematike ka kushtzuar dhe nj
sistem t veant t sintaksostilematiks. Sintaksostilemat zn faqe t tra dhe si t
tilla prcaktojn qnsin dhe veantin e ksaj vepre. Ato ndrlidhen n mes tyre
edhe me sintaksostilemn vijuese ose pasardhse. Vepra n qensin e vet e tra
sht nj sintaksostilem, nj metafor e zgjeruar dhe e prftuar me prkushtim t
jashtzakonshm. 15
Dyfishet, trefishet dhe shumfishet e prsritjeve e t lojs q bhet brenda
strukturs s tekstit, i japin ksaj vepre nj ritm e nj ritmik t panjohur n
letrsin ton.
Nivelet e teksteve brenda trsis jan shnjuese edhe kur futen n njritjetrin pr t prafruar dhe eklipsuar16, duke deshifruar nj shoqri q e ka humbur
kokn.
Pjest e krijojn trsin vetm me nj interkomunikim t paprekshm krijuar
prej ktij mjeshtri t rrall t krijimit t kuptimeve t rnda. Harmonia q krkohet
dhe nuk gjendet, sht e pranishme pikrisht aty!
Edhe zanoret, qoft dhe nj e vetme lvizin dhe pasurojn kuptimin dhe
domethnien e tekstit prmes lojs s zhvendosjes funksionale n pozicione t
ndryshme fonologjike.
Kshtu mbi rrnjn e nj njsie leksikore, me veprimet inventive fonologjike,
sht semantizuar nj raport dhe nj situat dhe fjala, nga njsia emrtuese dhe
shenjuese neutrale nga rrafshi denotativ, duke u estetizuar, sht shndrruar n njsi
referente konotative prmes shfrytzimit, shtrydhjes s saj. Fjala pra nga niveli i
morfems, i nj rrnje, shndrrohet nprmjet veprimeve fonostilike, n
morfostilem.17
U ndalm edhe n nivelet e imta stilematike pr t theksuar nj nga parimet e
formsimit t tekstit t Pashkut.

15

Po aty
Po aty
17
Pashku, A., Oh, Camaj-Pipa, Shkodr 2002, f.17
16

55

Viola ISUFAJ
__________________________________________________________________________

Kalim i befasishm nga litota n hiperbol dhe anasjelltas sht n thelb e

nj gjegjze shum t sofistikuar.
....piramida e saj m dukej fare, fare e vogl, pr t mos than sa nji gogl,
madje gogl jo e madhe, po e vogl... nuk di pse po tash ishte, apo mue m dukej, ma
e madhe se nji gogl e madhe...18
Ky kalim nuk sht i vetmi. N t gjith faqen 18 t romanit Oh, ndeshemi me
nj progresion matematikor rrits gjeometrik (dhe jo matematik!)- me rang shum t
lart t ndryshimit t kufizs, e cila ecn me shumzim dhe jo me shtim. Si nn
refleksin e nj aluzioni ereksioni, ashtu lartohet gjer n kup t qiellit ekstaza e
piramids s lumturis s rreme.
...nga ajo afrsi nuk mundesha me pa ma shum, me e pa tan at faqe, tan
at an, seciln imtsi t saj. Piramida, tash, n t vrtet, m dukej shum ma e
madhe se para se t shtrihesha, m dukej e madhe se ishte rrit shum, m dukej
fantastike, maja e saj mbrrinte gati deri n qiell, prekte kaltrin e kups s qiellit,
ndrsa un isha posht, m dukej se kisha mbet disi nn t, m dukej se sa ma tepr
t ngritej prpjet ajo maj e asaj piramide, un mbetesha gjithnji e ma shum nn
te, m bahej se dukesha si mini q sdi kah tia mbaj kur vrshen uji. 19
N thelb t ksaj shtrese t veprs sht nj dialog n mes t rrfimtarit,
mashkullit, heroit t veprs dhe femrs. Pra, dialog i dy qenieve, ku njra e ka baz
mendimin e tjetra aksionin konkret t atypratyshm. Pra, heroi, rrfimtari n nj
mosprani t jets s hapur, nuk jeton, por mendon. E kundrta e tij sht ajo, femra,
e cila pa u pas thelluar n gjith problemet e jets, don t merret m shum me
konkretsin, t lviz dika, pra sht nj qenie q jeton. Prej kndej rrjedh edhe
prpjekja e iluzioni i saj ta krijoj n rr piramidn e lumturis, q don t mbetet
gjall duke u rritur n shikimin e saj. 20
-Kjo piramid nuk do t qndroj dot. Thot njeriu i msuar me prvojn e
hidhur popullore.-Mos deshte me than as nji motmot, thot dshira dhe iluzioni i
femrs. N rrjedh t mospajtimit, n fushn e bardh t pragmatizmit jetsor, femra
do ta krahasoj mashkullin e menduar me nj miz q nuk lviz.
Edhe ky dialog idesh sht i prshkruar nga nj shtres ironike e autorit, q
ktu manifestohet si rimim i gjithqyshm i ideve dhe pikpamjeve q kundrshtohen, prjashtohen, nuk pajtohen. Kjo tregon pamundsin e bashkimit dhe t
plqimit t mendimit t thell me mendimin trivial, t prditshm; t dshirs me
18

Pashku, A., Oh, Camaj-Pipa, Shkodr 2002, 18

N mbretrin poetike, Hamiti, S., Triumf i Inteligjencs, Shpresa, Prishtin 2002, f.
136
20
N mbretrin poetike, Hamiti, S., Triumf i Inteligjencs Shpresa, Prishtin 2002, f.
137
19

56

LOJA E REBUSEVE (RASTI PASHKU E CAMAJ)

__________________________________________________________________________

nevojat dhe mundsit dhe s fundi: t prkushtimit jetsor pr nj ide me krkesn

e luksit, mirqnies. Kjo pamundsi e bashkimit sjell ndarjen e femrs nga mashkulli
n fund t veprs. 21
Fjalt kye dhe nyjat: figurat e rebusit- prkufizimet unike
N prozn e Pashkut fjalt-shenja dhe strukturimi i tyre zvendsojn
thurimn e rebusit; gjithka, madje dhe vete personazhet, shenjohen n mnyr
unike. Ja, konfigurimi i figurave ose fjalve-shenja nxjerr nga fjalit e
nnrenditura:
Nevojtorja, gjuni i saj i bukur, akuariumi, peshqit, vala, liqeni, piramida prej
rre kthehen prsri n fund t teksit duke mbartur nj prvoj mse dymijvjeare:
gjuni i saj i bukur, plaku, barka, peshqit -ky kthim vjen n form qerthullore n at
grim koh q ndante prej muzgut.
N rebuse, sinonimia sht tepr e reduktuar, pasi dy fjal nga rrjeti i
thurjes s rebusit, nuk mund t ken m shum se nj prkufizim, por nj prkufizim
duhet t jet i shprehur n mnyr unike, dhe prandaj sinonimia sht thuajse e
munguar.
Personat jan anonim, t pashnjuar nga emrat e prvem, por njerz t
dehumanizuar q enden si fantoma dhe flasin prmes gjuhs s pavetdijes s tyre.
Pr t shenjuar kto personazhe, Pashku prdor emrtimet groteske dhe simbolike si
psh, Job Ura, Turr, Vurr, profesori, vajza etj. Nprmjet tyre shnohet nj tipar
mbizotrues fizik a shpirtror, q kthehet n simbol.
Zrat emrtohen gjithashtu, me shprehje (si te Knaqsit e Megalopolisit).
Njri prej tyre sht ai q banonte sipr, tjetri sht njeriu i shtym bukur mir n
mosh, tjetra sht gruaja me veshje t zez dhe me qenin e saj t bardh etj., ose
prmes incialeve si zonjusha D. tek Anija e Dejun ose prmes sjelljeve triviale-a nuk
sht ky nj prkufizim i shprehur n mnyr unike n thurim si dhe nj shenjzim
unik?
Me kto shenja, me kronotopin, me mnyrn e parashtrimit t enigmave t
veta i gjith romani Oh sht nj rebus. Loja e rebusit shfaqet n t gjitha nivelet e
tekstit. Ktu jemi ndalur tek m kryesoret pasi ky studim do marr si nism e
studimi tjetr, m t thelluar q do br.
Oh, ky roman-rebus
Ky sht romani i figurs s mendimit, pra i rebusit dhe kjo nuk ka t bj
vetm me asocim imazhesh q dalin si shenja. Rebusi sht tepr i sofistikuar. Kemi
psh. figurimin e tradhtis n raportin femr- mashkull, kemi rebusin e tradhtis
jetsore dhe n planin biblik ku njeriu kurr nuk e di prse nuk arrin ta gjej delen e

21

iraku, Y., Bota poetike e Martin Camajt, Topiu, L., Hermetizm dhe errsir, Albas,
Tiran, 2003, f. 16

57

Viola ISUFAJ
__________________________________________________________________________

njqindt, pastaj vazhdon me tradhtin etnike, ku Bato i Breukve e tradhton Baton

e Desidiatve, pastaj djali e tradhton babn pr kozmopolitizmin, ku pastaj
ideologjia e majt e tradhton individualitetin njerzor.
Gjuha n formn e rebusit pr Pashkun ka qen e lindur. Duket se krejt boten
ai ka pare si imazh. Pashku nuk ka folur asnjeher (as n gjuhn e prditshme), pa
figur, pa ndrtimin e nj imazhi, pa reduktimin sinkopik t gjuhs, pa elipsn n t
folur, dukuri q i sht prcjell edhe n roman- gjithnj edhe si manifestim i
refuzimit t proklamats s hapur n artin e romanit. Pashku n rrfimin e tij hyn, po
t vazhdonim n terma t rebusit, "in media rebus".
Kjo pamje e figurshme e gjrave, duhet t lidhet fort edhe me traditn e t
folurit n arealin e Pashkut, me siguri atje i ka rrnjt ky figurim i objekteve e ideve
me an t gjuhs eliptike metaforike e gjithashtu me koloritin ambjental. Ndoshta
dokush q do t vizitonte rajonin ku eshe rritur Pashku, nuk do t mund t mos i
mbetej n mendje i figuruar: gur, gur, gur, qarr, qarr...varr varr varr... qarr qarr
qarr...
Rasti i Camajt
Do t paraqesim m posht disa elemente t gjuhs shkencore, asaj poetike
dhe gjuhs s rebusit, nj ndrthurje e s cilave karakterizon poezin e Martin
Camajt (dhe prozn e Pashkut.)
- Hipotezat jan racionale (si n gjuhn shkencore) dhe emocionale (si n
gjuhn poetike).
- N poezin e Martin Camajt dhe prozn e Pashkut ka densitet logjik dhe
sugjestion. Duhet t prdoren fare pak fjal pr t shpjeguar shum-(densiteti logjik)
pr ta br sqarimin t pashpallur, dhe pr t hedhur drit emocionalisht mbi dukuri
e ndjesi. Temat fitojn polivalenca semantike t pashpallura e t rralla, pa humbur
kuptimin fillestar.
- Antonimi e dukshme Kuptimi varet nga autori: por nse lexuesi kupton
dika tjetr dhe krijon pamje pa fund, gjithsesi pjesa racionale do t ndrhyj, dhe do
ta drejtoj kah sistemi i Camajt dhe Pashkut- n rebus, fjala prmbush vendin e
duhur n rrjet- nuk mund t ket ndrtim kuptimesh n infinit, pasi, ndonse
kuptimet ndrtohen mbi prvoja letrare e vetjake dhe mbi shijet e lexuesve, krkohet
gjetja e nj prgjigjeje q i afrohet sa m shum asaj ka aludohet.
Tek poezia Nj dit e ka dhe korbi, dy jan fjalt m t hasura n prdorimin
leksikor e n funksion semantik: korbi-pllumbi, d.m.th. e mira-e keqja, e ultasublimja, grabitqarja-paqsorja. N kt kundrshti kuptimsish ndrtohen iftet e
fjalve q shenjojn veprime t kundrta: vallja e pllumbave dhe korbi q slviz
58

LOJA E REBUSEVE (RASTI PASHKU E CAMAJ)

__________________________________________________________________________

(druan se prish ritmin e flatrave), gazullimi i pllumbave dhe heshtja e korbit (druan
se prish harmonin e kngs). Pikrisht n kt pik ngrirje t korbit e lvizjeve t
hareshme t pllumbave poeti krijon rebusin poetik.
- Ka nj prkufizim n gjuhn e rebusit nprmjet sistemit figurativ dhe
fjalve kye pr do dukuri, por i njjti prkufizim mund t prdoret dhe duke
ndryshuar nuanc-ndrkoh q nj fjal n rrjet mund t shenjoj dika sipas nj
shumsie procedimesh letrare (tropet, etj).
Leksema nma, pr shembull, ka kuptim nyjor; ajo. shpreh brendsin e
njeriut, natyrn dhe shpirtin e tij, vemas veset q e cilsojn at; shpreh gjendje t
pazakonshme, shqetsimin, t keqen. Po me t njjtn prmas, nma nnkupton
katarzn, nnkupton synimin, realitetin e dshiruar.
N analizn e tekstit letrar merr rndsi prcaktimi i fjalve-els, duke
synuar t ndrtohet tipologjia e tyre n sistemin e krijimtaris s nj autori, pr t
dshmuar n fund t fundit veorit e individualitit. Fjalt-elsa prftohen nga
prdorimi i dendur i nj vargu fjalsh t tekstit poetik, t cilat n vetvete mbartin nj
kuptimsi intensive, t qllimt, duke synuar t prcjellin tek lexuesi mesazhe e ide
artistike t caktuara. Brenda liris aristike, tekstet jan struktura t organizuara mir
n kode e sisteme vlerash, ku bhet e mundur hyrja me nj sistem njohurish
paraprake.22
Numri vargjeve tek Fatkeqsi rrugore (7) sht pjes e konfigurimit t
rebusit pr t krijuar prmasn e atij segmenti kalendarik, prej t cilit krijohen muajt,
vitet, mijvjeart, gjithkohsia.
Ndonjher jepen vetm disa elemente t objektit t trajtuar (si n rastin e
rebuseve), ndonjher brenda strukturs gjuhsore gjakohet ndonj mendim i
rndsishm, por ai nuk nxirret n rend t par, prandaj n shum raste nnteksti
sht prcaktues i pandrmjem i qnsis kuptimore t poezis s tij, i komunikimit
poetik t saj. Fjala els ku mund t fshihet qensia e poezis pkatse duhet
prcaktuar; prndryshe receptimi i saj pezulohet deri n dshtim t plot. Kshtu, n
poezin Kush i bani mngji qytetit n qoft se nuk kuptohen togfjalshat "nuska e
mngjis" dhe "pe t kuq n qaf", ather vshtir se do t kuptohet qensia e
poezis e aq m pak vargu "shej i tmerrshm pr kt qytet". Nuska shpreh kukulln
q nnkupton fytyrn e rreme, maskn. Nuska lidhet drejtprsdrejti me penin e kuq
e ky pe me komunizmin, me t keqen e me dhunn q i solli ky sistem bots
shqiptare. Kjo do t qartsohet sadopak pasi t lexohet poezia Kukullat n pushim
me nntitullin -motiv pr nj piktur naive. Nntitulli n esenc sht mashtrues.
Poezia me asnj element nuk ka t bj me nj piktur naive, por me naivitetin e
prudsis s realitetit, i cili sht i rnd e tmerrshm; n kt realitet, kukullat si
22

Berisha, A. N., Vepra letrare e Martin Camajt, Lajmtari, Tiran, 2000, f.44

59

Viola ISUFAJ
__________________________________________________________________________

vesa mbulojn dheun (gjersia e veprimit t tyre), gjat dits ato jan t veshura me
tesha t lulme (maskimi) dhe mbasdite enden dora-dor (masiviteti i unitetit t s
keqes), ndrsa n terr bjn tmerrin dhe llahtarin.23
Po n muzg, ku shkelin ato kryevogla
nuk del ma bar.
- Ashtu si rebuset, poezit jan gjysm t errta (ose gjysm transparente- n
rastin e rebuseve, n fillim prkufizimi duket i errt, derisa gjen prgjigjen). Poezia e
Camajt artikulohet si nj poezi me prirje pr nj abstraksion maksimal. Errsira e l
lexuesin pezull (sikurse rebuset).
- Ashtu si rebuset, poezit kan karakter refleksiv. Definicionet jan t
bazuara n lojrat e tropeve, n rendin e fjalve, n shumkuptimsin dhe
sintetizmin dhe sugjerojn shum.
- Varsi n strukturn muzikore Fjalt receptohen si formula tingullore
lirike. Poezia Gjarpijt e zez ndrtohet me disa efekte t qarta grafike bardh e zi, por
q mund t sugjerojn dhe m shum ngjyra. Poeti ndrton mjaft figura tingllore
lirike, lvizje abstrakte t ngopura nga misteri i pamjes s painterpretueshme, t
ciln poeti projekton.
T tri gjatsit e shqipes kishin dhe kan pr autorin edhe funksionin metrik,
posae n mbarimin e vargut ose ndr cezura mbrend n varg shkruan Camaj n
prezantimin e poezive t tij n vitin 1981. Po t mendojm se gjatsia sht vetm
nj nga elementet e tingllimit t veant geg, do ta kuptojm pse Camaj kudo, pr
m shum n poezi, i ndjenji deri n fund besnik variantit t tij letrar. Sikur t
lexojm me ngadal nj poezi t shkurtr si Vendit tem do t kuptojm se
muzikaliteti profetik i t Urtit qndron n shtrirjen e vargjve t para dhe t fundit t
do strofe saj gjatsis s zanoreve te bar, far, uj, shi, gur, kufi, si kontrapunkt i
kadencs pak m t shpejt t vargjeve t dyta, saj shkurtsis s zanoreve te
pranver, avull, tem. Po t prdoret n deklamim edhe nataliteti i duhur, i jemi
afruar ca m shum magjis muzikore t ksaj poezie.
Ndrsa fakti q her i prdor e her jo shenjat diakritike mbi zanore-gjatsia:;
shkurtsia: `; , nataliteti -nuk shpreh ndonj kriter t sakt filologjik, por vetm
besimin ose mosbesimin e shkrimtarit se sa do t arrij lexuesi ta kap tingllimin
autentik t krijimit t tij. 24
Camaj i dha fjals nj harmoni e nj kumbim gati prej muzike. Muzikaliteti i
ksaj poezie nuk sht i zhurmshm, por i brendshm, pr pasoj mjaft i thell. At e

23
24

Klosi Ardian, Vepra letrare 1, Djella, Legjenda, Apollonia, Tiran, 1996, fq. 22
iraku, Y., Bota poetike e Martin Camajt, Albas, Tiran, 2003, f. 56

60

LOJA E REBUSEVE (RASTI PASHKU E CAMAJ)

__________________________________________________________________________

krijon ritmi i vargut, gati si harmoni rituali, e krijon dhe gjetja dhe vendosja e
flalve n pozicione tepr precize.25
Lidhjet sintagmatike dhe paradigmatike plot t fshehta e mistere, jan
ifte t fjalve t ndryshme, lojra fjalsh, jan procedime t prdorura n poezi dhe
e prngjasojn poezin me rebusin. Nj maksimum mendimesh shprehen me nj
minimum formulash t ndrmendin proverbin latin Non multa sed multum.
Varsi kontekstuale N rastin e rrjeteve motivore ka dhe nj varsi t vogl;
ekzistojn edhe raste t rralla kur nj prkufizim sht i varur nga nj prkufizim i
mparshm (n rebuse, zakonisht definicionet me shkronja ose lojrat e fjalve).
N rebusin figurativ, n rast se nj shenj do t zbulonte kuptimin e
drejtprdrejt t nj fjale, ne do t kishim prkufizime t drejtprdrejta si n nj
fjalor dhe ather do ta humbnim totalisht t papriturn, spiritualitetin naiven,
spontanitetin e rrjeteve tematike- prkufizimet do t ishin me karakter denotativ.
Parimi i prsiatjes zinxhir vrehet ktu ashtu si te Pashku: prsiatja e par q
prgatit apo i dorzohet nj situate tjetr prsiatsh bn t shmanget ngushtsia dhe
t krijohet hapsira poetike. 26
Rebuset figurative t Martin Camajt ngrthejn krijim dhe prvoj - ato
mund t duken steriotipe personale (deri diku ndoshta dhe maniera personale)
T parrfyeshme - jan krijimet poetike t Camajt. Ato u prngjasin
formulsimeve shkencore apo ekuacioneve matematikore me prgjigjet (vendosjen
e konstanteve n vend t t panjohurave) bhen t shpjegueshme: n prgjithsi,
rrjeti i rebusit paraqet po ashtu, nj shkall ambiguiteti (dy a m shum gjurm pr
orientim-prndryshe do t ishte nj shkall banale e pavendosshmris: shum her
mund t provohet duke vendosur kuptimin e pastr n vend t atij figurativ, brenda
logjiks s ndrtimit t rebusit, e cila bhet e qart, e prekshme menjher sapo
gjendet prgjigjja).
Poezia e Camajt dhe proza e Pashkut nuk jep dor pr analiza ritreguese. Ato
u largohen prshkrimeve realiste dhe nuk kan pjes narrative t mirfillta e t
lidhura mes tyre... duke u prpjekur t ndrtohen urat e lidhjeve asociative mes
kohve dhe ideve qarkulluese. 27
Magjike- n fillim gjuha e rebusit dominon marrsin derisa gjendet elsi
q do ta bj dominante gjuhn poetike. N fillim sht e paparashikueshme, dhe
bhet e parashikueshme pasi e zgjidh (e paparashikueshmja e konvertuar n t
parashikueshme).

25

iraku, Y., Bota poetike e Martin Camajt, Albas, Tiran, 2003, f.

Topiu, L., Hermetizm dhe errsir, cituar n: iraku, Y., Bota poetike e Martin Camajt,
Albas, Tiran, 2003, f. 12
27
Berisha, A. N., Vepra letrare e Martin Camajt, Lajmtari, Tiran, 2000, Ardian Marashi f.
148
26

61

Viola ISUFAJ
__________________________________________________________________________

Eshtna ndr eshtna ndr shtresa patkash t leshta. fillimisht e

pazbrthyeshme, por tek dshiron t rrok fymn e gjithkaje t gjall t
vendlindjes, Camaj n nevojn intime pr ta shpirtzuar botn e ln pas, deprton
mu n shtalpin e shpirtit t ksaj bote, duke zbuluar vlerat e saj jetike, q sht vetia
e konservimit-si orientim kah identiteti, por edhe si qndres e hershme ndaj rrezikut
t zhbrjes totale. Nj konservim sa i nevojshm aq dhe tragjik, por q tekembramja
shpreh instiktin genital t Malsis28 dhe virilitetin: shkndijat u bahen djelm.
Parime t ndrtimit t rebusit shihen dhe n prirjen moderne t shformimit t
realitetit jetsor dhe paraqitjes s tij prmes imazheve, shmblltyrave subjektive, si
dhe zbulimit, dhe, njhersh, errsimit t mendimit.

Bibliografia
1. Berisha, A. N., (2000). Vepra letrare e Martin Camajt, Lajmtari,
Tiran.
2. iraku, Y., (2003). Bota poetike e Martin Camajt, Albas, Tiran.
3. iraku, Y., (1998). N zbrthim t kodeve letrare, Toena, Tiran.
4. Florentin Smarandache, Linguistic-mathematical statistics in rebus,
lyrics, juridical texts, fancies and paradoxes, University of Ne
Mexico
5. Guxeta, Antonio (2007). Shqyrtime letrare, Poezia e Martin Camajt,
Ombra GVG, Tiran.
6. Gazeta Bujku, 7 gusht 1993, f.4-5
7. Klosi, Ardian (...). Vepra Letrare 1, Djella-Legjenda.
8. Petriti, K., (1997). N poetikn e Martin Camajt, Tiran.
9. Hamiti, Sabri (2002). N mbretrin poetike , Shpresa, Prishtin 2002.
10. Pashku, A., (2002). Oh, Camaj-Pipa, Shkodr.

28

N mesin e shkrimeve mbi veprn letrare t Kadares, natyrisht edhe pr poezin e tij, ka
autor dhe shkrime t cilat nuk i plotsojn kriteret e t gjykuarit t drejt, por jan kryesisht
shkrime t cilat jan t konstruktuara n baza ideologjike dhe kryesisht jashtletrare, q nuk
kan t bjn fare me artin letrar. Jan disa pseudostudiues, t cilt qoft n faqe t ndryshme
t internetit, n emisione t ndryshme televizive, n faqe t gazetave dhe revistave t
ndryshme t shtypit roz, por edhe n ndonj botim t veant, tentojn q veprs letrare t
Kadares ti japin prmasa t tjera, t cilat nuk i ka. Shembuj m karakteristik prbjn
paraqitjet publike t Arshi Pips dhe sidomos t njfar Kastriot Myftaraj, i cili madje ka
br edhe nj libr fund e kryer t konstruktuar me titull Gjykimi intelektual i Kadares
(2008), e cila nuk ka t bj fare me artin letrar t Kadares. N kt rast ne nuk do t
merremi fare me konstruksionet e tilla, t cilat burimin e kan jasht gjykimeve nga aspekti
letrar pr veprn e Kadares.

62

Ag APOLLONI
KRITIKA SHQIPTARE MBI GJENERALIN E USHTRIS S
VDEKUR
Kritika e huaj e ka cilsuar Gjeneralin e ushtris s vdekur roman t
prmasave botrore, ndrsa kritika shqiptare nga botimi i romanit e deri sot sht
treguar m e rezervuar n vlersime. Ndonse deri sot nuk ekziston nj studim
monografik pr Gjeneralin, nuk mund t thuhet q kritika ka heshtur pr t.
Madje ato shkrime mund t klasifikohen n tre tipa t kritiks: dogmatike (K.
Bihiku, R. Brahimi, D. Shapllo, K. Vela dhe J. Bulo), autoritare (Camaj, Pipa,
Qosja, Rugova dhe Hamiti) dhe studimore (Bajram Krasniqi, G. Aliu, E. ali dhe V.
Isufaj). Ndrsa si tekste q smund t klasifikohen n kta tre tipa t kritiks jan
hulumtimet e Shaban Sinanit, t cilat pavarsisht rndsis s madhe dokumentare,
nuk kan statusin e kritiks.
1. Kritika dogmatike. Razi Brahimi, nj nga instaluesit e par t kritiks
dogmatike n Shqipri,sht prijatar i opinionit dogmatik mbi Gjeneralin. N
shkrimin Proza e nj poeti ai nnvizon iden e madhe t romanit: kushdo q
prpiqet t shtyp e t skllavroj popujt, hert a von, n fund t fundit, do t
detyrohet t mbledh eshtrat e ushtarve t rn n tok t huaj t turpruar e t
mallkuar. Pas disa konstatimeve dhe prfoljeve t prmbajtjes, far, zakonisht,
sht kritika dogmatike, Brahimi nis ti gjej dobsit ideo-politike t romanit, t
cilat, sipas tij, jan: vrasja e kurvs s bukur nga Ramiz Kurti nuk sht e
logjikshme; edhe pse ka folur pr gjeneralin e nj ushtrie imperialiste, autori na ka
dhn nj gjeneral t mir. Pasi kritikon Kadaren, R. Brahimi ia kritikon edhe
modelin, Heminguejn, i cili, sipas tij, megjithse shkrimtar i dgjuar, ka patur
shum kufizime e gabime n botkuptimin e tij.
Kritiku tjetr,Dalan Shapllo (Gjenerali i ushtris s vdekur, Drita, 15 mars
1964), me analizn q ia bn romanit t Kadares jep nj shembull t ngjashm t
vlersimit dogmatik. N t, ai vren vlerat dhe dobsit e romanit, kshtu q
vlersimi rrshqet nga komplimenti n kshill. Vlersimet komplimentuese lidhen
kryesisht me planin patriotik t romanit, por shkarazi edhe me at stilistik, kurse
kshillat lidhen me ann ideologjike dhe historike. Pasi e shpall romanin si nj
vepr nga m t mirat e letrsis son t ktyre viteve t fundit, duke marr rolin e t
63

Ag APOLLONI
__________________________________________________________________________

gjithdijshmit ky kritik ia bn kto vrejtje dhe sugjerime autorit: 1. romani mban

pak er skematizm; 2. ka ngjarje anakronike (dezertimi para kapitullimit); 3.
vrasja e prostituts sht akt morbid i panevojshm; 4. nj dobsi tjetr sht
mungesa e disa skenave emocionale, q do t tregonin m mir forcn e lufts
partizane, prandaj kritiku i bn nj kshill publike autorit t romanit: n plan m
t prgjithshm ceket tema e lufts partizane, po jo n ndonj episod t detajuar q
do ta plotsonte kuadrin. Kt mund ta ket parasysh autori n ndonj ribotim t
mundshm t veprs.
Kudret Vela (Romani Gjenerali i ushtris s vdekur dhe disa probleme t
forms artistike, Nndori, nr. 3, 1965), pasi pohon se Kadare sht nj shkrimtar
vepra e t cilit zgjon diskutime t zjarrta, e shpall at si nj nga romanet m t mira
(por jo m t mirin) me tem nga Lufta Nacional lirimtare, e sheh si model
ndryshe, konstaton perspektivn e rrfimit q, sipas tij, paraqitet nprmjet syve t
gjeneralit, por nuk harron tia numroj edhe t metat, si: 1. romani ka elemente
natyraliste (natyralizmi sht nj rrezik i gjall pr letrsin ton t realizmit
socialist); 2. n roman mungon partishmria; 3. mendimet dhe ndjenjat e gjeneralit
dhe t priftit mbeten m shum t pashprehura sesa t shprehura; 4. Prifti nuk
thellohet n racizm, 5. Gjenerali nuk sht konceptuar drejt, nuk sht realizuar
artistikisht, sht flegmatik, u jep t drejt shqiptarve, 6. Autori nuk e prfill
unitetin e tri njsive, 7. Nuk motivohet detaji pr eshtrat e aviatorit anglez, as
suveniri i njeriut me daulle, 8. Konsiderohet e panevojshme futja e gjeneralit t
NATO-s. Ndrkaq, evidencon kontrastin si figur kryesore t romanit dhe
prshkrimet poetike si prforcuese t prozs. Por, n analiz t karaktereve e humb
trsisht busulln, pasi q, sipas tij, Nik Martini prfaqson popullin, plaka Nic
prfaqson popullin, mullisi prfaqson popullin, po ashtu edhe Ramiz Kurti
prfaqson popullin. Pra, sipas K. Vels, t gjith shqiptart prfaqsojn popullin.
Koo Bihiku (Pas leximit t nj romani, Nndori, nr. 6, 1965), shkruan nj
tekst me pes shtresa: informues, analizues, komentues, kritikues dhe kshillues.
Gjeneralit, t cilin e quan roman pa subjekt, ia njeh kto merita: origjinalitetin,
risin n prosede, prdorimin e kohs, krahasimin si figurn m t qlluar dhe
fantazin e harlisur. Pastaj ia numron dobsit: plaka Nic e dmton romanin sepse
sht tip patologjik, metamorfoza morale e Gjeneralit sht artificiale, epizodi i
shtpis publike nuk do t duhej t futej n nj roman t till serioz, autori tallet me
shqiptart q se duan shtpin publike, autori nuk mban qndrim dhe, sht m e
keqja, sipas tij, autori trillon. N fakt, me kt konstatim Bihiku mohon kushtin e
par t letrsis.
Jorgo Bulo (Parathnie, n: Ismail Kadare, Vepra 1, Naim Frashri, Tiran,
1980) flet pr Gjeneralin, n nivelin e komentit, nivel ky i gjith kritiks zyrtare,
duke prmendur qndresn e popullit dhe msimet e Partis, por ajo q e bn m t
veant kt kritik sht fakti se vren karakterin polifonik t romanit, pasurin e
64

KRITIKA SHQIPTARE MBI GJENERALIN E USHTRIS S VDEKUR

__________________________________________________________________________

ideve, thellsin e mendimit, polivalencn sugjestive t fjals e t figurs, prishjen

e kufijve tradicional midis shtresave strukturore, eliminimin e kufijve mes fjals s
autorit dhe personazheve, mes dialogut dhe monologut, fshirjen e distancs kohore
t ngjarjeve pr t krijuar aktualitetin e tyre. Pra, n kritikn dogmatike J. Bulo sht
m inteligjenti.
2. Kritika autoritare. Martin Camaj (Romani i eshtnave, n Shejzat,
Rom, nr. 1-2, 1965), autoritet letrar, ndonse jo autoritet kritik, sht i pari q
Gjeneralit i bn analiz pa paragjykime. Ai mjaftohet me tekstin, sado q shpreh
interesim pr ta njohur edhe autorin, prmend receptimin e bujshm t romanit,
veon botkuptimin e autorit, nnvizon kalimin e autorit nga poezia n proz pr ta
evidentuar stilin e dendun, figurat plastike dhe esenciale n vizat trajtuese.
Shquan edhe nj fakt: sht e para her q nji shkrimtar i Shqipnis s sotshme
prpiqet t dal nga nji formalizm standard dhe t rroket me nji land q don t
trajtoj me mjete shprehse t reja. Kjo vepr, sipas tij, zgjon kureshtje dhe len
mundsina t ndryshme interpretimi, sepse mbas mendimit tem shtjet e ekuna
jan kaq shum dhe kaq t ndryshme q as breznina shkrimtarsh skan pr ti
zgjidh. Qllimi i Camajt sht t prqendrohet n trajtn e mbrendshme dhe
prciptas t prek ndoj shtje problematike. Si konstatim final, sipas Camajt,
vepra e Kadaresdo t mbes ngjarje n letrsin shqipe.
Arshi Pipa, kritik erudit, i burgosur politik n Shqiprin komuniste dhe i
arratisur m pas jasht shtetit, sht studiuesi shqiptar m serioz i veprs s
Kadares. N vitin 1978, n librin anglisht Albanian Literature: Social
Perspectives, pr Kadaren konstaton: ai sht i vetmi shkrimtar q ka audienc t
huaj t ciln e ka siguruar me romanin e tij t par, e cilson Jevtushenko shqiptar
dhe vren mosrespektimin e socrealizmit. Ndrsa n vitin 1987, n revistn
amerikane Telos, Pipa boton nj shkrim t gjat pr romanet e Kadares. Aty sjell
konstatime kategorike, q bazohen n nj dije eruditive, n njohje t tekstit dhe
kontekstit, por edhe n nj arbitraritet autoritar. Pipa n kritikn e tij pr
Gjeneralin, para dhe pas analizimit t poetiks kadareane, jep konkludime
interesante: 1. vokacioni i vrtet i Kadares, nuk sht poezia, por proza, 2.
Gjenerali bazohet n ngjarje t vrtet, 3. Gjenerali nuk sht roman socrealist,
4. Gjenerali sulmohet nga kritikt dogmatik, 5. Gjenerali retushohet, por
prap rezulton i suksesshm, 6. Gjenerali shkruhet brenda diktaturs, por nuk e
prmend partin, 7. Kadare sht i krahasueshm me prfaqsuesit e romanit
bashkkohor n bot. Prandaj, mund t thuhet se t gjitha konstatimet e Pips jan t
vrtetuara dhe t vrtetueshme.
Kritiku tjetr, Rexhep Qosja (Panteoni i rralluar, Rilindja, Prishtin, 1973), i
njohur pr vlersimet e rrepta, duke folur pr romanin Kshtjella, thot: Romani
Kshtjella, ndoshta, smund t krahasohet prkah vlera artistike me romanin
Gjenerali i ushtris s vdekur, por ai sht, gjithsesi, nj befasi e kndshme pr
65

Ag APOLLONI
__________________________________________________________________________

lexuesit shqiptar. Qosja q e kritikoi ashpr Dasmn dhe e vlersoi pozitivisht

Kshtjelln, kulminacionin kreativ t Kadares e sheh te Gjenerali, me t cilin,
ndonse shihet se e vlersonte lart, uditrisht nuk u mor asnjher.
Ibrahim Rugova, n parathnien e kompletit t Kadares (Arti i dhembjes
universale, n: Ismail Kadare, Gjenerali i ushtris s vdekur, Rilindja, Prishtin,
1980), shkruan vetm dy fjali pr Gjeneralin: Te Gjenerali... si finalitet artistik
kemi vetdijesimin, prmes t mbeturave t lufts, q pr fat t keq, t shumtn e
herave vjen mbas aktit t kryer. N vet romanin ky akt vjen n mnyr t motivuar e
procesuale dhe mbaron si vetdije, po gjithnj me mundsi t zhdukjes, si vetdije e
dhunshme nga faktet (Plaka Nic), apo si proces human i nnkuptuar. Pastaj
shkarazi prmend se te t gjitha romanet e Kadares mund t gjenden elemente t
narracionit, nj konstatim ky mjaft i uditshm, kur dihet se vet romani sht
narrativ.
Sabri Hamiti n librin Shkollat letrare shqipe (2004) Kadaren e
konsideron prfaqsues t shkolls socrealiste duke e cilsuar si shkrimtari m i
njohur i ksaj shkolle. Ndrsa nj vjet m von, n librin Tematologjia, korrigjon
gabimin e tij n lidhje me romanin e Kadares. Gjenerali i ushtris s vdekur q
nj vjet m par ishte socrealist tani i del roman modern: romani i par modern
shqiptar sht Gjenerali i ushtris s vdekur i Ismail Kadares (Tematologjia,
2005, f. 84).
3. Kritika studimore. Kritika studimore mbi Gjeneralin inicohet nga
studiuesi kosovarBajram Krasniqi (Komunikime letrare, 1980 dhe Letrsia dhe
vetdija historike, 1984), i cili analizon poetikn dhe funksionet e prozs s
Kadares e, n kuadr t ksaj, edhe Gjeneralin, duke gjetur elemente t
prbashkta mes ktij romani dhe prozs tjetr t Kadares. Po ashtu ai evidencon
edhe autort q, sipas tij, kan ndikuar te Gjenerali.
Ndrsa Gzim Aliu (Diskurset e ideve n prozn e Kadares, 2007), bn nj
analiz t retoriks s tekstit, pra me pretendime t leximit ideo-tematik t veprs,
duke i par implikimet autoriale brenda rrfimit, t cilat, sipas tij, jan pasoj e
retoriks nacionale t Kadares, prozn e t cilit ai e sheh si proz t ideve. Studimi i
tij vazhdon traditn e leximit ideo-tematik t Gjeneralit, por me nj qasje m
moderne.
Po ashtu, edhe Edmond ali (Kryevepra e Kadares, Jeta e Re, nr. 2, 2011)
bn lexim ideo-tematik, trsisht aplikativ. E veanta e ksaj kritike sht
konkretizimi i analizs sipas parimit citat-komentim, shpesh duke iu referuar sa
romanit aq edhe mendimeve pr t, n mnyr q krkimi i tij t ngrihet mbi dy
shtylla pr t qen sa m stabil.
Nj studim ndryshe mbi Gjeneralin, sjell Viola Isufaj (Gjeneza dhe
prkryerja e nj vepre, Jeta e Re, nr. 2, 2011), e cila nprmjet nj krkimi mbi
retushimet e ribotimeve, aplikon kritikn e variantit, q sht shkoll italiane e
66

KRITIKA SHQIPTARE MBI GJENERALIN E USHTRIS S VDEKUR

__________________________________________________________________________

themeluar nga Gianfranco Contini. Objekt i kritiks s saj sht br jo shkrimi, por
teksti i ndryshueshm. Kritika e till ka pr baz variantet e botuara (tekstin), jo
draftet e dorshkrimit (shkrimin), pasi q te ky roman nuk ka nevoj t analizohet
shkrimi pr tu par luhatjet e autorit, t cilat edhe ashtu shihen gjat analizs s
tekstit t botuar.
Pr fund, ky evidentim q iu b ktu kritiks mbi Gjeneralin, m shum na
jep t kuptojm nivelin e kritiks sesa natyrn e romanit. Leximi i kritiks shqiptare
mbi Gjeneralin nxjerr n shesh nj fakt q vlen pr mbar historin e metatekstit
shqiptar: studimet shqiptare jan ende t papjekura, ndrsa prjashtim bn profesor
Arshi Pipa, para dijes t t cilit t gjith studiuesit tjer duken nxns.

67

Ag APOLLONI
__________________________________________________________________________

68

Fazli GAJRAKU
IBRAHIM RUGOVA MENDIMI LETRAR DHE KULTUROR
Leximi sht nj krkes e brendshme, q prve dshirs pr krkuar
kuptimet, nxitet edhe pr ti veuar e dalluar - duke i przgjedhur ato, n gjith at
varietet shenjash gjuhsore q japin kuptim. Kur themi mendimi kulturor dhe letrar i
Ibrahim Rugovs, kemi parasysh automatikisht jomodestin ton, duke dhn si t
mirqen njohjen dhe dijen ton pr t menduar pr mendimin e tjetrit (Ibrahim
Rugovs). Porse, prtej titullit pretendues, ideja sht q t trheqim vmendjen
npr nj strukturim t leximit q ndalet n disa aspekte t selektuara t mendimit
kulturor dhe letrar t autorit, duke u zhvendosur npr trsi, fragmente e citate t
librave, por edhe t artikujve, intervistave, deklaratave, si dhe n t pathnn, q
njihen si forma prtejtekstuale.
Gjithkush q flet pr Ibrahim Rugovn mund t flas me nj ndjesi, sepse na
sillet n mendje i veshur me personen e autorit dhe t politikanit. Kjo ka br q
Rugova t komunikoj me lexuesin dhe qytetarin; me lexuesin q thellohet n
tekstin e tij, dhe qytetarin n fjaln dhe dukjen e tij. Duke qen autor dhe politikan,
ai sht i njohur nga t gjith njerzit e Kosovs me fatin q t flitet pr t nga miq e
kundrshtar - me fisnikri e me mri, si mund t flasin lexuesit e tij me knaqsi,
pajtim e dyshim pr veprn e tij.
Ky autor e ka fatin e t lexuarit me ndjesi, meq vepra e tij e njeh leximin q i
el udh kujtimit pr t e pr veten ton - pr jetn ton si lexues me mbamendje
kulturore dhe pr ekzistencn ton. Librat e fjalt e tij jan shum t gjall pr t na
kujtuar t kaluarn, t tashmen dhe t ardhmen. Gjat gjith veprs, mund ti
kujtojm astet tona dhe kohn e tij. Prmbajtja e veprs, na kujton momente kur ne
kemi njohur e prcjell mendimin letrar nga mendimet e tij; momentet e botimit t
nj libri pr t cilin ai ka shkrua sapo sht botuar, pr ta lexuar ne tek m pastaj.
Rugova na kujton gjith kohn e jetuar me durim n Kosov dhe kohn e qetsis e
t stuhis n t.
1. Uniteti kurioz i veprs
Veprat e Rugovs, po t lexohen sipas radhs kohore t botimit, prpos
relacionit t njrs vepr me tjetrn n kuptimin e gjuhs e t dijes kah krkimet
69

Fazli GAJRAKU
__________________________________________________________________________

teorike e kritike dhe kah nj status i qndrueshm i diskursit e i mendimit, shnjojn

edhe prparsit q autori u jep temave t caktuara kur flet pr letrsin si fiksion, si
dhe pr kuptimin kulturor, teorik e historik t letrsis. Prioritetet n planin e
shkrimit udhhiqen, gjithashtu, nga nj nevoj pragmatike e kurioze far i sht
dashur realitetit kulturor e letrar t Kosovs n fazat e caktuara. Shpaloste at q
ishte e nevojshme dhe jo gjithka, duke pasur platform pr dijen, kulturn e
politikn.
Kur flet pr shkolla e teori, intenca sht q t lexohen me qllimin e lvizjes
s mendimit kah koncepte e fenomene letrare dhe estetike q jan dgjuar pak ose
nuk jan dgjuar hiq; kur flet pr kritikn, ideja sht q t lexohen e interpretohen
njkohsisht veprat q jan botuar dje - si nj mnyr pr t prezantuar rrjedhn
dinamike t letrsis nacionale, si dhe t lexohen veprat letrare q prbjn
trashgimin nacionale pr t njohur e kuptuar thelbin e ksaj trashgimie; kur flet
pr burimet referate, ai krkon ta kompletoj informacionin pr korpuse t veanta t
kulturs nacionale. Trheqja e vmendjes n kto aspekte t krkimit, prbn nj
rivalitet pr t tejkaluar gjendjen e nj inferioriteti kulturor e letrar t autorve
shqiptar t Kosovs, karshi atyre t popujve t tjer n kohn e ish-Jugosllavis.
Po flasim pr nj faz t rrjedhs e t qasjeve, po aq dhe t prmbajtjeve
kulturore, q i japin fund inferioriteti t mendimit kulturor shqiptar n Jugosllavi,
faz kjo q udhhiqet n fushn e mendimit teorik e kritik nga autor: Ibrahim
Rugova, Sabri Hamiti, Rexhep Ismajli, Rexhep Qosja, Mensur Raifi, Gani Bobi etj,
dhe n fushn e fiksionit nga shkrimtar: Martin Camaj, Anton Pashku, Azem
Shkreli, Ali Podrimja, Beqir Musliu, Zejnullah Rrahmani etj.
Pra, Rugova sht njri nga autort q prgatit lvizjet e reja q do t pasojn
n kultur e n letrsi. Ai sht ndr t part q hapi qerthullin e ideve t reja pr
letrsin. I njohur mir me problemet e teorive moderne letrare, si jan problemet e
semiologjis e t strukturalizmit, q ishin t paaktualizueshme deri ather te ne, e
q u aktualizuan n t njjtn koh kur pr kto po diskutohej n qendrat m t
njohura t kulturs n Evrop, ai po i sillte kto dije n Kosov bashk me Sabri
Hamitin dhe Rexhep Ismajlin. Ky autor sjell nj themel t ri pr nj lexim dhe
kuptim t letrsis dhe t kulturs. Pra, te Rugova kemi modelin e mendimit t
veant n studimet letrare e ato kulturore, q nuk e mohon as e nnshtron
mendimin fillestar, por e zhvillon at si nj tradicionalist i vrtet. Ai qndron n
konsistencn e mendimeve t tij, kujtojm fjalt: at q e kam thn, e kam thn.
Konceptet mendim letrar dhe mendim kulturor, kan qartsin e dallimit e t
paralelizmit, aq sa dhe t rivalitetit t dy linjave t mendimit t autorit, q prvijohen
n veprat e fushs s teoris e t kritiks letrare: Prekje lirike (1971), Kah teoria
(1978), Strategjia e kuptimit (1980), Vepra e Bogdanit 1675 1685, (1982), Kahe
dhe premisa t kritiks letrare shqiptare 1504 1983 (1986), Refuzimi estetik
(1987). N kto vepra q kan ekskluzivitetin e teksteve teorike e kritike, q lidhen
70

IBRAHIM RUGOVA MENDIMI LETRAR DHE KULTUROR

__________________________________________________________________________

kryesisht me shkolla e autor t letrsis, mbitheksohet edhe qndrimi e mendimi

kulturor q shfaqet si nj orientim kmbnguls i tij, duke eksplikuar mendimin dhe
krkimin, n nivel konfrontimesh ideologjike e diferencash nacionale e sociale. Kjo
frym e krkimit shfaqet nprmjet sublimimit t dijeve letrare, filologjike e
filozofike.
Edhe pse del her-her edhe koncepti letrar i deklaruar, mendimi kulturor dhe
politik i Rugovs, m i hapur del n librat q kan ekskluzivitetin politik: Pavarsia
dhe demokracia (1991) dhe shtja e Kosovs (1994), ku jan t prmbledhur
artikujt dhe intervistat e tij, t artikuluara n situata reale, her t veanta e her t
tendosura politike. Tekstet ktu kan tensionin e rreshtave t kontekstit dhe q mund
t lexohen mir nse ke fuqin e t evokuarit pr kontekstin pr t cilin flitet. Pra, ky
sht nj rast n t cilin domosdoshm dihet qllimi i autorit empirik dhe synimi i
tekstit (i fjals) t tij.
2. Mendimi kulturor dhe letrar
Shenjat e tekstit t Rugovs jan shprehje e qart e reagimit letrar e kulturor
dhe nuk duhet t prpiqesh t zbulosh se ka ka dashur t thot autori, meq teksti
sht nj reagim dhe refuzim i qart kundr presionit e represionit t pushtetit, duke
qen n mbrojtje t autenticitetit t letrsis.
T prkujtojm: n veprn e Rugovs hetohet nj model konceptual nga i cili
derivohen, prej veprs n vepr, tipat e puns e t mendimit teoriko-letrar, kritik e
historiko-letrare. Rugova nis nga referencat elementare e fillestare t krkimit n
letrsi te Prekje lirike (1971) - nj kritik artistike me elemente impresioniste. Libri
sht njkohsisht nj bashkbisedim imagjinar i tij me autorin e tekstin (si lexues,
shkrimtar e kritik), kur flitet pr tekste e autor t letrsis shqipe dhe t huaj. M
shum se pretendimi pr ti dhn validitet interpretimit, teksti i Rugovs sht nj
lvizje e gjall e krkimit dhe e t provuarit t diskursit kritik e poetik npr veta e
koh, nprmjet leximit personal t cilin e ndjen dhe e mendon njkohsisht.
Ky autor, pas 7 vjetsh, boton librin Kah teoria (1978), q sht libri m i
mir pr studiuesit e studentt shqiptar, t rndsishm n fush t dijeve teorikoletrare, pr ata q mund t shfaqin shum vshtirsi teorike pr ta kuptuar e studiuar
letrsin. Ai aktualizon dhe afirmon shum botkuptime teoriko-letrare t U. Ekos,
R. Bartit, R. Ingardenit dhe t formalistve rus, si dhe ide t Konics dhe t
Migjenit pr artin. Nj libr i shkruar me precizitet dhe n nj mnyr pak a shum
eksplicite, q tregon se sa t njohura dhe t afrta jan pr kt autor dijet teorike.
Strategjia e kuptimit (1980), sht libr i shkruar nn thjerrzn e teorive t
interpretimit; duke qen konceptualizues, kur shrbehet me referenca teorike, dhe
krkues, prball tekstit fiksional. N kt libr spikat mendimi i tij pr fuqin e
gjuhs si reagim letrar e intelektual, duke u fokusuar si thot ai t prpiqet t
71

Fazli GAJRAKU
__________________________________________________________________________

gjurmoj se cilat jan mundsit e kundrshtimit t vdekjes s kuptimit t bots

bashkkohore.
Vepra e Bogdanit 1504-1983 (1986), sht nj tekst q Rugova e bn edhe t
ri edhe t vjetr. Pr kt autor, studimi i letrsis s vjetr ngrit nj problem
metodologjik, n at se ai nuk mund t zhvillohet sipas parimit t shpartallimit t
vshtirsis koha e shkrimit dhe koha e leximit, por nj lexim q kontekstualizon e
rikontekstualizon pr ta gjetur rezultatin, duke u thurur s bashku nprmjet nj
leximi kreativ e njohs pr nj interpretim. Prandaj, te studimi i veprs s Bogdanit,
ka nj reflektim filozofik pr nj lidhje t rrjetit midis ktyre dy kohve, me synimin
e kthimit t interpretimit te burimi me mundsin e rikontekstualizimit. Veprn e
Bogdanit, Rugova e lexon npr hallka t nj trsie historike, kulturore dhe
filozofike. Teksti lexohet me mendjen dhe shpirtin e asaj kohe dhe, njkohsisht,
sfidohet nprmjet rizbulimit e riaktualizimit nga konteksti i t sotshmes.
Monografia Kahe dhe premisa t kritiks letrare shqiptare 1504 1983
(1986), jep autorin e durueshm e t vullnetit t madh q vihet n krkim te burimet
e referencs dhe n procesin e referencs. Nj pun q krkon aktivitetin, njohjen e
vlersimin e prditshm e t prvitshm, pr njsi bibliografike, fusnota, indekse,
citate, pr t kompletuar burime, vepra e autor prreth 400 vjet t shkrimit n fush
t kritiks letrare shqiptare. Me kt libr, Rugova ka dhn provn e realizimit t
nj projekti t madh t studimit kritik e historik dhe t nj krkimi analitik dhe
tekstual.
Me konceptin e kulturs e t dhnies pesh referencave bibliografike, jan
edhe veprat n t cilat Rugova sht autor (s bashku me S. Hamitin) i veprs
Kritika letrare (nga De Rada deri te Migjeni) (1979) - tekste, shnime, komente, si
dhe Bibliografia e kritiks letrare shqiptare 1944 1974 (1976) (s bashku me Isak
Shemn).
Libri i fundit i Rugovs n fushn e studimeve letrare Refuzimi estetik (1987),
q, si thot Kujtim Shala, tematikisht, strukturalist dhe pr nga metoda, vijon
krkimin e Strategjia e kuptimit1, prtej nj refuzimi t heshtur, sht artikulim pr
lirin e rrezikuar n kompromisin midis letrsis dhe jets, poetiks dhe politiks.
Libri sht shprehje e koncepteve se si mund t ruhet arti duke neutralizuar ndikimin e
realiteti politik; se si mund t ruhet individualiteti e identiteti, duke refuzuar privilegjet
politike apo presionin e pushtetit; se si cenohet nga rreziku i fshirjes s identitetit, kur
autori nuk ka kontroll mbi fjalt, por politika.
Mendimi kulturor i Ibrahim Rugovs sht burimi i veant i shprehjeve dhe
koncepteve q dalin nga ai. Teksti prmban shenjat q i referohen atij dhe q jan
shenjzime dhe diskurs i tij.

Kujtim M. Shala, Rugova meditans Kritika letrare e Ibrahim Rugovs, AIKD, Prishtin,
2008, f. 127

72

IBRAHIM RUGOVA MENDIMI LETRAR DHE KULTUROR

__________________________________________________________________________

Rugova ka nj relacion t veant me trashgimin kulturore letrare dhe me

konceptet e trashguara nga kjo kultur q ruhen dhe aplikohen me fanatizm.
Koncepti kulturor i djatht sht i nxitur n gjurmimin dhe habin nga kultura etnike
e mome. Duke vepruar n politik si intelektual, ai nga nj intelektual kulturor u
b, duke qen i matur e i durueshm, n intelektual politik, q u mbshtetet
dashunisht n referenca nacionale: Buzukun, Budin e Bogdanin (si nj sintez e
letrsis dhe e dijes shqiptare t kohs) e duke vijuar me modelin e rilindsve
shqiptar.
Pr t prsosur kulturn e qndrueshmrin e thellsis politike, Rugova iu
referua dijes filozofike t hershme: Platonit, Aristotelit, Agustinit e Toma Akuinit,
pr t vijuar me dijet bashkkohore - me nj prqendrim te strukturalizmi e
veanrisht te Rolan Barti nga ku msoi pr fshehtsit e lojn e pushtetit. Sipas
tij kjo referenc (strukturalizmi) na ka sjell koncepte, nj terminologji precize,
ekzakte, pr t shquar dhe denoncuar dhunn e regjimit; ajo na mundsoi
njkohsisht edhe nj numr aluzionesh, sepse, natyrisht, ajo q ne botonim dikur,
kontrollohej nga censura. Mendoj, thot ai, se pikrisht prej ksaj un nxora edhe
koncepcionin konstruktiv t veprimit politik, q prdor tani. Politika nuk sht
gjithmon nj qndrim i prer, ajo sht nj lvizje pr t mbijetuar, pr t mbrojtur
ekzistencn2.
Rugova operon me konceptet kulturore q burojn nga ai, si: strategji
negative, nj koncept n plan t par polemik, q sht shprehje e strategjive t
fshehta kundr nj populli; etiketat e hekurta, q prsriten dhe duke besuar n
fuqin e prsritjes, mundin t vrtetn; liri konkrete, q sht liri tematike pr
krijuesin.
Koncepti i Rugovs pr intelektualin sht koncept pr intelektualin e
angazhuar (joideologjikun) i cili i duhej Kosovs, i cili punon; pr intelektualin q
jeton e reflekton i tendosur pr ta ndihmuar vendin; pr intelektualin q prsos
sjelljen e vet nprmjet grshetimit t dijes diskursive (Barti) dhe dijes
ekzistencialiste (Sartri). Duke mos iu nnshtruar presionit t madh t letrsis, pr t
qen ekskluzivisht kritik letrar e teorik, edhe sa nuk ishte n politik, mendimi i tij
frkohej fort pr filozofin.
Rugova, kur flet pr intelektualin, flet pr dihotomin midis pushtetit e dijes,
pr t shprehur se mjeti dhe fuqia jon sht dija.Sipas tij, pozita e intelektualit
inspiron nj lloj koncepti t puns politike, kur ai duhet t jet i rregullt, pr t
favorizuar shansin, por nuk duhet t rrij t pres q t bhen ndryshime me
mrekulli3.

2
3

Ibrahim Rugova, shtja e Kosovs, Faik Konica, Prishtin, 2005, f. 218

Po aty, f. 216

73

Fazli GAJRAKU
__________________________________________________________________________

N politik aplikonte fuqin e tij kulturore, duke ndrtuar konsistencn

ndrmjet mendimit dhe realitetit, me nj luhatje perfekt e shmangie t ndjeshmris
pr dika dhe jondjeshmris pr dika tjetr, duke pasur parasysh presionin e
vazhdueshm q kishte pr veprim e reagim militar.
Mendimi letrar i Ibrahim Rugovs prgatiti lvizjet e reja q do t pasojn
n letrsi. Hapi, ndr t part, qerthullin e ideve t reja pr letrsin q prkojn me
problemin e teorive moderne letrare, n veanti t semiologjis e t strukturalizimit.
Rugova ka mendimin e tij pr gjuhn si identitet kulturor e gjuhn e reduktuar
n funksionin e saj letrar, duke pasur parasysh konceptin gjerman Vortkunst - t
letrsis si art i fjals. Pra, gjuha duhet t njihet e t prsoset q t mund t kuptohet
si nj relacion ekskluziv marrdhniesh ndrmjet ndjenjs e arsyes, duke e krkuar
fjaln t mishruar n lnd, thot ai.
Duke e hetuar q tekstet letrare jan komplekse n domethnie, ai e shpalli si
relevante pluraritetin e metodave n pun leximi t ktyre teksteve.
Letrsin e shihte n nj interferim t fuqishm me ideologjin; nj
marrdhnie midis pushtetit dhe rezistencs me librin; me gjuhn fiksionale si gjuh
e prsosur pr t sfiduar pushtetin, kujtojm n kt kontekst eset e tij: Teorizime
e likuidime, Letrsia si differentia specifica, Nj korrektiv estetiko-teorik,
Nga ontologjia e veprs artistike letrare, Strategjia e kuptimit, Refuzimi
estetik.
Rugova doli hapur kundr kritiks integraliste, n kohn kur pr kt kritik,
n opinionin letrar n Kosov, flitej si pr nj kritik t avancuar dhe moderne, duke
thn se Kritika integraliste e kuptuar si, ta zm, pak stilistik, pak prmbajtje, pak
form, pak metrik, pak vlersim e pak dika tjetr, del si stereotip, dhe ska m
kurrfar qndrueshmrie4.
Ky autor kishte prirjen e kritikut q prcjell korpusin e botimeve n fushn e
letrsis, duke e par t rndsishm q pr kt korpus t jap mendimin e vet
vijueshm. Gjuha e interpretimit ishte gjuh e prmbushjes pr ta njohur totalitetin e
veprs.
Rugova i kishte tepr t veanta karakterizimet pr autor t rinj t letrsis
bashkkohore shqipe, pr t mbajtur t gjall vmendjen, me shprehjet q kan
njfar specifike narrative pr ta, kur thot, citojm: disa autor jan duke u br
serioz...; autor t tjer kan shkndija poetike...; po presim t afirmohen...;
disa prej tyre kan zn t sprovohen....; autor me sensibilitet t ri...; autor q
duhet t imponohen m shum e jo t presin vlersime nga t tjert.

Ibrahim Rugova, Pavarsia dhe demokracia, Faik Konica, Prishtin, 2005, f. 26

74

IBRAHIM RUGOVA MENDIMI LETRAR DHE KULTUROR

__________________________________________________________________________

3. Kodet simbolike dhe kulturore t komunikimit

Rugova ka ndrtuar vlera t veanta komunikuese. Ai zhvillon dy linja
diskursi t veanta e t dallueshme: kur shkruan (do t thot n tekst) nuk ka nevoj
t prkthehet, sht i qart, kur flet, ai fsheh produktin e keqkuptimit q del nga t
folurit, duke u tkurrur n fraza t shkurtra dhe n eliminim t fjalve q bjn hile.
Se thot e folura e tij, ne duhet ti vlersojm me kujdes t gjitha implikimet e
ktij t foluri, sepse ai e prdor t folurit si model prej t cilit derivohen tipa
semantik.
Fjaln e folur e prdor si nj sekuenc dhe konstruksion q nuk i duhet
zgjatimi. I vetdijshm se thnia si e till ka nj diversitet t madh pr t prmbushur
qllimin e kuptimit, gjat t folurit zgjedh fjal e shprehje t shkurtra, sado ekuivoke
dhe multiplekse t duken n domethnie. Kshtu, at q un pretendoj t jet
kuptuar nga shprehja e tij, nuk sht n fakt q duhet ta pretendoj edhe tjetri, porse
kjo pr t ciln un po e kuptoj, apo po e marr si t nnkuptueshme, sht shum e
mjaftueshme pr mua, si sht e mjaftueshme edhe pr tjetrin q mund t rrshqas
(ani q tashm kto fraza e kan msuar t dgjoj) n nj refuzim, duke thn se
kto fjal e shprehje nuk jan asgj tjetr pos stereotipe q e ndjekin njra-tjetrn
prgjat gjith kohs sa her del e flet Ai (Rugova). Kujtojm se korrektsin
tashm t emrit po e quajm Rugova, t prshtatshm pr ta marr vesh, disa e
shenjzojn nga nj korrenspondues konvenc q pranohet dhe njihet nga ata q e
prdorin emrin e tij me premrin Ai.
Kujtojm shprehjet e tij: Ne jemi ktu., Ne po punojm., Ju lutem!, jan
shprehje metonimike, q nuancojn kuptimsi n nj instanc tejinterpretimitq nuk
i hyn n hak asnj mendimit pr t folur m gjat e pr t br m shum llafe. do
fraz e shkurtr e folur nga ai mund t kuptohet si nj zhvendosjeje metaforike pr
ti ikur t folurit t prer5.
Rugova ishte nj autor q dallonte n nuanca diskursive, jehonn, brtimn,
zhurmn, krcnimin, arbitraritetin, keqkuptimin, injorancn, duke e pasur
njkohsisht edhe kulturn e sensit, t mirkuptimit dhe t respektit pr tjetrin.
N t folurit verbal na kujton konceptin e Hirshit sipas t cilit mendimi i
qllimshm i autorit nuk mund t dihet saktsisht, ani pse t ka nxitur t hysh n
kokn e tij se far mendon, duke theksuar se sht gabim logjik nse przihet
pamundsia e siguris n t kuptuarit me pamundsin e kuptimit6.

Pr komunikimin e I. Rugovs, shih Sabri Hamiti, Presidenti Ibrahim Rugova (Memento

pr Rugovn), Rishtin, 2007, f. 32-33; Mark Marku, Komunikimi politik i Rugovs,
http://www.kosova.com/artikulli/59832
6
Teori dhe kritik moderne, prkth. Nysret Krasniqi, Rozafa, Prishtin, 2008, f. 299

75

Fazli GAJRAKU
__________________________________________________________________________

Prmbyllje
Duke pasur msues Bartin, Rugova msimet e tij n Prishtin nuk i pruri si
zbulim, po si alternativ, Ai nuk u ndikua q ta humb udhn e vet nga dijet e
marra, ashtu si nuk ndikoi me dijen e diskursin e tij te t tjert pr ta pranuar
mendimin e tij si t mirqen.
Nuk kishte msues e as nuk bhej msues i kujt. Pra, e pranon ndikimin e
dijeve, por jo besimin radikal ndaj tyre.
Ishte shum i durueshm e me aftsi pritjeje pr t mos rn kurr n kurthin e
ideologjis s dijeve; i predispozuar pr ti neutralizuar ato n kuptimin fundamental
apo fillimtar nprmjet kulturs intelektuale.
Pr t gjitha fenomenet pr t cilat Rugova shkruan e flet, i asimilon
nprmjet njohjes e gjuhs s tij, duke mos i parafrazuar, komentuar a rimarr dijet
e t tjerve. Shkruan pr ta njohur veten e tekstin e vet, duke e njohur autorin e
tekstin e tjetrit. Kjo bn q lexuesi ta prcjell leht at se si ecn drejt zgjerimit t
premisave t mendimit.
Nse flasim pr gjat nj procesi leximi, pr tekstin e Rugovs e kuptimin e
tij, mund t themi se ai e koncepton tekstin n nj form jashtzakonisht t qart, me
prqendrimin pr at q thot, prmbajtjen e tij, dhe jo se si e thot, formn e tij.
Mendimi i Rugovs e ka thjeshtsin e qartsin sa t themi se nuk mund t
thuhet m mir ajo q e ka thn. Para tekstit t tij do t rrim me habin se si arrin
ky autor q pr dije e koncepte komplekse, t mendoj me aq qartsi e thjeshtsi.
Ibrahim Rugovn e njohim pr mendimtar dhe atdhetar pr veprn e t cilit do
t zihemi gjat pr nj lexim t zgjuar dhe relevant.

76

Myrvete DRESHAJ - BALIU

STUDIMET HISTORIKOLETRARE T JUP KASTRATIT
Interesimet pr studimet historiko-letrare t letrsis shqipe, me artikuj t
veant, kan filluar q n shekullin XIX, por studimet e karakterit monografik dhe
sintezat m t mdha jan br vetm n gjysmn e par t shekullit XX. Kto
studime m tej do t riorganizohen dhe sistemohen n shenj t studimeve
monografike pr autor dhe periudha ve e ve dhe n shenj t nj tradite t
rndsishme q doli ndrmjet dy luftrave, e cila vazhdoi, me disa prjashtime, deri
n fillim t viteve 50, kur krkimet shkencore n fush t historis s letrsis varen
m shum prej angazhimeve institucionale, sesa prej angazhimeve vetjake.
Jup Kastrati kishte njohuri t plot dhe t thell pr trashgimin historikoletrare q kishte nxjerr shkolla shqiptare, e kjo do t thot, para se gjithash shkolla
shkodrane, ndrmjet dy luftrave botrore. Sikur ka vn re studiuesi Enver
Muhametaj Mendimi teoriko-letrar dhe estetik i periudhs ndrmjet dy luftrave
botrore sht zhvilluar n lidhje t ngusht jo vetm me traditn kombtare n kt
lm, por, njkohsisht, edhe me traditn evropiane1. Kjo ishte koh e sprovave t
jashtzakonshme krijuese, prandaj edhe pikpamjet teoriko-letrare e filozofike q
sillte brezi i par i studiuesve shqiptar, e q vinin nga shkollat evropiane t kohs,
ishin nga m t ndryshmet. N mendimin estetik t ksaj periudhe, - vazhdon ky
studiues, - shprehet dukshm ndikimi i shkolls estetike intuitiviste t B. Kros e t
A. Bergsonit, i pozitivizmit estetik t I. Tenit; n t dallohen gjurmt e pikpamjeve
estetike iluministe t Didroit, t koncepteve estetike t Hegelit, parimet e
psikanalizs s Z. Frojdit e t pasuesve t tij2.
Gjat ksaj kohe u vendosn bazat e studimeve historiko-letrare (Ndre Mjeda)
dhe shpirtrore historike (Eqrem abej) e m saktsisht studimet filologjike
1

Enver Muhametaj, Vshtrim mbi mendimin letrar dhe estetik shqiptar t periudhs 19121944, n vllimin Letrsia si e till probleme t vlersimit t trashgimis son letrare
(Akte t Konferencs shkencore me kt tem t mbajtur n Tiran, m 28-29 mars 1996),
Akademia e Shkencave Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, Tiran 1996, f. 114.
2
Po aty, f. 114-115. M par kt sintez madje edhe m t detajuar e gjejm tek vllimi i
bashkautorve Ibrahim Rugova-Sabri Hamiti, Kritika letrare, Rilindja, Prishtin, 1979, f. 9;
ndonse n rastin m t ngusht studiuesi Muhametaj i referohet monografis s Ibrahim
Rugovs Kahe dhe premisa t kritiks letrare shqiptare 1504-1983, Instituti Albanologjik i
Prishtins, Prishtin, 1986.

77

Myrvete DRESHAJ - BALIU

__________________________________________________________________________

(Justin Rrota), prej t cilave Jup Kastrati zgjodhi sintezn e tyre, q mund t
ndrtohej si studim historiko-filologjik e shpirtror. Prandaj, n fillim t studimeve
t tij ai mbshtetet n metodn historiko-letrare, pr tiu qasur n vazhdim metods
s studimeve historiko-filologjike dhe pr t arritur n metodn shpirtrore historike, prkatsisht metodn historiko-gjenetiste n studimet arbreshe. Mbase
kjo sht arsyeja pse Kastrati krkimet n studimet albanologjike i shihte si krkime
mbi qytetrimin shqiptar, duke i dhn prparsi elementit letrar, atij gjuhsor apo
edhe atij shpirtror sipas prcaktimit jo t lnds, po t objektit dhe qllimit.
Konceptet e tij pr studimet historiko-letrare, gjuhsore apo kulturore nuk jan
sisteme t mbyllura, unilaterale: vetm letrare, vetm gjuhsore, apo vetm
kulturore, por t hapura, t prbra e gjithsesi komplementare. Rrjedhimisht, ato
jan koncepte historike, letrare, kulturore dhe madje filologjike, njkohsish; apo
gjuhsore, letrare, kulturore dhe etnopsikologjike.
Duke br krkime mbi metodat dhe kriteret e konceptimit t nj historie t
letrsis shqipe, studiuesja Floresha Dado ka vlersuar se: Historia e letrsis mund
t konceptohet edhe si reflektim i qytetrimeve q kan ln gjurm n zhvillimin
historik dhe lulzimin e letrsis shqiptare (humanizmi, iluminizmi, kulturat
orientale e oksidentale), ka do t zbulonte prmasat e vrteta t letrsis son. Pa
dyshim, kto shtje jan prekur n tekstet ekzistuese, por kryesisht n
pikvshtrimin e nj konteksti e jo si dukuri madhore, q karakterizuan letrsin
shqiptare n faza t ndryshme t zhvillimit t saj, dhe q dshmojn prmasat e
frymmarrjes s saj3.
N modelin (gjedhen) e tij Jup Kastrati preferoi formuln hegeliane tezantitez-sintez, pr t ciln studiuesit theksojn se ...eprsi e pakontestueshme e
ktij modeli n raport me t tjert sht se e bn t mundur t shihet jo vetm
zhvillimin po edhe revolucionet, prkatsisht nxitimet dhe ngadalsimet n
ritmin e ndryshueshmris4.
Studimet tona historiko-letrare kishin trashguar nj pasuri shkollash
studimore t viteve 20 dhe sidomos 30. Megjithse pas Lufts s Dyt Botrore
ishin br prpjekje pr t seleksionuar kt trashgimi, duke prdorur madje edhe
mekanizmat shtetror e ideologjik. Po n kt koh, megjithat, prballeshin me
modelet e tyre, krijues letrar e studiues, si: Koliqi e abej, Bulka e Sejfullah
Malshova, Shuteriqi e t tjer, t cilt vetm nj dekad m par kishin sprovuar
shkolla, rryma e doktrina filozofike e letrare n shkrimet e tyre letrare apo n
studimet historiko-letrare.
Megjithat, n mendimin kritik t kohs, jo rrall konstatohej se mungonte
madje jo vetm mendimi i mirfilltt kritik pr letrsin, por edhe vetdija letrare,
3

Floresha Dado, Intuit dhe vetdije kritike, Onufri, Tiran, 2006, f. 53.
Shih, Osvald Dykro-Cvetan Todorov, Fjalor enciklopedik i shkencave t ligjrimit,
Rilindja, Prishtin, 1984, f. 211.
4

78

STUDIMET HISTORIKOLETRARE T JUP KASTRATIT

__________________________________________________________________________

nj tem e cila studimet historiko-letrare i ka prcjell gjat gjith gjysms s dyt t

shekullit XX5.
Jup Kastrati dhe sintezat e mdha historiko-letrare
N kto rrethana shtrohet pyetja, si t shpjegohet fakti q njri prej
historianve m t mdhenj t albanologjis s gjysms s dyt t shekullit XX, Jup
Kastrati, nuk sht i pranishm si autor i asnjrit prej vllimeve institucionale t
historis s letrsis shqipe, sado nuk kemi shum. Dhe prgjigjja n kt pyetje
mund t ndrtohet n disa rrethana shum t arsyeshme t cilat e kan prshkuar
kohn kur sht formuar si studiues Jup Kastrati, mnyrn se si kan funksionuar
institucionet shkencore n Shqipri dhe periudhat e krkimeve shkencore t tij.
I. Pas Lufts s Dyt Botrore kur fillon formimi i institucioneve shkencore
dhe arsimore me referenc kryesore Tirann, Jup Kastrati sapo kishte br hapat e
par t krkimeve shkencore t nj gjimnazisti. N Tiran dhe Shkodr vepronte
brezi mjaft i prgatitur i viteve 30, kryesisht n qendrat krkimore dhe shkencore t
Italis, Austris, Francs dhe madje Rumanis.
N vitin 1959, kur botohet n dy vllime Historia e letrsis shqipe6, Jup
Kastrati botonte vllimin e tij t madh t krkimeve bibliografike pr periudhn m
t re n fush t letrsis. Studiues t formuar q n vitet 30, si Dhimitr S.
Shuteriqi, Vehbi Bala etj., tanim kishin t botuara apo n dorshkrim nga disa
vllime me karakter monografik, ndrsa studiues t formuar n qendrat shkencore
albanologjike e ballkanologjike, si Mahir Domi, Aleks Buda etj., ishin br bard t
institucioneve arsimore dhe shkencore n Tiran e m gjer. Jup Kastrati kishte
botuar nj monografi pr dramn shqipe me theks t veant dramn shqipe
ndrmjet dy luftrave botrore (Gjergj Fishta, Ethem Haxhiademi etj.), e cila pr
shkaqe jashtletrare n historin e letrsis s ktij botimi prjashtohet pothuajse
trsisht. Gjat ksaj kohe Jup Kastrati kishte botuar gjithashtu disa studime pr
letrsin bashkkohore dhe kishte regjistruar shterueshm bibliografin nga viti
1945 deri m 1959, ndrsa Historia e letrsis shqipe e vitit 1959 nuk e prfshinte
edhe krijimtarin e periudhs m t re. N kt koh Jup Kastrati dallohet pr
kontributin e tij dhn botimit t Milosaos s Jeronim de Rads (1956), por studimit
t letrsis arbreshe prgjithsisht i ishte prkushtuar Zihni Sako. N fillim t
viteve 50 Jup Kastrati kishte prgatitur versionin e par t dorshkrimit me tekste t
Faik Konics dhe nj monografi pr Ndre Mjedn (1958), por koha nuk do ti jap t
drejt t bhet bashkautor i Historis s letrsis shqipe, sepse Faik Konica do t
prjashtohet nga historia e letrsis, ndrsa Ndre Mjeda, prve q shihej me
dyshim, njkohsisht, ishte objekt studimi i bashkkohsit t tij Mark Gurakuqi, t
5

Ve tjerash, shih prmbledhjen e Arshi Pips, Kritika, 1940-1944, Princi, Shkodr, 2006.
Dhimitr S. Shuteriqi, Koo Bihiku dhe Mahir Domi, red. Historia e letrsis shqipe I, II,
Universiteti Shtetror i Tirans, Tiran, 1959.
6

79

Myrvete DRESHAJ - BALIU

__________________________________________________________________________

cilit i ishte besuar mbledhja dhe redaktimi i veprs letrare, ndrsa Jup Kastratit
mbledhja dhe redaktimi i veprs gjuhsore.
II. N vitin 1965 nn redaktimi e Dhimitr S. Shuteriqit botohet Historia e
letrsis shqipe pr shkollat e mesme. As n kt vllim Jup Kastratit nuk i bhet
vendi pr t sjell rezultatet e tij pr letrsin, ndonse ai tashm kishte prgatitur
pr botim monografin Faik Konica - jeta dhe veprat (1962), librin mjaft t
popullarizuar Figura t ndritura t Rilindjes Kombtare (1962), librin me poezi t
Filip Shiroks, Zani i zemrs (1958), n t cilin printe me nj studim mjaft shterues,
monografin Jeronim de Rada - jeta dhe veprat (1962); veprn e Kol Mirdits
(Helenaut), Trndafila q selin pr ne (1959), t ciln gjithashtu e hapte me nj
studim hyrs dhe kishte br gati pr shtyp Vepra t zgjedhura (1966) t Zef Jubanit.
Vendi i tij n vllimet e mdha historiko-letrare sigurisht nuk do t duket shum
edhe pr arsye se, n veprn e par ashtu si edhe n tri vllimet e mvonshme t
historis s letrsis shqiptare, autort e tyre do t marrin nga botimet e mparshme
autoriale dhe ekipore pa vendosur shum referenca shkencore, dhe madje pa vn
shenjat e domosdoshme t tekniks s metodologjis shkencore. N kt det
prfundimesh historike, kulturore, krkuese dhe bibliografike t vllimeve historikoletrare, padyshim shtresohen dhe nuk sht vshtir t vrehen edhe gjurmimet,
studimet dhe vlersimet e Jup Kastratit.
Por, edhe m tej Jup Kastrati nuk identifikohet me historianin e letrsis. N
qoft se n periudhn e par Jup Kastrati identifikohej me bibliografin e
albanologjis, n periudhn e dyt identifikohet me gramatologun dhe historianin e
albanologjis.
III. Vitet 70 shnojn nj gjendje t re n studimet historiko-letrare. Nuk
sht m vetm Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis prej t cilit pritet ndonj vllim
pr historin e letrsis shqiptare dhe nuk sht m vetm brezi i viteve 30, ai q e
shkruan historin e letrsis shqipe, respektivisht sintezn e madhe t saj. N fillim
t viteve 70 n Institutin e Gjuhsis dhe Letrsis n Tiran bheshin prgatitjet
pr nj sintez t hapur t Historis s letrsis shqipe nga fillimet e deri n Luftn
Nacionallirimtare, e cila do t botohet, pas disa shtyrjesh t natyrs politike, vetm
n vitin 1983. N vitin 1973 Rexhep Qosja njofton pr prkushtimin e tij pr t
shkruar nj histori t letrsis shqipe. N vitin 1974 kritiku i ri Sabri Hamiti boton
vllimin e par me studime Variante dhe me nntitullin Sprov pr nj poetik, me
t cilin paralajmronte nj histori t letrsis. Studiuesi Arshi Pipa, i cili jetonte n
ShBA, boton n Gjermani librin Albanian literature, social perspectives7. Namik
Resuli boton kursin e tij t leksioneve mbi zhvillimin e letrsis shqipe n
prgjithsi, q nga fillimet e shkrimit t saj e deri te botimi i Historis s letrsis
shqipe, 1959.
7

Triologia Albanica 3. Albanische Forschungen 19. Troefnik, Munich, 1978.

80

STUDIMET HISTORIKOLETRARE T JUP KASTRATIT

__________________________________________________________________________

Veprat e Resulit, Pips etj., sado duken t liruara nga konceptet ideologjike,
me zbraztit q kan, nuk bjn prjashtim nga mungesat q po pr shkaqe
ideologjike e politike kan vllimet e Dhimitr S. Shuteriqit dhe t grupit t autorve
nga Akademia e Shkencave t Shqipris. Kjo ka t bj sidomos me konceptin e
Pips pr t prjashtuar n mnyr prbuzse letrsin shqipe t krijuar dhe t botuar
n Kosov. Me trsin e tyre gjat ktij gjysmshekulli imponohen vetm vllimet
Historia e letrsis shqiptare e Robert Elsit dhe para saj Historia e letrsis shqipe
(Periudha e romantizmit) e Rexhep Qosjes, n t ciln, pr her t par, realizohet
prpjekja pr pamjen e integruar t romantizmit shqiptar, duke prfshir ktu edhe
letrsin shqipe t Kosovs8.
N vitin 1983 botohet vllimi Historia e letrsis shqiptare, redaktor i s cilit
sht edhe m tej historiani i letrsis Dhimitr S. Shuteriqi. N kt vllim ishte
punuar gjat, madje m gjat se me versionin e par t botuar n vitin 1959. Nse n
vllimin e botuar n vitin 1959, n t ciln letrsia shqipe paraqitej nga fillimet e
deri te koha e botimit t saj, n vllimin e dyt t historis s letrsis kjo materie
ndahet n dy pjes: Historia e letrsis shqiptare - nga fillimet e deri te Lufta
Nacionallirimtare (1983) dhe Historia e letrsis shqiptare e realizmit socialist
(1978). Pr fat t keq nga aspekti metodologjik dhe krkimor botimi m i ri zyrtar i
historis s letrsis ishte nn nivelin e botimeve t mparshme. N vllimin e par,
q prfshinte letrsin nga fillimet deri te Lufta Nacionallirimtare teksti sht
ideologjizuar s teprmi, ndrsa letrsia bashkkohore e prfshir n vllimin
Historia e letrsis shqiptare e realizmit socialist jo vetm q sht ideologjizuar
skajshmrish, por, pr m tepr, sht prjashtuar plotsisht letrsia e shkruar jasht
kufijve politik t Shqipris.
As n kt vllim Jup Kastratit nuk i sht dhn rasti t shkruaj ndonjrin
prej kapitujve t saj, ndonse q n vitet 60 ai njihej si studiuesi m i pasionuar i
jets dhe veprs s De Rads dhe Zef Jubanit. N Tiran tashm ishte formuar brezi
i ri i specializuar n studimet arbreshe (Ali Xhiku - pr romantizmin arbresh dhe
Klara Kodra - pr veprn letrare t De Rads), ndrsa Jup Kastrati po e
prjashtonte veten jo vetm pse nuk thellohej n fusha t caktuara, po,
prkundrazi, fushn e studimeve t tij po e zgjeronte edhe me krkime t reja.
IV. Gjat ksaj periudhe prej rreth tri dekadash, Jup Kastrati as nuk do t jet
njri prej autorve t kapitujve t vllimeve pr historin e letrsis, as madje njri
prej redaktorve t saj. Kishte botuar disa studime pr letrsin e vjetr, pr letrsin
e rilindjes, pr letrsin bashkkohore dhe madje kishte botuar edhe disa vllime me
studime pr autor e vepra t tyre, por edhe m tej nuk zinte vendin e historianit t
letrsis, pr dy arsye: e para, pse ai bnte jetn dhe krijonte veprn n nj qendr
arsimore dhe shkencore, sikur ishte Instituti Pedagogjik i Shkodrs, dhe pr
8

Shih, Myrvete Dreshaj-Baliu, Konteksti i shkrimit, Prishtin, 2004, f. 176.

81

Myrvete DRESHAJ - BALIU

__________________________________________________________________________

angazhimin e tij n Tiran (ku prgatiteshin vllimet pr historin e letrsis shqipe)

duheshin madje edhe ndrhyrjet politike e qeveritare; dhe e dyta, vllimi i madh i
krkimeve dhe i botimeve n fush t gjuhsis edhe m tej linte n hije punn e tij
krkimore n fush t historis s letrsis. Meqense autort e historis s letrsis
shqipe edhe m tej kapitujt e tyre i shkruajn duke u mbshtetur n rezultatet m t
reja t kohs, por pa obligimin e domosdoshm q ktyre rezultateve tiu referohen
n mnyr t prer, n asnjrin prej ktyre vllimeve kontributi i Jup Kastratit nuk
do t duket n prmasn n t ciln do t duhej t shquhej.
Vetm monografia e studiuesit Rexhep Qosja Historia e letrsis shqipe
(1984, 1986) do ta bj t mundur paraqitjen e plot dhe t sakt t kontributit t Jup
Kastratit n studimet historiko-letrare, sado vepra e Qosjes prfshin vetm nj
periudh, periudhn e romantizmit. Ai do ti referohet dendur Profesor Jup Kastratit,
duke e nxjerr n pah veprn e tij n dy drejtime: n botimet e shumta t trashgimis
s tij, n saktsin e tyre dhe natyrisht n rezultatet studimore t tyre. Profesor Qosja
i sht referuar nj fondi t rndsishm botimesh e vlersimesh t Rilindjes, ndrsa
vepra e Jup Kastrati sht referenc, prmes s cilit iu qaset shkrimtarve rilindas.
N vllimin e par t Historis s letrsis shqipe, n t cilin trajtohet poetika
e romantizmit shqiptar dhe ku m par se sa me probleme praktike merret me shtje
teoriko-letrare dhe estetike, Rexhep Qosja konceptin se romantikt shqiptar
kulturn historike e morn prmes gjuhve t huaja e mbshtet te studimet e Jup
Kastratit, prkatsisht te vepra e tij Figura t ndrituna t Rilindjes Kombtare9.
Referencat n vllimet e tjera ndrkaq jan shum m t dendura dhe
shumshtresore. Ato paraqesin mbshtetje n konstatimet historiko-letrare t Jup
Kastratit, n saktsimin e dokumenteve t referuara nga ai dhe n paraqitjen e
ndrmjetme t tyre duke pasur pr baz botimet e ksaj trashgimie.
N vllimin e dyt t Historis s letrsis shqipe, mbshtetja e Rexhep
Qosjes n botimet shkencore t Jup Kastratit, sikur mund t pritej sht e veant.
P.sh. Informacionin pr nj elegji t De Rads, kushtuar birit t tij Hektorit, e
mbshtet te monografia e Jup Kastratit pr De Radn (1979, 106), ndrsa po ktu e
citon De Radn nga vepra e Jup Kastratit (47). Parathnia e Jeronim de Rads n
librin e IV t poems Skanderbeku i pafan, sht cituar e krahasuar me veprn e
Jup Kastratit pr De Radn (49); ndrsa n vazhdim Jup Kastratit i sht referuar
edhe pr versionet e poemave, dorshkrimeve dhe botimeve, si dhe pr studimin
Pellazgt dhe shqiptart (72). Edhe pr letrn e De Rads drguar Markianoit (92);
pr historicizmin n poemat e De Rads (99); pr ndikimin e De Rads n letrsin
arbreshe (188), Rexhep Qosja mbshtetet te vepra e Jup Kastratit. Edhe cilsimet e
larta pr De Radn nga Kurt Hasart-i, Myler-i dhe Buholc-i (173); pastaj horizonti i
pritjes s krijimtaris s De Rads n letrsin bashkkohore shqiptare dhe sidomos
9

Shkodr, 1963, f. 72.

82

STUDIMET HISTORIKOLETRARE T JUP KASTRATIT

__________________________________________________________________________

vlersimi i veprs s tij (177); si dhe tekstin e Jeronim de Rads, nga nj letr
drguar G. Meyer-it (183), Qosja i ka nxjerr nga vepra e Jup Kastratit; ndrsa
termat e rinj t krijuar nga Kristoforidhi, Rexhep Qosja i ka cituar, po ashtu, nga
vepra e Jup Kastratit Historia e gramatologjis shqiptare, 1635-1944 (396).
Edhe n Historin e letrsis shqipe III vepra studimore e Jup Kastratit nuk
sht m pak e pranishme dhe m pak e rndsishme. Bie fjala, njohjen e gjuhve t
huaja nga romantikt dhe t dhnat e tjera t ksaj natyre, si dhe krijimin e fjalve
t reja t gjuhve diturore, Rexhep Qosja i mbshtet te studimi i Jup Kastratit pr
gjuhn e Naim Frashrit (268), ndrsa krijimin e terminologjis gjuhsore dhe n
prgjithsi diturore n gjuhn shqipe te Sami Frashrit, Stefan Ikonomit, Naum
Veqilharxhit, Jani Vretos dhe Konstantin Kristoforidhit, i mbshtet te
Gramatologjia e gjuhs shqipe e Jup Kastratit (347-348). Gjithashtu pikpamjet e
Ndre Mjeds pr gjuhn, pr alfabetin dhe sidomos pr librthin italisht Parashtrim i
alfabetit prshtatun n Konferencn e Ipeshkevet Shqiptar n Shkodr,
drejtshkrimin, gramatikn e shqipes, jetn dhe veprn e Pjetr Budit dhe Pjetr
Bogdanit, popullarizimin e fjalorit t gjuhs shqipe dhe fjalorve dygjuhsor shqipitalisht e italisht-shqip, mbledhjen e fjalve e t frazeologjizmave krahinore etj.,
Qosja i ka mbshtetur te vepra e Jup Kastrati (497).
N kt mnyr, m shum se m par dhe m qart se n veprat e tjera t
shkruara nga studiuesit shqiptar e t huaj dhe t botuara nga institucionet shkencore
shqiptare e t huaja, n kt sintez t madhe shkencore Jup Kastrati dhe vepra e tij
z vendin e saj n prmasat q ajo e meritonte.
Pas ardhjes s pluralizmit politik, i cili solli edhe pluralizmin kulturor e
krijues, kontributi i Jup Kastratit n fush t historis s letrsis shqipe doli n
prmasat e hulumtimit t tij prej gjysm shekulli. Gjat ksaj kohe doln n drit
disa dhjetra studime t Jup Kastratit pr historin e letrsis, ndrsa me dy veprat
themelore t tij pr Faik Konicn (Nju-Jork, 1995) dhe Jeronim de Radn (Prishtin,
Nju-Jork, 2003), ai u b studiuesi m i popullarizuar n gjith dekadn e fundit t
shekullit XX. Jup Kastrati do t bhet i rndsishm sidomos me pasurin e madhe
bibliografike, me botimet dhe referimet e tij t gjera pr trashgimin letrare dhe
sidomos pr faktin se cilado qoft qasja e tij: gjuhsore, letrare, historike apo madje
edhe etno-folklorike, prurjet e tij materiale jan t gjera dhe t rndsishme pr t
gjith ata q pretendojn t bjn sinteza t mdha shkencore.
E ksaj natyre sht edhe vepra e Robert Elsie-s, Histori e letrsis shqiptare
(2001). N kt vepr Elsie i referohet veprs s Jup Kastratit shum her dhe nga
disa drejtime. Ai konsulton veprn e Jup Kastratit pr t saktsuar disa konstatime t
tij pr fjalorin shqip-italisht dhe italisht-shqip t murgut sicilian Nilo Katalano (60);
pr jetn dhe veprn e Jeronim de Rads (1962), ndonse n bibliografi ka shnuar
vetm botimin e vitit 1980. Referencat nga studimet e Jup Kastratit jan vn edhe
pr Engjll Mashin (140); pr Pashko Vasn (193) dhe gramatikn e tij (146); pr
83

Myrvete DRESHAJ - BALIU

__________________________________________________________________________

Anton Xanonin (214); pr Zef Jubanin (215) dhe pr Faik Konicn (269). sht pr
tu theksuar se n vllimin e tij mungojn referencat pr Mjedn dhe pr Migjenin.
Ndonse Jup Kastrati nuk e ka botuar monografin e tij t par pr Ndre Mjedn
(1956), ndrsa i sht ndaluar vepra e dyt ashtje gjuhe (1964), ai ka botuar
bibliografin e plot t Mjeds dhe disa studime t rndsishme, duke prfshir edhe
studimin pr autorsin e poezive pr fmij dhe sidomos pr origjinalitetin e
pikpamjeve estetike t tij. E megjithat, nj vepr pr historin e letrsis shqipe, si
ajo e Elsie-s, do t ishte me mjaft interes ti referohej bibliografis s pasur pr
Migjenin.
V. Asnj nga vllimet pr historin e letrsis shqipe, me gjith prmasat
kombtare dhe shkencore t tyre, gjat ksaj periudhe nuk ka kaluar pa vrejtjet
shpesh edhe polemizuese t Jup Kastratit. Le t kujtojm ktu vrejtjet e tij pr
autor dhe tema letrare e historike, autorsin dhe saktsin e t cilave e bri Jup
Kastrati. Duke vlersuar veprn e Engjll Mashit dhe sidomos duke e vendosur at
n studimet arbreshe, Jup Kastrati polemizonte me studiuesit e tij. Pikpamjet e
Engjll Mashit mbi prejardhjen ilire t popullit shqiptar e t gjuhs shqipe, n
Fjalorin enciklopedik shqiptar, t hartuar nga Koli Xoxe, Androkli Kostallari e
Dhimitr Shuteriqi, dalin t pasakta. Ata kishin theksuar se Engjll Mashi mendonte
se prejardhja e shqiptarve dhe e gjuhs s tyre sht e lidhur me pellazgt dhe
pellazgjishten10. Duke ofruar shum t dhna pr jetn dhe sidomos veprn e Engjll
Mashit, Jup Kastrati jo vetm kontestonte kt pikpamje t tyre pr prejardhjen
pellazge t popullit shqiptar, por sillte edhe nj mendim t ri n studimet
albanologjike, duke i vendosur studiuesit arbresh n themelet e formimit t
shkencs s albanologjis.
Nj shtje tjetr t ciln Jup Kastrati jo vetm e ka vn n dyshim, por pr
t ka sjell edhe fakte t reja, ka t bj me autorsin e eseve t Ndre Mjeds. sht
pr t vn re se kritika letrare prgjithsisht e ka heshtur kt fakt, sepse kshtu e
ka heshtur gabimin e saj, ndaj t cilit nuk sht treguar shum zemrgjer pr ta
prmirsuar. Gjithashtu, pr historin e letrsis shqipe pr fmij ka shum rndsi
saktsimi i poezive joautoriale t Mjeds n librin Guxo!, t cilin Jup Kastrati e ka
br me sukses.
Kontributin praktik t Jup Kastratit n interes t studimeve albanologjike e
dshmon me nj koment t tij edhe njri prej nxnsve dhe bashkkohsve t tij,
Islam Dizdari, kur shkruan: Asgj t mos kishte shkruar studiuesi yn i nderuar,
asgj t mos kishte botuar, asnj referat a kumtes t mos kishte mbajtur, mjafton
kontributi i tij pr Buletinin Shkencor t Institutit t Lart Pedagogjik t Shkodrs
pr ta br emrin e tij t pavdekshm. Mjafton t themi se shum personalitete t
shkencs do ta kishin pasur t vshtir t'i botonin studimet e tyre pa interesimin,
10

Shih, Jup Kastrati, Studime arbreshe, (dorshkrim), f. 590.

84

STUDIMET HISTORIKOLETRARE T JUP KASTRATIT

__________________________________________________________________________

kmbnguljen dhe nxitjen e tij. Un do t sjell vetm dy shembuj, at t Kol Ashts

dhe Fadil Podgorics. Vetm nj artikull arriti t botonte Kol Ashta n Tiran,
ndrsa n Buletinin Shkencor t Shkodrs, me kmbnguljen e Prof. Jupit si zv.
Kryredaktor, u botuan n mnyr t vazhdueshme t gjith fjalort e tij t hartuar pr
shkrimtart e vjetr t Veriut11.
Marr n trsi, kontributi i Jup Kastratit n studimet historiko-letrare sht
mjaft i rndsishm, por ka edhe ka t diskutohet: s pari, ai sht mnjanuar pr t
qen njri nga autort e saj dhe, s dyti, vepra e tij z nj vend t rndsishm.
Studiuesit e ardhshm t ksaj fushe do t konstatojn se pa disa nga veprat e tij
(Jeronim de Rada, Zef Jubani, Faik Konica, Ndre Mjeda) madje nuk mund t
mendohet sinteza e madhe e historis s letrsis shqipe. Edhe botimi i veprave
postume Studime letrare dhe Studime arbreshe, besojm, nuk do t jet pa ndikim.
T dhnat e reja q Kastrati sjell pr periudhn e par t Rilindjes Kombtare, pr
historin e letrsis do t jen thelbsore.
Metoda biografike dhe kritika deskriptive e analitike e hulumtimit dhe e
studimit
Jup Kastrati sht njri prej hulumtuesve dhe studiuesve t gjysms s dyt t
shekullit XX, i cili n studimet historiko-letrare nuk vjen sikur vijn, bie fjala,
Dhimitr S. Shuteriqi, Zihni Sako, Eqrem abej etj., t cilt q n vitet 30 kishin
krijuar konceptet e tyre teorike mbi letrsin, prandaj prvoja e tij n kt fush do
t shfaqet m von, diku n fund t viteve 50, kur boton veprn e tij t par n fush
t bibliografis dhe disa nga studimet e ksaj periudhe me karakter monografik.
Sigurisht, kjo sht edhe njra prej arsyeve pse Jup Kastrati, ndryshe nga disa
studiues t historis s letrsis, t cilt menjher pas Lufts s Dyt Botrore
botojn veprat e tyre t karakterit monografik pr autor dhe periudha letrare,
antologji letrare t letrsis shqipe, t letrsis arbreshe, t letrsis botrore etj.,
merret me hulumtimin shumdimensional t saj (Bibliografi e letrsis arbreshe),
t fushave t saj t veanta (Bibliografin e dramatiks), t kulturs e publicistiks
(Bibliografi e historis s shtypit), t autorve (Bibliografi e De Rads, Naim
Frashrit, Mjeds, Migjenit) etj. Ishte koha kur prgjithsisht letrsia merrej si
form e ideologjis, si ideologji e sistemit, si sektor ideologjik shoqror n kultur
dhe udhhiqej nga partishmria, si kategori vlersuese etj. Arti dhe letrsia
merreshin si mjet i edukimit t masave. T gjitha kto kategori zbatoheshin nga
praktika e kritiks letrare q krkohej me nj insistim t madh n praktikn letrare.
Njhersh kto kategori t metods s shkrimit t realizmit socialist, q m von do
t profilizojn ndrrimin e projektit t historis s letrsis shqipe t realizimit

11

Islam Dizdari, Alb-Shkenca: Forumi Mbarkombtar i Studiuesve Shqiptar, Sunday,

August 5, 2007 9:22:02 PM, Subject: Jup Kastrati. Shqipria prball Europs.

85

Myrvete DRESHAJ - BALIU

__________________________________________________________________________

socialist, ishin edhe kategori t kritiks dhe t teoris. Kjo teori estetike, pos n
letrsin bashkkohse, zbatohej edhe n studimet historiko-letrare dhe n teorin e
letrsis, sipas modelit q do ta projektoj njeri prej shkrimtarve m t angazhuar t
kohs Sterio Spasse n librin e tij Elemente t teoris s letrsis shqipe, si dhe do t
ngrihet n shkall akademike me tekstin e prshtatur universitar t Jakov Xoxs
Teoria e letrsis.
N kt periudh ishin themeluar disa institucione arsimore-pedagogjike e
krkimore-shkencore, t cilat merreshin n mnyr t koordinuar me zbatimin e
ksaj metode n t gjitha fushat e dijes humaniste, ndrsa rndsi e veant i
kushtohej historis, gjuhsis dhe studimeve historiko-letrare. Prve n Tiran, ku
po krijoheshin institucionet shkencore t nivelit m t lart, brthama krkimore dhe
arsimore rikrijoheshin edhe n Shkodr, ku punonte Profesor Jup Kastrati dhe ku
roli i tij n mbarvajtjen shkencore t tyre do t jet i ndjeshm pr nj koh t gjat.
Rezultat i angazhimeve t tij q n vitet 50 do t jet dalja n drit e t
prkohshmes Buletini i Institutit t Lart Pedagogjik dhe e prkohshmja
Shkodra (ku Jup Kastrati ishte kryeredaktor), n t cilat u botuan shum studime
dhe monografi t rndsishme t karakterit historiko-letrar.
I gjendur prball koncepteve t reja, por t ngurta n studimet letrare dhe i
prkushtuar pas krkimeve prgjithsisht albanologjike, Jup Kastrati do t kujdeset
q hulumtimet shkencore t tij ti zgjeroj mbi konceptet q e kishin prcjell
prgjithsisht albanologjin, q nga gjysma e dyt e shekullit XIX e deri n gjysmn
e par t shekullit XX. Pra, do t regjistroj dhe do t komentoj gjuhn, letrsin,
folklorin, historin, arsimin, publicistikn etj., si trsi t shkolls q mbulohej me
albanologjin dhe qytetrimin shqiptar. Si pr tiu kundrvn konceptit t Lansonit
pr nj histori letrare e jo t letrsis, Jup Kastrati bri sintezn e madhe t historis
s letrsis bashk me epokn e saj kulturore, sociale dhe historike12.
N fillim do ti prkushtohet studimit t njrs prej fushave jo shum t
lvruara n studimet shqiptare, si e quante ai, - dramatiken. Pr gjysm shekulli
ishin botuar shum studime t karakterit historiko-letrar dhe disa antologji, por
dramaturgjia ende nuk e zinte vendin e saj. N kt mnyr, Kastrati besonte se do
ti prkushtohej nj fushe t ln mnjan nga studimet historiko-letrare, por shpejt
do ta l mnjan edhe vet ai, duke ln trashgim vetm nj bibliografi t
komentuar e t zgjeruar.
Jup Kastrati do ti prkushtohet studimit t letrsis pr t ciln do t shkruaj
artikuj, komente, studime historiko-letrare, studime monografike etj., do t filloj
prgatitjen kritike t veprave t zgjedhura t Jeronim de Rads, t Filip Shiroks, t
Kol Mirdits, t Zef Jubanit, madje edhe versionin e par e t dyt t veprave t
zgjedhura t Faik Konics (1952, 1962), mirpo shpejt do t kuptoj se partishmria,
12

Shih, Zherar Zhenet, Figura, Rilindja, Prishtin, 1985, f. 74-84.

86

STUDIMET HISTORIKOLETRARE T JUP KASTRATIT

__________________________________________________________________________

si kategori vlersuese, rrezikonte jo vetm veprat dorshkrim t tij, por edhe vet
autorin e tyre. Vepra kushtuar Ndre Mjeds do ti kthehet n karton pas daljes nga
shtypi, ndrkaq, veprn e Faik Konics as q do t arrij ta drgoj n shtyp.
Me stilin e rrept shkencor, q e karakterizon veprn e tij e q mbshtetet n
saktsin dhe vrtetsin e pakontestueshme t argumentit shkencor, Jup Kastrati t
dhnat dhe burimet bibliografike ua nnshtron analizave t gjera, pr t arritur m n
fund, n baz t kritereve t drejta shkencore, n mendime t sintetizuara pr vlerat
kombtare, historike, letrare e gjuhsore t veprave t shkrimtarve t letrsis
shqiptare, duke prfshir autor dhe vepra nga t gjitha periudhat historiko-letrare t
letrsis shqipe. Nga letrsia e vjetr shnojm studimin: Njohja e veprave t Pjetr
Budit dhe gjendja e studimit t tyre, i cili karakterizohet pr gjersin e burimeve
dhe t problemeve, pr numrin e madh t punimeve dhe veprave t autorve
shqiptar dhe t huaj t konsultuara. Studime monografike me vlera t mdha
shkencore ka hartuar Kastrati pr nj varg personalitetesh t kulturs shqiptare t
periudhs s Rilindjes Kombtare: pr Konstandin Kristoforidhin, Isuf Tabakun,
Anastas Kulluriotin, Filip Shirokn, Hasan Tahsinin, Koto Hoxhin, Prenk Doin,
Anton Xanonin, Ndre Mjedn. N mnyr t veant meritojn t prmenden
monografit pr Pashko Vasn, Zef Jubanin dhe Faik Konicn. Kto zn nj vend
t veant n kolonn e veprimtaris studimore t Kastratit. Diapazoni i gjer i
interesimeve shkencore t tij prfshin edhe letrsin shqipe t periudhs s
Pavarsis. Kujtojm ktu punimet e tij pr: Fan S. Nolin, Luigj Gurakuqin, Ali
Asllanin, Hil Mosin, Kol Kamsin, Risto Siliqin, Kol Mirditn (Helenaun),
Migjenin, Platonicusin (Veli Stafn) etj. Mendime me vler t dukshme
ideoartistike, estetike dhe gjuhsore ka shprehur Kastrati edhe pr problemet e
letrsis bashkkohore shqiptare. Ai ka hartuar studime t veanta pr nj varg
autorsh, si Sterio Spasse, Andrea Skanjeti, Teufik Gjyli, Vehbi Bala etj.
Premisat e Jup Kastratit pr periodizimin e letrsis shqipe
Jup Kastrati nuk ka shkruar ndonj monografi t historis s letrsis, as nuk e
ka pretenduar nj gj t till. Mirpo pr gjasht dekada me radh, ai ka prgatitur
dhe ka shkruar mjaft vepra t karakterit monografik, si dhe shum studime q
trajtojn autor dhe vepra t periudhave t ndryshme t historis s letrsis, me t
cilat ai bri nj tipologji t tij, far e bnin pak a shum edhe studiuesit e brezit t
tij n Shqipri: Dhimitr S. Shuteriqi, Zihni Sako, Dalan Shapllo, Jorgo Bulo etj.
Megjithat, Kastrati kishte edhe disa kritere personale t periodizimit historiko-letrar
t letrsis shqipe, e q kishin t bnin, jo thjesht me periodizimin, por me nivelin e
studimit t autorit, veprs dhe periudhs q i takonin.

87

Myrvete DRESHAJ - BALIU

__________________________________________________________________________

Nga fundi i jets s tij, Jup Kastrati prgatiti pr shtyp nj vepr me titull
Studime letrare13, n dy vllime, q t krijon imazhin e nj historie t letrsis
shqipe me autort e trajtuar n t ciln kishte prfshir studimet e tij t shkruara
gjat gjith veprimtaris s tij studimoreshkencore. Punimet e ktyre vllimeve Jup
Kastrati i kishte ndar sipas periudhave: Letrsi e vjetr, letrsi e Rilindjes, letrsi
arbreshe, letrsi e Pavarsis dhe letrsi e realizmit. Me autort e trajtuar pr
seciln periudh t caktuar ve e ve kto vllime t krijojn imazhin e nj historie
t letrsis shqipe.
Prej prmbajtjes s saj nuk sht vshtir t shihet se, ndonse jan dy vllime
me studime t shkruara n koh t ndryshme, autori i formson jo sipas qasjes
studimore, por sipas periudhs letrare s cils i takojn. Ky periodizim dallon prej
bashkkohsve t tij sepse n kto vllime autort e trajtuar zn vend varsisht prej
mnyrs se si i ka marr n shqyrtim. Kjo sht arsyeja pse disa autor t periudhs
s Pavarsis i vendos n periudhn e romantizmit, ndrsa disa autor, t cilt n
letrsin shqipe jan shquar pas Lufts s Dyt Botrore, i ka vendosur n periudhn
letrare t gjysms s par t shekullit XX. Ky vllim i Jup Kastratit do t dallohet
edhe pr faktin se prfshin nj numr tekstesh, t cilat m par se sa letrare do t
mund t quheshin tekste historike t letrarizuara, tekste letrare me prbrs t
sforcuar gjuhsor dhe madje tekste pedagogjike dhe publicistike me prbrs letrar
dhe estetik, t botuara n revista shkencore, letrare dhe publicistike, ndrsa nj
pjes t mir t tyre autori i ka lexuar n takime, prvjetor e data t rndsishme pr
autor dhe vepra t tyre.
Letrsia e vjetr. N periudhn e letrsis s vjetr Jup Kastrati ka vendosur
studimet e tij pr shkrimtart Gjon Buzuku, Pjetr Budi, Frang Bardhi, Gjon Nikoll
Kazazi etj14. Studimet pr autort e tradits jan t vllimeve dhe t prmasave t
ndryshme, si pr nga qasja ashtu edhe pr rezultatet e studimit.
Studimi mbi Gjon Buzukun sht m shum nj prpjekje pr t sjell dy an
t dijes buzukiane, atmosfern historike t kohs s tij dhe studimet buzukiane sot.
N studimin e par reflektohet historia dhe kultura shqiptare e kohs, ndrsa n
studimin e dyt mosha dhe prmasa e studimit t ksaj kohe, me rast ka dhn nj
pasqyr t plot t saj.
Po kshtu mund t thuhet edhe pr tekstin kushtuar Pjetr Budit, pr t cilin
ndonse kishte ka t shkruante pr aspektet letrare t tij, ai ktu prfaqsohet vetm
me nj tekst t natyrs s zrit enciklopedik dhe nj bibliografi t pasur, me t cilin
m shum se me nj tekst t mbyllur dshmon pr nj tekst t pambaruar, q nuk
pati koh ta zgjeronte dhe primtonte, sikur e kishte zakon.

13

Shih, Jup Kastrati, Studime letrare, I, (dorshkrim), Shkodr, 2004.

Shih, Jup Kastrati: Historia e albanologjis (1497-1997). Vllimi i par (1497-1853).
Shtpia e librit LMG Argeta, Tiran, 2000: f. 68 109.
14

88

STUDIMET HISTORIKOLETRARE T JUP KASTRATIT

__________________________________________________________________________

Ndryshe ka vepruar me paraqitjen qe i ka br veprs s Frang Bardhit.

Veprs se tij i sht br nj analiz e thell m pak historike e letrare, por
rrnjsisht gjuhsore. Ashtu si edhe pr Pjetr Budin, edhe pr Frang Bardhin sht
dhn nj literatur shteruese.
Ndonse sht prfshir brenda studimeve t tij letrare t karakterit historiko
letrar, teksti i tij pr Nikoll Kazazin sht vetm nj paraqitje publicistike me rastin
e gjetjes s nj kopjeje t veprs s tij. Si e till ajo paraqet vetm prirjen krkuese t
Jup Kastratit.
Letrsia e Rilindjes. N kapitullin e vllimit Studime letrare, Jup Kastrati ka
prfshir nj a m shum studime pr Zef Jubanin, Daut Boriin, Naim Frashrin,
Faik Konicn, Ndre Mjedn, Pashko Vasn, Mati Logorecin, Koto Hoxhin, Filip
Shirokn, Luigj Gurakuqin, Konstantin Shtjefn Gjeovin, Josif Bagerin, Hil
Mosin etj.
N kt vllim jan prfshir kryesisht versionet e para t studimeve historike,
letrare e popullarizuese pr shum shkrimtar t ksaj periudhe. Bie fjala, edhe pse
ka shkruar disa studime dhe madje nj monografi t popullarizuar pr shkrimtarin,
folkloristin dhe ekonomistin e Lvizjes Kombtare t shekullit XIX, Zef Jubanin, n
kt vllim Jup Kastrati ka sjell nj studim pr kt rilinds dhe dy t tjer t s
njjts periudh, Daut Boriin dhe Pashko Vasn.
N studimet gjuhsore dhe historiko-letrare studimet pr Naim Frashrin jan
t shumta dhe t pakrahasueshme me shkrimtar t tjer. Studimi i Jup Kastratit pr
Naim Frashrin dhe pr gjuhn e tij n studimet albanologjike shquhet pr disa
veori me t cilat nuk shquhen shkrimet e tjera t ksaj natyre dhe pr kt autor.
Studimi pr gjuhn e Naim Frashrit nuk shquhet ndr ato studime t vllimshme t
cilat zakonisht i shkruan Jup Kastrati, po pr cilsin e tij dhe sidomos pr numrin e
madh t studiuesve t mvonshm nga radht e historianve t letrsis, q kt
studim e bn referenc t par dhe madje shpesh t vetme. Ndryshe sht
prfaqsuar Faik Konica. Studimi pr Konicn dhe letrsin shqiptare prfaqson
disa nga rezultatet e fundit q ka shnuar Kastrati n krkimet dhe studimet e tij.
Fjala sht pr nj studim kushtuar Faik Konics, t cilin nuk e gjejm n
monografin e tij pr Konicn. Ashtu si edhe studimi pr Zef Jubanin, edhe studimet
pr Ndre Mjedn dhe Filip Shirokn jan Parathniet e librave (t ndaluar t Ndre
Mjeds pr gjuhn dhe t botuar t Filip Shiroks), t cilat i kishte shkruar n vitet
50 dhe 60. Ndonse tekste studimore n dorshkrim, njri pr lexim prvjetorsh
dhe tjetri nj sprov pr t sjell nj biografi t plot jetsore dhe letrare,
dorshkrimet pr Hil Mosin jan me interes edhe sot pr studimet historiko-letrare,
ndrsa i ksaj prmase sht edhe artikulli pr Luigj Gurakuqin. T nivelit t
shkrimit popullarizues dhe publicistik jan tekstet pr Koto Hoxhin, Mati Logorecin,
Konstantin Shtjefn Gjeovin dhe Josif Bagerin.

89

Myrvete DRESHAJ - BALIU

__________________________________________________________________________

Letrsia arbreshe. Edhe me mnyrn se si i vendos n kapitull m vete

shkrimtart e letrsis arbreshe, mund t shihet se Jup Kastratit ka ruajtur dhe
zbatuar modelin zyrtar t periodizimit t historis s letrsis shqipe. T ksaj
periudhe, n t vrtet t ktij kapitulli, jan studimet pr Jeronim de Radn, Gavrill
Darn e Ri, Zef Seremben, Zef Skiroin etj.); Autor i mbi njqind teksteve pr
Jeronim de Radn, n vllimin e nj historie letrare De Radn e prfaqson me nj
tekst t mallit t par, pra me versionin e par t monografis pr De Radn.
Ndryshe sht prezantuar Gavrill Dara i Riu, kontributi i t cilit shihet n dritn e
ndihmess q ai dha pr gjuhn shqipe, pra nj tekst t cilin autori e kishte sprovuar
edhe me Naim Frashrin dhe disa shkrimtar t tjer t Rilindjes Kombtare. Pr
studimet kastratiane jan me interes edhe dy studime t tjera pr Zef Seremben dhe
Zef Skiroin, pr faktin se ato sjellin t dhna t reja, sado q duken prgjithsuese,
dhe pr arsye se ato jan ende n dorshkrim.
Letrsia e Pavarsis. Periudha e letrsis s Pavarsis, q n botimet e
sotme historiko-letrare mbulohet me togfjalshat: prej letrsis s romantizmit deri
te letrsia e realizimit (Qosja), letrsi e realizimit (pjesa m e madhe e historianve
t letrsis) apo edhe letrsi moderne (Sabri Hamiti), paraqet pjesn m t madhe t
krijuesve dhe t veprave me t cilat sht marr Jup Kastrati. I ksaj periudhe sht
edhe numri m i madh i projekteve t tij. Pr shkrimtarin Fan S. Noli ka shkruar jo
nj artikull dhe jo vetm pr jetn e tij, por edhe pr trashgimin e tij letrare e
sidomos publicistike, pr marrdhniet me Faik Konicn, pr rolin e tij n
Revolucionin e vitit 1924, pr kontributin e tij pr daljen e gazets Dielli, pr
funksionin atdhetar t Shoqris Vatra, pr prkthimet n letrsin shqipe etj. Pr
shkrimtarin Risto Siliqi gjithashtu ka sjell nj studim t gjer monografik, i cili
mund t bhet gjedhe pr shembullin e trajtimit t krijuesit dhe lufttarit,
njkohsisht. Po kshtu mund t thuhet edhe pr krijuesin, edukatorin dhe atdhetarin
Anton Logoreci, sado teksti kushtuar ktij atdhetari shkon drejt tekstit publicistik.
Dy studimet pr Ali Asllanin, ndonse kan karakter monografik, me detajet e tyre
m shum plotsojn sesa prsrisin njra-tjetrn. Po t bnim nj prerje vertikale
dhe t jepnim nj synopsis sado t vogl t pasuris letrare, historike, biografike dhe
bibliografike t krijuesve t prezantuar nga Jup Kastrati n historin e letrsis s
periudhs s pavarsis, do t mund t shihnim se n vllimet e studimeve letrare t
tij jan prfshir studime t karakterit monografik, si ai pr Kol Mirditn e Anton
Mazrekun, studime projektuese pr synime m largvajtse (biografike dhe
bibliografike), si ato pr Dhimitr S. Shuteriqin, Millosh Gjergj Nikolln dhe Sterio
Spassen; tekste t karakterit prezantues dhe sidomos recensional, si ato pr Mark
Ndojn, Tefik Gjylin, Arshi Pipn, Andreja Skanjetin, Qemajl Haxhihasanin etj.
Letrsia e realizmit. N studimet historiko-letrare t gjysms s dyt t
shekullit XX ekziston nj prirje q letrsia e shkruar pas vitit 1945 dhe sidomos
letrsia e shkruar pas shkolls letrare t gazets Bota e re (n fillim t viteve 30)
90

STUDIMET HISTORIKOLETRARE T JUP KASTRATIT

__________________________________________________________________________

t prkufizohet si letrsi e periudhs s realizmit. Po n kt periudh jan

identifikuar edhe kufijt e ksaj letrsie, q m par se sa poetik jan kufij
ideologjik, prandaj ajo u njoh edhe si letrsi e realizmit socialist, e ndar zyrtarisht
me vitin 1945. Brenda ksaj tipologjie Jup Kastrati nuk prqafoi deri n fund
pikpamjet e ideologjizuara t historis s letrsis s realizmit socialist, por ruajti
konceptet q teorikisht kishte ndrtuar brezi i par i t ashtuquajturs bot e re e
viteve 30. Edhe kontributet e prfaqsuesve t ksaj periudhe nuk jan vetm t
natyrs letrare. Krijuesi Sknder Luarasi prezantohet si prkthyes, i krahasueshm
me Fan Stilian Nolin. N kto prmasa prezantohet personaliteti i shkrimtarit t
ndrprer Izet Bebeziqi, intelektuali i njohur Veli Stafa, prvjetori i shkrimtarit
Fatmir Gjata, studimet e Vehbi Bals, mendimi kritik i studiuesit t prkushtuar t
Ndre Mjeds, kritiku dhe historiani i letrsis Mark Gurakuqi, poezia e radhve t
para t Llazar Siliqit etj. Prgjithsisht, kto tekste t ktij kapitulli jan dorshkrime
t pabotuara dhe t panjohura m par.
Modelet e studimit
Sikur sht thn disa her m par, ndrsa ne po i referohemi studiueses
Floresha Dado n shkencn ton letrare (pra edhe n hartimin e historis s
letrsis) ka mbizotruar metoda sociologjike, e cila, me gjith vlerat e saj, n t
vrtet qndron jasht fenomenit letrar. Njohja nga historiani i letrsis, i atmosfers
letrare, i prirjeve t zhvillimit shpirtror t nj epoke t caktuar, zbulimi i t dhnave
biografike dhe bibliografike, pr do shkrimtar etj., prbn bazn faktike t
domosdoshme, prgatitore, por, gjithsesi, t jashtme t studimit t letrsis. Duke iu
nnshtruar ksaj metode, nuk u deprtua sa duhet n specifikn dhe veorit e
brendshme t veprave m prfaqsuese t saj15.
Studimet e tij t karakterit historiko-letrar kapin nj fond t botuar dhe n
dorshkrim prej disa vllimesh me mija faqe dhe paraqiten sipas interesimeve dhe
konteksteve t trajtimit: kumtesa, vshtrime, studime me karakter monografik e
studime e paraqitje t tjera, t lexuara n tubime e sesione shkencore, t botuara n
vllime dhe t lna n dorshkrim.
Jup Kastrati, si do t theksonte Milivoje Sollar, n veprat dhe studimet e tij
historiko-letrare ...merret me studimin e veprs letrare n rrjedhn e tyre historike.
Ai synon prfshirjen sistemore t fenomenit t letrsis n koh, t prshkruaj dhe
t vlersoj veprat e caktuara, duke pasur parasysh zhvillimin e prgjithshm letrar
dhe kulturor, t mbledh prvoja dhe njohuri lidhur me periudhat e letrsis dhe
rrjedhat e caktuara t zhvillimit brenda distancave m t vogla ose m t mdha
kohore16.

15
16

Floresha Dado, Intuit dhe vetdije kritike, Onufri, Tiran, 2006, f. 55.
Milivoje Sollar, Teoria e letrsis, Rilindja, Prishtin, 1978, f. 29.

91

Myrvete DRESHAJ - BALIU

__________________________________________________________________________

Megjithse krijimtaria letrare e shkrimtarve t letrsis s vjetr vlersohet

duke u mbshtetur kryesisht mbi metodn historiko-filologjike, nuk mbeten anash as
vlersimet letrare t veprave t tyre, si veori specifike e studimit t brendshm t
veprs letrare dhe i rndsishm pr historin e letrsis shqipe. N historin
materiale dhe shpirtrore t popullit shqiptar veprat e shkrimtarve t vjetr
Buzukut, Budit, Bogdanit, Matrangs etj., kan nj rndsi para s gjithash
filologjike, por rndsia e tyre nuk ka dyshim se mund t vlersohet pa reflektimin
edhe t atyre prbrsve kulturor, poetik e historik q kan ato n vetvete, si dhe
n kontekst t periudhs e t letrsis s popujve t tjer t kohs. M n fund, vet
fakti se kjo, letrsia shqipe dhe poetika e saj, fillon me veprat e ktyre krijuesve
dshmon se krkimi i vlerave letrare-artistike t tyre ishte i drejt dhe i arsyeshm jo
vetm n historin e letrsis, n veanti, por edhe n historin e albanologjis, n
prgjithsi, ku kan zn vend pjesa m e madhe e ktyre studimeve.
Pr vlersimin e krijimtaris letrare t letrsis s Rilindjes Jup Kastrati mund
t thuhet se e tejkalon plotsisht metodn historiko-filologjike. Hiq veprn e Naim
Frashrit, veprat e shkrimtarve t ksaj periudhe i shqyrton vetm brenda metods
historiko-letrare. E ksaj periudhe sht krijimtaria letrare e Zef Jubanit, Filip
Shiroks, Vaso Pash Shkodranit etj., t ciln e studion dhe e prgatit pr botim
'shkencor-popullor', si shprehej ai.
N fush t studimeve e t botimeve t letrsis, kontributi i Jup Kastratit pr
her t par ktu shihet i plot dhe i sistemuar jo duke u nisur nga trashgimia
kronologjike, por duke par fushat krkimore dhe periudhat e letrare t saj. Ne rend
t par mohen krkimet e tij n letrsin arbreshe, n t ciln theksi bie te vepra
shumdimensionale e Jeronim de Rads. Ndihmesa e Kastratit ktu kap nj numr t
madh kndshikimesh t natyrs s ngusht metodologjike e sintetizuese. Krkimi
deri n shkall t monografis, tekstologjia dhe filologjia, transkriptimi dhe
transliterimi, prkthimi dhe prshtatja, sintezat e mdha dhe primtimet gjuhsore,
n t shumtn e rasteve, jan br sprov e kontributeve t tij n fush t letrsis
dhe sidomos n historin e letrsis e n kulturn kombtare shqiptare. Nse
periudhs s par (50), t dyt (60-70) dhe madje trashgimis s tij (90 05) i
takon vepra monumentale dhe e pambyllur e Jeronim de Rads, nj nnshtrese
shumdimensionale t ktyre krkimeve u takon vepra madhore Faik Konica - jeta
dhe vepra, e cila u botua n fund t jets s tij. Nse vepra e par i solli famn e
rretheve shkencore, vllimi i dyt i solli famn e publikut lexues prgjithsisht17.
Nse veprn letrare t shkrimtarve t vjetr e trajton mbi metodn historikofilologjike, ndrsa letrsin e romantizmit, prkatsisht t Rilindjes me metodn
historiko-letrare, letrsis s arbreshve t Italis do ti qaset gjat shum dekada

17

Shih, Mahir Domi, Veprimtaria shkencore e Jup Kastratit, f. 2 e dorshkrimit. (Arkivi

personal).

92

STUDIMET HISTORIKOLETRARE T JUP KASTRATIT

__________________________________________________________________________

dhe do ti qaset si filolog, si historian i letrsis, si historian i kulturs, si bibliograf,

si tekstolog, si prkthyes, si botues dhe si krkues i vlerave letrare-estetike t saj.
Letrsin arbreshe e ka vlersuar n prmasn e rrezatimit t romantizmit evropian
brenda romantizmit shqiptar prgjithsisht, n kontekst t individualiteteve letrare
(Jeronim de Rada, Gavrill Dara i Riu, Zef Serembe, Zef Skiroi etj.,) dhe t prjetimit
estetik t saj. Gjuha, letrsia, folklori, kultura e publicistika e arbreshve t Italis
ishin fushat m t krkuara dhe m t studiuara t tij gjat gjith gjysms s dyt t
shekullit XX, prandaj sht e kuptueshme pse, bie fjala, historiant e letrsis gjat
ksaj kohe nuk i referohen vetm si bibliograf, apo si referenc ndrmjetsuese pr
autor edhe vepra letrare, por edhe si studiues i saj18.
Duke e diskutuar studimin tradicional t letrsis, studiuesi Bajram Krasniqi
konstaton se Biografizmi, historizmi dhe pozitivizmi jan veorit kryesore t tipit
t historis s letrsis. Trajtimi i veprs letrare si dokument historik, ndrsa i
fenomeneve artistike si pjes prbrse t fenomeneve t gjithmbarshme kulturore
ka kushtzuar q tipi i ktill i historis s letrsis t merret m shum me historin
e kulturs se sa t letrsis s mirfillt, t merret m shum me idet se sa me
mnyrn e ekzistimit estetik t veprs letrare19.
Gjat ksaj kohe, interesimi i historianve t letrsis do t shquhet pr disa
autor, t cilt me veprn e tyre u prgjigjeshin edhe krkesave estetiko-letrare t
shkolls s realizmit. N kt kontekst do t shihej edhe interesimi i Jup Kastratit
pr studimin e veprs s Nolit, Ali Asllanit, Migjenit, Spasses, Shuteriqit etj, por
ndryshe nga historiant e kohs s tij, interesimet pr studimin e shkrimtarve t
ksaj periudhe lidhen jo vetm me metodn letrare t studimit, por edhe me premisa
t tjera: vlerat letrare gjithkombtare, prmasn kulturore t autorit dhe madje
prkatsin letrare shkodrane t tyre. Ndryshe nuk mund t shpjegohet fakti se Jup
Kastrati gjat ksaj kohe merret me shkrimtar t rndsishm t kohs s tyre dhe
t kohs son, si: Noli e Migjeni, me shkrimtar t ndaluar, si Faik Konica e Arshi
Pipa, por edhe me shkrimtar minor t rretheve letrare shkodrane t kohs. N
rrafshin e studimeve historiko-letrare, - sikur sht shprehur Isak Shema, - me gjith
kto kufizime, sht dhn kontribut me vler pr zhvillimin e shkencs shqiptare t
letrsis20. Apo, sikur sht shprehur m tej ...studimi trsor i letrsis shqiptare,
vlersimi i drejt i vlerave artistike, zbatimi i metodave prkatse, n pajtim me
lndn e studimit, analiza e gjithanshme e fenomeneve letrare, sinteza vlersuese,
18

Shih, ve tjerash, veprn Histori e letrsis shqipe (Romantizmi I), n t ciln Rexhep
Qosja pr Zef Jubanin, n t gjitha rastet i referohet veprs s Jup Kastratit, f. 113, 137, 139,
151, 177.
19
Shih, Bajram Krasniqi, vep. e cit., f. 209-210.
20
Isak Shema, Aspekte t vlersimit t letrsis, n vllimin Letrsia si e till probleme t
vlersimit t trashgimis son letrare (Akte t konferencs shkencore me kt tem t
mbajtur n Tiran, m 28-29 mars 1996), Akademia e Shkencave Instituti i Gjuhsis dhe i
Letrsis, Tiran, 1996, f. 31.

93

Myrvete DRESHAJ - BALIU

__________________________________________________________________________

gjykimi i mpreht dhe objektiv pr letrsin, sistemi dhe periodizimi adekuat i

letrsis etj., ngriti nivelin e studimeve t historis s letrsis n trsi. N kt
baz t gjer studimesh, realizohet n mnyr optimale sinteza e letrsis kombtare
shqiptare21.
N mnyr t veant, Jup Kastrati sht marr edhe me shkrimtart dhe
letrsin e sotme, por sikur mund t shihet prej veprave dhe prej dorshkrimeve t
tij, kryesisht vetm deri n fillim t viteve 60. Dhe sht mir q nuk ka vazhduar
m tej. Duke ln mnjan vlerat e rndsishme artistike t disa prej prkthyesve t
kohs, si Sknder Luarasi22 e ndonj tjetr, numri m i madh i shkrimtarve
harrohen brenda po ksaj periudhe q krijojn. N artikujt e tij, kryesish vshtrime
pr veprat dhe autort e kohs q mbushnin gazetat dhe veprat e tyre me poezi e
poema t prshkruara prej stereotipeve, nuk jepte pothuajse asgj n fush t artit
letrar, prve artikulimit propagandistik t gjith asaj, q me mjete t tjera bhej me
propagandn politike t shoqris shqiptare t kohs.

21

Isak Shema, Vrojtime letrare dhe artistike, Rilindja, Prishtin, 1995, f. 183.
Jup Kastrati: Jeronim De Rada (Jeta dhe veprat). N.Sh.B. Naim Frashri, Tiran, 1962.
(Libr, Monografi) dhe versionin e saj t zgjeruar n botimin e vitit 1979: Jeronim de Rada
(Jeta dhe veprat). Monografi, Tiran, 1979; Ribotuar n Prishtin, 1980. Studime pr De
Radn, monografi, Era, Prishtin, 2003; ribotimi Studime pr De Radn. Monografi, NjuJork, 2003
22

94

Vebi BEXHETI
PERSONAZHI I GRUAS BASHKSHORTE N POEZIN E
DRITRO AGOLLIT
Dritro Agolli prmes heroit lirik t tij, q n kto poezi e ka funksionin e nj
instrumenti, shpreh ndjenjat dhe mendimet e njeriut t kohs, pr jetn, preokupimet
dhe problemet q sjell ajo n rrethana t caktuara shoqrore. Nj karakteristik q
meriton trajtim t posacm e poezis s Agollit, sht edhe raporti me personazhin
grua-bashkshorte. Ashtu si shum krijues t tjer, n veprat e t cilve nuk mungon
ambienti familjar, edhe Dritro Agolli, disa poezi i krijoi n ambientin e ngroht t
shtpis s tij, n dhomn e vogl pa sixhade e pasqyra me drrasa me libra dhe
katr karrige. N ambientet e ksaj dhome t vogl, me orendit aq modeste, ajo q
kt mjedis e bn t pasur, e zbukuron dhe i jep jet, sht gruaja besnike e poetit:
Nj sob e nj raft t vjetr, / nj lakr pr drek e nj grua besnike/ Dhe skam
asgj tjetr, jan vargjet e fundit t poezis Pasuria. Si duket, nga e tr kjo pasuri,
gruaja e poetit ishte ajo q n kt shtpi jep shpres dhe mbi t gjitha mbshtetje t
fuqishme pr burrin poet. Epiteti besnike sipas mentaliteti te do buri, e n kt
rast edhe t poetit, sht pjesa m e mueshme q n brendin e vet ngrthen edhe
shum cilsi tjera. Vargu i parafundit i poezis: Nj lakr pr drek e nj grua
besnike, nuk duhet nnkuptuar si dika q e deformon vlern e ksaj gruaje. Ktu
kemi t bjm m marrdhnit e lexuesit t teksitit q synon t zbuloj t veantn
nga vet teksti poetik q n vete fsheh kt t veant. N kt rast lakra nuk sht
n funskion krahasues me gruan por njsi kuptimore n vete dhe pjes e asaj
pasurie, me ngjyrim social dhe n kt kontekst ajo duhet lexuar si produkt
ushqimor q si e vetme nuk mund ti plotsoj kushtet pr nj drek t zakonshme.
Raportin e poetit me personazhin e gruas bashkshorte, shoqruesen e saj m
besnike q poetit nuk iu shkput pr asnj moment, e hasim edhe n disa poezi tjera.
Prania e saj n kt poezi sht shprbim mirnjohjeje dhe respekti. Ajo sht
dshmitare e sakrificave dhe vuajteve t bashkshortit pr ti lindur jo aq leht kto
poezi. Kjo grua, s cils shpesh i mbetej barra e shtpis, n shum vargje del e
vetmuar duke e pritur burrin q sht n krkim t frymzimit poetik npr rrug t
gjata, n fusha e shpate. Pr kt grua, q sipas poetit sht e bukur si perndi e
lasht e Greqis, ndjen fajsi e mall, i vetdijshm pr padrejtisin q i bn : T
kam ln fmij e shqetsime mbi shpin,/ T kam ln pazarin, radhn e nett
95

Vebi BEXHETI
__________________________________________________________________________

fillkat, / t kam ln mbi shpatulla gjith shtpin. N poezin Qetsia e bukur, nga
e cila i shkputm vargjet q i cituam, poeti, kt personazh na e sjell t portretizuar
gjithanshm, duke e prshkruar bukurin e saj ashtu si diti poeti popullor.
Personazhi i femrs n kt kontekst, pra n funksionin e bashkshortes, n poezin
e Agollit nuk paraqitet gjithmon e vuajtur nga punt e rnda t shtpis dhe t
pazarit. Poeti, i vetdijshm se ajo para se gjithash i takon gjinis s bukur, n
vargun e vet, nuk harron ta paraqes edhe kt an t medaljes, bukurin e saj, me
tr karakteristikat q mund ti ket nj grua. Ajo sht e bukur edhe kur fle, e burri
i vshtron syt e saj t mrekullueshm, edhe pse ata jan t mbyllur, ndrsa buzt ia
krahason me kokrrn e qrshis t prer n mes. Pr dallim nga shum poet t
tjer, apo atij t vargut popullor q thurin poezi e kng dashurie, n kt rast kjo
femr me tr at bukuri , n raport me burrin q dallon nga dashnori, sikur sht n
distanc, sepse nuk komunikojn mes veti, gruaja n kt rast i ngjan vetm nj
portreti, ajo sht n gjum dhe nuk ndjen asgj, ndrsa pr burrin, bukuria e saj
vetm sa e shton dhembjen dhe ndjenjn e fajsis pr vuajtjen e saj duke mbajtur
mbi supe tr barrn e shtpis. Bukuria e qerpikve te saj q e krahason me halat
natn nn gur, balli i hishm q sdukej i ngrisurr kurr dhe vetullat si krah
dallndysheje q heshtin, jan portretizimi i mrekullueshm q si gjen dot as n
vargun popullor.
Kto raporte t burrit poet me gruan, kur bhn pjes e mendimit poetik,
ngrihen n vler artistike dhe kshtu poezin e bjn t veant. Edhe ky cikl
poezish, ns mund ti quajm kshtu, sepse jan t krijuara pa ndonj vazhdimsi
dhe radhitje, q n qendr t vmndjes e v kt personazh, e jo femrn dashnore,
sht nj risi n poezin e poetit Agolli. Poezia dhe gruaja, ashtu t lidhura me njra
tjetrn bhen pika m e dobt e poetit. N poezin Vjersha e vrar, poeti tregon se
atij i dhimbsen q t dyja njsoj: gruaja e lodhur q kthehet nga pazari dhe poezia e
pambaruar n tryez, n fletorn e hapur, n faqen e par. Duke u gjendur mes
dilems se pr ciln t qaj m shum, poeti edhe n kt rast dshmon shpirtin e
ndjeshm poetik dhe nuk mund ti ndaj: Nj tango krejt pr t qar, e sdi pr ciln
t qaj m shum/ pr vjershn e vrar apo pr gruan e mjer?...
N poezin Do t m kujtosh, q gjithashtu n qendr t vmndjes e ka
gruan, poeti dshiron q poezia t mbetet lidhje e fuqishme mes bashkshortsh,
edhe ather kur ky ndoshta nuk do jet gjall. Ky varg, me tr fuqin artistike,
bukurin estetike, figurat dhe metaforat, do t reflektoj prjetsisht, duke e mbajtur
t freskt kujtesn pr burrin, sepse shpeshhere nga punt n kuzhin,ajo mund
edhe t harronte ditzin . Ashtu si n prrall, e hutuar nga fuqia magjepse e ktij
vargu q mrekullon dersia ajo n kuzhin qronte patate, do ta pres gishtin me
thik: Dhe ti do lexosh si relik/ dhe duke qruar patate t ardhura nga vjeshta /
Gishtin do presish me thik.

96

PERSONAZHI I GRUAS BASHKSHORTE N POEZIN E DRITRO AGOLLIT

__________________________________________________________________________

Edhe n poezin Gruaja e poetit, kjo bashkshorte , portretizohet ngjashm

me poezit tjera. Edhe ktu preokupimi parsor i saj sht pazari dhe furnizimi me
artikuj elementar ushqimor me theks n pritjen e gjat para shitores. Kjo grua
vazhdon t vuaj, e ngarkuar dhe e lodhur. Q n vargun e par t ksaj vjershe : E
zeza grua e poetit, epiteti e zeza e prcakton fatin e saj t zymt dhe sakrificn
q bn pr burrin. Ajo, si zakonisht, me antn e rndomt dhe rrjetn e varur, e
ngarkuar me punt e pazarit, duke pritur n radh t gjata, vazhdimisht mendon pr
burrin q: U lodh me letr e pen, u doq mbi varg e poezi. Portreti i ksaj
personazheje n kto vargje merr prmas t gjithanshme. Ajo tanim duket si
bashkautore e ndrtimit t vargut duke e konsideruar do sukses t burrit edhe
sukses t vetin, ashtu si lndohet kur n mjedise t ndryshme publike, si sht
edhe tregu, dgjon prshpritje fjalsh plot me gjemba, madje edhe me ngjyrim
sarkastik: Me gjemba fjalsh npr helm:/ mkon t shoqin kjo me lug, / I shoqi
vrr vrr me kalem. Prmes figurrs s gruas, poeti e madhron fjaln poetike. Sipas
saj, pra gruas, poezia e mirfillt do vuajtje dhe viktimizim, do flijim: Dhe le ta
kem mbi sup shtpin, / Sm dhimset jeta, poashtu sm vjen keq, / Po mbajti
njri poezin , / Me siguri q tjetri heq. Prmes ksaj poezie n mnyr t trthort,
shprehet dukshm guximi i poetit n kritikat q i drejton sistemit komunist pr
tregun e varfr dhe mungesn e madhe t artikujve ushqimor. Edhe n kt rast
viktima e par sht gruaja e tij dhe shum t tjera, q bartn mbi supe peshn e
rnd t jets. Mungesa e ushqimit dhe pritja me or t tra para dyerve te shitores,
ishte nxitje pr poetin q me gjuhn figurative ta kritikoj fenomenin e pritjeve t
gjata n resht. Edhe n kt rast theksi bie mbi gruan e tij, tanim t hveshur nga
vetit e njeriut t gjall, e q i ngjan m tepr nj permendoreje t pajet, ashtu si
statujat e mermerta t Butrintit: Pr nj statujk llrzbeht, nj perndeshz n
mermer / kurse statuja e vrtet/ n radh djathi jep e mer!...
N poezin me titull ndrr e uditshme, ky personazh na del edhe si nn
q do t lind fmij, q do ti rris e ushqej me tamlin e saj. Mesazhi i poetit,
prmes gojs s personazhit t vet, tanim t afirmuar n kt tip poezie, femrs
optimiste pr fatin e fmijve q patjetr duhet t vijn n kt jet si trashgimtar t
familjes dhe t kombit, edhe n kohra t vshtira, kur qumshti mungonte n qytet,
sht i karakterit human dhe inkurajues pr femrn nn, dhe sakrificn e saj pr t
lindur dhe pr t rritur fmij: ishte kjo gjm? Nj plak t pjell/ Do bhmi
gazi I bots vrtet? / Po qumesht pr foshnjen kush do na sjell, / kur ska n qytet!/
Ti mu prgjigje: qumsht kam un! / Dhe u re me pllmb sisve t mdha
N poezin, ndr m t popullarizuarat q titullohet Kur t jesh mrzitur
shum, kjo grua tani e vetmuar, pa burrin poet, q ishte larguar nga jeta, nuk
portretizohet si amvise e lodhur, por ashtu e trishtuar nga vetmija, pas ndarjes fizike
nga bashkshorti duke e dgjuar n dhomn e zbrazur zhurmn e ers n dritare me
t ciln do qajn bashk: Ti do trishtohes ather / se sdo m kesh n dhom gjall,
97

Vebi BEXHETI
__________________________________________________________________________

/ Dhe kur n xham t fryj er,/ do qash me ern dalngadal. Me kto vargje elegji
pr vetveten, prmes s cilave ai do t ndrtoj mrekulli poetike, poeti portretizimin
e ktij heroi lirik e ndrton n frym nostalgjike, duke e shndrruar ate, nga nj
amviset prvuajtur q sakrifikonte bashk me burrin n misionin aq t vshtir
krijues t tij, n nj grua t vetmuar e cila jeton vetm me kujtimet pr shokun e
jets, q tani mund ta gjej vetm n raft, mes librash. I vetdishm pr vetmin dhe
vuajtjen e saj, nse ajo do mbetej pas tij, e porosit q ta krkoj mes ndonj shkronje
apo vargu: N raft t librave, krkom, / Atje do jem i fshehur un,/ N ndonj varg a
ndonj shkronj, dhe pasi ai do zbres e t shkoj pas saj , do ta riprtrin dashurin
si dikur: Dhe un do zbres, do vi pas teje, / Ti si dikur me mall do qeshsh, / Si nj
blerim pas nj rrkeje.
Dritro Agolli n poezin Pr grat tona, shpreh paknaqsin me poett
tjer, q sipas tij, personazhit grua nuk i kan dhn vendin e merituar n vargjet e
veta, dhe se e kan ln anash kt figur q n jetn bashkshortore e shoqrore
sht faktori m i rndsishm. Ai prmes vargjeve t ksaj poezie u sugjeron
kolegve t vet poet q ta respketojn kt bashkudhtare jetsore, q nuk e humb
asnjher freskin, nse pak do t kujdeseshin pr vete: Gabohemi shum,/ Kur
flasim e grim/ Rreth gots me birr,/ Rreth gots me ver,/ Se grat tona e humbn
freskin,/ Se ishin t kndshme njher!... Prkushtimi i poetit pr gruan
bashkshorte, pr kt nn q ka lindur kreshnik e q ka vuajtur e sakrifikuar gjat
tr jets, sht e nj rndsie t posame pr familjen, shoqrin dhe njerzimin n
prgjithsi. Kjo grua shqiptare, q n vargjet e Dritroit na vjen me tr bukurin
dhe freskin e nj femre ideale, me t drejt e z vendin e merituar n letrsin
shqipe. Kjo personazhe-heroin e meriton kt, sepse gjat jets, prve vetive
femrore q n kushte jonormale u mundua ti ruaj, shpeshher i bnte edhe punt e
burrit, si nevoj pr t mbijetuar: E si mos t kndojm/ Poet,/ Pr ato q kan
ditur/ T lindin kreshnik, pari/ Jo n meternitet e n shtpi/ Po edhe n kori e n
ar,/ Duke prer dru/ E duke hedhur fare?!

Literatura
1.
2.
3.
4.

98

Agolli, Dritro (1998). Pelegrini i vonuar, Tiran.

Dado, Floresha (2006). Intuit dhe vetdije letrare, Tiran.
Grup autorsh, (2001). Letrsia bashkkohore shqiptare, Tiran.
Bexheti, Vebi (2012). Trajtesa Letrare, Tetov.

Merxhan AVDYLI
POEZIA E ISMAIL KADARES DHE KRITIKA LETRARE
Teoricien t ndryshm e kan trajtuar receptimin si nj form t
prshtatshme pr t trajtuar nj vepr letrare. Receptimi ka t bj kryesisht me
pritjen e nj vepre t caktuar letrare, nga lexuesi i rndomt e deri te studiuesi serioz.
Duke e pasur parasysh faktin se poezia e Ismail Kadares ka nj jet mbi
gjysmshekullore q sht n duar t lexuesit dhe t studiuesit, ajo sht pritur,
interpretuar dhe studiuar n mnyra t ndryshme dhe nga studiues t ndryshm.
Meqense Kadare, n botn letrare vendore dhe ndrkombtare, m shum
sht i njohur si romansier, sht e natyrshme se kritika letrare m shum sht
marr me prozn sesa me poezin e tij. Megjithat, edhe n kt aspekt nuk
mungojn interpretimet kritike pr veprn e tij poetike, t cilat datojn q nga
fillimet e shkrimeve t tij poetike, prkatsisht q nga vlersimet e para, paksa
kontradiktore pr prmbledhjen e par t poezive, t botuar qysh n vitin 1954,
Frymzimet djaloshare, e pr t vazhduar, me amplituda t ndryshme, deri n ditt e
sotme.
Dhjet vjet pas mbarimit t Lufts s Dyt Botrore, Kadare e ka botuar librin
e tij poetik Frymzimet djaloshare, ku i kishte prmbledhur poezit e shkruara n nj
mosh fare t re. Ndrkaq, poezit e fundit i ka shkruar 50 vjet pas botimit t librit t
par.
Pjesa drrmuese e shkrimeve t Kadares i prkasin periudhs s socializmit.
Nj pjes fare e vogl e shkrimeve t tij poetike i prkasin periudhs s ashtuquajtur
t tranzicionit ose t jets s tij n dy vende (Franc dhe Shqipri). Ajo ka vlen t
thuhet sht se pr poezin e Kadares nuk mund t thuhet me saktsi se n ciln
koh ka arritje m t mdha. Nj koherenc, megjithat, e ka ruajtur poezia e tij. Por,
edhe n kt kuadr ajo ka pasur ngritje-rniet e saj. Vitet 1954-1957-1961-19641968-1976 dhe 1990 jan vitet kur jan botuar librat e tij t veant poetik.
Shqipria socialiste, Shqipria e tranzicionit, Bashkimi Sovjetik, Franca jan
vendet ku sht shkruar poezia e Kadares. Por, jan edhe qytetet n t cilat sht
shkruar dhe rishkruar poezia e tij, si: Gjirokastra, Tirana, Pogradeci, Parisi, Moska
etj., por ndonjher edhe Nju Jorku, Kopenhaga etj.

99

Merxhan AVDYLI
__________________________________________________________________________

Poezia e Kadares sht e pranishme n publikun shqiptar, q nga viti 1954.

Q nga ajo koh poezia e tij ka zgjuar nj kureshtje t madhe pr tu lexuar dhe si
rrjedhoj edhe pr tu studiuar.
Pr poezin e Kadares jan shkruar nj varg vshtrimesh, kritikash,
studimesh t formave t ndryshme dhe vetm me ndonj prjashtim simbolik,
shpesh si pasoj e qasjes jashtletrare, poezia e tij sht vlersuar jashtzakonisht
lart.
Gama e shkrimeve mbi veprn poetike t Kadares do t mund t ndahej n
dy grupe: vlersimet e kritiks shqiptare pr poezin e Kadares dhe vlersimet e
kritiks s huaj pr poezin e Kadares.
Receptimin e poezis s Kadares do ta trajtojm n mnyr kronologjike, me
rast do t shihen m mir, sikurse vazhdimsia e shkrimeve t tij poetike, ashtu
edhe vazhdimsia e vlersimit kritik pr poezin e tij. Natyrisht se ktu nuk do ti
trajtojm t gjitha shkrimet, por vetm ato m karakteristike, m domethnse dhe
m t qndrueshme, sidomos nga kritikt shqiptar.1
Shkrimet mbi veprn poetike t Kadares nga kritikt shqiptar jan botuar n
revista, gazeta dhe libra t ndryshm, n monografi t veanta, madje nj varg
prmbledhjesh t poezis s Kadares jan prcjell edhe me parathnie t ndryshme
nga autor t ndryshm. Po kshtu, nj varg autorsh jan marr me trajtimin e
poezis s tij nga knde t ndryshme, duke dhn edhe mendime dhe gjykime nga
m t ndryshmet. Autor nga Shqipria, nga Kosova, nga Maqedonia, viset e tjera
shqiptare n Ballkan, si dhe nga diaspora, kan shkruar pr veprn poetike t
Kadares. Ndrkaq, shkrimet e tyre jan botuar n gazeta dhe revista t shumta n
Tiran, Prishtin, Shkup e gjetiu. Edhe librat, n t cilat sht trajtuar vepra poetike
e Kadares, jan shkruar nga autor t ndryshm t viseve t ndryshme shqiptare, t
cilat gjithashtu jan botuar n qytete t ndryshme shqiptare.
Pjesa drrmuese e shkrimeve kritike pr veprn poetike t Kadares sht
shkruar npr gazeta ditore, si dhe npr revista t ndryshme gjithandej trojeve
shqiptare. Ato jan botuar n gazetat dhe revistat q dilnin n Tiran si: Zri i
Popullit, Zri i Rinis, Drita, Nntori, Studime filologjike e n ndonj
tjetr. Ndrsa n Prishtin jan botuar n gazetat dhe revistat si: Rilindja, Zri i
rinis, Fjala, Shkndija, Jeta e re etj., si dhe n Shkup te gazeta Flaka e
vllazrimit dhe revista Jehona. Po kshtu, vshtrime t ndryshme jan botuar
edhe n buletine t ndryshme, gjithashtu n qytete t ndryshme shqiptare,
prgjithsisht.

Sigurisht se ka shum m shum shkrime, t tipit t recensionit, t ndonj analize apo

mbrese pr poezin e Kadares, q do t jet botuar n ndonj gazet, revist apo buletin, t
cilit ne nuk iu kemi referuar ktu. Gjithashtu, edhe shum shkrime t ndryshme pr poezin e
Kadares, e t plasuara n internet, nuk i kemi marr n trajtim.

100

POEZIA E ISMAIL KADARES DHE KRITIKA LETRARE

__________________________________________________________________________

Nga ajo q ne kemi arritur ta trajtom q nga viti 1954 deri n vitin 2010,
prkatsisht shkrime mbi veprn poetike t Kadares, jan rreth 60 njsi
bibliografike.2 Ndrkaq, jan rreth 50 autor t cilt kan prcjell veprimtarin
poetike t Kadares gjat ksaj periudhe, meq nj pjes e tyre kan shkruar nga dy
e m shum her pr poezin e Kadares. N mesin e tyre jan emra t shquar dhe
eminent t kritiks letrare shqiptare si Razi Brahimi, Dalan Shapllo, Adriatik
Kallulli, Koo Bihiku, Kudret Vela, Andrea Varfi, Lefeter Dilo, Dhimitr
Shuteriqi, Agim Vinca, Bajram Krasniqi, Emin Kabashi, Ali Aliu, Mensur Raifi,
Isak Shema, Engjll Sedaj, Basri apriqi etj. Madje, vlersime pr fillimet poetike t
Kadares ka dhn edhe njri prej poetve m t shquar shqiptar, Dritro Agolli.3
Ndrkaq nga autort e huaj Eric Faye, Michel Metais, Alain Bosquet, Joice Lussu,
Robert Elsie e ndonj tjetr.
Shkrimi i par pr vlersimin e poezis s Kadares sht shkruar nga Razi
Brahimi dhe mban titullin Frymzimet djaloshare t Ismail Kadares.4 Ndonse
gjat vitit 1954 nuk sht gjetur ndonj shkrim mbi poezin e Kadares, sikurse
duket nj heshtje edhe n tri vitet vijuese, tek n vitin 1958, kur botohet libri i tij me
poezi ndrrimet, kemi pes shkrime kritike pr poezin e tij dhe at katr shkrime
pr librin ndrrimet dhe nj shkrim pr librin e tij poetik pr fmij Princesha
Argjiro. N vitin 1958, poezin e Kadares e kan afishuar dhe lartsuar kush m
shum e kush m pak, me shkrimet e tyre autor si Dritro Agolli,5 me nj vshtrim
rreth librit t dyt poetik ndrrimet. Pr t njjtin libr, me nj shkrim recensional
sht paraqitur Dalan Shapllo6. Pastaj Drago Siliqi7 ka br nj vshtrim
prgjithsues pr veprn poetike t Kadares. Kurse Andrea Varfi8 sht marr me
trajtimin e dy veprave t para poetike t Kadares Frymzimet djaloshare dhe
ndrrimet. Lefter Dilo, ka trajtuar veprn poetike pr fmij Princesha Argjiro.9
Viti 1961 shnon botimin e librit t tret poetik t Kadares, me titull
simptomatik, mjaft sinjifikativ dhe simbolik Shekulli im, i cili nj koh t gjat ishte
n qendr t vrojtimit t kritiks letrare dhe studiuesve t letrsis. Me kt
prmbledhje poezish Kadare arriti jo pak ta stabilizoj vargun e tij, ta herr nga disa
2

Dritro Agolli, Rreth librit ndrrimet, Zri i popullit, Tiran, 8 janar 1958.
Razi Brahimi, Frymzimet djaloshare t Ismail Kadares, Nntori, Tiran, nr. 5, 1954,
f. 131-137.
4
Dritro Agolli, Rreth librit ndrrimet, Zri i popullit, Tiran, 8 janar 1958
5
Dalan Shapllo, Recension: ndrrimet, Zri i rinis, Tiran, 11 janar 1958
6
Drago Siliqi, Pr un-in tim e tndin (Rreth poezive t Ismail Kadares), Zri i Rinis,
Tiran, 2 gusht 1958.
7
Andrea Varfi, Sa m shum poet t mir e t ndryshm (Pr vllimet Frymzime
djaloshare dhe ndrrimet t I. Kadares), Nntori, Tiran, nr. 9, 1958, f. 158-172.
8
Lefter Dilo, Legjenda dhe e vrteta (Prgjigje ankets: mendoni ju pr poezin e
sotme?. Nprmjet ankets analizohet poema e Ismail Kadares Princesha Argjiro,
Nntori, Tiran, nr. 10, 1958, f. 209-212.
9
Trim Gjata Kudret Vela, Brezi im, jotja qoft kjo kng, Zri i rinis, Tiran, 2
shtator 1961, f. 3.
3

101

Merxhan AVDYLI
__________________________________________________________________________

klishe tradicionale, ta liroj nga skemat e shumta, q kishin kapluar poezin e viteve
50 dhe 60 t shekullit t kaluar, ndonse, edhe te kjo prmbledhje hetohen notat
politike dhe ideologjike. N t njjtin vit kur u botua kjo prmbledhje poetike jan
botuar edhe dy shkrime, lidhur me t. Autort Trim Gjata dhe Kudret Vela, duke
pasur si piknisje dhe pikmbshtetje poemn Shnime pr brezin tim, u paraqitn
me shkrimin Brezi im, jotja qoft kjo kng.10 Ndrkaq, Andrea Varfi botoi
shkrimin Vazhdim i nj bisede,11 n t cilin kishte piketuar disa shnime kritike
pr librin Shekulli im.12
Nj vit m von, m 1962, sht gjetur i shkruar vetm nj shkrim pr veprn
poetike t Kadares n revistn Nntori, i shkruar nga Dalan Shapllo,13 i cli kishte
t bnte me disa shnime kritike pr librin Shekulli im.
Libri i katrt poetik i Kadares, i prbr nga poezit dhe nga disa poema, i
cili e ka marr titullin n baz t poems Prse mendohen kto male sht botuar
n vitin 1964. Pr kt libr studiuesi dhe historiani i letrsis Dhimitr Shuteriqi, n
vitin 1965, ka botuar shkrimin Kritik entuziaste: Prse mendohen kto male.14
Gjat vitit 1965, nj vshtrim pr vllimin poetik Shekulli im e ka botuar
kritiku Razi Brahimi. Vllimin poetik t Kadares, pr t cilin flet n librin e tij Razi
Brahimi, e cilson si nj vepr t rndsishme letrare.15
N vitin 1966, Neki Lezha16 boton shkrimin prmbledhs pr gjith poezin e
botuar deri ather t Kadares. Ndrkaq, Adriatik Kallulli17 piketon disa veori t
poems Prse mendohen kto male.
Ndonse viti 1968 shnon botimin e librit t pest me poezi t Kadares me
titull Motive me diell, i cili shnon edhe nj ngritje cilsore t vazhdueshme t
poezis s tij, nuk sht i njohur pr ndonj vrojtim n shtypin e athershm
shqiptar. Ndrkaq, gjat ktij viti sht botuar nj vshtrim i autorit Foto Malo,18 pr
poemn pr fmijt Gurgdhendsit.
Gjat ktij viti, Lussu Joice, n revistn Albania Oggi, e ka botuar nj
shkrim vlersues pr poezin e Kadares.19
10

Andrea Varfi Vazhdim i nj bisede (Shnime kritike rreth vllimit me vjersha dhe poema
Shekulli im t I. Kadares), Drita, Tiran, 1 tetor 1961,
11
Andrea Varfi, prgjitsisht, mban nj qndrim kritik ndaj poezis s Kadarres.
12
Dalan Shapllo, Shnime kritike: Shekulli im, Nntori, nr. 7, Tiran, 1962, f. 123-134.
13
Dhimitr Shuteriqi, Kritik entuziaste Prse mendohen kto male, Drita, Tiran, 7
shkurt 1965.
14
Razi Brahimi, Shnime letrare, Tiran, 1965, f. 143-153.
15
Neki Lezha, Shnime kritike mbi disa vllime me poezi, Buletini shkencor i Institutit
pedagogjik 2-vjear t Shkodrs, nr. 5, 1966, f. 281.
16
Adriatik Kallulli, Shnime kritike mbi poemn Prse mendohen kto male, Nntori,
nr. 10, Tiran, 1966, f. 116-133.
17
Foto Malo, Gurgdhendsit poem nga I. Kadare, Nntori, nr. 3, 1968, f. 167-168.
18
Lussu, Joice, Poeti dell Albania nuova (Mbi poezin e Ismail Kadares), Albania
Oggi, nr. 2, 1968, f. 44-46.
19
Dalan Shapllo, Letrsia dhe realiteti yn, Naim Frashri, Tiran, 1968, f. 152-169.

102

POEZIA E ISMAIL KADARES DHE KRITIKA LETRARE

__________________________________________________________________________

Ndrkaq, po kt vit, Dalan Shapllo, n librin e tij Letrsia dhe realiteti yn, e
ka prfshir edhe nj vshtrim t gjat pr vllimin poetik Shekulli im, duke vn
theksin mbi poezin e Kadares, si nj poezi, e cila i kushtohet shekullit t XX dhe
atdheut Shqipris.20
Fundi i viteve 60 t shekullit XX shnon nj risi sa i prket receptimit t
poezis s Kadares. Meqense, n Kosov kishte filluar t frynte nj frym paksa
m liberale, sa i prket trajtimit t kulturs shqiptare, n fokusin vrojtues nga
Kosova dhe trojet e tjera shqiptare ishte edhe poezia e Kadares. Kshtu, n vitin
1969 u botua nj prmbledhje me poezi t przgjedhura t Kadares, me titull
Vjersha dhe poema, e cila u b objekt vshtrimi dhe trajtimi n t prditshm
Rilindja nga studiuesi Ali Aliu, i cili n tri vazhdime botoi vshtrimin e gjat
Fryt i nj trupi t lasht21. Libri poetik i Kadares, i botuar n Prishtin ishte
piketuar edhe nga nj studiues tjetr i poezis s tij, Mensur Raifi, i cili n t
prditshmen Rilindja botoi vshtrimin e tij kritik me titull Poezia blindazh i
fort,22 inicialisht, duke u inspiruar nga poema Poem blindazh.23
Edhe viti 1970 sht vit i shkrimeve t autorve nga Kosova pr poezin e
Kadares. Gjat ktij viti kemi dy vshtrime pr poemn Princesha Argjiro, t
shkruara, nj nga Mensur Raifi24 dhe nj tjetr nga Agim Deva.25 T dy kto shkrime
pasqyrojn pritjen e poems s Kadares nga lexuesi i Kosovs, meq kt vit n
Prishtin u botua si libr i veant pr fmij poema Princesha Argjiro.26 Gjat
ktij viti u veua vshtrimi Tradhtia dhe troku i ndrgjegjes27 i autorit Anton
Berisha. Ndrkaq, nj vshtrim sublimes me nj kompetenc shkencore e kemi
shkrimin e studiuesit t letrsis Agim Vinca, i cili n shkrimin e tij Larg
konvencionalizimit n poezi28 arrin t shquaj disa aspekte t vlerave t poezis s
Kadares.
20

Ali Aliu, Fryt i nj trupi t lasht (I. Kadare, Vjersha dhe poema, Rilindja, Prishtin,
1969), Rilindja, 21 qershor 1969, f. 11; 22 qershor 1969, f. 11 dhe 23 qershor 1969, f. 7.
21
Mensur Raifi, Poezia blindazh i fort (Ne rastin e botimit t prmbledhjes Vjersha dhe
poema, t I. Kadares), Rilindja, Prishtin, 28, 29, 30 nntor 1969, f. 18.
22
Kjo poem n botimin e saj t par e ka titullim Poem e blinduar.
23
Mensur Raifi, Ngjyrosja emocionale e fjals (Mbi librin Princesha Argjiro), Rilindja,
Prishtin, 22 gusht 1970.
24
Agim Deva, Poemthi q anon kah modernia (I. Kadare, Princesha Argjiro, Rilindja,
Prishtin, 1970), Shkndija, Prishtin, nr. 10, 1971, f. 17.
25
Poema Princesha Argjiro, jo vetm n Tiran, por edhe n Prishtin, sikurse edhe n
qytete t tjera shqiptare sht botuar dhe ribotuar disa her. Madje, si e till kjo poem sht
pritur mir, sidomos nga lexuesi i ri, prndryshe pjes t ksaj poeme jan br edhe pjes t
librave shkollor t letrsis shqipe npr shkollat fillore dhe ato t mesme. Kjo poem jo
rrall n Kosov edhe sht recituar n shkolla e gjetiu.
26
Anton Berisha, Tradhtia dhe troku ndrgjegjes (Mbi vjershn Ikja e Moisi Golemit),
Zri i rinis, nr. 30, Prishtin, 1970, f. 15.
27
Agim Vinca, Larg konvencionalitetit n poezi, Fjala, Prishtin, 1 janar 1970.
28
Isak Ahmeti, Prezentimi i denj i poezis shqipe Kadareja n italisht, Flaka e
vllazrimit, Shkup, 20 gusht 1971.

103

Merxhan AVDYLI
__________________________________________________________________________

Gjat vitit 1971, jan botuar dy shkrime pr poezin e Kadares n t

prditshme shqiptare t Shkupit Flaka e vllazrimit. Isak Ahmeti sht marr me
prezantimin e poezis s Kadares n gjuhn italiane29, ndrsa Njazi Muhamedi ka
trajtuar dimensionet e poezis s Kadares.30
Studiuesi Hysni Hoxha, gjat ktij viti, sht paraqitur me tri vshtrime t
njpasnjshme n t prditshmen Rilindja, duke u marr kryesisht me strukturn e
poezis s Kadares, si dhe me aspekte t tjera t veanta t poetiks kadareane.31
N vitin 1972 n t prditshmen Rilindja sht botuar nj vshtrim nga
Alain Bosquet pr Ismail Kadaren, i cili prek, edhe disa segmente t poezis s tij,
meqense shkrimi sht nj prezantim pr portretin letrar t Kadares, n
prgjithsi.32
Studiuesit Agim Vinca, Rexhep Ismajli dhe Ymer Jaka jan autort t cilt
jan paraqitur me shkrimet e tyre pr poezin e Kadares, gjat vitit 1973. Ndrsa,
po kt vit, n Paris sht botuar edhe libri i autorit frng, njrit prej njohsve m t
mir t veprs letrare t Kadares, Michel Metais me titull Ismail Kadare dhe poezia
e re shqiptare.33
N vitin 1974, nj analiz interesante e ka br studiuesi Bajram Krasniqi, t
ciln e ka botuar n t prditshmen Rilindja, me titull Tri poezi me nj motiv,34
duke analizuar tri poezit e Kadares, nprmjet fenomenit t tradhtis. Kurse
Adriatik Kallulli, kt vit, vshtrimin e tij me shnime kritike mbi poemn Prse
mendohen kto male , e ka botuar n librin e tij N frontin e letrsis.35
Viti 1976 shnon vitin kur sht botuar vepra e gjasht poetike e Ismail
Kadares Koha, pa u llogaritur ktu librat przgjedhs me poezi, e cila pos q sht
vazhdimsi e poezis tashm me nj varg mjaft t stabilizuar, shnon gjithashtu edhe
vazhdimsin e ngritjes cilsore t poezis s Kadares.
Gjat vitit 1977 ka ngritur mjaft debate interesante vllimi Koha, pr t cilin
njkohsisht jan br edhe vshtrime t veanta, kryesisht recensionale, si ai i
apajev Gjokutajt, me titull Koha sht epik vrtet,36 i cili, poezin e Kadares e

29

Njazi Muhamedi, Dimensioni i nj fenomeni letrar (Poezia e I. Kadares), Flaka e

vllazrimit, Shkup, 5 shtator 1971.
30
Hysni Hoxha, Poezia e Ismail Kadares, Rilindja, 21 gusht 1971; Hysni Hoxha,
Struktura e posame poetike (Poezia e Kadares II, Rilindja, 4 shtator 1971, f. 11;
Hysni Hoxha, Poetika e Kadares, Rilindja, Prishtin, 24 tetor 1971.
31
Allen Bosquet, Nj romansier dhe poet shqiptar: Ismail Kadare, Rilindja, 14 korrik
1972.
32
Michel Matias, Ismail Kadare et la nouvelle poezie albanaise, Paris, P.J. Oswald, 1973.
33
Bajram Krasniqi, Tri poezi me nj motiv (Nj vshtrimi shkurtr poezive t Ismail
Kadares Ikja e Moisi Golemit, Rilindja, Prishtin, 23 nntor 1974, f. 15.
34
Adriatik Kalulli, N frontin e letrsis, Naim Frashri, Tiran, 1974, f. 167-198;
35
apajev Gjokutaj, Koha sht epik vrtet, Drita, Tiran, 1 maj 1977, f. 5.
36
Emin Kabashi, Disa karakteristika qensore n lirikn e Kadares, Jehona, nr. 4,
Shkup, 1977, f. 420-429 dhe nr. 5, f. 614-623

104

POEZIA E ISMAIL KADARES DHE KRITIKA LETRARE

__________________________________________________________________________

paraqet, si nj ndrlidhje t kohs fiktive poetike dhe kohs reale, t ciln e shquan
pr rrethanat athershme, si koh epike.
Po kt vit, studiuesi Emin Kabashi,37 n dy vazhdime, ka botuar n revistn
Jehona t Shkupit, nj vshtrim t gjat, pr lirikn e Kadares, duke veuar disa
nga karakteristikat e saj. Ndrkaq, Muzafer Xhaxhiu,38 n form recensionale i ka
paraqitur edhe disa pikpamje t tij pr poezin e Kadares nga prmbledhja Koha.
Prmbledhja Koha sht vn edhe n fokusin vshtrues t nj drejtori t nj shkolle
tetvjeare nga nj fshat i Gjirokastrs, Mitro Kuci, i cili n shkrimin e tij Pak fjal
pr nj libr t ri me vjersha, jep mendimet e tij rreth ksaj prmbledhjeje.
N revistat Drita39dhe Nntori40 t Tirans, jan botuar pjes t nj
diskutimi interesant, lidhur me vllimin poetik Koha. M sakt, diskutimi krijues pr
librin n fjal sht mbajtur m 4 maj 1977, n organizimin e Lidhjes s
Shkrimtarve dhe Artistve t Shqipris, ku kan marr pjes artist, krijues letrar,
studiues, student dhe lexues t rndomt. N kt takim krijues ishte i pranishm
edhe kryetari i athershm i Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve t Shqipris,
Dritro Agolli, ndrkaq n diskutim kan marr pjes Muzafer Xhaxhiu, i cili e ka
mbajtur fjaln kryesore, pastaj Kadri Kuka, Isuf Nelaj, Afrdita Xhafa, Pandeli
Koi, Hamit Aliaj, Bashkim Shehu, Abdulla Tafa, Xhevdet Shehu, Luan Qafzezi
etj. konkluzionet i ka br Llazar Siliqi.
Dritro Agolli, i cili, pasi tri poemat e ksaj prmbledhjeje si Vitet
gjashtdhjet, Tri Romat dhe Shqipria dhe Laokoonti, i konsideron si poema
politike, pa atribute negative, shprehet: Historia dhe elementet e legjends
prdoren pr t zbuluar t sotmen t bazuar m shum n luftn e njeriut t sotm
shqiptar, pr t thn se patriotizmi dhe qndresa kan rrnj t thella gjer n
traditn ton.41
N vlersimet e Agollit, pr poezin e Kadares, theksohet edhe
individualiteti i poetit, pr ka Agolli thot:
Materiali n poezin e Ismail Kadares me librin Koha nuk jepet i
marr drejtprdrejt nga natyra, nga historia, ai kalon npr sitn e
individualitetit t tij. At fakt historik, at paralelizm historik, at
krahasim ngjarjesh dhe epokash mund ta jepte kshtu vetm ai. Kjo e rrit
individualitetin e tij poetik dhe e veon nga t tjert.42
37

Muzafer Xhaxhiu, Recension: Vllimi poetik Koha i I. Kadares, Nntori, nr. 6,

Tiran, 1977, f. 127-135.
38
Poezi e problemeve t mdha (diskutim krijues rreth vllimit poetik Koha t I.
Kadares), Drita, Tiran, 17 maj 1977, f. 6.
39
Diskutim krijues pr vllimin Koha t I. Kadares, Nntori, nr. 6, Tiran, 1977, f. 223230.
40
Po aty, f. 227.
41
Po aty.
42
Ali Aliu, Rrjedhave t letrsis, Rilindja, Prishtin, 1977, f. 92-124.

105

Merxhan AVDYLI
__________________________________________________________________________

Gjat vitit 1977, tre autor, n tri librat e tyre, kan botuar vshtrime t
veanta pr poezin e Kadares. Ali Aliu, n nj libr t tij, ka botuar vshtrimin E
prbashkta dhe e veanta e nj poezie,43 n t cilin bn nj krahasim ndrmjet
poezis s Agollit, Arapit dhe Kadares; Mensur Raifi ka botuar vshtrimin
Ngjyrosje emocionale e fjals: Princesha Argjiro,44 q si shihet nga vet titulli,
merret me trajtimin e poems Princesha Argjiro, ndrsa Hysni Hoxha ka botuar
vshtrimin Poezia e Ismail Kadares.45
N vitin 1978, jan botuar dy vshtrime kritike pr poezin e Kadares.
Studiuesi Bajram Krasniqi e ka botuar n revistn Jeta e re studimin Thnia
poetike e Kadares,46 ndrsa Sknder Hasko47 ka botuar nj vshtrim pr poemn
N muzeun e armve, t ciln e shquan si nj poem, e cila afishon qndresn
shqiptare dhe shpirtin liridashs t tyre.
Gjithashtu, n vitin 1978, n Prishtin, sht botuar prmbledhja e
przgjedhur e poezive t Kadares, e cila bart titullin e prmbledhjes s tij t botuar
dhjet vjet m par n Tiran, Motive me diell. Parathnien e vllimit t botuar n
Prishtin e ka shkruar Rexhep Ismajli.48
Shkrimi Nj poet me dimensione t gjra,49 i autorit Halit Bogiqi, sht i
vetmi shkrim i gjetur pr poezin e Kadares, gjat vitit 1979, i botuar n revistn
letrare Fjala t Prishtins.
N vitin 1979, kemi nj vshtrim t Muzafer Xhaxhiut, lidhur me poemn e
Kadares N muzeun e armve
Perikli Jorgoni e ka shkruar vshtrimin Ide dhe ngjyrime t fuqishme
poetike,50 ku si piknisje e kishte vllimin e przgjedhur poetik t Kadares
Poezi, t botuar nj vit m par n Tiran. Jorgoni e shquan novatorizmin poetik
t Kadares, me rast shprehet:
Duke synuar drejt nj poezie novatore, n brendi e n form, I. Kadareja,
vazhdimisht ka synuar t prfitoj gjithnj e m shum nga vshtrimi i
gjer e i larmishm i jets, nga derdhja virtuoze dhe e sakt e imazheve

43

Mensur Raifi, Mbi poezin bashkkohse shqiptare, Rilindja, Prishtin, 1977, f, 30-32.
Hysni Hoxha, Kritika, Rilindja, Prishtin, 1977, f. 54-77.
45
Bajram Krasniqi, Thnia poetike e Kadares, Jeta e re, nr. 5, Prishtin, 1978, f. 710722.
46
Sknder Hasko, Kng pr qndresn dhe shpirtin liridashs t popullit (Vshtrim mbi
librin N muzeun e armve t I. Kadares), Nntori, nr. 12, Tiran, 1978, f. 307-309.
47
Rexhep Ismajli, N ball t kohs, parathnia te libri Ismail Kadare, Motive me diell,
Rilindja, Prishtin, 1978, f. 7-18.
48
Halit Bogiqi, Nj poet me dimensione t gjera, Fjala, nr. 11, Prishtin, 1.6.1979, f. 15.
49
Perikli Jorgoni, Ide dhe ngjyrime t fuqishme poetike, Drita, Tiran, 6.4.1980, f. 5-6.
50
Po aty.
44

106

POEZIA E ISMAIL KADARES DHE KRITIKA LETRARE

__________________________________________________________________________

plot nerv e ngjyrime poetike, nga fuqia sintetike e abstraguese, q vihet re

n krijimet m t fuqishme t popullit.51
N fokusin vshtrues t Koo Bihikut, gjat ksaj kohe jan poemat e
Kadares, n shkrimin Zhvillimi i poems shqiptare t realizmit socialist.52
Gjergj Zheji, 53 nga nj prizm i veant, e ka trajtuar poezin e Kadares, i
cili thot:
Kadareja shquhet pr sensibilitet muzikor, pr intuit jo t zakonshme n
pun t ritmit, t muzikalitetit dhe t harmonis s krejt elementeve
prbrs formal t poezis.54
Zheji konstaton se Kadare vetm me vllimin Shekulli im nis t shkruaj nj
poezi t lir t mirfillt, duke theksuar se vargu i lir i Kadares merr shum nga
vargu i lir i Migjenit.55
N kuadr t trajtimit t poezis s Kadares nga autor t ndryshm gjat
viteve t 80-ta t shekullit XX jan botuar studime n libra t veant pr poezin e
Kadares, t cilt e kan trajtuar poezin e tij nga knde t ndryshme studimore dhe
analitike.
Kshtu autort si Muzafer Xhaxhiu, Jorgo Bulo, Koo Bihiku, Bajram
Krasniqi e Engjll Sedaj, secili n mnyrn e vet, n librat e tyre t veant
studimor dhe monografik pr letrsis, kan botuar edhe shkrime po kshtu t
veanta pr poezin e Kadares.
sht pr tu theksuar n veanti studimi i Bajram Krasniqit pr lirikn e
Kadares, i cili shprehet:
Lirika e tij prgjithsisht ka karakter qytetar. (...) Kadareja sht poet
novator dhe krkimtar. Ai gjithnj krkon forma t reja t shprehjes dhe t
stilit. Ismail Kadareja krijon nj poetik individuale, me veori origjinale
stilistike q nuk bie ndesh me poezin e tradits dhe t sotmen, si sht
thn ndonj her, po e pasuron dhe e on prpara at.56

51

Koo Bihiku, Zhvillimi i poems shqiptare t realizmit socialist (Poemat e Ismail

Kadares), Studime filologjike, nr. 2, Tiran, 1981, f. 3-47.
52
Gjergj Zheji, Vzhgime metrike, Tiran, 1980, f. 238-252.
53
Po aty, f. 238.
54
Po aty, f. 247.
55
Po aty, f. 167.
56
Meqense nuk kemi arritur ta identifikojm emrin e plot t autorit K. Kadare, supozojm
se mund t jet motra e Ismail Kadares, Kadrie Kadare, edhe pse ajo realisht ka tjetr
profesion.

107

Merxhan AVDYLI
__________________________________________________________________________

Po kshtu gjat viteve n vijim, pr poezin e Kadares me vshtrime jan

paraqitur autort si: Foto Malo, Zef Ndue Toma, K. Kadare,57 Anton Gojaj etj.
Kadare n dy dekadat e fundit t shekullit XX, sikurse edhe n dhjetvjetshin
e par t shekullit XXI nuk sht marr aktivisht me poezi, edhe pse her pas here
ka shkruar ndonj, sigurisht kjo sht edhe rrjedhoj e asaj q gjat ksaj periudhe
kemi gjithnj e m pak vshtrime pr poezin e tij.58 Kshtu, nga viti 1990 deri n
vitin 2010, n gazetat dhe revistat shqipe kemi vetm disa vshtrime pr poezin e
Kadares. N vitin 1993, Sabri Hamiti e ka botuar nj analiz pr poezin
Antimarathonomaku.59 Studiuesi Liman Matoshi, n vitin 1995 e ka botuar nj
vshtrim pr poemat e Kadares.60
Gjat viteve 90 t shekullit t kaluar, studiuesit e letrsis dhe kritikt letrar
si Agim Vinca, Aliu Aliu, Ahmet Selmani, Shaban Sinani dhe Emin Kabashi n
librat e tyre, qoft recensional, qoft studimor apo monografik, kan prfshir
edhe shkrimet e tyre pr poezin e Kadares, duke e vshtruar at nga knde dhe
aspekte t ndryshme.
Studiuesi Agim Vinca, n librin e tij Ort e poezis, ka botuar edhe vshtrimin
analitik Koncepti poetik i Kadares.61 Ndrkaq, Shaban Sinani, n monografin e
tij pr veprn letrare t Kadares ka analizuar ve e ve tri poezi t tij Gjuha
shqipe, Mall dhe Laokoonti.
Vinca, n studimin e tij t gjat, pasi jep njlloj letrnjoftimi letrar t
Kadares, ndalet te tri konceptet themelore, t cilat e prbjn poezin e tij:
novatorizmi, antikonvencionalizmi dhe antihermetizmi. Duke e ndrlidhur
novatorizmin e Kadares edhe me koncepte t tjera si antikonvencionalizmi,
antihermetizmi etj., Vinca shprehet:
Ismail Kadareja sht poet novator, n radh t par, me programin dhe
koncepcionin e ri poetik, q e shpreh, m mir sesa n artikujt e rastit pr
letrsin, n vet krijimtarin e vet letrare, ky sht koncepti i nj poezie,
plotsisht antikonvenconale, q ngrihet kundr t vjetrs e konservatores
n jet dhe n art, q i kundrvihet do gjje q bhet penges e s res
dhe e progresit.62
57

sht interesant se gjat ksaj periudhe kemi shkrime t shumta t plasuara n internet, por
ato ne nuk i kemi trajtuar, meqense n internet plasohen edhe shkrime t shumta q jan
kopje ose kompilime, prandaj bazueshmria n to nuk shpreh ndonj relevanc.
58
Sabri Hamiti, Antimarathonomaku, Rilindja, Prishtin, 6 gusht 1993, f. 8.
59
Liman Matoshi, Poemat e Ismail Kadares, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn,
Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, nr. 15-16, Universiteti i Prishtins, Fakulteti i Filologjis,
Prishtin, 1995, 89-95.
60
Agim Vinca, Ort e poezis, f. 107-134
61
Po aty, f. 115-116.
62
Petrit Palushi, Kngt pr ndarjen tragjike (poezit Llora dhe Mall), Albania,
Tiran, 29 gusht 2000, f. 10.

108

POEZIA E ISMAIL KADARES DHE KRITIKA LETRARE

__________________________________________________________________________

M tutje, Vinca trajton nj segment shum t veant t poezis s Kadares:

raportin poeti poezia, raport ky i cili inkludohet nga shum poezi t Kadares
kushtuar poezis, t cilat n fakt jan poezi mbi poezin.
N pjesn e dyt t dekads s fundit t shekullit XX, npr revista dhe gazeta
nuk e kemi identifikuar ndonj shkrim pr poezin e Kadares, pr t ardhur te viti
2000, ku kemi vshtrimin analitik t Petrit Palushit, pr poemn Llora dhe
poezin Mall, me rast e ka trajtuar ndarjen si pjes t lidhjes s dshtuar t
dashuris.63
N librin e tij Paradigma kadareane64 studiuesi Basri apriqi, duke e
trajtuar simbolin n veprn letrare t Kadares, ka trajtuar edhe disa simbole poetike
t Kadares.
Tri biseda me Kadaren sht libri i autorit frng Eric Faye, i botuar n vitin
2007. Libri sht i prbr, pra, nga tri intervista me Ismail Kadaren, t cilat
qartsojn shum gjra q kan t bjn me shkrimet e Kadares. N libr, pos
bisedave pr prozn, autori Faye bisedon me Kadaren edhe pr poezin e tij.65
N vitin 2008, n Tiran, sht botuar kompleti66 i veprs letrare t Kadares
n 20 vllime. N vllimin e shtat jan t botuar 157 poezi dhe poema, q prbjn
nj przgjedhje nga krijimet e tij poetike.67 sht kjo przgjedhja m e plot e veprs
poetike t Kadares, e cila sht e prcjell nga parathnia, prkatsisht vshtrimi
Gjysm shekulli poezi, shkruar nga Sadik Bejko, i cili me gjith prpjekjet pr t
dhn mendime analitike pr poezin e Kadares, jo n pak raste ka shprehur
pikpamje t paqndrueshme nga aspekti historiko-letrar, si dhe kritiko-letrar, duke
tentuar q me do kusht nga poezia e Kadares t nxjerr konstatime t
paqndrueshme, pr t nxjerr nnkuptime joprkatse; pr ti kuptuar disa mesazhe
kinse t caktuara, t fshehta pr kohn e ngjashm.68
N Seminarin e 29-t Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn
Shqiptare, t mbajtur n gusht t vitit 2010, n Prishtin, n disa kumtesa q
trajtonin poezin e sotme shqipe, pjes t objektit t trajtimit t tyre kishin edhe

63

Basri apriqi, Paradigma kadareane, 2005.

Eric Faye, Tri biseda me Kadaren, Onufri, Tiran, 2007.
65
Ismail Kadare, Vepra, vllimi 7, 2008.
66
N kt vllim jan prfshir poezit e Kadares t krijuara nga viti 1957 deri n vitin
2005, prkatsisht jan prfshir poezit e prmbledhjeve: ndrrimet, Shekulli im, prse
mendohen kto male, Motive me diell, Koha dhe Ftes n studio. Disa poezi jan t nxjerra
nga shtypi periodik dhe disa t tjera edhe nga arkivi i poeti.
67
Ismail Kadare, Vepra, vllimi 7, f. 9-25.
68
Isak Shema, Versionet e poezis s Ismail Kadares, Seminari Ndrkombtar pr
Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, nr. 29/2, Universiteti i Prishtins, Fakulteti i
Filologjis, Prishtin, 2010, f. 235-241.
64

109

Merxhan AVDYLI
__________________________________________________________________________

poezin e Kadares, sikurse ishin kumtesat e Isak Shems,69 Agim Vincs,70 Vebi
Bexhetit71 dhe Edmond alit72.
Vepra poetike e Kadares sht trajtuar nj koh t gjat dhe nga autor t
shumt e t ndryshm. Ajo sht trajtuar nga knde t ndryshme dhe sigurisht se
sht trajtuar m shum sesa kemi arritur ne ti identifikojm shkrimet pr poezin e
tij n gazeta dhe revista shqipe, gjithandej trojeve shqiptare. Madje, ka edhe shum
shkrime t cilat nuk e kan trajtuar n mnyr t veant dhe t drejtprdrejt
poezin e Kadares, por at e kan trajtuar n kuadr t trajtimit t poezis s sotme
shqipe, qoft duke br krahasime t ndryshme, qoft duke theksuar tipare t
prgjithshme apo t veanta t poezis s sotme shqipe, apo edhe t poezis shqipe
prgjithsisht. N studime t ndryshme pr poezin shqipe, n prgjithsi apo pr
poezin e ndonj poeti t veant, t botuara, qoft n gazeta e revista, qoft npr
libra t ndryshm studimor e monografik, sht trajtuar edhe poezia e Kadares,
qoft duke u marr si model apo duke u krahasuar.

69

Agim Vinca, Imazhi i hns n poezin e sotme shqipe, Seminari Ndrkombtar pr

Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, nr. 29/2, Universiteti i Prishtins, Fakulteti i
Filologjis, Prishtin, 2010, f. 109-116.
70
Vebi Bexheti, Poetika e figurs s kalit n poezin e sotme shqipe, Seminari
Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, nr. 29/2, Universiteti i
Prishtins, Fakulteti i Filologjis, Prishtin, 2010, f. 355-361.
71
Edmond ali, Tema t prbashkta n poezin e Ismail Kadares, Visar Zhitit dhe Kasm
Trebeshins, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, nr.
29/2, Universiteti i Prishtins, Fakulteti i Filologjis, Prishtin, 2010, f. 319-327.
72
Historia e letrsis shqiptare t realizmit socialist, botim i Akademis s Shkencave t
RPS t Shqipris, grup autorsh, 1978, Tiran, f. 192.

110

Donika DABISHEVCI
DISKURSIVITETI PR AUTORIN KONICA, SIPAS ARSHI PIPS
Arshi Pipa, nj emr i njohur e i veant n letrat shqipe q kalon kufijt
etnik, njihet si studiues e krkues i pasionuar pas dijeve n fusha t ndryshme t
artit, filozofis, estetiks, kritiks letrare, folklorit, folkloristiks, gjuhsis, politiks
dhe publicistiks. Si autor q ka br studime t thella e t veanta n fush t
mendimit kritik, shquhet me origjinalitetin e tij n mendim e metod t krkimit.
Kujtojm ktu trajtimin e personaliteteve dhe dukurive letrare q shqyrton,
nprmjet nj dijeje q zgjerohet nga tipi i mendimit strukturalist e krahasues e deri
n aplikimin e koncepteve e metodave t intuicionit, mbshtetur n filozofin
metafizike t Bergsonit e t Kroes, t cilt i kishte cilsuar si filozof subjektiv.
N vitin 1944, n nj mosh shum t re, por i provuar e i kualifikuar n dije
t thella filozofike, nxori revistn Kritika Letrare, n t ciln dallohet pr trajtim
origjinal, si asnj kritik tjetr shqiptar i kohs s vet e t mhershm, t qasjes ndaj
problemeve prball tekstit e prtej tij. N kt revist kujtojm mnyrn si u qaset
autorve, n krkimet e tij pr Nolin, Konicn, Migjenin, q jan shenj e fuqishme
kulturore n historin e mendimit t kritiks letrare n gjuhn shqipe.
Eseja pr Konicn sht njra prej m interesanteve, nga mnyra se si nxjerr
profilin e figurn e ktij autori; nj ese q shquhet pr mnyrn e qasjes ndaj autorit,
por edhe diskursin me t cilin shprehet.
Kritika e Arshi Pips pr Konicn operon me gjuhn e eses, n formn e
refleksionit pr autorin, ndrsa gjuha e tij nxjerr pjesn m t gjall pr autorin
nprmjet nj sensibiliteti gjuhsor q v n funksion trajta e prftesa retorike t
elocutio-s. Duke qen m afr artit sesa shkencs, kritika e tij pr Konicn,
mbshtetet n nj reflektim filozofik subjektiv, duke u prir nga idet e Bergsonit,
magjia e t cilit, sipas Pips, nuk qe te e vrteta q ai e shprehte, por te mjeshtria pr
t prkdhelur shpresat e iluzionet e prjetshme njerzore me nj arsyetim t
rrshqitshm.
Pra, n praktikn kritike, edhe Pipa, kur flet pr Konicn, prvetson koncepte
t ngjashme, duke iu qasur tekstit me subjektivizm. Arsyetimi i tij formal gjendet
tek konceptimi i tij pr ekzistencn e dy lloj kritikash: kritiks shkencore ose
filozofike, e cila sht esencialisht logjik dhe kritiks letrare, q logjikn e ka vese
trajt t paraqitjes, ndrsa bazohet te intuita e cila sht esencialisht poetike. Mes
tyre, Pipa praktikisht zgjedh at q e quan kritik letrare. I qaset objektit me
adhurim, dhe fuqi diskursive duke e vn n pah vlersimin dhe duke mos i ln pa
111

Donika DABISHEVCI
__________________________________________________________________________

shfaqur gjykimet e tij. Mbshtetur mbi kto parime, ai, n tekstin pr Faik Konicn,
prmes diskursit eseistik reflekton pr jetn, kulturn, personalitetin e karakterin e
Konics dhe nisur nga to, zbaton teorin e tij intuitive duke dhn gjykime gjenerale
edhe pr vet veprn e Konics.
Pa e kuptuar personalitetin e shkrimtarit, nuk mund t kuptohet vepra e tij,
thekson Pipa, duke e konsideruar personalitetin e krijuesit si els t t zbrthyerit t
artit t tij t tekstit t tij. Ai fillimisht huazon elemente t psikanalizs pr t lexuar
tiparet vizuele fizike t Konics, ndrsa prej prshkrimit dhe analizimit t portretit
fizik del te rreshtimi i karakteristikave t tij shpirtrore. M tej, prmend kulturn e
madhe shkencore, ndjesin artistike, magjin e bisedimit etj., si rezultat i t cilave e
sheh mllefin e Konics ndaj gjith atyre q nuk ia njihnin eprsin. Kshtu n
hulumtim t karakterit njerzor, Arshi Pipa percepton figurn psikologjike t
Konics: emotivitetin, duke prfshir ndijimet, perceptimet, prfytyrimet e
mendimet pr t e t tij (pra t Konics). Ndrsa, n portretizim t figurs morale t
Konics, Pipa u referohet tezave empiriste, si jan: arsimimi i autorit, mjedisi ku ka
jetuar, vullneti i tij etj.
Nisur nga zbrthimi i tipareve t fytyrs s Konics, prej syve, te t cilt gjen
shfaqjen e burimit t inteligjencs, e te buzt (kujtojm prqendrimin pr t nxn
shenjat e t folurit), kur thot se sheh t reflektuar at ironin e thell koniciane,
Pipa vijon t ruaj me konsistenc parimin e intuicionit. Postulati i Bergsonit se e
vetmja mnyr njohurie pr ti hyr n thelb realitetit psikik ose jetik sht intuita,
mund t jet njri prej koncepteve udhzuese q aplikohet fundamentalisht te Pipa.
Duke e shikuar kritikn letrare si kritik estetike e njherit edhe kritik
historike, pasi q, po sipas tij, duhet t kuptohet mentaliteti i artistit, ambienti,
pengesat e jashtme e t brendshme, q ai i kaprceu pr t shkrir lndn n formn
poetike, Pipa e koncepton artin si nj prodhim t kohs, prandaj jan edhe insistimet
e tij se nuk mund t kuptohet kurr nj vepr arti po nuk e kuptuam m par vet
artistin.
N shkrimin e Pips jepen m tej pikpamjet nacionale t Konics, karakteri
atdhetar e sui generis i tij, si sht ndjesia e refuzimit, por edhe e mendimit
jokonvencional deri n habi. Kur flet pr Konicn atdhetar, Pipa thot: Ishte nji
shpirt i uditshm ky Faiku, privilegjet e atij i u-dukshin t natyrshme! U a kishte zili
t tjerve mallin pr Shqipni! Tishte e mundun, do t donte ti shrbente asaj aj
vetm, si nji grueje t dashun!.
Konica nuk cilsohet prej Pips si shkrimtar i profesionit, por shijues,
ndrsa si shkaktar gjen shpirtin e tij prtac dhe strukturn e tij etike, q sipas
Pips, ishte e till sa nuk mund t prodhonte vepra t plota:Konica, do t kishte
muejt t prodhonte shum ma tepr se shtyllat e Dr. Gjilprs, reportazhin e
Shqipria si mu duk dhe prkthimin e prrallavet arabe.

112

DISKURSIVITETI PR AUTORIN KONICA, SIPAS ARSHI PIPS

__________________________________________________________________________

Si vlera etike t cilat ushqejn poezin, Pipa konsideron, familjen, traditn,

humanitetin, fen, ndrsa q te Konica, t tillat nuk i sheh fort t konsoliduara, kur
thot: Ndr idealet etike qi mund ti epshin land krijimit t Faikut, vetm nji
ngelte, atdheu. Atdheut aj i shrbeu si ma i madhi bir i tij. N raport me artin,
Konica, sipas tij, nuk e zhvilloi kt lloj marrdhnieje. Letrsin, krijimtarin, Pipa
e ka konsideruar si mnyr jetese. Ai sht insistues se poeti duhet ti besoj artit,
duke ia dhuruar jetn kultit t tij, n mnyr q t fitoj humanitet; nga nj luks t
shndrrohet n nj nevoj dhe nga nj pun qejfi t bhet vler etike. Sipas logjiks
s ktyre gjeneralizimeve, Pipa akuzon Konicn se nuk ia flijoi jetn e vet poezis.
Aj bani t kundrtn: ja flijoi jets poezin e vet, pr t arritur deri te prfundimi
esencial i kritiks s tij eseistike-historike pr Konicn se Arti ishte i vetmi shkamb
ku do t mund t ngulej. Aj nuk e mori seriozisht, nuk u-pengue mbas tij. E bani me
shaka, kur i u-tek. Ti kishte besue artit do t kishte qen Heine i letrsis son..
Po ashtu edhe n raport me kritikn Konica nuk vlersohet aq. Me keqardhje
thuhet se potencialiteti kritik i dors s par te Konica shkoi pa fryt. Me konkludime
t tilla subjektive Pipa prmbyll gjykimin e tij pr nj dimension t krijimtaris
artistike t Konics, pr t vijuar tutje te kultura filologjike e te shtje stili. Sipas
Pips, Konica: Njofti t gjitha t mshehtat e stilit, t gjitha kthesat. Stili i tij qe n
thelb satirik. T tana gamat e satirs ai provoi, prej ironis ma sambl deri n
sarkazm, prej humorit deri n pamflet. Por qe edhe i kthjellt e i ambl kur deshti.
Nga kjo q tham m sipr mund t prfundojm se Arshi Pipa, i njohur pr
kulturn e dijen e tij kritike e filozofike, nuk mbeti peng i lvdatave pr Konicn,
por promovoi nj gjykim q saktson natyrn e lidhjes s autorit me autorin apo t
autorit me veprn e autorit tjetr, duke na dhn nj tekst prfaqsues pr nga
veantia e krkimit n traditn e mendimit kritik letrar n shqip.

113

Donika DABISHEVCI
__________________________________________________________________________

114

Besim REXHAJ
ASPEKTE T MODELIT T MENDIMIT KRITIKUES N FUSHN E
DRAMATURGJIS SHQIPTARE
Pr qartsim t komunikimit, le t them se studimi i modelit t mendimit
letrar, pr arsye praktike dhe pr shkak t kompleksitetit t problemeve t ksaj
fushe studimore, ksaj here fokusohet n identifikimin e superstrukturs
dramaturgjike, e cila prfshin produksionin dramaturgjik n letrsin dhe kulturn
shqiptare, t krijuar pas Lufts s Dyt Botrore e deri n rnien apo integrimin e
sistemit komunist, kur, jo vetm produksioni dramatik, por edhe superstruktura e
ktij produksioni, pra mendimi studimor, fillon t ndryshoj dhe t manifestohet n
forma t tjera.
Nse ka ndonj fush n t ciln shprehen qartazi t metat, kufizimet dhe
defektet e mendimit kritik letrar n letrsin dhe n kulturn shqiptare brenda nj
shekulli (1912-2012), por edhe rezultatet n fush t studimit t dramaturgjis, q
shnohen posarisht n dy dhjetvjetshat e fundit, ather ajo fush sht fusha e
studimit t drams, t teatrit dhe t dramaturgjis shqiptare.
Me gjith nj prparim t caktuar, e pakta krahasuar me gjysmn e par t
shekullit njzet, npr t cilin kalon kultura dhe arti shqiptar si rezultat i nj
zhvillimi socioekonomik pas Lufts s Dyt Botrore, arti teatror e dramatik
ballafaqohen, n rrugn e zhvillimit t tyre, me frustracione t rnda, t cilat e
kufizojn dhe e pengojn kt zhvillim.
Ktu kam parasysh, para s gjithash, kufizimet e metods s realizmit
socialist, q artin, n prgjithsi, kurse artin dramatik e teatror, n veanti, i lidhin n
shtratin prokrustian t nj estetike sterile, posarisht n Shqipri, dhe format e
represionit kulturor dhe kufizimet e tjera politike, q ushtrohen n artin teatror e
dramatik q krijohet n Kosov pas Lufts s Dyt Botrore, n prgjithsi. Me
qllim t sakatsimt t mtejm t fushs problemore, n t ciln fokusohemi, le t
prmend se kur artikuloj pikpamjet e caktuara, kam parasysh, para s gjithash,
mendimin dhe veprat studimore me karakter sintetik dhe, po ashtu, edhe ato vepra
studimore q mund t konsiderohen si artikulime t pikpamjeve dhe t qndrimeve
mbizotruese e zyrtare t kohs. Dhe, derisa n Kosov nuk kemi studime t veanta
pr dramn dhe dramaturgjin, libra me karakter sintetik e gjithprfshirs deri n
dhjetvjetshin e fundit t shekullit njzet, mund t thuhet se, krahas formave t
115

Besim REXHAJ
__________________________________________________________________________

ndryshme t represionit politik, superstruktura letrare n Kosov, n rrafshin

metodologjik dhe studimor, nuk njeh kufizime t veanta dhe, madje, tek autor t
veant, si Rexhep Qosja, Ibrahim Rugova, Sabri Hamiti etj., zbaton edhe nj
pluralitet estetik dhe metodologjik kur analizon vepra t veanta ose autor t
veant t letrsis shqiptare, posarisht n vitet shtatdhjet dhe tetdhjet t
shekullit t kaluar. Derisa n Kosov, deri n vitet nntdhjet, mungojn studimet
me karakter sintetik e, madje, edhe monografik pr dramn, pr teatrin e
dramaturgjin, n Shqipri, ndrkaq, n vitet shtatdhjet dhe tetdhjet shkruhen e
botohen libra e studime me karakter sintetik, t prgjithshm. Por, derisa n Kosov,
n fund t viteve gjashtdhjet pothuajse plotsisht trhiqet metoda e realizmit
socialist, n Shqipri, n fund t viteve gjashtdhjet instalohet filozofia represive e
revolucionit kulturor dhe, po ashtu, n vitet shtatdhjet, posarisht pas plenumit
famkeq t qershorit t vitit 1973, zbatohet nj form e egr e kontrollit dhe e
censurs totalitare, e cila posarisht godet artistt dhe intelektualt shqiptar t
kohs, si jan Minush Jero, Fadil Parami e t tjer, q, fare paradoksalisht, fryma e
realizmit socialist t vazhdoj m tej deri n fund t viteve tetdhjet, deri pas rnies
s komunizmit.
Pr t identifikuar pikpamjet, qndrimin dhe botkuptimin e modelit t
mendimit mbizotrues n kohn e mbretrimit t metods s realizmit socialist
lidhur me dramn, teatrin dhe dramaturgjin, do t prqendrohem n disa koncepte
me karakter modeli, q i gjejm npr faqet e librave studimor t kohs, t shkuara
n vitet shtatdhjet dhe tetdhjet n Shqipri, si jan Historia e letrsis
shqiptare e realizmit socialist, botim i Akademis s Shkencave t RPS-s t
Shqipris, grup autorsh, botuar n vitin 1978 n Tiran, Historin e Teatrit
Shqiptar, n tri vllime, botim i Institutit t Lart t Arteve, grup autorsh, Tiran,
botuar n vitin 1984/5 dhe Historia e teatrit botror n tri vllime, po ashtu
botim i Institutit t Lart t Arteve t Tirans.
Tek sht fjala pr librin Historia e letrsis shqiptare t realizmit
socialist, ashtu si e tregon vet titulli i saj, produksioni letrar i letrsis shqiptare t
shkruar pas Lufts s Dyt Botrore, reduktohet ekskluzivisht n letrsin e shkruar
nn kt shenj dhe, rrjedhimisht, gjithka tjetr q krijohet jasht platforms dhe
programit t filozofis estetike t metods s realsocializmit refuzohet, anatemohet
dhe, n rastin m t leht, margjinalizohet. Megjithse fare e qart, ktu nuk mund t
mos theksohet karakteri ekskluziv i qasjes dhe i vlersimit dhe, po ashtu, mungesa
themelore e modeleve alternative t vlersimit, q, si rezultat a pr pasoj, shpiejn
te kultivimi dogmatik i parimeve t nj estetike moniste, e cila ndrtohet mbi baza
ideologjike.
Duke e konsideruar letrsin, n prgjithsi, kurse letrsin dramatike n
veanti, si instrument t realizimit t interesave pushtetore, duke e trajtuar rolin e
saj, para s gjithash, n funksion t interesave politike dhe ideologjike, n kapitullin
116

ASPEKTE T MODELIT T MENDIMIT KRITIKUES N FUSHN E DRAM...

__________________________________________________________________________

pr dramn dhe studimin e saj n kt libr, lexojm edhe kso konceptesh e

pikpamjesh, t cilat, me karakterin e tyre anakronik dhe absurd flasin pr
degradimin e letrsis dhe instrumentalizimin e saj ideologjik: Baza ideore e
letrsis s re shqiptare sht marksizm-leninizmi: shkrimtart, ngjarjet dhe
njerzit, shoqrin dhe historin, i pasqyruan duke u mbshtetur n pozitat
ideologjike t socializmit shkencor.1 Mnjan fakti q letrsia zhvishet nga
dimensioni i poesisit, i krijimit dhe i krijimtares dhe shndrrohet n pasqyrim,
pasqyrim besnik, pothuajse n fotografi, ajo, edhe kur e pasqyron realitetin, kt e
bn n mnyr selektive, duke prjashtuar zonat, shtjet, aspektet problematike t
jets e t kohs, me ka, n t vrtet, n nj mnyr i kontribuon falsifikimit t
realitetit. Fatkeqsia kulturore dhe artistike, ktu sht e dyfisht: n njrn an,
misioni i njmendt i artit, degradohet, instrumentalizohet e banalizohet dhe, n
ann tjetr, gjithka q sht n funksion t interesave t klass politike e pushtetore
t kohs n frymn e stalinizmit dhe zhdanovizmit kulturor, valorizohet e afirmohet
nga ajo q quhet mendim mbi letrsin, kritik letrare, teatrore e model i mendimit
dramaturgjik.
Pos ksaj, pr arsye kufizimesh politike e ideologjike, n nj mnyr ose n
tjetrn t kuptueshme, libri i siprprmendur trajton ekskluzivisht letrsin
dramatike t krijuar n Shqipri, q do t thot se letrsia shqiptare dramatike e
krijuar n Kosov dhe n viset e tjera shqiptare, si objekt studimi, mbetet jasht ktij
projekti studimor.
Nj libr tjetr, i cili n mnyr m sistematike trajton dramn, dramaturgjin
dhe teatrin, jo vetm produksionin e krijuar pas Lufts s Dyt Botrore, por edhe t
tradits letrare, sht libri n tri vllime me titullin Historia e teatrit shqiptar, i
shkruar nga grup autorsh, nj projekt studimor i shkruar, kryesisht, mbi kriteret
ideologjike, por i cili bn, megjithkt, nj periodizim, nj studim t tendencave, t
rrjedhave, t autorve e t veprave t tyre, t tipave dhe t prvojave krijuese n
fush t drams e t dramaturgjis dhe, s kndejmi, mund t thuhet se prek,
analizon, interpreton, klasifikon dhe sistemon probleme t letrsis dramatike, edhe
si shtje t drams e t dramaturgjis, edhe si shtje t skens, t teatrit.2 Edhe n
kt libr studimor me karakter sintetik, analiza, interpretimi dhe, mbi t gjitha,
vlersimi, bhen prej pozicionit t nj kritike letrare, teatrore e dramaturgjike
ideologjike, e cila nj nga kriteret e para e ka pastrtin ideologjike dhe respektimin
e parimeve t varianteve primitive t filozofis leniniste e staliniste. Qndrimi i
ktill ekskluziv mund t identifikohet n dy drejtime; n njrn an, n qndrimin e
shfaqur kundruall autorve t tradits letrare e dramatike, kur, pr shembull,
prjashtohen dhe anatemohen krijues si Gjergj Fishta e Ethem Haxhiademi, dhe, n
1

Historia e teatrit shqiptar, Grup autorsh, Instituti i lart i arteve, Tiran, 1985.
Grup autosh, Historia e teatrit shqiptar, Instituti i lart i arteve, Tiran, 1984, f. 6, vllimi
I.
2

117

Besim REXHAJ
__________________________________________________________________________

ann tjetr, kur fenomene t caktuara historiko-letrare dhe artistike analizohen,

interpretohen e vlersohen me kritere skajshmrisht t ideologjizuara. N hyrje t
vllimit t par t Historis s teatrit shqiptar, i cili studion dramn, teatrin dhe
dramaturgjin e tradits kombtare nga fillimi i saj e deri n Luftn e Dyt Botrore,
lexojm edhe kso konstatime, observacione dhe qndrime absurde: Traditat tona
n teatr dhe dramaturgji i zbulojm dhe i studiojm jo vetm pr t dshmuar
lashtsin dhe karakterin e tyre autokton, por edhe pr t argumentuar se edhe n
kto sfera t artit metoda e realizmit socialist sht vazhdim dhe kurorzim dialektik
i nj procesi t gjat me rrnj t thella brenda historis dhe kulturs son
kombtare3.
Forma, posarisht agresive e militante t mendimit kundrejt artit teatror e
dramatik, mund t gjenden n qndrimet e artikuluara t vllimit t dyt t
Historis s teatrit kombtar, e cila fokusohet n produksionin dramaturgjik e
teatror t periudhs pas Lufts s Dyt Botrore e deri n gjysmn e viteteve 80-t,
forma kto t cilat dshmojn pr vulgarizimin dhe instrumentalizimin, jo vetm t
artit, por edhe t mendimit mbi artin teatror, dramatik e dramaturgjik, i cili n vend
se t hulumtonte e t krijonte hapsira t liris e t shprehjes krijuese, kishte marr
rolin e arbitrit, i cili shqiptonte dnimin dhe mallkimin pr secilin autor e pr seciln
vepr, pr seciln prirje krijuese q merrte guximin t dilte jasht kanoneve t
realsocializmit: Lufta e Partis kundr ideologjis borgjeze e revizioniste,
ideologjis fetare, patriarkale e feudale, lufta pr emancipimin e plot t gruas, pr
rrnjosjen e burokratizmit e liberalizmit, pr edukimin revolucionar t njeriut t ri
etj., kan qen burim frymzimi pr dramaturgjin ton t re. Ajo sht prshkuar
nga nj frym e lat partishmrie...4
N kuadr t aspekteve t shumta e t ndryshme t mendimit mbi dramn,
teatrin e dramaturgjin, t cilat flasin e dshmojn pr paradokse t llojit t vet, jan
edhe ato q i gjejm t shfaqen n nj rrafsh dhe n nj kontekst tjetr t studimit t
vlerave t artit teatror e dramatik. Ktu kam parasysh librin n tri vllime me titullin
Historia e teatrit botror, botim i Institutit t Lart t Arteve, i cili manifeston,
krahas vlerave n fush t analizs, t interpretimit dhe t periodizimit t autorve e
t fenomeneve letrare n nj shtrirje t prbotshme, edhe dobsit, t metat dhe
kufizimet tipike, me t cilat karakterizohen dy projektet e msiprme studimore. Me
gjith shenjat e qarta t nj kulture t lart studimore dhe kapaciteteve analitike e
interpretuese t autorve t ktij projekti studimor, q posarisht konkretizohen
gjat analizs dhe interpretimit t letrsive t klasikes dhe t tradits letrare e
dramatike, nj qndrim kulturalisht dhe metodologjikisht i papranueshm
3

Grup autorsh, Historia e teatrit shqiptar, Instituti i lart i arteve, Tiran, 1984, f. 52,
vllimi II.
4
Historia e teatrit botror, Vllimi III, Teatri Bashkkokohor, Instituti i Lart i Arteve,
Tiran, f. 220.

118

ASPEKTE T MODELIT T MENDIMIT KRITIKUES N FUSHN E DRAM...

__________________________________________________________________________

manifestohet veanrisht n vllimin e tret t ktij projekti, prkatsisht n pjesn

gjat vlersimit t autorve t shekullit njzet, prkatsisht t autorve t cilt nuk i
takojn fryms s realizmit socialist, prkatsisht dramatistve, rrymave, shkollave
dhe praktikave krijuese q e refuzojn realizmin socialist si metod artistike.
Karakteristik e par, e cila arrin shkalln e agresivitetit kultural e artistik, sht
ekskluziviteti i skajshm i manifestuar, qoft kundruall kulturave t veanta, q
shquheshin me vlera t padiskutueshme artistike dramatike e teatrore, qoft ndaj
teorive, pikpamjeve dhe autorve e veprave t tyre dramaturgjike. Pr t par
shkalln e dogmatizmit t qndrimit dhe t mendimit refuzues kundruall kulturave
t caktuara, q kultivojn format e pluralizmit dhe t liris artistike, le t citojm nj
nga premisat ideologjike, t ciln, n forma dhe n pjes t ndryshme, e takojm
shpesh n kt libr: Borgjezia imperialiste amerikane, pr t realizuar politikn e
saj reaksionare t brendshme dhe t jashtme nuk mbshtetet vetm tek armt,
megjithse kjo prdoret kryesisht dhe gjersisht, por prdorin edhe mjetet e
propagands ideologjike, midis t cilave edhe teatrin5.
Sa larg mund t shkohet kur vlersimi dhe interpretimi bhen prej
perspektivs skajshmrisht t dogmatizuar ideologjike, flet edhe anatema q i bhet
interpretimit t premisave t teatrit t saudit dhe disa mendimeve t Eugjen
Joneskos, njrit prej dramatistve m t mdhenj t shekullit njzet, aktualiteti i t
cilit, jo vetm nuk sht paksuar, por, me kalimin e kohs vetm sa sht shtuar dhe
ka pushtuar skenat teatrore botrore, n vitet 90-t, m n fund, edhe ato shqiptare
n Shqipri, kur thuhet, pasi i sht shqiptuar dnimi ideologjik e filozofik edhe
teatrit ekzistencialist n krye me Sartrin e Kamyn: Kto mendime t Joneskos, q
e shtyjn njeriun n kraht e pamshirshm t vdekjes apo t nj jete t zhveshur nga
do kuptim dhe q i mbyllin t gjitha rrugt pr nj zgjidhje njerzore, shoqrore
apo politike t problemit t marrdhnieve t njeriut me botn q e rrethon,
prfaqsojn pikpamje filozofike antinjerzore.6.
Nga sa mund t shihet edhe nga kto observacione, mund t konkludohet se
modeli i mendimit kritikues, i ndrtuar mbi baza ideologjike, sht nj nga modelet
mbizotruese, q e kan prcjell superstrukturn letrare e dramaturgjike shqiptare,
para s gjithash, at q krijohet n Shqipri, model ky i cili nis t integrohet n
fillim t viteve nntdhjet t shekullit t kaluar. N t vrtet, n dhjetvjetshin e
fundit t shekullit t kaluar, fillojn t shfaqen shenjat e qarta t prqafimit t nj
mentaliteti krijues artistikisht plural, nevoja dhe prpjekja pr eksperimentim artistik
e teatror dhe, n kt kontekst, edhe shenjat e nj modeli tjetr t t menduarit
dramaturgjik, shenja kto q manifestohen qartazi me studime, me libra e autor, t
5

Historia e teatrit botror, Vllimi III, Teatri Bashkkohor, Instituti i Lart i Arteve, Tiran,
f. 212,
6
Lange, Victor, Johann olfgang Goethe, n: Deutsche Dichter, Band 4, Sturm und Drang,
Klassik, Philip Reclam jun., Stuttgart, 1997, fq. 111.

119

Besim REXHAJ
__________________________________________________________________________

cilt shquhen, jo vetm me prpjekjet dhe me metodologjin pluraliste, por edhe me

rezultatet e tyre, si jan Josip Papagjoni, Megjid Premi e Stefan apaliku, le t
prmendim vetm disa prej atyre q veprojn n Shqipri, apo n Kosov Nebi
Islami e, mbase, edhe autori i ktyre rreshtave, e pakta me prpjekjet e tij.

120

Nehat SOPAJ
INDIVIDUALITETI LETRAR I TEKI DERVISHIT
1. T SHKRUARIT N ICH FORM
Ajo q e dallon T. Dervishin1 nga t gjith shkrimtart e sotm bashkkohor,
sht t shkruarit e tij n Ich form, insistimi q totalitetin e realitetit objektiv ta
reduktoj brenda ksaj forme t vrojtim/shkrimit, t rrfej e t kndoj nga ky knd
operimi gjuhsor. Ich form trajt e vets s par gjithashtu Ich Erzahlung rrfim
n vet t par nj nga trajtat m t vjetra t rrfimit, e shfrytzuar q nga eposi
(rrfimi pr Odiseun) dhe nga romani antika (Apuleu, Petroniu), paralajmron
prparsit dhe kufizimet e perspektivs s rrfimtarit epik brenda kndvshtrimit t
nj vete n nj rrfim. Rr. n v. p. nnkupton trheqjen e Unit autorial pas
rrfimtarit (narratorit) brenda bots fiktive t caktuar, qoft si barts t ngjarjes s
veprimit n form autobiografike t kaluarn e vet, qoft edhe si pjesmarrs analog,
qoft edhe si vzhgues kronik2 . Marr n prgjithsi, e tr poezia, proza (tregimet
e romanet) dhe dramat e autorit, brenda konstruksionit formal, q t gjitha jan
shkruar n vet t par q d.m.th., jan shkruar nga kndi i Ich-forms, kurse
shkrimi i ktill i nnshtrohet nj perspektive t shkrimit q mund t themi se te ky
autor sht unikat n tr letrin shqipe, nj vrojtim dhe vzhgim me inercion t
brendshm dhe destinim jasht tij, vrojtim i bots s Unit rrfimtar q bn
shkrimtari. sht shum evidente q Ich-forma e shkrimit t nj shkrimtari t mund

Teki Dervishi (1943-2011) gjat gjith jets s tij u mor me poezi, proz dhe dram. Ai
sht autor i shum veprave letrare, si jan vllimet me poezi: Nimfa 1970, Shtpia e
Smur 1978, Thash 1981, Nimfa 2, 1986; prmbledhjes me tregime Etje dhe Bor dhe
romaneve Pirgu i Lart, 1972, Padrona, 1973, Skedart. 1974, Herezia e Dervish Malluts,
1981, Palimpsest pr Dush Kusarin, 1993, pastaj i dramave Zbutsi i njerzve me sy prej
zymrydi, 1979, Bregu i Pikllimit, 1985, Pranvera e Librave, 1990, Zhvarrimi i Pjetr
Bogdanit, 1990, Kufiri me atdhe, 1996, Vojceku, 1996, Eshtrat q kthehen von, 2000, Nesr
nisemi pr Parajs, 1999. Autor i veprs me ese e kritika mbi teatrin Qan e qesh Talia 1978.
Edhe pse vepr letrare ndr m t rndsishmet t letrsis s sotme shqiptare, kapitale do t
thosha, marr n prgjithsi pr t sht shkruar pak. Hiq ndonj shkrim t A. Aliut, S.
Hamitit, N. Islamit e t ndonj tjetri, pr veprn letrare t T. Dervishit, sht shkruar kaq pak,
sa q ajo edhe sot vazhdon t jet n margjina t interesimit t shkencs filologjike shqiptare.
Mjerisht.
2
Grupa autora: IKUB, Renik knjizevnih termina, 1992, str. 649

121

Nehat SOPAJ
__________________________________________________________________________

t jet m pran vetvetes, mund t jet m besnike ndaj realitetit q pasqyron,

prandaj bota e vzhguar e autorit kshtu, t qndroj m pran t vrtets absolute.
T vzhguarit e bots nga kndi i vets s par n tr opusin letrar t nj
shkrimtari, t komunikuarit e nj rrfimtari, q botn e trajton duke e reduktuar tr
totalitetin e realitetit objektiv, T. Dervishi ka ndrtuar, ngritur dhe riprodukuar disa
metafora t zgjeruara kontekstuale, shum subjektive, tipike autoriale, sikundr jan
El Dorado, njeriu vdes i ri, kt libr do ta shkruaj prsri, eshtrat vijn von
bashk me nj det personazhesh-simbole q i ndeshim kryesisht te poezia, romanet
dhe dramat e tij. T shqiptuara si metafora t hapura me domethnie t thella, kto
konstrukte sintagmatike, nga veta e par, nga subjektiviteti i shkrimtarit, me kalimin
e kohs, gjat kalitjes stilistike t autorit, barten, transformohen dhe modifikohen n
metafora kontekstuale universale, t vlershme pr lexuesit me shije t ngritur
estetike. T shkruarit n vet t par, T. Dervishi nuk do ta filloj me shkrimet e tij
t para. Tregimet e tij t para autori i kishte t nj natyre me motive kryesisht sociale
dhe t nj angazhueshmrie t theksuar shoqrore dhe t shkruara n vet t tret. T
shkruarit n vet t par te T. Dervishi do t lind, zhvillohet dhe finalizohet n
fazn e tij t dyt t krijimtaris q presupozon vitet 70 t shekullit t kaluar e ktej,
kur fillon t piqet kredoja krijuese e autorit n t gjitha gjinit dhe zhanret letrare poezi, proz e dram.
N kt faz pjekurimi, ky stil shkrimi do ta shpiej autorin drejt dyerve t
mdha t subjektivizmit, drejt bots s gjer t nndijes krijuese, prvojs kryesisht
t hidhur jetsore, ku empiria vetanake dhe etosi i prgjithshm krijues do t
mbushullohen dhe ngjeshen me fatin kolektiv t etnosit ton shqiptar, t cilat do ti
shpaloj mrekullisht me nj gjuh, kultur dhe stil t lart. Ky subjektivizm, ky det
referencash metaforike, kjo gjuh lakonike e dal nga prvoja jetsore e autorit, e
veshur me petk burimsie\lexushmrie - polivalence poliedrike nga m t
ndryshmet, n rrfimin Ich-form t autorit, segmentohet, (de)fragmentohet, mblidhet
dhe ngjizet her me njrin z, t ngurt" t vets s par q arrin ti rrezatoj qindra
zrat nga subjektiviteti, nga nj z i vetm arrrin t shkndijzoj ide nga m t
ndryshmet nga prvoja individuale dhe kolektive, t arikuluara nga nj z i vetm.
Ajo q nga Ich-form e t shkruarit, bota minimatike e mimetike e nj goje t vetme,
nga nj Un q me sprovimet m mjeshtrore arrin ti thyej ngushticat e gjersit e
pakufishme t fjals s gjendur gjithkund, gjithandej n realitetin objektiv dhe fillon
t komunikoj me lexuesin, me at bot t pakufishme si t ish shkruar n vet t
tret e jo si sht e shkruar, n t parn. Kjo sht nj nga magjit dhe misteriet e
fjals artistike t autorit, q lexuesi shpejt t sharmohet dhe si me magji t harroj se
n vet po lexon porosin e shkrimtarit, n vet t par apo t tret, duke e tretur
subjektivitetin e tij te autori.
Nj magji q lexuesi e tret subjektivitetin e tij n shkrimin e shkrimtarit n
Ich-form, arrihet me an t Ich-erzahlung-ut, vets prball narratorit, kipcit. Fjala e
122

INDIVIDUALITETI LETRAR I TEKI DERVISHIT

__________________________________________________________________________

shkrimtarit ktu n kt brisk tekstual, nuk sht ndonj makineri shkarravitse

shkrimi, si mund t pandeh dikush, por sht nj manir i paprsritshm i krijimit t
s vrtets artistike prmes iluzionit dhe bindjes pr lexuesin: e vrteta t shifet e t
preket. N prgjithsi, shkrimi i artit letrar i Teki Dervishit e bn pikrisht kt: e
gdhend tjetrin si prplotsim i totalitetit, Un i cili nuk mundem pa tjetrin, qoft
edhe vetm si kipc, si prfytyrim a si iluzion. Bota subjektive e poezis, prozs dhe
drams s autorit, prek skajet fundore t s vrtets absolute, fundamentet e saj.
Gjersa romanet e para (Skedart, Padrona, Pirgu i lart) prekin pak nga
ai subjektivizm / objektivizm, n t ashtuquajturit romane t mdha (Herezia e
Dervish Malluts dhe Palimpsest Dush Kusarit) dhe dramat postmoderne
(Zbutsi i njerzve me sy prej zumrydi, Bregu i Pikllimit etj.), ta fus
lexuesin n labirinthet e t vrtetave t mdha t rrfimit n Ich-form. N kristalet
e fjalve dhe t mendimeve, n fundamentet e absurdeve t epoks, epoks postmoderne, fjalt dryra kshtu t marrin flatra, ti shpartallojn frert e
kuptimeve parake, njkuptimore, dhe t jehojn si aluzione, polisemi, kryqe
mendimesh, jone t t vrtets s prshndrruar n mnyr, t kuptohet e vrteta,
e njmendta.
Ajo q m mir se asnj shkrimtar tjetr i sotm bashkkohor, T. Dervishi
krijon ironin e t vrtets, me gjuhn e simboleve dhe t metaforave t mdha t
epoks, krijon ironin e absurdit t nj realiteti t nj shoqrie me moral t
bastardhuar, nj shoqrie q gjithka mund ti atribuohet, por jo edhe e moralshme,
ndaj gjuha me t ciln operon shkrimtari, sht gjuh e humorit t zi. Shkrimtari yn
krijon sharjen m t bukur t t keqes q i sht br ndonjher asajt, t s keqes
q na rrethon n koh dhe n hapsir, ktu n ambientin ton, ktu dhe jo vetm
ather, n epokn komuniste, por edhe sot. Kur autori e shan t keqen, ai at e
adreson kah e vrteta e rrejshme, lakadredhse, prbuzse, dhe t sharit e ktill e
bn duke krijuar humor t zi, tipik dervishian. T sharit bukur, lexuesi do ta kuptoj
me an t personazheve negative, e q sjan t pakt, e bn duke i tipizuar si n
zinxhir te figurat lirike - Nimfa, Fatimja, Maria e Shndetshme, Doresa Pashmi etj.
(te poezia), te personazhet prozaike - Shefi, Nnshefi, Padrona, Bernardint etj. (te
proza), personazhet dramatike - Kobra, Shtat Kobza, Korbi i Zymt, Shtatorja e
Strallit, Shlliga e Lagt etj. (te dramat). Kshtu, krijimi i s vrtets, t thuash
magjike, arrihet me gjuhn e ngjyrosur t rrfimit, me dramatizimin dhe tendosjen e
kontrasteve t mdha q i ofrojn fjalt e ngjyrosura n tekstet e autorit. Kshtu,
subjektivizmi autorial, bota e ngusht e manovrimit tekstual n qepjen e
dramave, t cilat kryesisht jan me diapazon jo t gjer veprimi, del nga rrethi i
ngusht i Ich-form-s dhe sht real, objektiv.
Eksperimentues i guximshm dhe sprovues konsekuent n t gjitha fushat dhe
hapsirat e shkrimit shqip q nga vitet 70 t shekullit t kaluar, krahas t tjerve por
shum m rezistueshm se t tjert, T. Dervishi mbetet konsekuent n Ich-form.
123

Nehat SOPAJ
__________________________________________________________________________

Diktati i saj, vetdija se vetm kshtu mund t ahet bllokada e pamundsis q t

thuhet e vrteta, e ka detyruar autorin si edhe shum shkrimtar t tjer, q si m t
vetdijsuar me realitetin dhe faktografit, si jetsore ashtu edhe at artistike, t
eksperimentoj me t vrtetn kur para saj qndron vija e kuqe e cenzurs,
pamundsia e shqiptimit tro t fjals s menduar, prandaj t sprovohet me trajtat
alternative t shkrimit, t krkoj hapsirat e zbrazta t gjuhs, vakuumet e saj.
N trsin e veprave letrare t ktij autori, do t jet sprova q n t gjitha zhanret
letrare (poezi, proz e dram) - t ligjroj, rrfej dhe dramatizoj njkohsisht,
brenda zhanrit q zgjedh t krijoj autori. Nga trsia e veprave letrare t autorit,
duke e ndjekur rrugn krijuese q nga fillimi, lexuesi mund t hetoj tendencn q
ligjrimi, rrfimi dhe dramatizimi, t rendin duke u prplotsuar, duke u grshetuar
dhe duke u zvendsuar nga vepra n vepr, nga zhanri n zhanr. Tendenca e
koekzistimit t rrfimit n ligjrim dhe t ligjrimit n rrfim, sipas zhanreve q
krijon autori, n fillim mezi mund t shihet, por me kalimin e kohs do t pikaset nj
eksperimentalizm, sidomos te vepra e uditshme letrare Shtpia e smur, nj
tendenc q vepra letrare t jet mikste, ajo t jet - poezi, roman dhe dram
njkohsisht, dika q do t jet nj nga kulmet e veanta letrare t autorit.
2. EKSPERIMENTALIZM: SHTPIA E SMUR3 - HIBRID
ZHANROR OSE METAPOEZI
Libri Shtpia e smur i autorit T. Dervishi, sht unikat n tr historin e
letrsis shqipe, jo vetm pr kohn e botimit 1978. N t vrtet, poezit e para t
T. Dervishit nga vllimet poetike Nimfa 1, I varur me vargje pr drurin e
blert dhe Shtpia e smur, m mir se gjithka e vrtetojn kt q u tha m
lart. N t tri kto libra me poezi (i treti, poezi plus proz plus dram) t autorit,
lexuesi mund t hetoj nj dallim dukshm t madh pr kohn, npr vargjet e gjata
ku shpesh krcejn pjes t shkurtra n proz, copa prozash poetike mund t thuash
pr t par se, sidomos te Shtpia e smur, kjo poezi nuk sht e rndomt, kjo
poezi brenda vetes n brthamn e saj ka rrfim lirik, copza rrfejzash q
nganjher o dramatizohet o eseizohet, me nj fjal gjithka dhe brenda nj diskursi
prshndrrohen tri gjinit prnjhersh. Te Shtpia e smur lexuesi sakt do t
lexoj, ndrlexoj dhe do t familjarizohet me domosdon e rrfimit n ligjrim dhe
t ligjrimit n rrfim, q, brenda diskursit dhe nukleusit strukturor ka brthamn
dramatike dhe q fare ssht si poezia klasike e kohs (si p.sh., poezit e M.
Camajt, E. Gjerqekut, A. Podrimjes etj.), por sht tip i ri poezis, poezi
eksperimentale. Nj z i lart aspak gazmor e aspak vajtues, por nj z kritikues,
karikues i zrave t poezive zyrtare t kohs, z kritik e kohs - grishs pr
3

Dervishi, T. Shtpia e smur, poezi, bot. ShB. Flaka e Vllazrimit, Shkup, 1978

124

INDIVIDUALITETI LETRAR I TEKI DERVISHIT

__________________________________________________________________________

pastrim ndrgjegjeje, nj z q do ta mbush nj bosht kombtar e klasor me shum

elemente jopoetike, t shpeshtn me prozaizm, eseizim e dramatizim; nj z lirik t
cilit patjetr i duhet spjegim (q ktu poezia e ktill, shpesh sht edhe
vetshpjeguese), nj shpjegim jo me kuptimin e plot t fjals, por nj shpjegim
mbushje e kuptimeve poetike, q u duhet plotnimi.
far sht poezia e Teki Dervishit? Pr nga pamja e jashtme, poezia e autorit
pak i ngjet poezis, ajo m shum i ngjet prozs. Poezia e autorit ton, pr nga forma
m shum i ngjet poezis n proz se sa poezis. Proza poetike n prgjithsi, n
letrsin shqiptare pak sht kultivuar n prmasat far n letrsi t ndryshme t
bots jan kultivuar dhe zhvilluar. N letrsin franceze p.sh., ekzistojn antologji t
ndryshme poetsh me prfaqsues t cilt n bot njihen, para s gjithash, si emra
lruesish t prozs poetike me forma t ndyshme t veanta, duke filluar me Charles
Baudelaide dhe veprn e tij t njohur Le Spleen de Paris. Kshtu, kjo vlen pr nj
pjes t caktuar t librave t autorve q prgjithsisht i kemi determinuar si libra
poetik. Elemente t liriks e t lirizmit n prgjithsi, n veprat letrare t Teki
Dervishit i shohim t ndrfutura edhe n proz dhe n drama, por ndonjher edhe
n diskursin e autorit, shpesh n pjes t caktuara t hartimeve t t ktyre dy gjinive
jolirike dhe sidomos te drama t caktuara n ligjrimin e personazheve (nganjher
edhe n pasazhe t caktuara t folsit personazh, narrator, madje edhe autor).
Kategorizimi dhe cilsimi i poezis s Teki Dervishit n kt mnyr,
shquarja e saj si proz poetike, duhet kuptuar si alternativ e moscilsimit t sakt t
ligjrimit t autorit. Si e kan vrtetuar lexuesit, n pothuaj t gjitha librat me poezi
t autorit, diskursi i ligjrimit t poetit sht lirik e pastr plus epizm i pastr me
elemente t caktuara t drams (kryesisht te libri Shtpia e smur, por pjesrisht
edhe te libri Nimfa 2), q d.m.th., se hartime t caktuara t aurotit jan ashtu si
edhe po i shquajm - lirik, epik e dramatik, q d.m.th., se ato kan ndrtime t
ndryshme, por q kan nj empiri dhe ndrlidhshmri brenda vokacionit, i cili
kryesisht sht nj, lirik. Si t tilla me dy a tri lloje diskursesh ndrtimi, kjo me
automatizm na hamendson n cilsimin e prgjithshm teorik t poezis s autorit
si proza poetike, na l pa prgjigjen e sakt, me automatizm. Ajo q prfundimisht
na mban t rezervuar n cilsimin e poezis s autorit si proza poetike, jan, sakt
dhe plotsisht, poezit e tij, q n prgjithsi, pothuaj gjithnj dhe prher, jan
pastr lirike. Si do ta shohim m tutje, n mikrostrukturn e diskursit poetik t
pozis s autorit, vlojn nj mori figurash, subjektesh dhe elementesh, t cilat
sdijm si ti cilsojm ndryshe pos figura dhe subjekte t veanta me elemente t
nj shtimungu t pastr lirik, por q prplotsohen me intervenime prozaike.
Jam me mdyshje si ta cilsoj poezin e Teki Dervishit, por cilsimi proza
poetike apo lirik plus epik plus dram, n fakt sht prgjigja m e prafrt ose m
e sakt, far n t vrtet ka brenda saj etaloni m adekuat terminologjik i ktij lloj
shkrimi. Ktu m posht do t prpiqemi ta ndihmoj intuitn time t studiuesit q me
125

Nehat SOPAJ
__________________________________________________________________________

an t nj komparimi ti shenjoj lidhjet e veprs s autorit me letrsin e

prbotshme, m sakt ktu do ti shenjoj disa kategori esenciale t veprs s
prgjithshme t tij, t cilat jan trung i diskursit t fort t prgjithshm letrar
domethns dhe q ka paradigmat e pararendsve fillestar t modernizmit botror E. A. Po, Ch. Baudelaire, msuesve t autorit, t cilt e kan udhhequr si me magji
shum hert dhe pandrprer duke ia veuar, seleksionuar dhe prototipzuar
vokacionin autorit si z i veant lirik n tr letrsin shqipe. Kjo sht nj
paradigm q lidhet me prbrjen brthamore n trsin e makrostrukturs dhe
mikrostrukturs s veprs letrare t autorit. Lexuesi i vmendshm i veprs letrare t
Teki Dervishit, zaten kahmot e ka vrejtur admirimin, lexim/msimin kreativ, madje
edhe prkthimin e ndonjrit syresh (psh. poezit e E. A. Po-s etj. t prkthyera
shqip pr her t par prej tij).
3. TEKI DERVISHI, POSTMODERNIST I PAR NDR ALTERNATIVAT LETRARE T VITEVE 70
N vitet 70, n galerin e krijuesve letrar shqiptar tashm t shnuar dhe t
patundshm n altarin e letrsis son, si jan: M. Camaj, K. Trebeshina, I. Kadare,
A. Pashku, R. Qosja, F. Reshpja, A. Gajtani, A. Podrimja, Xh. Spahiu, M.
Ramadani, B. Musliu, M. Zeqo, poeti Teki Dervishi shkruante ndryshe nga t gjith
t tjert. Gjersa t gjith n shkrimet e tyre letrare cilsoheshin si poet modern,
Teki Dervishi, ngjashm si edhe B. Musliu e M. Ramadani, n shkrimet e tij dallohej
sheshit me nj tip shkrimi fare ndryshe pr kohn, nj stili t lart shkrimi,
ekstremisht t mbathur me elemente t kulturave t ndryshme t lexueshmris q
shihet gjithanshmria, vibrimet dhe denduria stilore e autorit prej nga ato edhe vinin,
kaq sa kritika e kohs nuk e priti me ovacione sikundr i prisnin krijuesit q sillnin
inovacione, pa at enthuziazmin e dalluar pr kohn (si pr shembull paraqitja e B.
Musliut ose edhe S. Hamitit), mbase edhe sepse autori n skenn letrare spo vinte
nga Prishtina por nga Shkupi. Ndryshe nga emrat e tjer t lartprmendur, Teki
Dervishi edhe sot do t ngel i paafirmuar n skenn letrare shqiptare, i palexuar dhe
i pastudiuar, mendoj un, mbase pr shkakun e mnyrs s shkrimit t tij,
postmodern, i cili rri lart kategorive t gjera t lexuesve tan, t cilt kryesisht
lexojn klasikn tradicionale dhe klasikn moderne, por jo edhe shkrimtart e
mirfillt postmodern, t cilt shquhen me dendurin stilistikore, me begatin dhe
thellsin gjuhsore n trend t ndryshimeve, mu n astin kur edhe ndodhin
ndryshimet.
Duke filluar me librin poetik Shtpia e smur, pastaj dramn Zbutsi i
njerzve me sy prej zymrydi e ktej, shkrimi i autorit binte n sy pr nj krcim
t madh stilistik, brenda t cilit, lexuesit pr her t par po ballafaqoheshin me nj
receptim q krkonte, pos tjerash, nj mbathje t domosdoshme teorike estetike
126

INDIVIDUALITETI LETRAR I TEKI DERVISHIT

__________________________________________________________________________

far ishte fundi i viteve 70 dhe fillimi i viteve 80, n skenn botrore po shnonte
fillimin e postmodernizmit. sht tem shum e gjr t diskutohet tani e ktu n
temn e fillimeve t letrsis shqipe postmoderne, q sipas mendimit tim, lidhet
drejtprdrejt me emrin e T. Dervishit, B. Musliut e M. Ramadanit dhe ktu m
posht do t orvatem ti jap disa dshmi, prova dhe skema t natyrs s veprs
letrare Shtpia e smur, pr t ciln e kam thn q n kohn kur sht botuar se
ai shnon fillimin e mirfillt t postmodernizmit letrar shqiptar, sa do q ruaj
mendimin alternativ se vepr e ktill mund t jet nse dshmohet edhe poezia e
ashtuquajtur eksperimentale e M. Camajt, sidomos ajo e fazs s tij t fundit. N
skenn e prgjithshme letrare, ku secili krijues synon t jet i pari (lexo i fundit
n laboratoriumin eksperimental autorial), n arenn e pluralizmit t
eksperimentuesit t ndryshm, t jesh postmodernist i par letrar shqiptar, druaj t
mos na ndodh t mendojm se klauzula i pari me automatizm t jet edhe m i
realizuari, m i vrteti, kur postmodernizmi edhe sot e gjith ditn sht nj nocion
q e rezervon t drejtn e supozimit t vlersimit, nj nocion kaq keq i eksplatuar
nga retorika e t folurit bajat t teoricientve, t cilt shum m tepr lexojn teori e
shum m pak i lexojn veprat letrare, far e dshmon pikrisht muri ndars i
mosnjohjeve, diskrepanca e lexueshmris s t akcilave vepra, me akcila diskurse
letrare. Retorika absurde e inkognitove (e thn n shums), mund t shumohet
dhe mosnjohjet t rriten kaq sa vepra letrare e T. Dervishit t na refuzoj para ktyre
hipotekave t pashembullta t vna prej prpara, pa u lexuar n trsi vepra e autorit.
M posht do ta prkujtoj lexuesin pr nj t thn t Teki Dervishit me rastin
e vdekjes s Beqir Musliut, mikut te tij m t ngusht pr nga natyra e vokacionit t
shkrimtaris: Poeti, romansieri, dramaturgu, eseisti dhe publicisti Beqir Musliu
sht prfaqsuesi i par i postmodernitetit n letrat shqipe 4 Nuk do t jet nj
risi nse them se, nse pr Teki Dervishin Beqir Musliu sht shkrimtari i par
postmodern shqiptar, ather pr Beqir Musliun i tilli do t ishte ai vet, Teki
Dervishi (ky sht nj parafrazim i lir i imi, me kuptimin se nse kto fjal do ti
kishim me kuptimin si fjal miradie dhe vlersimi pr veprn e tij. N t vrtet pa
kurrfar kurtoazie, them se vepra letrare e ktyre dy autoriteteve shum t
rndsishme t letrsis bashkkohore shqiptare, bashk me veprn letrare t M.
Camajt, M. Zeqos etj., shnojn fillimin e epoks s postmodernizmit t letrsis
bashkkohore te ne. M lart tham se poezia e Teki Dervishit sht lirik e pastr
plus dram e pastr q sht nj libr eksperimental, nj lloj ngjizjeje prej nj libri
me poezi q brenda vetes e glltit nj roman t shkurtr lirik tok me disa poezi t
cilat ngjasin si poezi t dramatizuara dhe q i prflasin personazhet krejtsisht lirike
(nj ndr personazhet madje sht me emr e mbiemr vet autori). N letrsin e

Shih te: Beqiri, Sh. Dhembja e jets e kthyer n poezi; Deklaratat e shkrimtarve me
rastin e vdekjes s shkrimtarit B. Musliut; Eurozri, Zyrich, nr. 28. VII, 1996

127

Nehat SOPAJ
__________________________________________________________________________

prbotshme, shkrimet e tilla eksperimentale jan br dhe bhen si sprova t

krijuesve pr ta tejkaluar llojin letrar si zhanr artistik, pr ta thyer formn klasike,
pr ta gjetur tipin e shkrimit t cilin mtojn ta nxjerrin n drit qllimin e autorit,
me nj fjal pr ta lindur nj shkrim ndryshe nga ai q tashm sht i njohur nga
opinioni, q ktu jan harxhuar t gjitha format klasike t shkrimit (mton ky
eksperimentalizm), ndaj duam ta lindim formn m t re t mundshme pr lexuesit.
Sikundr dihet, q nga Platoni e Aristoteli, lufta e krijuesve letrar pr ta tejkaluar
formn letrare q e mojn se tashm sht klasike, n t vrtet, asnjher dhe
kurr nuk kan mundur ta bjn nj form a nj aventur drejt nj lloji tjetr letrar
pos standardit t prhershm lirik, epik dhe dramatik, t katrtin ta zm, po qe
me an t formave m t reja, m novatoret, q ta vrtetojn llojin e zgjedhur t
shkrimit t liriks, d.m.th., ti shkruajn tipet e poezive m t reja, format dhe
zhanret nga m t ndryshmet; t epiks, d.m.th., ti krijojn llojet dhe tipet e
tregimeve, novelave e romaneve nga m t ndryshmet, si dhe t dramatiks, llojet
dhe tipet e dramave, komedive e tragjedive nga m t ndryshmet, klasike a moderne.
Pra, me nj fjal, lufta pr eksperimentim prher ka rezultuar jo forma m t reja
dhe m moderne, nse doni quani edhe m novatore, m t prkryera (si gjini e
katrt), por vesa e kan verifikuar si lloj i gjinis prkatse vesa q i kan dhn
prgjigje zrit t shpirtit t poetit, me kuptimin t cilin e ka synuar autori.
Eksperimentalisti Teki Dervishi n Shtpin e smur, n luftn m t
madhe, provn e tij m luftarake, ka arritur ta singularizoj, ta performoj dhe ta
arrij si form t nj proze poetike t veant, brenda s cils, lexuesi ndahet i
knaqur me nj z i cili sht njkohsisht edhe lirik edhe epik edhe dramatik, nj
vokacion q ngjit sikur vjen si z i dyt, polifonik, pra z i dytzuar, i dramatizuar,
pra nj z njkohsisht i poetizuar e q rrfen dhe rrfehet, por q kuptohet sikur e
dgjojm me t tjert tek na flet nga tribina, si z i dramatizuar. Dika t ngjashme
fare identike me forma tjera, ngjet edhe me veprat e Beqir Musliut. Pr ti thn
brendit e tij m t thella, nj krijues kaq serioz si sht autori Teki Dervishi, nj
subjekt lirik i pjekur plotsisht si pr t vrtetn kombtare, personale, individuale,
ashtu edhe pr t vrtetn e prgjithshme njerzore, nse doni edhe kozmopolite, n
luft pas zhanrit t krkuar letrar, n gjurmim t forms s synuar, llojit a gjinis s
katrt, pran dyerve t prozs poetike (ky sht mbase termi m i prshtatshm i
mundshm q duhet pranuar si t vetmin), nuk ka dyshim se kuptimin eksperiment e
kuptojm si alternativ t vetme brenda s cils do ti ndrynte t gjitha kodet e
shkrimit, liria e vjedhur dhe e fituar si gjak letre e krkuar q ne sot e quajm
postmodernizm. Nuk sht simbolizm, nuk sht metaforik ekspresioniste, nuk
sht vetm lirik brenda vetvetes, nuk sht prozaizm apo dramaticitet brenda
vetvetes, por q t gjitha jan nga pak, her m pak e her m shum, si gjuh tjetr
shkrimi, fare e ndryshme nga gjuha e shum e shum krijuesve t tjer, forma e re e
shkrimit t poezis e autorit, gjuh e modifikuar e shkrimit, q kryesisht flet me ironi
128

INDIVIDUALITETI LETRAR I TEKI DERVISHIT

__________________________________________________________________________

dhe sarkazm pr realitetin, veten dhe t tjert, sht e reja e ktij shkrimi, i cili,
mjerisht, edhe sot sht i pavrejtur pr opinionin e gjer lexues q ather.
Literatura
1. Dervishi, Teki (1978). Shtpia e smur , bot. Flaka e Vllazrimit,
Shkup.
2. M. J. Durry, (1937). Autour de poeme en prose, Mercure de France, Feb.
1
3. Grupa autora, (1992). IKUB, Renik knjizevnih termina, Nolit, Beograd.
4. Beqiri, Sh. (1996). Dhembja e jets e kthyer n poezi; Deklaratat e
shkrimtarve me rastin e vdekjes s shkrimtarit B. Musliu; Eurozri,
Zyrich, nr. 28. VII.

129

Nehat SOPAJ
__________________________________________________________________________

130

Lindita TAHIRI
LEXUESI N LETRSIN E SOTME SHQIPE: ROMANI I ZIJA
ELS
Prmbledhje
N kt punim do t trajtohet koncepti i lexuesit, nj fenomen i rndsishm
n studimin e letrsis q kthen vmendjen kah lexuesi si interpretues i tekstit letrar
dhe si prodhues aktiv i kuptimeve .
Kategoria narrative e lexuesit do t zbrthehet nga vepra e Zija els, ku do
t nxirren n pah treguesit e lirimit nga pozicionimi konsumues i lexuesit pasiv, dhe
do t vzhgohen mjetet e gjuhs letrare t cilat i pamundsojn lexuesit nnshtrimin
ndaj tiranis s autorit i cili e zbulon nj t vrtet t vetme e t sakt n tekst.
Krijimi i nj autoriteti t ri, atij t lexuesit, do t shihet si nj konvenc e re n
letrsin shqipe e cila i kundrvihet kryekput dogms t realizmit socialist dhe
realizmit komercial. Vmendje e veant do ti kushtohet makrokomunikimit t
autorit me lexuesin, referencave t drejtprdrejta pr shkrimtarin dhe pr lexuesin,
t cilat si mjete stilistike arrijn ta ln t hapur raportin e reales me fiktiven, e
letrsis me jetn.
Punimi synon ta spikas strategjin e komunikimit t ktij autori me lexuesin
si shprehje t besimit n forcn e gjuhs s letrsis, t besimit se arti mund ti
zgjidh problemet e bots reale dhe mund tu prkushtohet shtjeve shoqrore
ashtu si synonte edhe realizmi socialist, por pikrisht me metodn e kundrt, prmes
lirimit t lexuesit nga manipulimi gjuhsor dhe ideologjik.
Fjalt els: Zija ela, lexuesi ndraktiv, kritika receptive, ndrtekstualiteti,
realiteti virtual
Hyrje: leximi si krijim
Autori Zija ela e promovon librin e tij t fundit Apokalipsi sipas Shn
Tirans, duke u shfaqur i vetm prball gazetarve, pa asnj kritik a studiues,
vetm me nj lexues, nj qytetar t zakonshm dhe publikisht t panjohur, t cilit ia
kishte besuar recensionin e librit. Pr kt gjest, vet shkrimtari deklaron : Dhe
kshtu, me gjas, hym n nj shtje problemore. Me kt form promovimi a mos
po i kundrvihem mnyrs tradicionale, mnyrs s rndomt ku librat e rinj
131

Lindita TAHIRI
__________________________________________________________________________

paraqiten me disa referues dhe me salln plot, kur asnj prej pjesmarrsve n sall
se ka lexuar librin?! Kshtu q n thelb un refuzoj vetm klishet monotone.
Standardet krkohen e vlejn tjetrkund, pr artin dhe punn kulturore standardi, si
form e ngurosur, bhet armik i krijimtaris. Ndrsa lexuesi i tij gjat promovimit
thot: Jan romane q ma kthyen besimin te letrsia dhe nisa ti shkruaja letra
shkrimtarit....E ca m tepr t rritet admirimi kur vren se ky dorzim, ky vetflijim
i autorit npr tekst, mbart n vetvete nj proces mistik, q magjishm arrin t
shndrroj n njerz real e t prekshm shum personazhe. Nuk sht nj ndrrim
vendesh mes autorit, veprs dhe personazheve, por ma do mendja nj shembull i
kuptimit t misionit, arsyes dhe profesionit q m n fund, m n fund, kemi fatin q
ta shohim t ndodh n letrsin shqipe (Gazeta Nacional, 3 tetor 2011).
Shkrimtari e refuzon standardin e ngurt, q si thot ai, nuk i ndihmon artit.
Ai nuk eksperimenton thjesht pr shkak t efektit t befasis, por e shpreh synimin e
qart q t mos e prezantoj librin pa lexues real, n nj sall ku nuk e lexon kush,
sepse ather libri nuk mund t ekzistoj dhe nuk krijon kuptim. Lexuesi i par i
ktij libri, e sheh romanin jo vetm si tekst, por si jet reale, me njerz t prekshm,
ashtu si vet autori, dhe ky lloj prjetimi i fiktives, pr t sht misioni i letrsis. Ai
mbivendoset nga rrafshi i mikrokomunikimit t nj lexuesi hipotetik me rrfyesin
brenda rrfimit, dhe komunikon me t n botn jasht romanit, komunikon
drejtprsdrejti, i shkruan letra, madje dhe interpreton bashk me autorin.
Ftesn pr bashk-interpretim me lexuesin, autori e bn q n fillim t librit,
menjher pas titullit, kur thot: Nse ky titull ju tremb, ju ftoj t gjeni vet nj
tjetr, por pas leximit t librit. Ai e ka shnuar edhe adresn e e-mailit t tij pas
ksaj ftese, duke e br real komunikimin: lexuesi konkret, q do ta marr n dor
librin konkret, ftohet q t komunikoj me autorin real n nj adres konkrete,
madje adres interneti, q nxit konotacione ndraktiviteti krahasuar me adresat
tradicionale postare.
Zija ela edhe n romanet e tjera ka shfrytzuar teknika t pozicionit metaironik autorial, si pr shembull n romanin SOS nj buzqeshje( ksaj here jo n
fillim por n fund t romanit, n kapitullin e fundit), ku bhet referenc e
drejtprdrejt pr shkrimtarin dhe ku krijohet iluzioni i prshfaqjes reale t
personazheve pa ndrhyrjen e shkrimtarit n tekst. N kto momente narrative,
shkrimtari pozicionon nj rrfyes i cili nuk ndrhyn me vlersime dhe i propozon
lexuesit t lexoj lirshm n stilin un mendoj kshtu, dhe ti mund t mendosh far
t duash. N kto aste t befta, ai ia prkujton lexuesit marrveshjen, apo pajtimin,
q duhet t ndodh n fillim t aktit t leximit mes secilit autor dhe lexues, faktin se
rrfimi i takon nj prodhimi t veant kulturor, t cilin q t dy kan rn dakord ta
besojn. Por, ksaj radhe, prve se prkujtohet marrveshja e besimit dhe iluzionit,
prkujtohet edhe fakti se gjithka sht e hapur pr riprshkrim, pr rikonstruktim,

132

LEXUESI N LETRSIN E SOTME SHQIPE: ROMANI I ZIJA ELS

__________________________________________________________________________

pr rilexim, ashtu si domethnia e tekstit, apo identiteti i personazhit, ndoshta dhe

vet identiteti yn.
Si mund t interpretohet ky gjest i shkrimtarit, n kontekstin e sotm t
letrsis bashkkohore, jo vetm shqipe? Nj nga nobelistt e letrsis, Orhan
Pamuk, n romanin e tij t fundit Muzeu i Pafajsis, brenda tekstit t librit e ka
prfshir edhe nj bilet pr muzeun t cilin e ka krijuar ai vet dhe ia ka vn emrin
e romanit, dhe ku shfaqen gjsende konkrete nga jeta e personazheve n roman. Ai
kshtu ofron nj gjetje origjinale pr ndrthurjen e reales dhe fiktives, duke e ftuar
guximshm lexuesin t marr pjes n kt loj, sado komerciale t jen pasojat e
ktij gjesti. Por, si mund t interpretohet ky gjest, pas zhdukjes s autorit, q ka qen
nj thyerje e madhe n historin e diskursit narrativ: Joyce-i dhe Flauber-i teknikisht
pothuaj e arrijn t paarritshmen, e arrijn konstruktimin e tekstit t drejtprdrejt,
pa t adresuar, apo e rrfejn rrfimin zero, si thot Barthes-i. ela dhe Pamuk-u, e
bjn t kundrtn, e bjn t dukshme pranin e vet, pr po t njjtn arsye q e ka
edhe rrfimi impersonal: pr ta ln t lir lexuesin.
Si arrihet ky efekt i liris interpretuese, si sht e mundshme q autori
ndrhyrs e demonstron pikrisht t kundrtn, se nuk i predikon lexuesit, por ia hap
dyert pr lirin e mendimit? Si thot Zija ela, standardi i ngurtsuar bhet armik i
krijimtaris, dhe tanim teknika e rrfyesit t shtrupzuar q regjistron dhe
transmeton gjithka besnikrisht sht br konvenc jo vetm n letrsi por edhe
n politik dhe n mediat masive, ku m shum ndrlidhet me manipulimin se sa me
objektivitetin. Teknikat e rrfimit t shkrimtarit shqiptar n kt kontekst dalin si
eksplorim i mundsive t reja t t rrfyerit letrar. Pozicioni metarrfyes, prpos q e
zhvendos rrfyesin nga akti i mirkokomunikimit t tij me lexuesin dhe i krijon
mundsin e makrokomunikimit me t, i mundson edhe ta prfshij lexuesin n
procesin e rrfimit. Ky lloj eksplorimi i shkrimtarit, shkon prtej standardeve t
klishetizuara letrare, e sidomos shkon prtej deklaratave dhe konstatimeve t
herpashershme t kritiks son letrare se nuk kemi roman modern n letrsin
shqipe.
Ky lloj shkrimi letrar e nxit debatin pr rolin e letrsis dhe formsimin e
lexuesit, posarisht kur merret parasysh diskutimi letrar normativ n mjediset tona,
sidomos n ambiente shkollore dhe akademike. Arsimimi i ngurt letrar tek ne bhet
prmes teksteve shkollore dhe shkrimeve kritike sipas nj skeme t trashguar nga
periudha e socializmit: prmes nj korpusi t caktuar t teksteve letrare dhe t
komenteve t paracaktuara, lexuesit i konsumojn dhe i riprodhojn leximet
autoritative dhe represive, leximet e privilegjuara t letrsis, q nxisin tendenca pr
kode t fiksuara t interpretimit dhe q e dekurajojn leximin individual, e
dekurajojn lexuesin krijues, dhe e motivojn lexuesin t shndrrohet n konsumator
pasiv. Fatmirsisht, komunikimin me lexues dhe formsimin e tyre, q nuk po e bn
shkolla dhe studiuesit, po e bjn vet shkrimtart. Ashtu si veprimtaria e Kadares,
133

Lindita TAHIRI
__________________________________________________________________________

q e ka mundsuar lirin e mendimit n kohn e diktaturs m t egr, edhe proza e

els, e ushqen kreativitetin e leximit n epokn e sotme t kulturs t popullarizuar
t konsumit, ndoshta duke e vrtetuar kshtu faktin se letrsia ka qen tradicionalisht
mjeti m efikas i shqiptarve pr tu rezistuar ideologjive totalitare, fardo qofshin
ato.
Lexuesi i sotm shqiptar
Si pr shumicn e fenomeneve t rndsishme kulturore, edhe pr lexuesin
dhe letrsin sot n mjediset shqiptare flitet nga dy kndvshtrime t polarizuara:
flitet me mllef pr faktin se libri trajtohet si do mall tjetr tregu dhe se botimi, nga
nj institucion dikur prestigjioz (edhe pse nn tuteln e aparaturave politike dhe
ideologjike) sht shndrruar n nj ndrmarrsi industriale q nuk zgjedh mjete pr
ta fituar vmendjen e masave konsumuese. Nga ana tjetr prmendet si ndryshim
demokratik fakti se librat, nga nj makineri e propagands shtetrore dhe nga
aparatik t realizmit socialist jan shndrruar n nj burim t pafund dhe t
shumllojshm informatash dhe kulture. Prkrahsit e prqasjes s par,
kmbngulin se llojllojshmria e botimeve sht vetm siprfaqsore, dhe se e
shndrron lexuesin n viktim t kulturs konsumuese komerciale. Ndrkaq,
prkrahsit e prqasjes s dyt, pohojn se sht lexuesi ai q dikton rregullat n
kulturn dhe letrsin e popullarizuar sepse autort marrin vendime krijuese n baz
t vlersimit t tregut t librit dhe t shijes s konsumatorve. Ithtart e prqasjes s
par, thon se autori i vrtet as q merret me shifrat dhe shitjet dhe nuk dshiron
tia dij pr shijet e masave por vetm pr letrsi t mirfillt. Ndrkaq, ithtart e
prqasjes s dyt thon se autori i vrtet sht ai i lexuari, q e pushton tregun dhe i
knaq lexuesit. Triumfalisht, ithtart e prqasjes s par, i prkufizojn lexuesit e
mirfillt si nj kategori individsh t prgatitur ta shijojn narracionin kompleks
letrar, dhe kta lexues nuk knaqen nga shkrimi skematik i orientuar pr treg.
N rastin e shkrimtarit ela, lexuesi i tij i pranishm n promovim - i papun
dhe i panjohur, e tejkalon prkufizimin e lexuesit t mirfillt kundruall atij
konsumator dhe t komercializuar Ky lexues, deklaron se autori ia ka kthyer
besimin tek letrsia, ku personazhet magjishm arrijn t shndrrohen n njerz
real. Ai nuk flet pr narracion dhe pr teknika letrare, por pr dika s cils duhet
ti besohet, pr nj bot q duket e prekshme dhe reale, sado q sht virtuale. Larg
diskutimeve pr lexues t prgatitur apo konsumator t manipuluar, ai shfaqet si
lexues ideal, lexues q do ta dshironte do autor, lexues q e bn librin e gjall ,
jasht hijes patronalizuese t studiuesit. A arrihet kjo prmes nj reciprociteti, meq
edhe autori e bn lexuesin real, duke e ftuar t rrfej bashk me t, q n rreshtat e
para t librit, duke ia rrzuar kufijt mes reales dhe virtuales?

134

LEXUESI N LETRSIN E SOTME SHQIPE: ROMANI I ZIJA ELS

__________________________________________________________________________

Virtualizimin, apo kaprcimin e kufizimeve t realitetit t drejtprdrejt nuk e

ka shfrytzuar vetm letrsia dhe arti prgjithsisht, por edhe shkenca dhe feja,
ndrkaq n koht e sotme kt e bn me shum mjeshtri teknologjia moderne e
internetit. Prderisa shkenca dhe feja nuk jan dshmuar si shfrytzuese gjithnj
qllim-mira t fuqis t virtualizimit, dhe kjo dobsi u trashgua edhe tek
teknologjia moderne, letrsia duket se ende i ngel besnike origjins s vet. ka
mund t msoj sot letrsia nga teknologjia multimediale, e cila e ndjek pandar
individin -lexuesin potencial t letrsis, dhe si mund ta trheq audiencn n nj
konkurrenc t till?
Sot, peizazhet tridimenzionale kompjuterike ua prmbushin prdoruesve t
gjitha mundsit ndijesore: mund ta shohim veten nga jasht, t marrim identitet t
ri, t bjm ndryshime prmes fjalve ose gjesteve, ti realizojm mendimet kreative
pa pasur nevoj ti bjm fizikisht t prekshme. Ashtu si pr letrsin, edhe
diskutimi pr teknologjin informative sht pasionant: do ta zvendsoj realitetin,
asnjher nuk mund ta zvendsoj realitetin, do ta sfidoj konceptin e realitetit, do
ta rizbuloj realitetin, do t na sjell fuqi t reja, do t na skllavroj n mnyr t
re, sht prvoj krejtsisht e re, sht prvoj e lasht sa arti paleolitik.
Admiruesit e multimedias, kur e prshkruajn prvojn e realitetit virtual
teknologjik, shpesh e prdorin thnien e njohur t shkrimtarit klasik anglez
Coleridge se pr ta prjetuar letrsin nevojitet pezullimi i vullnetshm i
mosbesimit (1817) dhe kjo ndodh ather kur bota brenda letrsis sht mjaftueshmrisht reale q pr nj koh ta pezullosh mosbesimin tnd. Prmes
multimediave, mosbesimi tejkalohet shpejt, sepse pr her t par n historin e
njerzimit, imagjinata bhet e prekshme, edhe pse jo materiale. Prmes gultimediave, tejkalohet edhe ajo q McLuhan e quan ndarje e jets imagjinare, motive, dhe
shqisore, e shkaktuar nga gjuha e shkruar (2008:103). Sipas ktij studiuesi, ndarja
mes pamjes, tingullit dhe kuptimit q sht nj veanti e alfabetit fonetik, shtrihet
dhe tek efektet e tij sociale e psikologjike (101).
McLuhan nuk ka mundur ta parashikoj se multimediat shum shpejt do ta
tejkalojn ndasin mes tingullit dhe kuptimit, q e karakterizon gjuhn e shkruar.
Por me shum spirituozitet, q ngel i freskt dhe domethns edhe pothuaj pas
gjysm shekulli ai parasheh se: N realitet, q nga asti q ua kemi dorzuar shqisat
dhe sistemet tona nervore qendrore manipuluesve q krkojn t nxjerrin fitime
duke na marr me qira syt, vesht apo nervat tona, vet ne sgzojm m t drejta
mbi to. Tua dorzosh syt, vesht e nervat interesave komercial sht njlloj si ti
dorzosh gjuhn e folur ndonj ndrmarrjeje private apo ti japsh ndonj shoqrie
monopolin e atmosfers toksore. 81-82). Nj mjedis i till, ku pothuaj nuk
gzojm t drejta n shqisat dhe mendjen ton, sht pak a shum konteksti ku Zija
ela i jep t drejtn e plot t promovimit t librit nj lexuesi.

135

Lindita TAHIRI
__________________________________________________________________________

Kritika e orientuar kah lexuesi

Kritika e orientuar kah lexuesi filloi t shfaqet kah vitet 30 dhe kulmoi n vitet
70 t shekullit t kaluar, duke vazhduar edhe sot t ndikoj n kritikn bashkkohore
letrare. Teorit e orientuara kah lexuesi, fillimisht ishin reagim ndaj ideve formaliste
t autoritetit t tekstit, dhe prqendroheshin tek interpretimet personale t lexuesit.
Studiuesit si Louise Rosenblatt, Stanley Fish dhe Wolfgang Iser, e kundrshtuan
mitin e kuptimit objektiv dhe t vetm t veprs, q i shndrron lexuesit n
konsumues t interpretimeve t gatshme. Teoria e reagimit t lexuesit e zhvendos
autoritetin nga teksti tek lexuesi, duke ia veshur shumkuptimsin vlersimeve
subjektive t lexuesit.
Ky lloj i kritiks letrare, ka zhvilluar modele t ndryshme teorike q prpiqen
ta shpjegojn procesin e t lexuarit dhe t kuptuarit t tekstit letrar, duke shtruar
pyetje t tilla si: sht teksti letrar, si dallohet ky tekst nga ajo q sht n
mendjen e lexuesit kur e lexon tekstin, kush sht lexuesi i paramenduar i autorit, a
prputhen leximet me kuptimin e tekstit, a ndikon pikpamja e autorit tek lexuesit,
dhe nse lexuesit i din qllimet e autorit, a ndikon kjo n kuptimin e tekstit?
Pjestart e shkollave t ndryshme kritike vendosin raporte t ndryshme mes
tekstit dhe lexuesit, p.sh. ata q ndikohen nga strukturalizmi (Barthes, Genette,
Jakobson), mendojn se teksti ushtron ndikim m t madh n procesin e
interpretimit se sa lexuesi. Nj grup tjetr, kritikt receptiv t ndikuar nga
fenomenologjia (Jauss, Iser, Ingarden), e konsiderojn leximin si ekuivalent me
tekstin. Dhe, shkolla e kritiks subjektive (Norman Holland, David Bleich,
Rosenblatt), mendon se t gjitha interpretimet jan subjektive, se kuptimi nuk
gjendet n tekst, por zhvillohet gjat leximit. Kritiku i njohur i stilistiks afektive,
Stanley Fish, konsideron se interpretimet e lexuesve pr tekstin dalin nga t
kuptuarit kolektiv brenda nj shoqrie, q ai e quan komuniteti interpretues
(1996). Fish-i n shkrimin e tij t njohur sht stilistika dhe pse thon gjra aq t
tmerrshme pr te?, thot se, secili prshkrim sht interpretim, prandaj nuk mund t
ket asnj analiz objektive, prderisa ajo mbshtetet n tekst e jo n aktin e leximit.
Si shum koncepte t tjera letrare, edhe kategoria e lexuesit ka qen e
pranishme n mendimin antik. Q nga Poetika, Aristoteli e shtron shtjen e
katarsisit - term ende i prfolur dhe i diskutuar- duke u prqendruar tek audienca, tek
efekti i tragjedis tek shikuesi. Ashtu si Aristotelit, edhe kritiks moderne i intereson
reagimi i audiencs, dhe ata kritik q e theksojn reagimin e lexuesve shpesh
emrtohen kritik retorik, t interesuar n strategjit dhe teknikat q i shfrytzojn
autort pr t nxitur reagime t caktuara n tekst.
Platoni dhe Aristoteli, prqendroheshin tek audienca, duke e nnkuptuar
shikuesin m shum si nj marrs pasiv, q e absorbon prmbajtjen e krijimit artistik
dhe nuk sjell shumka n tekst, si shikues t cilit teksti i ofron gjithka q nevojitet
136

LEXUESI N LETRSIN E SOTME SHQIPE: ROMANI I ZIJA ELS

__________________________________________________________________________

pr nj interpretim t duhur. Pikpamja pasive pr lexuesin e ka dominuar kritikn

letrare q nga Platoni e deri n fillimet e shekullit nntmbdhjet , thot studiuesi
letrar amerikan Bressler ( 2011:70). Ndrkaq, kritika e orientuar kah lexuesi e sheh
lexuesin po aq t rndsishm pr prodhimin e kuptimit sa sht vet teksti letrar.
Ky term sot nuk shrben pr t emrtuar nj lloj t veuar t studimit letrar, por
nnkupton lloje t ndryshme teorish dhe metodash, t cilat n radh t par e
shquajn lexuesin jo si individ, por si pjestar t grupeve t caktuara shoqrore, n
mnyr q t theksohet mnyra e leximit t ktyre grupeve, p.sh. leximi i femrave, i
ish- popujve t kolonizuar, etj.
N kritikn letrare t orientuar kah lexuesi, ndraktiviteti ngel kryesisht nj
koncept metaforik, q e nnkupton vetdijen e lexuesit pr bashkpunimin me
tekstin dhe pr prodhimin e kuptimeve prmes iniciativs dhe vendimeve personale.
Por me teknologjin e re multimediale, arrihet ndraktiviteti konkret i lexuesit,
prmes asaj q quhet hipertekst, nj form e shkrimit q e mundsojn vetm
mediumet elektronike. Ideja e hipertekstit lidhet me mundsin e organizimit t
paragrafve t lidhur brenda nj rrjeti q mundson zhvillime t ndryshme tekstuale
n cilndo pik t przgjedhjes. Lexuesi vendos ciln rrug do ta ndjek n kt rrjet
tekstesh. Kshtu hiperteksti shndrrohet n metonimi t aktivitetit mendor q
krkohet pr leximin e t gjitha teksteve (Lando:1992). Lexuesi duhet t navigoj
gjithnj gjat leximit, t lidh imazhe, kuptime, dije. Ngjashm me hipertekstin,
edhe fiksioni ineraktiv emron nj form t veant narracionit q zhvillohet
prmes kontributeve t lexuesve q bashk me autorin e prodhojn tekstin.
Nganjher me tekst ndrlidhen edhe media t tjera, si p.sh. telefoni, kur telefonatat
n nj numr t dhn mund ta ndrrojn rrjedhn e rrfimit. Pr shkak t ktyre
mundsive t bashk-veprimit ky lloj fiksioni nga entuziastt konsiderohet si
sinonim i ndraktivitetit t lexuesit.
Por , si thot studiuesja Ryan (2004) , a do t jet ky labirint teknologjik nj
burg pr lexuesin apo els pr krijime t reja dhe pr liri, varet nga cilsia e tekstit
dhe nga lexuesi. Prgjithsisht, kur bhet fjal pr format e reja t rrfimit elektronik
ndraktiv, studiuesit e vn theksin tek rishfaqja e dorzimit pasiv q sht tipik pr
konsumatorin e kulturs s popullarizuar.
Lexuesi dhe loja e ndrtekstit
Bashkrrfimi q e nxit romani i els nuk l asnj shteg pr dorzim pasiv,
sidomos me njrn nga teknikat rrfyese q autori e prdor pr ta prfshir lexuesin
n pjesmarrje aktive gjat prpilimit t kuptimit - me ndrtekstualitetin. Ndrteksti,
q m shum sht nj fjal e re pr nj nocion t njohur me koh, sht br nj
term modern pothuaj i pashmangshm pr studimet letrare dhe kulturore. Pa rn n
grackn e relativizmit se gjithka sht ndrtekst si pjes e kujtess dhe gjuhs t
137

Lindita TAHIRI
__________________________________________________________________________

prdorur, ktu do t vihet theksi tek ndrteksti si tregues pr lexuesin se n momente

t caktuara narrative bashkpunimi i tij sht i rndsis thelbsore pr realizimin e
kuptimit.
N romanin Apokalipsi sipas Shn Tirans rimerret i prpunuar motivi i
ringjalljes me elemente te balads t Konstandinit: zonja Lahori, nuk e ndal kujn
pas vdekjes te djemve. Vajtimi i saj bhet nxitje pr turmn q krkon nga Zoti tia
kthej t vdekurit, derisa ai ua plotson dshirn, dhe t vdekurit e ringjallur fillojn
t kthehen nga bota tjetr jo si fantazma, por n pamjen dhe me veshjet q kan
pasur pr s gjalli, duke e pretenduar jetn q e kishin ln gj q i bn jo vetm t
padshiruar por edhe t urryer pr t gjallt, t cilt e harrojn lngimin dhe mallin
q kishin pasur pr m t dashurit e vet. Lexuesi, n fillim t rrfimit, brenda disa
paragrafve, prballet me vajin e nns, t artikuluar me dinjitet solemn t tragjedive
antike (Mure, o mure t shtpis, far prisni.. shkuluni nga themelet dhe zijani
rrugn djemve t mi, q po shkojn n burgun e errt) dhe njkohsisht me
deklaratn post-moderne t regjisorit Mark Pali, se zonja Lahori duket si aktore
ballkanase dhe do t ishte e prshtatshme pr kryerolin e vajtojcs antike...(49-50).
Lexuesi, prmes ndrtekstit mund ta rikujtoj jo vetm legjendn e lasht shqiptare,
por prgjithsisht motivin e lasht t ringjalljes n kulturn e njerzimit, dhe
njkohsisht mund t vendos t mos e lartsoj kt motiv si n epet apo kulturat
fetare, mund t vendos ta vr n pikpyetje madhshtin epike, sidomos i nxitur
nga pozicionimi parodik i regjisorit. Po kshtu, kur regjisori i thekson mjetet
fiktive: filmin, rolet, aktort, ather lexuesit mund t i prkujtohen uditshm
kufijt mes jets reale dhe jets n art, q mund ta nxisin ta rimendoj pozicionin e
vet si lexues dhe raportin mes shkrimit faktik dhe atij fiktiv, raportin mes Tirans
dhe Shn Tirans. Mund t ndodh se pikrisht theksimi i kufijve mes jets dhe
fiksionit, e nxisin tek lexuesi vetdijen pr procesin e rrfimit dhe leximit, pr
autorin si dikush q knaqet me pranin dhe rrfimin e vet, knaqet q komunikon
me lexuesin, dhe ia shkel syrin duke e ftuar dhe duke ia krkuar zgjuarsin e tij q
edhe ai t marr pjes n rikthimin e tekstit n jet. Lexuesi, duke e pranuar kt
ftes, ia bashkon mendimin e vet, zrin e vet, zrit t autorit, dhe bhet
bashkpjesmarrs n rrfim.
Me ndrtekstin e nj legjende tjetr, t Ago Ymerit, rrfimi prsri e fton
dijen dhe kujtesn e lexuesit, ksaj here me gjuhn e tonit t rndomt dhe satirik.
N momentin e kthimit t njrit nga t vdekurve tek ish-gruaja tanim e martuar, at
e pret buri i saj i dyt me fjalt: Ti vrtet mund t jesh Ymer Agalliu, por edhe vet
Ymer Ago t ishe, ai burri i famshm i balads, kot ia ke msyr ksaj dere. Folklor
do t na bsh tani, prova pr besn e dhn?! Sot besa nuk mbahet sa zgjat jeta, ajo
thyhet edhe brenda javs, kurse vdekja e kput krejt.(96). Loja e deheroizimit t
heroit epik fillon q nga emri i personazhit t romanit, figurshmria tingullore e t
cilit zhvleftsohet duke u prballur me emrin e vet heroit t legjends. Ndrteksti e
138

LEXUESI N LETRSIN E SOTME SHQIPE: ROMANI I ZIJA ELS

__________________________________________________________________________

rrnon modelin e lasht t bess, duke e rivendosur n mjedisin e zvetnuar t

prditshmris, prmes humorit e satirs s mpreht. Por, prve efektit t
deheroizimit, ka mundsi q me ndrtekstin, ashtu si konstaton studiuesja franceze
Gros (2009:47) duke e sjell tekstin e vjetr prsri t pranishm, n kt rast epin e
Ago Ymerit, rrfimi e bn at tekst t arritshem nga nj publik i cili do t mund ti
rrinte larg, nga vet largsia historike . Pra , kontrasti mes t rndomts s
prditshme dhe t madhrishmes epike ndihmon pr ta njohur dhe pr ta kuptuar m
fuqishm madhshtin e heroikes. Studiuesja Gros, po ashtu e thekson elementin
argtues, q vshtir mund t ndahet nga ai i demitizimit apo i vetdijsimit pr
mitin. Sipas saj, do t ishte e tepruar pr ti ndar me thik ngjyresat argtuese dhe
satirike, kur ndrteksti ngjan m tepr n nj loj sesa n nj ndrmarrje
mashtruese... pjes loje, e cila duhet ti sjell knaqsi lexuesit ( 47).
ela e prdor gjithandej ndrtekstin, q nga emrat e personazheve, dhe ky
mjet narrativ sidomos bhet i kapshm pr lexuesin shqiptar dhe e vshtirson
prkthimin, prkundr konotacioneve universale. N romanin Apokalipsi sipas
Shn Tirans n nj nga momentet kulmore t rrfimit, himnizohet teksti i ritit t
pagzimit, duke nxitur po kshtu edhe ndrteksti i filleve t gjuhs s shkruar
shqipe dhe Formuls s Pagzimit :Sot, n emr t barkut e t bardhakut e t
sperms seksuale, gjithkush po bhet m shum trup sesa shpirt. Prandaj mos u
habisni, nj dit njerzimi mund t prmbytet nga jashtqitjet e veta. (302).
Ndrteksti ktu fuqishm i drejtohet jo vetm lexuesit individ, por edhe
figurshmris t ritit fetar, si dhe kujtess s prbashkt kombtare. Personazhi q e
bn me shkathtsi kt karikatur post-moderne t ritit t pagzimit esht Gjoni i
Lapraks q punon n stacionin meteorologjik. Prderisa emri i ktij personazhi dhe
vendbanimi i tij prmes ndrtekstit e arrijn efektin e shenjtrimit, profesioni i tij si
parashikues i motit, prmes humorit e krijon nj metonimi, nj prgjasim deri n
prqeshje, mes aftsis pr ta parashikuar konkreten dhe ndjeshmris pr ta
parashikuar shpirtroren. Me fjalt e studiueses Gros, lexuesi sht ather i kapur
si nj dshmitar i nj ndrmarrje mashtrimi e cila prpiqet t trondis modelet,
fardo qofshin, ndrmarrje n t ciln nganjher ai rrezikon vet t mashtrohet.(75) Kto momente t rrfimit t els e krijojn knaqsin e ndrtekstit,
tendosjen mes t njohurs dhe risis, madje kto momente e bjn t prekshme
atypratyshmrin e krijimit, e leximit si rrfim, pothuaj duke e kaprcyer
ndrmjetimin e gjuhs.
Romani prmbyllet me apokalipsin, q sht shprthimi i nj zemre njeriu
mbi qiellin e Tirans gjat nj mitingu t madh t t gjallve: T jen engjj? u
rrek me vete. Mirpo nuk zgjati dhe u dgjua nj shprthim. Mbi kokat e turms u
formua nj kube gjith cifla dhe vezullime gjaku, njfar shatrvani q brufulloi
njhersh dhe u shua njhersh. far ndodhi, far ndodhi? pyesnin andejkndej. U tha se kishte shprthyer nj zemr njeriu. Markut i shkoi mendja te zonja
139

Lindita TAHIRI
__________________________________________________________________________

Lahori, pastaj te zoti Santo, pastaj u kujtua pr at zemrn e shkruar t Zamir

Golemit. N fund dyshoi pr veten. e kishte at dhembje t patretshme, i kishte
ato halucinacione; ishte apo nuk ishte m ndr t gjallt? M von e mori vesh far
kishte ndodhur. Kishte plasur aorta e atij q ishte shkrir me turmn amorfe, kishte
qen dshmitar n t gjitha ngjarjet, por n t gjitha si nj qenie e padukshme, sepse
nuk ishte tjetr vese fantazma e autorit t ktij libri. Fantazma. FantaZ. (454)
Shprthimi i zemrs s rrfyesit, fantazms s autorit, si metonimi e lidhjes
s shkrimtarit me shkrimin dhe me misionin e shkrimit, prkah fuqia emocionale
dhe afria me figurshmrin popullore (m plasi zemra, mu kput zemra, mu
coptua zemra etj.) e prkujton figurn e qiririt q digjet, t poetit t madh kombtar
Naim Frashrit apo modelin si thot kritiku Sabri Hamiti e krijuesit t nemun n
letrsin shqipe (1996:7). Figura e zemrs q shprthen, zgjon asociacione shum t
fuqishme pr ndrthurjen e ngusht t rrfyesit me rrfimin, dhe kjo ndrthurje bhet
pothuaj e prekshme me prgjysmimin e fjals s fundit n tekst, ku mendimi i
personazhit/regjisorit/ rrfyesit bhet njsh me rrfimin e shkruar. Rrfimi i shkruar
me rrfimin e shqiptuar njsohen, dhe ky prfundim, prpos q e transmeton
prekshmrin dhe konkretizimin fizik t rrfimit n kuptimin e drejtprdrejt
shqisor, me kputjen e fjals, po ashtu e trheq vmendjen e lexuesit jo kah vetvetja,
kah zri i rrfyesit i kputur n dysh, por kah dilema personale, kah zemra e
shprthyer, kah perceptimi dhe prpjekja personale pr ta kuptuar natyrn e njeriut.
Lexuesi bashk-rrfen me rrfyesin q n fillim e deri n fund t tekstit, dhe
shprthimin narratorial mund ta ndjej si shprthimin e vet. Shkrimtari sht prcaktuar pr nj rrfyes q nuk mban distanc ironike nga rrfimi e q nuk paraqitet si i
gjithdijshm, n fakt ai e quan veten dshmitar n t gjitha ngjarjet... si nj qenie e
padukshme. Figura e rrfyesit q e prdor ela e krijon iluzionin se gjithka sht
mimetike dhe asgj sintetike apo e konstruktuar tekstualisht, e krijon prshtypjen se
personazhet sillen ashtu si dshirojn vet dhe jo ashtu si dshiron autori. Si thot
studiuesi letrar Phelan (2005:19) mnyra se si autori e trajton rrfyesin, tregon se
far prcaktime etike ka autori ndaj rrfimit, ndaj t rrfyers, dhe ndaj audiencs.
Pozicionimi i rrfyesit edhe si regjisor (nj personazh q shfaqet kryesisht
duke filmuar e jo duke udhzuar) , dhe pozicionimi i njkohsishm i personazheve
t romanit edhe si aktor t skens, e shpreh prmes metonimis raportin mes jets
dhe artit, reales dhe virtuales, q sht nj nga temat e paraplqyera t artit postmodern. Madje edhe n filmat vizatimor t alt Disney-t, n prodhimet e reja
personazhet paraqiten n rolin e dyfisht t shikuesit dhe t aktorit kur pas
prfundimit ulen para ekranit ta shohin jetn e vet. ela kshtu e trajton temn
ndoshta m t prfolur t epoks s globalizmit dhe doktrins t relativitetit :
vetdijen e vetes pr natyrn e konstruktuar t identitetit, pr faktin se identiteti
mund t ndryshoj sipas dshirs, t prsritet deri n klonim, apo t ndrmjetsoj
prmes multimedias nj identitet virtual.
140

LEXUESI N LETRSIN E SOTME SHQIPE: ROMANI I ZIJA ELS

__________________________________________________________________________

Figura e filmit n romanin e els si jet shndrrohet n metonimi t

dyfisht, duke u lidhur me aktin e rrfyesit dhe me bashkrrfimin e lexuesit.
Paraqitjen e jets si sken, disa studiues e lidhin me vet esencn e letrsis, apo t
shumprfolurin mimesis: Gerard Genette (1985) konstaton se Platoni dhe
Aristoteli konceptin e mimesisit e kan lidhur me skenn, me gjeste dhe fjal t
riprodhuara. ela transmeton kryesisht fjal t personazheve, pa prdorur mjete
narrative ndrhyrse pr mendimet ose vlersimet e tyre, duke sugjeruar munges jo
vetm t rrfyesit, po edhe t vet t rrfyerit. Rrfyesi e quan veten dshmitar dhe
qenie e padukshme apo si thot Genett synohet rrfimi n gjendjen e pastr,
rrfim q shfaqet vet, para syve tan, ashtu si shprthen zemra e rrfyesit para syve
tan, me tingujt e prgjysmuar.
sht tipike pr prozn e els q figurshmria t shqiptohet prmes
metonimis, madje q n titujt e librave, emrtimet e personazheve dhe qyteteve.
Metonimia, duke mundsuar konkretizim t figurshmris, si n rastin e lidhjes t
drejtprdrejt mes zemrs dhe njeriut, pa e futur n loj krahasimin, si bn
metafora, i jep ngjyrim realist prozs s ktij autori, dhe sht nj nga arsyet q stili
i romaneve t Zija els cilsohet shpesh si realizm magjik. Ashtu si thuhet pr
realizmin magjik, edhe proza e els i kaprthen t kundrtat- vdekjen dhe jetn,
zymtsin e periudhs socialiste me t tanishmen post-industriale, prqasjen e
arsyeshme ndaj realitetit dhe pranin e mbinatyrores. Por, etiketa e realizmit
magjik rndom u jepet letrsive q nuk i prkasin letrsis evropiane e amerikane,
thua se ajo q sht e panjohur dhe magjike pr syt e Perndimit del si e
natyrshme pr ata q i prkasin kulturs jo-perndimore, prandaj pr shembull
Kafka nuk prshkruhet me kt stil, edhe pse proza e tij i prmban tiparet e asaj q
quhet realizm magjik. Duke mos u ndalur m shum n kt term, meq shum
argumente kritike pr tekstet letrare n fakt dalin nga dallimet dhe prqasjet ndaj
terminologjis, dhe shum keqkuptime jan pasoj e termave t prdorur arbitrarisht,
mund t thuhet se ngjyrimi plotsues q e sjell termi realizm magjik n
interpretimin e nj vepre sht cilsimi i saj si dika tjetr, si dika e ndryshme nga
super-civilizimi evropian, q gjithsesi do t duhej t shmanget.
Prfundim
Zija ela me veprn e tij arrin t krijoj nj autoritet t ri, at t lexuesit,
duke iu kundrvn jo vetm dogms t realizmit socialist, q synonte t parandaloj
do shkndij t mendimit kritik tek lexuesi, por duke u shkputur edhe nga realizmi
komercial, q e shndrron n konsumator pasiv lexuesin. Lexuesi i veprave t tij
sht edhe lexuesi i rrfyesit n botn fiktive, edhe lexuesi i autorit n botn reale,
duke u angazhuar n nj loj, n nj dalje dhe hyrje nga teksti, q ia nxit vetdijen
pr rolin e tij, pr pjesmarrjen aktive, pr natyrn vetvetishm ndraktive t
141

Lindita TAHIRI
__________________________________________________________________________

leximit (Hutcheon :141). Ngjashm me autort e tjer t mdhenj dhe njkohsisht

t popullarizuar, ela e gjen mnyrn pr tu br njkohsisht edhe i veant edhe
i lexueshm. Risia e ktij autori sht sidomos domethnse n kohn e sotme kur, si
thot studiuesi letrar anglez Matz (2004) letrsia moderne ka psuar aq shum
ndryshime saq vshtir se mund t jet mjaftueshm moderne.
Zija ela me veprn e tij e dshmon edhe misionin shoqror t letrsis, nj
shtje kjo sa shpesh e diskutuar po aq shpesh e zhvleftsuar, si shprehje utilitare e
thjeshtzimit ideologjik t eksistencs s artit. N kulturn ton shkrimtari
tradicionalisht ka qen figur me rndsi publike, madje ka marr pjes
drejtprsdrejti n mbrojtje t shtjeve kombtare, dhe prej letrsis jan pritur
parashikime, t vrteta dhe udhzime, jo vetm n aspekt politik por edhe n at
moral. ela sot e fton lexuesin t bashk-iterpretoj me t, pa moralizim, pa
predikuar me tone tragjike pr t vrtetat transcendentale. Me humor e satir ai e
fton lexuesin t mendoj me intelegjenc rreth problemeve t rndsishme q e
preokupojn shoqrin dhe individin. Ky lloj rrfimi e inkurajon leximin individual
dhe shumfishsin e perspektivave, duke u br drejtprsdrejti mjet i efektshm
narrativ kundr mendimit dogmat, propagands dhe autoritarizmit, t rrnjosur qoft
nga sistemi i dikurshm totalitar qoft nga skematizmi dhe komercializmi i sotm
kulturor. Nj prqasje e ktill e autorit i shkon pr shtati edhe raportit modern t
lexuesit me letrsin, sepse si thot Julia Kristeva (1980), jo vetm n letrsi, por
n asnj lloj gjuhe nuk e trheqin m vmendjen as didakticizmi, as retorika, e as
dogmatizmi i fardolloji, dhe ato ndoshta ekzistojn n njfar forme vetm n
Akademi.
Duke e br lexuesin t vetdijshm pr ekzistencn e vet t dyfisht, n jet
dhe n rrfim, shkrimtari e fton lexuesin jo vetm q ta pezulloj prkohsisht
mosbesimin, por sidomos e nxit at q raportin mes fiksionit dhe fakticitetit ta
trajtoj si shtje jorelevante, duke e prjetuar rrfimin si veprim vet-realizimi dhe
ridefinimi. Lexuesi i els e pranon vet t rrfyerit e rrfimit si pjes t rrfimit t
vrtet, pr realizimin e t cilit bashkpunimi i tij sht i rndsis thelbsore.

Referencat
1. Bressler, Charles (2011). Literary Criticism, NY, Longman
2. Coleridge, Samuel Taylor (1817). Biographia Literaria, Chapter.XIV, n
internet: (http://www.english.upenn.edu/~mgamer/Etexts/biographia.html).
3. ela, Zija. Vetmia, qelia e shkrimtarit. Gazeta Nacional, n internet:
(http://gazeta-nacional.com/?p=464), marr m 3 tetor 2011.
4. ela, Zija (2009). SOS, nj buzqeshje, Ideart, Tiran.
5. ela, Zija (2011). Apokalipsi sipas Shn Tirans, Toena Tiran.

142

LEXUESI N LETRSIN E SOTME SHQIPE: ROMANI I ZIJA ELS

__________________________________________________________________________

6. Fish, Stanley E., (1996). What is stylistics and why are they saying such
terrible things about it?, n The Stylistic Reader, redaktuar nga Jean
Jacques Weber, University Centre Luxemburg.
7. Hamiti, Sabri (1996). Letra Shqipe, Sprova pr nj poetik. Dukagjini.
8. Hutcheon, Linda (1980). Narcissistic Narrative. The Metafictional Paradox.
Waterloo, Ontario, Wilfried Laurier, UP.
9. Kristeva, Julia (1980). Desire in Language, Columbia University Press.
10. Matz, Jesse (2004). The modern novel, UK, Blackwell.
11. Lando, George P., (1992). Hypertext, The Convergence of Contemporary
Critical Theory and Technology, The Johns Hopkins, UP, Baltimore and
London.
12. McLuhan, Marshall (2008). Instrumentat e Komunikimit- Media si nj
zgjatim i njeriut, Instituti i Dialogut dhe Komunikimit, Tiran.
13. Phelan, James (2005).Living to tell about it, Cornell University Press,
London, Ithaca.
14. Piegay-Gros, Nathalie (2009). Hyrje n ndrtekstualitet, Universiteti i
Prishtins.
15. Rosenblatt, Louise (1969). "Towards a transactional theory of reading", in
Journal of Reading Behavior, 1(1), 31-51.
16. Rheingold, Hoard (1991). Virtual Reality, Simon & Schuster, New York.
17. Ryan, Marie-Laure (2004). Narrative Across Media, The Languages of
Storytelling, Lincoln, NE, Nebraska University Press, n internet:
http://users.frii.com/mlryan/iandi.htm
18. White, Hayden (1981). The Value of Narrativity in the Representation of
Reality, Red. W.J.T. Mitchell, On narrative, The University of Chicago
Press, Chicago
19. Zhenet, Zherar (1985). Figura, Rilindja, Prishtin

143

Lindita TAHIRI
__________________________________________________________________________

144

Dhurata SHEHRI
RILEXIME T LETRSIS SHQIPE
Lexuesit shqiptar kan qen gjithmon t pakt n numr, pr t mos thn
krejt t rrall mes mass s shqipfolsve analfabet. Historikisht t etur pr t lexuar
n gjuhn e tyre, ata e shuajn relativisht von etjen pr t lexuar n shqip, pasi
shqipja e shkruar edhe pse e dokumentuar hert u b shum von gjuh e shpirtit t
tyre. Prve ksaj, edhe m von shqipja mbetet nj gjuh e vogl, e shkruar n dy
dialekte, me disa alfabete q u njsuan jo m larg se njqind e pes vjet m par.
Histori e re, thyerje t mdha. Kto jan disa nga karakteristikat q e bjn
komplekse marrdhnien e shqiptarve me librin dhe letrsin.
A ka qen ndonjher letrsia realisht pjes e jets s tyre? A ka shrbyer
ndonjher letrsia si mjet pr t arritur tek e vrteta hyjnore e qenies? Prgjigjet e
ktyre pyetjeve natyrisht nuk t vijn menjher, pr t mos thn asnjher. Prvoja
e letrsis, autorit dhe leximit t letrsis shqipe na tregon se edhe pse autort e
letrsis shqipe jan veneruar si hyjni, letrsia q ata kan shkruar sht njohur pak
ose aspak. Deri von, shum von, jo m shum se shtatdhjet vjet m par autori
m i dashur i shqiptarve ka qen (sipas gjasash) Fishta. Fishta ishte nj autor q
rrallkush e kish lexuar, por, ishin t pakt ata shqiptar (sidomos geg) q nuk dinin
ta kndonin prmendsh poemn e tij Lahuta e Malcis. Pas tij, nj tjetr autor,
Mitrush Kuteli, i shkruante rrfimet si prralla, domethn n nj form q sht m
e prshtatshme pr tu dgjuar sesa lexuar. Ndoshta, pr her t par, me letrsin e
Rilindjes Kombtare krijohet nj komunikim n mes t asaj q thon (dhe shkruajn)
shkrimtart shqiptar dhe asaj q lexuesit (a dgjuesit) ndjejn. Ky komunikim nga
nevoja pr identifikim dhe ktu jo rastsisht identifikimi bhet me dheun, gjakun e
gjuhn, pra me atdheun. Por, q paradoksalisht, kjo prmas hyjnizuese e ides s
atdheut ajo q krijoi nj marrdhnie prgjithmon t deformuar t shqiptarve me
leximin.
Marrdhnia e shqiptarve me leximin ndryshon nga marrdhnia q ata patn
me paraletrsin: mitet, prrallat, kngt. Paraletrsia qe e shkrir me
prditshmrin, madje nj mnyr t jetuari e prditshmris, ndrkoh q letrsia
mbeti nj vler e respektuar, por pak e njohur dhe e pranuar, madje pr tu pranuar
duhej t shndrrohej n paraletrsi. Lexuesit shqiptar e kan besuar letrsin, por jo
si t till, pra si letrsi. Pr m shum se nj shekull, lexuesit shqiptar kan pasur
145

Dhurata SHEHRI
__________________________________________________________________________

me letrsin nj marrdhnie romantike, rusoniane. Poema epike i kndohej nj t

njohuri t autorit, jeta e t cilit pr shkak t nj aksidenti, (kryesisht t tipit vdekje)
merrte trajta epike. Nj mnyr perfekte pr ta kuptuar thelbin e lindjes s
paraletrsis n Shqiprin e viteve 70 m par na e jep Koliqi n studimin Si lind
n Shqipri nj kng popullore: T gjitha trevat shqiptare, sidomos Alpet,
degzim i skajshm jugor i Alpeve dinarike, jan edhe sot t mbushura me rapsod
q gazmojn me tingullin e lahuts tubimet kremtuese. Ka nga ata kngtar q
kndojn vetm rapsodit e cilit epiko-romancesk q lvdojn bmat e heronjve
mitik lokal duke ndjekur nj vij melodike. T tjert, q jan poet, pra
kompozitor kngsh, jan t gatshm t prkujtojn n vargje krijuar nga ata vet,
pr gati pes napolon n or (ekziston nj tarif), do ngjarje q u propozohet si
tem e kngs.1 E pamundur t dallohet ku nis prditshmria, e ku prfundon
fiksioni n kt letrsi t knduar.
Marrdhnia me lexim/shkrimin ndryshon. Leximi q n zanafill ka pasur
nj status social q nuk lidhej me gjuhn e aq m pak me jetn e prditshme t
shqiptarve. T paktt lexues t mundshm t shqipes-shkrimtart, nuk lexonin
shqip se nuk kishin t lexonin dhe, prpara se t ishin lexues t shqipes, n t
vrtet ishin shkrimtar t shqipes.
Pra, marrdhnia e shqiptarve me leximin sht nj marrdhnie e re, t
themi aq e re sa sht edhe historia e librit shqip. Por, kjo marrdhnie, pr shkak
t specifikave me materialitetin (letrn) dhe me prmasn shpirtrore (marrdhnien
e shqiptarve me veten dhe me botn) bhet intensive kur librat shqip, specifikisht
letrsia shqipe botohet n Shqipri. Kjo e dhn i shtyn kufijt e hulumtimit rreth
periudhs s Rilindjes Kombtare, pra, dika m shum se nj shekull m par.
Rrethanat jashtletrare kur librat e n mnyr t veant letrsia shqipe filloi t
qarkullonte m gjer ndr shqiptar ndikuan thellsisht vet letrsin shqipe, q
komunikoi me lexuesin e saj (sado t pakt n numr). Letrsia shqipe kishte
karakteristik themelore funksionalitetin, pasi kjo lidhet me qllimsin e drguesve
(shkrimtarve t Rilindjes Kombtare). Marrsit (lexuesit e letrsis shqipe t asaj
periudhe) n fillim t pavetdijshm pr kt funksionalitet, filluan t bhen gjithnj
e m t vetdijshm se vlera e letrsis qndron pikrisht te funksionaliteti i saj.
Teksti letrar si shprehje e subjektitvitetit t ndrtuesit pr tu dekodifikuar prmes
nj subjekti tjetr ishte reduktuar n maksimum. Situata e marrdhnies s lexuesit
shqiptar me letrsin fillon t ndryshoj n vitet 20-30 t shekullit t njzet.
Vetdija kritike merr rolin e emancipueses s lexuesit pikrisht n kto vite.
Shkrimet e famshme t Konics, Kultelit, Malokit, Pips, Vangjel Kors, etj., jan
dshmi pr kt prirje.

Ernest Koliqi, Si lind n Shqipri nj kng popullore, n Ese t letrsis shqipe, ILDK,
Tiran 2009, f. 56

146

RILEXIME T LETRSIS SHQIPE

__________________________________________________________________________

Situata prmbyset krejtsisht pas Lufts s Dyt Botrore. T gjith elementt

e skems s komunikimit letrar (dhe jo vetm) psojn deformime: autori, teksti,
ndrmjetsi (kritika) dhe lexuesi. Ky i fundit rritet ndjeshm n numr, por nga
pikpamja e orientimit receptues i qndron besnik t njjts logjik konsumimi t
letrsis t trashguar q nga periudha e Rilindjes kombtare. Deformimi buron prej
tekstit pr tiu kthyer po atij prmes dekodifikimit t aktorve t tjer t pranishm
n komunikim, sidomos prmes kritiks, instanc kjo q e dyfishon deformimin pr
shkak t statusit t saj t dyfisht: autori i nj kritike sht drgues i nj teksti q ka
pr objekt nj tekst tjetr karshi t cilit ka statusin e marrsit. T gjith synojn
(sulmojn) lexuesin. Blanchot n kt pik e ndan leximin nga interpretimi. Leximi,
apo metoda e diskrecionit ndodh ather kur lexuesi e ruan t paprekur distancn
me veprn e cila, duke qen manifestim i nj boshllku (mbushja e t cilit sht e
vetmja shtys e shkrimtarit pr t shkruar) e mban larg lexuesin. Pikrisht kjo
distanc e bn lexuesin ta njoh ekzistencn e veprs pavarsisht ekzistencs s vet.
Interpretimi, ose m mir pretendimi pr interpretim q i kundrvihet leximit
diskret sht thelbi i asaj q ka ndodhur n pjesn m t madhe t realizmit
socialist. Kjo lloj kritike, sipas Blanchot, nuk sht vetm e pafrytshme, por krejt e
dmshme. Gjykimi i ksaj kritike sht fajtore, pasi priret t mbush boshllkun
ndrtues t letrsis2, ta zhvendos kt hapsir jasht letrsis, te propaganda,
morali, historia etj. Pas viteve 90 n Shqipri ndodh ajo q e kemi prshkruar si
mungesa e kritiks. Kjo munges paradoksalisht prputhet me t vetmen merit q
Blanshot i njeh kritiks: kritika, q t realizohet, duhet t zhduket, pra t bhet sa
m e afrt m leximin3.
Po far ndodh n momentin q lexojm? Teoricien t ndryshm t letrsis,
japin prgjigje t ndryshme, ndonjher edhe t kundrta. Fillesat e trajtimit t ktij
problemi, jan t lashta dhe lidhen me praktikat e interpretimit, sidomos t komentit
ekzgjet. N shekullin e XX, sidomos kto shtatdhjet vjett e fundit, lexuesi si nj
nga elementt e skems s komunikimit dhe leximi si proces i kuptimit dhe
kuptimsimit sht vn n qendr t vmendjes. Lexuesi krkon nj komunikim
subjektiv me tekstin, por ai sht i kushtzuar nga nj seri faktorsh, n mes t
cilve kritika q, n mnyr t shprehur dhe sistematike, m shum se lexuesi i
nnshtrohet pengesave dhe ndalesave (t tipit formalist) q lidhen me traditn
letrare t mparshme. Liria dhe prgjegjsia e lexuesit u vu n qendr t teorive t
receptimit. Shkolla e Konstanc-s (Iser, Jauss) e theksonte leximin e kushtzuar prej
pritjeve dhe motiveve t kulturs individuale dhe kontekstit kulturor shoqror.
Mbushja e hapsirave t bardha apo t errta t tekstit gjat dialogut t lexuesit me
t e ndryshon edhe vet konceptin e tekstit, nga i mbyllur (si e mendonin

2
3

F. Muzzioli, Le teorie della critica letteraria, La nuova Italia Scientifica, Roma 1996, f. 170
Po aty, f. 171

147

Dhurata SHEHRI
__________________________________________________________________________

strkturalistt) n t hapur (si shprehet Eco tek Vepra e hapur), ndonse m pas
Eco do ti mshonte ides s nj intentio operis q drejton leximin bashkpunues t
tekstit. Detyra e lexuesit t sotm lkundet kshtu mes liris (pr shkak t zgjerimit
deri n pakufi t enciklopedis) dhe prgjegjsis, pra kushtzimit, (jo vetm prej
kritiks) si dhe prej ideologjis s ligjrimit letrar apo vet enciklopedis). Kalimi i
vmendjes s teorive me baz lexuesin nga koncepti i lexuesit tek ai i lexuesve si
konsumator real t tekstit letrar na on te teorit e dekonstruktivizmit dhe t
Reader Response Criticism- it amerikan, sidomos te shkrimet e Stanley Fish-it, i cili
flet pr nevojn e edukimit t lexuesit (ve). Vetdija apo nevoja pr edukim,
brenda dhe prtej konceptit t ideologjis si vetdije apo si pavetdije ligjrimore i
rrok srish t gjith elementt e skems s komunikimit: lexuesin t vn n qendr,
autorin si prodhues t nj ligjrimi q nuk sht vetm ligjrimi i tij, tekstin (qoft t
hapur apo t mbyllur) dhe ndrmjetsin domethn kritikn si ligjrim apo
metaligjrim interpretues e komentues e prmes saj edhe kanonin4. Debati i sotm i
zhvilluar n SHBA mbi leximin dhe keqleximin, karakterizohet nga interpretime t
ndryshme mbi kufijt apo mungesn e kufijve t interpretimit. Nse Hirch, kufirin e
interpretimit e sheh te falsifikimi i tekstit, Stanley Fish pozicionohet n t kundrten
e tij. Koncepti i tij i relativizmit t interpretimit duke u nisur nga kndvshtrimi i
lexuesit, e udhheq iden e leximit drejt ides s shkrimit, aq sa t pohoj n nj
tekst provokues t tij mungesn e tekstit dhe se interpretuesit, nuk dekodifikojn
poezi, ata i shkruajn5.
Shumsia e leximeve, shumfishimi i shkrimeve, statusi i sotm i kritiks
letrare n Shqipri, vetdija (edhe e kritikut m t vetknaqur) se asnj interpretim
nuk mund ta ndaloj n t ardhmen lindjen e interpretimeve t reja, interesi pr
lexuesin dhe pr statusin e tekstit n letrsin shqipe na on pashmangshmrisht te
nj dinamik e rileximit si sprov e si nevoj, si knaqsi individuale e detyr
kolektive. Kjo bhet m e qart po t mendojm veorit e komunikimit t letrsis
shqipe:
1.

Letrsia shqipe q n fillimet e veta ka qen nj letrsi ishullore dhe

moskomunikimin e ka pasur nj nga tiparet themelore. Letrsia shqipe e
shkruar dhe e botuar npr ujdhesa pa komunikim me njra-tjetrn
fillon t ket njfar komunikimi normal rrethe viteve 20-30.

Pr nj panoram t teorive mbi lexuesin shih: L. Rodler: I termini fondamentali della

critica letteraria, Bruno Mondadori, Milano 2004; F. Muzzioli: Le teorie della critica
letteraria, La nuova Italia Schientifica, Roma 1996; E. Biagini, A. Brettoni, P. Orvieto: le
teorie critiche del Novecento, Carroci, Roma 2001
5
F. Muzzioli, Le teorie della critica letteraria, f. 181 (Gli interpreti non decodificano poesie:
le fanno.)

148

RILEXIME T LETRSIS SHQIPE

__________________________________________________________________________

2.

3.

4.

Pas vitit 1945, pra vetm rreth 5 vjet m von, sistemi politik komunist e
ndrpret srish komunikimin normal letrar t sapovendosur dhe letrsia
shqipe kthehet srish n letrsi ujdhesash, pa komunikim me njratjetrn. Pikrisht n kt periudh ndrpritet komunikimi me letrsin q
shkruhet n Kosov dhe me at q shkruhet jasht Shqipris.
Po n kt periudh, lexuesi shqiptar (pjesa e lexuesit q ndodhet brenda
kufijve t Republiks s Shqipris), humb kontaktet me nj pjes t mir
t letrsis s tradits.
Lexuesi shqiptar pr nj periudh t gjat ka humbur kontaktet jo vetm
me pjes t letrsis shqipe t tradits apo t letrsis bashkkohore
shqiptare, por edhe me pjesn m t madhe t letrsis bashkkohore
botrore.

Po tu shtojm rrethanave specifike t komunikimit (moskomunikimit) edhe

dshirn apo nevojn q ka do brez pr t shkruar rileximet e veta n prpjekje pr
tu promovuar e diferencuar apo pr t fituar statusin e ndrmjetsit shoqror,
rileximi fiton nj funksion t shumfisht:
1. ri-shkrim (ose shkrim i ri) duke iu referuar konceptimit t Barthes-it, sipas
t cilit: Nse e prkufizojm kritikun si lexues q shkruan, kritiku n
rrugn e tij ndeshet me nj ndrmjetsues t rrezikshm: SHKRIMIN 6;
2. ri-kritik ose kritik e re po t kemi parasysh statusin e kritiks
pararendse t realizmit socialit t prshkruar kshtu nga I. Rugova: N
konturet e prgjithshme t realizmit socialist vihet roli dhe funksioni
rigoroz social i letrsis dhe merret si kriter e mas vlersuese e saj. Ky
funksion vshtrohet kryesisht n baz t teoris dhe t kritiks shoqrore
sipas ktyre kualifikimeve terminologjike e metodologjike: krkohet
dhnia e lufts midis s res dhe t vjetrs, heroi pozitiv, teoria e
antagonizmave, q shprehet prmes lufts s klasave, njeriu i ri socialist,
realiteti socialist, konflikti si zgjedhje e antagonizmave dhe e raportit mjaft
t ndjeshm t lufts s klasave etj. Prgjithsisht letrsia merrej si form e
ideologjis, si ideologji e sistemit, si sektor ideologjik e shoqror n
kultur q udhhiqej nga partishmria, si kategori vlersuese. Shkurt, arti e
letrsia merret si mjet i edukimit t masave etj. T gjitha kto kategori
zbatohen nga praktika e kritiks letrare q krkohen me insistim t madh
n praktikn letrare.7;
3. ri-konfigurimi i imagjinarit kulturor duke iu bashkuar mendimit t
Molly Abel Travis se thyerjet e realizuara n format letrare nuk kan

6
7

Roland Barthtes, Aventura semiologjike, f. 205

Ibrahim Rugova, Kahe dhe premise t kritiks, f. 203-4

149

Dhurata SHEHRI
__________________________________________________________________________

ndikuar vetm konvencat e leximit, por kan ndikuar dhe ndrtimin

kulturor t subjektivitetit dhe identitetit n prgjithsi, duke ndihmuar
kshtu n modelimin e nj episteme t re dhe n rikonfigurimin e
imagjinarit kulturor.8; dhe s fundi
4. interpretim personal si riprovim i vetvetes (sadopak i mundshm qoft)
si mnyr pr t mbrritur tek habia pr t ciln flet S. Hamiti n hyrje t
studimit t tij Arti i leximit: A mund t lexohet habitshm prap s
pari nj tekst i njohur mir m par?9
***
Rilexim i letrsis shqipe
1. Rileximi si lexim filologjik
a. Letrsia e pabotuar Kur flasim pr konceptimin e rileximit si lexim nuk
e kemi fjaln pr konceptin metaforik q prdor Calvino teksa shprehet se do
rilexim i letrsis klasike sht nj lexim si ta zbulosh s pari dhe se do lexim s
pari sht n t vrtet nj rilexim, por pr nj kuptim m t drejtprdrejt, pasi
lexuesi shqiptar ende nuk e ka lexuar letrsin shqipe. M shum se miti i leximit n
letrsin shqipe ekziston miti i mosleximit. Shqipja sht shkruar von, shqiptart,
(n mas) nuk kan ditur t lexojn pr shkak t analfabetizmit deri gati nj shekull
m par. Revolucioni i leximit q prfshihu Evropn e gjysms s dyt t
shekullit t 18, i shkoi kithtasi letrsis shqipe, pr arsyet e njohura. Por, mbi t
gjitha duhet pohuar se nj pjes e madhe e letrsis shqipe sht ende e pabotuar, e
pr rrjedhoj ende e palexuar. Pr kt arsye rileximi q sht i nevojshm n do
periudh e pr do letrsi, n rastin e letrsis shqipe sht fillimisht lexim.
b. Letrsia jo n origjinal leximi filologjik i Barthes-it qoft n nivelin e
leximit t fjalprfjalshm, qoft n nivelin m bazik t letrsis, sht ende i
pamundur n letrsin shqipe. Kjo ndodh pr disa arsye, por kryesisht, sepse letrsia
shqipe e ka m t zhvilluar mitin e prshtatjes sesa mitin e origjinalit (duke mbetur
ende n nivelin e miteve). Thn me fjal t tjera, pjesa m e madhe e letrsis s
shkruar shqiptare nuk sht botuar ende me botime kritike, dhe pr kt arsye mbetet
ende i pazbuluar vullneti i autorit t tekstit (n kuptimin filologjik t ktij termi).
8

Molly Abel Travis:Reading Cultures: The Construction of Readers in the Tentieth

Century, Southern Illinois University Press, Carbondale1998, f. 5 I ant to claim that the
transgressions achieved in literary form not only affect conventions of reading but influence
the cultural construction of subjectivity and identity in general, helping to shape an emergent
episteme and to reconfigure the cultural imaginary.
9
Sabri Hamiti, Arti i leximit: sprova pr nj poetik, Rilindja, Prishtin 1983, f. 191

150

RILEXIME T LETRSIS SHQIPE

__________________________________________________________________________

Kur flasim pr mitin e prshtatjes (m shum pr mitin e manipulimit) e kemi fjaln

pr nj mentalitet mbizotrues n elitat kulturore se letrsia e shkruar n nj distanc
t caktuar kohore duhet prshtatur n gjuhn e sotme, n mnyr q t bhet e
kuptueshme nga masat. Madje, deri tash von, shkolla ka qen frymzuesja m e
madhe e ktij miti. Breza t tr nxnsish n arsimin tetvjear dhe t mesm nuk i
njohin n origjinal ta zm Kngt e Milosaos, t De Rads, t shkruara vetm
176 vjet m par.
c.Letrsia n gegnisht - Nj pjes e madhe e letrsis shqipe e shkruar n
gegnisht ka qen e ndaluar t lexohej dhe t studiohej npr shkolla pr m se nj
gjysm shekulli n Shqipri. M shum se kaq, pjesa m e madhe e letrsis s
shkruar n gegnisht sht prshkruar, apo prfolur n studimet dhe tekstet zyrtare e
shkollore n Shqipri me terma prkeqsues. M von, dialekti tosk vihet n baz
t gjuhs standarde t prdorur q nga viti 1972 n Shqipri dhe n Kosov. Kto dy
fakte empirike, t kombinuara njra me tjetrn kan uar n nj refuzim filologjik,
ideologjik, por, edhe estetik t letrsis t shkruar n gegnisht n Shqipri. Pr kto
arsye, kur flasim pr rilexim t letrsis s shkruar n gegnisht, s pari duhet t
flasim pr lexim t par, duke filluar nga shkolla. Italo Calvino n esen e tij t
famshme t siprcituar Pse i lexojm klasikt shkruan: klasikt nuk lexohen me
detyrim ose pr respekt, por vetm me dashuri. Me prjashtim t rastit t shkolls:
shkolla duhet t t bj t njohsh, mir apo keq, nj numr t caktuar klasiksh,
mes t cilve (ose duke iu referuar t cilve) ti t mund t zbulosh klasikt e tu.
Shkolla sht e detyruar t t pajis me mjetet q t mundsojn zgjedhjet e tua: por
zgjedhjet q vlejn jan ato q bhen jasht e pas do shkolle.10 N situatn e
siprprmendur t letrsis s shkruar n gegnisht, shkolla nuk ka i dhn mjetet q
na mundsojn zgjedhjet personale. Mes klasikve t dytre brezave mungojn pjesa
m e madhe e autorve t letrsis s shkruar n gegnisht. Por, dmi nuk ndalet ktu.
Nse imagjinari kulturor shqiptar ende nuk e ka pranuar leximin filologjik t Fishts,
por, edhe t Mjeds (i deformuar me parimin e prshtatjes) ai e ka shum t
vshtir t pranoj poezit e Martin Camajt, prozn e Anton Pashkut apo poezin e
Zef Zorbs. Mungesa e leximit filologjik, n fakt sht premisa m e mir e leximit
ideologjik t tyre, ose shkak i mungess s nj leximi simbolik.

10

Italo Calvino, Perche leggere i classici, Bruno mondadori, Milano 1995, f.18: non si
leggono i classici per dovere o per rispetto, ma solo per amore. Tranne che a scuola: la scuola
deve farti conoscere bene o male un certo numero di classici tra i quali (o in riferimento ai
quali) tu potrai in seguito riconoscere i tuoi classici. La scuola tenuta a darti degli
strumenti per esercitare una scelta; ma le scelte che contano sono quelle che avvengono fuori
e dopo ogni scuola

151

Dhurata SHEHRI
__________________________________________________________________________

2. Rileximi dhe leximi ideologjik

a. Rileximi i klasikve si dekonstruktim i leximit ideologjik.
Pavarsisht se disa autor t letrsis shqipe e kan pasur fatin e leximeve
filologjike, pra nuk jan prjashtuar nga kanoni zyrtar (deri diku), autorve t
tradits u ka munguar shpesh disponimi pr lexim simbolik. Shembujt jan t
shumt, po prmendim vetm disa: Nga poezia e Naim Frashrit sht vlersuar, n
hierarkin ideologjike Bagti e Bujqsia dhe jo Bukuria apo Dashuria; nga
Migjeni Poema e mjerimit dhe jo p.sh., Kngt e fundit; nga ajupi Atdheu
dhe dashuria dhe jo Vaje. Kndvshtrimi i sotshm dhe n nj tjetr kontekst
kulturor do t hetonte te kta autor t tjera tekste dhe n tekst t tjera kuptime
simbolike, t tjera referenca, nj tjetr bot t autorit apo t lexuesit. Rileximi i
ktyre veprave, m shum se te veprat e ndaluara, duhet t dalloj meaning-un (pra,
at q autori ka dashur t thot) nga significance11 (at q shihet sot n tekst). Nj
tekst sot, mund tu flas ndryshe lexuesve t ndryshm, por, me siguri q do tu flas
shum pak ose aspak ideologjikisht.
b. Rileximi ideologjik i autorve t ndaluar. Pyetja e famshme e Calvino-s
Si ti lexojm klasikt? n rastin e autorve t ndaluar t letrsis shqipe, e v n
dyshim vet formulimin e pyetjes. Dyshimi rrok si termin klasik, ashtu edhe termin
lexim. Veprat e Faik Konics, Gjergj Fishts, Ernest Koliqit jan shkruar pak a
shum nj shekull m par, por, nuk jan lexuar pr gati pjesn m t madhe t
kohs q nga dita e botimit. T shfaqur rishtas n komunikimin me lexuesin
shqiptar, ata nuk kan as statusin e letrsis s tradits, as statusin e letrsis s re.
Duke u lkundur nga nj as n tjetrin, ka gjasa q vepra e ktyre autorve ti
shptoj qoft venerimit si klasik, qoft riinterpretimit sipas disponimit subjektiv
(apo objektiv) t kritiks n Shqipri. A sht retrograd Koliqi n diaspor?; a jan
estetikisht t vlefshm t gjith autort e ndaluar?; brenda korpusit t teksteve t
tyre, a mund t ruhet e njjta hierarki, pra a sht vepra m e bukur e Fishts
Lahuta e Malcis? Ktyre pyetjeve mund tu jap prgjigje rileximi simbolik i
teksteve. E kemi fjaln pr at lloj leximi simbolik pr t cilin flet Paul Ricoeur, i
cili pohon mundsin e nj logjike hermeneutike, nj rrug kompromisi mes
kuptimit t tekstit pr t cilin fliste hermeneutika dhe shpjegimit t tij,
ndrmarr si nga marksizmi, ashtu edhe nga strukturalizmi. Po ta konsiderojm t
humbur, t parikuperueshm kuptimin zanafillor t tekstit t lidhur me vullnetin e
autorit, logjika e leximit (rileximit) q niset nga simboli (multivalent) duhet t kaloj
prmes identifikimit t formave t kodifikuara q simboli i kaprcen. Veprave t
ndaluara q i jan larguar dyfish kuptimit zanafillor (si vullnetit t autorit, ashtu
11

Terma t propozuar nga Erich D. Hirsch

152

RILEXIME T LETRSIS SHQIPE

__________________________________________________________________________

edhe leximit simbolik), u duhet q pr t mbrritur te kuptimi t kalojn npr

purgatorin e analizs tekstore, t asaj sfide semiologjike pr t ciln flisnin
strukturalistt. Kjo sfid do t prfshij si metaligjrimin e kritiks s kohs kur kto
vepra u botuan, ashtu edhe ligjrimin ideologjik t kritiks kur kto vepra u ndaluan.
c. Refuzimi i bashkkohsis si rilexim i kanoneve ideologjike t tradits
Autort e letrsis bashkkohore shqiptare si Ilir Belliu, Agron Tufa, Rudian
Zekthi, Parid Teferii, Gentian ooli etj., e kan m t vshtir leximin pasi n
leximet e tyre krkohet rileximi i modeleve formale estetike, ligjrimore e mbi t
gjitha ideologjike t klasikve t letrsis shqipe. Diferenca n poetik, por,
sidomos n shijen letrare t lexuesit shqiptar t msuar me poezin me funksion, e
bn t pamundur leximin e teksteve t tyre. Leximi ideologjik i veprave t
klasikve on pashmangshmrisht n refuzimin ideologjik t modelit shkrimor t
veprave bashkkohore, pavarsisht poetiks autoriale apo talentit m t madh a m
t pakt individual. N kt kndvshtrim, kmbngulja e leximit t bashkkohsis
sht e dobishme, dhe e mundshme edhe n rileximin simbolik t tradits, pasi si
shprehet Barthes-i: Nj vepr sht e prjetshme jo pse u imponon nj kuptim t
vetm njerzve t ndryshm, por, pr shkak se i sugjeron kuptime t ndryshme t
njjtit, i cili flet gjithnj t njjtn gjuh simbolike npr koh t ndryshme: vepra
propozon, njeriu disponon.12
d. Rileximi i letrsis s relaizmit socialist Teoricien kaq t ndryshm si
Louis Althusser, Pierre Macherey, Julia Kristeva, Fredric Jameson, and Colin
Makabe kan mbrritur t njjtin prfundim: ata e shohin lexuesin si subjekt t
efektit ideologjik t nj teksti t fuqishm. Teorit e tyre harrojn nj nga dijet
themelore t poststrukturalizmit: tekstet nuk e riprodhojn prsosmrisht
ideologjin, pasi gjuha nuk sht univoke, e prqendruar dhe e fiksuar. Rezistenca
ndaj ideologjis sht e brendashkruar n do pozicion ideologjik.13 Ky mund t
jet nj els rileximi i letrsis s realizmit socialist. Leximi ideologjik e ka njsuar
mnyrn e leximit t veprave t metods s realizmit socialist. Kjo fal metods s

12

Roland Barthes, Aventura semiologjike, Dukagjini, Pej 2008, f. 181

Molly Abel Travis: Reading Cultures: The Construction of Readers in the Twentieth
Century, Southern Illinois University Press, Carbondale1998: Theorists as diverse as Louis
Althusser, Pierre Macherey, Julia Kristeva, Fredric Jameson, and Colin MacCabe reach the
same theoretical end point of making the reader subject to the ideological effect of a poerful
text. But none of these theories acknowledges the fact that texts do not necessarily succeed in
interpellating subjects. These theories forget one of the central insights of poststructuralism:
texts do not perfectly reproduce ideology, for language is not univocal, centered, and fixed.
Resistance to ideology is inherent in every ideological stance. f. 5

153

Dhurata SHEHRI
__________________________________________________________________________

realizmit socialist dhe kritiks mbi kto vepra14. Rileximi si refuzim dhe jo si
rezistenc ndaj shkrimit dhe leximit ideologjik mund ti shptoj ato pak vepra q
vlejn estetikisht, t cilat duke qen t pakta mund t fitojn m shum pesh. Por,
rileximi, si proces nuk mund ti anuloj domosdoshmrisht leximet e mparshme. Po
ti referohemi konceptit t Stanley Fish-it, mbi pragmatizmin, kuptimi i nj teksti
nuk ekziston prtej situats s krijuar gjat leximit (rileximit). Kjo hipotez e cila
shkon n kufijt e anarkis, paradoksalisht, i konsideron t mundshme si leximet
ideologjike ashtu edhe ato joideologjike. Suksesi i interpretimit varet nga
konkurrenca mes kritikve pr t qen sa m binds. Ndoshta sht ende pak hert
pr ta pretenduar kt rilexim n kushtet e statusit t sotm t kritiks letrare n
Shqipri. Marrdhniet mes leximit literal dhe leximit figurativ pr t cilat flet
Paul De Man krijonjn nj mundsi tjetr pr riinterpretimin e letrsis s realizmit
socialist. Kuptimin e dyfisht q buron prej ktyre dy leximeve t tekstit, Paul De
Man nuk e sheh si mundsi pasurimi t tekstit, por si nj konflikt, si mohim reciprok
t dy leximeve, n kuptimin q asnjher nuk sht e mundur t prcaktohet me
saktsi cili nga dy leximet e mbizotron tjetrin. Kjo tendenc skeptike e interpretimit
q e kundrshton mundsin e mbrritjes tek e vrteta pr t ciln flet Gadamer
tek E vrteta dhe Metoda, krijon premisat reale pr leximin (rileximin) e letrsis
s realizmit socialist. Skepticizmi q n nisje ndaj objektit dhe nj kontrat
paraprake me lexuesin pr t mos krkuar t vrtetn jan ndoshta mundsia m e
mir pr rilexim.
e. Letrsia shqipe n Kosov lexim apo rilexim.
N pamje t par duket se jemi n kufijt e leximit filologjik, pra, pjesa
drrmuese e veprave t shkruara n Kosov nuk jan lexuar n Shqipri. Zgjidhja do
t ishte e thjesht: botimi dhe leximi. Por, pengesat nuk jan materiale. Letrsia
shqipe e shkruar n Kosov, ka pasur nj zhvillim krejt t ndryshm nga ajo q u
shkrua n Shqipri pr gjysmshekulli. Kshtu, n Kosov do t shprngulen n
kuptimin politik t fjals, t gjith ata autor q pr arsye jashtletrare, do t
humbasin vazhdimsin e komunikimit brenda kufijve ta Shqipris. Kosova do t
bhet ishulli letrar i konservimit dhe i vazhdimsis s letrsis shqipe moderne t
viteve 30 40. Vazhdimsia midis letrsis moderne shqipe t viteve 30 dhe asaj
q studiuesit do ta quajn shkolla moderne n Kosov, prve emrtimit, do t rrok
shum aspekte:

Shih pr nj analiz t thelluar Ibrahim Rugovn, Kahe dhe premisa t kritiks., f. 205
Megjithat, duhet t konstatojm se, letrsia, me natyrn e saj specifike, prkundr
ngarkimit t theksuar me funksion shoqror, arriti t jap rezultate m shum se kritika
letrare, e cila, pr arsye t gjuhs s saj, mbetej m afr kategorive t teoris s prmendur,
sepse duhej ti theksonte ato m drejtprdrejt.

154

RILEXIME T LETRSIS SHQIPE

__________________________________________________________________________

1. N letrsin shqipe t Kosovs prsritet ajo dukuri e shkollave letrare

programatike q ish ndeshur n vitet 30.
2. Kthehet srish n letrat shqipe dukuria e avangards, q ish shfaqur n
letrsin moderne t viteve 30.
3. Letrsia shqipe do t bhet si ather bashkkohse me zhvillimet e
letrsive evropiane .
4. N avangardavn e Kosovs, duke filluar me Vox clamantis in deserto,
letrsia heq dor prej statusit t saj t angazhuar, pr tu kthyer n reflekse t
vetvetes.
Si shihet, pengesat e leximit nuk jan materiale. Ato jan mendore, kulturore
dhe ngushtsisht letrare. Leximi i letrsis s shkruar n Kosov paraqet vshtirsi
q n t vrtet i kaprcejn problemet e leximit ideologjik. Letrsia e Kosovs ka
referenca dhe autoreferencialitet thuajse t panjohura pr lexuesin e Shqipris.
Leximi i letrsis pa funksion e mision t shkruar n Kosov do t onte n
rileximin ndryshe t letrsis shqipe, si propozon Sabri Hamiti tek Arti i leximit,
nse jo me z t thekshm, ather n heshtje t thell, t rnd15.

15

Sabri Hamiti, vep.cit., f. 7

155

Dhurata SHEHRI
__________________________________________________________________________

156

Persida ASLLANI
STATUSI I TEKSTIT PARATHNS N LETRSIN MODERNE
SHQIPE
Punimi depistues1 q parashtroj ktu synon nj shqyrtim tipologjik t
parathnies n botimet e librave gjat periudhs s Letrsis Moderne shqipe. Pr
arsye t mungess s kohs n kt prezantim, nuk mund t paraqesim nj panoram
t plot t tekstit prefativ modern e as specifikat q lidhen me gjeopolitikn e
botimeve shqipe, t cilat t detyrojn t mbash parasysh edhe botimet sipas kolonive
shqiptare, diasporave t ndryshme dhe s fundi prevalencn e botimeve shqiptare.
Nga pikpamja tekstologjike, kemi mbajtur parasysh faktin se funksioni
prefativ ushtrohet mbi lexuesin, dhe n kt kuptim, sikundrse vren edhe
Genette, pertinenca e saj lidhet drejtprdrejt me momentin e botimit2. Si e till,
shqyrtimi i momentit t botimit pr studimin ton, nuk duhet t prbnte thjesht
nj shqyrtim konteksti, por sidomos e kryesisht nj shqyrtim teorik , pr t
krkuar dhe shpjeguar s brendshmi dukurin prefative t marr n shqyrtim, jo
thjesht si nj element botues opsional, por si struktur e nevojshme, si nj thelb
konceptual tashm i librit t botuar n shqip.
Ndonse jo do libr sht i pajisur me parathnie ose pasthnie, vrejm se
dshira pr t komunikuar me lexuesin prmes saj ka prekur t tria gjinit letrare,
poezi, proz, dramatik, si edhe antologjit letrare dhe prmbledhjet me materiale
folklorike; letrsin shqipe dhe letrsin e huaj. N t tria gjinit q zhvillohen
brenda vet letrsis shqipe vrejm gjithashtu se teksti prefativ sht shkruar ose
nga vet autori i librit ose nga nj autor tjetr, i cili, si do t vrejm mund t jet
edhe vet autor e shkrimtar i mirnjohur, si psh: De Rada, Poradeci, Kuteli, Lumo
Skndo, por edhe emra t mirnjohur si Vangjel Koa, Ziaudin Kodra, Gjon Kamsi,
Tajar Zavalani, Namik Resuli etj.

Pr arsye t kufizimit t nr. t faqeve pr botim, e kemi t pamundur t paraqesim apo t

prmendim ktu t gjitha llojet e parathnieve q jan marr n shqyrtim pr kt studim.
Gjithashtu, pr t mos rnduar sistemin e foosnotave me citime t shumta, vetm pr citimet
e drejtprdrejta nga parathniet kemi prdorur nj indikacion t vogl krahas tekstit, si p.sh.,
(f. x).
2
GENETTE, Gerard, Seuils / Soglie, (ed. I 1987), Einauidi, Torino, 1989, f. 161

157

Persida ASLLANI
__________________________________________________________________________

Prpara se t sjellim disa nga prfaqsimet m t mira t tyre po kujtojm

edhe nj lloj tjetr parathnieje e cila mund t ishte edhe emblema e letrsis
moderne shqipe, e kryesisht poezis s saj moderne: parathnia integrale si shprehje
e fort e krijimit t nj sistemi poetik t prmbyllur ku poezia e par dallon prej t
tjerave pr shkak t programit poetik q prezanton, duke motivuar shpesh krejt
leximin e veprs: Zog i qiejve i Poradecit, Parathnia e parathnieve e Migjenit,
jan shembujt m t mir t ksaj lloj parathnieje. Nj procedim t ngjashm ka
edhe Sikur t isha djal e Strmillit. Po ktu do t futeshin sipas analizs son
edhe tekste me natyr m t ndrmjetme e n pamje t par m t distancuar si
Autodaf e Koliqit, Parathnia e Sulm e Lot e Kutelit si Dr. Pas, t cilat nuk
mund t hiqen nga botimi i veprs q shoqrojn pa e tjetrsuar fort e ndoshta edhe
zbehur leximin e saj. Ndonse me natyr disi m ndryshe, edhe poezia hyrse e
Psallme murgu dhe Nakdomonicipedia e Fishts mund t quhen nj tekst i tipit
prefativ integral, si edhe parathnia e Zamputit pr vllimin e tij me novela Zemra
njerzish, por edhe Dedikimi shtjellues i Nonda Bulks te Kur qante e qeshte
bilbili.
N kt kumtim, pr arsye t kufizimit n botim, po i lm m tepr hapsir
disa prej parathnieve m prfaqsuese t botimeve t poezis shqipe, ndrkoh q
n prmbyllje t tij, do t trheqim vmendjen e studiuesve me disa nga shembujt
m prfaqsues edhe t teksteve prefative t prozs e dramaturgjis shqipe.
***
Veprat letrare n poezi me parathnie t mirfillta:
Edhe n shqyrtimin e ktyre parathnieve na imponohet nj klasifikim i
bazuar fillimisht mbi autorsin e tyre: parathnie e vet autorit pr veprn;
parathnie e nj kritiku ose autori tjetr pr veprn e dikujt tjetr.
Nga parathniet e vet autorit prmendim: ajupi (Baba Tomorri), Spiridon
Ilo, N. Mamaqi, Kristo Floqi, Ali Kora, Pjetr Gjini, F. Shiroka (+ poezia Vjersh
e bukur), Koliqi (autodafe), Ethem Haxhiademi (lyra), Andrea Stefano, Kuteli
(sulm e lot), etj.
Nga t tjer: Hil Mosi, De Rada (pr Belluci), Volaj (pr Fishtn), Poradeci
(pr Bllazho Siliqin), Mitrush Kuteli (pr Poaradecin, Nolin, etj.), Z. Xoxa dhe
Namik Resuli (pr De Radn), Ziaudin Kodra (pr Zef Skiroin); Gjon Kamsi (pr
Luigj Gurakuqin), Lumo Skendo (pr Vedat Kokonn dhe Murat Toptanin), Nikoll
Mazreku (pr Ndre Mjedn) etj.
Nj tip m vete do t prbnin edhe parathniet e ribotuara nga botimi I n
ato t mpasshmit. Po sjellim ktu rastin e ajupit dhe rastin e De Rads:

158

STATUSI I TEKSTIT PARATHNS N LETRSIN MODERNE SHQIPE

__________________________________________________________________________

ajupi Ribotimi i Baba Tomorrit m 1935 n Tiran, me t njjtn

parathnie t botimit I, m 1902, n Kajro, me titullin Dy fjal3. Parathnia merr
status komemorativ dhe fiton vler njkohsisht dokumentuese, pohuese por edhe
kreative (deri diku fiksionale), duke e lexuar m s shumti si nj parathnie e
integruar q (ri)shpreh tashm si shenjim zrin autorial t nj poeti me status t
qndrueshm e me nj publik t gjer q e identifikon tashm mir si poet t vetin,
shpesh kombtar (z i Rilindjes kombtare).
De Rada Pr Costantino Bellucci Tiran, 1924, La Commediante satira
ai galantuomini di San Demetrio Corone. N fakt, kjo parathnie4 sht nj tekst i
funksionalizuar si e till duke qen se n origjin prbnte nj artikull t De Rads t
vitit 1884 botuar te Fjamuri i Arbrit, Pr kt arsye ato prshtaten m s miri me
statusin e nj parathnieje dhe fiton sidomos nga emri i autorit t saj, De Rads,
autoritet dhe autenticitet.
Sidoqoft, n prgjithsi, n botimet e 20-vjearit t par t shek XX, qoft
n botimet e diasporave, Boston, Stamboll, Sofje, etj., por edhe ato n Shqipri, t
karakterizuara nga natyra modeste e nivelit artistik, nga mbizotrimi i nj lloj
patriotizmi t drejtprdrejt, tipik pr romantizmin Rilinds popullor, edhe
parathniet jan konceptuar shpesh n trajt paragrafsh t vegjl e t thjesht, ku
mbizotron nj frym modestie, por njkohsisht nj munges nevoje pr t
komunikuar gjer dhe pr aspekte m thellsisht letrare me publikun. (Mendojm se
vetm rasti i botimeve t Ali Kors bn prjashtim).
Ndrkoh, ktu po sjellim si shembull interesant, por edhe tipizues vetm
aspekte nga parathnia e Filip Shiroks pr Zni i zmrs, prmbledhje e cila,
ndonse botohet von, vetm m 1933, i gjegjet s njjts frym5. Bie n sy hartimi i
nj parathnieje q synon ndrtimin e nj konteksti t fort e t detajuar t kohs s
shkrimit t poezis, sidomos n lidhje me poezit politike t pabotuara m par.
Prtej prligjjes s prkushtimit t fort ndaj shtjes kombtare autori shprehet
hapur me nj gjykim estetik mbi mungesn e rndsis letrare t tyre duke qen
thjesht Zni i zmrs t plagosun t kohve tkalueme. Bie fort n sy fakti se
ndonse F. Shiroka sht i mirnjohur si poet lirik i natyrs, ndjenjs fine t largess
dhe mallit, i mirnjohur pr ndrtimin e nj prfytyre delikate t vendlindjes e m
gjer atdheut prmes rindrtimit poetik t natyrs dhe valzimit t ndjesive t holla

ajupi, Andon Zako, Baba-Tomorri - Vjersha / - Botim i dyt (prej trashgimtarve),

Shtypshkronja Gutenberg, Tiran 1935. - Parathnie e bot. 1902, autor: ajupi, A. Z.
4
Bellui (Shala), Kostantin, Komediantja. Satyra Buljervet t Shn Mitrit Koron = La
commediante. Satira ai galantuomini di San Demetrio Corone / prkthyem italisht n vjershe
prej Salvator Braile. - Shkodr : Shtypshkroja Nikaj, 1924 - Parathnie dhe shnime nga
Jeronim De Rada, f. 10-17.
5
Shiroka, Filip, Zani i Zemrs, Vjersha / Shtypshkronja Nikaj, Tiran 1933, - Parathnie,
f. 5-9.

159

Persida ASLLANI
__________________________________________________________________________

intime, ai nuk e ka ndjer aspak t nevojshme t shprehet as nj rresht pr kt lloj

poezie, ndonse ajo nuk sht e pakt n vllim.
Ky vllim i kushtohet me nj shnim t posam zonjs Shaqja e Ndoc
obs, nj ndr themelueset m 1920 e Komitetit e t prkohshmes Grueja
Shqyptare. Bie n sy nj gjithashtu nj shfrim thellsisht lirik mbi dobin e ksaj
prmbledhjeje poetike ndaj zonjs n fjal: po i stolisi me Emnin e Zotnis sUej,
se n ket mnyr Zni i zmrs ka me pas njat pelqim qi ka Lule-vera e
bardh, kur kalon dimni e dielli njallon fushat e malet t mjerueme prej breshnit e
prej akullit qi ka pas shemtue. Bejrut 19326
***
Kjo tradit e karakterizuar shpesh nga modestia ose patriotizmi romantik
duket se thyhet me parathnien e Gjurma e Stinve t Ernest Koliqit, titulluar
Autodafe7 dhe organizuar n katr pjes. Me nj rezonanc t dukshme me
nakdomonocipedin e Fishts, ajo qndron me nj status t ndrmjetm mes
Parathnies s integruar dhe asaj t mirfillt, fal disa elementeve q ngrthehen n
tekst: stili i prafrt me prozat poetike t Koliqit t shkruara thuajse n t njjtn
periudh; figuracioni i pasur dhe loja me simbolin; prvetsimi i aktit rrfyes n dy
nivele: rrfim si vetdenoncim, pra autodafe ndaj vetvetes dhe si rrfim n vetn e
par t nj rrugtimi jete t lidhur ngusht me aktin poetik. Autodafeja poetike e
Koliqit sht pjes integrale e vllimit poetik dhe madje mund t themi s sht
elementi parsor lidhs i saj, duke mundsuar nj lexim q shkon nga nj
prmbledhje e thjesht me poezi te leximi ose ndjekja e nj sistemi poetik. N
frymn koliqiane t Autodafes dhe nota ironizuese dhe autoironizuese vjen pak vjet
m von edhe parathnia e shkurtr prej dy faqe e gjysm e Ethem Haxhiademit
n vllimin e tij t vetm poetik Lyra, shkruar m 1937, botuar m 19398.
Ndrsa, parathnia e Mitrush Kutelit pr librin e tij autorial Sulm e lot t
1944 mbetet ende nj prej m origjinaleve n krejt letrsin shqipe9. Ajo bart nj
gjendje t trefisht pseudonimie (vmendjen pr t ciln na e ka trhequr S. Hamiti
n studimin inaugural t ktij lloji n studimet shqiptare Kuteli: uni i
shumzuar10). Parathnia e Dr. PAS pr poemat e Izedin Kutrulis dhe Mitrush

P aty, f. 9
Koliqi, Ernest. Auto-Da-Fe n Gjurmat e stinve, Shtypshkroja Shkodra, Tiran 1933, f.
VII-XVI.
8
Haxhiademi, Ethem, Parathnie n Lyra, Shtypshkroja Dielli, Tiran 1939, f. 3-5
9
Kuteli, Mitrush, Nj fjal mbi dy shok e mbi veprzn e tyre n Sulm e lot. Me nj
fjal prej Dr. Pas / Izedin Jashar Kutrulija dhe Mitrush Kuteli, Shtypshkroja Nikaj, Tiran
1944, f. 5-31.
10
Hamiti, Sabri, Kuteli: uni i shumzuar n Albanizma, ASHAK, Prishtin 2009, f. 213222
7

160

STATUSI I TEKSTIT PARATHNS N LETRSIN MODERNE SHQIPE

__________________________________________________________________________

Kutelit, q t tria pseudonime t t njjtit person, dy letrar dhe njri me ngjyres

shkencore - Dr. Teksti titullohet Nj fjal mbi dy shok e mbi veprzn e tyre.
Ajo ka i lidh t tri personazhet, pra 2 poett dhe kritikun jepet n mnyr t
thukt q n faqet e para, jo si prgatitje shkencore, por si thirrje e brendshme.
Prmes procedimesh n pamje t par t thjeshta e t rrjedhshme nga njri fakt te
tjetri autori i parathnies ka realizur procedime tepr komplekse, duke mbivendosur
shkrimin e nj ditari mbi shkrimin me shkrimin e nj udhtimi apo nj
udhprshkrim jo thjesht t kronotopis, por t gjendjes dhe realizimit t shkrimit
n rastin e Kutrulis; si edhe nj mbivendosje mes nj rrfimi personal jetsor me
at shkrimor (lidhur ngusht, deri n gjak e vdekje, me identitetin shkrimor, nj bioshkrim unik identitar n rastin e poetit tjetr, Mitrush Kutelit. Ndrsa, vet gjykim
i Dr. Pas pr ta vjen po aq ngjeshur e poetikisht n pak rreshta, duke shquar
gjmimin e pasionit te njri dhe pikn e lotit te tjetri; ashprsin e nj poetike dhe
fluiditetin e lirizmit te tjetra; t lidhur prbashksisht t dy (e pse jo ather t tre)
nga mistika e toks shqiptare t ciln e dashurojn si njri e tjatri.
Si pr ta ndrlikuar edhe m tej kt marrdhnie krejt atipike q krijohet mes
parathnies thellsisht mistifikuese dhe poemave n vepr, Dr. Pas i propozon
litsit q t rrjeshtoj kt fjaln time n trajt hyrje midis kurioziteteve
letrare, duke vulosur kshtu e duke ia shmangur rastsis leximin e fort fiksional
t saj, statusin e veant t ktij teksti, mbjell me fragmente poezish q do t
rilexohen m pas n poemat e plota dhe duke e br at me sukses pjes integrale t
po ksaj vepre. Nj lexim ose botim i veprs n trsi pa kt parathnie do t ishte i
cunguar. (Por jo i poemave vean).
***
Teksteve prefative t kritikve (pra parathnieve pr t tjert) do tu duhet
t presin gjithashtu vitet 35 44 pr t fituar edhe ndryshimin cilsor t tyre drejt
nj vetdijesimi t tipit kritik, si dhe t rolit t kritikut n vetvete. Na duket
emblematike pr kt periudh ajo q shkruan Lumo Skendo n parathnien e
vllimit poetik Drit dhe hije t Vedat Kokoks11. Kritiku Lumo Skendo
prftimin estetik nuk e lidh vetm me aktin e leximit si shijim, por edhe si shqyrtim
e kuptimsim kritik, duke e ndrlidhur perceptimin estetik me shijimin dhe
njkohsisht me hapjen e horizonteve t reja n njohjen dhe perceptimin e bots.
Mbase na ka hapur shtegun t krijojm nj lumturi pr veten ton. Kritika dhe
(...) n rastin e Kuteli, - shkruan Sabri Hamiti-, sot mund t provohet q autori shfaqet si
un i shumzuar n shum vetje e shum funksione, jo vetm n letrsin e tij autobiografike,
por n gjith veprn e tij fiksionale e jofiksionale, duke prfshir format letrare. Po aty, f.
213
11
Kokona, Vedat. Parathnie n Drit dhe hije, Poema, : Shtpija Botonjse Kristo
Luarasi, Tiran 1939, autor i parathnies Lumo Skendo, f. 9-10.

161

Persida ASLLANI
__________________________________________________________________________

studimi i vjershave nga pikpamja estetike ssht vetm nj gzim ose nj zbavitje
spirituale pr at q e bn. sht dhe nj ndihm pr zgjatimin e kuptimit ton, elje
e dritareve q na rrinin mbyllur.
Shpesh kto parathnie bhen piknisje pr teza t rndsishme n
interpretimin e veprave t autorve. Po sjellim ktu vetm shembullin e parathnies
s shkurtr t At Viktor Volaj pr lirikn e Gjergj Fishts, ku mendimi se nji
gjykim kritik mbi artin lirik t Fishts q nuk merr parasysh poezit e tija me
argument fetar, kishte me ken jo vetm i mangt, por fare i gabuam 12 sht ende
nj tez e rndsishme pune pr studimin e liriks fishtjane.
Nj shqyrtim m vete do t prbnte edhe botimi dhe prezantimi i kujdesshm
q nis ti bhet letrsis arbreshe, ku spikasin ve botimeve n tekstet shkollore
puna e Ziaudin Kodrs13pr Minon e Zef Skiroit Tiran, 1938, dhe Namik
Resulit14 pr Milosaat e De Rads m 1939. N t dy rastet, autort e
parathnieve sillen si kritik dhe historian letrsie, duke synuar nj parathnie t
tipit integral me t dhna nga jeta, veprimtaria e gjer e autorve si patriot,
politikan, gjuhtar etj., t dhna sa m t plota mbi veprn e tyre letrare n
prgjithsi dhe duke u ndalur me kujdes te vepra konkrete e cila shfaqet e
przgjedhur prej t dyve si nj kryevepr e secilit autor. Argumentet pr kt
cilsim jan mirfilli t natyrs kritike, me analiza, prqasje dhe shembuj konkret.
Bie n sy te Ziaudin Kodra edhe qndrimi estetik dhe bindja mbi pavarsin e artit,
ose t s bukurs n art ndaj politiks dhe politiks; ndrsa bie n sy te Resuli nj
krkim i hollsishm pr t prcaktuar elementet e ksaj kryeveprsie te De Rada
prtej krahasimeve t gabuara q ndrmerrnin kritikt e epoks s tij me Gten,
Danten, Shekspirin, Lamartinin, De Musset, etj.
Tashm vihet re qart kristalizimi i nj vetdijeje kritike t mirfillt, e cila
nuk gabojm kur themi se ka gjetur prfaqsuesin e saj m t denj te kontributi
kritik i Mitrush Kutelit. Pikrisht te ky autor nuk rrezikojm po t flasim pr
fenomenin prerfativ (parathns) Kuteli, mbasi shum shpesh harrojm se punimet
e tij m t mira kritike jan pikrisht parathnie me pretendime t thella
profesionale, studimore e kritike. Asnjher m par n botimet shqiptare nj vepr
nuk ishte pajisur me nj parathnie t till strukturuese, me lexime t forta formale
deri t tipit fonologjik dhe me analiza motivesh q i tejkalonin fuqishm ato

12

Fishta, Gjergj, Parathnie n Mrizi i zanavet, komentuem prej A. Viktor Volaj, O. F. M.

- Botim i katrt, Bashklidhur me Vallja e Parrizit, shtypshkroja A. Gj. Fishta . Shkodr
1941, f. V-X
13
Skiroi, Zef, Jeta dhe veprat e poetit me autor Ziaudin Kodra, n Mino, Elegji, komentuar
prej Dr. Ziaudin Kodra, Shtypshkronja Saide, Elbasan 1939, f. V-XVI.
14
De Rada, Jeronim, Jeronim De Rada n Milosaat, pjes t zgjedhura e t komentuara
prej dr. Namik Resulit, Luarasi, Tiran 1938, f. 3-28

162

STATUSI I TEKSTIT PARATHNS N LETRSIN MODERNE SHQIPE

__________________________________________________________________________

patriotiket e sociologjiket tera terre. Kjo sht parathnia pr Poradecin15, e

cila vijon t jet nj nga shtyllat e forta t studimeve lasgushiane, por sht edhe
parathnia panoramike kushtuar Fan Nolit16, veprn e t cilit e prmbledh po ai i
pari n botimet shqiptare. sht i pari Kuteli q vuri re rezonancn stilistikore mes
dy elegjive binjake t Nolit pr Gurakuqin dhe B. Currin dhe fjalimin e Mark
Antonit t Jul Qezarit, i prkthyer po nga Noli; sht po i pari n analizn e par t
letrsis s krahasuar duke prqasur Moisiun e Nolit me Moisiun e de Vinjis,
pr t dal n prfundimin se e shkruar n nj gjuh t nj populli t madh e t
njojtur, kjo vjersh e Nolit ton do ish nj vepr e njohur botrisht. Dhe po n kt
parathnie na vjen edhe nj indicie n trajt pohimi mbi frymzimin q ky stil nolian
ngjall t Kuteli vet, duke folur pr Izedin Kutrulin, pseudonimin e tij te Poemi
Kosovar.
Me tekstet prefative t Kutelit z fill edhe nj dukuri tjetr interesante e
zhvillimeve t kritiks letrare shqipe: zanafilla e polemiks kritike, e cila zhvendoset
nga faqet e parathnieve te ato t shtypit kulturor e letrar shqiptar. Prmes polemiks
dhe debatit kulturor, prmes vnies n sprov e prball njra-tjetrs t metodave,
shkollave, mentaliteteve, interpretimeve e leximeve nga m t larmishmet, mendimi
kritik ecn me shpejtsi drejt pavarsimit dhe emancipimit t tij. Tesktet prefative do
t mund t cilsoheshin (n kushte t nj zhvillimi normal t kulturs dhe shoqris
shqiptare) si themeli i duhur pr ngritjen e ngrehins s pavarur t kritiks letrare
shqipe. Por, tashm historia dhe jo kritika, do t vendos ndryshe.
Pr ta plotsuar me informacion t mtejshm kt panoram t shpejt t
dukuris prefative n letrat moderne shqipe po sjellim ktu nj listim t przgjedhur
t parathnieve q shoqrojn ose prezantojn vepra t letrsis shqipe edhe n
proz e dramaturgji.
Veprat letrare n proz me parathnie t mirfillta:
nga vet autori veojm : Dom Ndoc Nikaj me parathnien e vitit 1913 t
Tak-Tuk: tak-tuk a se Shkodra e rrethuese; Haki Strmilli me parathnien pr
Burgun, m 1935 dhe nj formul prefative interesante pr romanin Sikur tisha
djal, n botimin II t t cilit paraqitet nj dosje me letra dhe artikuj t botuar n
shtypin shqiptar pr veprn; Mehdi Frashri me parathnien pr botimin II t
Nevruzit; Injac Zamputi pr prmbledhjen me novela Zemra njerzish, me
parathnie dhe pasthnie nga vet autori, etj.

15

Poradeci, Lasgush, Fjala e botuesit n Ylli i zemrs, Bukuresht, botues Mitrush Kuteli,
1937, f. 139-175
16
Kuteli, Mitrush, Poeti Fan S. Noli. Vshtrim panoramik n Mall e breng, vjersha, botim
i Mitrush Kutelit, Tiran 1943, f. 3-25

163

Persida ASLLANI
__________________________________________________________________________

Ndr parathniet e shkruara nga kritikt spikasin: parathnia e Vangjo

Nirvans, pseudonim i Vangjel Kos, me titull Romanci i mohimit pr romanin
Pse?! t Sterjo Spasses; Letra nga populli pr romanin e Haki Strmillit;
parathnia e Masar Sopotit pr romanin e Mustafa Greblleshit Gremina e
dashuns; dhe parathnia e Tajar Zavalanit pr prmbledhjen Kur qan e qesh
bilbili t Nonda Bulks.
Veprat letrare n dramatik me parathnie t mirfillta:
nga vet autori jan dhe parathniet thuajse t vetmet e pr rrjedhoj m t
rndsishmet. Ato jan edhe shprehja e par e nj kritike dramaturgjike n
mendimin shqiptar pr shkrimin dramatik. Rendisim: Pasthnia e Fan Nolit pr
botimin e Izraelit e Filistin; Andon Zako ajupi me parathnien pr tragjedin
Burr i dheut; Spiridon Ilo me parathnien e komedis me nj akt Vertet ender;
Kristo Floqi me parathniet pr dramat Fe e kombsi dhe Triumfi i liris; dhe
parathniet e Ethem Haxhiademit me nj shtrirje nga 1924 n 1938 me parathniet
e tragjedive t veta Abeli, Akili, Aleksandri, Diomedi, Pirrua,
Sknderbeu e Ulisi; Haki Strmilli me parathniet pr dramat historike
Dashuni e besnikri, Dibranja e mjerueme; Ndre Zadeja me parathnien dhe
veanrisht me dosjen artikuj kritik mbi vnien n sken t melodrams
Rozafa; Injac Zamputi me parathnien n dramn e tij lirike Damjani Himarjot;
etj.
Prfundime
Parathnia si dukuri prefative e shkrimit ka mbrritur deri n vitet 44
pjekurin e vet, duke ecur drejt nj komunikimi gjithnj e m t integruar me veprn
q shoqron. Linjat e saj jan ose t integruara, si pjes e brendashkruar e sistemit t
veprs, ose t parathnies s plot kritike pr autor tashm t gjykuar t
rndsishm pr letrat dhe trashgimin kulturore, ose t nj kritike hyrse gjykuese
dhe estetike, ose me nj status t ndrmjetm mistifikues dhe fiksional, q e bn
pjes gjithashtu t veprs letrare dhe t pandashme prej saj. Kjo e fundit mbetet dhe
sfida m e bukur n letrat moderne shqipe. Rrugtimi i saj, si dhe i pjess m t
madhe t tipologjive q shqyrtuam do t zhduken thuajse njher e mir mbas viteve
45, gjat periudhs s Realizmit-Socialist, duke shterur disa nga burimet kryesore t
tekstit prefativ: komunikimin e drejtprdrejt, subjektivitetin, analizn formale dhe
gjykimin estetik.

164

Albulena BLAKAJ
STUDIUESIT SHQIPTAR MBI GOETHE-N
Goethe sht nj ndr shkrimtart m t rndsishm, vepra e t cilit ishte me
ndikim t madh n letrsin botrore, term ky i cili n fakt pr her t par sht
prdorur nga vet ai. Romani i tij i njohur i periudhs s Sturm und Drangut,
Vuajtjet e Verterit t ri i cili e bri yll t letrsis botrore, shum shpejt u
prkthye n shum gjuh t bots, duke mbrrir deri n Kin e Japoni dhe u b,
ndoshta, bestseller-i i par botror. Romanin q e shkroi vetm brenda pak javsh
(mes shkurtit e prillit t vitit 1774 dhe) u b nj ndr sukseset m t mdha letrare
t t gjitha kohve1. Aq shum buj bri ky roman, sa q pr nj koh t gjat,
megjithse tashm kishte shkruar edhe vepra madhore si ishte Fausti, Goethe n
shumicn e vendeve t bots mbeti i njohur si autori i Verterit. U desh t kaloj ca
koh t kuptohej e vlersohej vepra e tij dhe t zinte vendin e merituar n letrsi.
Fat t ngjashm pati Goethe edhe n letrsin shqipe.
Gazetaria, gjegjsisht publicistika shqipe, fillimet e veta i ka relativisht t
vona. Fillon me fletoren e J. de Rads Lalbaneze ditalia (shqiptari i italis),
themeluar m 1848, vijon me Ifoni tis alvanias (Zri i shqiptarit) t Anastas
Kulluriotit, kurse nivelin me serioz e arrin po ashtu me J. de Radn dhe revistn e
tij Fiamuri i Arbnit dhe tutje me revistn Albaina t Faik Konics 1897-1909,
dal n Bruksel e Londr dhe Shqipria e Visar Dodanit q dilte n Bukuresht.
Ndoshta, edhe ktu do t duhej krkuar pr ndonj prkthim, ndonj prmendje,
ndonj analiz a gjurm t veprs e emrit t madh t J.. Gtes te autort shqiptar.
Ktu vendose at pjesn e shkrimit n 1898?
Dika e ngjashme sht tema e punimit me t cilin po paraqitem ktu.
Te Shqipria e Dodanit, m 15 janar 1898, sht botuar nj artikull pr
Goethen, (q mund t jet i pari te shqiptart) pa emr autori, por me inicialet R.N.
Autori jep t dhna t rndsishme pr jetn e veprimtarin e Goethes, por do ta
veoj edhe ai erther-in, si vepr t dgjuar. Prmend edhe Hermanin e
Dorothean, ep i cili, si do t shohim, do t vlersohet edhe nga studiuesit e
mvonshm shqiptar. Autori nuk l pa e prmendur se Goethe vdiq duke krkuar
m shum drit. Duke e krahasuar Goethen me Shekspirin, vlerson se vepra e tij
1

Demokratia, Nr. 348, Gjirokastr, 24 Shtator 1932, Fq. 1.

165

Albulena BLAKAJ
__________________________________________________________________________

rron dhe ka pr t rrojtur pr kombin gjerman, i cili i ka ngritur monument njeriut,

idet e t cilit tregojn madhshtin e mendjes gjermane.
T shumta do t jen poezit e Goethes t prkthyera n shqip dhe emrat e
studiuesve shqiptar q do t merren me Goethen e veprn e tij n vitet n vijim. Pr
shkak t kohs s shkurtr q kemi n dispozicion me kt rast, do t ndalem shkurt
vetm te viti 1932, q m bri prshtypje pr shkak t numrit t madh t shkrimeve
pr Goethen me rastin e 100- vjetorit t vdekjes s tij.
Shumica prej tyre, e q jan shkrime e prkthime poezish nga, si i quan
kryeredaktori: pena shqiptare t radhs s par si: At Gjergj Fishta, At Vinenc
Prennushi, D. Lazr Shantoja, Kostaq Cipo, Branko Merxhani, At Fulvio
Cordignano e Dr. Kristo Maloki, jan t bindur n dimensionin kolosal t figurs e
veprs s Gtes, t cilin e quajn Gjysm- Perndi e Weimar-it, e GJENI
UNIVERSALE (vepra e t cilit sht shum e gjer, e till q vetm volume e
volume mund ta shfaqin).
Sepse: GOETHE-ja sht nj bot e tr, jo vetm POET, por edhe
MENDUES, duke mos u knaqur vetm t faqij n form fare t pastr e t
ngjyruar dhe harmonike ndjenjat e tij t thella e t shuma, po duke u prpjekur t
sgjidhij edhe problemet m t larta t jets e t vdekjes.2 M tutje, Gten si
profesionist t pashoq n artin e tij, s bashku me njeriun e shkencs e gjurmues t
palodhshm t mistereve t natyrs, njeri t veprimit, politikan, diplomat, drejtor
teatri e gazetar, e vj: n shkall t Homerit, Dante-s dhe Shakespeare-it, i t
cilvet sht nj zingjir i pa-kputur [...].
Qysh n shkrimet e para e deri te studimet e viteve t fundit, nga studiuesit
shqiptar Goethe sht radhitur krahas Homerit, Dantes e Shekspirit. Kt e vrejm
q n shkrimet e vitit 1932 e m von edhe te Sknder Luarasi, Aleks Buda etj.
(Numri m i madh i shkrimeve) Nj numr i madh shkrimesh sht botuar te
revista DEMOKRATIA (Gjirokastr) n t ciln zbatohej utopia e re e neoshqiptarisms, si e quan Branko Merxhani qysh m 1929. Shkrimet u botuan nn
citatin e Goethes Jemi pjestar t nje brezi qe mundohet te dale nga errsira n
drite - GOETHE, e q njhersh sht edhe porosia q bartin shumica e shkrimeve
pr Gten, figura e vepra e s cilit merret si shembull n t cilin do t duhej t
bazohej shoqria shqiptare n rrugn e saj drejt zhvillimit. sht e zshme thirrja e
intelektualve shqiptar t kohs drejtuar udhheqsve t shtetit, pr t marr si
shembull nj Karl August, si ai i Vajmarit, i cili diti t afroj nj kolos si Gte e ta
bj emrin e dukatit, e besa edhe t tijin vet t pavdekshm, ather kur emra shum
m t mdhenj u zhdukn nga kujtesa e popullit a e popujve. Nj thirrje q prmes
veprave t emrave t mdhenj si Gte t marrin msim n perfeksionimin edhe t
2

Merxhani, Branko: GOETHE, si nj pralle, Demokratia, Nr. 348, Gjirokastr, 24 Shtator

1932, Fq. 3.

166

STUDIUESIT SHQIPTAR MBI GOETHE-N

__________________________________________________________________________

kulturs son dhe formimin e nj qytetrimi far i duhet nj Shqiprie t re.

Intelektualt e kohs, duke e ditur se Njohja e prvetsimi i veprs s t mdhenjve
t mendimit e t artit kurdoher sht nj ngjarje e shnuar pr jetn kulturore t
popujve t bots, krkojn q edhe shqiptart t ken t prkthyer nj vepr si
Verteri. Kshtu shkruan Branko Merxhani p.sh. i cili tregon ta ket pasur e ta ket
lexuar n origjinal qysh si i ri.
Ai shkruan (Branko Merxhani): Ska mbetur gjuh, as evropiane as aziatike
q t mos ket erther-in e sai. Akoma edhe erther-i i Qinezvet sht tani
100 vjear. Gjer sot jan shtypur n kohra t ndryshme m se pesembedhiet
prkthime qineze, vepra shum literatesh. E vetmja gjuh qe ska erther, e
vetmja djalri, brenda ne tere boten e diture ose gjysmake qe rron pa kete libre te
shenjte te mallngjimit nierzor-sentimental, sht gjuha shqipe dhe djalria
shqipetare.3
Branko Merxhani e merr si shembull Goethen e niset nga ai, sepse konsideron
se ai u b i madh, jo vetm pr hir t virtyteve t veta artistike, por pr shkak t
vals s furtuns s brendshme, mendimit realist e veprimit idealistik. Si shembull
e merr Gten, edhe sepse konsideron, se me Faustin e kapi m mir se gjithkush
kuptimin e jets njerzore. dhe citon vargje nga fjalt e fundit t Faustit:
Nur der verdient sich Freiheit und das Leben,
Der tglich sie erobern muss. 4
E meriton lirin dhe jetn,
Vetm ai q i duhet prdit ta fitoj
Dhe udha jon sapo nis sht porosia e fundit e B. Merxhanit, drejtuar
lexuesve shqiptar.
Ndrsa, Dr. Krist Maloki Goethen e quan kryendrues t kulturs s
pavdekshme gjermane. Dr. Maloki nuk e fsheh dshirn q atdheu i tij t jet nn
hijen e t bhet si Vajmari, por mbetet me shpresn se me rastin e 200-vjetorit t
lindjes s Gtes, t cilin ai e quan olimpiku gjerman, m 1949, t filloj edhe ner ne
nj prlindje kulturore, t prhapet i mallshm goethean, e t na mloj nj hieje
eimar-jane shqiptare !
I po t njjtit vit, pra 1932, sht edhe nj shkrim i At Gjergj Fishts t cilin e
boton pr Goethen dhe kryeveprn e tij Faustin (e t cilin do t doja ta veoja me
kt rast). Prvec lavdit, shkrimi prmban edhe shum kritika t ashpra pr autorin e
Faustit, n t cilat vrehet formimi religjioz i shkrimtarit ton, do t thot edhe
njerzor dhe kryesisht npr kt dritare ai e vzhgon Faustin e Gtes dhe
personazhet e tij. Personazhet e Faustit ai sheh si njerz t gjall, q bjn kontrata
3

E meriton lirin dhe jetn,

Vetm ai q i duhet prdit ta fitoj (Perkthimi im A.B.)
4
Gjergj Fishta, N ras t Qindvjetorit t WOLFANGUT GOETHE (1832-1932), Hylli i
drits , nr 6, Shkodr, Shtypshkroja franeskane, 1932, f. 273.

167

Albulena BLAKAJ
__________________________________________________________________________

t liga, pr pun po ashtu t liga, prandaj edhe i gjykon ashpr t dy palt, autorin
dhe personazhet. Do t thot, ai piknisje t shqyrtimit t vet e ka prmbajtjen e
veprs dhe karakteret e po ashtu edhe raportet e ndrmjetvetme t tyre. Ai i heq nga
lista e protagonistve edhe Faustin edhe Mefistofelin dhe e quan kryeprotagonist
Margeritn, shkaku i psimeve q i ka kjo nga etjet jetsore t Faustit dhe kontrats
q ka me Mefiston. Fishta e gjykon me emocione e me parime religjioze e jetsore
krejt kt bot protagonistsh. Ai indinjohet nga sjelljet e tyre. Nuk do tia dij q
poeti i madh gjerman mund ta kishte pikrisht kt synim t veprs s vet, pra t
zgjoj ndjenja t caktuara refuzimi te lexuesit e vet t shumt, a ndoshta edhe t
plqimit te ndonj pjes e vogl e tyre. Pra, Fishta nuk del n terrenin e artit, t
realizimit letrar t veprs s Gtes, por kryesisht sht nj kritik sociale. Sepse,
edhe tragjedia antike, por edhe vet veprat e Shekspirit jan t mbushura prplot me
veprime negative t personazheve, me thika, me shpata, me therrje, me helmime, me
heqje kokash madje edhe brenda familjeve dhe ato nxisin prjetime t fuqishme te
lexuesit e sidomos te shikuesit n teatr. Pra, duhet t nxisin at q autort e antiks
e quajtn katarsis.
Mirpo, shkrimi, prkundr ktyre kritikave pr veprn, prmban edhe
vlersime q shkojn n superlativ pr kt poem t uditshem t cilin pohon ta
ket lexuar si nntmbdhjet vjear e t cilin e kishte konsideruar si typin estetik
ma t perkryemin nder ato literatyra modern q njihte dhe, meqnse ishte koha
kur ai vet kishte filluar t merrej me letrsi, kt dram e kishte pasur shembull dhe
ishte munduar t prkthej n shqip pjes t saj qi ma fort thekshin fantazin teme
dhe mundohej edhe vet t krijoj nj vepr t till n shqip: me nji Faust temin
shqyptar, me nji Mefistofeles tjeter- her me bryna e cub, her me bisht e shyt- me
nji Margerit shqyptare e me nji mij tjer djemen, shtriga e shtrigaj e gryka ferri e
net Valpurge, e sdij shka tjeter.
Vlersimi i madh q kishte pr Goethen dhe kryeveprn e tij Faustin e q e
shtyri t provoj t krijoj nj vepr n shqip si ajo e Goethes, t ciln, si citohet
m sipr, e kishte konsideruar si modelin m t prkryer, nuk i pati sukses, sepse t
gjitha idet i shkonin huq, pasi q, si shkruan: magazja e truvet t mi ishte si nji
duqan bakalli hor kundruell asaj magazes s truvet t olfangut Goethe...5
Vlersimi i lart q shkrimtari yn ka pr Goethen vrehet qart edhe n fjalt
q shkruan n vijim: nieri mendjet fort t holl e kthellt- skjyrtuese, me nji
kultur t hapt, sa me perfaqsue aj vetun t gjith kulturen e perparimin gjytetnuer
t kohve t veta. Ma teper m dan se ka pas nji fort t thekshme shije estetike per
Arte t Bukura, sa me e krahasue me klasik ma t mdhaj grek e latin t kohvet t

Po aty, f. 275

168

STUDIUESIT SHQIPTAR MBI GOETHE-N

__________________________________________________________________________

vjetra; pse edhe kurrkush auktor tjeter i gjuhvet t reja nuk m dn se shpreh
mendimin e vet ma kjart e me fjal ma t prshtatshme se ky 6
Duhet t thuhet se nj shkrim mbi Goethen si ky i At Gjergj Fishts, me tone
t ashpra pr veprn e Goethes, mund t jet shembulli i vetm n letrsin shqipe.
Por, jan t shumta n letrsin shqipe studimet t cilat e vlersojn Goethen dhe
veprn e tij me shum ndikim dhe shum t rndsishme dhe e vendosin Goethen,
si u tha m sipr, krahas autorve m t mdhenj t letrsis botrore.
Vepra voluminoze e Goethes (Prmbledhja e par e veprs s Gtes, e njohur
si i ashtuquajturi Botim i Vajmarit, bashk me ditart e tij dhe nj pjese t
letrkmbimit, prbhet nga gati 150 vllime7.), e prfshir n pothuaj 150 vllime,
sht mjaft e prkthyer n shqip. Ajo sht prkthyer, botuar, riprkthyer e ribotuar
disa her. Pothuajse do botim e prcjell ndonj studim i shkurtr pr veprn e
Goethes br nga vet prkthyesit si: Dom Lazr Shantoja, Sknder Luarasi,
Shptim uka, , apo edhe nga emra si Prof. Aleks Buda e Prof. Hasan Mekuli.
Sknder Luarasi: N parathnien e Faust-it, Sknder Luarasi qysh n
fjalin e par na e shpalos mendimin pr autorin gjerman: Johan olfgang Goethe
(Gte), m i madhi shkrimtar gjerman e nj nga m t mdhenjt e gjith kohve,
[]8, apo m tutje: Ai ishte m i madhi ndr letrart gjerman, ishte nj diell q
ndioi e do t ndioj npr shekuj9.
Kur flet pr krijimtarin e Goethes, Luarasi ndalet veanrisht te kryevepra e
tij Faust-i, t cilin Gteja e huazoi nga folklori mesjetar, por si edhe t gjith
materien, e pasuroi me kuptime t rndsishme filozofike, duke shprehur kshtu
aftsit kulmore krijuese t mjeshtrit t madh. Goethe t ket gjetur rast pr t
paraqitur nj tabllo t gjer t jets kulturore e historike t bots antike, duke
prdorur figura t mitologjis, t cilave u jep kuptime alegorike e shpesh origjinale.
N kt dram ka arritur t krijoj tablo madhshtore, duke e br at t jet nj
tragjedi e dram, poezi e poem e mrekullueshme, e krahasueshme me veprat e
Homerit, Sofokliut, Dante Aligierit dhe t Shakespear-it.
Me vlersimin e artit t Goethes si art i holl i nj prej kryemjeshtrve t
letrsis botrore dhe veprs si t rrall e me nj begati t till mejtimi e t
vrtetash, aq zra ndjenjash t thella sa n kt kozmos t ankthit t pasionuar

Lange, Victor: Johann Wolfgang Goethe, n: Deutsche Dichter, Band 4, Sturm und Drang,
Klassik, Philip Reclam jun., Stuttgart, 1997, fq. 106.
7
Luarasi Sknder,: J.V. Gte dhe kryevepra e tij Faust, te Gte, J. V. (1999): Fausti,
Argeta-LMG, Tiran. fq, 7.
8
Luarasi Sknder,: J.V. Gte dhe kryevepra e tij Faust, te Gte, J. V. (1999): Fausti,
Argeta-LMG, Tiran. fq, 12.
9
Vepr e cituar, fq. 28.

169

Albulena BLAKAJ
__________________________________________________________________________

njerzor!10, shqipruesi Sknder Luarasi, q e solli i pari t plot kt vepr n

shqip, e l at n duar t lexuesve shqiptar.
Shqipruesi tjetr i Faustit t Goethes, Shptim Cuka, (i cili shkruan pr
Gten dhe teatrin e tij,) konsideron se pikrisht shkrirja e karakteristikave q e
prbjn Goethen, pra artisti gjenial, mendimtari i thell dhe krkuesi shkencor i
apasionuar, e bjn at t jet aq unik. Goethe vlersohet si gjeni krijues, i cili n t
gjitha fushat e puns krijonte me t njejtin zell, meq ishte gjithnj n krkim t s
vrtets, t qensishmes n natyr dhe shoqrin njerzore dhe t prsosmris s
vetvetes. Pr dallim nga t tjert, uka shprehet se rrufeja gtiane shprthen me
daljen e Gecit t Berlihingenit, m 1773. Sepse, megjithse n at koh Goethe
ishte poet i ri n t njzetat, Shptim uka e quan t jet br figur sunduese dhe
prfaqsuesi m autentik i letrsis gjermane,
Ashtu sikurse filozofia gjermane arriti, n personin e Hegelit, n prag t
interpretimit dialektik materialist t bots, edhe letrsia gjermane arriti n
personazhin e Gtes, n prag t shtrimit t shtjes s madhe t zhvillimit t
emancipuar t shoqris njerzore.11
Parathnien pr veprn dramatike t J. V. Goethes Shptim uka e
prfundon me vlersimin se vepra e Goethes nga temat e lirimit e unitetit t
kombit kalon n ato t lirimit e zhvillimit t lir human t qytetarit e kishte si
ideal qllimin m t lart q ka formuluar shoqria njerzore: afirmimi i Njeriut t
emancipuar.
Prof. Hasan Mekuli, i cili shkroi nj pasthnie pr romanin Vuajtjet e
Verterit t ri, t prkthyer nga Fatos Arapi e t botuar n Prishtin (1969), e
konsideron Goethen poet gjenial, i cili qysh se sht paraqitur n letrsin gjermane,
njkohsisht ka zn vend t shquar edhe n letrsin botrore. Secila nga veprat e
tij do t duhej t prcillej nga ndonj koment, shpjegime a t dhna, t
domosdoshme pr t kuptuarit m qensor t veprs dhe mendimit t tij. Njhersh
Goethen e konsideron autor i shquar i letrsis botrore t cilin me plot arsye
duhet tja afrojm lexuesit tan.
Prof. Mekuli, m tutje, prkrah mendimin q ka mbretruar kudo q sht
shkruar pr Goethen, se ai ka qen dhe sht figura padyshim m e madhe dhe m
interesante, m e plot dhe m e gjithanshme e poetit n tr letrsin gjermane:
poet me talent hyjnor, me shkathtsi e dije enciklopedike, mendimtar origjinal dhe
fuqiplot, dijetar i shquar dhe njeri veprimtarie t gjer e t shumnduarshme etj.
Vlersimi kulmon n rreshtat ku Mekuli e cilson Goethen si figur vigane
dhe m t shquar t letrsis gjermane dhe shton se: askush, as para e as pas tij, n
kt letrrsi nuk e arriti gjenialitetin dhe talentin e tij, poetik, nivelin e lart t artit
10

uka, Shptim: Gteja dhe teatri i tij, n J. V. Gte: Vepra t zgjedhura 2, Rilindja,
Prishtin, 1988, fq. 14.
11
Agim Vinca, Struktura e zhvillimit t poezis shqipe (1945 1980), Prishtin, 1997, f. 312.

170

STUDIUESIT SHQIPTAR MBI GOETHE-N

__________________________________________________________________________

t tij letrar dhe famn e tij botrore, ndonse letrsia gjermane ka patur dhe ka edhe
nj varg letrarsh t tjer t shquar, t cilt po ashtu i njeh mbar bota.
Studimin t cilin m tutje do ta vazhdoj me analiz t veprave t Goethes,
Prof. Mekuli e nis me veprn q e bri Goethen ta meritoj vlersimin e msiprm.
Nivelin e lart dhe pavdeksin e emrit t Goethes, por duke mos i ln anash as
veprat e tjera t tij, sipas Prof. Mekulit, ia siguroi tragjedia e Faustit, q sht
kryevepr e tij dhe nj nga kryeveprat e letrsis botrore.
Prof. Dr. Aleks Buda: Botimi i shqiprimit t par t plot t Faustit, si
parathnie ka nj shkrim t shklqyer t studiuesit t njohur dhe kryetarit
shumvjear t Akademis s Shkencave e Arteve t Shqipris, Prof. Dr. Aleks
Buda. Ky njhersh edhe pr nga volumi, sht m i madhi nga t gjitha shkrimet e
deritanishme n shqip pr veprn e Gtes.
Prof. Buda, Johann olfgang Goethen e cilson si poetin m t madh
kombtar gjerman dhe nj nga figurat m universale t letrsis klasike botrore,
kolosi i mendimit e i poezis. Ishte nj nga mendjet e mdha universale, emri i t
cilit rreshtohet n panteonin e njerzimit krahas gjenive t poezis botrore- prkrah
nj Homeri, nj Danteje, Shekspiri, emra q shnojn epoka kulmore n kulturn e
kombeve, n kulturn e bots. Prandaj, konsideron prof. A. Buda, veprat e ktilla
madhore t kulturs, bhen nj fitore (edhe pse nganjher e trthort) e lufts pr
drit e emancipim e popujve tjer, sado e largt n koh e hapsir, kur ajo
prvetsohet prej tyre.
Prmes prkthimit e pranimit t veprave nga fusha e nga kultura t ndryshme,
bhet realitet ajo ndrr shekullore e brezave pr t br pron t veten ka m t
mir e m t vyer patn krijuar gjat shekujve popujt e bots ..., shkruan m tutje
A. Buda.
Edhe Prof. Buda e konsideron Faustin si veprn m madhore t jets s
Goethes n t ciln ai bn zgjidhjen filozofike t problemit t madh t s ardhmes s
shoqris njerzore e brenda saj t njeriut t veant. Goethe e konsideroi jetn e tij
t gjat si nj dhurat q i lejoi prfundimin e Faustit, prandaj po e prmbyll kt
kumtes dhe me mendimin e Profesorit ton t nderuar se: Ky Faust q po vdiste n
kt vizion lumturie ishte Gtja vet q i ndahej ksaj bote pak koh pasi kishte
mbaruar Faustin., po e prmbylli kt kumtes.

Literatura
1. Buda, Aleks (1988). Hyrje, n J. V. Gte: Vepra t zgjedhura I, Fausti,
Rilindja, Prishtin.
2. uka, Shptim (1988). Gteja dhe teatri i tij, n J. V. Gte: Vepra t
zgjedhura 2, Rilindja, Prishtin.
3. Demokratia, Nr. 348, Gjirokastr, 24 Shtator 1932.

171

Albulena BLAKAJ
__________________________________________________________________________

4. Gte, Johan Volfgang (1969). Vuajtjet e Verterit t ri, Rilindja,

Prishtin.
5. Gjergj Fishta, (1932). N ras t Qindvjetorit t OLFANGUT GOETHE
(1832-1932), Hylli i drits , nr. 6, Shkodr, Shtypshkroja franeskane.
6. Lange, Victor (1997). Johann olfgang Goethe, n: Deutsche Dichter,
Band 4, Sturm und Drang, Klassik, Philip Reclam jun., Stuttgart.
7. Luarasi, Sknder (1999). J.V. Gte dhe kryevepra e tij Faust, te Gte, J.
V.: Fausti, Argeta-LMG, Tiran.
8. Merxhani, Branko (1932). GOETHE, si nj prall, Demokratia, Nr. 348,
Gjirokastr, 24 Shtator.

172

Arben HOXHA
METODAT LETRARE DHE KONTEKSTET METODOLOGJIKE
Hyrje
Q t kuptohet m drejt rndsia apo parndsia e nj metode, q t kuptohet
m drejt se a prmban ajo ndonj parim t prgjithshm parashikimi, pa t cilin
shkenca do t ishte e verbt, sht e nevojshme q t hulumtohet raporti i
kategorive metodologjike: i analizs, i sintezs, i hipotezave etj.; me kategorit e
metodave t zbatuara, si: cilsia, sasia, lidhja, uniteti, kontradikta etj.
N kt punim do t trajtojm raportin e kategorive t metodave me kategorit
e metodologjive t zbatuara n praktikn e shkencs letrare shqiptare me qllim q
t hedhim drit mbi fuqin apo dobsin e metodave dhe modeleve metodologjike
brenda t cilave ato kan vepruar, mbi rndsin apo parndsin e shtjeve q ato
kan zgjidhur.
Gjedhet e metodave sipas karakterit
Shkenca sht prodhuar nga njeriu dhe i shrben njeriut. Si shkencat natyrore
ashtu edha ato shoqrore jan n funksion t zgjerimit t mundsive t t qenit t tij
n bot. Vrtetsin e nj postulati t till filozoft e shkencs e deduktojn me
konstatimin se, edhe pse shkencat natyrore objekt t vetin e kan natyrn, ato
natyrn e shohin si objekt t problemeve t njerzimit, ndrkaq shkencat shoqrore
kontribuojn q vetdija njerzore t ngrihet, si do t thoshte Hegeli, n shkall
absolute pr krijimin e njeriut shpirtror n bot.
Shtjellimin e tems bosht t ktij seminari Studimet letrare shqiptare jam i
pirur ta vshtroj n kontekstin e nj hipoteze t till: sa shkenca letrare shqiptare, si
fush e veant e aktivitetit intelektual ka arritur t krijoj botn shpirtrore t
njeriut ton dhe t krijoj njeriun ton shpirtror n bot? Sa ajo ka arritur t
zhvilloj sistemin e komunikimit dhe t kulturs artistike si pjes prbre e atij
sistemi dhe si dimension i bots shpirtrore shqiptare? Cila sht cilsia e raportit
ndrmjet mjeteve (kategorive, koncepteve, metodave, modeleve metodologjike) me
qllimet (epistemologjike, historike, kultorologjike, shoqrore, politike, kombtare)
t shkencs letrare shqiptare?

173

Arben HOXHA
__________________________________________________________________________

Objekti problemor i ngritur ktu shtron dilemn rreth mnyrs se si shkenca

letrare shqiptare e ka ekzaminuar objektin e vet, ekzistencn dhe mnyrn e
ekzistencs s tij.
Gjat gjysms s dyt t shek XX, n varsi prej fushveprimit t vizionit
integral pr letrsin apo atij partikular, e kjo domethn se varsisht nga ajo se
letrsia shqipe do t trajtohet si letrsi e njsishme apo si letrsi e ndar sipas zonave
administrativo-politike dhe kufijve shtetror, individt dhe grupet shkencore n
kritikn letrare shqipe do t pranojn apo prthithin ato metoda, teori dhe kritere
vlersuese n masn q ato do t jen n prputhje me strukturn e ktyre dy
vizioneve. Pozicionimi i subjekteve njohse ndaj vizioneve t tilla ta prcaktojn
edhe qndrimin e tyre ndaj statusit epistemologjik q ata do tu japin metodave q
do t zbatojn: status gnoseologjik apo status relativisht t pavarur ontologjik.
N shkencn letrare shqiptare jan dy gjedhe metodash mbizotruese, t cilat
do t reflektojn mbi aspekte t veanta t objektit njohs letrar: metodat e karakterit
pozitivist dhe ato t karakterit antipozitivist. Metodat e karakterit t par do t jen
refleksion ndaj aspektit gnoseologjik t objektit t njohjes letrare, prandaj ato do t
operojn me kategori gnoseologjike, si: e vrteta e fakteve, prmbajtja (e jashtme),
shtjellimi, prshkrimi etj. Ndrsa metodat e karakterit antipozitivist si refleksion
ndaj aspektit ontologjik t objektit t njohjes letrare, do t operojn me kategori
ontologjike e aksiologjike: si cilsia, uniteti, kontradikta, lvizja, raporti, vlera etj.
N rastin e par metodat, pr shkak se do t konceptohen si nj reflektim i lvizjes
dhe i substancs s objektit njohs, do t ken karakter gnoseologjik objektiv, ndrsa
n rastin e dyt, pr shkak se substanca e objektit njohs do t vshtrohet nprmjet
manifestimeve t saj, metodat do t jen t karakterit relativisht t pavarur
ontologjist n raport me objektin e njohjes letrare.
Raporti ndrmjet kategorive t metodave dhe metodologjive
Pr shkak se kategorit ontologjike dhe gnoseologjike jan lidhur me ato
metodologjike, si: analizn, sintezn, induksionin, formimin e koncepteve,
hipotezave etj.; n praktikn e shkencs letrare shqiptare efekteshmria,
qndrueshmria apo dobsia e metodave do t prcaktohet prej marrdhnies q
kategorit e tyre do t ndrtojn me kategorit e modeleve metodologjike brenda t
cilave ato do t operojn. Raportet e kategorive t metodave me kategorit
metodologjike brenda modeleve metodologjike do ta prcaktojn edhe volumin e
prmbajtjes s tyre informative rreth objektit t njohjes.
N shkencn letrare shqiptare metodat e karakterit pozitivist duke operuar me
kategorin e prshkrimit dhe t vrtets s fakteve nuk do t arrij t ket vend pr
nj hipotez, e cila do t prmbante nj parim t prgjithshm parashkrimi. Ndrkaq,
metoda e karakterit neopozitivist e antipozitivist duke operuar me kategorin e
174

METODAT LETRARE DHE KONTEKSTET METODOLOGJIKE

__________________________________________________________________________

shtjellimit dhe analizs nuk do t lr vend pr nj parim zgjedhjeje, pr nj ligj,

nprmjet t cilit do t dallohet ajo q sht e rndsishme nga ajo q sht e
parndsishme pr konstitucionin e kulturs artistike letrare shqiptare dhe pr
cilsin e bots shpirtrore shqiptare. Metodat e tilla n kuadr t strukturs s
shkencs letrare shqiptare nuk do t ken karakter t prgjithshm dhe
gjithprfshirs, n t vrtet ato do t jen fragmentare dhe t pjesshme. sht kjo
arsyeja q nprmjet metodave t karakterit ntipozitivist, t cilat zbatimin e vet do ta
gjejn n tipin e kritiks imanentiste, krijohet prshtypja se do vepr e botuar n
letrsin ton ka br revolucion n sistemin letrar shqiptar, n kulturn artistike
letrare dhe n shijen estetike t lexuesit.
Vllimin e madh t lnds, si jan prcaktimi i ligjeve t zhvillimit t
strukturave t caktuara, nuk mund ta prballoj vllimi i vogl i sistemit t nj
metode induktive, vllimi i fuqive zotruese i s cils nuk mund ti tejkaloj kufijt
e vllimit t vetive t caktuara t nj objekti njohs. Nprmjet metods induktive t
karakterit antipozitivist e neopozitivist, n shkencn letrare shqiptare, bie fjala, nj
poezi do t trajtohet n rrafshin tematik, n rrafshin e figuracionit poetik etj., por se
prej nj analize t till nuk do t mund t nxirren konkluzione gjeneralizuese pr
origjinn, lvizjen dhe kahen e zhvillimit t rryms, drejtimit, apo formacionit
stilistik s cils ajo poezi i takon, apo edhe t rolit t nj vepre (poezie) n kt
proces, ose kur ato do t nxirren, do t jen krejtsisht t gabuara. Nj dukuri t till
n kuadr t kritiks letrare shqipe do ta hasim te kritika e cila do t zbatohet sipas
sistemit epistemik imanent t llojit tematik-subjektivist, n t vrtet t sistemit
epistemik neopozitivist.
Metoda induktive dhe sistemi epistemik letrar
Ligji i raportit t ndrvarsis ndrmjet lnds dhe qllimeve t metodave
sht i njjt edhe kur sht fjala pr raportin ndrmjet kategorive themelore me
parimet themelore t metodave. N shkencn letrare shqiptare, jo rrall, parimit t
totalitetit t nj metode do t pretendohet ti prgjigjet me kategorin e pjess, dhe
anasjelltas; parimit t zhvillimit apo t historicizmit do t pretendohet ti prgjigjet
me kategori antihistoriciste t metodave imanente. N praktikn e shkencs letrare,
jo rrall, ndodh q nj metod induktive t ngarkohet me detyra operuese brenda
kuadrit t logjiks deduktive. Nj procedim i till alogjik do t prodhoj
konsekuenca logjike n raportin e zhdrejt q do t vendoset ndrmjet kategorive
operuese t metodave dhe kategorive operuese t modeleve metodologjike brenda s
cilave do t veproj ajo metod.
Aspirata t tilla q t arrihen sinteza duke operuar vetm me instrumentin
metodologjik t analizs tematike n praktikn e mendimit kritik letrar do t
fuqizohen gjat viteve 70-t n Kosov nga kritika tematike, e cila, m von, do t
175

Arben HOXHA
__________________________________________________________________________

pretendoj t hartoj histori t letrsis shqipe, histori kjo n t ciln De Rada do t

trajtohet si avangardisti i par shqiptar (mjer pr avangardn evropiane), ku Fishta,
Haxhiademi etj, do t trajtohen si shkrimtar modern, ku n baz t kategorive t
nacionalizimit, si ideologji, shkrimtart do t klasifikohen n shkrimtar t etnis
dhe n shkrimtar t ideologjis klasore, n shkrimtar nacional dhe jonacional,
(pr analogji t theksojm se diktatura komuniste e udhhequr nga ideologjia klasore
shkrimtart i ndante n shkrimtar klasor dhe joklasor, n patriot socialist dhe
tradhtar revizionist) etj.
Kritika letrare shqipe, e cila do t bazohet n sistemin epistemik imanent me
baz metodat e karakterit antipozitivist e neopozitisist, duke pasur pr lnd
hulumtimi analizn parciale t karakteristikave dhe vetive t trsis, si e till, nuk
do t arrij ti shrbej procesit epistemologjik t njohjes letrare nga analiza n
sintez. Nprmjet analizs, si mjet metodologjik, lnda do t mund t hulumtohet si
trsi ose t hulumtohet vetm ndonj tipar i saj. N qoft se sipas lnds s
hulumtimit analiza sht trsore, ather ajo do t mund ta kryej funksionin e
kalimit kualitativ nga metoda analitike n metodn sintetike t hulumtimit. Si
metod kalimtare, ajo ashtu do t jet parakusht i deduksionit q e mundson
analizn, veprim ky metodologjik i cili nuk do t mund t arrihet nprmjet
metodave t tjera.
Analiza parciale, e cila duke pasur pr kriter t lnds s hulumtimit t saj
prmbajtjen (si pjes e trsis s veprs letrare), pavarsisht mundsive q ajo do t
ket pr t deprtuar n thellsin dhe gjersin e objektit t vet, nuk do t arrij ta
prcaktoj thelbin e vrtet t veprs pr shkak se nuk do t jet e aft ta njoh
formn si prcaktuese t prmbajtjes. Rrjedhimisht, analiza e till do t jet e paaft
q ta krijoj lidhjen ndrmjet metods analitike dhe asaj sintetike deduktive.
Rrjedhimisht, ajo nuk do t mund t jap nj pamje t plot pr lindjen, zhvillimin,
strukturat dhe proceset mbizotruese me perspektiv historike pr zhvillimin e
letrsis shqipe, si dhe nuk do t jet e aft ta zotroj tendencn me perspektiv
historike t proceseve, fenomeneve dhe strukturave letrare.
Prfundim
Metoda n kuptimin e saj t gjer sht mnyra me t ciln ne ndjekim
karakterin e nj objekti njohs, mnyrn e ekzistencs dhe vlers s tij. Mnyra e
ekzistimit t objektit e prcakton mnyrn e krkimit t tij. Kjo do t thot se metoda
e krkimit t nj objekti njohjs prcaktohen prej natyrs s vet objektit. Prcaktimi
n zgjedhjen ndaj metods prcaktohet nga qenia etike e subjektit njohs: nga etika
profesionale dhe nga etika metodologjike, si manifestim i st pars. T prcaktohesh
pr zgjedhjen e metods do t thot, q nprmjet saj ta zgjedhsh veten dhe ta
shfaqsh at.
176

METODAT LETRARE DHE KONTEKSTET METODOLOGJIKE

__________________________________________________________________________

Shkenca letrare shqiptare sot nuk lngon nga mungesa e lnds (disiplinave) e
as mjeteve (metodave, teorive, metodologjive). Prkundrazi, ajo sht shndrruar n
depo metodash e teorish. Lngata e sotme e shkencs letrare shqiptare vjen nga
shprputhja q ekziston ndrmjet sasis s madhe t mjeteve t zbatuara dhe sasis
s vogl t problemeve (cilsisht) t zgjidhura, pr t mos thn edhe krijimin e
problemeve artificiale. Shkenca letrare shqiptare me mjetet dhe qllimet jashtepistemologjike po krijon deformime t mdha jo vetm pr pr pamjen e s kaluar
son letrare, kulturore, historike e kombtare, por edhe deformime t mdha me
pasoja pr t ardhmen e konstitucionit t bots shpirtrore t kombit ton.

177

Arben HOXHA
__________________________________________________________________________

178

Zejnepe ALILI - REXHEPI

DIALOG MIDIS POETIT DHE SIMBOLIKS S VENDLINDJES
Arti letrar, vemas krijimtaria poetike shqiptare n Maqedoni, deri n gjysmn
e dyt t shek. XX, qe e zbeht dhe e aty-ktushme, madje dhe mezi gjente mundsi
botimi. Kultura letrare, n kt vend, po ashtu qe mjaft e kontrolluar..., krijuesit
ndjeshm ballafaqoheshin me trysnin politike dhe krizn shoqrore.
Krijimtaria e dekadave t fundit t shek. XX, e sajuar m tepr si poezi
simboliste, ngrihet mbi nj filozofi t thell q shpreh imazhin e jets, kohs, t
vrtets... s vet poetit, n bashkdyzim me universin e prjetimeve t tij. T ktij
diskursi poetik, t yshtur nga motivi i atdhedashuris, me simbolikn e brengs dhe
mallit pr kto troje, jan nj varg i gjat poetsh, por si m t identifikueshm n
botn letrare, shquhen poett tetovar: Abdylaziz Islami, Murat Isaku, Mustafa Lai,
Nexhat Pustina...
Przgjedhja e ktill autoriale e tematike lindi, jo si ngasje e ndonj ndjenje
lokaliste, po si kureshtje e prjetimit t vendlindjes si ndjenj atdhetare, e poetve
kndej kufirit, sidomos n dekadat e para t Pavarsis s Shqipris, q ather e
sot prjetohet si atdhe i shqiptarve dhe jo vetm n botn letrare.
Poezia e ksaj kohe bhet dshmitare e prpjekjeve dhe vshtirsive pr t
ruajtur dinjitetin dhe identitetetin kombtar, poezi q ssht vetm shprehje
ndjesish e prjetimesh, por nganjher ajo lind edhe si vettim simbolike, e
perceptuar nga nj bot e thell shpirtrore. Ajo pr t ciln shfaq nj ik dobsie n
przgjedhjen e liriks, dukshm sht: fati i qenies njerzore, sfidat politike,
filozofit e kohs n prcjelljen e risive t shekullit, nj ndrr potenciale e poetit
kjo, por e paprfillur sa duhet, duke e ln nganjher n zgripc t kohs dhe peng t
fjals s pathn.
Tek kta poet, njohim sfidat e pafund n rrugtimin drejt liris individuale e
kolektive, me ngjizjen e frymzimit ndrmjet refleksit lirik dhe narracionit poetik.
Prse tr ky trishtim, kjo dridhje shpirtrore e poetit, do t thoshim?! Poeti pra,
duke u futur n sfera t pandriuara mjaftueshm, bhet pjes e pandashme e
odisejads kombtare dhe prpiqet ti vr gjrat n vendin e duhur, pavarsisht n
fokus vihej gjendja e poetit, atbot.
Abdylaziz Islami (1930 2005), sht poet me intuit inventive, i cili u
rrshqet padiktueshm ndrrave t fmijris pr t bashkjetuar m pas me brengn
179

Zejnepe ALILI - REXHEPI

__________________________________________________________________________

kombtare. I lindur n vitin 1930, n Gajre t Tetovs, nj vendbanim i vogl rrz

Sharrit, por me premisat e nj potenciali solid intelektualsh, poeti Islami, fillimisht
i ndjek gjurmt e tradits, e u jep atyre dimensionin e prdishmris. Shkroi shum
vllime poetike, nga t cilat veojm: Era dhe vargje (1964), Kngt e zgjuara
(1968), Soditje nga toka (1969), Barka ndr val (1972), Oaza (1973),
Gurgurina (1974), Ujrat (1976), Agullina (1978), Drit n sfond (1980),
Pr qepallat e qiellit varen plepat (1983), Romancat e nj nate vere (1987),
Zrat nga maja (1988), ndrrat bulojn n El Dorado (1980), Pshpritjet e
udhtarit plak (1995), Feniksi (2001), Ninza n koshadhe (2002)...
Krijimtaria poetike e Islamit ftillohet, jo nga kapricjet rinore, por nga motive
t qensishme jetike shoqroro-filozofike. sht ndr m t frytshmit poet, si pr
nga opusi krijues ashtu edhe begatia tematike, dhe jo vetm t brezit t tij, duke
qndruar gjat n vazhdn e krijimeve. E vragzoi ndjesin e tij prmes dhjetra
vllimesh poetike dhe veprash n proz, por poezit e analizuara, me kt rast, jan
shkputur pikrisht nga vllimet - przgjedhje: Maj malesh (1985), Yjet e
vendlindjes (1986 , 1987), si dhe Prtej kohs, 2002, n t cilat shpaloset vizioni
angazhonjs i poetit, q gjat ecuris jetsore e artistike rrah nj mori dilemash.
Motivi i vendlindjes, n prmbledhjet: Gurgurina dhe Yjet e vendlindjes,
vemas n t parn, qe lajtmotiv edhe pr Abdylazis Islamin, me rast Gurgurina
e tij, q posedon t gjitha karakteristikat e vendlindjes s poetit, pra sht nj
ekuivalent i saj, shndrrohet jo vetm n simbol, por edhe n nj toponim t
prhershm poetik...1 N poezit e Islamit, vendlindja vendoset n frym lirike t
ndryshme: her si mall i pashuar mrgimtarsh a gur ndrrimtar i t riut n kurbet;
her dhembje e gjakim i atyre shqiptarve q e braktisn vendlindjen pr n Anadoll,
madje edhe si shfrym ndaj atyre q e prbuzn. Pra, her Diogjen e her Don Kishot,
poeti mbetet prpara sfidave t vendlindjes dhe vargun poetik e sajon prmes fjalsh
t pakta, por t zgjedhura e me nj forc t lart shprehse. Nganjher, heshtja e
poetit sht heshtje rasti, e prkohshme, e jo heshtje e lindur prej njeriu t
zakonshm, sepse guximi i poetit pr t mposhtur kt heshtje, edhe kur prndiqet e
censurohet, reflekton me nj bot t nuancuar plot urti e thellsi mendimi.
Me poezin Brezat, t prmbledhjes Prtej kohs, t prkujton t madhin
D. Agolli, me kultin pr tokn, vargjet e s cils vijn si perceptim i krijuesit t
lidhur shpirtrisht pr Dheun, kur bashkdyzohet fuqishm n kujtimet e fmijris
me m t madhen dashuri q marrim dhe i japim vendlindjes dhe si vendlindjeatdhe, nj simbolik edhe m e fuqishme q aludon n Shqiprin, at q kaher
ribnte sigurin e t gjith shqiptarve. Poezia niset si nj mesazh drejtuar t birit

Abdylazis Islami, Prtej kohs, Tetov, 2002, f. 73.

180

DIALOG MIDIS POETIT DHE SIMBOLIKS S VENDLINDJES

__________________________________________________________________________

dhe nipit, q secili ta ruaj brezin e vet deri n brezin e ardhshm, pasi vetm:
Kshtu do t mund / T shkohet para vetes / Pr nj qiell e nj galaktik2.
Me trinitetin poetik, t nj brthame tematike, t vendosur n tri periudha
kohore t ndryshme q i paraprijn njra-tjetrs, si jan poezit: Ssht as
nishani, Prtej kohs dhe Fluturimi mbi det3, Islami e sjell m pran sagn
kombtare, ku me shprehjet: balta, guri, dheu, deti, kulla, burimi..., q pr kdo do
t ishin nisma e jets, poeti ndien nj zbraztir shpirtrore, si nj ndrronjs q
synon ti ndrlidh imazhet e vazhdimsis s ktij Dheu me trojet e dikurshme ilire.
Kto poezi bartin mesazhin e fuqishm t unitetit t brezave, t kohve e idealeve.
Ai nuk dshiron q ta shoh atdheun si n vargun: As emr, as gjurm prej teje, aq
m pak t djegur nga ai fluturimi i parakohshm (i Ikarit) mbi det, por e kshillon t
fluturoj mendueshm, t fluturoj kujdesshm, sepse vetm: Fluturimi i matur
tkursen nga dallgt. Pas ksaj porosie plot prgjrim, poetin e kaplon entuziazmi i
ribashkimit, shfaqet jehonbrs prmes vokacionit poetik, t shprehur n strofn e
fundit: Pr ty e pgatita kngn, pr ty, / Eja zrat ti bashkojm m nj / E le t vete
ku t vete, / E t arrij ku t arrij, / Prtej prroit t shterrur / t ujkut t al, /
Prtej mizs q bren hekur4.
N ca poezi tjera m impresive ndeshim vargun q e pasuron imazhin pr
vendlindjen, e poeti i mishruar me t, me kujtimet pr Nnn, Dheun, Detin...,
shpreh nj bot t tr ndjesish, ku z fill e artikulohet n vargje tr malli i pashuar
poetik, prmes simbolesh t zgjedhura q e prbjn strukturn e figuracionit poetik.
Vendlindja pr t, sht nj krua ku prher buron dashuri, ku t josh frymzimi i ri,
i paprsritshm. Vendlindja sht tharm i pleksur me kultin pr tokn, q gjithsesi e
ushqen me gzim poetin. Nga ky kndvshtrim ai shpesh e kundron botn. Si
honeps mrit dhe prditshmrin e zymt, i lufton kto si nj Promethe. Mos vall
poett jan przgjedhur q prjetsisht t bartin n vete Lirik me shi, si mton
Azem Shkreli?! Malli pr vendlindjen sht prcaktim pr poetin, andaj ska
alternativ tjetr, gjithher ajo pushton me magjin e fryms dhe gjakut.
Pothuajse i nj profili me Abdylazis Islamin sht edhe poeti tjetr, Murat
Isaku (1928 - 2005), bashkvends dhe bashkkohs i tij. Duke qen dhe miq t
mir, ata e patn t prbashkt edhe konceptimin e motiveve poetike, prball
shoqris. Poezia e vendlindjes, pr t, bhet dshmi e dhembjes s ekzistencs son
ndr shekuj, prderisa procedimet poetike t tij vijn si demaskim i asaj q i mban
peng shqiptart e ksaj ane. N kt frym e fillon krijimtarin poetike M. Isaku, si
tematik dhe si shprehje n vazhdn e poezis s tradits, duke i dhn poezis
paksa nga shpirti i poetit rebel edhe ngjyrimet e para t tendencave moderne.

Po aty, f. 113 - 115.

Po aty, f. 114.
4
Murat Isaku, Poezi 1, Tetov, 2003, f. 18.
3

181

Zejnepe ALILI - REXHEPI

__________________________________________________________________________

M. Isaku ka ln nj veprimtari t pasur letrare t disa zhanreve, ndrsa

vllimet poetike: Zani i malit (1960), Buzqeshjet e mesdits (1963), Kurora e
trollit (1968), Drithma (1975), Blana (1982), Ngushllimi i bukur (1989),
Shtara (1994), Egjr (1998), Dolli pr gjrat e humbura (2000), Ngutem t
marr nj frym (2001), Mi kpusin kokrrat e fryms (2002)..., e shpalosin
temperamentin e ndjeshm me plot sinqeritet t poetit, q ndihet qysh n vllimin e
par Zani i malit.
Poezia e Murat Isakut, n prgjithsi, e pasqyron esencn jetsore e njerzore,
duke u ngritur si observim i drams sociale. Format e artikulimit poetik t liriks
atdhetare, si njfar shtresimi shpirtror i poetit reflektojn ngjeshmri frymzimesh
q nga poezit: Plaku dhe lahuta, N tokn e babait dhe Rrfimi. Me kto tri
poezi, poeti sikur e fton lexuesin e vmendshm se sht asti pr tia shpalosur
sekretin e mom. Kt e bn mjeshtrisht duke prdorur rrfimin e lahuts,
bashkudhtarit m besnik t ktij njeriu, q duket se e kan mposhtur motet... Figura
e plakut, ktu, realisht ska t bj me moshn, me pleqrin, me ditnumrimin e
fundit t jets. Plaku sht simbolika e prjetimit, kohs, kujtimeve t lashta, pr t
cilat flet prania e gjurmve t ekzistencs s tij n kto troje, prandaj n distikun e
par dhe t dyt, poeti shkruan: A thua akoma pr kng mendon ai plak, / kur nuri i
sht sosur e fryma i ka rn n hark?... /Tash lahuta n heshtje me tela vet rrfen
/ pr duart e tij, pr zrin q si vjen5.
Po kt rrjedh rrfimore e plotson poezia N tokn e babait, ku poeti disi
e prforcon autoktonin e tij q se shemb as rrufeja, sepse n at tok, takon
vllan me kapuin nkry / si Bajram Currin ton q ngjunj askujt si ka ra. Dhe
me entuziazm e krenari shkruan: athersdua tok tjetr prve asaj q babai na e
la6. M pas, poeti midis notash narrative vijon: Askujt borxh si kemi mbetur pr
zemr e konak / asknd se kemi pyetur pr farn e buks nar. / Fitoret tona i kemi
knduar duke kulluar gjak / e zemrn nga miku e dashamiri kurr se kemi ndar 7,
me rast kto edhe jan vargjet prmbyllse t poezis Rrfimi.
Dy poezi tjera: Ne si dim hapat e ktij shekulli dhe Ktheu n kulln
time ndrlidhen me nj tendenc t re poetike q m duket se pleksen diku n mes
poezis estetike e filozofike, por q t dyja n epiqendr vendosin sintagmn
narrative. Poezia e par, n vargjet e fillimit shpreh pasigurin e udhtimit t
vetmuar prgjat shekullit, andaj poeti e fton n unitet shqiptarin kudo qoft ai, ti
shtrij dorn pr t vazhduar n rrugn e gjat t shekullit, t s ardhmes: Vlla i
dashur, a je ktupari - frika shpon si dalta, / dorn ma jep se i madh sht ky shekull
deri te flakakrijon nj analogji t bukur, njfar unisimi mendimesh e dshirash q
hapur jepet n vargjet e para t poezis tjetr: Kthehu nkulln time, Kosova
5

Po aty, f. 20.
Po aty, f. 23.
7
Ali Aliu, Reflekse letrare, Shkup, 1999, f. 105.
6

182

DIALOG MIDIS POETIT DHE SIMBOLIKS S VENDLINDJES

__________________________________________________________________________

mthrret nshpat, / ndasm do ti shkoj - ti rri nkulln time! / Naimi ka qiri t

ndezur, atje sdo trri gjat / sakaq do tkthehem, or mik, me mustaqe t thime.
Andaj, ...lexuesi n veprn voluminoze t Murat Isakut, si z t par t artikuluar, e
ka hetuar at t lashtsis s fisit dhe rropatjet dramatike t atij fisi pr t qndruar,
pr t ekzistuar gjat shekujve.8
T ngjashme vijn edhe disa poezi t przgjedhura, si: Dhiata, Lutje pr
fisin, Di nj varr, Meshar i ri, Dhiata e harruar, N librat e mi dhe
Atdheu i poetit, t cilat thuajse fare sjan prfshir npr antologji poetike,
megjithat poeti vet i ka risjellur si nj frymzim i ngjeshur me poezit e
larttheksuara, ku pikaset malli pr Shqiprin dhe shqetsimi pr Kosovn, q n
syt e do shqiptari skicojn portretin e atdheut. Natyrisht, kto sjan vetm
korpuse figurative9, por nj ndrlidhje tematike nga lashtsia deri tek e sotmja,
prmes simboleve: Dhjata, Fisi, Varri, Formula e pagzimit, Meshari, Librat dhe
Atdheu i poetit..., t cilat vijn si fragmente t nj testamenti t mom, q e ka
zanafilln n biografin e fisit, dhe q rri peng para s ardhmes. Ky testament i
shenjt se l t qet poetin: ndoshta sorrat mi shkulin ndrrat nga syt / dhe
varrmihsit masin tokn e varrit me shtog. / A thua kaq i madh / na qenka Atdheu i
poetit?!10 Prmes ktyre poezive, Murat Isaku krijon nj linj t thell intertekstuale,
me simbolikat e fuqishme t kulturs shqiptare prgjat shekujve.
Gjithsecili q e njeh botn letrare t poetit Nexhat Pustina (1926 - 1982), do
t vinte bast q ai sht nj poet tetovar, megjithse qe lindur n Dibr, m 1926,
ndrsa ishte pajisur me dije, gjat shkollimit t tij n Shqipri. Prvojn e fituar n
sfern edukativo-arsimore ai kthehet pr ta ushtruar ndr bashkvendsit e vet, duke
lvizur n shum qytete, nga Struga deri n Kumanov. Sigurisht arsyen pr kt, e
dinte vetm pushteti i kohs, ndonse Pustina gzonte respekt t madh n mesin e
nxnsve dhe qytetarve shqiptar pr prkushtimin e palodhshm q tregoi ndr
vite. M pas, emrohet msues n rrethinn e Tetovs dhe n qytet kryesisht, ku me
ndrgjegje shrbeu deri n fund t jets, duke e lartsuar emrin e tij n nj
intelektual t admirueshm.
Nexhat Pustina sht autor i katr prmbledhjeve poetike: Z bilbili, Lule
maji (1969), Zri n shtrngat (1972), Mi vjedhin gurt (1977), Kngt
rebele (1981). Meq sht ndr t paktt poet t kohs s tij, ai rritn e poezis e
krkon bashk me rritn e kulturs dhe civilizimit kombtar11.
Dy prmbledhjet m t vlersuara nga kritika letrare, jan: Zri n
shtrngat dhe Mi vjedhin gurt, n t cilat lirika atdhetare ngrihet mbi antiteza
t shpeshta, ku artikulimi poetik ndodhet midis: dnimit dhe faljes, midis egrsis
8

Shprehje e prdorur nga kritiku letrar, Ali Aliu.

Murat Isaku, Poezi 1, Tetov, 2003, f. 229.
10
Ejup Ajdini, Rrjedhave t letrsis shqipe, Tetov, 2011, f. 129.
11
Mustafa Lai, Kanga pa djallzi, Shkup, 1972, f. 15.
9

183

Zejnepe ALILI - REXHEPI

__________________________________________________________________________

dhe brishtsis, midis mallkimit dhe urats. Tek e fundit, ky sht atdheu i nj poeti,
pikrisht kur mbi dhembjen, ngrihet edhe m i fort, edhe m hyjnor. N vargjet e
poezis Kur plcet guri, prshkrimin e gurit e gjejm n prmasa dramatike, n t
vrtet sht atdheu - guri i qndrueshm q nuk mposhtet. Me kt poezi arrihet
identifikimi i brendshm i poetit me Atdheun. Atdheu sht forca e shpirtit, q: N
buz e n trup mban nj kala, dhe ku z vend, peshon rnd e qndron aty pr
njmij vjet.
Pra, edhe poezia e Pustins, sikur sht e pakonceptueshme pa simbolikn e
gurit, e cila n poezin shqipe nuk shterret. Guri si simbol i kahershm i qndress,
q bhet themel i palkundur i kulls, i ka rrnjt e thella n lashtsi... gurron guri
shkroi dhe Ali Podrimja, duke e prshkruar gurin si nj simbol q e mrekullon
poetin.
Mesazhe toksore prcjell poezia e Pustins, ku prmes kngsh barten
kujtimet e lashta, vaji, dhembja, klithja, shpresa... Nganjher, knga i mbetet n
buz poetit, e ather klthet prmallshm, jo i thyer nga mosha, po nga pritja e
gjat, e lodhshme..., kur i vetmuar u bn ball rrjedhave t kohs. Vargjet e ktij
poeti, vemas n vllimin Mi vjedhin gurt prbjn nj ark idesh kosmopolite,
ide, t cilat do t prcillen brez pas brezi, me fjaln Atdhe, q peshon thesar n
mbamendjen e dokujt, kur ndr shekuj do t pshpriste E di nj fjal prej guri,
refrenin e bukur e t paprsritshm, t poetit Azem Shkreli.
Nj tjetr poet tetovar, jo dhe aq i afirmuar, ndonse i nj brezi me poett e
lartprmendur sht edhe Mustafa Lai, i lindur m 1931, n Tetov.
Vllimet poetike t tij jan t pakta, gjithsej katr: Ngjyra e shikimit (1972),
Knga pa djallzi (1977), Knga gjelbroshe (1981) dhe Vjersha (1984),
edhe pse veprn e fundit e botojn miqt e poetit pas vdekjes s tij.
Poezia e Lait lind si preokupim i poetit mbi lashtsin e mitit, gjurmt e
origjins, ngjarjet e lavdishme shqiptare, t cilat gjakon ti bj t njohura pr secilin
njeri, pastaj le t prehet i qet pr jet t jetve, si ather kur do ti marr prmasat
e hershme Atdheu.
Krahas veprs Ngjyra e shikimit, edhe vllimi poetik Kanga pa djallzi,
si ide, por edhe si form ngjason shum n disa poezi t Migjenit, ku n t vrtet
ndikimi sht i dukshm. Frymzimi poetik nga vargu migjenian shprehet ndjeshm
n poezin Knga lindi, ku shkruan: knga lindi n buzt e irnosura, / do zemr u
b dy, / pranga prej prangs e shtrnguar / n mijra cop u thye! Duke vijuar m
pas po me simbolikn e fuqishme migjeniane: U hapn dejt e gjakut / nagun e
mngjezit dielli bhej gati / t lindi diell / knga u b kushtrim12.
Poezia Dielli sht vazhdimsi e poezis Kanga lindi, po ajo dshir, po
ajo pritje, po ai mall i zjarrt pr nj diell t prbashkt t shqiptarve. Ah, sa e dua
12

Po aty, f. 6.

184

DIALOG MIDIS POETIT DHE SIMBOLIKS S VENDLINDJES

__________________________________________________________________________

diellin, do ta haja t tr! / sa t ngroht do ta kisha barkun... / ...kanga merr malet,

flet pr jetn.. / Babi, nesr nga do t shkojm? / - Andej nga ka shkuar gjyshi im
dhe i yti. Libri prmbyllet me poezin Kng apo... sht poezi me ritmet e nj
knge gazmore si shpirti kur bredh mbi ndrrat... Poezi kto, q vijn si njfar
reminishence nga poezia e Migjenit, duke e riprtrir kujtesn e lexuesit mbi
simbolin Diell dhe Kng. Gjithashtu, n to, ndeshim kongruencat, pra prputhjet
tematike t njohura, por t mirpritura sa her q ato rikthehen, koh pas kohe, n
ndonj poezi.
N librin e dyt t M. Lait jan mbreslnse vargjet: O! Toks i vjen er e
barotit t djeshm / ndr varre dgjohet vaji pr vdekjen e par / pr shokun e tyre
hero t vrar.13 Ishte kjo koh kur nuk flitej hapur pr ndrrat. Fati ishte n dor t
huaj. Intuita fine e poetit e percepton periudhn e ndshkimit t simbolit arbror,
mbase kohn kur pushteti komunist do t donte ti ndaloj edhe ndrrat, si nj
rrudhje dramatike e hapsirs shqiptare. Gjat ksaj kohe ishte tejet e vshtir t
prqafohej filozofia e Umberto Ekos: T shprehurit sht liria absolute e poetit.
Poezia Dshira, hapet me vargun tejet domethns: Rrugt skan t
marrruar pr kmbsorin e shekullit..., thuajse mbetet nga ato poezi t hapura q
komunikojn di t re, dialogojn n do koh: Njeri, / mos ndiq rrugn e zjarrit, q
lulet i djeg, / ... Liri, / lule e kurorzuar n fronin e paqes / korbat buzqeshjen ta
kan zili14. Korbat, n kto vargje, shprehin thellsin e robris e pushtetit ziliqar.
Poezia del analoge, pr kah tematika, me poezin Kohs, t Fatos Arapit.
Vargjet e poezis Protest, sendrtohen nga nj stuhi simbolesh q e
vrshojn poezin, si nj erupcion i brendshm i folsit lirik, i cili ndeshet me dy
versione shprthimi: t rrnoj muret e heshtjes q e ngulfasnin me vite ose
prjetsisht t hesht, pr t mos e artikuluar fjaln, pr t mos e shfaqur dhembjen...
Po a mund t jet ky i fundit misioni i poetit? Natyrisht jo! Ai gjithher zgjedh zrin
e protests. Poezia Protest t rikujton poezin Grev t Azem Shkrelit, q n
realitet paralajmron shpirtin rebel q synon t shprthej nj dit, nj vit mbase...,
vit ky q e lidh Tetovn me Prishtinn e 1981, frym politike e cila u prcoll kndej
kufirit dhe poeti shkruan: Un, rrugve do ti mbjell hapat e protests sime.
Domethnia e ktij vargu dhe shum vargzimeve tjera poetike shpalosin qart
formimin ideoartistik t Mustafa Lait.
Poett tetovar i shqetson fati i shqiptarit n rrjedhn e ngjarjeve t kohs,
pr tjetrsimin e historis, pr dramn e trojeve shqiptare. E e si mund t veproj
ndryshe nj poet, a mund t hesht? A mund t mos e reflektoj realitetin... Jo,

13

Po aty, f. 17.
Criticize this! (www.criticizethis.org); AKT Alternative literary interpretations
(www.akt.ba); INCLUDE Interculturalism through literature and dialogue
(www.grupa484.org.rs).
14

185

Zejnepe ALILI - REXHEPI

__________________________________________________________________________

sigurisht jo! Andaj, poett se honepsin vdekjen dhe vdekja pr ta sht vetm
metaforike.
E paprshkrueshme sht sakrifica e poetit misionar i kombit q se honeps
dot heshtjen. Pr t, heshtja sht baraz me vdekje, gj q na e prkujton poezia
Diku n bot, e t madhit Ali Podrimja: Po qe se nuk t shkruaj / miku im i dashur
dhe / po qe se nuk ma dgjon zrin / merr nj karafil / varrin ma krko / diku n
bot.
Pra, poett jan prezantues t imazhit shoqror, jan zri i atdheut. Po kt u
prpoqn ta bjn edhe poett tetovar: Abdylazis Islami, Murat Isaku, Nexhat
Pustina, Mustafa Lai..., mjaft premtues q nga nisma e krijimtaris s tyre,
prderisa m von ata e prfaqsojn gjeneratn poetike t paslirimit, deri n kohn
e demokracis.
Kta poet tetovar dhe t tjer q krijojn pak m von, natyrisht mbshteten
n t shprehurit e trthort, tejet simbolik, q t degdis larg, tek nj atdhe ndrrash,
meqense liria krijuese e tyre sqe e mjaftueshme pr do zbrthim tematik. Poett e
ktij brezi, ndonse sajojn poezi t brumosura me kolorit lokal, ku reflektohen
prjetimet e ambientit dhe gjurmt e tradits, ata shenjojn edhe shtrirje tematike m
universale. Fundja, poezia e motivit t vendlindjes vjen si shprthim pas nj
heshtjeje t gjat n krijimtarin e ksaj treve. Artikulimi i dshirave prmes lirizmit
poetik, sikur tek poett shpalos rrugtimin e vshtir jetsor, ku vendlindja mbetet
simbol i prjetshm i dashuris pr gurt e pashembur t kulls, pr atDheun e t
parve.

Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Ajdini, Ejup (2011). Rrjedhave t letrsis shqipe, Tetov.

Aliu, Ali (1999). Reflekse letrare, Shkup.
Aliu, Ali (2004). Si ta lexojm poezin, Tetov.
Isaku, Murat (2003). Poezi 1, Tetov.
Islami, Abdylaziz (2002). Prtej kohs, Tetov.
Lai, Mustafa (1972). Ngjyra e shikimit, Shkup.
Lai, Mustafa (1977). Knga pa djallzi, Shkup.
Pustina, Nexhat (1972). Zri n shtrngat, Shkup.
Pustina, Nexhat (1977). Mi vjedhin gurt, Shkup.
Qosja, Rexhep (2009). SEMANTIKA e ndryshimeve historike - letrare,
Prishtin.
11. Vinca, Agim (1997). Struktura e zhvillimit t poezis shqipe (1945
1980), Prishtin.

186

Hamit XHAFERI
ZHVILLIMET E PROZS SHQIPE PAS PERIUDHS S
PAVARSIS
Me lirimin dhe formimin e shtetit shqiptar, prej vitit 1912 e deri n vitin
1939, letrsia shqipe do t futet n nj etap t re t zhvillimit t saj. Shpallja e
pavarsis kombtare jep shkas pr nismn e nj fryme t re n zhvillimin e letrsis
son. Kto veori filluan t pasqyrohen qysh n decenien e par t ktij shekulli,
duke qen m t shprehura n vitet 20 e veanrisht n ato 30. N proz filloi t
trajtohet m hapur problematika sociale: n t prshkruhet situata e vshtir e
vegjlis, kritika fillon t bhet m e ashpr karshi raporteve ifligare dhe moralit t
vjetruar e t prapambetur. Pra, proza fillon t begatohet gradualisht me stile dhe
gjini t reja, t cilat as q kishin njohur m par rrjedh t ktill zhvillimi. Kto
tendenca filluan t dallohen gjithashtu me shfaqje letrare t larmishme, si rrjedhoj e
kndvshtrimeve t ndryshme artistike. Aty nga gjysma e viteve `30, ky ballafaqim
prcjell nj krkes pr krijimin e nj lloji t artit letrar me veti dalluese dhe ngjyrim
kombtar. Trashgimet dhe arritjet m t mira n fushn e letrsis dhe t artit, e n
kt kontekst edhe t prozs do t thellohen dhe zhvillohen m pas prmes
veprimtaris s begatshme t prozatorve t dalluar si N. Mjeda, F. Noli, etj. Proza
filloi t v n dukje nj stad t ri me lindjen e romanit ton n dhjetvjearin e dyt
t ktij shekulli me romanet e N. Nikajt, F. Postolit, Z. Arapit dhe m von me
romanet e H. Strmillit dhe S. Spasses. N kt drejtim, n fushn e prozs do t
vrehet nj prparim i dukshm i zhvillimit t tregimit, q do t thellohet e zgjerohet
estetikisht nga M. Kuteli dhe E. Koliqi (Vshtrim mbi letrsin shqipe, prof. Nasho
Jorgaqi).
Pas kohs s Pavarsis, shtja e problematiks patriotike s'do t z m
vendin kryesor n krijimet letrare. shtjet jetike dhe t rndsishme shoqrore do t
rrihen dhe shtjellohen nga gjenerata e shkrimtarve realist, ku duhet vn n dukje
poetin dhe prozatorin e njohur Migjenin, q la mbresa t fuqishme, duke ln gjurm
t pashlyeshme n ecurit moderne letrare. Nga ana tjetr, gjithashtu duhet zn n
goj krijuesit q do t vijn m pas, si: P. Marko, N. Bulka, Dh. Shuteriqi, G. Pali,
A. ai etj. Gjat kohs s lirimit kombtar e shoqror, letrsia shqipe do t
krijohet me veti dalluese t reja, si nj lloj i artit realist. Ndonse n rrethanat e nj
regjimi komunist, letrsia jon pothuajse gjat nj gjysm shekulli, q nga vitet 1944
deri m 1990 njohu zhvillimin e plot t saj, u prforcua dhe u konfirmua si nj lloj i
artit q pasqyron vlera t rangut evropian. Nj ast me pesh t veant n letrsin
ton n kt rrjedh kohore sht lmi i romanit, ku dallohen shkrimtart D. Agolli,
187

Hamit XHAFERI
__________________________________________________________________________

J. Xoxa, S. Spasse, A. Abdihoxha, F. Gjata etj. Prfaqsues i dalluar i lvizjes

demokratike sht Fan Noli, personalitet politik, por edhe publicist e shqiprues.
Para s gjithash, nj personalitet kryesor i letrsis dhe e publicistiks ka qen edhe
At Gjergj Fishta. Midis prozatorve m t njohur radhiten romanciert Ndoc Nikaj,
Foqion Postoli dhe Haki Strmilli. Majn e realizmit kritik, me shmbllimin e
situats dhe kushteve e rrethanave t popullats s varfr, por me shprehje t zjarrt
t shprthimit t zemrimit shoqror e shprehin krijimet prozaike t Migjenit. Faik
Konica ndrkaq paraqitet si nj kritik letrar me krijimtari mjaft t shtrir e t plot
publicistike, e cila ka ln gjurm t pashlyeshme n letrsin ton. Letrsia e
Pavarsis lindi aty kah mbarimi e shekullit XIX me Faik Konicn, e cila u krijua
dhe u rrit n pes dekadat e para t shek. XX. Krijuesit m t rndsishm t ksaj
letrsie jan: Gjergj Fishta, Faik Konica, Fan Noli, Migjeni, Lasgush Poradeci, Raid
Stermilli, Nonda Bulka, Mitrush Kuteli, etj. Letrsia shqipe ia doli me sukses t'i
gjallroj dy vlerat karakteristike: ndrtimin e formave dhe prbrjeve t reja letrare
dhe formimin e ndjenjs letrare. Ndjenja letrare ka si pjes prbrse tiparet estetike
t letrsis. Ky lloj i artit letrar do t prpiqet q synimet e saj t'i realizonte prmes
qndrimit kritik e jo duke i prjetsuar. Kjo vrehet m s miri n krijimet prozaike
t Migjenit, Konics, Strmillit etj.
N paraqitjen e prmbledhur t ndryshimeve letrare t fundit t shekullit XX
sht nj etap mjaft e rndsishme. Ather, me prfundimin e shek. XIX merr
fund trsia e veprave letrare t Naimit, dhe me kt edhe nj faz kohore e letrsis
son. N kt rast ndeshim nj prerje n mes letrsis romantike t Naimit dhe llojit
t artit q fillon me krijuesit e vitit 1900, ku bjn pjes Konica, Fishta, ajupi, Noli
e M. Frashri me nj trsi veprash letrare joromantike. E para shquhet pr nga
koncepti kombtare, ndrsa e dyta pr nga koncepti shoqror ose ideja njerzore.
Pra, e dyta sht faza e letrsis s pavarsis e cila do t prfshij gradualisht katr
dekadat e para t shekullit XX. N shqyrtimin kulturor-historik dhe at t ndrtimit
t brendshm, letrsia e pavarsis fillon kah mbarimi i shekullit t kaluar me
Konicn, kur paraqitet nj mnyr tjetrfare e shkrimit kritik, q dallohet nga
shkrimi i prparshm himnizues. Letrsia e Pavarsis sht nj faz letrare q vjen
pas kohs s Rilindjes dhe prfundon mbar me letrsin e Naim Frashrit. Kjo
etap kohore letrare e cila dalngadal v n pah ndryshimet me letrsin
paraardhse dhe i bn t qndrueshme tiparet e veta ideore dhe ndrtimin e
brendshm. Inaugurues dhe udhrrfyes i ksaj etape kohore sht Faik Konica me
Albanin e tij nga viti 1897 deri m 1909, kur do t botojn krijuesit e vitit 1900,
pr m tepr e shpjegon dhe vlerson kt lloj t ri t artit letrar n revistn e tij.
Pikrisht n kt mnyr, Konica arrin t bhet teoriku dhe kritiku i par i
padiskutueshm i ksaj literature. N shkrimin e vitit 1906, "Kohtore e letrave
shqipe", si dhe n dhnien e mendimeve mbi veprat e ajupit, Nolit e Gurakuqit,
Konica heton se krijimet reja letrare largohen nga ndikimi ideor kombtar i
188

ZHVILLIMET E PROZS SHQIPE PAS PERIUDHS S PAVARSIS

__________________________________________________________________________

romantizmit. Ky lloj i artit pasqyron ndryshimet prmes aktivitetit atdhetar dhe

veprimtaris letrare estetike. Pr kt arsye, letrsia e Pavarsis, q n fillim e ka
br t njohur rolin e veprimtaris letrare si vler e veant dhe piksynimin q ka si
letrsi kombtare. Kjo do t thot, se synimi i ksaj letrsie mton t njihet prmes
forcs frymzuese kritike e jo prmes ides prhimnuese, vetm brenda hapsirs s
gjirit dhe bots frymzuese, mendore dhe morale shqiptare. E paraqitur dhe
manifestuar ose si trashgimi kulturore, apo si vshtrim realist me frym kritike, si
jan ajupi dhe Noli, t paktn n form t plot neoklasiciste me prfaqsues
Fishtn, Mjedn dhe Haxhiademin, ose t paktn n forma dhe mnyra t
jashtzakonshme t modernizmit n proz, me Koliqin, Migjenin dhe Kutelin.
Letrsia e Pavarsis prfshin pjesn e par t shekullit XX dhe ka dy tipare t
rndsishme: prqafimin e formave t reja t ndrtimeve t brendshme dhe forcimin
e ndjenjs letrare, sepse ky lloj i artit paraqet nj krijim t posam estetik,
pavarsisht ides dhe synimit q ka. Nj gj e till vrtetohet me krijimet artistike
letrare dhe mnyrs krijuese t trsis s veprave letrare.
N kt sfer t veprimtaris shquhet dhuntia natyrore e veant e Ismail
Kadares, romanet e t cilit paraqesin nj enciklopedi n vete t jets dhe historis
s shqiptarve. Prve ksaj, ato krijojn lndn prmbajtsore t veprave dhe
shtjeve q trajton dhe vlerat e specifike q kan pr letrsin ton. Me kt
romansier, t prkthyer n shum gjuh t bots, letrsia jon sht prezentuar dhe
paraqitur me nder dhe krenari t plot para artdashsve shqiptar dhe atyre t huaj.
Letrsia jon bashkkohore ka nj shtrirje t madhe, sht e grshetuar mir dhe me
vler t veant, kurdoher n rritje e sipr. Kjo tregon qart realitetin q, n kuadr
t shoqris pluraliste shqiptare, ky lloj i artit letrar merr lirshm frymmarrje,
shquhet me trsi pikpamjesh e mendimesh t ndryshme ideo-estetike dhe me larmi
tiparesh dhe pasqyrimesh nga m bashkkohoret. Nj periudh kohore vlerash t reja
n letrsin ton filloi pas Lufts s Dyt Botrore, por shum shpejt ky kuptim i
zhvillimit t natyrshm fillon t zbehet me t ashtuquajturn letrsi e "realizmit
socialist". N periodikun ilegal, si pasqyrim i stoicizmit antifashist, u zhvillua nj
lloj i artit revolucionar, sidomos proza. Poema satirike "Epopeja e Ballit Kombtar"
(1944) e Shefqet Musarajt sht vepra m e njohur e ksaj faze. Pas Lufts s Dyt
Botrore prafrsisht e tr literatura ka qen e vn nn llupn e censurs se shtetit
komunist. Hapsirat n cilat shtrihej letrsia shqipe e asaj faze ishin t kufizuara dhe
me shum pasoja t rnda pr krijuesit. Disa nga krijuesit e kohs si Kasm
Trebeshina, Dhimitr Xhuvani, Petro Marko e t tjer u ndshkuan rnd nga
pushteti monist. Krijues t tjer si: Ismail Kadare, Jakov Xoxa e shum t tjer
shkruanin mbi realitetin e tyre t fshehur pas nj mdyshjeje a sensi t dyzuar.
Prapseprap, edhe gjat kohs s monizmit u krijua nj lloj i artit t vrtet, i cili
kontrollohej dhe censurohej, prapseprap u krijua dhe u konfirmua. N fazn
prfundimtare t agonis komuniste edhe proza nisi t shprehet m dukshm duke
189

Hamit XHAFERI
__________________________________________________________________________

patur nj kuptim kritik kaher t shpalosur e nganjher t trthort. Pas monizmit

letrsia jon pati njfar topitjeje. Gjenerata e krijuesve solli nj frym t re realiste
veanrisht n proz. Liria n krijimtari solli nj zhvendosje krijimesh letrare, por
shum pak prej tyre ishin t nj lartsie t knaqshme. Barrn m t rnd e patn
edhe m tej krijuesit e kohs s paslufts.
Duhet t theksojm se koha pas rnies s komunizmit kishte vlera t posame,
veanrisht ribotimet e krijimeve q censura moniste i kishte ndaluar ose i kishte
gjymtuar. U botuan t plota krijimet letrare t rilindsve, si jan ato t Faik
Konics, Mitrush Kutelit etj. M von u botua n Itali Antologjia e Letrsis
shqipe nga Shtpia Botuese Luigi Pelegrini. E prshtatur dhe e prgatitur nga
prof. Nasho Jorgaqi, ajo prmban trsin e krijimeve letrare nga shekulli i XVIII e
deri n mbarim t viteve 80 t shekullit t XX. Lnda e antologjis ndjek linjn
historike t krijimeve t saj nga letrsia e vjetr n at t Rilindjes dhe nga letrsia e
Pavarsis n at t paslufts. Antologjia, e ndar n dy pjes, prfshin prozn
shqipe, t pasqyruar me an t veprimtaris s shkrimtarve npr etapa t ndryshme
letrare. Ajo z fill me J. De Radn e G. Darn, N. Frashrin, ajupin, Z. Skiroin, N.
Mjedn, Gj. Fishtn, F. Nolin, Asdrenin, V. Prenushin, A. Asllanin, E. Koliqin, M.
Kutelin, Migjenin e N. Hakiun, pr tu br m e plot me shkrimtar t paslufts si:
I. Kadare, D. Agolli, F. Arapi, Dh. Qiriazi, V. Sknderi, Xh. Spahiu, A. Istrefi, A.
Mamaqi, E. Kadare, J. Xoxa, Q. Buxheli, S. Andoni, N. Prifti, Dh. Xhuvani e F.
Ballanca. Kjo antologji e madhe ndiqet me nj parathnie me t dhna
biobibliografike pr do shkrimtar. Prof. Nasho Jorgaqi, gjithashtu do t bj
przgjedhjen e Antologjis se letrsis bashkkohore shqipe me veprimtarin
letrare t etaps kohore t pas monizmit, q do t botohet brenda ksaj kohe.
Letrsia artistike piknisjen e saj do ta ket qysh n fillimet e shekullit t XIX,
me fuqizimin e lvizjes kombtare pr lirimin e Shqipris nga sunduesit osman.
N kt periudh, n diaspor dhe n Shqipri do t dal n drit shtypi shqiptar, ku
do t botohet nj literatur e cila do t hedh themelet e artit ton letrar. Tr
krijimet letrare q do t botohen m pas deri n 1912, kur Shqipria do t fitoj
pavarsin, do t'i prkasin nj etape kohore letrare q ne e njohim si letrsia e
Rilindjes. N kt letrsi mbretron motivi patriotik, me ngjyrime luftarake dhe me
gjallri jete romantike. Proza porsa kishte br hapat e par si proz publicistike,
historike dhe m pak si proz letrare. N kt mnyr edhe dramaturgjia do t
paraqitet me krijimet fillestare t saj. Me lirimin e Shqipris nga zaptuesit e
ndryshm dhe formimin e shtetit shqiptar, letrsia do t futet n nj faz t re
prparimi. N brendin e saj gjat kohs s Pavarsis, pothuajse do t mungoj
motivi patriotik, vendin e saj do ta zr tema sociale. shtjet e ndrlikuara
shoqrore do t marrin nj rrahje realiste n veprimtari, veanrisht nga gjenerata e
re q erdhi n letrsi. Kjo sht gjenerata e krijuesve realist, q u hapi shtigje t reja
ideoartistike krijimeve letrare. N krye t ksaj gjenerate do t pozicionohej poeti
190

ZHVILLIMET E PROZS SHQIPE PAS PERIUDHS S PAVARSIS

__________________________________________________________________________

dhe prozatori i talentuar Migjeni. Do t trheqin vmendjen qasjet e reja letrare q

doln n pah n kt periudh pr t krijuar lidhshmri me ecurit dhe dukurit q
kishin marr prmasa t gjra n letrsin evropiane, veanrisht me simbolizmin,
neorealizmin etj. Kjo letrsi gjat kohs s Pavarsis ia doli n krye me arritje t
mbara pr t'u larguar nga rrethi regjional, duke hyr n brendit e shtjeve dhe duke
i prforcuar dhe bashkuar vetit dalluese t saj q i kishin arritur nga periudha e
Rilindjes.
N nj mbshtetje t till, m von, n kohn e fitores s liris kombtare e
shoqrore do t krijohet trsia e veprave letrare me veori t reja, si nj lloj
i artit realist. Pa dyshim, gjurmt q vijoi kjo letrsi, n rrethanat e nj regjimi
komunist, qe e rnd e me konsekuenca ndshkuese, veanrisht n tendencat
politizuese, njanshmrin e ngusht dhe thjeshtzimin e tepruar. Ndonse n
rrethanat e ktilla, letrsia jon brenda nj gjysm shekulli dhe at prej vitit 1944 e
deri n vitin 1990 provoi zhvillimin e plot t saj, u prforcua dhe u b e njohur me
prfaqsuesit dhe krijimet e saj m t njohura si nj letrsi me vlera t rangut
evropian. Andaj, disa nga llojet letrare, si bie fjala proza, dramaturgjia dhe letrsia
dokumentare prjetuan prparim t shumanshm. U prhapn dhe u theksuan
trsit e shtjeve, u formuan tipa dhe personazhe sociale, u shfrytzuan teknika t
reja letrare, pasqyrimi artistik prjetoi ndryshime t qensishme. Filloi t prdoret
gjuha letrare shqipe dhe n parimin e ktill u krijua nj letrsi me shtrirje t madhe.
Ecuria e zhvillimit t mbar t letrsis son sht rrjedha e shndetshme e prozs
dhe prparimi i gjer i saj. shtjet e ktilla do t gjejn shprehje n tregimin, q
mori tipare t reja estetike n shkrimet e nj sr krijuesish, si: Dh. S. Shuteriqi, Sh.
Musaraj, N. Prifti, F. Ballanca, Z. ela, E. Kadare etj. Pothuajse ngritjet m t
rndsishme q njohu letrsia jon brenda ksaj kohe, pa mdyshje jan n lmin e
romanit. Ktu s'kemi t bjm me numrin e madh t krijuesve q do t krijojn n
gjini, apo me nj sr romanesh t botuara, sesa me kompozimin e disa krijimeve
romaneske me shkall zhvillimi t madh ideoartistik.
Pamja e letrsis bashkkohore shqipe sht e madhe, e ndrlikuar dhe sht
m e veant, ajo sht vazhdimisht n rritje dhe afirmim t vazhdueshm. N
prmbajtjen e saj ndeshim ecuri ideoartistike, q tregojn qart pr ndrlidhjet e saj
me gjllimin, me dallimet historike q jan zhvilluar. Kjo tregon qart realitetin se,
n kuadr t nj shoqrie pluraliste, letrsia merr nj gjallri m t lir, si dhe
shumllojshmri pikpamjesh ideo-estetike dhe ndryshime formash e shfaqjesh nga
m bashkkohoret. Veprn q sot e ka para vetes lexuesi arbresh, ngrthen n vete
disa nga faqet m t bukura t letrsis shqiptare, ku prezentohen epoka e drejtime t
ndryshme letrare, krijues t periudhave t shkuara dhe bashkkohor. S fundi duhet
thn se antologjia sht prpiluar nga mesi i viteve `90 dhe paraqet kryesisht
letrsin shqipe nga shek. XVIII gjer n fund t viteve `80 t shek. XX. Koha pas

191

Hamit XHAFERI
__________________________________________________________________________

prfundimit t monizmit sht shoqruar nga ecuri t reja ideoartistike n letrsin

shqiptare, t cilat do t jen objekt i nj tjetr antologjie
Pothuajse pes dekada pas fitores s pavarsis s Shqipris, krijuesit dhe
intelegjencia shqiptare filluan t frymzoheshin nga iderat dhe nga idealet e
Rilindjes Kombtare t shekullit nntmbdhjet. Rryma kryesore e letrsis
shqiptare gjer n Luftn e Dyt Botrore ishte ajo e shkolls shkodrane t Gjergj
Fishts - nj shkoll kreative, inovative, mirpo njkohsisht tradicionale. Fishta
solli n Shqipri nj rrafsh cilsor m t lart, rrafshin e letrsis t ciln shtetet m
t zhvilluara t Evrops e kishin shijuar q prej gjysms s dyt t shekullit
nntmbdhjet. N vitet tridhjet, kultura shqiptare hyri n nj faz tjetr. Rrymat
kryesore t letrsis shqiptare filluan me koh t humbnin kontakt me realitetet e
shtetit t pavarur shqiptar. Idera nga jasht u futn n Shqipri dhe nj stad m i lart
i arsimimit t intelegjencis ia hapi dern zhvillimit kulturor m t shpejt. Brenda
nj dekade t tr, letrsia dhe kultura shqiptare lulzuan si asnjher tjetr,
fillimisht n Shkodr dhe m pas n Tiran dhe n mbar Shqiprin.
Brenda nj etape kohore pes vjeare n mesin e viteve 30, u realizua nj hap
i madh i prparimit n fushn e letrsis. N fushn e prozs shqiptare u botuan:
romani nihilist Nga jeta n jet - Pse!?, Kor 1935, nga Sterjo Spasse; vllimi i
dyt i tregimeve t Ernest Koliqit, Tregtar flamujsh, Tiran 1935; romani i
mirpritur i kritiks sociale, Sikur tisha djal, Tiran 1936, nga Haki Strmilli;
dhe prmbledhja e tregimeve t Mitrush Kutelit, Net shqiptare, Bukuresht 1938.
Edhe Migjeni i botoi njzet e katr skica t mprehta npr gazetat e ndryshme
brenda viteve 1933 gjer m 1938 dhe i mbeti n dorshkrimin, Novelat e qytetit t
veriut m 1936. N fushn e drams, Ethem Haxhiademi e mahniti pjesmarrsin
e kulturuar me tragjedit klasike t cilat, ndonse nuk ishin gj e re nga brendia, e
treguan nj fines t jashtzakonshme dhe t pashoqe n skenn shqiptare...
N krahasim me shtetet e tjera n vitet `30 dhe `40, relativisht nj numr
shum i vogl veprash u botuan n Shqipri. Kjo ishte rezultat i mungess s
zhvillimit ekonomik, si dhe i analfabetizmit t lart. Leximi i veprave mbeti argtim
pr nj grup t parndsishm meshkujsh. Nj rritje e dukshme n krijimin letrar,
bile lulzimi i kulturs s shkruar n Shqipri mbshtetej asokohe kryesisht n
revistat dhe gazetat letrare t kohs, t cilat i ofruan shum shkrimtarve t rinj nj
mundsi botimi, duke ofruar vepra dhe idera n tr Shqiprin. Nj hap i madh m
tej u realizua me revistn Prpjekja Shqiptare (1936-1939) e Branko Merxhanit (v.
1976). Lidhur me zgjerimin dhe shtrirjen e iderave t s majts prparimtare kishte
edhe revista dyjavore ABC (1936) t Petro Markos. M pas, doln revista mujore
Shkndija (1940-1943) e themeluar nga Ernest Koliqi, Fryma - (1944), "Revista
letrare" (1944) dhe Kritika (1944). Nj figur mjaft interesante e kulturs
shqiptare t viteve tridhjet ishte Branko Merxhani, botuesi i revists Prpjekja
Shqiptare q nga tetori i vitit 1936.
192

ZHVILLIMET E PROZS SHQIPE PAS PERIUDHS S PAVARSIS

__________________________________________________________________________

Prozatort shqiptar t viteve 30 u trhoqn, u mahnitn nga bota

perndimore dhe u orvatn ta zbulojn rolin e Shqipris n Evrop. Kjo ishte nj
tem kryesore n shtypin letrar t kohs. Nj sasi e madhe intelektualsh kishin qen
jasht vendit dhe ishin ballafaquar pr s afrmi me realitetin e shoqris
perndimore. Duke ardhur nga vendi t cilin; sipas shprehjes s njohur, e don Zoti
sepse u ndryshua aq pak q nga koha e krijimit t bots, ata ishin t trhequr,
thuajse gjithashtu t orientuar, t tmerruar me gjendjen e Shqipris. Nuk e
teprojm kur themi se jeta intelektuale dhe kulturore shqiptare kishte arritur nj
kulm nga mesi i viteve tridhjet deri n gjysmn e par t viteve 40. Pr her t par
ekzistonte n Shqipri nj letrsi moderne bashkkohore me cilsi. Kombi shqiptar
qe rritur n mosh.
Letrsia shqipe sht nj letrsi evropiane, e megjithat, ajo sht zhvilluar
relativisht e veuar nga kultura mbizotruese evropiane. Kultura e tyre ka qen dhe
mbetet nj kultur krejt e ndryshme dhe unike evropiane, ndrsa letrsia e tyre e
shkruar edhe sot i shfaq disa nga karakteristikat e saj t veanta. Madje, ky sht nj
nga faktort q e bn letrsin shqiptare kaq t mahnitshme. Mjerisht, lidhur me
letrat shqipe sht shkruar fare pak, sigurisht, prve librave t botuara n gjuhn
shqipe. N nivel ndrkombtar, tema e letrsis shqipe ende mbetet n shumicn e
rasteve e pashtjelluar. Nj neglizhenc e ktill vjen kryesisht nga mungesa e
specialistve ndrkombtar me njohuri t shndosha t gjuhs letrare shqipe dhe jo
pr shkak t ndonj mungese t vet veprimtaris letrare. Prmbledhja Letrsia
shqipe: nj histori e shkurtr, orvatet t mbush kt zbrazti, duke br nj
shtjellim t hollsishm t zhvillimit t t hartuarit krijues n gjuhn shqipe. Ai e
ngulit vshtrimin te shkrimtart dhe rrymat m kryesore t letrsis shqipe. Si e till,
vepra mund t jet e dobishme si udhzues pr t gjith ata, fushat e interesit t t
cilve prbjn kulturat ballkanike, letrsin e krahasuar dhe historin e kulturs
evropiane n trsi. Letrsia shqipe u zhvillua relativisht von dhe rritja, madje edhe
vet ekzistenca e saj, sht rrezikuar n shum etapa kohore. Pr letrsi kombtare
n Shqipri mund t flitet me kuptimin e plot t fjals vetm nga fundi i shekullit t
nntmbdhjet e m pas.
Fara e lules s mekt e delikate, n letrsin ton do t mbij dhe do t rritet
n nj truall t fort shkmbor. Lulja her lshonte sythin shprthyes dhe her
kputej pamshirshm, her ngulej, her shprngulej duke ndrruar vendin e
banimit, e her zhdukej nga mendja e rrjedhs s vrazhd t historis s mendsis
s smur politike. Zanafilla e shndetit t plot t artit letrar modern u zhduk nga
faqja e dheut nga piromant komunist, t cilt n emr t liris erdhn n pushtet n
vitin 1944, duke mbretruar pamshirshm gjer n vitin 1990. Por, gjithka e ka
fundin e vet, me shembjen e kulls s fildisht t faraonit, letrsis shqiptare t
realizmit socialist, ksaj krijese t regjimit t smur monist, i skadoi afati dhe u
b bajate dhe e mrzitshme. Prapseprap, kjo far e mekt dhe e ndjeshme e ktij
193

Hamit XHAFERI
__________________________________________________________________________

trualli t vjetr, t fort legjendar q nuk prkulet, ka krijuar dhe kultivuar n

brendin e vet laryshi lulesh t bukura me er t kndshme, q prbjn kategorit e
vlerave estetike t artit letrar, ku pa dyshim e meritojn kujdesin, interesimin dhe
vlersimin ton mirdashs dhe atyre t huaj.
Proza e ksaj etape kohore kaloi npr shtigje tepr t vshtira, duke u
detyruar t kufizohet brenda uniforms s ngusht t metods s realizmit socialist.
N fillim t regjimit kishte nj lirshmri q lidhet me veprimtarin letrare. N vitet
50 lindi nj orientim i ri n fushn e letrsis shqiptare, si n rrafshin tematik, ashtu
dhe n at t metodave t veprimtaris. Tema mbizotruese e prozs se ksaj kohe
ishte liria e fituar nga Lufta e Dyt Botrore. Gjuha e rrfimit letrar dhe personazhet
ishin karakteristik e veprave letrare t ksaj kohe. N fillimin e viteve '60 do t
bhen hapat fillestar pr t hequr prozn nga ky shabllon. Ktu duhet theksuar
kontributin e muar t Petro Markos me romanin e tij Hasta la vista q sjell nj
kndvshtrim t ri n prozn e ksaj etape kohore. M von, Marko, boton romanin
"Qyteti i fundit". M 1962, Ismail Kadare boton romanin e tij t suksesshm
"Gjenerali i ushtris se vdekur" t prkthyer n dhjetra gjuh t ndryshme.
Gjithashtu, Jakov Xoxa boton romanin e tij "Lumi i vdekur", ndrsa, Dritro Agolli
boton disa romane. Ndr krijuesit prozator m t njohur t ksaj faze jan: Petro
Marko, Jakov Xoxa, Kasm Trebeshina, Martin Camaj, Dritro Agolli, Ismail
Kadare, Anton Pashku, Nazmi Rrahmani, Azem Shkreli. Shqiptart, ndonse jan
nj nga m t vjetrit e Evrops dhe gjuha e tyre i takon ilirishtes s lasht, letrsia
shqiptare, pr shkak t kushteve t vshtira historike, ka lindur me vones. Themi
letrsis s vrtet shqipe, se letrsia artistike do t nis n fillimet e shekullit t
XIX, me zhvillimin e lvizjes kombtare pr lirimin nga sundimi osman. N kt
periudh, n diaspor dhe n Shqipri do t lind shtypi dhe do t botohen libra q
do t hedhin themelet e letrsis kombtare shqiptare dhe n kuadr t saj edhe
proza. Gjith krijimet q do t botohen m pas deri m 1912, kur Shqipria do ta
arrij pavarsin, do t'i takojn nj faz letrare q njihet nn emrin letrsia e
Rilindjes. Kryefjala e saj do t jet liria e atdheut, emancipimi shpirtror kombtar,
lartsimi i kulturs, prparimi estetik. N kuadrin e letrsis se Rilindjes do t
krijojn shkrimtar si: A Zako - ajupi, F. Konica etj., t cilt dhan vepra me vlera
t shquara ideoartistike. Proza sapo do t bnte hapat fillestar si proz publicistike,
historike dhe deri diku si proz letrare. N qendr t ktij lloji letrar gjat kohs s
Pavarsis, nuk do t jet m tema atdhetare, mirpo ajo sociale. shtjet e
ndrlikuara shoqrore do t gjejn nj trajtim realist n veprimtarin, sidomos t nj
brezi t ri letrar, q vjen n letrsi. Ky sht brezi i krijuesve realist, q i eli
horizonte t reja ideoartistike letrave shqipe. Me okupimin fashist t Shqipris dhe
n kushtet e rezistencs antifashiste, letrsia shqiptare e n kuadr t ksaj proza nuk
do t qndronte indiferente, krejt ndryshe, ajo kishte rol aktiv, duke u kthyer n nj

194

ZHVILLIMET E PROZS SHQIPE PAS PERIUDHS S PAVARSIS

__________________________________________________________________________

arm lufte. Marshet dhe kngt kushtruese, skicat luftarake, skeet dhe humori
stigmatizues do t jen shfaqjet karakteristike t prozs s ksaj etape kohore.
Pr kt arsye dallon talenti i madh i Ismail Kadares. Romanet e tij krijojn
nj trsi me merita t veanta n letrsin ton, e bots s tyre shpirtrore, e njeriut
ton n periudhat e mparshme deri n ditt tona. Ky sht shkaku q kritika e huaj
e ka muar lart dhe romani i tij ka gjetur jehon t gjer n masn e lexuesve npr
bot. Tabloja e letrsis bashkkohore shqipe sht e gjer, komplekse dhe 'sht
m e rndsishme, ajo sht gjithnj n zhvillim e sipr. Brenda saj gjejm forma
ideoartistike, q flasin pr lidhjet e saj me jetn, me ndryshimet historike q kan
ndodhur. Romani q merr n dor lexuesi shqiptar e sidomos ai arbresh, formohet
prej disa faqeve t bukura t letrsis son, ku prezentohen faza e drejtime t
shumllojshme letrare, shkrimtar t periudhave t kaluara dhe t sotme. S fundi
duhet thn se antologjia sht prpiluar nga mesi i viteve `90 dhe prezenton
kryesisht letrsin shqipe nga shek. XVIII deri n fund t viteve `80 t shek. XX.
Etapa kohore moniste sht shoqruar nga forma t reja ideoartistike n letrsin,
prkatsisht prozn ton, q do t jen objekt i nj tjetr antologjie (Vshtrim mbi
letrsin shqipe nga Prof. Nasho Jorgaqi).
Rezyme
Zhvillimet e prozs shqipe pas periudhs s pavarsis
Proza shqipe gjat periudhs s Pavarsis, prpjekjet e suksesshme pr t
dal nga kuadri regjional, thellimi dhe konsolidimi i tipareve t saj t fituara n
kohn e Rilindjes si pjes e letrsis kombtare. Lindja e letrsis s Pavarsis n
fund t shekullit XIX me Faik Konicn dhe zhvillimi i saj n gjysmn e par t
shekullit XX. N kt koh proza bnte hapat e par si proz publicistike, historike
dhe m pak si proz letrare. Letrsia e pavarsis, n kuadr t saj edhe proza, zn
nj vend ky n gjysmn e par t shekullit XX, duke u dalluar me dy veti dalluese
baz: ndrtimin e formave dhe prbrjeve t reja artistike dhe formimin e ndjenjs
shpirtrore letrare, pasi proza sht krijim i posam artistik pavarsisht synimit q
ka. N proz fillon t trajtohet m hapur tema sociale: vihet n pah situata e vshtir
e shtresave t gjera e t varfra t popullit. Nga mesi i viteve 30, kjo prpjekje shpuri
nj krkes sublime pr krijimin e nj proze letrare me tipare t shprehura
kombtare. N proz do t hetohet nj prparim i ndjeshm i tregimit, q do t
zgjerohet dhe thellohet estetikisht nga M. Kuteli dhe E. Koliqi. N kt koh botohet
romani Nga jeta n jet Pse!? (S. Spasse), prmbledhja e dyt e tregimeve t
E. Koliqit, Tregtar flamujsh, romani i mirpritur i kritiks sociale, Sikur tisha
djal (Haki Strmilli) dhe vllimi i par i tregimeve t M. Kutelit, Net shqiptare.
N vitet 60 bhen hapat e par pr t nxjerr letrsin, e n kuadr t saj prozn,
195

Hamit XHAFERI
__________________________________________________________________________

nga ky shabllon. Shquhet kontributi i muar i Petro Markos me romanin e par

Hasta la vista q sjell nj kndvshtrim t ri n letrsin e ksaj periudhe dhe
botimi i romanit mjaft t suksesshm Gjenerali i ushtris s vdekur (Ismail
Kadare).
Fjalt kye: rilindja, pavarsia, letrsia, proza, tregimi, romani, tema sociale,
atdhetare.

196

Naa BOBII, Gjorgje BOZHOVIQ

ALBANIAN LITERATURE IN TRANSLATION IN MONTENEGRO
Whenever a dialogue is to be (re)created beteen to cultures by translating
literature from one language to the other, numerous questions are posed. In the first
place, the question of choice that is, which works of fiction from the overall
literary corpus of one culture are to be chosen for translation to the other? Then, the
question of space and time, the question of the specific context or, in other ords,
how, where and when given linguistic barriers and cultural borders are to be
overcome; including the political borders, too? Finally, the question of reason and
ideology hy, in fact, deliberate those cultures and literature, such borders, as ell
as their overcoming; who actually formulates such discourse(s)?
We have undertaken a research of the works of Albanian literature recently
translated and published in Montenegro, following its independence in 2006. The
research is conducted ithin the Postcolonial frameork and the Deconstruction
theory, in order to discuss the idea of the dialogue between to neighbouring
cultures of the Region, continuing further on with the criticism based on a socioeconomical perspective of the market-driven cultural politics in the newly formed
liberal democracies of the Western Balkans. This research follows a series of similar
analyses of the contemporary post-Yugoslav literature that e have been working on
in the previous period, and continuing, within projects on regional art criticism and
literary theory and practices.1
*
Trends in contemporary post-Yugoslav literary setting (the one expressed in
varieties of the Serbo-Croatian language in the former Yugoslav republics of Bosnia
& Herzegovina, Croatia, Montenegro and Serbia) are those of a cross-border
regionalization, in the sense of reunification of a cultural scene that dissolved
following the break-up of Yugoslavia (cf. e.g. Crnkovic 2012). These trends,
however, in the last decade seem to spread over to also include Kosovar and
Albanian literary production, by translating works from the Albanian language into
Serbo-Croatian varieties, and vice versa. The status of Albanian culture in relation to
1

Karver, Podgorica
(http://karver.org/index.php?option=com_content&vie=article&id=76:toena-i-agrontufa&catid=35:novosti&Itemid=57).

197

Naa BOBII, Gjorgje BOZHOVIQ

__________________________________________________________________________

the (post-)Yugoslav one is somehat specific, though. While this (post-)Yugoslav

cultural scene in Serbo-Croatian varieties today experiences reunification processes,
the inclusion of literary tradition of Albania and Kosovo to that scene is a novel
phenomenon. Such mutual exchange between (post-)Yugoslav and Albanian
cultures never in fact existed before, not even during the actual period of the
federation in Kosovo. Works were translated from Serbo-Croatian to Albanian, but
very rarely the other way. What is going on during the last decade is, therefore, a
quite original trend in the post-Yugoslav cultural setting.
Having in mind the cultural difference owing to the linguistic barrier, the
connections arising between post-Yugoslav and Albanian cultures bare further
peculiarities. Crossing the cultural border between these two additionally deliberates
the concept of that border, as well as of the Otherness lying beyond it.
*
In Montenegro after 2006, Albanian literature has been systematically
included in its cultural scene. Beginning with the programme Bridges for literatures,
Montenegrin publisher Karver, based in Podgorica, in June 2006 presented the work
of Albanian author Agron Tufa translated by Nikolla Berishaj.2 It was followed by a
similar programme in Karver, entitled Bridges and shores, within which have been
presented in December 2009 Albanian authors Bardhyl Londo, Ermir Nika and Zija
ela, translated by Qazim Muja.3 Montenegrin literary journal Ars has also been
regularly publishing translations of Albanian literature in 2008 selected works of
Mehmet Kraja (Ars: 12, 2008); in 2009 a selection from Ibrahim Berjashi and Zija
ela (Ars: 6, 2009), translated by Anton Gojaj; and in 2011 a selection from Fatos
Arapi (Ars: 12, 2011), edited by Ali Podrimja. Montenegrin publisher Karver also
presented publishers from Albania, Toena and Onufri, in 2006 and 2010,4 and in
2010 published Ismail Kadares novel Darka e gabuar (Kadare 2010), translated by
Smajl Smaka and Varja uki.5 Finally, Podgorica-based NGO Prostory has

Karver, Podgorica
(http://karver.org/index.php?option=com_content&vie=article&id=577:programpredstavljanja-savremenih-albanskih-autora-qmostovi-iobaleq&catid=35:novosti&Itemid=57).
3
Karver, Podgorica
(http://karver.org/index.php?option=com_content&vie=article&id=640:promocijaizdavake-kue-onufri&catid=35:novosti&Itemid=57).
4
Karver, Podgorica
(http://karver.org/index.php?option=com_content&vie=article&id=992:pad-kamenoggrada-ismail-kadare-&catid=35:novosti&Itemid=57).
5
Dy gjuh nj libr (http://.dygjuhe-njeliber.com/).

198

ALBANIAN LITERATURE IN TRANSLATION IN MONTENEGRO

__________________________________________________________________________

organized a project To languagesone book.6 ithin the project, two anthologies of

Albanian literature have been prepared and published in Montenegro since 2010. An
anthology of Albanian poetry and drama collects works of Zef Zorba, Martin Camaj,
Sokol Zekaj, Frederik Rreshpja, Doda Kaaj, Primo Shllaku, Shptim Kelmendi,
Brikena Smajli, Arbn Prendi, Ledia Dushi, Lisandri Kola, Serafin Fanko, Stefan
apaliku and Petrit Nika, translated from Albanian by Qazim Muja, Pjetr Dreshaj,
Shklzen Maliqi, Sehad Lulanaj, Anton Berishaj and Danilo Brajovi (cf. urkovi
& Kola 2011). The other, anthology of Albanian prose, collects works from Sknder
Temali, Gazmend Krasniqi, Paulin Selimi, Lazr Stani, Albi Brahusha, Martin
Camaj, Sknder Drini, Zija ela, Ridvan Dibra and Meritan Spahiu, translated from
Albanian by Pjetr Dreshaj, Luigj Berisha, Violeta Marniku, Qazim Muja, Shklzen
Maliqi and Anton Berishaj (Nikolaidis & Pero 2011).
*
There are two general reasons for this specific renaissance in Montenegrin
Albanian cultural exchange, given that there is far more work done in translation of
Albanian literature in Montenegro, and vice versa, than in any other post-Yugoslav
republic. First of all, there is a strong territorial and historical connection between
the two. Secondly, and more important, both demonstrate similar political
circumstances, gaining recently both political and cultural independence from
Serbian domination (on the Albanian side, in the case of Kosovo).
Hoever, both cultures still function on the margin in the wider regional
context, and still depend on the local or regional cultural centres, like Tirana in the
case of Kosovo, or like Belgrade and Zagreb, in the case of Montenegro. If culture is
perceived as a structure that is centralized, then translations of Albanian literature in
Montenegro function like an exchange beteen to margins, leaving the centres
unquestioned. Before the post-socialist transition, culture in Yugoslavia was
vertically hierarchized, but the liberalization of the market after the break-up of the
federation introduced a regional network-system of exchange between local cultural
settings. Yet, this hasnt led to a true decentralization only the logic of the centres
changed so that the centres no depend on voices from the margin, because each
node in the network became important for the exchange within the network.
Montenegrin translations of Albanian literature function in this way both in a wider
regional literary context and in a local context, e.g. the selection of Albanian
literature that was translated in the two anthologies in Podgorica only includes
Albanian authors from Shkodra.
Vepra e studiuesit Robert Elsi Histori e letrsis shqiptare sht botuar pr her t par n
anglisht n Shtetet e Bashkuara t Ameriks m 1995. N gjuhn shqipe sht botuar n vitin
1997 dhe sht prkthyer nga Abdurrahim Myftiu.

199

Naa BOBII, Gjorgje BOZHOVIQ

__________________________________________________________________________

As Montenegrin and Albanian literary exchange functions on the margin in

the wider Balkan context, so the Balkan culture itself functions as a margin in
relation to the European centres. The mechanisms of cultural exchange in the
Balkans itself serve to the centres within larger European cultural network,
spreading the liberal market of cultural exchange. (As well as spreading
postmodernism globally.)
*
So the contemporary post-Yugoslav culture, driven by market economy,
incorporates the Albanophone market by exchange on the margins and spreads its
own by translation from Albanian. The processes of market liberalization and real
subsumption of work in fiction and culture serve forming a market-driven cultural
network in the Region, further incorporated in the European cultural market. The
dialogue between two margins ultimately affects an entire network, both spreading
further and empowering the current cultural market.
By examining the case of modern translations of Albanian literature in
Montenegro, weve researched the mechanisms by which neoliberalism is
transmitted onto cultural politics in the Region. Projects by Montenegrin publisher
Karver are paradigmatic in this sense, taken that they function within a larger
regional network that is being developed, on various levels, from translation of
individual works to the organization of regional writers festivals. Yet, the problem
remains the unquestioning of the centres of cultural power, for which the exchange
merely contributes in spreading their network of consumers of literature. Of course,
the value of translation from one culture to another, and value of the dialogue in the
Region, could not be denied; but it is the background logic that they are driven by
which must be criticized.

References
1. Crnkovic, G. (2012). Post-Yugoslav Literature and Film: Fires,
Foundations, Flourishes. London: Continuum.
2. urkovi, Lj. & Kola, L. (2011). Izbor iz savremene albanske poezije i
drame / Przgjedhje nga poezia dhe drama bashkkohore malazeze.
Podgorica: NGO Prostory.
3. Kadare, I. (2010). Pad kamenog grada. Podgorica: Karver & NGO
Prostory.
4. Nikolaidis, A. & Pero, P. (2011). Izbor iz savremene albanske proze
/Przgjedhje nga proza bashkkohore malazeze. Podgorica: NGO
Prostory.

200

Selim SYLEJMANI
TEMA E ATDHEUT N POEMN BAGTI E BUJQSI T
NAIMIT
Poeti i madh shqiptar Naim Frashri na ka ln nj trashgimi t pasur letrare.
Ai jetoi n epokn, kur krijuan edhe poet t tjer. Bashkkohsit at e konsideronin
si njeriun m t ditur dhe m t arsimuar t kohs, e quanin at msues t popullit.
Naimi sht, pa dyshim, poeti m i shquar kombtar shqiptar, andaj motivi
qendror n krijimtarin e tij sht ai i atdhedashuris. Kurse poema "Bagti e
bujqsia", sht vepra n t ciln ky motiv vjen n shprehje m s miri. Poema
Bagti e bujqsia, e botuar n vitin 1886, sht, pa dyshim, nj nga veprat m t
frymzuara t Naim Frashrit dhe mund t konsiderohet kryevepra e letrsis s
Rilindjes. Vargjet e saj i prshkon patosi i qart i dashuris pr atdheun, krenaris
kombtare dhe bukuris s natyrs shqiptare. Gjuha e poems sht e mbl, e
thjesht dhe e bukur dhe v n pah vlerat dhe mundsit e larta shprehse.
N shikim t par poema bn fjal pr punt e blegtoris (n pjesn e par)
dhe ato t bujqsis (n pjesn e dyt), megjithat prej tyre Naimi merr hov pr t
shprehur ndjenjat patriotike. Nga shum studiues, poema Bagti e bujqsi sht
quajtur, me t drjet, himn i frymzuar poetik kushtuar natyrs dhe njerzve t
atdheut.
Tema e atdheut sht nj nga temat kryesore t krijimtarin e Naimit, si dhe
shum poetve shqiptar t ksaj kohe. Fatkeqsisht, nga fshati, Naimi, si shum t
tjer, u desh t largohej q hert pr t jetuar pastaj jasht vendit. Kjo besoj sht
shum me rndsi t dihet pr ta kuptuar drejt pozicionin dhe pikpamjen e poetit.
Pikrisht ndarja nga vendlindja i jep vargjeve t tij at ngrohtsin e kujtimeve, e
cila i karakterizon. N vet prshkrimin e natyrs poeti mundson q kjo bukuri t
shikohet m hollsisht, t ndihet. Q n vargjet e par t poems, e cila hapet me nj
apostrof monumentale, vrehet malli dhe dashuria ndaj atdheut:
O malet e Shqipris e ju, o lisat e gjat,
fushat e gjera me lule q'u kam ndr mend dit `nat,
ju, bregore bukuroshe, e ju, lumenjt' e kulluar,
uka, kodra, brinja, grxhe dhe pyje t gjelbruar,

201

Selim SYLEJMANI
__________________________________________________________________________

Vargjet e siprshnuar paraqesin nj filozofi t tr, nj sistem vlerash. Jeta e

fshatit paraqitet disi si tempull me harmonin e toks dhe qiellit, njeriut dhe natyrs.
Atdheu pr Naimin sht natyra me bukuri prrallore - vend i bekuar nga Zoti,
kur gzimi sht i garantuar, ku poeti e ndjen veten mir dhe ndjen mall. Pr poetin
fshati shqiptar sht vet Shqipria sht di unike, e paprsritshme n bukurin e
saj. Me iden karakteristike pr t dashuruar gjithka shqiptare, do gj q e rrethon,
poeti atdheut i drejtohet si njeriut t dashur: O ju malet e Shqipris, e jo o lisat e
gjat. Pr dallim nga poett evropian t kohs, Naimi vargjeve t tij nuk i jep pr
asnj moment not t pikllimit, prkundrazi frymzimi pushtues n njfar mnyre
t pushton q nga vargjet e para. Natyra dhe atdheu jan gjrat t cilat nuk kan
ndryshuar q nga koha e fmijris s poetit. Ai ndodhet larg vendit por ruan me
mall dashurin e pashuar pr gjithka shqiptare. Naimi jetoi n nj period shum t
rnd pr vendin, prplot ngjarje t mdha dramatike edhe tragjike, por pr asnj
moment nuk i lejon vetes t pushtohet nga pikllimi dhe trishtimi, ai sht fort i
bindur q shqiptart meritojn t jen t lumtur, ngase kan natyrn e
mrekullueshme, krenarin kombtare, grat e burrat me t cilt duhet t krenohen...
Ndjenjat e poetit n kt koh jan tejet t ndrlikuara dhe kontradiktore, aty
kemi edhe shpresn, edhe pritjet pr nj jet t re, t ndritur, por aty sht edhe
brenga pr fatin e atdheut, prsiatje filozofike pr tema t prjetshme.
Koha e Naimit sht koh e vshtir pr Shqiprin. Shqipria e tij jan vitet,
kur idet liridashse, patriotike, prekn shpirtrat e njerzve prparimtar t atdheut
dhe i shtyri ata t enden edhe njher fort pr t ardhmen e atdheut, madje jo vetm
t mendojn, por edhe t marrin haptas rrugn e rnd, plot pengesa, por dhe
mirnjohse t lufts pr lirin e popullit. N mesin e ktyre bijve t prkushtuar t
atdheut sht edhe vet Naimi.
N poezin e tij plot frymzim dhe dashuri pr atdheun, poeti u bn thirrje
patriotve q t mblidhen pr ta ndihmuar vendin n kto dit t vshtira, ngase ai
sht i bukur, i dashur dhe ka nevoj pr ta. Naimi mishron nj ide t madhe e t
prjetshme: nderin, dinjitetin, njeriut ia jep Atdheu, me historin e me traditat,
bujarin e vlerat e tjera morale. Motivi i krenaris pr Shqiprin, krenaria pr emrin
shqiptar;... synonte t ngjallte te bashkatdhetart ndrgjegjen kombtare:
Ti Shqipri, m ep nder, m ep emrin shqiptar,
zemrn ti ma gatove plot me dshir e me zjarr.
Fati i vendit, e kaluara e tij, e tashmja dhe e ardhmja ja ka e shqetson
thellsisht poetin, duke e prcaktuar pozicionin e tij patriotik, ja cila sht tema
kryesore e krijimtaris s tij, ja kush sht gzimi dhe pikllimi i tij, ndrra dhe
shpresa e pashuar:

202

TEMA E ATDHEUT N POEMN BAGTI E BUJQSI T NAIMIT

__________________________________________________________________________

Falmi, falmi Shqipris ditn e bardh t liris,

udhn e vllazris, vahn e gjith mirsis.
Nxirr t vrtetn n shesh, pasktaj t mbretroj,
errsira t prndahet, gnjeshtra t pushoj.
Me t drejt sht thn se artistin e krijon koha e tij, epoka n t ciln jeton.
E gjith krijimtaria letrare e poetit t madh sht prplot me ide liridashse dhe
dashuri pr atdheun e vuajtur. Bashk me kt, miku i njerzimit prpiqet ta zgjoj
atdheun nga gjumi, n ngritjen e vetdijes shpirtrore t popullit t tij, energjin e
grumbulluar me shekuj.
Shqipria e Naimit sht historia e famshme e atdheut, historia e lufts s
lavdishme shekullore t popullit shqiptar pr pavarsin e vet kombtare. Shqipria
e Naimit sht Shqipria e Sknderbeut, Shqipria e popullit atdhetar dhe trim, i cili
i bri ball nj perandorie t tr, kur shqiptart ishin unik, por q tani kishte rn n
nj kllapi t rnd.
Gjat jets s tij poeti ishte dshmitar i shum ngjarjeve t rndsishme n
historin shqiptare, armiqt po bheshin gati ta coptojn vendin, kurse nga konditat
e padurueshme nga vendi kishin ikur shum intelektual dhe njerz t ditur. Si njeri
me ide t qarta dhe njohs i gjendjes n vende t ndryshme, Naimi mund t bnte
prfundime pr rrugn e zhvillimit m t prshtatshm t vendit t tij.
Tema e atdheut n krijimtarin e Naimit sht thelbsore, kt e krkonte prej
tij koha dhe momenti historik n t cilin ndodhej atdheu i prvuajtur. Raporti i tij me
atdheun ishte specifik... pr poetin gjithka shqiptare sht e bukur dhe e dashur.
Shqipria e tij sht ajo me:
Kur dgjon zthin e s'ms qysh e l qingji kopen
blegrin dy a tri her edhe ikn e merr dhen,
edhe n i prefshin udhn njzet a tridhjet vet,
e ta trembin ai s'kthehet, po shkon n mes si shigjet.
Poema sht plot besim pr popullin shqiptar, t varfruar, t prvuajtur nga
puna e rnd jofitimprurse. Poeti n krijimtarin e tij filloi ti kushtoj vmendje
mnyrs s jets, ai mendon shum pr fatin e atdheut dhe vjen n prfundim se
shum shpejt Shqipria do ta shoh ditn e bardh t liris, se do t mbretroj e
vrteta dhe se gnjeshtra do t pushoj.
Poeti beson, q gjithka e gjall ka shpirt. Prandaj, edhe Shqipria, s cils, si
zotit mund ti besohet. Pr Naimin atdheu sht objekt i adhurimit. Sipas tij,
Shqipria dhe shqiptart kan rrug t sigurt, t ardhme t pamohueshme, ngase at
e do edhe Zoti:

203

Selim SYLEJMANI
__________________________________________________________________________

Shqipria dhe shqiptart duhet t bjn zgjedhjen e tyre, t zgjidhin problemet

e tyre t brendshme q t mund ti kundrvihen armiqve t jashtm. N natyrn e
popullit shqiptar, sipas poetit, sht nj potencial i madh pozitiviteti, shpirti
shqiptar i menur dhe i talentuar, prandaj, shpresa pr ndryshime pr t mir mbetet
e pathyeshme. Andaj, Naimi bn thirrje pr krijimin e raporteve n shoqri n baza
kombtare t s kaluars s lavdishme historike:
Tregomu dhe shqiptart udhn e puns s mbar,
bashkomi, bmi vllezr edhe fjesht shqiptar.
Krijimtaria e poetit t madh shqiptar Naim Frashri sht bot e bukuris.
Vargjet e tij jan t prshkuara me vrull t fuqishm t energjis s lumturis dhe
mallngjimit, t ngopur me magjepsje nga bukuria e jets dhe natyrs. Kjo natyr
nuk mund t rris njerz t dobt dhe t ligj. Motivi kryesor i poezis s tij sht
bukuria, bukuria e natyrs shqiptare, bukuria e njerzve dhe grave:
Vash bukurosh'e bariut! q vjen me llr prveshur,
Me zemr t dfryer e me buzz t qeshur,
Me dy shqerza ndr duar, t bukura si dhe vet,
N sythit tnt e shoh gaz, q s'e kam gjetur nd jet.
Poeti knaqet m natyrn e bukur e cila t qetson shpirtin. Heroi lirik i
Naimit sht i mir, i kujdesshm, ai sht mbrojts i vrtet i atdheut nga do e
lig. Ai sht i vendosur, i besueshm dhe qetsisht i lumtur, dashurin e tij nuk e
kanos asgj. Natyra n vargjet e Naimit pasqyron botn e ndjenjave, gjendjes
shpirtrore n tr shumsin e saj. I drrmuar nga malli dhe nga smurja q po e
shuante ngadal, poeti nuk sht i sigurt nse do ta shoh atdheun e dashur edhe nj
her:
Jam lark jush i dshruar edhe s'e duronj dot mall,
Po s'e di si dua un do t'u shoh nj her vall?
Tema e atdheut dhe atdhedashuris. Ajo e prshkon tr krijimtarin e tij dhe
sht nj prej temave qendrore n lirikn e poetit. N periodn e hershme atdheu
kuptohet nga Naimi n kontekst filozofiko-romantik, si vend, i cili jep jet dhe
vuajtje. Me ndjenja patriotizmi t pastr sht prshkuar poema Bagti e bujqsia
nga fillimi deri n fund:
Dua t dal maj malit, t shoh gjith Arbrin,
Vllezrit shqiptar, q ven n pun' e vin,
204

TEMA E ATDHEUT N POEMN BAGTI E BUJQSI T NAIMIT

__________________________________________________________________________

Burrat trima me bes dhe shpirtmir' e puntor,

Dhe fushat gjith lule e malet me dbor.
Dashuri e re, pa patetizm ndaj atdheut, e panjohur pr poezin romantike, ai
vet e quan at t uditshme. Poemn e prshkon ideali romantik, i cili i nevojitet
autorit pr ta zgjuar ndjenjn e patriotizmit t fjetur te shqiptart, pr t zgjuar tek
ata energjin e jets. Autori i urren njerzit t cilt nuk kan atdhe, gjegjsisht ata
shqiptar t cilt, t indoktrinuar nga shkollimi n vendet e huaja, turproheshin t
pranonin se ishin shqiptar. sht kjo protest e autorit kundr tyre dhe kundr t
gjith t tjerve q donin ta mohonin Shqiprin dhe shqiptart, duke u mohuar atyre
origjinalitetin dhe mvetsin. Lashtsin e atdhehut t tij e simbolizon pikrisht varri
pran rrugs:
Ah! edh' atje tej mbi udh i duket i shkreti varri,
Rrethuar me lul'e me bar, nj t gjori udhtari,
Q ka vdekur i ri shum e ka rar lark shtpis,
Shqipria e poetit sht atdheu poetik i tij. Poetin e mahnit bukuria e maleve
t larta, kullosave t bleruara, tufat e bagtive....:
Gjat gjith krijimtaris s tij Naimi ka prdorur metodn romantike t
pikturimit t realitetit dhe sidomos t pikturimit t imazhit t atdheut n veprat e tij.
Pr atdheun ai ndjen dashuri t madhe, patriotizm, por gjat ksaj ai gjithnj mbetet
person krenar, i vetmuar, i prkushtuar vetm lufts pr atdheun dhe popullin e tij,
q ishte e kushtzuar nga koha dhe gjendja historike e atdheut, mbase edhe nga
gjendja shpirtrore e poetit. N aspektin e karakterit kombtar t krijimtaris, Naimi
sht poet trsisht kombtar, n kuptimin m t lart t ksaj fjale:
Sa m plqen blegrima, zr'i mbl' i bagtis,
.
Dheu bleron e gjelbrojn fusha, male, brigje, maja,
Edhe gjith gj e gjall ndjen n zemr nj dshir,
Nj gas t'mbl' e t shum, o! sa bukur e sa mir!
Bukuria e paprsritshme e natyrs shqiptare sht prshkruar nga shum
poet shqiptar (edhe t huaj), por kjo del n pah veanrisht n poezin e Naimit.
Nn ndikimin e vargjeve t paharruara, ne knaqemi me natyrn piktoreske e t egr
t maleve, jetn e varfr, por bujare t fshatit shqiptar, ku gjen prehje dhe qetsim,
duke dgjuar kambann e largt t kopes dhe gurgullimn e ujit t kulluar...

205

Selim SYLEJMANI
__________________________________________________________________________

Tek buron ujt e ftoht edhe fryn veriu n ver,

Tek mbin lulja me gas shum dhe me bukuri e m'er,
Ku i fryn bariu xhuras, tek kullosin bagtija,
Ku mrzen cjapi me zile, atje i kam ment e mija.
Vend t veant n mesin e krijimtaris s Naimit, pa dyshim, i takon poems
s mrekullueshme Bagti e bujqsi, kur me fuqi t jashtzakonshme ai pikturon
tablo t mrekullueshme t natyrs s dashur shqiptare. Sipas mendimit t shum
studiuesve, letrsia sht mask e jets, porse mask m e holl, m objektive. Njra
prej veorive t poetit ka qen polifonia e talentit t tij, shum fuqi krijuese Naimi i
kushtoi krijimit t peizazhit t bukur t natyrs shqiptare. Lirika pr poetin ishte
mundsia dhe arma e vetme pr t shprehur n mnyr direkte mendimet, ndjenjat,
prjetimet e veta. Vargjet e pasqyrimit t natyrs n Bagti e bujqsia jan t
paprsritshme, thjesht t mrekullueshme:
O! sa bukuri ka tufa! Sa gas bije bagtija!
Vin posi mblet' e plot! I bekoft Perndija!
Npr shesh' e nr bregore jan prhapur shqerrat,
E kecrit npr rripat dhe n gjethet e n ferrat;
N vargjet e Naimit natyra shqiptare sht magji, ndrr me bukuri trheqse.
Poetit i plqen sidomos stina e pranvers, kur natyra gjelbrohet, merr jet t re, kur
bagtia lshohen n kullosa t cilat gumzhijn nga zrat e barinjve dhe blegrimat e
bagtis.
Historiani i letrsis, Rexhep Qosja, me t drejt vren se Naimi e ndien fort
kohn e vet dhe rolin e saj, andaj e pasqyron tipin m t mir t karakterit kombtar
shqiptar t epoks. Shpirti i tij sht i huaj pr kufizime fetare ose ndarje fisnore.
Jeta e begatshme shpirtrore i lejon Naimit t zbuloj n natyr bukurin
trheqse t saj. Jan tejet t plqyeshme tablot e bukuris s natyrs kombtare, t
pikturuara nga Naimi, q nuk harrohen kurr, si nuk harrohet kurr fmijria e
kaluar n fshat. Jan prekse vargjet e tij nga poema:
Ky sht nj kalendar poetik, n t cilin poeti paraqet karakteristikn e qart t
stins s pranvers dhe shpreh raportin e tij ndaj saj. Perceptimi i natyrs nga Naimi
sht jotradicional dhe i pazakonshm:
Tek buron ujt e ftoht edhe fryn veriu n ver,
Tek mbin lulja me gas shum dhe me bukuri e m'er,
Ku i fryn bariu xhuras, tek kullosin bagtija,
Ku mrzen cjapi me zile, atje i kam ment e mija.

206

TEMA E ATDHEUT N POEMN BAGTI E BUJQSI T NAIMIT

__________________________________________________________________________

Asnj poet shqiptar nuk mund t krahasohet me Naimin pr nga bukuria dhe
lehtsia e shprehjes s peizazhit t lumtur t natyrs s atdheut. Duket q vet natyra
gzon bashk me poetin. N do imazh Naimi pasqyron disponimin e vet t posam
pr natyrn e mrekullueshme shqiptare, t pakapshme nga syri i njeriut t
zakonshm. Peizazhi te Naimi nuk sht tablo e vdekur, porse aktive, ka simbolikn,
domethnien e vet:
Tek kndon thllza me gas edhe zogu me dshir,
E qyqja duke qeshur, bilbili me mblsir,
Tek hapet trndafili, atje ma ka nda t jem,
Bashk me shpest edhe un t'ia thrres kngs e t'ia them;
T shoh kedhrit' e shqerrat, desht, cjept, dhnt, dhit,
Qiellin' e sbukuruar, dhen me lul'e me drit.
N vargjet e msiprme duket qart disponimi i poetit.
Konsideroj q imazhi i natyrs n vargjet e Naimit sht mjet i
jashtzakonshm i kultivimit t dashuris ndaj atdheut. Kshtu mund ta dashurosh
vetm at vend, at natyr, n t ciln je lindur dhe je rritur. Dhe, ndonse n at
vend nuk ka vise ekzotike me palma dhe dete, t cilat na mahnitin, ajo nuk sht afr
shpirtit, dashurin megjithat e ruajm pr vendlindjen. Dhe nuk sht e
pakuptueshme q, kur poett dhe shkrimtart e braktisin atdheun, para s gjithash,
kan mall pr natyrn e vendit:
Shqipri, o mma ime, ndonse jam i mrguar,
Dashurin tnde kurr zemra s'e ka harruar.
...
Ashtu dhe zemra ime, m l ktu, tek jam, mua,
vjen me vrap e me dshir aty, n viset e tua.
Naimi ka qen m shum se poet. Ai ka qen msues, historian, filozof,
politikan, njeri i cili prfaqson denjsisht epokn e vet, duke marr mbi supe barrn
e rnd e t qenit tribun kombtar. Ai e pranon at me shikim t mpreht t artistit
dhe ndjenj t holl t muzikantit, duke qen njkohsisht piktor i vrtet i natyrs.
Nse nuk do t bhej poet i madh Naimi, me siguri, do t bnte emr si piktor
i mrekullueshm. N motivin e tij mbi natyrn ndjehet magjia e natyrs, qetsis,
harmonis, e cila bashkon dhe lidh fenomene, q n shikim t par duken t
pabashkauara: ashprsin dhe butsin, prehjen dhe gjallrin, lehtsin dhe
madhshtin.
Pasqyrimi i natyrs gjithnj i ka ndihmuar poetit t transmetoj prjetimet m
t fshehta, t zbuloj knaqsin e zemrs, t zgjoj tek njerzit dashurin pr
207

Selim SYLEJMANI
__________________________________________________________________________

atdheun dhe trimrin pr ta mbrojtur at nga armiq t shumt. Kjo gjithashtu

shrben si mnyr e t kuptuarit t bots. N kt bot harmonike, megjithat kemi
nj disonanc e ajo sht zymtsia n shpirtin e poetit, si aluzion pr largimin e tij
nga harmonia e natyrs qetsuese e natyrs kombtare.
T pasksha vrapn' e veriut, t kisha krah pllumbi,
Nxitimn' e lumit me val, q'ikn me vrtik si plumbi,
E t vija n gjit tuaj, nj' uj t ftoht t pinja,
Edhe npr ato hije nj cop her t rrinja,
Syt' e ballit t'i xbavitnja, zmrn ta dfrenja,
Pikturimi i natyrs i shrben poetit t zhvilloj disa ide filozofike dhe ndjenja
me dshirn e flakt pr ta ngjallur ndrgjegjen kombtare, ti bj bashkkohsit t
vetdijshm pr at se jan bij t nj vendi me vlera t mdha, ndonse dominon
peizazhi romantik, gjendja e prehjes shruese, dshira e arritjes s lumturis dhe
harmonis s njerzve me natyrn. N atdhe sht gjithka e bukur.
Vlen t theksohet se poema Bagti e bujqsi nuk sht vetm prsiatje pr
specifikn e raportit t autorit ndaj atdheut, porse edhe pohim i dashuris ndaj
Shqipris. Pos dashuris s madhe pr atdheun dhe mallit i cili e grin, Naimi apelon
pr zgjimin e krenaris s dikurshme kombtare dhe dashuris pr natyrn
magjepsse t atdheut.
T mundja t fluturonja e t kishnja krah si ti,
Me gas t math do t'i vinja Shqipris brnda n gji!
Botkuptimi romantik, n poemn Bagti e bujqsia, n t vrtet sht
mishrim i idealeve t romantizmit evropian, ndonse ndjenja e tij pr realitetin
sht tejet irracionale, ndonse mund t arsyetohen me ndjenjat e zjarrta patriotike.
Dikush mbase mund ta akuzonte poetin pr munges t motiveve kritike ndaj
gjendjes sociale dhe realitetit shqiptar t kohs, por duhet pasur parasysh qllimin
e Rilindsve shqiptar pr zgjimin e ndjenjs s shuar kombtare t shqiptarve para
nj rreziku tejet t madh q i kanosej vendit nga t gjitha ant. Ai sht atdheu yn,
ka nevoj pr ne, meriton t luftojm pr t.
Koncepti i Naimit mbi karakterin kombtar shqiptar sht i lidhur me t
kaluarn e lavdishme historike, periodn e Motit t madh si do ta quanin
Rilindsit. Pikrisht Rilindsit (romantikt), n krkim t personazheve t ndritshme
dhe t fuqishme, shfaqn interesim t veant pr historin kombtare. Vetm
zgjedhja e ksaj teme dshmon pr gjendjen shpirtrore t poetit, t paknaqur me
realitetin aktual, por q, duke pasur parasysh misionin, nuk lejon prezencn e

208

TEMA E ATDHEUT N POEMN BAGTI E BUJQSI T NAIMIT

__________________________________________________________________________

ngjyrave t zymta n vargjet e tij. Naimi sht fort i bindur se atdheu i tij, me tradit
aq t pasur dhe t denj historike, meriton t marr rrugn e mbarsis.
Ndjenja patriotike e poetit sht e ngjashme me at q e provojn shqiptart e
zakonshm: patriotizmi i vrtet nuk krkon ndonj kondit t veant dhe shpesh
nuk mund t sqarohet n trsi.

209

Selim SYLEJMANI
__________________________________________________________________________

210

Muhamet PECI
ZHVILLIMI HISTORIK I LETRSIS SHQIPE SIPAS ROBERT
ELSIT
Zhvillimi historik i letrsis shqipe sht trajtuar nga nj sr autorsh e
institucionesh shkencore. Disa jan munduar t trajtojn vetm nj periudh t
zhvillimit historik t letrsis shqipe, disa t tjer m shum, por ka edhe nga ata q
kan synuar q letrsin shqipe ta shohin q nga fillimet e saj e deri n
bashkkohsi.
Pavarsisht kombsis joshqiptare, studiuesi kanadez Robert Elsi sht nj
nga emrat eminent e t patejkalueshm sa i prket trajtimit t ksaj shtjeje. Me
kontributin e tij ai e ka pasuruar fondin e studimeve historiko-letrare shqipe dhe nga
ana tjetr i paraqet bots s jashtme nj kultur n thelb t panjohur, ndonse kultur
evropiane.
N veprn Histori e letrsis shqiptare t Robert Elsit, synohet t paraqitet
zhvillimi diakronik dhe sinkronik i letrsis shqipe, por edhe i kulturs shqiptare n
prgjithsi. Ktu prfshihen shtje gjuhsore, historike e sidomos letrare duke
filluar q nga historia e hershme e shqiptarve e deri n dhjetvjetshin e fundit t
shekullit njzet.
Fillimisht duhet t theksohet se vepra Histori e letrsis shqiptare e Robet
Elsit sht shkruar dhe dedikuar pr lexuesin e huaj. Kt fakt autori e prmend disa
her n parathnien e tij n botimin shqip, por edhe n at anglisht. N t dyja
parathniet Elsi paralajmron lexuesin se pik bazike e puns s tij disavjeare sht
informimi me kulturn, historin dhe sidomos letrsin shqiptare. Qasja
metodologjike e ktij studimi sht informimi qoft edhe me pak rreshta i do gjje
q ai di apo ka msuar pr kulturn dhe letrsin shqiptare. Vepra e tij Histori e
letrsis shqiptare sht nga t paktat libra studimor (madje edhe sot e ksaj dite)
q merr n trajtim tr letrsin shqipe nga fillimet e saj e deri n fundshekullin
njzet; dhe jo vetm kaq; ky studim trajton deri n hollsi historin e hershme t
shqiptarve dhe dilemat rreth prejardhjes s tyre, e pr t vazhduar imtsisht n
trajtimin e prejardhjes s gjuhs shqipe dhe hipotezave rreth saj.
Pavarsisht se her pas here n lexim e sipr (sidomos n faqet e para) duket
se vepra del prtej kornizave t nj vepre historiko-letrare duke u marr edhe me
shtje jashtletrare dhe me shifra e statistika, duhet prsri t rikujtohet se Elsi do
doemos, q, lexuesi i huaj para se t ket nj pasqyr pr letrsin shqipe si trsi, t
211

Muhamet PECI
__________________________________________________________________________

ket nj informacion goxha solid pr tr historin, traditat dhe gjuhn shqipe. N

fund t fundit ky studim nuk sht studim teoriko-letrar, por historiko-letrar dhe se
sht kryekput nn ombrelln e asaj disipline shkencore q e njohim si Histori e
letrsis.
N kapitujt dhe nnkapitujt n vijim si Traditat humaniste t Rilindjes
evropiane, Fillimet e shkrimit shqip dhe Fillimet e letrsis n Shqipri shekujt
XVI e XVII, Robert Elsi trajton t dhnat implicite dhe eksplicite t t dhnave pr
shkrimin shqip dhe hipotezat e vendsve dhe t huajve rreth ktyre shtjeve. Elsi
konstaton se edhe pse popull i vogl, vlerson lart kontributin e humanistve
shqiptar, dhn kulturs dhe tradits evropiane, madje autort e ktij kontributi,
humanistt Gjon Gazuli, Marin Barleti, Mikel Maruli, Marin Beikemi e Leonik
Tomeu i quan si energji krijuese e intelektuale dhe se vendi po shkonte drejt
prdorimit t gjuhs s tyre t shkruar.
Nj pjes t veant dhe studimore Robert Elsi i kushton fillimit t tradits
letrare n Shqipri. N kapitullin Fillimet e letrsis n Shqipri shekujt XVI e
XVII, ai sqaron lexuesin pr rrethanat historike e shoqrore n t cilat u zhvillua kjo
letrsi. Her pas here duket sikurse ka edhe njfar tendence pr shfajsim se pse
gjuha shqipe dhe shkrimet e para letrare jan kaq t vona. Prve vlersimit historik
pr Gjon Buzukun, Lek Matrngn, Pjetr Budin e Frang Bardhin, studiuesi i
veprs Histori e letrsis shqiptare Robet Elsi n maksimum vlerson kontributin po
ashtu historik t Pjetr Bogdanit. Por jo vetm kaq, ai konstaton se Pjetr Bogdani
me veprn Cuneus prophetarum (eta e profetve) sht dukshm shkrimtari m
origjinal i letrsis s hershme n Shqipri dhe se vepra eta e profetve sht
vepra e par e rndsishme n proz, e shkruar drejtprsdrejti n shqip (d.m.th. jo
prkthim).
Gjja kryesore q bie n sy n veprn Histori e letrsis shqiptare t Robet
Elsit sht mosanashkalimi i do gjje q ka t bj me letrsin, qofshin edhe dy
apo tri vargje t shkruara diku nga nj autor anonim. Kjo tregon seriozitetin e puns
s tij shkencore e metodologjike, duke mos neglizhuar edhe ata autor e vepra q n
fund t fundit sht shkruar shum pak pr ta edhe nga vet studiuesit shqiptar; ai
tenton q t jap informacione bindse e faktuese q gjithsesi i duhen nj historie t
letrsis. Kjo e argumenton faktin se, prve shkrimtarve t fillimeve si Buzuku,
Budi, Matrnga, Bardhi, e Bogdani dhe shkrimtarve t Letrsis myslimane, si i
quan ai si Hasan Zyko Kamberi, Nezim Frakulla e Muhamet Kyyku, Robert Elsi
nuk anashkalon edhe ato shkrime dhe ata shkrimtar minor q, megjithat, kan
dhn kontributin e tyre n fushn e kulturs dhe artit shqiptar. Me faqe t tra
tentohet t vihen n pah veprat dhe autort e Trashgimis s Bizantit n shekullin e
XVIII dhe fillimshekullin e XIX, e duke mos anashkaluar kurrsesi ata pak
shkrimtar arbresh t fundshekullit t XVII e tr shekullit XVIII.

212

ZHVILLIMI HISTORIK I LETRSIS SHQIPE SIPAS ROBERT ELSIT

__________________________________________________________________________

Letrsia e Rilindjes Kombtare sht pjesa m voluminoze dhe boshti qendror

i veprs Histori e letrsis shqiptare. Ashtu si e tr vepra edhe n kt pjes trajton
problemin, nse mund t thuhet kshtu, si trsi, e jo si veanti. Robert Elsi n
vshtrimin e tij t gjat pr kt periudh letrare merret me kontekstin historik e
socio-politik, e pr t avancuar me studimin dhe trajtimin e autorve eminent t
ksaj kohe. Letrsia e zgjimit kombtar shqiptar si e quan Elsi, sht letrsi e
vlerave t larta kombtare, por mbi t gjitha thot ai, kjo letrsi anashkalon barrierat
fetare e politike dhe avancon maksimalisht shum n vlerat kulturore e shkencore.
Megjithse me t drejt evidenton disa pika q e ulin apo minimizojn vlern letrare,
sidomos efektet didaktike e moralizuese, ai prap konstaton se Letrsia e Rilindjes
Kombtare Shqiptare sht letrsi ku shprthyen vepra artistike, publicistike e
teorike q ofrohen me letrsit dhe kulturat e popujve evropian. Si prfaqsuesit
kryesor dhe m me ndikim t ksaj periudhe i konsideron Jeronim De Radn, Naim
e Sami Frashrin, Zef Seremben e Pashko Vasn. Jeronim De Radn dhe Naim
Frashrin, prve se i ngre lart pr kontributin e tyre historik n lvizjen pr lirim
kombtar, Robert Elsi, kurrsesi nuk i krahason dhe prafron n aspektin e vlerave
letrare. Madje pr De Radn nuk heziton t thot se nuk sht kurrsesi poeti i
poetve, madje duke dhn edhe nj referenc t albanologut britanik Stuart Man
(Stuart Mann, 1905-1986), i cili e ka cilsuar poezin e De Rads t dobsuar pr
munges subjekti e strukture, pr gjuh t errt, dialog t rndomt dhe irrelevanc
politike.1
Anton Zako ajupin, Ndre Mjedn, Asdrenin, Gjergj Fishtn, Faik Konicn,
Fan Nolin, Migjenin, Lasgush Poradecin, Ernest Koliqin e Mitrush Kutelin i trajton
n kapitullin Rrymat e letrsis shqiptare nga fillimi i shek XX deri m 1944. Prve
se merret me secilin ve e ve, shkollimin, familjen, aktivitetin politik e kulturor,
Robert Elsi vlerson lart pothuajse secilin prej tyre. Ajo q vrehet m s shumti
sht ngritja e vlerave letrare dhe studimi i veant i veprs s Fishts Lahuta e
Malcis dhe veprs poetike t Lasgush Poradecit.
Kapitujt Letrsia nn regjimin e Enver Hoxhs (1944-1985) dhe dalja nga
izolimi dhe Letrsia shqiptare n Kosov trajtojn trsisht at q ne e njohim si
Letrsia e sotme shqipe. N t parin tenton t vr n pah rrethanat e letrsis shqipe
n Shqiprin e diktaturs s regjimit t Enver Hoxhs. Hollsisht argumenton
censurn, internimet e shkrimtarve disident, moslejimin e daljes nga realizmi
socialist, moskomunikimi me botn e t tjera efekte jashtletrare si kto. Pas ksaj,
Elsi evidenton edhe shkrimtart e talentuar t cilt pavarsisht rrethanave arritn q
t krijojn letrsi me vlera t mirfillta si: Petro Marko, Jakov Xoxa, Dritro Agolli,
Ismail Kadare, Kasm Trebeshina, Sabri Godo, Fatos Arapi, Visar Zhiti, Xhevahir
Spahiu, etj. Pa dyshim q vend t veant i kushton Ismail Kadares si shkrimtari
1 Robert Elsi, Histori e letrsis shqiptare, Dukagjini, Pej, 2001, (Botim i dyt), f. 128.

213

Muhamet PECI
__________________________________________________________________________

m i madh i ksaj periudhe dhe si shkrimtari i vetm i dgjuar n shkall

ndrkombtare.
Robert Elsi n veprn Histori e letrsis shqiptare i kujton bots
prtejshqiptare se letrsia shqipe n Kosov, me gjith rrethanat politike e
ekonomike ka nxjerr emra me rndsi dhe talente t rralla si n fushn e poezis,
ashtu edhe n at t romanit e drams. Kt kapitull Letrsia shqiptare n Kosov e
fillon me evidentimin e prozatorve eminent si: Adem Demai, Anton Pashku,
Rexhep Qosja, Teki Dervishi, Nazmi Rrahmani, e ndonj tjetr, e pr t vazhduar
me karvanin e poetve t prir nga Esad Mekuli, Din Mehmeti, Ali Podrimja, Azem
Shkreli e Rrahman Dedaj. Nuk l pa e evidentuar talentin e tyre dhe risit q i kan
sjell letrsis shqipe n prgjithsi, si n aspektin e strukturs, po ashtu edhe n at
t forms.
Vepra e Robert Elsit Histori e letrsis shqiptare sht vepr me vler pr
historin e letrsis shqipe. Vlera i shtohet edhe m shum kur t kihet parasysh se
kjo vepr n radh t par sht vepr pr lexuesin e huaj, t cilit i ka munguar s
paku nj informacion pr at se far ka ngjar dhe far po ngjet me letrsin
shqiptare.

214

Nerimane KAMBERI
SHABAN SINANI, STUDIUES I KADARES
Letrsia e popujve t vegjl a sht edhe vet e vogl? (shih pr kt pyetje
Franz Kafkn edhe Ditart e tij, si dhe Prof. Ali Aliun n Krkime). Me kt pyetje
fillohet ky punim pr tiu afruar qendrs s tems: shkrimtari Ismail Kadare. Pr t
qen m preciz: studiuesi i shkrimtarit, profesor Shaban Sinani dhe puna e tij rreth
veprs dhe jets s njrit ndr shkrimtart m t njohur n bot.
Nse dikur, para botimit t romanit t tij Gjenerali i Ushtris s Vdekur n
Paris, n vitin 1970, letrsia shqipe ishte fare pak e njohur jasht kufijve t vendit,
Kadare e bri at dhe vendin e tij t precizohen n hartn letrare botrore. Kadare
dshmoi se nj popull i vogl mund t jap edhe shkrimtar t mdhenj, letrsi
cilsore. Sot, vepra e Kadares lexohet n vend, prkthehet dhe botohet n Evrop,
Amerik e gjetiu. Ajo studiohet n t gjitha ant pr tia zbuluar, zbrthyer,
shpjeguar t fshehtat, teknikat narrative, teorit e koduara mbi identitetin, fjalorin e
pasur apo prdorimin e miteve t vjetra pr t krijuar mite t reja.
Profesor Shaban Sinani sjell n studimet letrare t sotme shqiptare nj
mnyr ndryshe, t veant, t t qasurit nj vepre dhe autorit t saj: dokumenti,
n form letrash, raportesh t ruajtur n Arkiva shtetrore, si dshmi e nj kohe pa
koh, ku t ishe shkrimtar nuk ishte gj e leht dhe ku t ishe Kadare kishte nj
pesh t rnd. Letrsi dokumentuese, si e quan Poeti Visar Zhiti. Ky cilsim,
pra, prbn veantin e studimit t Prof.Shaban Sinanit t veprs s Kadares.
Profesor Sinani ishte 5 vjet Drejtor i Arkivit shtetror, pozit e cila do ti
mundsoj t zbuloj, t konsultoj dokumentet e ruajtura n kohn e diktaturs,
dokumente q kishin t bjn me shkrimtart n prgjithsi dhe me Kadaren n
veanti. Ky shnim biografik pr prof. Sinanin sht i rndsishm, sepse tregon se
si e orienton ai studimin e tij dhe pse e orienton ai kshtu. N kt drejtim, Shaban
Sinani do t publikoj disa nga ato dokumente, duke qen i kujdesshm n
seleksionimin e tij q ato dokumente t jen qoft nga lexues anonim komunist,
qoft nga kritik zyrtar apo krert e shtetit dhe t merren ose me veprn e autorit
ose me vet personalitetin e shkrimtarit (Letr pr ndihm nga poeti Lasgush
Poradeci apo intervenime pr t tjer shkrimtar). Sh.Sinani shpjegon se n vepr n
mes t tjerash jan dy dokumente prej shtypit letrar, pr shkak t rndsis q kan
si shprehje e ndrveprimit t kritiks s fsheht me kritikn publike dhe pr
215

Nerimane KAMBERI
__________________________________________________________________________

ashprsimin e raporteve t shkrimtarit me shtetin (t dy dokumentet kan t bjn

me romanin Npunsi i pallatit t ndrrave)1
Do t merrem n kt punim me dy vepra t tij t botuara n dy periudha t
ndryshme: Pengu i Moskuptimit, prmbledhja e eseve t shkruara n mes viteve
1991 dhe 1996, koha e daljes s Shqipris nga komunizmi dhe demokratizmi i saj,
por edhe Nj koh kur emri i I.Kadares nuk sht m n shklqimin e tij t
njohur, sipas fjalve t autorit, si dhe vepra Letrsia n diktatur (Koha e
ambicieve evropiane, e debateve mbi lustrimin).
Qysh me librin e tij Pengu i Moskuptimit (1997) Sh.Sinani tregon
prkushtimin e tij pr ta treguar t vrtetn mbi Kadaren Titulli i veprs sht
domethns n misionin e studiuesit. Shaban Sinani e rivendos veprn dhe autorin
n historin e letrsis shqipe, si dhe n historin e Shqipris.
Titulli i prmbledhjes s eseve Pengu i moskuptimit i Prof. Sinanit sht
m se domethns n pozicionimin e tij rreth Kadares dhe rolit q merr Prof. Sinani
n restaurimin e s vrtets rreth marrdhnieve t Kadares me diktatorin dhe me
sistemin. Ai thot: Kadare i ka dhn karakterin e nj konflikti t prjetshm
marrdhnies pushtet/individ2. Sinani merr prsipr t rrnoj insinuimet e flirtimit
t Kadares me pushtetin dhe pr kt ka dshmi t nj rndsie t madhe:
dokumentet. Po sikur Sinani t mjaftohej me publikimin e dokumenteve denoncuese,
apo raportet e krerve intelektual apo politik t asaj kohe, t cilat i nxjerr nga
Arkivat, ai do t mbetej n rolin e avokatit mbrojts. Por, Prof. Sinani do ta
zgjeroj punn e tij dhe duke i shfrytzuar kto dokumente, ai i kthehet shtjes s
prhershme t marrdhnieve shkrimtar-pushtet totalitar, duke u thelluar n pyetjet
se a sht e mundshme t shkruhet n diktatur? Dhe nse po, si dhe ka shkruhet?
Dhe me Kadaren si qendr vmendjeje, studimi bhet edhe m interesant, sepse
prek shtjen e disidencs s shkrimtarit si dhe at t mbijetess n nj regjim
totalitar, duke e kritikuar at n veprn e vet. Sh.S. thellohet n filozofin e
prhershme t rolit t shkrimtarit n raport me pushtetin, duke e futur ktu edhe nj
element t tret: lexuesin (dhe shoqrin) si receptues i veprs dhe si gjykues i rolit
t shkrimtarit
Dosja pr Kadaren apo Dosja K., (ndoshta referenc titullit veprs Dosja H.),
madje do t botohet edhe n frngjisht, n Franc, n nj libr dypjessh bashk me
nj bised me nj specialist t bots komuniste Stephane Courtois.
Shaban Sinani bn nj histori kronologjike t veprs s Kadares, sipas
ndryshimeve socio- politike n Shqipri. Nga cilsimi i veprs si socio-realiste dhe
ikjes s shkrimtarit nga kjo doktrin me dy romane, n vitin 1980 ( Npunsi i

1
2

Sh,Sinani, vep. e cit, f. 470

Shaban Sinani, Pengu i moskuptimit, Extra, 1997 , f.11

216

SHABAN SINANI, STUDIUES I KADARES

__________________________________________________________________________

Pallatit t ndrrave si dhe Koncert n Fund t Dimrit, duke kaluar te letrsia

disidente deri te Dimri i Vetmis s Madhe dhe te ankthi ekzistencial.
Studiuesi ndjek rrugtimin e Kadares dhe thot pasi prmend autokritikn q
bn shkrimtari n v.1975 lidhur me poemn N mesdit Byroja politike u mblodh:
Ndahen kshtu rrugt e politiks kulturore-letrare t shtetit, duke prfshir
realizmin socialist, me rrugn e shkrimtarit.3
Profesor Shaban Sinani bn pjes n grupin e studiuesve t cilt nuk
prqendrohen vetm n studimin e tekstit, n formn dhe strukturn e tij. Edhe nse
kto, si dhe vlera gjuhsore (prof. Shaban Sinani bn hyrjen n Fjalorin e Gjuhs s
Kadares s prof. Natasha Sotirit), e pasur me shprehje apo edhe elementet t tjera
jan gjithashtu objekt studimi t Profesor Sinanit (Ai n Esen e tij Realiteti si
Metafor e gatshme e Absurdit nnvizon polisemantikn e veprs), apo temn si
raportin n mes jets dhe vdekjes te Gjenerali i Ushtris s vdekur n njrin ndr
eset e tij) ai, megjithat, v n pah an tjera t veprs letrare. Nj brez studiuesish si
Enis Sulstarova q lexon veprn e Kadares me syrin e sociologut merren me
aspekte t tjera. Prof. Shaban Sinani shkon prtej tekstcentrizmit dhe thot se
kontekstualizimi i veprs sht i domosdoshm. Ai rivendos veprn n vendin e saj
n historin e letrsis shqipe: letrsin e realizmit socialist, si dhe n vet historin
e Shqipris komuniste.
Ktu shtrohet pyetja e dyt pas asaj mbi letrsin e popujve t vegjl. A mund
t bhet letrsi n vendet totalitare? Sigurisht se po, n letrsin botrore,
Solenicini sht shembull i mir pr ta dshmuar kt. Po ather far letrsie
shkruhej? Me veprn Letrsia n diktatur, e cila i prgjigjet n njfar mnyre
titullit Pengu i moskuptimit dhe shpjegon pse shkrimtari Kadare dhe vepra e tij
nuk kan qen njzshm t pranuara dhe t respektuara. Ka pasur zra (Ardian
Klosi n Shqipri, Alain Brosat n Franc) q kan thn se shkrimtari flirtonte me
regjimin dhe ishte i diskutueshm.
Prof. Shaban Sinani zhvillon kt pyetje, far jan raportet e letrsis dhe
diktaturs, raportet e shkrimtarit dhe pushtetit totalitar. Dhe Kadare, n Shqipri
sht shkrimtari q arriti t jap vepra t mdha, q do t dalin edhe jasht, duke e
br t njohur kshtu Shqiprin, historin dhe kulturn e saj. Por, kjo nuk u b pa
mund dhe kt do ta tregoj Shaban Sinani n studimin e tij. Andaj, profesor Sinani
grsheton studimin letrar me nj studim dokumentesh, madje i boton kto si
mbshtetje e pohimeve t tij se Kadare shkroi n zemr t diktaturs nj vepr q
flet pr historin e kaluar t vendit (Ura me tri harqe), por edhe me at
bashkkohore (komunizmin), shkroi nj vepr q flet kundr diktaturs.
Studimi i Shaban Sinanit niset nga Kadare pr tu zgjeruar te letrsia n
vendet totalitare, n shoqrit e mbyllura. Si e shnon vet ai, vepra Letrsia n
3

Shaban Sinani, Letsia n totalitarizm, Sh.B.dhe studio letrare Naimi, 2011, f. 98

217

Nerimane KAMBERI
__________________________________________________________________________

totalitarizm ndahet n dy pjes: nj studim shkencor mbi raporte e shkrimtarve

dhe t pushtetit, si dhe nj numr t konsiderueshm dokumentesh, pamfletesh,
denoncimesh, q nuk kan kurrfar vler letrare, por kan nj lidhje evdiente me
veprn letrare, q vijn e prforcojn personalitetin e shkrimtarit gjat Enverizmit
dhe kshtu duke e fshir at q mund ta quajm njollosje e emrit dhe veprs s
Kadares.
Duhet thn ktu se Dojsa K sht botuar edhe n frngjisht, vend ku vepra
e Kadares ka gjetur lexues t shumt dhe kritik positiv, gj q tregon se raporti
shkrimtar-pushtet ka trhequr vmendjen e atij publiku.
Studimi i Shaban Sinanit evoluon me receptimin e veprs s Kadares q
evoluon me ndryshimet socio-politike. Nga studimi letrar ky studim evoluon n nj
meditim t thell mbi pozitn e shkrimtarit, Kadare merret si shembulli m i
veant, sepse Ismail Kadare u shfaq n letrsin shqipe n nj koh krize letrare t
prgjithshme. E.Koliqi e M.Camaj ishin larguar nga vendi. At Gjergj Fishta, Faik
Konica, Mithat Frashri dhe G. Schiro ishin ndalaur si shkrimtar reaksionar.
Migjeni kishte vdekur para kohe. Lasgush Poragdeci e Mitrush Kuteli kishin
vendosur t heshtnin.4
Andaj, prof. Sinani v n qendr t konstelacionit t shkrimtarve
kontestator, Kadaren dhe e merr at si piknisje e meditimit t tij mbi letrsin n
diktatur. Sigurisht se e tra nuk sht thn pr ato 50 vjet regjimi totalitar dhe
studime t tilla do t vijn t qartsojn m mir veprn dhe personalitetin e
shkrimtarve t asaj kohe, e t Kadares n veanti.

Sh.Sinani, vep. e cit., f.89

218

Marjela PROGNI - PECI

VSHTRIMET E KUTELIT PR POEZIN E LASGUSH
PORADECIT
Punimi i Mitrush Kutelit titulluar Poeti Lasgush Poradeci, q cilsohet si
vzhgim kritik- ndahet n pes pjes. Pjesa e par titullohet Shpjegim. Editimi i
Valles s Yjve dhe editimi i Yllit t Zemrs.
N kt pjes prshkruhet gjendja e poezive t Lasgushit prpara se ato t
botoheshin n vitin 1933. Kuteli si shum problematike nuk e sheh vetm shtjen
q ka t bj me vjershat e pabotuara, q si shprehet ai dergjen n dorshkrime,
por shpreh shqetsimin e tij edhe pr ato t botuarat, t cilat gjat botimeve e
ribotimeve t ndryshme npr fletoret e prkohshme e t ndryshme t mrgimit
psonin dmtime t ndryshme, q shmtonin si formn ashtu edhe prmbajtjen. E, si
rezultat krijimin e nj hendeku, sa i prket njohjes s plot t artit t Lasgushit.
Nga ana tjetr, arsyetohet mosbotimi i ktyre poezive n nj vllim t veant,
duke iu detyruar gjendjes s rnd shndetsore t Lasgush Poradecit dhe gjithashtu
gjendjes s rnd financiare pr t paguar shtpin botuese.
M pas, Kuteli merret me peripecit q kalon poezia e Lasgushit n krkim t
botimit, gjer sa finalizohet botimi me ndihmn financiare t Shoqris s Studentve
Shqiptar n Rumani, si dhe miqve letrar t Bukureshtit.
Pjesa e dyt e punimit e titulluar Shnim Bibliografik, ka n qendr shtje t
ndryshme q i prkasin kryesisht prmbajtjes s vllimit poetik Ylli i zemrs.
Gjithashtu, ktu prfshihen informacione t ndryshme q kan t bjn me
ndryshimet, ripunimet, variantet, rregullimet etj., e poezive q kan qen t botuara
m hert, n revista t ndryshme apo vllime t veanta, si sht p.sh. Vallja e
yjve, t cilat autori i merr nj nga nj dhe tregon me saktsi se ku jan br t tilla
ndrhyrje. Kjo prmbledhje e dyt, Ylli i Zemrs, q po u japim tani litsve,
prve disa vargjeve inedite t shkrojtura prej vjetsh n Poradec, Athin e
Bukuresht, po t pabotuara gjer m sot, prmban edhe nj pjes t vjershave t
shtypura prpara vitit 1933, t cilat, sipas dshirs s athershme t Lasgushit nuk
hyn n Vallen e Yjve, sikundr se prmban edhe disa vjersha t tjera t nxjerra nga
kjo libr.1 Nga ana tjetr paraqiten edhe arsyet e ndryshme q kan uar deri te
kto ndrhyrje, bie fjala rimarrja e vjershave nga vllimi i botuar m hert Vallja e
1

Mitrush Kuteli, Shnime letrare, Grand Prind. Tiran 2007, f. 73.

219

Marjela PROGNI - PECI

__________________________________________________________________________

yjve dhe botimi i tyre n librin Ylli i zemrs, lidhet me faktin se Vallja e yjve u
botua n nj tirazh t kufizuar kopjesh, prandaj pr lexuesit q nuk kan pasur
mundsi t sigurojn kt libr, nj pjes t vjershave t botuara aty mund ti gjejn
n volumin Ylli i zemrs, apo pr shkak se shum poezi kishin dal me gabime
shtypi, t cilat duhej t rregulloheshin, por edhe pr shkak t ndryshimeve t
konsiderueshme q u kishte br edhe vet autori disa vjershave pas botimit t tyre,
gj q lidhej me dshirn e botuesit pr t sjell n kt vllim edhe variantet e reja
t ktyre poezive etj.
Nj padi letrare, sht titulli i pjess s tret t punimit. Si shenjzohet edhe
nga vet titulli i ksaj pjese, ktu paditet mnyra sesi zhvillohet kritika shkencore
letrare. Duke i quajtur absurditete, siprfaqsore e diletante shum nga shkrimet
kritike q botoheshin npr revistat e ndryshme t mrgats. Duke marr shkas nga
kto shkrime, autori ankohet se letrsis shqipe i mungonte nj pend kritike, n
kuptimin shkencor t fjals, e cila do t mund ti radhiste veprat dhe autort n
shkalln hierarkike t vlers s tyre t vrtet. Si rezultat i ksaj, dmi q i bhet
letrsis shqipe sht shum i madh.
Sa i prket kritiks q i bhet poezis s Lasgushit, Kuteli ndan t njjtin
mendim si pr gjendjen e kritiks n prgjithsi. Ai, me mllef hedh posht shum
nga mendimet e vlersimet e disa kritikve, t cilve u drejtohet me tone
prmuese e gati fyese dhe nuk denjon as tua prmend emrat, prve disa
aludimeve q jep n prgjithsi.
M seriozisht merret me gjykimin q jep pr poezit e Lasgushit Papas
Gaetano Petrota. Duke vlersuar librin e tij t titulluar Prmbi popullin, gjuhn e
letrsin shqiptare Kuteli menjher kalon te karakterizimet q i jan br veprs
s Lasgushit, duke theksuar gabimet q jan br gjat analizimit t veprs. Duke
pasqyruar si kritikn pozitive, si at negative, autori ndalet te vlersimet negative,
duke polemizuar e duke dhn argumentet e provat e tij n kundrshtim me ato t
Papas Gaetano Petrots, n kt mnyr Kuteli kundrshton qndrimin kritik t
Petrots, kur ky i fundit shprehet, mes tjerash se, Lasgushi i bn vjershat me lehtsi
dhe nxitim t madh, i cili dmton artin, duke i mshuar faktit se Lasgushi kishte
arritur jo vetm kulmin e artit t tij, por edhe kulmin e artit poetik shqiptar. Madje
kshillave t Petrots pr prmirsimin e tekniks, metriks, pr nevojat e limosjes
nga pikpamja e forms apo kuptimit t poezis s Lasgushit, n mnyr q kjo e
fundit t prek kulmin e artit t vet, Kuteli u kundrvihet me gjuh t prer e gati
ironike, duke dhn shembull nj sr poezish si Knga pleqrishte, Naim
Frashrit, Lundra dhe Eja, motr, t cilat po t ishin lexuar, kuptuar e ndjer,
ather, sipas tij, jo vetm Lasgushi, por as nj bibliografist si Petrota nuk do t
mund t shtonte as hiqte dika.
Pjesa e katrt e titulluar Vshtrime kritike mbi veprn e Lasgush Poradecit,
mund t konsiderohet edhe si pjesa m bazike e ktij vshtrimi kritik. Kjo pjes
220

VSHTRIMET E KUTELIT PR POEZIN E LASGUSH PORADECIT

__________________________________________________________________________

trajton dy linja 1. Formn dhe 2. Prmbajtjen dhe kuptimin. Si n linjn e par ashtu
edhe n t dytn autori merret me nj analiz t hollsishme, ku nprmjet
karakterizimeve poetike t ktyre vjershave dhe me shembuj t shumt ilustron
vlerat dhe artin poetik t Lasgushit
Tek linja e par prfshihen nj sr shtjesh q kan t bjn me fjalorin,
prfytyrimet, rimn, ritmin dhe fonologjin dhe funksionin e rndsishm q luajn
kto t fundit n poezin lasgushiane.
Pr fjalorin e Lasgushit, Kuteli v n dukje se, zgjedhja e fjalve, kalitja dhe
radhitja e tyre pasqyrojn shkalln e ndjesis artistike t nj shkrimtari. Elementet
kryesore, tipike, t ktij fjalori jan fjalt e lashta e t rralla t paprdorura para tij n
literaturn e kultivuar, fjalt e thurura nga dy e tri bashk sipas shpirtit t gjuhs
shqipe dhe fjalt e reja t nxjerra nga fjalt e vjetra sipas harmonis s shqipes, t
cilat e kan burimin, prve tjerash, edhe nga letrsia popullore apo shkrimet e
vjetra t shqipes (Kupitori, Kristoforidhi, etj.). Kuteli cilson se Lasgushi jo vetm
ka riprtrir gjuhn shqipe, por edhe i ka dhn ngjyra t reja, ndriim t ri e
gjallri t re. Asnj nga kto fjal t thurura n mnyr analitiko-sithetike nuk
mund t prkthehet n nj gjuh t huaj. Ato pasqyrojn ndjenja e koncepsione
krejt shqiptare, t cilat Lasgushi na i shqipron me nj mjeshtri t pa
kaprxyershme.2
Prfytyrimet e poetit lidhen trsisht me qensin shqiptare. Ai i kndon
vashs e trimit protagonist t erotiks shqiptare, i kndon burrris shqiptare, i
kndon toks e jets shqiptare, i kndon liqerit nn mal, nositit, yjeve e qiellit,
mrgimit, etj. Poezit q pasqyrojn bipolaritetin, trup e shpirt, realitet dhe ideal,
jet fizike dhe jet transcedentale, sipas Kutelit, prmbajn simbole, prfytyrime e
metafora t kputura nga thellsia metafizike e shqipes.
Sa i prket rims, ritmit e fonologjis, shihet se autori i vihet nj analize t
hollsishme t poezis s Lasgushit, ku nxjerr n trsi, prmes shembujve, llojet e
shumta e t larmishme t rimave q jan prdorur, apo hibridizimet tingullore
brenda nj poezie, gjithashtu v n dukje edhe prjashtimet nga rregullat e rims n
disa prej poezive. Kuteli e sheh organizimin e rimave te kto poezi t ndrtuar si
argument teknik dhe si argument organik. Nga ana tjetr analiza vazhdon me
vzhgimin e poezis s Lasgushit nga pikpamja ritmike fonologjike, ku prmes
analizimit t efektit t tingujve, lidhjes s fjalve, vendit t tyre n varg, prdorimit
t shenjave t piksimit etj. paraqitet muzikaliteti ose plasticiteti, harmonizimi i artit
t Lasgushit.
Ndrsa te e dyta Kuteli merret me analizn prmbajtjsore dhe kuptimore t
temave q zhvillon Lasgushi n Vallen e yjve dhe n Yllin e zemrs. Kjo linj
hapet me nj analiz t hollsishme t poezis Zog i qiejve, vjersh kjo q, sipas
2

Mitrush Kuteli, Shnime letrare, Grand Prind. Tiran 2007, f. 84.

221

Marjela PROGNI - PECI

__________________________________________________________________________

mendimit t autorit, sintetizon dhe prmbledh gjith veprn e Lasgush Poradecit sa i

prket prmbajtjes dhe kuptimit, duke knduar Qiellin e Zotin, Dherin e Kombin,
Dashurin e Vashn, t Lartat e mendimit jetn metafizike-, prjetsin, t cilat m
pas zhvillohen n cikle t veanta n Vallen e yjve dhe Yllin e Zemrs.
Duke i vendosur bri njra-tjetrs kto dy vepra si vijon:
Vallja e qiellit dhe Zemra e qiellit
Vallja e dherit dhe Zemra e dherit
Vallja e yjve dhe Zemra e jets
Vallja e prjetsis dhe Zemra e prjetsis
Vallja e vdekjes dhe Zemra e vdekjes
Kuteli prmes analizs s poezive dhe poemave pasqyron lidhshmrin e
ktyre cikleve me njra-tjetrn, por gjithashtu, ashtu si edhe paralajmron prmes
titullit t ksaj linje Vshtrime kritike mbi veprn e Lasgush Poradecit, i kushton
pjesn m t madhe t analizs interpretimit prmbajtsor dhe kuptimor t ktyre
cikleve dhe mjeteve letraro-artistikore, me an t t cilave Lasgushi arrin t krijoj,
si thot vet Kuteli, nj poezi e cila ka robruar me bukurit e saj pa shoqe
literaturn shqipe e me shoqe t rralla n litraturn e prbotshme.
Vallja e qiellit dhe Zemra e qiellit paraqesin invokacionin e inspirats, t
fryms s lart dhe zbritjen e saj mbi poetin. Duke par t parn Te oda Shpirtit
dhe t dytn n poezin Ri mbshtetem mbi tryez, ndrsa poezin Ylli si nj
sintez t leht t ktyre t dyjave, autori i vihet puns pr zbrthimin e
prmbajtjeve e kuptimeve prmes interpretimit t tyre.
N t njjtn mnyr i qaset edhe Valles s dherit dhe Zemrs s dherit,
q prmbledhin prshkrimin e atdheut fizik e metafizik. Duke u mbshtetur n
analizn e poezive t ktyre cikleve, autori, Atdheun fizik e lidh me Shqiprin
fizike, me qiellin e saj, me tokn e saj malet, fushat, brigjet, lumenjt, liqenet,
detet, me magjin e stinve, ditt e nett etj. Atdheu metafizik prfaqson
Shqiprin shpirtrore: gjuhn shqipe, kngt e lashta, heronjt e pavdekshm,
vuajtjet, lott, gjakun, trimrit, bujarit, virtytet, eshtrat e etrve, gjyshrve,
strgjyshrve, t knduara prej poetit me gas, me dhembje e mburrje e mall.
Vallja e yjve dhe Zemra e jets Ktu Kuteli prmes nj gjuhe t mbl
shpalos magjin e poezis erotike lasgushiane, sipas tij, Lasgushi e prshkruan me
nj sulm shpirtror dashurin si faktor t harmonis qiellore simbol e shembull pr
harmonin toksore. Kjo poezi ndahet n dy pjes, e para ka n qendr idiln e
dashuris rustike esencialisht shqiptare, ndrsa e dyta sht dashuria si ndjenj
thellsisht njerzore dhe universale. Te e para zotron stili dhe ndjenja e kngve
popullore, ndrsa te e dyta Kuteli shprehet se dashuria e Lasgush Poradecit sht m
shum nj ndjesi, e pikrisht nj ndjesi eterike, m shum ndrr sesa realitet, nj
ushtim e larguar nga realiteti.

222

VSHTRIMET E KUTELIT PR POEZIN E LASGUSH PORADECIT

__________________________________________________________________________

Pjesa drrmuese e analizs q i kushtohet pjess Vallja e prjetsis dhe

Zemra e prjetsis ka n qendr poemn filozofike Vallja e prjetsis, ku
analizohen pes shkallt e zhvillimit t jets fiziko-psikike. Paraqiten jo vetm qasjet
prmbajtsore e kuptimore t poetit ndaj secils shkall, por edhe disponimet e tij
shpirtrore t harmonizuara me temn e trajtuar, apo format e ndryshme metrike q
prdor ai.
Kjo linj prmbyllet me Vallen e vdekjes dhe Zemrn e vdekjes, ku
analizohen poezit Gjeniu i anijes, Lundra dhe flamuri dhe Vdekja e Nositit.
Prmes interpretimit t tyre, del se t jetuarit sht nj luft e rrept, e vazhdueshme,
e pasosur dhe vdekja si eveniment i fundit q sjell pushimin e mbarimin e lufts.
Nga analiza q u bn Kuteli ktyre poezive del se vdekja sht fund i paprfillur kur
ke prmbushur idealet e tua jetsore, apo si shihet te Vdekja e Nositit kur jeta
sakrifikohet pr t mkuar jet.
Kjo analiz mbyllet me nj prfundim t shkurtr, q sht edhe pjesa e pest
e punimit, ku prgjithsisht paraqitet roli dhe vendi i rndsishm i veprs s
Lasgush Poradecit n letrsin shqipe.

223

Marjela PROGNI - PECI

__________________________________________________________________________

224

Gazmend KRASNIQI, Vjollca OSJA

GRINDJA ESTETIKE SI VLER

N mesin e viteve 60-t t shekullit t kaluar, n librin Kritik dhe e
vrtet, q lindi si prgjigje ndaj polemiks s ashpr t kritikut akademik
Raymond Picar, Roland Barthes, trheq vmendjen se n luftn q i sht shpallur
metods kritike q ai prfaqsonte, nuk duhet nnvizuar fakti se ajo kundrv t
vjetrn me t ren, por, se n thelb, prek t ndaluarn: ajo q nuk durohet (kupto,
nga kritikt akademik) - thot Barthes-i, sht fakti se ligjrimi mund t flas pr
ligjrimin.1 Me kt logjik, nj shkrim i dyt mbi shkrimin e par t veprs hap
rrug t paparashikueshme, duke i ikur kshtu konformizmit ndaj do lloj autoriteti
dhe duke br atentat n rendin e ligjrimeve.2
Kjo grindje metodike n fund t fundit, nj grindje estetike na shrben pr
t thirrur n vmendje, n progresionin e kuptueshm, nj ngjarje kulturore t letrave
tona. N polemikn e Krist Malokit A asht poet Lasgush Poradeci?, duket q n
titull se kemi t bjm me nj nga debatet m t ashpra t historis s ktyre letrave.
N gjykimin ton, ashtu si edhe n rastin krahasues, nuk mund t flitet pr nj
prplasje mes dy-tre individve, por mes estetikave q ata prfaqsojn. Kshtu,
nse do t vazhdonim t flitnim me gjuhn e Barthes-it, pr prcaktimin e
marrdhnies s Kutelit me Poradecin mund t themi se n kt rast shkrimtari dhe
kritiku po rindeshen n fatin njsoj t vshtir, prball t njjtit objekt: ligjrimit.3
Ndrkoh q prcaktimi i marrdhnies tjetr, asaj t Malokit prball binomit
Kuteli Poradeci, mund t shnohet si ikje ndaj ktij objekti.
N studimin pr poezin e Lasgush Poradecit, Kuteli shprehet, n mnyr
eksplicite, q n krye pr ligjrimin, duke na sinjalizuar njherazi edhe pr
preferencat teorike, si rrjedhoj edhe pr shijet estetike t tij: N erarkin e
elementeve q prbjn vleftn e nj vepre poetike, forma ose trajta z vendin e
par. Kuptimi ose prmbajtja nuk vin prve se n radhn e dyt,4 dhe e vazhdon
at me studimin dhe analizimin e diksionit poetik, rims, ritmit dhe fonologjis s
prdorura nga poeti. Ai i rri besnik ktij parimi deri n fund, duke treguar koherenc
t plot, edhe pse qe nj qndrim i panjohur n kto prmasa pr stadin e athershm
1

Bart, Roland. Aventura semiologjike. Rilindja, Prishtin 1987, fq. 190

Po aty, fq. 190
3
Po aty, fq. 191
4
Kuteli. Shnime letrare. Grand Prind. Tiran 2007, fq. 79
2

225

Gazmend KRASNIQI, Vjollca OSJA

__________________________________________________________________________

t kulturs shqiptare. E theksojm kt q n krye se, kur hyn n polemikn e rrept

me t, Krist Maloki, me dashje apo pa dashje, e sulmon me kode t tjera, duke e
zhvendosur debatin q n fillim nga objekti real, pra ligjrimi. Ne gjykojm se n
kt mnyr Maloki e fut veten n nj qark keqleximesh dhe kundrshtish t cilat e
zhvlersojn q n nisje sensin e polemiks.
Keqlexime
N krye t ktyre keqleximeve qndron ai q sjell zhvendosjen e debatit: sht
fjala pr prcaktimin kutelian se me Poradecin kemi nj Poet me P t madhe. Maloki
kapet pas tij dhe gjen aty prcaktimin pr konceptin gjerman t dichter-it, megjithse
e bm t ditur se Kuteli q n krye ishte shprehur pr nj tjetr lloj poeti, q ka
primar ligjrimin dhe nuk ka asnj lidhje me prcaktimet Prijs, Profet apo Kngtar
i Zotit, t cilat, si thot vet Maloki, jan zhvleftsuar edhe n Gjermani, me hyrjen
n letrsin e ktij vendi, n gjysmn e dyt t shekullit XIX, t poetve me origjin
hebreje, si Hajne pr shembull. far mund t themi ather pr Baudelaire-in (dhe
pasardhsit e tij Verlain, Rimbaud dhe Malarme) t cilit nuk i qndron shprehja
shpirt i kristalizuar i kombit,5 po ndrkoh ai u b fakt evropian, gj q nuk e
kishin arritur paraardhsit e tij?! Malokin nuk e mundon kjo pyetje, por debaton
gjer e gjat me kode prjashtuese me poetin dhe kritikun.
I vlersojm keqlexime edhe leximet me ngjyres kritike negative q ai u bn
disa prcaktimeve kuteliane. Citojm:
1. Prmjet fjalorit Lasgushi shquhet haptazi nga t gjith poett e tjer t
shqipes.6
Maloki nuk bind asknd (ka gjasa as veten) kur prpiqet ta shoh si
problematike kt fraz. Ne do t ishim t mendimit se leximi i sakt i Kutelit do ta
onte tek ideja q Poradeci ka nj fjalor t dallueshm nga poett e tjer, sepse jep
shembuj q e qartsojn mendimin e shprehur. Ilustrimi na bhet m i qart po ta
kalojm krahasimin te bota e piktorve dhe t themi se njri punon me ngjyra e
gama t kaltra, nj tjetr me ngjyra e gama t gjelbra e kshtu me radh. Mirpo,
askund nuk sht thn se njri qndron mbi tjetrin, sepse prdor kt apo at fjalor
apo ngjyr.
2. Edhe nga pikpamja e rims vepra vjershtore quhet haptazi nga e do
tjatri poet shqiptar.7
5

N fakt vet Gte shprehej: Poeti duhet ta doj atdheun edhe si njeri, edhe si qytetar, por n
poezi atdheu i prodhimtaris s tij sht e mira, fisnikja dhe e bukura, t cilat nuk jan t
lidhura me asnj provinc, me asnj vend t veant. (sipas Yzeiri, Ilir. Poetika, Tiran 2000,
fq. 39)
6
Maloki, Krist. A asht poet Lasgush Poradeci? Rev. Prpjekja shqiptare, nr 17, Tiran 1938.
Fq. 335

226

GRINDJA ESTETIKE SI VLER

__________________________________________________________________________

Edhe n kt rast, duke anashkaluar faktin q Kuteli, me an t ilustrimeve,

bn me dije se Poradeci sht nj poet me rimar t dallueshm nga poett e tjer,
Maloki, qllimisht apo jo, sintagmn nga do poet tjetr e lexon mbi do poet tjetr.
Pra, forma veuese bhet form mbiveuese.
3. Lasgushi sht poeti shqiptar, i vetmi poet shqiptar, q mendon, flet e
shkruan vetm shqip.8
Ky sht rasti n t cilin Maloki merret gjat me spekulimet mes asaj q sht
lokale dhe asaj q sht universale, por pa arritur n ndonj rezultat binds, prvese
t ezauroj ndonj ide t parafabrikuar. Maloki hidhet n sulm duke e par poezin e
Poradecit me llupn e patriologut, pr t krkuar n t ide karakteristike shqiptare,
apo q ajo t dritsoj ndonj problem shpirtror shqiptar. Ndrkoh q Kuteli
shikon te Lasgushi poetin i cili prpiqet t zhvilloj potencialin shqiptar n art...
Sepse Lasgushi si konstaton Kuteli - i nxjerr t gjitha metaforat e simbolet vetm
e vetm prej gjuhs shqipe, prej realiteteve e mundsive shqiptare, prej ethiks
shqiptare.9
Kundrshti
Rendisim:
1. Maloki jo rrall bie n kundrshti brenda nj ligjrate. Formulimin: Dhe na
sot e kemi detyrn me e shikjue veprn (dhe jo personn) ... dhe me e dhan gjykimin
ton sa ma fort mbas pikmpamjeve artistike-esthetike dhe jo edhe aq mbas atyne
historike, personale, psyhologjike etj.,10 vm re se e pasojn dy kundrshti t
njpasnjshme:
a) te kundrshtia e par: Nuk mund t qndrojm edhe pa do vrojtime
psyhologjike,11 kundrarsyetimi yn do t ngrihej mbi gjykimin e Barthes-it, kur
thot se: Autori dhe vepra jan vet piknisja e analizs, horizonti i s cils sht
ligjrimi.12 Nuk mund t ket shkenc mbi Poradecin apo do krijues tjetr, por
vetm shkenc mbi ligjrimin;
b) te kundrshtia e dyt: te kombet e vogla, nga poezia krkohet tendenc
edukative kombtare, n mos edhe dynamisme ideore-patriotike,13 kundrarsyetimi
yn sht se natyra e artit nuk mund t kushtzohet nga madhsia e kombit.

Po aty, fq. 335

Po aty, fq. 335
9
Kuteli. Shnime letrare. GrandPrind. Tiran 2007, fq. 87
10
Po aty, fq. 338
11
Po aty, fq. 339
12
Bart, Roland. Aventura semiologjike. Rilindja, Prishtin 1987, fq. 226
13
Maloki, Krist. A asht poet Lasgush Poradeci? Rev. Prpjekja shqiptare, nr 17, Tiran
1938, fq. 342
8

227

Gazmend KRASNIQI, Vjollca OSJA

__________________________________________________________________________

Vlersojm se kjo kundrshti sqaron m mir se do tjetr teorin e tij pr artin

(kupto, poezin).
2. Kundrshtin e shohim t shtrihet edhe n rrafshin e kompetencs letrare,
konkretisht te njohja zhanrore. Edhe pse e prcakton poezin e Poradecit si lirike
dhe idilike, ai krkon prej saj t procedoj me tema t tilla si besa, nderi, burrnia,
gjaku, grabitja, preja, prita, fisi, bajraku, kanunet, kuvendet, vrasja, ndorja etj., t
cilat nuk kan qen dhe nuk jan pjes e formacionit lirik, pasi lirika q nga
antikiteti sht prkufizuar si form n t ciln shprehen ndjenjat vetjake t autorit
dhe n qendr t ligjrimit introspektiv, kundrues dhe fantastik t saj, mbizotron
prvoja e unit.
Na bhet e qart se gjith keqleximet dhe kundrshtit vijn si pasoj e
mospajtueshmris s kodeve n prdorim pr kt polemik. N raste t rralla,
tashti m afr kodit kutelian, Maloki merr t shprehet edhe pozitivisht pr poetin
Poradeci, si te formulimi: Historija ska pr t ja mohue kurr forcn, dritn,
shkreptsin dhe hirsin poetike do vjershave t tija si: Zog i Qiejve, Knga
Pleqrishte, Kroj i fshatit ton, Ti po vjen q prej s largu, Kur t jesh e
zemruar etj.14 Mirpo, argumentimi vjen prej fjalsh t prgjithshme, si fryn
sadopak flladi i nj ere qiellore, dgjohen marrtas kupont e nj malli t
prgjithshm,15fjal q mund ti shkonin pr shtat edhe ndonj poeti tjetr. Kujtojm
gjithashtu komentin vlersues pr poezin Lundra dhe flamuri:Lasgushi vet na ka
dhan nj shembull t gjall t ndijis s vet t holl pr kto krkesa formale
imperative n vjershn e tij Gjeniu i anijes, sepse aty e vetm aty prdor aj nj
rythm anapestik ( _ _ I ) i cili i prgjigjet prmbajtjes s vjershs. Duhet t dihet se
metrika anapestike asht nj rrjedhje jambike e forcuese dhe e dinamizueme; npr
at rrythm fryn stuhia, shkrepin rrufena, sulmon anmiku anmikun, ushton deti,
tunden e tronditen themelet e toks etj. Kshtu pra fillon edhe ajo vepr e Lasgushit:
Vshtroni si shket sipr valash
E tundet anija me nge
.... Me krism-e me prush prej strkalash
mi t shkreptin nj rrufe!...16
Sidoqoft, n kt koment, nuk na duket e qart mnyra se si e lexonte Maloki
anapestin.
Theksojm se n pjesn m t madhe t debatit ai qndron n pozita plotsisht
antikantiane t shijimit (estetik) pa interes, duke u shprehur se arti i fjalve i
14

Maloki, Krist. A asht poet Lasgush Poradeci? Rev. Prpjekja shqiptare, nr 18, Tiran
1938. Fq. 19-20
15
Po aty, fq. 20
16
Po aty, fq. 27

228

GRINDJA ESTETIKE SI VLER

__________________________________________________________________________

drejtohet kryekput mendes, dijes, kuptimit logjik.17 Pr t, fjala estheticist sht ma

fort ulse se naltsuese. Ktij qndrimi estetik, tashm t konsideruar i prapambetur
pr dekadat e para t modernizmit evropian, i shtohet qndrimi i vazhdueshm
refraktar, edhe pse e pranon afrsin e poezis s Poradecit me poet si Holderlini,
Heine, Lenau, Rilke, poetika e t cilve, kuptohet, nuk hyn n konsideratn e tij. N
nj shkrim t mvonshm, t titulluar Poet dhe detraktor, Kuteli nuk ngurron t
replikoj me konceptet e msiprme, sepse pr t Poezija sht intuit, ndjenj jo
logjik. Ajo del nga shpirti dhe i drejtohet shpirtit. Dhe shpirtit i drejtohet jo si mjet
tematik, tezal, demonstrativ, po si mjet vehikulimi ndjenjash.18 Ose m posht:
Detraktori i Lasgushit thot se vjersha e tij jo e gjitha ka nj muzikalitet t pashoq dhe t panjoftun deri m sot n literaturn shqiptare. Verlain-i q e quan
poezin De la musique avant toute chose do ti kesh thn: mjafton. Kjo sht
poezia! Po ne nuk e mojm poezin vetm pas muzikalitetit. Ky sht, pa fjal, nj
element i saj, por jo i vetmi.19
T krijohet prshtypja se Kuteli ka rn n kontakt me lvizjen formaliste
ruse, megjithse kjo nuk sht thn asnjher. Nuk e gjejm as te nj analiz
pothuajse e hollsishme q Aurel Plasari i bn Kutelit kritik, n nj ligjrim t
tret, pra kritik mbi kritikn.20 Sipas mendimit ton, Kuteli nuk mund t shkruante
m shum pr literaritetin e formalistve rus, edhe pa e prmendur asnjher si
term, sesa kur thot: Sa e sa mundin t ken mendime t larta e mbase hyjnore, sa e
sa mundin t ken ndjenja t thella e t kthjellta, sa e sa mund t ndjejn e t
shijojn shpirtrisht bukurit e jets dhe t natyrs gazin e dits, magjin e
mbrmjes ose misterin e nats sa e sa mundin t prmbushin vepra t nalta, po t
gjith kta dyke mos patur mundsin e brndshme ti shprehin kto ndjenja e
mendime t veshura me veshjen e poezis, pra t forms, nuk jan vjershtor. Jan
e mbeten ndofta mendimtar, shkenctar, shkrimtar, e mbase heronj, por jo
vjershtar.21
T mos harrojm se nj formulim i till nga ana e Kritikve t Rinj amerikan
vjen vetm nj dekad m von. Pra, mund t themi se Kuteli kishte sensin e
bashkkohsis.
Duke vlersuar ndonj mendim t shprehur se Formuln A asht poet
Lasgush Poradeci?, nisur nga metoda, Maloki thjesht e kuptonte si A sht
ideolog Lasgush Poradeci?, a ndjehet fryma nacionale n letrsin e tij dhe,
rrjedhimisht, a prfaqsonte ai (krahas vlerave artistike, t cilat Krist Maloki ia
17

Maloki, Krist. A asht poet Lasgush Poradeci? Rev. Prpjekja shqiptare, nr 17, Tiran
1938, fq. 343
18
Jorgaqi, Nasho. Mendimi estetik shqiptar. Dituria.Tiran 2000, Fq. 289
19
Po aty. fq. 281
20
Kuteli. Shnime letrare. GrandPrind. Tiran 2007, fq. 11-35
21
Po aty, fq. 79

229

Gazmend KRASNIQI, Vjollca OSJA

__________________________________________________________________________

njihte) edhe tipin e krijuesit t letrsis me tez,22 ne u prpoqm t vm n dukje

problematikat me t cilat u operua nga kritiku. Prcaktimi i grindjeve t vrteta mes
sherreve t kota, do t thot kthim n vshtrimin e ligjsive t brendshme t
prodhimit letrar shqip, i cili bnte prpara pikrisht prej ktyre prplasjeve, t
ndrgjegjshme apo t pandrgjegjshme. Debati n fjal na ndihmon t arrijm n
prfundimin se edhe n letrat shqipe, nprmjet kontradiktash ose jo,23 po nxitej
ideja e kristalizimit t rendeve t ligjrimit, nga i cili, si thot Barthes-i, duke cituar
G. Genette-in, prej Malarme-s e kndej po ndodh nj rirregullim i rnd-sishm i
hapsirave t letrsis: ajo q ndryshon, q prshkohet dhe bashkohet sht
funksioni i dyfisht, poetik dhe kritik, i shkrimit...24

22

Miftari, Avni. Modelet e kritiks Konica, Maloki, Kuteli. Buzuku, Prishtin 2005, fq. 78
Si shembull pozitiv le t prmendim Qemal Drainin, kur shkruan: Le t m lejohet t baj
krahasimin me valt e detit q bante Mitrush Kuteli tue fol mbi poezin e Nolit. Vjersha e
Nolit shkruante M.T. ka prplasjen (e valve t detit) ans, me zhurm t prsritur.
Poezija e G. Palit i ngjet ondulacionit t valve n mezin e detit, pa u shkapet n breg,
por tue gjimue shurdhtazi prbrenda. (Draini, Qemal. Era. Muzeu historik i Shkodrs.
Shkodr 1995, fq. 77)
24
Bart, Roland. Aventura semiologjike. Rilindja, Prishtin 1987, fq. 214
23

230

Agron Y. GASHI
ARSHI PIPA N KRKIM T AUTORIT
Sipas teorive moderne t kritiks letrare, nuk ka ndonj domosdoshmri
logjike q e detyron nj kritik q ta mohoj autorin me qllim q tia analizoj
tekstin e tij (Hirshi). Madje, jan pikrisht teoricient ata q bn revolucionin pro et
contra autorit, ku njri figurativisht shpallte vdekjen e tij (Barti), tjetri e konsideronte nj z t parndsishm (Fuko), ndrsa t tjer apologjet e konceptuan at si
zot t tekstit. Fundja, kto teori kurr se mohuan plotsisht autorin, anashkaluar, po.
Dhe, kjo n emr t teoris s irelevancs autoriale dhe autonomis semantike t
gjuhs (Hirshi).
Koncepti i par e kthente kritikun me faqe nga teksti, ashtu si bnte i dyti,
duke i hapur rrug interpretimeve t lira dhe domethnieve t pavarura. Megjithat,
shpeshher interpretimet m valide kan qen ato q m par kan klasifikuar,
tipizuar dhe karakterizuar autorin, pastaj kan analizuar tekstin dhe mizantekstin (La
misen texte, Yves Reuter). Prandaj, nuk jan t rastit edhe konstatimet se autori nuk
mund t ekzistoj pa tekstin, teksti mund t jetoj pa autorin. Njohja dhe
karakterizimi i ktij t fundit, i jep krah interpretimeve polivalente.
Arshi Pipa ishte lexues model i letrsis, i cili prher kishte baz tekstin dhe
tekstet, por kurr nuk ka prjashtuar kontekstet, pr faktin se edhe vet si autor
empirik kishte qen viktim e konteksteve socio-politike. Kjo justifikon edhe
dshirn pr krkimin e autorit dhe vlersimin e tekstit. Pipa, autorin e vlersonte si
pjes t pandar prej veprs, meq kjo e fundit sht produkt i tij. Prandaj,
nnvizojm se Pipa, prve tjerash, n interpretimet e tij me ngulm krkonte
autorin, duke shtruar debatin pr t edhe n rrafshin teorik:
Jemi t mendimit se personaliteti i shkrimtarit asht gjithmon elsi i artit t
tij. Nuk arrijm me kuptue se si arti jeta mund t jen te artisti dy an t ndryshme,
t kundravendosuna. Dhe n qofshin kto nji her t vrteta e nji artisti i zakonshm,
qi e idealizon jetn e vet nart, jan dhet her t vrteta te ata qi, tue ndrrue
marrdhanien, e sjellin artin e tyne n jet, tue e ba jetn e tyne poezi, tue artistizue
Baudlaire!DAnnunzio! Konica u prngjet pak pr s largu.1
Pipa mbshtetet n parimin se autori flet prmes tekstit t tij, por i vinte nj
bisht prapa: autori prderisa jetn e shndrron n art, letrsi, krkimet duhen vn n
funksion simbas rases. N rastin konkret, m par se veprat e Konics, Nolit,
Fishts, Migjenit, Camajt, Kadares, ai analizon portretin e tyre, i grsheton metodat
e studimit t letrsis duke e strukturuar diskursin kritik sipas krkess s tekstit.
Pavarsisht nga kjo, Pipa nuk i takon shkolls pozitiviste, e cila siprfaqsisht e
1

Arshi PIPA: Kritika, (Esse 1940-1944), PRINCI, Tiran, 2006, f. 63

231

Agron Y. GASHI
__________________________________________________________________________

lexon tekstin. Jo! Ai analizon autorin konform praktikave t studimit t letrsis, q

m von do t prballet teoria (post) strukturaliste dhe semiotike. Me nj fjal, Pipa
njihte autorin model, estetik dhe e dallonte at nga autori empirik. I pari ishte
Konica, i dyti Noli, e deri diku Fishta. Ky konstatim argumentohej me nj analiz t
holl t t gjith krijimtaris letrare me baz formimin e tyre kulturor.
Konica, autori estetik
Sipas Pips, Konica ishte nji vox clamans in diserto, autor estetik i cili artin e
bnte pr art, pr dallim nga Noli, i cili artin e bnte pr edukat. Nga ktu prve
q i v prball dy far autorsh, letrsia estetike vihet prball letrsis
intencionale. E para e prfaqsuar nga Konica, e dyta e prfaqsuar nga Noli. I pari
autor estetik, i dyti autor empirik:
Noli punoi shum ma tepr, e ma me fryt. Por Konica qe pr cilsin, pr
stilin. T tjer dhan punn: ai dha tonin.2
Pipa, kritikn pr Konicn e shtroi si kritik pr autorin model; flet pr autorin
dhe veprn njkohsisht. Karakterizimet pr modelin krijues dhe veprn e tij jan n
frymn e vlersimeve kritike estetike:
Konica nuk qe nji shkrimtar i profesjonit, i lidhur mbas tryeze; ai qe nji
shijues. Kur shkroi, shkroi pr andjen me shkrue. Estet. Aristokrat deri nart.3
Analizn q i bn Konics dhe atributet q ia jep atij jan n frymn e
mendimit kritik modern, i cili kritikn e konceptonte si pun sistematike e
sistematizuese. Pipa shkruante pr Konicn si pr njeriun e par modern ndr
shqiptar dhe, n veanti, t parin krijues modern n literaturn shqipe. Analiza e tij
kontekstuale provonte ti sheshonte risit e shkrimit t Konics, pr tu ndal m pas
n strategjin e shkrimit dhe t prezantimit t tij para lexuesit, si rrall e pr mall.
Prderisa Pipa diskuton rreth portretit t Konics, aplikon forma e metoda t
kritiks letrare: sa sht kritik biografike, po aq edhe kritik psikanalitike, sa sht
kritik tematike, po aq edhe kritik e formave dhe ideve letrare. Tutje, lexon figurn
e tekstit, t ciln prpiqet ta definoj se si funksionon dhe lviz n tekstin e tij:
Ironija asht nji forma mentis, asht trajt, asht stil. Kur nuk asht e shoqnueme
me fantazi krijuese, ajo mbet n planin e fragmentave....4
Konstatimet e tilla jan n hullin e mendimit kritik, i cili krkon esencat n
letrsi. T njjtn gj e krkojn edhe studiuesit bashkkohor t Konics, pr faktin
se, nse lexohet dhe identifikohet figura, identifikohet edhe diskursi dhe mund t
tipizohet teksti. Nga ktu, duke qen ironia njra ndr figurat kryesore t Konics,
proza e tij si modelim, me koh sht cilsuar si proz e kodit dhe e diskursit kritik.
Kt e veneron edhe Pipa, madje n do fragment vlerson frymn, diskursin kritik
t Konics.
Pra, teksti i Pips pr Konicn sht sintetizues i metodave t studimit dhe t
vlersimit t letrsis, sht nj lexim sistematik dhe sistematizues pr faktin se
ofron konkluzione t prhershme, t cilat provohen dhe sprovohen edhe nga
2

Po aty, f. 62
Po aty, f.62
4
Po aty
3

232

ARSHI PIPA N KRKIM T AUTORIT

__________________________________________________________________________

mendimi i sotm kritik. Pipa analizonte portretin dhe personalitetin e Konics si

model kulturor t veant, duke vn n pah formimin dhe sjelljen e tij prej
modernisti. Si diskurs, veonte diskursin satirik-kritik. Si figur, hetonte alegorin,
meq kjo e fundit sht tipike pr prozn e modelit kritik. Pipa monte Konicn si
estet dhe shijues t vlerave estetike, njkohsisht i vinte n pah vlerat etike, duke
avancuar si metod edhe n planin psikoletrar dhe n analizn sociokulturore. N
kt mnyr, metatekstualiteti i Pips shpreh afinitetin pr pluralitetin e tekstit dhe
pluralizmin e interpretimit, pr t qen imanenc e interpretimeve dhe e
kodifikimeve n literaturn shqipe, nj interpretim q shkon kah post-strukturalizmi
dekonstruktues (Antoine Compagnon5).
Noli, autori ideografik
N pikvshtrimin e Pips, Noli merr atributet e autorit ideografik. Kjo
eksplikohet edhe nga vet titulli Bariu i popullit, i cili, edhe pse i figuruar,
shnjon etik dhe socialitet, e q shprfaq doktrinn dhe ideologjin e Nolit si njeri i
kulturs, i religjionit dhe i politiks. Kjo sht qasja e Pips, njkohsisht justifikimi
se pse duhet t shihet jeta dhe arti s bashku, sidomos kur flitet pr Nolin autor, i cili
jetn e shndrroi n nj art t veant. Mbase sht ky nj motiv, pr dallim nga t
tjert, q figurn e Nolit ta portretizoj me nj diskurs m t fort artistik, me figura
stilistike dhe konceptuale, duke vn n pah prvojn e tij krijuese krah ideve t
mdha:
E mrtisun por jo e harrueme, fytyra e Fan Nolit po merr n kohn ton,
mbas sa vjet heshtje s pameritueme, shklqimin e saj t denj. Ngjet me t,
afrsisht, si me ndonji shtatore, kryevepr arti t lasht, qi mbet e ndryme me ni skaj
t errt pr vjet a shekuj, e mshehun, gati e panjohur nn pluhnin e kohnave qi
grumbullohet mbi trajtat e saja, tue ja vesh, tue ja mashtru. Por arti i madh asht i
pavdekshm. E vjen nji dit qi nji dor e dashun dlir shtatoren nga pluhuni e
dheu...6
Nj hyrje e till do ti shkonte pr shtati vet Pips. Shpeshher krijuesit duke
shkruar pr t tjert, sikur shkruajn pr veten e tyre, nj lloj prshkrimi dhe krkimi
i shenjave t vetes te t tjert, sidomos kur subjekti dhe objekti pothuajse kan t
njjtin fat. Ndaj, shenjat personale metatekstuale shihen gjithandej portretizimit t
Nolit. E natyrshme, prderisa q n fill Pipa njihte sympathin si kategori q nxit
lexuesin t bj nj shkrim kritik.
Sidoqoft, portretizimi i Nolit fillim e fund ka shenjat e autorit ideografik. S
pari nj sintez rreth erudicionit t tij, ku theksohet figura e tij shumdimensionale,
pastaj nj analiz praktike prdefinuese, e cila shpalos vlerat letrare duke vijzuar
portretin e tij prej krijuesi dhe prcaktuar natyrn e shkrimtaris s tij si letrsi
intencionale, e q prher synon edukimin e popullit mbi t cilin qndron motoja e
autorit: artin pr edukat. Kjo edhe ishte edhe arsyeja pse Pipa nuk ishte i mendimit
t ndante jetn nga vepra:

5
6

Antoine Compagnon: Vdekja dhe ringjallja e autorit, Jeta e re, nr.2, Prishtin, 2012, f. 203
Po aty, f. 69

233

Agron Y. GASHI
__________________________________________________________________________

Jeta e Nolit na intereson po aq sa arti i tij. Noli, ma shum ndoshta se do

shkrimtar tjetr i yni, e bani letrsin me qllime praktike: pr me edukue popullin
tue ndez ndenjen kombtare. Arti pr art mund tishte credo-ja e nji Konice.
Formula e Nolit qe gjithmon: Arti pr edukat.7
Pipa duke analizuar portretin e Nolit kalon n psikanaliz, pastaj krkon e
analizon idet politike duke e nxjerr Nolin autor t dyfisht: t literaturs dhe t
idealitetit. Sipas Pips, n fillim autori mbetet nn hije t ideologut, prderisa ky i
fundit sht i lidhur me doktrinn e krishter dhe ideologjin nacionale, t cilat te
Noli jan t lidhura fort njra pr tjetrn:
Noli ka kuptue se feja e kombsija nuk jan dy id qi prjashtojn njena
tjetrn: mjaft qi e para ti prshtatet s dyts.8
N kt pik t krkimit t njohjes s autorit, ai trhoqi nj paralele me at t
Fishts, t cilt i konceptonte si dy pole t gjenialitetit, si dy vehtje poliedrike,
autor t kodit t kulturs e t shqiptarizms. Kjo eksplikohet prmes eses kritike
pr librin e Nolit Mall e breng:
Na i gjejm n historin letrare shqipe vetm nji emen qi t mund ti rri
prbri n nji mnyr t dej: Fishtn. Njeni geg, e tjetri tosk: dy polet e
gjenialitetit shqiptar. Prift Fishta e prift Noli. Shqiptar i madh i pari e shqiptar i
madh i dyti. Vehtje poliedrike q t dy: t pajisun me kultur t gjan, me njohuni t
thella, t pajisun dhe me art t madh. Q t dy bisedar e polemista t fuqishm. Q
t dy satirik t drashtun. Prve se shkrimtar, piktor e arkitekt Fishta, muzikant
Noli. Dhe prmbi t gjitha, e njajt pothuaj fuqia profetike e fjals s tyne, e Verbit
t tyne.9
Pavarsisht nga kjo, Pipa prfill parimin e objektivitetit n gjykimet e tij: q t
dy kta autor i sheh edhe si figura antitetike: Nolin autor eternal, Fishtn etnoautor.
Pastaj, definon edhe statusin e tyre prej autori: Noli asimilues, riprodhues, pra Noli
rikrijues, ndrsa, Fishta konservator e tradicional, me status krijuesi (te tekstet
autoriale) dhe me status rikrijuesi (te kangt historike. )
Prfundimisht, interpretimi i autorit, konkretisht i Nolit autor, del sheshazi
autori ideografik me ideologema t shumfishta, her me status t ideologut, her
me status t autorit eternal, her me status t rikrijuesit e prkthyesit. Kemi thn m
hert se autoideografia n variantin nacional paraqet Nolin prodhues dhe projektues
t ideologemave t mdha nacionale. (...).10 Prandaj, t gjitha konstatimet e Pips pr
Nolin, e nxjerrin at autor ideografik, prodhues dhe projektues t ideologemave t
mdha, ndonse ndonjher konstatimet t tipit, si: Noli sht poet pa vepra, poet
n potenc11, apo Noli tue lexue autort m t mdhaj botnor, u mat me ta dhe u
gjet i vogl,12 mbase jan konstatime n munges t t dhnave pr t gjitha tekstet

Po aty, f. 70
Po aty, f.73
9
Po aty, f. 84
10
Agron Y. Gashi: Autopoetika, Faik Konica, f.108
11
Po aty, f. 88
12
Po aty, f. 88
8

234

ARSHI PIPA N KRKIM T AUTORIT

__________________________________________________________________________

letrare q sot i kemi ne,13por t bazuara vetm n prmbledhjen Mall e breng, t

ciln e kishte sistemuar Mitrush Kuteli n vitin 1943.
Fishta, autori misionar
Tek eseja pr Fishtn, Pipa v n pah Njeriun dhe Veprn. Nse do ta
prkthenim n gjuh teorike do t ishte autori dhe letrsia. Vet deklamimi i till
shprfaq krkimin e autorit dhe veprn e tij. Pipa e vlerson Fishtn si njeri, si
misionar, njkohsisht vihet n krkim t autorit n vepr, madje edhe prmes
figurave dhe karaktereve letrare:
Aj tip i pavdekshm malsori, qi Fishta skaliti n Lahutn e vet jo asht nji tip,
por asht edhe nji vehtje e gjall, asht deri diku vet njeriu qi quhet At Fishta.14
Sipas Pips, virtytet e autorit jan t shprehura, t vijzuar n trajtat, format,
portretizimet e personazheve, si sht personazhi historik dhe personazhi autorial.
E dihet, personazhi historik q i referohet Pipa sht Marash Uci, prderisa referenc
e personazhit autorial prej nga v n thjerrz t identifikimit t karakterit, tipit t
autorit sht Patr Gjoni. Duke skalitur, gdhendur kto krijesa poetike, i shkrin n
karakterin, unin e tij.
Pipa, autorin, empirikun Fishta e krkon nprmjet studimit t veprs s tij:
shpirti i tij asht i ndrymun i tani ndr krijesat e veta, qi, te Fishta, jan pasqyrimi
gadi prher besnik i bots s tij t brendshme. Kjo ndodh edhe ather kur poeti
mundohet me i hik individualitetit15
Konstatimi i till sht n hullin e krkimit dhe t njohjes s autorit
nprmjet tekstit t tij, jo vetm ather kur theksohet diskursi personal, e shfaqet
Fishta lirik, meditans, por edhe kur Fishta trajton thema t prbashkta njerzore,
aty ku referncialiteti sht baz e strukturimit t nj forme tipike, e cila sipas tij,
cilsohet prej impersonalitetit.
Lindjen prej t njjtit autor edhe lirikat dhe melodramat (si forma letrare q
bartin shenjat personale dhe n ann tjetr krijimin e nj vepre epike me diskurs
impersonal, si sht Lahuta e Malcis, sipas Pips, jan dy flatra qi rrahin
harmonisht, e cila sipas tij duhet t soditen me bindje.16 Duke e cilsuar Fishtn
poet epik, e poezin e tij form e cila karakterizohet prej impersonalitetit, Pipa
saktsisht definon amzn prej nga burojn diskurset, pastaj tipi i autorit: njsimin e
personalitetit t poetit me at t popullit. Sipas konceptit t par, shfaqet autori
misionar me nj dysi t harmonishme, e njohur si Atme e Fe. S dyti, shfaqet
prvetsimi i ndjenjs dhe i kulturs orale, e q mbi kt taban formsohet diskursi.
Kshtu, vijm t pika tashm e pranuar teorikisht dhe e sprovuar empirikisht ku
Fishta asht nji autor n shrbim t ligjrimit dhe t forms. Gjithashtu, Pipa, Fishtn
impersonal e sheh edhe te poezia fetare, e q prmes Fishts bhet veprim dinamik.
13

Kto konstatime jan dhn n esen kritike: Shnime kritike mbi librin F.S.N. Mall e
breng me nj vshtrim kritik prej Mitrush Kutelit, Tiran , 1943, t botuar n revist n
Kritika , 1944 n rubrikn Libri shqip.
14
Arshi PIPA: Kritika, (Esse 1940-1944), Princi, Tiran, 2006, f. 101
15
Po aty
16
Po aty f. 102

235

Agron Y. GASHI
__________________________________________________________________________

N kt kontekst, Pipa gjen autorin statik, e jo t veprimit t dukshm, i cili

shnjohet prmes poezis Missionari i Shn Franceskut, pastaj kalon n t
ashtuquajturin autor dinamik (t lvizjes) prmes Juds Makab.17 Nga ky krkim
e gjetje e autorit n dy skaje t formave (lirik-epik) e diskurseve (personal
impersonal), Pipa konkludon se Fishta asht nji vehtje dinamike, q imponohet
turrshm. Ksisoj, Pipa duke par Fishtn si misionar n fe, po ashtu edhe n
letrsi, ai at e ndan n dysh: kshtu Fishta shnjon misionarin, autorin n letrsi,
ndrsa At Gjergji alter egon, njeriun n jet dhe n fe. Duke qen njeri i ktyre dy
skajeve, At Gjergji prpiqet t shprthej si Fisht n letrsi prmes epikes,
impersonalitetit. Por, pengu i mbetur sht lirika, e q sipas Pips, guna qi ka vesh
(At Gjegji v. j.) asht nji perde qi ia ndan kufijt. Prandaj, ky autor i dyzuar gjen nj
rrug t ndrmjetme pr ta shpreh tr motivimin e madh si autor i letrsis, si n
dramatik, po ashtu edhe n satirik.
Kritiku yn sht i mendimit se Fishta sht autor m tipik pr satiriken, e cila
i prshtatej m shum temperamentit t tij t zjarrt e pasional. Pr m shum, Pipa
sht i mendimit se Fishta norigjin ishte nji poet lirik. Pavarsisht ktij konstatimi
t guximshm, Pipa sikur prforcon kontratn ndrmjet epikut dhe lirikut: Fishta i
takon nj lirizmi kryengrits, jo lotues e melankolik. Kjo e prforcon edhe
konstatimin e Poradecit pr Fishtn militans dhe meditans.
Ajo q argumentohet n kt krkim t Pips sht sakrifikimi i liriks pr hir
t epiks. Sidoqoft, Pipa analizon natyrn e lirikut n trajtn epike (impersonale) si
te teksti Dita e t Shuemvet, Burrnija, por edhe trajtn e lirizmit t theksuar si
te Nji lule vjeshte ku shprfaqet laicizmi, loja e figurave dhe toni elegjiak.
Prandaj, Fishta personal, Fishta i dashuruar, Fishta i Nji lule vjeshte, autori i
fshehur prapa veladonit franeskan ka qen i zbuluem pr t gjall t tij, pra q n
dekadn e katrt t shekullit t kaluar.
Prfundimisht, nga ky krkim i Pips mund t themi se, prderisa Konica
bnte artin pr art, Noli i cili bnte artin pr edukat, Fishta duke qen autor
misionar artin e bnte pr idealitet dhe identitet nacional.
Kjo edhe e prdefinon tipin e autorit misionar, t dyzuar njkohsisht.
Migjeni, autori simbiotik
Libri Pr Migjenin18 brenda vetes ka tri ese kritike: Historija e dhimbshme e
shpirtit t ri, Miti i Oksidentit n poezin e Migjenit dhe Nderim pr Migjenin.
N esen e par, Pipa ndoqi nj vij kritike nga analiza kontekstuale, e cila shpie
drejt krkimit t autorit si modelues i tekstit, pastaj identifikon tekstet m pikante
duke br nj analiz tematike t librit t paplotsuem, heton figurat dhe shfaqjet e
tekstit dhe vlerson organizmin dhe sistemimin e teksteve poetike. N kt pik,
Migjenin e sheh si autor modelues t forms e t figurs, q frymzimin e kthen n
shkrim sistematik. Mbi t gjitha, Migjenin e sheh si poet q n vargjet e tij modelon
jetn e vet. Pra, q n fillim kemi krkimin e autorit modelues prmes tekstit t tij.
Ky nuk sht krkim domosdo i biografemave, por eksplorim i tipit t tekstit,
17
18

Nocionet autor statik dhe dinamik jan t Arshi Pips.

Arshi PIPA: Pr Migjenin (Tri ese) Princi, Tiran, 2006

236

ARSHI PIPA N KRKIM T AUTORIT

__________________________________________________________________________

autorit, figurs dhe karakterit t tij krijues. Ajo q e veon ktu shkrimin kritik t
Pips sht kritika me gjuhn e poezis, duke prdorur prher nj sintez metodash
dhe formash t kritiks letrare: si: kritik teksti, kritik filozofike, analiz sociolinguistike, kritik komparative, psikanaliz etj. Kjo edhe sprovon fuqin dhe
afinitetin interpretues t Pips nga nj shumsi vrojtimesh t ilustruara dhe ta argumentuara mir pas do konkludimi a teze.
Duke analizuar strukturimin e librit t Migjenit, Pipa konstaton se kemi t
bjm me nj renditje logjike, t lidhjes n mes teksteve poetike dhe jo kronologjike
t kohs kur jan shkruar. Ky mendim justifikohet me logjikn e ndarjes s
kapitujve. Ksomnyre, Pipa argumenton se kemi t bjm me nj tip autori q
ndjek nj plan, nj rend pr nj sistem poetik.
N ann tjetr, Migjeni dhe poezia e tij i vjen si jehon e filozofis ekzistencialiste, i m t madhit poet ndr filozof, Nies. Kjo filozofi poetike gjen mbshtetje
te filozofia ekzistenciale prmes tekstit poetik Trajtat e mbinjeriut. N kt
rrjedh, nuk sht vetm influenca e Nies, ai i cili e bn Migjenin poet filozof,
sht edhe influenca e letrsis s prbotshme si ajo e Dostojevskit me personazhet e
tij, duke e vn autorin apostat prball religjionit, qoft prmes lidhjeve tematike e
konceptuale me filozofin, qoft edhe me frymn e letrsis s absurdit. N kt
mnyr, Pipa ngadal rrshqet n psikanaliz dhe n analiz krahasimtare. Pr t
parn identifikon psikologjin personazhit, pr t dytn gjen modelin e autorit duke
ia paravn tashm edhe Blockun, pr t marr tharm edhe nga Libri i Jobit me
frymn pesimiste, mistike, madje edhe me furin mesianike t Jeseninit, e ironin e
Leopardit. Me ironin dhe paraboln e madhe, ai nxjerr Migjenin autor model, q
mbindrton idet, figurat q burojn nga fusha e kulturs, filozofis, t cilat
reflektojn sociokultur.
Udha e Migjenit ilustrohet me prkushtimin ndaj poezis, liriks. At t ciln
se bnte dot Fishta, e bnte Migjeni si njri q braktis doktrinn dhe si autor q
bn tekst knaqsie (Barti), n t cilin imazhi zvendson objektin real, shnjuesi t
shnjuarin: aty ku prvoja estetike imiton jetn. Nga ktu, krkimi i Pips, tezat q
shtron pr diskutim, japin Migjenin autor mimetik q rrah diskursin e jets. Ndrsa,
n planin e komunikimit me etnokulturn dhe qytetrimin, Migjeni i Pips sht
autor i simbiozs kulturore: Lindje-Perndim.
Prandaj, nse Konica ishte autor estetik i cili artin e bri pr art, Noli-artin
pr edukat, Fishta artin pr identitet nacional, Migjeni, sipas krkimit t Pips
rezulton t jet autor simbiotik, i cili brenda vetes sintetizon artin pr art, artin pr
socialitet, nj autor q vdes pr formn duke vuajtur pr shoqrin.
Camaj, etnoautori
Pr Pipn, Camaj ka premisat e intelektualit tipik evropiano-lindor. Me kt
konstatim fillon edhe esen kritike Poezia dhe poetika e Camajt, e q sht n
hullin e profilizimit t tipit t autorit, i cili sillet rreth nj teme-baz, at t humusit
t vet kulturor. Pipa q n fillim jep modelin kulturor t autorit, t lidhur pr
etnotemat t cilat determinojn etnopoetikn, prkatsisht etnoautorin. Prderisa
sheston poetikn e Camajt, zbulon etnopoetikn e tij, prej nga formsohet edhe
model i autorit, meq teorit letrare pr autorin kan n konsiderat, prve
237

Agron Y. GASHI
__________________________________________________________________________

periudhn, edhe modelin, formn, diskursin dhe figurn letrare. N rastin e Camajt,
interpretimi eponimik dhe shprfaqja mimologjis: identifikimi i gjuhs kratilike i
shkon pr shtati objektit t studimit. Kshtu, Pipa bn analiz filologjike, prej nga
nxjerr etimologjin e emrit Dranja, si form dialektore e veprs eponimike. Nj
analiz nga titulli, tipizimi i veprs pr t identifikuar motivimin kryesor t veprs:
Dranja, emri i persona poetica-s s veprs eponimike, nj breshke femr
me nj emn grueje (13), q po ashtu sht emni i nj vajze t bukur nga
vendlindja e vet [e autorit] (24), sht nj form dialektore e emrit Drande,
Drandofille. Kshtu q titulli i veprs duhet lexuar gruaja-breshk apo
breshka-drandofille nj prej nntitujve Nj gropz pr nj drandofille e
prpunon motivin.19
Prcaktimi i Camajt q n krye t librit si madrigale i jep krah lexuesit estetik,
q t kuptoj m mir lojn e zhanrit.Duke br analiz titulli, identifikon zhanrin.
Kt e thekson edhe Pipa prderisa shprehet: Natyra e veprs identifikohet prej
emrit t gjinis letrare q pason titullin: Dranja, madrigale,20pastaj shpjegon
natyrn e madrigalit si subzhanr, vargje me tone lirike dhe erotike, t cilat edhe
mund t kndohen. Pipa, megjithat shkon edhe m tutje, madrigalet e Dranjes i
kategorizon si proz poetike, nj gjini midis poezis dhe prozs.
Natyra e zhanrit tash v n pah edhe natyrn e diskursit. Ksisoj, kemi t
bjm me nj zhanr t zgjedhur prmes t cilit provohet etnopoetika e autorit. Kjo
etnopoetik shprfaqet edhe prgjat analizs s dranjes si persona poetica pr t
vlersuar ann semantike e semiotike t saj. Ky persona poetica, sipas Pips, prve
q sht hibridizim i reptilit si heroin dhe qenies njerzore, prkon edhe me nj
przierje t zhanrit letrar q portretizon persona-n.
Sipas Pips, Camaj prmes veprs eponimike me nj titull si ndodh edhe me
t parn her pas Diells, bn nj prmbledhje domethniesh n nj njsi
semantike minimale t ciln Pipa e quan poetik shprthyese. Ky konstatim sht
rezultat i shprthimit t qarkut tematik letrar nga Camaj etnoautor, duke dhn edhe
ann semiotike dhe intertekstuale, n t ciln autori e v n funksion t forms
letrare, si form dialoguese me mitet biblike, po edhe me ato q lidhen pr etnosin
shqiptar:
Madrigali i par sht prolog i ksaj poetike. Nj i ri malsor zbulon nj
fosil, ku nj gjarpr sht prdredhur pas nj guaske breshke. Si tregohet n nj
madrigal tjetr, ku tregohet gjarpri epshuar pas Dranjes, fosili sht ikon e
marrdhnieve seksuale. Hypja e gjarprit breshks t kujton Evn e joshur nga
Djalli. sht dhn kshtu nj version natyralist i mitit biblik, i prafrt me kultin
pagan t malsorve pr diellin me pamjen e nj gjarpri totemistik.21
Ky dialogim mes tekstesh dhe hetimi q i bn Pipa dshmon pr modelin e
shkrimit dhe t autorit. Gjat analizs tekstuale dhe intertekstuale, nj krkim ky i
nisur edhe te Migjeni, Pipa e gjen autorin t fshehur pas mitit, figurs letrare si
sht Dranja:
19

Arshi PIPA: ALBANICA (A quoterly Journal of Albanological Research and Criticism)

SPECIAL ISSUE, DEDICATED TO MARTIN CAMAJ), Numri 2, pranver 1991.
20
Po aty
21
Po aty

238

ARSHI PIPA N KRKIM T AUTORIT

__________________________________________________________________________

Tek Dranja Camaj tregon historin e jets s vet, paracaktuar

(Schicksal) prej origjins s vet fisnore dhe prcaktuar prej udhtimeve e
ngulimeve t tij ngado. Megjithat, kt her alter egoja e tij sht nj kafsh,
prfaqsuese mse e zakonshme e fauns s Shqipris s Veriut2, por me nam t
keq n mitologjin popullore (9), prhapur kryekput sikur sht e fundit sa i takon
shpirtit t heroizmit. Autori e ka zgjedhur reptilin si emblem t unit t vet poetik,
duke theksuar edhe m qndrimin e tij t vendosur antiheroik.
Kshtu q, edhe nj her vijm n prfundim se duke krkuar formn,
analizuar diskursin dhe figurn letrare, zbulon tipin e autorit, Camajn krkues t
formave dhe formsues t etnopoetiks: Camajn - etnoautor.
Kadare, autori i figuruar
Krkimi i Pips pr autorin vrehet edhe te libri monografik Subversion drejt
konformizmit- fenomeni Kadare, i cili sht strukturuar n katr ese: Rebeli,
Kronik me tre akte, Rrshqitja Frojdiane dhe Kompromisi dhe Rruga rrshqitse.22
N esen Rebeli23 Pipa thekson evoluimin e autorit lirik n at epik
(shkrimtar t poemave t gjata), ku lirizmi shtrihet dhe vrshon n narrativ. Tipar
dallues t krijimtaris letrare t Kadares, gjat ksaj periudhe kalimtare, evidenton
ideologjin, megjithse e pranon hapur se poezit e tij ishin m t mira se shumica e
poetve t tjer.
Edhe pse Kadaren e sheh si emr t prvem n poezi, Pipa ishte i bindur se
vokacioni i tij i vrtet ishte narrativa. Kt e ilustrohente prmes Gjeneralit t
ushtris s vdekur, t cilin roman e konsideron si nj devijim nga liberalizmi
socialist, i cili shnoi fillimin e nj subversioni drejt konfirmizmit. Kshtu, Pipa
fillimisht jep disa konstatime, pastaj lshohet n nj analiz kontekstuale: autor
ideologji, duke vn n pah lojn e autorit me tekstin dhe kundrprgjigjen e tij me
romanin Dasma, t cilin e Pipa e cilson si roman reportazh, me nj alegori t
hapur ndaj propagands shtetrore.
Sipas Pips, me romanin Dasma, autori filloi ti mpreh armt e veta, pr
nj narrativ m ndryshe, t figuruar, nj mnyr e t shkruari me dy kuptime, e
trthort dhe me analogji, shpesh alegorike, n t ciln parakalojn ironi
keqdashse, gradacione t ndryshme t shoqruara me elipsa, hiperbola, karikatura
e groteska: nj mnyr e t shkruarit q mund t krahasojm me nj ngjal
elektrike, q synon m shum t trondit, sesa t befasoj- nj prdorim gjuhe q
shpesh i prngjet mnyrs s si prestigjatori prdor duart e tij.24
Edhe pse jemi n fillim t leximeve t tij kontekstuale, prap nuk mungon
analiza e diskurseve, tipologjia e romaneve dhe e figurave, duke i dekoduar kuptimet
q fshihen pas figurs s Sknderbeut, si ndodh me romanin Kshtjella, e q
sipas t cilit, autori, duke hequr kultin e Sknderbeut, nnkupton heqjen e kultit e
diktatorit.Ky interpretim sht n hullin e leximit t diskurseve t figurshme, nj
22

Arshi PIPA: Subversion drejt konformizmit- fenomeni Kadare, Phoenix, Tiran , 1999
Po aty, f. 9
24
Po aty, f. 12
23

239

Agron Y. GASHI
__________________________________________________________________________

analiz teksti q shkon nga krkimi ideotematik, te ai tekstual. Kshtu, Kadare, sipas
Pips, shfaqet nj kultivues i figurave t zgjedhura, nj autor q godet diktaturn
duke u fshehur edhe pas figurave letrare e personale. Sidomos, kjo theksohet te
romani Kronik n gur, t cilit Pipa ia kushton pothuajse pjesn m t madhe t
ksaj prmbledhjeje me ese. N kuptimin formal, Kronikn... e cilson si kronik me
tri akte. Sipas Pips, Kronika sht kulmi i rebelizmit jokonformist t autorit, i cili
prap n mnyr t figuruar godet ideologjin, por ksaj radhe m ndryshe, sepse
romanin e shkruan mbi biografemat e tij: Romani ka pr qllim t jap nj kronik
pr ngjarjet q i jeton autori n kt qytet, ather katr deri n shtat vjear.25
Autori, prve analizs s tekstit bn edhe nj analiz psikologjike t
personazhit autobiografik, madje duke hedhur posht sjelljet e tij si jotipike pr
moshn si seksualitetin dhe leximet, por i arsyeton si gjuha e shkrimit konotativ,
par si t shkruar t figurshm. Madje, m posht ai e vren lirizmin e shprehur t
autorit, i cili n narrativ di t manipuloj me gjuhn e poezis.
Sipas Pips, Kadareja, edhe kur funksionalizon diskurset ideologjike, ai sht
antikonformist prmes figurave dhe shenjave t jets s tij, t ciln teknik shkrimi e
konsideron si t vshtir, meq sipas tij:
Nuk ekziston nj iluzion m i rrezikshm pr nj autor sesa iluzioni q
ngjarjet reale mund t shkruhen leht, sepse jan t jetuara prej tij. N realitet
ndodh e kundrta. Kjo lloj pune nis me entuziazm, por, pastaj, n mes t rrjedhs,
ballafaqohesh me at q puna ka filluar t humbas kuptimin, q pak nga pak ka
filluar t dezintegrohet. Nuk sht m nj pun letrare.26
Kshtu, Arshi Pipa krkon dhe evidenton figurat letrare dhe shenjat e jets s
autorit n tekst, tutje bn nj analiz zhanrore dhe nj krkim psikanalitik, pr t
vazhduar me kritikn gjenetike, prmes s cils heton variantet dhe versionet e ktij
romani, prandaj konstaton se ky roman ka nj histori t gjenezs s tij:
1. Kjo vepr kaloi jo m pak se n tri versione.
2. Ajo q mund t quhet embrion i ktij romani, doli n periodikun
Nntori (1964 nn titullin Qyteti i Jugut.
3. Aty renditen dymbdhjet skena lirike nga fmijria...
4. Versioni i dyt u botua m 1967, si pjes e nj koleksioni me tregime t
shkurtra.
5. Romani titullohej Qyteti i Jugut tregime t shkurtra dhe reportazhe.
6. Ai prmbante 18 pjes, 9 episode dhe 9 interlude, tre t fundit politike.
7. Ky roman, me pjes t reja dhe shum interlude, doli m pas n vitin
1971.
8. Me fjal t tjera C sht nga ana strukturore e ndryshme nga A dhe B.
9. Dy versionet e para jan kujtime t zakonshme fmijrie pa korniz
kohore.
10. Versioni i tret sht padyshim roman kronologjik (titulli).
11. Versioni prfundimtar i romanit u duk n 1978.

25
26

Po aty, f.15
Po aty, f.18

240

ARSHI PIPA N KRKIM T AUTORIT

__________________________________________________________________________

Krkimet ksofare t Arshi Pips jan baz pr nj kritik gjenetike.

Megjithat, asaj q Pipa nuk i shkoqet fill e fund sht krkimi i autorit, jo nga syri
i nj pozitivisti, kshtu q shenjat autoreferenciale, nuk i sheh si lnd esenciale, q
kt roman dhe autorin e saj e bjn jokonformist ndaj ideologjis:
Jo! Autobiografia jep vetm lndn e par pr ndrtimin e romanit.
Shfrytzimi i jets pr t br vepr arti sht praktik esteti.27
Arshi Pipa, duke qen lexues estetik shprfaq edhe autorin estetik dhe t
rebeluar njkohsisht, i cili fshihet pas figurs, gjuhs s letrsis, e cila kodohej
fort brenda teksteve t tij.

Bibliografia
1. Pipa, Arshi (1968). Montale and Dante, The University of Minnesota
Press, Minneapolis.
2. Pipa, Arshi (2007). Montale dhe Dante (monografi kritike), PRINCI,
Tiran.
3. Pipa Arshi (2006). Kritika, (Esse 1940-1944), PRINCI, Tiran.
4. Pipa, Arshi (2006). Pr Migjenin (Tri ese) Princi, Tiran.
5. Pipa, Arshi (1999). Subversion drejt konformizmit- fenomeni Kadare,
Phoenix, Tiran.
6. Pipa, Arshi (...). ALBANICA (A quoterly Journal of Albanological
Research and Criticism) SPECIAL ISSUE, DEDICATED TO MARTIN
CAMAJ)

27

Po aty

241

Agron Y. GASHI
__________________________________________________________________________

242

Klara KODRA
VEORI T SHKENCS LETRARE T VITEVE T FUNDIT
Shkenca letrare shqiptare, ngjashm me letrsin shqiptare, sht zhvilluar
prmes vonesash dhe nj djegieje t etapave. Ajo lindi n shekullin XIX, duke u
zhvilluar fillimisht n degn arbreshe t letrsis shqiptare me manualet e Dorss
dhe t Stratikoit, ku ndrthureshin embrionet e kritiks dhe historis s letrsis, m
von n kaprcyell t dy shekujve me Konicn dhe Gurakuqin. N fillim kjo
shkenc vuante nga empirizmi dhe impresionizmi, po do t arrinte nj nivel vrtet
shkencor prmes artikujve t Konics q mund t quhet themelues i kritiks s
mirfillt.
Shkenca letrare shqiptare q ishte ende n fmijrin e saj do t rritej n
mnyr t vrullshme duke njohur nivele evropiane n vitet 30 kur n artikujt e
studimet u ndrthurn n mnyr polifonike nj varg metodash tradicionale dhe
moderne si metoda pozitiviste, metoda psikanalitike dhe formaliste. Ndonse
impresionizmi dhe subjektivizmi vazhduan t jen pr nj koh t gjat pika e dobt
e studimeve letrare shqiptare, n kt koh u afirmuan krahas figurave t shquara t
letrsis individualitete origjinale edhe n bashkudhtaren e ksaj letrsie,
shkencn letrare, si Eqrem abej, Krist Maloki, Ernest Koliqi, Gjergj Fishta,
Mitrush Kuteli, Lazr Shantoja, Namik Resuli, Vangjel Koa, Jolanda Kodra, Nebil
ika etj.
Ky lulzim i shkencs letrare shqiptare vazhdoi uditrisht n vitet e lufts
duke u ushqyer nga debate t ndezura pr shtje teorike dhe personalitete t veanta
letrare. Ndonse pati edhe mendime t skajshme, mund t flitet edhe pr arritje t
ndjeshme objektive n kt fush. Nj hap drejt hartimit t nj historie t letrsis e
shnuan veprat Shkrimtar shqiptar, midis historis s letrsis dhe antologjis
dhe studimet e Eqrem abejt kushtuar gjenezs s letrsis shqipe dhe romantizmit
shqiptar, ku ky i fundit inkuadrohej n tablon e prgjithshme t Evrops Juglindore.
Ktyre prpjekjeve iu bashkangjit matan Adriatikut vepra e Petrots Popull,
gjuh dhe letrsi shqiptare.
N periudhn pas Lufts s Dyt, shkenca letrare shqiptare nga nj an ecte
nj hap m tej duke konsoliduar historizmin e zbuluar n saje t metods pozitiviste
q i kundrvihej empirizmit, nga tjetra psoi goditje t forta nga ideologjizimi i
skajshm q pengonte objektivitetin shkencor. Shkenca letrare n fakt u plagos m
rnd se letrsia nga kjo lngat q e onte drejt uniformitetit dhe thatsis, drejt nj
243

Klara KODRA
__________________________________________________________________________

kndvshtrimi t kufizuar dhe t varfruar. Metoda sunduese n at koh ishte

metoda sociologjike q e quante veten marksiste dhe pretendonte t ishte elsi
universal pr zgjidhjen e problemeve, po n shumicn e rasteve anonte nga
sociologjizmi vulgar.
Megjithat edhe n kt gjysm shekulli, prmes nj lufte t vazhdueshme me
censurn dhe autocensurn, n disa raste u arrit objektiviteti shkencor dhe zbulimi i
talenteve m t spikatura, doln n drit dy histori letrsie me nivel universitar dhe
disa t tjera pr shkolln e mesme, si edhe vllime t ndryshme me studime dhe
kritika.
Prapseprap ideologjizimi e varfroi ndjeshm tablon e prgjithshme t
letrsis shqiptare duke ln toka t palruara, veprat e autorve t mohuara nga
diktatura, shum nga t cilt me talent origjinal q do ta pasuronin spektrin letrar
shqiptar me ngjyra t reja t veanta.
Njzet vjett e fundit kur shkenca letrare shqiptare arriti lirimin nga robria e
metods s vetme duhet t shnonin nj rilindje.
Dhe, megjithat flitet gjithnj e m tepr pr kriz t kritiks dhe ende nuk
sht plotsuar detyra pr hartimin e nj historie t re shkencore t letrsis
shqiptare (po t mos prmendim nj prpjekje t pjesshme n kt drejtim si sht
"Historia e letrsis shqiptare pr fmij e t rinj" t studiuesit Astrit Bishqemi,
vepr q ka vlerat e saj, por nuk e zgjidh problemin.
Gjat ktyre viteve, studimet letrare n Kosov dhe tek arbresht e Italis
jan zhvilluar vrullshm dhe kan dhn nj ndihmes t ndjeshme n shkencn
albanologjike, po ato kan pasur veansin e tyre pr kushtet ku u zhvilluan n
krahasim me studimet n Shqipri.
Kshtu q n kumtesn ton do t prqendrohemi te kto t fundit, duke u
prpjekur t jemi sa m objektiv, pa idealizime e pa shfaqje pesimizmi t skajshm.
Vihet re nj zbehje n dukje t rolit t kritiks, e cila logjikisht duhet t
lulzonte n kushtet e pluralitetit t metodave dhe mundsis pr t zgjedhr metodn
q i prshtatet m shum individualitetit t studiuesit apo kritikut ose veprs, si edhe
mundsis pr t kombinuar disa metoda duke iu shmangur rrezikut t eklektizmit.
Kritika nuk po i prshtatet ecjes s vrullshme t letrsis, nuk po e luan
plotsisht rolin e caktimit t vijs s demarkacionit midis letrsis s mirfillt
artistike (her - her elitare) dhe letrsis komerciale, midis talenteve reale dhe
grafomanve.
N pesdhjetvjetshin e diktaturs, kritiks n prgjithsi i atribuohej nj rol
ligjvnseje, ndonse ajo sishte dhe smund t ishte e pavarur nga partia-shtet. Sot
kritika smund t pretendoj pr nj rol t till, por do t mund t luante nj rol
dragomaneje midis shkrimtarit dhe publikut apo konsulenteje t dyanshme.
Gjithmon e m tepr po thuhet se kritika po e humbet thelbin e vet shkencor,
duke u shndrruar n nj kritik subjektiviste lavdrimesh. Ky pohim i prgjigjet
244

VEORI T SHKENCS LETRARE T VITEVE T FUNDIT

__________________________________________________________________________

deri diku s vrtets, po t kemi parasysh shkrimet recensionale ose me pretendime

kritike n shtyp.
Megjithat, vihet re se rolin e munguar t kritiks ka nisur ta luaj historia e
letrsis. Kto dy disiplina motra po mbshtesin njra tjetrn. Mendimi kritik
shqiptar po ndrthuret me mendimin historiko-letrar dhe merr forc jetsore prej tij.
Pr kt dshmon organizimi i nj vargu, t gjer sesionesh, konferencash,
seminaresh shkencore nprmjet t cilave u shtruan shtje t ndryshme teorike dhe
historiko-letrare, u hodh nj drit e re mbi shkrimtart e tradits duke u prqendruar
n literalitetin e krijimtaris s tyre, u rizbuluan shkrimtart e mohuar nga diktatura
dhe u analizua vepra e shkrimtarve t njzetvjetshit t fundit. Disa nga kto
konferenca shkencore patn n qendr t vet krijimtarin e autorve t caktuar si De
Rada, Konica, Poradeci, Naimi, ajupi, Kadareja, Camaj, Bilal Xhaferri, etj.
Fryt i ktyre seminareve dhe konferencave shkencore qen vllimet Letrsia
si e till, De Rads n 100-vjetorin e vdekjes, Fenomeni i avangards n
letrsin shqiptare, Autort franeskan n kulturn shqiptare, Letrsia dhe
qyteti, Letrsia shqiptare dhe realizmi socialist, Kadareja dhe vepra e tij,
Erotizmi n letrsin shqiptare etj.
Krahas tyre qndrojn aktet e seminareve t prvitshme t gjuhsis dhe
letrsis t zhvilluar n Prishtin dhe n Tiran si edhe t ndonj konference t
veant si Historia e letrsis shqipe.
Ktyre veprave kolektive pr probleme kye t shkencs letrare u shtohen
vllimet me studime dhe kritika nga individualitete t caktuara kritike si Intuit dhe
vetdije kritike t studiueses Floresha Dado, Magjia dhe magjistart e fjals e
Jorgo Bulos, Shqyrtime kritike nga historia e letrsis shqipe e Ymer irakut,
Kujtesa e humbur e Nuri Plakut, Drama dhe spektakli i ndaluar e Mexhit
Prenit, q kan si objekt t vetin shtje historike dhe teorike, profile autorsh t
caktuar t tradits dhe t sotm, n ndonj rast edhe kritikn e kritiks.
Mund t prmenden edhe studime t veanta si Don Kishoti zbret n
Shqipri, Fishta i dashuruar t Aurel Plasarit, Kadareja i rilexuar i Behar
Gjoks, si edhe monografi t tra si monografia e Jorgo Bulos Tipologjia e liriks
s Naimit, tri monografit pr Koliqin t Blerina Suts, Dhurata Shehrit dhe Laura
Smaqit, monografit Camaj i paskajuar i Shaban Sinanit dhe Martin Camaj dhe
shkrimtaria e tij e Behar Gjoks q hedhin nj drit t veant mbi autor t
tradits; monografi q rrokin periudha t tra letrare si Letrsia shqiptare si
polifoni e Ali Xhikut, grupe shkrimtarsh si monografia e Alfred Uit Pes t
mdhenjt e letrsis shqipe n optikn e nj aspekti t veant t poetiks s nj
autori si Erosi tek Kadareja dhe Universi letrar i Kadares t Tefik aushit,
Proza e Kadares e Shaban Sinanit, shtje t rndsishme historiko-letrare dhe
teorike si Sfida t historiografis letrare dhe Letrsia e interpretuar t Floresha
Dados.
245

Klara KODRA
__________________________________________________________________________

Metodat e paraplqyera nga shkenca letrare e sotme jan metodat formaliste,

strukturaliste e passtrukturaliste q mbizotrojn te studiuesit e rinj; metoda
psikanalitike dhe metoda krahasimtare, t lvruara me sukses n studimet polemike
t Aurel Plasarit, ku ndrthuren n ndonj rast edhe me metodn formaliste; metoda
psikanalitike tek Erosi te Kadareja e aushit; nj studim n baz t metods
psikanalitike e nj autoreje t re sht "Kadareja n psikanaliz" e Ornela Domit.
Nj studim veanrisht origjinal sht ai q studiuesi Eldon Gjikaj i kushton
Lasgush Poradecit, studim ku ndrthuren analiza e strukturs ideore e kulturore t
poezis s ktij autori, duke zbuluar rolin e teozofis n poetikn e tij dhe analiza
tekstuale q evidencon vlerat e forms.
Metoda sociologjike dshmon pr ruajtjen e vitalitetit t saj n studimet e Ali
Xhikut.
T gjitha kto vepra dshmojn pr gjallri t mendimit kritik, pr mundsin
pr t grmuar edhe me thell n veprat e autorve t shquar shqiptar dhe
origjinalitet t individualiteteve edhe n fushn e kritiks dhe historis s letrsis.
Po krahas ktyre zonave t ndritura n hartn e shkencs letrare shqiptare
vm re edhe zona t errta.
Njra prej tyre sht zvendsimi i ideologjizimit t detyruar q sundoi gjat
n shkencn letrare shqiptare, me nj ideologjizim t kahut tjetr q mohon do
vler t krijuar n gjysmshekullin e diktaturs ose hymnizon vepra t dobta a t
diskutueshme vetm pr frymn e tyre antikomuniste. Gjurm t ktij ideologjizimi
t ri gjejm n veprn e Behar Gjoks Sistemi piramidal.
Nj tjetr dobsi e kritiks s sotme shqiptare sht subjektivizmi i disa
autorve kryesisht diletant, q e ngjyejn penn n temjan ose n vrer sipas
ideologjis s tyre, apo marrdhnieve personale me autorin e analizuar.
Nuk mungojn edhe disa pseudokritik nga ai lloj q prkufizon aq bukur
studiuesi italian Segre: kritiku pallua q ngjyen veprn me ngjyrat e subjektivizmit
t vet, kritiku kameleon q i prshtatet veprs (n vend q t distancohet prej saj)
dhe sigurisht her pas here edhe kritiku qyqe q me klithmat e veta vajtuese qan pr
s gjalli veprat, pa harruar edhe pseudokritikt pr t cilat flet Marina Cvetajeva:
kritiku katalog q i fut t gjitha n modelet e veta t ngurta dhe kritiku regjistrues q
vetm pasqyron.
Jo pak nga prfaqsuesit e brezit t vjetr t kritikve nuk i asimilojn dot
metodat e reja dhe nuk arrijn t prtrijn metodn e prdorur gjat; sjan t rrall
nga ana tjetr studiuesit e rinj q glltisin do shfaqje t metodave moderniste dhe
pasmoderniste me oreks t tepruar. Kto dy prirje negative lindin konservatorizmin
nga nj an, eklektizmin nga tjetra.
Do t thoshim dika edhe pr shtjen e kritiks feministe, shfaqje t s cils
pati edhe n shkencn letrare shqiptare t karakterizuara nga vmendja pr veprat e

246

VEORI T SHKENCS LETRARE T VITEVE T FUNDIT

__________________________________________________________________________

autoreve femra ose t trajtimit t problemit t emancipimit t gruas nga ana e tyre,
problem mbi t cilin sht ndalur edhe studiuesja F. Dado.
Duhet thn q krijueset femra kan dhn ndihmesn e tyre n letrsin
shqiptare q nga letrsia e Rilindjes dhe m tutje dhe kan zn nj vend real n kt
letrsi q nga fillimi i viteve 60 e deri sot, po kjo ndihmes e tyre nuk sht
ligjruar n historit e letrsis shqiptare, madje n mnyr krejt arbitrare autore t
talentuara jan prjashtuar nga kto tekste n baz t nj paragjykimi ekstraletrar q
maskohej nga kriteri estetik. Madje, vitet e fundit n shtyp ishte shfaqur mendimi i
skajshm pr nj nivel m t ult t autoreve femra n krahasim me kolegt
meshkuj.
sht pr tu vn re q prkundrazi albanologu kanadez Robert Elsie e
korrigjon kt gabim n Historin e letrsis shqiptare t botuar m 1995 n
anglisht, m 1997 n shqip.
Ne nuk jemi pr nj dallim gjinor n letrsi, po pr diferencimin vetm n
baz t talentit, vese mendojm se gabimi i br n kto histori letrsie duhet t
korrigjohet nga shkenca letrare n baz t nj kriteri shkencor pa kaluar n ekstremin
e kundrt pr t'i privilegjuar autort duke u nisur nga gjinia.
Pr sa i prket kritiks feministe do t vinim re se ajo lloj kritike q u quajt n
shkencn letrare botrore si i till nuk u mbshtet n nj metod t pavarur, po
shfrytzoi, duke i prpunuar, arritjet e metodave t tjera kritike, ekzistencialiste apo
formaliste.
Kritiku francez Rozher Fajol pohon, ndoshta jo pa t drejt, se letrsia sheh
vetveten n kritikn e vet pa arritur q me kt rast ta zbuloj m mir vetveten.
Po shkenca letrare shqiptare me trinin e vet t teoris, historis s letrsis
dhe kritiks q shfaqet si nj labirint pasqyrash, sot ka mundsin q nprmjet
shumllojshmris s kndvshtrimeve, t'i afrohet m shum nj analize dhe sinteze
m objektive t letrsis s vendit t vet.
Kritika, duke qen bashkudhtare e letrsis, smund t vdes pa vdekur
letrsia. Pra, kritika shqiptare ka vdekur, po t shprehemi me terma biblik, ashtu
si vdes fara q t lind kokrra e grurit. Pra sht fjala pr nj vdekje q
pasohet nga rilindja.
Kritika letrare shqiptare po prjeton po at kriz q prjeton edhe kritika
evropiane dhe q lidhet me dyshimet pr thelbin e letrsis. Megjithat, ajo ka
vitalitetin e mjaftueshm pr ta kaprcyer kt kriz dhe pr t arritur nj pjekuri t
re.

247

Klara KODRA
__________________________________________________________________________

248

Emin KABASHI
MUNGESA E RRAFSHIT KOMBTAR N STUDIMET TONA
LETRARE
Prkufizimi
Studimet pr letrsin e nj populli nuk e bjn as lindjen e kombit t akcilit
popull, nuk ndikojn as n formimin e tij, por as prodhojn efekte negative pr
zhvillimin e letrsis s akcils kultur. Kshtu ka ndodhur edhe me formimin e
kombit shqiptar, edhe me krijimin e tij, e kshtu ka ndodhur edhe me kulturn
shqiptare.
Mirpo, mungesa e rrafshit kombtar n studimin e letrsis shqipe, n
prgjithsi andej e kndej kufirit t Shqipris politike, kurse n veanti sidomos
studimet e bra n Tiran, dshmojn pr tragjedin e ndarjes s nj kombi, pr
hendekun q krijohet n kulturn e tij kombtare, si dhe pr krijimin e mendsis s
psikologjis s robit, kur pjesve u mjafton vetvetja, duke menduar se jan e tra.
Fjalt els:
Rrafshi kombtar, letrsi shqipe, mungesa, kultura shqiptare, studimet letrare
shqiptare, ideologjia, Shqipria politike.
Hyrje
Letrsia e Rilindjes kombtare, sht e vetmja periudh e zhvillimit t
letrsis shqipe, q i prballon prkufizimit t letrsis kombtare, edhe n planin e
studimit t saj, jo vetm n prmasn e saj. Sa mund t shihet, edhe studimet e
mvonshme t letrsis s ksaj periudhe, kan ndjekur t njjtn udh, pa marr
parasysh ku jan br ato, n Tiran apo n Prishtin, apo n ndonj qendr jasht
gjeografis kombtare t shqiptarve.
Edhe n historin e letrsis shqipe t Stratigoit (1896), edhe t Markianoit
(1902), edhe t Getano Pettrots (1931-1932), q jan, si mund t thuhet, historit e
para t shkencs s letrsis shqipe, nuk kan ruajtur prmasn kombtare t
zhvillimit t letrsi son.
Pas ksaj periudhe, edhe zhvillimi i mendimit kritik e studimor pr letrsin
shqipe, pson fatin e njjt, si t gjeografis kombtare shqiptare, si t kulturs
249

Emin KABASHI
__________________________________________________________________________

kombtare shqiptare, pra edhe t letrsis shqipe, e cila nuk ka arritur as t

zhvillohet, andaj as t studiohet, pa e ndjer peshn tragjike t ndarjes s tokave
shqiptare dhe jetn e tyre brenda pushtuesve dhe ideologjive t ndryshme.
Gjeografia kombtare dhe studimet letrare
N studimet shqiptare t letrsis, mund t thuhet se mungon rrafshi kombtar
i shqyrtimit, trajtimit dhe prfshirjes s krijimit letrar shqiptar. Prkufizimi dilemor,
mund t thuhet, pra l shteg pr t menduar se ka studiues, andaj ka edhe studime t
mirfillta letrare, n t cilat asnjher nuk sht harruar se ka nj letrsi shqiptare, q
sht pjes e kulturs kombtare shqiptare si kishte dhe ka edhe t till q
mendojn e veprojn ndryshe. Menjher pas shpalljes s Pavarsis s Shqipris,
m 1912, fillon tragjedia e prgjysmimit t gjeografis kombtare t shqiptarve,
prkundr luftrave t prgjakshme pr t mbrojtur ato toka.
Pra me krijimin e shtetit shqiptar, 100-vjetorin e t cilit shqiptart kudo q
jan, si pjes e filless historike t atij shteti, e kremtojn si prvjetor t tyre, pa
marr parasysh se m shum se gjysma e kombit shqiptar jeton n tokat e tyre, por
nn sovranitete t shteteve t huaja, zhvillimi i kulturs shqiptare dukej i pamundur,
kurse studimet letrare, as q kishin mundsi t prvetsonin edhe ato vlera q ishin
krijuar npr periudha t ndryshme kohore, t pushtimit shekullor osman.
Mendimi i par q mund t prthekohet n kt rrafsh shqyrtimi, sht
mungesa e trsis s gjeografis kombtare, q sht pasoj e mungess s shteti
kombtar. Studimet letrare, qoft ato q zhvilloheshin jasht shtetit shqiptar, si
studimet letrare shqiptare t arbreshve n Itali, qoft ato q shum m von zun
t ken ndonj krijues n mrgatn e madhe shqiptare, n prgjithsi, ose merreshin
vetm me letrsin e Rilindjes kombtare, ose e njihnin fare pak letrsin shqipe q
zhvillohej n Shqiprin politike, ose nuk e njihnin fare letrsin q zhvillohej n
Kosov dhe n pjest e mbetura jasht gjeografis s shtetit shqiptar.
Mund t thuhet, prandaj se, ekziston si faktor prcaktues lidhmria e
zhvillimit t studimeve letrare me trsin e gjeografis kombtare.
N pjest e gjeografis kombtare q ishin coptuar nga shteti shqiptar, zor se
mund t flitet pr zhvillimin e letrsis n kuptimin e mirfillt t fjals, prandaj
edhe studimet letrare n kto pjes mungonin. Pra, ajo q quhet letrsi e periudhs s
pavarsis, apo letrsi e viteve tridhjet, sht e pahetueshme n pjest e gjeografis
shqiptare q kishin mbetur nn pushtimet e huaja, rrjedhimisht nuk kishte as studime
letrare.
Kjo dukuri vazhdon deri von. Pas Lufts s Dyt Botrore, ideologjia e
vllamris socialiste, andej e kndej kufirit t Shqipris politike, kishte
zvendsuar edhe vlerat kombtare t krijimtaris letrare me ideologjit n pushtet.
Prandaj, letrsia shqipe, prkundr se i prket shtratit t nj kulture kombtare, sht
250

MUNGESA E RRAFSHIT KOMBTAR N STUDIMET TONA LETRARE

__________________________________________________________________________

zhvilluar e ndar. T ndara jan zhvilluar edhe studimet pr kt letrsi. Pra, n

prgjithsi, mungon studimi i letrsis n rrafshin kombtar. Kurs: rrethanat
shoqrore dhe e ekonomike vetm sa kan thelluar hendekun e ksaj mungese. Kjo
munges sht shum m e theksuar n Tiran, sesa n Prishtin, fal studimeve
teoriko-historike t Akademik Rexhep Qosjes.
Prpjekjet pr t krijuar rrafshin e kulturs kombtare edhe n fushn e
studimeve letrare, edhe pas rnies s ideologjive komuniste, jan t mangta dhe nuk
japin shenja t krijimit t nj shkence studimore t letrsis shqipe n rrafsh
kombtar. M thot mendja se ktu duhet t krkohet mungesa e nj historie t
letrsis shqipe, si dhe mungess s studimeve monografike pr periodizimin e ksaj
letrsie.
Institucioneve kulturore dhe shkencore q mbikqyren dhe mbahen nga parat
e shtetit, sidomos n Tiran, por edhe n Prishtin, ngjashm me politikat shtetrore,
u kan mjaftuar gjysmat pr t krijuar iluzionin e s trs. E dihet kaher, iluzionet
jan t dmshme, sidomos n rrafshin e kulturs kombtare dhe t studimit t saj.
Ksisoj, prandaj, kulturs shqiptare dhe studimit t saj, andaj edhe studimit t
letrsis, edhe n fund t nj shekulli dhe n fillim t nj shekulli t ri, m shum i
heq n peshoj, nj histori e letrsis shqipe e shkruar nga nj i huaj, sesa t gjitha
historit e letrsis shqipe t hartuara dhe t shkruara nga studiues shqiptar dhe
institucione kulturore dhe shkencore shqiptare. (Pr historin e letrsis shqipe t
Robert Elsie, etj.)
Shteti am dhe studimet pr letrsin shqipe
Jan disa faktor q e mbshtesin nj prkufizim t ktill. Mjafton t shihen
historit e letrsis shqipe, mjafton t shihen dhe t shfletohen veprat studimore, por
edhe monografit e veanta t studimeve letrare, pr ta mbshtetur trsisht
prkufizimin. Prpjekjet e aty-ktushme nuk kan mjaftuar pr t krijuar rrafshin e
trsis n studimet letrare shqiptare.
Shnime pr argumentim
Vepra madhore e dr. Michele Markiano, L'Albania e l'opera di Girolamo de
Rada, (Trani 1902) shtron nj ndr shtje thelbore edhe lidhur me prkufizimin q
sht dhn n kt shkrim: Pranin e atdheut, ose t gjeografis s atdheut n
krijimtarin e njrit prej krijuesve m t mdhenj t romantizmit shqiptar, apo
krijuesit t par t Rilindjes son kombtare. Prkundr faktit se vepra e Jeronim de
Rads, nuk ka qen e pranishme n gjith shtrirjen e saj n hapsirn e kulturs
shqiptare q krijohej n atdheun e t parve t arbreshve tan, ajo kishte prmas
evropiane, gj q dshmon se ndonjher fatkeqsit e prmasave tragjike
251

Emin KABASHI
__________________________________________________________________________

kombtare, kan prodhuar vlera t tilla q bhen shoqe e zhvillimeve evropiane,

qoft me kohn kur jan krijuar, qoft edhe me vlern artistike t tyre, qoft edhe me
shtjet q kan vn n spikam para kulturave t popujve t ndryshm evropian.
Njra nga prpjekjet m t rndsishme n fillim t Lufts s Dyt Botrore,
Shkrimtar shqiptar, I, II (Tiran 3'941), pr shum arsye, qoft historike, qoft
ideologjike, mbeti si nj prpjekje thuajse e harruar pr studimet e mvonshme
shqiptare n fushn e letrsis. Ndonjher, edhe specialist t historis s letrsis,
ose jan marr shkarazi m kt vepr madhore, ose e kan kundruar varsisht nga
zhvillimet shoqrore q kushtzonin ideologjit politike n fuqi, andej e kndej
kufirit t Shqipris politike.
Vepra shum e rndsishme e historis s letrsis shqipe e studiuesit me
nam, Geatano Petrotta, Popolo, lingua e literatura albanese, (Palermo 1931 dhe
1932), prve tjerash, dshmon pr faktin se coptimi i gjeografis kombtare
shqiptare, ose ishte i panjohur pr studiuesin arbresh, ose duke u marr vetm me
vlerat q kishin deprtuar n kolegjet arbreshe, nuk kishte arritur t krijonte at q
quhet histori e letrsis me prmas kombtare.
Historia e letrsis shqipe (Tiran 1959), e redaktuar nga Dhimitr Shuteriqi,
zor se mund t konsiderohet si nj studim letrar, qoft edhe e karakterit historik, ku
prfshihet trsia e gjeografis kombtare e shpallur n Vlor m 1912.
Nj vshtrim m prgjithsues, por edhe m t plot n planin e shqyrtimit t
prmass kombtare n fushn e studimeve letrare shqiptare ka provuar t shtroj
Rexhep Qosja, jo vetm n Historin e letrsis shqipe, Romantizmi I, II, III
(Prishtin, 1983-1986), por edhe n disa vepra t tij t ksaj fushe t studimeve
letrare.
Botimet e Historis s letrsis shqipe t Akademis s Shkencave t Tirans,
(Tiran, 1983), ln shum pr t dshiruar n kt plan.

252

Vehbi MIFTARI
LETRSIA METATEKSTUALE SHQIPE
Forma, metoda dhe autor prfaqsues
A mund t flasim sot pr nj letrsi metatekstuale shqipe? Cili sht zhvillimi
i ksaj letrsie n letrat shqipe? Cilat jan format themelore e cilat metodat e ksaj
letrsie? Cilt jan autort dhe cilat tekstet themelore t cilat shnjojn zhvillimin e
ksaj literature? Cilat jan t veantat dhe cilat t prbashktat e letrsis
metatekstuale? Le t m lejohet q ktu, si hapje dilemash, t'i paraqes n form
elsash dy farsime t mdha, t cilat e shpjegojn lindjen dhe karakterin e ksaj
letrsie:
farsimi i par: Kritika letrare shqipe ka lindur si shenj e madhe e lidhjes
s saj me modernitetin letrar e kulturor t shqiptarve n gjysmn e par t shekullit
XX. Dijen teorike pr modernitetin (si premis kulturore) dhe pr modernizmin (si
shenj letrare doktrinare) i kan paracaktuar premisat e ekzistimit dhe t derivimit t
saj n literatur.
farsimi i dyt: ajo sht e ndrlidhur me ndryshimin e vetdijes pr
letrsin, n fillimshekullin XX, kur nga vetdija pasromantike e himnizimeve t
mdha nacionale (me Naimin e De Radn n krye) kalohet n vetdije kritike, me
Konicn e Fishtn si artikulues t saj. Ky ndryshim i vetdijes, kulturore e letrare,
para se kritike, trajtohet si parabaz e lindjes s kritiks letrare shqipe.
Duke u mbshtetur n kto dy farsime, por edhe pr shtje kohe, sot do ta
paraqes vetm shenjn e madhe t modernitetit dhe t ndryshimit t vetdijes letrare
e pr letrsin, nga e cila u mundsua lindja e kritiks letrare shqipe, si dhe
zhvillimin e ksaj vetdijeje n letrat shqipe. Format dhe metodat kryesore, si dhe
autort prfaqsues, do t ofrohen n versionin pr botim.
I. Letrsia kritike / Kritika letrare
(Modeli himnizues / Modeli kritik)
Literatura e shenjave metaliterare, ose letrsia metatekstuale shqipe, sht
prjetsisht e lidhur me shenjn e modernitetit (po flasim pr modernitetin si filles

253

Vehbi MIFTARI
__________________________________________________________________________

e jo pr at q pr shkaqe metode e quajm kushtimisht modernitet transcedental) n

kulturn e n literaturn shqipe.
N fillim t shekullit XX, letrsia shqipe i shfaqte shenjat e para t
modernitetit, duke e prmbyllur periudhn e letrsis s Romantizmit e t
himnizimeve t mdha n letrat shqipe. Shkrimet me tone kritike t Faik Konics, si
dhe ato t Fishts, tregonin se, letrsia po i ikte ides s madhe nacionale e po i
kthehej ides edhe m t madhe t letrsis, shkrimit si krkim i esencave. Sidomos
shkrimet e Konics bartnin nj ton kritik, i cili krijoi nj vetdije letrare, duke e
kthyer letrsin nga vetvetja. Kaprcimi i modeleve himnizuese romantike n
shkrimet e Konics sht shenj e par e modernitetit n literaturn shqipe.
Kjo vetdije kritike n tekstet letrare u kodifikua n vetdije edhe n tekstet
kritike t Konics, sidomos n Kohtoren e letrave shqipe, t ciln ai e botoi m
1906. Kjo vetdije ishte shenj e refleksivitetit n letrsi si rrjedhoj e refleksivitetit
model pr shoqrin dhe pr produktin e saj letrar, si ballafaqim me tradicionalen.
Krkesa pr modelin kritik n literatur sht krkes e derivuar e modernitetit
prmes dijes s aplikuar n mnyr refleksive dhe e ballafaqimit t saj me
paramodelin, me tradicionalen. N kuptimin e esencave letrare, me modernizmin n
literatur, paramodeli u nnshtrohet kritereve t reja pr stilin dhe konceptin n
literatur. Kjo sht arsyeja pse autort e par modern jan derivate t trashgimis
simbolike ose t trashgimive tjera, subjekti sht para s gjithash subjekt reflektiv
estetik, i cili interpretimin letrar e sheh si mundsi pr ta pranuar modelin shkrimor
kritik si model t pranueshm pr t.
Letrsia moderne shqipe, e nisur me letrsin e diskursit kritik / satirik t Faik
Konics, sht hapje e saj ndaj atij q po e quaj relativizim t modelit, e jo si rilindje
e nj doktrine moderne letrare. Para Konics, letrsia shqipe i njihte kodet dhe
modelin himnizues / moralizues, me autort prfaqsues: De Radn e Naimin. Me
t, letrsia gradualisht zbret nga niveli i bashkjetess me ideologemat, pr t'i elur
udh shkrimit kritik. Jo rastsisht, diskutimet m t mdha pr letrsin
zhvilloheshin n rrafsh t diskutimit pr imanencn e shenjave atdhetare ideologjike
n tekstet letrare. Konics nuk i plqente Naimi, por e monte si atdhetar t madh;
Kuteli e lexonte poezin e Nolit si patriotike-atdhetare dhe mallej me t; Maloki,
ndrkaq, e krkonte shenjn e heroit nacional n literatur, i lidhur ngusht me kodet
tematike.
Dhimitr S. Shuteriqi sht themelues i kritiks s realizmit socialist, e cila e
njihte ideologjin pr esenc shkrimi. Ai mbetet kodifikuesi i madh i letrsis s
realizimit socialist, e cila shnon edhe ngulfatjen prfundimtare t mendimit kritik
n Shqiprin komuniste.
Por, mbyllja drejt ideologjis n Shqipri pasohet me nj hapje, fillimisht t
tipit dialektik e biografik-historik, ndaj testeve kritike, pr t vazhduar me hapjen
ndaj shkollave evropiane, sipas modelit strukturalist dhe hermeneutik, n fillimvitet
254

LETRSIA METATEKSTUALE SHQIPE

__________________________________________________________________________

70, pr t prfunduar me hapjen totale ndaj dijes e vet-dijes kritike n vitet 90,
duke iu rikthyer jo vetm shenjave t modernitetit por edhe vetdije e dijes teorike
pr kritikn. Duke i interpretuar tekstet themelore kritike t kritiks letrare n
Kosov do t provojm t krijojm nj pasqyr t zhvillimit t saj, nga fillimet deri
m sot, duke e ruajtur ndrlidhjen e prhershme t saj me literaturn shqipe. Do t
hetohen shenjat e para t saj, n vitet 50-60 t shekullit t kaluar, hapja ndaj ideve
dhe ndaj shkollave, n vitet '70, n at q u quajt m von Qaru kulturor i
Prishtins, dhe i cili lidhet me emrin e Rugovs, Hamitit, Ismajlit, Rrahmanit etj.,
dhe q shnon hapjen e par ndaj ideve dhe koncepeteve pr literaturn e
prbotshme, pastaj ndrlidhja e saj me zhvillimin e letrsis shqipe n vitet '80, si
dhe krijimi i individualiteteve dhe i metodave t ndryshme kritike, n vitet 90, pr t
inicuar vlersimin e letrsis s sotme metatekstuale n Kosov.
Mendimi kritik letrar dhe vetdija pr kritikn, e ndrlidhur me shenjn e
prkatsis ambientale, e shpie krkimin ton deri te Pjetr Bogdani,1 krkimi
retorik pr Bibln i t cilit shnon shkalln e par t krkimeve teorike, si dhe t
interpretimit letrar n letrat shqipe. Le t kujtojm menjher: sipas teoris s njohur
mesjetare, Bogdani e rikthente krkimin pr interpretimin e Bibls n krkim pr
esencat letrare, duke nnkuptuar at q shn Jeronimi e cilsonte si letra, duke i
rrafshuar kshtu kufijt mes filozofis e poezis dhe, m tej, mes poezis e shkrimit
t shenjt.
Nse ndrlidhja me krijimin e vetdijes pr kritikn n fillim t shekullit XX
merret pr kriter, shenjn e par t ksaj literature e gjejm te Krist Maloki, i lindur
n Prizren, por i formuar n Grac t Austris. Te ai jan shquar idet letrare, q nisin
si burime n psiko-biografi t shkrimtarit, pr t mbaruar te botkuptimet e tyre,
hern e par dhe te idet nacionale, hern e dyt. Krkimi, prandaj, e njeh Malokin
prbrenda metods s tij: krkimit psikanalitik e tematologjik, e para si krkes pr
t njohur origjinaritetin (poetikn e krijimit) e tekstit, e dyta pr t veneruar krkesn
supreme pr letrsin e ideve e t fryms nacionale. Maloki dialogues me
metodat tematologjike e psikanalitike, e njihte ideologjin e lexuesit e t tekstit,
nprmjet krkimit psiko-biografik t shkrimtarit. Nprmjet ktij koncepti Maloki
iu kthye edhe nj her krkimit t ideve e t kodeve tematike n literaturn shqipe.
Nga krkimi i shenjave t tekstit, Maloki preferonte kaprcimin n krkim t ideve.
N nj pikpamje tjetr, krkimi psikanalitik do t rikthehet n kritikn letrare t
Kosovs n tekstet krkimore-kritike t Mensur Raifit, por n nj rend invers, nga
teksti te psikologjia e krijimit, pa u pas prqendruar n psikobiografin e
shkrimtarit.
Vitet 50 njohin interpretimin e tekstit sipas krkesave pr trajtimin e saj si
mjet pr t pasqyruar realitetin shoqror, premis e njohur e teorive soc-realiste, e
1

Pietro Bogdano, Cuneus Prophetarum..., Patavii, 1685.

255

Vehbi MIFTARI
__________________________________________________________________________

artikuluar si program nga Dhimitr Shuteriqi. Duke qen se kritika letrare ishte
institucionalizuar n Shqipri n nj prerje t madhe t zhvillimit t saj dhe ideve e
ideologjive politike, n Kosov ajo nuk mund t zhvillohej pashkputshm, aq m
tepr po t marrim parasysh kontekstualitetin e saj dhe sidomos tekstualitetin ose
objektin e munguar t saj. Esad Mekuli shpaloste programin pr nj kritik letrare:
kombtare pr nga forma dhe socialiste pr nga prmbajtja2 dhe shkruante tekste
kritike recensionale. Shita i zgjeronte format e shkrimit, duke shkruar her
recensione e her vshtrime kritike.
N vitet '60 mendimi kritik nis e hapet ndaj shkollave t huaja, kryesisht t
rendit ideologjik, duke mos e shnjuar kaprcimin ase tejkalimin e metods s
mbshtetur n parime utilitare dhe n prmasn ideologjike n interpretim, por duke
nnvizuar braktisjen e konceptit t ngurt marksist ose soc-realist, t institucionnalizuar si dije teorike n Shqipri. N kt koh koncepti i ideologjizuar u
shndrrua n koncept pr letrsin e pr shkrimtarin trsisht t angazhuar e
trsisht t lir, sipas metods s propozuar nga Sartri. Pas shkrimeve t Ali Aliut,
Rexhep Qosja sht i pari i cili solli kt vetdije pr kritik. Duke u mbshtetur n
parime universale t interpretimit, edhe pse pikmbshtetje pr tekstet e tij mbetet
ideologjia e teoria marksiste, ai ndrton nj metod t veant t krkimit, e cila
mbshtetej n premisa kulturore e historike, duke theksuar parime dialektike, pa e
deformuar metodn e analizs dialektiko-marksiste, por duke e hapur kt metod
edhe ndaj modernes, deri ather t refuzuar. Krkimi pr metodn e tkurr n
krkimin pr format e ideologjis s pranishme n tekst, megjithse sado e tkurrur
ajo krijoi nj tradit t shtrirjes s kufijve t interpretimit, duke prgatitur terrenin
pr krkime m t specializuara.
Vitet 70 prfundimisht e institucionalizojn mendimin kritik n Kosov dhe
prgjithsisht n letrat shqipe. Tendenca pr hapje t kritiks ndaj shkollave dhe
metodave t reja kritike, sht edhe objekt i debatit, ndonjher t heshtur e her
tjetr t afishuar pr t ruajtur angazhimin si metod (Qosja e t tjert i blatonin me
termat modernist e formalist, duke nnkuptuar prmimin dhe tipizimin e tyre
n avangardist t pashpres), si dhe e kritikve t rinj, t cilt, t msuar me
metodat e reja kritike, krkonin hapjen e kritiks ndaj metodave t reja, si dhe
prkufizimin e kritiks. Ajo q sot me termat zhenetian quhet letrsi metatekstuale,
si vetdije, sht shfaqur pikrisht n vitet 70, kur krahas kritiks e metodave t saj,
shfaqet tendenca edhe pr prkufizimin e saj teorik.
Ibrahim Rugova shnon hapjen e par t madhe ndaj shkollave e metodave
kritike evropiane dhe ikjen prfundimtare nga krkimi kritik me parabaz
ideologjike e sociale. Duke dialoguar me teorit, ai synon interpretimin e tekstit si
rezultat t leximit dhe jo si premis teorike t aplikueshme n tekst. Rugova i
2

Esad Mekuli, Mbi letrsin dhe punn letrare, Jeta e re, Prishtin, nr. 1, 1949, fq. 9-13.

256

LETRSIA METATEKSTUALE SHQIPE

__________________________________________________________________________

synonte prkufizimet e mdha n letrsi, pr ta lexuar pastaj letrsin si institucion

autonom dhe pr ti pranuar leximet shumfishe, edhe pse krkimi e shpinte m
shum nga teoretizimet sesa nga interpretimet. Duke dialoguar me teorit e me
metodat, ai ndrtoi nj metod t krkimeve teorike, e cila ikn nga kronologjia dhe
i krkon tipologjizimet e mdha.
Sabri Hamiti ikn nga skemat e leximit dhe i preferon variantet. Duke e
institucionalizuar at q Barti e quante vdekje t autorit, ai e shihte tekstin letrar, si
dhe tekstin kritik si ligjrime t mundshme dhe jo si formula profetike. Bashk me
Rugovn, ai paraqet tipin e krkuesit metatekstual i cili i afishon leximet
shumfishe, varantet e leximit, t cilat e nnkuptojn edhe nj mosh t leximit, por
pr ndryshim nga Rugova, ai ikn nga skemat e krkimit tipologjizues dhe u kthehet
krkimeve pr shenjat e tekstit.
Mensur Raifi lexonte traditn dhe bashkkohsin, duke i krkuar prmes
tyre shenjat e leximit psikanalitik. Ndryshe nga Maloki, Raifi i interpretonte tekstet e
Nolit Migjenit3, duke e shmangur psiko-biografin si qendr t origjinaritetit t
tekstit dhe duke prcaktuar analizn e mitit modern me premisa t psikanalizs si
qendr e krijimit letrar.
Meq n vitet 70 kritika u hap ndaj shkollave e metodave dhe meq n kto
vite kritik t mdhenj arritn q letrsin t shkpusin nga angazhimi social, kurse
interpretimin ta shihnin si lexim t mundshm, duke e hapur skajshmrisht edhe
mundsin e dialogut me tekstet, n vitet 80 u zhvillua nj hapsir e gjer, e cila
solli krkues e tekste me prmbajtje heterogjene, jo vetm n kuptimin e formave,
por edhe t koncepteve teorike, por pa ln shenj t dukshme n asnjrn sosh. N
at koh, kritika u institucionalizua si krkim i mundshm, por prmasa e ktij
krkimi nuk shtrinte rrezen e tij deri n teoretizime t mdha. N at koh, krkimi u
kthye kryesisht npr katedrat universitare, si dhe n periodikun letrar.
Vitet 90 mbase shnojn periudhn me interesante t krkimit kritik n
Kosov. Vetdija kritike e shpie krkimin pr modelet deri n modernitet, duke u
identifikuar me nj vetdije pr kritikn e me nj shenj t madhe t kulturs
ambientale, t zhvilluar n vitet 30. Rikujtesa kulturore sht pasuar me rikujtesn
tekstore e krkimore: autor t prjashtuar e t ekskomunikuar jan objekt i krkimit
pr t krijuar pasqyrn krijuese n letrat shqipe; dija pr kritikn sht e derivuar
dysojesh: nga rezultatet e krkimit t pararendsve t Qarkut kulturor t Prishtins,
n njrn an, si dhe nga rezultatet e ofruara nga shkollat kritike e letrare evropiane,
deri te kritika e re amerikane, duke shnjuar hapjen totale ndaj ideve e ndaj metods,
e cila, sikundr dihet, sht prher e kudo derivat i shkolls.
Krkimet intertekstuale e intermediale jan shenj e saj dalluese, si dhe shenj
e formimit t tyre n raport me shkollat e me rezultatet e kritiks evropiane.
3

Mensur Raifi, Fan Noli dhe Migjeni, Rilindja, Prishtin, 1975.

257

Vehbi MIFTARI
__________________________________________________________________________

258

Gzim ALIU
ALBANIAN LITERATURE: SOCIAL PERSPECTIVES E ARSHI
PIPS
Pjesa e tret e trilogjis studimore Trilogia Albanica e studiuesit Arshi Pipa,
Albanian Literature: Social Perspectives, e shkruar n gjuhn angleze, ende e
paprkthyer n gjuhn shqipe, prve kapitullit pr Migjenin, sht vepr e
rndsishme dhe paraqet nj vshtrim sociologjik dhe jo vetm t till, pr letrsin
shqipe t periudhs nga letrsia arbreshe e pjess s par t shekullit t 18-t e deri
te letrsia e paslufts s Dyt, 1944-1974. Studiuesi Pipa shprehet se nj libr i till,
n kohn e botimit t saj (1978) u kishte munguar studimeve pr letrsin shqipe, e
cila sht gjersisht produkt i folklorit, nj shkenc kjo sociale. Pikpamjet e Pips
pr letrsin shqipe shprehen prmes nj gjuhe t qart, me mendime q thuhen pa
ndonj ngarkes emocionale a ideologjike, duke u mbshtetur n shum burime
kryesore dhe dytsore. Trilogia Albanica, botuar n Munih t Gjermanis m
1978, prbhet nga pjesa e par e titulluar Albanian folk verse, structure and
genre,(Vargu folklorik shqiptar, struktura dhe zhanri) pjesa e dyt Heironymus De
Rada (Jeronim De Rada) dhe e treta, q sht edhe objekt shqyrtimi i ktij punimi,
Albanian Literature: Social Perspectives (Letrsia shqipe: perspektivat sociale).
Para se t dalim te pjesa e tret, t flasim pak pr pjesn e par dhe pjesn e
dyt t Trilogjis.
Pjesa e par Vargu folklorik shqiptar, struktura e zhanri e Pips sht vepr
q hulumton strukturn formale t poezis orale shqiptare, m sakt, bn
prshkrimin e vargut folklorik n pajtim me zhanrin dhe nnzhanret m t
rndsishme sipas nj klasifikimi t bazuar n elementet strukturale. Vepra sht e
ndar n XII kapituj; tre t part merren me problemet e metods, ndrkaq kapitujt
n vijim kan t bjn me strukturn e vargut, kurse i fundit sht prmbledhje e
formulimeve dhe gjetjeve. Vepra shquhet pr nivel t lart shkencor dhe prshkrim e
analizim n detaje t vargut popullor shqiptar.
Ndrkaq, pjesa e dyt e trilogjis, m voluminozja, Hieronymus De Rada,
sht vepr q n trsi e analizon krijimtarin e shkrimtarit t madh arbresh,
Jeronim De Rads. Libri sht i ndar n tri pjes. Pjesa e par, e titulluar Zanafilla
e nj poezie, e mbshtetur n dorshkrimet e botuara dhe t pabotuara, gjurmon
itinerarin e poetit t ri nga poemat e tij t para italiane e deri te Milosao. Kurse, pjesa
e dyt e titulluar Gjuha dhe prozodia ka t bj me gjuhn dhe metrikn e poezis s
De Rads; metriks s poezis s tij ia kushton nj kapitull, duke e quajtur rast t
259

Gzim ALIU
__________________________________________________________________________

veant t metriks orale italo-shqiptare. Pjesa e tret, ndrkaq, merret me veprn e

De Rads si trsi, duke iu qasur me analiz stilistike n ndrlidhje t ngusht me
ideologjin e poetit. Sipas pjess s tret t ktij studimi t rndsishm, poezia e De
Rads shpjegohet si fenomen i sinkretizmit kulturor, kurse Milosaon e definon si
lule hibride, si nj poem bizantine kalabro-shqiptare. sht me rndsi t veant
kapitulli bibliografik, q prfshin prshkrimin e manuskripteve t De Rads n katr
vende: Biblioteca Civica, Kozenc; Biblioteca Nazionale, Florence; Biblioteka
Mbretrore, Kopenhag, dhe Arkivat e Shtetit, Tiran; sht interesante edhe shtojca
e fotokopjeve t letrave e shkrimeve t De Rads, q prmban edhe disa fotografi
nga vendlindja e De Rads.
Ti kthehemi pjess s tret q edhe sht objekt shqyrtimi i ktij punimi.
Ky libr sht nj rend esesh mbi letrsin shqipe, disa nga t cilat plotsisht
t publikuara m hert nga autori e disa pjesrisht. Libri ndahet n shtat kapituj,
pes nga t cilt jan analitik, kurse dy jan bibliografik; libri ka edhe shtojcn e
hartave dhe dokumenteve t ndryshme.
Kapitulli i par, Etosi dhe etnia n traditn letrare arbreshe, merret me
origjinn e letrsis shqipe t pjess s par t shekullit t 18-t. Thelbi i ktij
kapitulli sht krahasimi q Pipa bn mes veprave poetike t De Rads dhe
koleksionit t tij t kngve folklorike, Rapsodia, krahasim i br sipas fryms s
koncepteve t studiuesit italian Vico t gjeografis poetike dhe ekonomis poetike.
Shum mendime q i lexojm n volumin paraprak pr Jeronim De Radn, i gjejm
edhe n kt kapitull, por tashm t par m shum n aspektin sociologjik. Sipas
Pips, De Rada sht prfaqsues i tradits letrare arbreshe, ku gjendet edhe
zanafilla e letrsis shqipe prgjithsisht. Pipa shprehet se letrsia shqipe, ashtu
sikurse letrsia greke, nuk kishte lindur n vendin am, por n ngulimet shqiptare t
Italis s Jugut, n kohn kur Shqipria ishte provinc e Turqis. Duke e lidhur
zhvillimin e letrsis arbreshe me frymn greko-bizantine, Pipa arrin n
konkludimin se fenomeni i letrsis arbreshe n Italin e Jugut mund t prshkruhet
si avatari i fundit i shpirtit helenik n Itali, duke e quajtur sub specie albanensi. Ky
fenomen sht nj dukuri e shartimit kulturor: Italia siguron bazn gjeo-ekonomike
dhe kornizn politike; Greqia trajtn e religjionit, pjes e identifikimit me
trashgimin kulturore, Shqipria gjuhn dhe etosin, duke identifikuar pjesn etnike.
Pipa e sheh t rndsishme traditn fetare bizantine t arbreshve, mbi bazn e s
cils edhe ishin themeluar institucionet edukative-arsimore. Mirpo, ai e bn nj
dallim mes siculo-arbreshve (arbreshve t Sicilis) dhe shqiptarve kontinental
(shumica kalabrez)- t part jan m shum religjioz, t dytt m shum etnikisht
t orientuar. Kshtu, gjat shqyrtimit q u bn disa kngve arbreshe t Sicilis,
vren prfshirjen e motiveve etnike me motivet religjioze, q e luajn rolin e
mbrojtjes s arbreshve nga asimilimi. Ndrkaq, te letrsia e arbreshve
kontinental e vren m pak elementin klerikal. Si shembull prmend koleksionin e
260

ALBANIAN LITERATURE: SOCIAL PERSPECTIVES E ARSHI PIPS

__________________________________________________________________________

Jul Varibobs Gjella e Shn Mris Virgjr (1762), e cila sht gjysm-fetare dhe
gjysm-burleske.
Zhvillimin e letrsis arbreshe, studiuesi Pipa e lidh me institucionet
arsimore-religjioze, si kolegjin Shn Adriani n San Demetrio, t udhhequr nga
Domeniko Bellusci. N kt kolegj ishte shkolluar edhe De Rada, por edhe shum
poet, intelektual, veprimtar e politikan arbresh. Pipa shprehet se pr dallim
nga poett romantik q zakonisht ishin identifikuar me heronjt e tyre mjaftueshm
sa pr ta liruar imagjinatn prmes tyre, De Rada kishte mbetur i burgosur i
ndrrave t tyre prgjat tr jets. Patriotizmi dhe dashuria jan temat e krijimeve t
tij. Shkrimin e Milosaos Pipa e lidh me ndryshimet n gjendjen emotive dhe
politike t autorit. Lindjen e poems e shkakton flirtimi me nj vajz nga katundi i
lindjes, ndrkaq, pas rnies n burg, fal flirtimit me revolucionin, ai dashurohet n
nj kontesh napolitane dhe pr hatr t saj, e rishkruan Milosaon, duke e
paraqitur konteshn me karakteristikat e vajzs fshatare, e cila sht heroina e
poems. Kur kontesha martohet me nj t rangut t vet, besnikria e poetit
transferohet te Madona (Sh. Maria). Kulti i tij i Shqipris dhe Madons gjeti
shprehjen te nj figur historike, heroi kombtar, Skanderbegu i pafaan, vepr q
paraqet jetn e pafat t poetit, dashurit e parealizuara, dshtimet n politik dhe si
prind, por disi t kompensuara nga arritjet si poet dhe dijetar. Prandaj, edhe e boton
Autobiologjin e tij pa renditje kronologjike (pjest I dhe IV para pjesve II dhe
III) pasi n moshn q ka (84-vje) mendon se duhet botuar pjest me historit m t
rndsishme t jets. Pipa shprehet se De Rada, n autobiografin e tij e sheh veten
si qenie t privilegjuar, nj gjeni, poet e dijetar, edukues i kombit.
Pasi merr n shqyrtim veprimtarin letrare te De Rads, Pipa konstaton se
epika nuk ishte zhanri i tij, kshtu q ai i kishte uar n drejtim t gabuar energjit.
Ai dshironte t ishte nj Homer shqiptar, por ai nuk mund t thurte nj histori. Ta
tregosh nj storie sht krejt m ndryshe se t mahniturit pas fjalve fluturake fort t
mprehta apo muzikore talent ky i De Rads (f. 24).
Pas hulumtimit t rrethanave t ngjizjes s letrsis arbreshe dhe duke
analizuar idhujt e De Rads, ai e krkon origjinn e veprave t tij. Pipa bn nj
krkim interesant pr emrin Rada, q gjendet si mbiemr shkodran n dy kadastra
(regjistra); n at t Scutari Cadaster dhe n at t prpiluar nga Sathas. Nse emri i
poetit ka origjin sllave, Pipa pyet nse edhe emri i heroit, Milosao, ka t njjtn
origjin sllave. Sipas mendimit t tij, t paraqitur edhe n volumin e dyt t trilogjis
(n nnkapitullin Nj emr i uditshm, f. 50-57), Milosao rrjedh nga emri
Milosav (Miloslav), q do t thot i mshirshm, i dhimbshm (f. 26). De Rada ishte
i vetdijshm pr kuptimin e italianizuar t ktij emri, prandaj edhe prdor fjalt
zemr lipsiare pr ta glorifikuar alter egon e vet imagjinare. Por, Pipa shprehet se
sht e vshtir t thuhet nse emri i heroit vjen nga tradita orale e humbur (nuk
shfaqet kurr n traditn letrare arbreshe) apo burimet historike. Sidoqoft, prania
261

Gzim ALIU
__________________________________________________________________________

e spikatur e onomastiks sllave n veprat e tij sht me t vrtet e habitshme (f.

27). Dhe, Pipa vazhdon, duke thn se mbase kjo rridhte nga nj bindje e De Rads
pr fuqin e sllavve, q i kishin okupuar pjest veriore t Gadishullit Ballkanik.
Ndrkaq, sipas tij, nga ana tjetr, femrat kan ose emra grek, hebrenj e m pak
shqiptar.
Ngadal, Pipa del te koncepti i Vicos pr gjerografin poetike: Vico e kishte
prdorur i pari gjeografin, s bashku me shkencat e tjera sociale, si burim
informacioni sa u prket civilizimeve q kishin kaluar n mit (f. 28). N kt pjes,
Pipa n detaje e analizon gjeografin poetike t De Rads dhe mund t themi se e
krijon nj hart t detajuar dhe shum interesante se nga udhtojn e luftojn e
jetojn heronjt e tij poetik. Pipa, prve hulumtimit dhe piketimit t toposeve, flet
edhe pr prpjekjet (si i quan n fusnot t uditshme) t De Rads pr
interpretimin e hyjnive antike prmes shqipes, q e ka, sipas poetit, prejardhjen n
pellazgjishte. Kt interpretim t poetit romantik arbresh, Pipa e quan fmijror.
Pipa, pasi, n njfar forme e prfundon udhtimin sociologjik e nganjher
edhe psikologjik npr veprn e De Rads, nj nnkapitull ua kushton italoshqiptarve dhe greko-italo-shqiptarve. Ky nnkapitull sht interesant, sepse
pothuajse nuk ka t bj fare me letrsin, por posarisht me rrethanat e
emigrimeve t shqiptarve drejt Italis, q kishin br emr si ushtarak. Sidomos u
kushton rndsi emigrantve t Corons s jugut t Greqis: Arritja e coroneanve
ndryshoi ngulimet e shqiptarve n tri fusha: etnike, religjioze dhe sociale (f. 45).
Pra, shprnguljet e shqiptarve analizohen si ndikime n zhvillimin kulturor t
arbreshve prgjithsisht, e sidomos shprnguljet e koroneanve. (Corona,
vendbanim i sunduar pr shum koh prej venedikasve, q m 1500 bie n duar t
turqve). sht e kuptueshme prandaj se pas hulumtimit t rrugve t shprnguljes
dhe ngulimeve, Pipa t bj nj vshtrim etnolinguistik t poezis orale kalabroshqiptare. Pipa e shpjegon zanafilln e poezis kalabro-shqiptare si mbivendosje t
s paku tri shtresave t civilizimit: shqiptarve pastoral, moreotve fshatar dhe
feudalve kalabrez. Kapitulli mbi traditn letrare t arbreshve mbyllet me nj
vshtrim q Pipa i bn simbiozs shqiptaro-vllahe n Shqipri dhe sinkretizmit etnik
n Ballkan, pra pr ndrndikimet kulturore t popujve t gadishullit n njri-tjetrin,
duke sjell fakte interesante e duke dhn shpesh edhe konstatime t shkarkuara nga
ngarkesat etno-nacionaliste, si pr shembull: ... prshkrimi korrekt i kulturs
arbreshe do t ishte nj sekuenc e ngjashme me telat e pes atributeve etnike q e
modifikojn substancn shqiptare: nj kultur serbo-bullgaro-vllaho-grekoshqiptare (f. 66). Dhe pak m posht shprehet: ... hulumtimi pr origjinn n
gadishullin ballkanik, xhungl e tribuve dhe popujve shum t ndryshm, indoevropian dhe uralo-altaik, nuk on gjkundi (f. 78).
Kapitulli i dyt, i titulluar Barinjt dhe fshatart n letrsin shqipe ndahet n
tet nnkapituj, me tez kryesore: Historia e Shqipris, prgjithsisht sht histori
262

ALBANIAN LITERATURE: SOCIAL PERSPECTIVES E ARSHI PIPS

__________________________________________________________________________

e barinjve dhe fshatarve q e banojn vendin (f. 84). Prandaj, rrjedhimisht, edhe
letrsia shqipe sht letrsi e tems s barinjve dhe fshatarve. Pipa i shpjegon arsyet
pse letrsia shqipe ka prmbajtje dhe karakter rural:
a) Shumica e autorve shqiptar jan me origjin rurale, ndonse jo domosdo
me prejardhje t thjesht.
b) Nj dallim i qart mes qytetit dhe fshatit nuk ka ekzistuar kurr n
Shqipri.
c) Nj aspekt i dallueshm i letrsis shqipe sht relacioni i ngusht i saj me
folklorin.
Pipa m tutje identifikon tipat kryesor t fshatarve e barinjve n traditat e
ndryshme letrare shqiptare. Kta jan bujku arbresh, bariu lufttar geg, fshatari
tosk i dbuar etj., por sht njri tip q gjendet n t gjitha letrsit, fshatari bandit.
Shkak i pranis mbizotruese t tij sht varfria e madhe e fshatarsis shqiptare.
N kt kapitull q merret me pranin e bariut e fshatarit n letrsin shqipe
jan me rndsi t posame mendimet e Pips pr disa nga autort e rndsishm
shqiptar, si Naim Frashri, t cilin e quan poetin nacional tosk, me njohje t
doktrins bektashiane n fmijri, dhe interpretues i saj n pjekuri; Bagti e
Bujqsi e quan kryeveprn e tij, nj poem bukolike ku barinjt dhe fshatart
shfaqen s pari her n skenn letrare toske; Shtjefn Gjeovin e prmend pr
punn e tij pioniere n fushn e folklorit, sidomos n mbledhjen e kodit zakonor
malsor, Kanunin e Lek Dukagjinit, i cili, ... ndonse i paplotsuar dhe q vuan
nga ansia klerikale, sht nj mjet i domosdoshm i referencs, i vetmi dokument i
ktij lloji q ekziston (f. 109). Ndrkaq, romani i botuar n frngjishte i Pashko
Vass, Bardha e Temalit, sipas Pips, ka meritn e t qenit nj ndr romanet e para
gege. Vmendje m t madhe Pipa i kushton Gjergj Fishts, respektivisht veprs
kryesore t tij, Lahuts s Malcis. Pipa shprehet se model i Fishts pr kngn e
par Te Ura e Rrzhanics (1905) sht Maurani dhe vepra e tij e famshme
Vdekja e Smajl Aga engijiit, si dhe tradita epike folklorike gege: Modeli sht
Mauranii, kurse brendia, shpirti sht i kngve epike folklorike gege. Shum
mjete stilistike q i karakterizojn rapsodit e Mujs dhe Halilit jan inkorporuar n
kng, gjatsia mesatare e 225 vargjeve pr kng, sht prafrsisht e ktyre
rapsodive legjendare. Metri sht i kngve epike historike, rima tetrrokshe, q
sht vargu kombtar shqiptar. Etosi sht e drejta zakonore, q shprehet edhe te
kngt legjendare, edhe te ato historike (f. 112). Pipa mendon se ndryshimet
historike q prjeton Fishta reflektohen edhe n veprn e tij. Pr shembull, Pipa
tregon se Fishta e t tjert kishin qen pr autonomin nn osmant, (Vranina)
pasi friksoheshin se rnia e Perandoris Osmane do ta rrezikonte vendin nga ndarja
(agresioni grek e sllav). Volumi i tret i veprs, Lidhja e Prizrenit, ndrkaq, pas
263

Gzim ALIU
__________________________________________________________________________

fitimit t autonomis, reflekton ndryshimin e Fishts ndaj Turqis. Tashm, po aq sa

sllavt, jan edhe turqit armiq. Ndryshimi i gjendjes politike, sjell edhe ndryshim n
cilsin artistike t veprs, pasi kohrat epike tashm kishin ikur pr Shqiprin q
kishte filluar t drejtohej nga prvoja demokratike perndimore dhe muza epike m
nuk u prgjigjet thirrjeve t poetit: Volumi i tret sht i pafrymzuar, nj ushtrim i
thjesht retorik, me humor jo edhe m i miri q provon ta gjallroj materien e
subjektit q sht praktikisht e vdekur (f. 116). Kjo vazhdon pak e shum edhe n
volumet e tjera t Lahuts, t ciln Fishta, pas nj kohe t gjat, m n fund e
kryen, t prbr nga tridhjet kng t renditura sipas prmbajtjes s tyre historike.
Pipa, pasi kaprcen shkurtimisht npr disa kng t veprs, duke paraqitur
mendimet e veta, n fund e bn nj konstatim mjaft interesant sa i prket Lahuts s
Malcis: Lahuta e Malcis q kishte nisur si epik e vrtet e lartsimit t
virtyteve t malsorve geg, prfundon n nj grotesk fjalshum ku historia e
miti mbulohen mes veti, ku folklori keqprdoret dhe tradita nacionale
provincializohet (f. 119).
Kur prfundon me analizimin e Lahuts, por jo krejt edhe me Fishtn, si
do t shohim pak m posht, Pipa merret me temn e fshatarit t varfr n veprat e
shkrimtarve ortodoks q jetonin n ekzil ose t arratisur. Pipa shprehet se letrsia e
periudhs mes dy luftrave botrore sht urbane n natyr dhe borgjeze n
frymzim. N kt nnkapitull (nr.7), gjejm mendime pr ajupin, i cili, sipas
Pips e ngre i pari zrin kundr shfrytzimit t femrs shqiptare dhe fshatarve, por:
Kritika e tij sociale sht tipike pr borgjezin liberale q u qaset problemeve t
fshatarve, duke e humbur krkimin e shkakut e duke qndruar te pasoja (f. 123).
Pas dy faqeve q ia kushton Mihail Gramenos, Pipa prmend shkurtimisht Foqion
Postolin, Asdrenin, Lasgush Poradecin, Mitrush Kutelin, Srerjo Spassen, Migjenin,
frymn socialiste t t cilit e lidh pr pak aste me nj moment modestie e realizmi
t Fishts, q shprehet n disa vargje t Lahuts lidhur me varfrin ekstreme t
shqiptarit dhe fatin e tij t keq historik, gjithmon me arm n dor e gjithnj duke u
vra me Turk e Shkja (f. 126-127). Pipa bn nj krahasim: N po t njjtin vit kur
Fishta boton Lahutn e Malcis, monument i heroizmit shqiptar, Migjeni po e
shkruante epitafin e tij, poemn n proz Legjenda e misrit. Cikli e plotsoi rrethin
dhe kohrat ishin pjekur pr nj tip tjetr letrsie (f. 128). Kapitulli n vijim merret
gjersisht me Migjenin, q kishte thyer nj tradit t gjat njqindvjeare dhe kishte
sjell frym t re n letrsin shqipe.
Kshtu, kapitulli i tret, i titulluar Miti i Perndimit n poezin e Migjenit
sht, si e quan Pipa, nj ese q qendr t interesimit e ka pikrisht momentin e
thyerjes q kishte br n letrsin shqipe Migjeni, shqiptar me prejardhje sllave,
pionier i letrsis socialiste. Ky kapitull fokusohet n nj segment t parabols
poetike t Migjenit, t paraqitur nga Kanga e Prndimit. Analizimin e ksaj
poeme, si do ta shohim m posht, Pipa e bn duke iu qasur, prve me metodn
264

ALBANIAN LITERATURE: SOCIAL PERSPECTIVES E ARSHI PIPS

__________________________________________________________________________

sociologjike, edhe me at psikologjike. Pipa shprehet se Shqipria kishte qen

kryqzim i civilizimit romak dhe civilizimit bizantin. Sipas tij, invadimi sllav kishte
penguar shndrrimin e gjuhs shqipe n gjuh romane, neolatine. Ndrkaq,
deprtimi osman e sjell fen e re, Islamin. Poeti shqiptar me t cilin po merremi
ktu sht produkt tipik i ksaj simbioze kulturore(f. 132). Pas nj biografie t
shkurtr q bn pr poetin, Pipa fillon me analizimin e veprs s tij poetike, duke
konstatuar se n shum gjra ai sht nismtar: Ai sht i pari q e thyen traditn
romantike q kishte zgjatur saktsisht nj shekull, q nga botimi i Milosaos t De
Rads, m 1836, e para vepr e vrtet artistike n letrsin shqipe. Tradits
nacionaliste romantike, q ende lulzonte n t tridhjetat, Migjeni ia vuri prball
romanticizmin e tij socialist epik; ai braktisi temat e motivet e vjetruara, duke i
zvendsuar me ato aktuale, t shprehura me nj stil t ri (f. 133).
Duke paraqitur kushtet politike e sociale, pra rrethanat n t cilat jetonte
Migjeni, Pipa niset drejt veprs poetike t tij. Pasi, si tham edhe m lart, e quan t
lindur shqiptar n nj familje sllave, Pipa konstaton se gjuha shqipe e Migjenit glon
nga gabimet drejtshkrimore, madje edhe nga gabimet elementare. Vshtrimi mbi
metrikn e tij shrben si hyrje n heterogjenitetin e tij kulturor dhe sipas Pips, kjo t
bn t kuptosh pse tetrrokshi, vargu kombtar shqiptar kurr nuk shfaqet n
poezin e tij: Ky varg tradicional nuk prkon me poezin q dshiron t jet antitradicionale dhe e cila pr kt shkak, preferon t lviz lirshm (f. 134). Edhe pse
fillimisht poezis s tij i qaset duke u nisur nga fakte jashtletrare, si e tham edhe
m lart (ky sht vshtrim sociologjik, si e thot edhe titulli i veprs), Pipa arrin n
shtje krejtsisht formale, si sht analizimi i vargut e stilit t poezis s Migjenit,
ka dshmon njohurit e thella t studiuesit Pipa, edhe n dijet kulturore e historike,
edhe n dijet teorike letrare. Sa i prket stilit, Pipa mendon se ajo q e dallon
Migjenin nga secili shkrimtar tjetr sht shija e tij pr metaforn, e cila n veprn e
tij sht hiperbolike dhe ekscentrike. Derisa metafora n poezin shqipe zakonisht
sht shpjeguese dhe ilustruese, e afrt me krahasimin, pa krijuar kontraste prekse,
metafora e Migjenit sht shprthyese, q bn kaprcime t vrullshme; n t vrtet
thelbi i poezis s tij, forma natyrale e shprehsis s tij.
Elementet q e dallojn Migjenin nga poett e letrsis tradicionale, sipas
Pips, jan ndryshimet n qndrimin ndaj realitetit, prdorimi i veant i metafors,
si figura qendrore e poezis s tij, stili i temperamentit t tij q lundron ekstremeve,
sublimimi i erotizmit, i huaj pr shkrimtart shqiptar, mesianizmi i huaj pr
psikologjin shqiptare, por familjar pr mendjen sllave. Pasi i rendit kto elemente
kontekstuale e tekstuale, psikologjike e sociologjike, Pipa konkludon: Kshtu mund
t pohohet se Migjeni i prket letrsis shqipe nga merita e prdorimit t gjuhs n
t ciln shkruan, kurse stili dhe korniza mendore jan esencialisht sllave. Ndeshemi
me nj fenomen t hibridizimit kulturor: shpirti sllav q flet shqip (f. 137).

265

Gzim ALIU
__________________________________________________________________________

Pas ktij konstatimi, Pipa fokusohet n analizimin e raportit mes Lindjes dhe
Perndimit, q z nj vend t veant n poezin e Migjenit. Prplasjet rreth tems
Lindje a Perndim, t viteve tridhjet t shekullit t kaluar n Shqipri, reflektohen
poetikisht n poezin e Migjenit, i cili, ndonse me rrnj i takonte prejardhjes
sllave dhe kishte edukim bizantin, aspironte drejt Perndimit. Kshtu, poems
Kanga e Prndimit i kushton rndsi t posame, duke e par edhe n aspektin
sociologjik, edhe n at ideologjik dhe n fund edhe n aspektin gjuhsor. Kngt e
Perndimit, Pipa i quan si nj lloj t manifestit socialist, nj himn pr revolucionin
q do ta ndryshoj botn. Synimin implicit drejt Perndimit, Migjeni e shpreh n
poemn Shpirtnt Shtegtar, kurse: Drama ideologjike implicite n Shpirtnt
Shtegtar zgjidhet n Kanga e Prndimit (f. 152). Por, ndonse qndrimi n
poezi i Migjenit sht ideologjik, i ndikuar edhe nga grupet e para komuniste
shqiptare, Pipa shprehet se poezia e tij nuk ishte plotsisht revolucionare, pr arsye
t ndryshme: ai e donte tepr shum Perndimin dhe tuberkulozi e kishte dobsuar
karakterin e tij. Edhe formimi i tij klerikal nuk e stimulonte militantizmin: Nj
lexim i poems (Kanga e Prndimit) me nj sy kah kodet proletare e zbulon
fytyrn e Marksit nn maskn e Nies (f. 158). Por, sipas Pips, nj gj sht e
qart: ... poema ka frymzim marksist (f. 159). Kapitullin pr Migjenin, Pipa e
prfundon me nj analiz t asaj q e quan: gramatika e uditshme e poems Kanga
e Prndimit. Evolucionin ideologjik t ktyre kngve pr Perndimin, Pipa e
vshtron si mundsi t reflektimit n gjuhn poetike. Kshtu q me mjeshtri e
analizon n detaje gjuhn e poetit dhe reflektimin ideologjik dhe psikologjik mbi t
(f. 160-163).
Drama e jets s tij, deri n njfar mase sht drama e kombit shqiptar. I
zn mes dy tendencave t kundrta kulturore pr m shum se dy mij vjet, ky
komb ka fytyr dyshe, gj q disi reflektohet n thelbin e strukturs s gjuhs
shqipe, fonetika e s cils shfaq m shum afinitet ndaj gjuhve t degs orientale t
indo-evropianishtes (grupi satem), teksa fjalori sht gjersisht me origjin latineneolatine (f. 163).
Fshatari n letrsin bashkkohore quhet kapitulli i katrt i ktij libri, i cili
hapet me nj konstatim: Letrsia shqipe sht t shprehurit m t fuqishm t
nacionalizmit shqiptar (f. 165). Pipa, gjithmon, para se t dal te objekti letrar, bn
nj sintez t rrethanave kryesisht sociale, por edhe politike t zhvillimit t shoqris
shqiptare, ku edhe krijohet letrsia. Miqsin me Bashkimin Sovjetik, Pipa e trajton
me nj ironi t leht, si shoqrim mes Guliverit t kombeve dhe nj xhuxhi sa e
treqindta pjes e tij. Madje, ksaj ironie ia shton edhe nj anekdot: kur nj i huaj
pyet sa njerz jetojn n Shqipri, nj shqiptar i prgjigjet: Ne jemi dyqind e dy
milion s bashku me Bashkimin Sovjetik (f. 166-167).
N kt kapitull Pipa e bn nj vshtrim t pozits q zn n letrsin shqipe
shkrimtart para Lufts s Dyt Botrore, t cilt shumica mohohen, harrohen, por
266

ALBANIAN LITERATURE: SOCIAL PERSPECTIVES E ARSHI PIPS

__________________________________________________________________________

edhe asgjsohen nga regjimi komunist i pas lufts. Prmend edhe eksponent t
regjimit, si Sejfullah Malshovn, t persekutuar pas lufts. Shkrimtart e ndaluar,
n at q do t duhej t ishte vepr shkencore, n Historia e letrsis shqiptare
(1959), mezi prmenden, si Skiro, Konica e Malshova. Shkrimi i njanshm dhe
tendencioz i historis s letrsis bn q autor t shquar, vetm pse kishin
pikpamje t tjera me komunistt ose ishin antikomunist, t prmendeshin tek-tuk,
t hiqeshin e t fyheshin dhe kshtu autor t rangut t dyt, shkrimtar mediokr t
dalin n pah si autort m t mdhenj t letrave shqipe deri m ather. Pipa t gjitha
kto i ilustron me shembuj dhe i mbshtet me argumente (shih f. 169). Ky qndrim,
shprehet Pipa, sht ngushtsisht nacionalizm rigjid stalinist. Natyrisht q fjala
nacionalizm sht shmangur me kujdes dhe terma si popullaritet dhe
prparimtare jan prdorur pr ta emruar pjesn e pranueshme t letrsis shqipe
(f. 170). Kshtu, si kriter parsor merret angazhimi ideologjik, patriotizmi, fryma
demokratike dhe popullore, duke shprfillur kriteret formale si jan llojllojshmria
leksikore, pasuria fonetike, kompleksiviteti metrik, origjinaliteti sintaksor, gjuha
figurative, mprehtsia stilistikore, teknikat kompozicionale. Dhnia rndsi e
elementeve joletrare pr ta vlersuar nj tekst si t pranueshm ose t papranueshm,
e kishte kthyer mbrapa letrsin shqipe. Pipa shprehet se realizmi socialist n
Shqipri m s prshtatshmi mund t prshkruhet si neo-romanticizm socialist (f.
170). Sipas Pips, ky tip letrsie ka ngjashmri t fort me letrsin romantike t
zgjimit kombtar. Ngjashmria prkthehet si prpjekje e ndrgjegjshme pr ta
vendosur vazhdimsin mes lvizjes kombtare t periudhs s para-indipendencs
dhe revolucionit komunist (f. 170). Kshtu, Partia Komuniste e shihte veten si
trashgimtare t lvizjes shumshekullore patriotike q kishte filluar me Lidhjen e
Lezhs, m 1444 dhe prfundonte me betejn pr Tirann, m 1944. Dy figura
vigane i prkufizonin kta kufij pesshekullor t historis shqiptare: Sknderbeu
dhe Enveri (f. 170). Pipa vazhdon duke thn se prpjekja e komunizmit shqiptar
pr ta vendosur veten n traditn kombtare sht mjaft e kuptueshme n pikpamje
t izolimit total t vendit dhe dobsia e qart e tij, e bri imperative pr lidershipin
q t orvatej pr nj kohezion nacional monolitik, t cilin vetm nacionalizmi i
zjarrt mund ta siguronte. Dhe, si pasoj letrsia dhe artet, por edhe shkencat
sociale, kan qen t kultivuara pak a shum me kt marrveshje t nnkuptuar pr
ta ndrtuar kulturn kombtare, me qllim t imentimit t strukturs s re socialiste.
Ndrkaq, se letrsia shqipe pas Lufts s Dyt kishte karakter t theksuar fshatar nuk
sht befasi pr asknd. Sipas Pips, socializmi shqiptar sht kryesisht nj
revolucion bujqsor q prfshin transformime socio-ekonomike n tr vendin.
Reforma agrare dhe kolektivizimi i bujqsis jan ngjarje madhore n historin e
kombit q nuk mund t mos reflektohen n letrsi (f. 173). Pipa fokusohet n at se
si kto ngjarje jan pasqyruar n letrsi. Shkrimtart qen kurajuar t shkonin n
fshat pr t par kushtet e reja t jets dhe ti studionin reagimet e fshatarve. Por,
267

Gzim ALIU
__________________________________________________________________________

raportet duhej t nnshkruheshin nga ata n pushtet. Kjo qasje kishte rezultuar me
polarizimin e dy tipave: rajat pr periudhn parasocialiste dhe kolkozniku pr
periudhn socialiste. Realizmi socialist e jep nj fotografi t shtrembruar sa i prket
fshatarit t para-socializmit: fshatar-raja-shrbtor, q ishte shfrytzuar nga pronart
si dhe nga qeveria dhe kleri. Ndrkaq, kolkozniku ishte pothuajse e kundrta e tipit
t lartprmendur: fshatari i kolektivizuar-pronar n bashksi-pronar i vrtet q ishte
liruar dhe ndihmuar nga qeveria popullore-Partia-Enveri (f. 174).
Pipa, reflektimin e ngjarjeve kolektivizuese dhe tipin socialist t fshatarit,
kolkoznikun e ilustron me ngjarjen e Knets s Maliqit. M sakt, me nj roman,
Knetn e Fatmir Gjats. Pipa e analizon me ironi kt roman ideologjik. M tutje
vazhdon me ilustrime duke prmendur Lumin e vdekur t Jakov Xoxs. Pr
romanin tjetr t ktij autori Juga e bardh, Pipa konstaton se sa i prket gjuhs,
n krahasim me Lumin e vdekur, Xoxa bn prparim t mrekullueshm. Duke e
lexuar prozn e tashme t Xoxs, si dhe poezin e gjenerats s re t poetve
socialist Kadare, Agolli, Shkreli, - shihet q letrsia e re po lulzon, nuk sht m
prsritje e zbeht e recetave t freskta nga shtypshkronja e Partis (f. 181). M
posht Pipa merret me poett e gjenerats m t vjetr. Sejfullah Malshovn e quan
bab t letrsis komuniste n Shqipri, i cili i kishte botuar Poemat e tij m 1945.
Flet pr Petro Markon, pr t cilin thot se prdor, nn ndikimin e Majakovskitritme t reja. Llazar Siliqi, sipas Pips, poeti m premtues, psoi rnie pastaj. Sa i
prket teatrit, Pipa e prmend Josip Reln e Arbanasit t Dalmacis. Pothuajse t
gjitha dramat e tij kan t bjn me fshatart dhe problemet e tyre.
Pipa vijon me shqyrtimin e krijimtaris s shkrimtarve t gjenerats s re.
Flet pr Kadaren, t cilin e quan si t parin q kishte guxuar t largohej nga
realizmi socialist. I. Kadare, sipas Pips, ishte pak i interesuar pr fshatin dhe poezia
e romanet e tij merren me jetn urbane. M tutje, merret me Gjeneralin e ushtris
s vdekur. Pasi e vizaton konstruktin e fabuls kryesore, Pipa e quan kt roman si
nj satir kundr militarizmit italian si dhe patriotizmit borgjez, themelet e t cilit
shtrihen n eshtrat e ushtarve. Pipa shprehet se Kadare sht jokonformist: Autori
sht shqiptar, edhe komunist, por s pari shqiptar e pastaj komunist. Ai thot mjaft
pr karakterin shqiptar dhe zakonet, por pothuajse asgj pr komunizmin shqiptar,
lidert dhe institucionet e tij. Jokonformizimi i tij konsiston n at se ai fillim e fund
asnjher nuk e prmend Partin n romanin e tij (f. 184). Pipa i rendit edhe disa
elemente t tjera t shprfilljes q Kadare i bn realizmit socialist: lartsimin e puns
si surrogat i heroizmit. Romani sht vendosmrisht antiheroik. Tjetr herezi sht
vlera e brendshme e jets, jeta q jetohet pr knaqsin e t jetuarit dhe episodi i
dasms sht tregues i qart pr kt. Nuk sht roman de stature mondiale
(roman i nivelit botror), si e quan Robert Escarpit n parathnien e botimit
frngjisht, por sht romani i par shqiptar q mund ta prballoj testin e kritiks (f.
184). Pasi shprehet se ky roman, Gjenerali... dhe Poema t shkurtra dhe t
268

ALBANIAN LITERATURE: SOCIAL PERSPECTIVES E ARSHI PIPS

__________________________________________________________________________

gjata (1969) sjellin frym tjetr n letrsin q pr afr njzet vjet kishte qen seri
e pandrprer e klisheve propagandistike, pa asnj vler artistike, t gjitha nga anta
e njjt e realizmit socialist, vlerson se vepra aktuale e Kadares po tregon shenja t
kompromiseve: Jevtushenko shqiptar duket se sht dorzuar ndaj presionit zyrtar
dhe mbase edhe shtrnguar (f. 185).
Prve Kadares, Pipa prmend edhe dy poet t tjer, prfaqsues t trendit
t ri, Agollin dhe Arapin. Pasi Arapit ia kushton pak rreshta duke e quajtur energjik
dhe t fuqishm, por disi fjalshum, vazhdon me Agollin, si shkrimtar q e feston
origjinn e tij fshatare. Pipa merret me disa krijime poetike t tij duke e dshmuar
pranin e fshatit n veprn e tij, pr shembull, poezin Lopa, q prfundon me
vargun: Dhe e kupton se un pa lop nuk shkruaj dot (f. 187). N fund t
paraqitjes s shkrimtarve t gjenerats s re, Pipa flet pr Azem Shkrelin, t cilin e
quan, duke u mbshtetur n botimet e veprave t tij t para, si poet q shkruan pr
fshatin dhe vendlindjen.
Kapitullin pr letrsin shqiptare t periudhs 1944-1974, Pipa e prmbyll me
nj vshtrim q ua bn poetve n ekzil. Martin Camaj, sipas Pips, sht poeti i
tems s qart: vendlindja e tij, Dukagjini. Jo nostalgjia e ekzilit, por nj sens i
prkatsis i mprehur nga ekzili, i frymzon kto poezi (f. 190), kurse besnikrin
ndaj origjins e quan lajtmotiv t ksaj poezie t Camajt. Pas Martin Camajt, Pipa
flet pakz edhe pr poezin e vet, t gjithn t shkruar n shqipe. Libri i burgut, i
tij sht paraqitje lirik pr vitet e burgimit t tij. Ndrkaq, i jep edhe disa radh pr
veprn tjetr Rusha (1968), q jan n t vrtet citime t A. Logorecit, marr nga
parathnia e ksaj vepre: Pipa, i lindur n nj familje borgjeze, i kishte njohur
fshatart n burg. Portretizimi i tyre sht i nj shkrimtari urban q i simpatizon ata
(f. 193).
Kapitullin e fundit analitik, Pipa e titullon: Sociologjia e letrsis shqipe, n
fillim t t cilit shprehet se studimi i tij ka treguar se letrsia shqipe sht e
pandashme nga politika shqiptare e nacionalizmi shqiptar. Pipa shprehet se edhe atje
ku nuk ta pret mendja, gjen qndrime politike t autorit shqiptar, pr shembull t
Naim Frashrit, i cili kur lavdron malet e Shqipris me lisa t gjat, e fushat e
gjera me lule, n mendje ka frikn se fshati i tij i lindjes mund t bjer n duar t
grekve dhe konstaton: Nj autor shqiptar e tund penn sikur t ishte arm dhe i
avitet faqes sikur t ishte fushbetej (f. 195). Prandaj, Pipa shprehet se letrsia
shqipe paraqet tendenc t shnjuar drejt heroizmit epik, duke e bishtnuar si rregull
realizmin. Pasi bn disa vlersime t rnda, si pr shembull se shkrimtart
shqiptar jan m t mir n veprat e para dhe vijn duke u dobsuar, n prfundim
t ktij kapitulli, shprehet: Produkt i kulturs etnike, letrsia shqipe sht m se
kuptimplot si nj dokument antropologjik, me rndsin artistike q i nnshtrohet
(f. 198).
Dy kapitujt e fundit jan bibliografik dhe e kompletojn librin.
269

Gzim ALIU
__________________________________________________________________________

Periodizimi i letrsis shqipe, titullohet kapitulli ambicioz q paraqet nj

klasifikim t autorve t mbshtetur n diferenca dhe kundrshti si religjioni dhe
dialekti, klasa sociale dhe tradita kulturore, profesioni klerikal ose laik, jeta brenda
ose jasht vendit, brenda nj kornize historike t nnvizuar nga ngjarje t tilla
madhore politike si Lidhja e Prizrenit, q shnon lindjen e nacionalizmit t
organizuar shqiptar (1878-81), shpallja e pavarsis (1912) dhe ardhja e socializmit
(1944) (f. 9). Kshtu, Pipa e ndan letrsin shqipe n katr periudha kryesore:
1. Mozaiku kulturor i periudhs para-nacionaliste: 1555-1881.
2. Periudha e letrsis romantike e zgjimit kombtar: (1836) 1881-1912
(1924).
3. Periudha e letrsis s pavarsis-okupimit: 1912 (1924)-1939 (1944).
4. Letrsia bashkkohore: 1944-1974.
Pr seciln periudh, Pipa jep emrat e autorve dhe teksteve, datat, vendin e
botimit dhe shpjegime t shkurtra. Prej shkrimtarve shqiptar n Jugosllavi i
prmend vetm pes: Josip Reln, Enver Gjerqekun, Murat Isakun, Muhamet
Krveshin dhe Azem Shkrelin.
Kapitulli i fundit, Bibliografi e studimeve shqiptare (1504-1974), jep t
przgjedhur studimet mbi qytetrimin shqiptar dhe kulturn, duke prfshir edhe
diasporn. Kjo bibliografi sht mjaft e pasur n t dhna.
.
Analiza sociologjike, por, gjithashtu edhe psikologjike, tekstuale e formale q
Pipa i bn letrsis shqipe nga gjysma e par e shekullit t tetmbdhjet e deri n
vitin 1974 t shekullit t njzet sht e qart, e argumentuar, e pangarkuar
ideologjikisht dhe politikisht. Elokuenca, mbarshtrimi i objektit t shqyrtimit, lidhja
e tezave dhe renditja e konstatimeve q e ndezin diskursin shkencor, e gjallrojn,
shoqruar nganjher edhe me nj ironi t leht, e bjn shkrimin e Pips t bukur, e
largojn nga monotonia q zakonisht i shquan tekstet studimore. Aristoteli pat thn
q niveli i par i t folurit sht qartsia. Qartsia dhe shmangia e errsimeve
pseudo-argumentuese, jan ndr elementet qensore t shkrimit t ktij studiuesi,
dhe, s bashku me dijet e gjithanshme kulturore, sociologjike, historike e letrare q
prdor dhe u referohet, dshmojn se Arshi Pipa sht ndr studiuesit m t mir
shqiptar prgjithsisht, por vepra e t cilit duhet t njihet m shum, duke u br
prpjekje q, pr shembull, veprn Trilogia Albanica, pjesn e tret t s cils e
patm objekt shqyrtimi ktu, ta prkthejm e ta botojm n gjuhn shqipe.

270

ALBANIAN LITERATURE: SOCIAL PERSPECTIVES E ARSHI PIPS

__________________________________________________________________________

Literatura
1. Pipa, Arshi (1978). Trilogia Albanica I, Albanian Folk Verse: Structure
and Genre; Trilogia Albanica II, Hieronymus De Rada; Trilogia
Albanica III, Albanian Literature: Social Perspectives, Dr. Rudolf
Trofenik, Munchen.
2. Pipa, Arshi (2006). Pr Migjenin (Tri esse), Princi, Tiran.

271

Gzim ALIU
__________________________________________________________________________

272

Adil OLLURI
STUDIMET LETRARE KOSOVARE N DEKADN E PAR T
SHEKULLIT XXI
N dekadn e par t mileniumit t ri mendimi mbi artin letrar n Kosov ka
kaluar npr nj faz tejet specifike dhe domethnse, si pr nga ana cilsore, ashtu
edhe pr nga ana sasiore e botimit t veprave studimore, sa q lirisht mund t thuhet
se ka qen dekada m e frytshme sa i prket produksionit t studimeve letrare n
historin e shkurtr t letrsis shqipe n Kosov. Pra, kemi t bjm me nj faz t
hiperproduksionit t librave studimor, q n kt aspekt i kan konkurruar vetm
librat me poezi, por jo edhe romanet e dramat. Kjo ka qen nj dekad atipike, nse
krahasohet me zhvillimet dhe produksionin letrar n letrsit e mdha evropiane.
Por, megjithat, gjat ksaj dekade ka pasur nj sr librash cilsor dhe autor t
veant q kan ln dhe po ln shenjat e tyre identifikuese n kt dhjetvjear.
N kt dekad kan vazhduar me studimet e tyre edhe dy korifenjt e
mendimit letrar n Kosov, si Rexhep Qosja dhe Sabri Hamiti, t cilt kan dhn
vepra shkencore dhe mendime relevante pr letrsin edhe n kto vite, vemas
vlen ti prmendim veprat e tyre, si Tri mnyra t shkrimit shqip (R. Qosja) dhe
Tematologjia (S. Hamiti), t cilat kan zgjuar interesimin e njerzve t artit letrar,
si dhe jan marr si referenc shkencore n shum trajtime t natyrs akedemike nga
studiuesit tan. Megjithat, ne n kt trajtes do t merremi me studimet e disa
autorve, t cilt jan shfaqur pr her t par n kt dekad, apo kan br emr
si studiues letrsie n kt koh.
Format e studimeve letrare
Studiuesit kosovar n veprat e tyre kan prdorur dy format e shkrimit
shkencor, si jan forma monografike e studimit dhe forma panoram. Me formn
monografi nnkuptojm ato vepra studimore, t cilat e trajtojn vetm nj problem
t veant, si sht ta zm veprat letrare t nj autori t caktuar apo edhe nj
dimension i caktuar i veprave letrare t nj autori apo t disa autorve, krijimet e t
cilve e kan nj premis unike apo nj specifik t prbashkt. Ndr librat kosovar
t ksaj forme studimore q do t mund ti prmendnim jan : Simboli dhe rivalt
e tij1 (B. apriqi), Diskursi i ideve n prozn e Kadares2 (G. Aliu), Parabola
1

Basri apriqi: Simboli dhe rivalt e tij, PEN Qendra, Prishtin, 2005

273

Adil OLLURI
__________________________________________________________________________

postmoderne3 (A. Apolloni), Autopoetika- modelet narrative autobiografike4 (A.

Gashi), Retorika dhe letrarsia- teksti i Bogdanit5 (A. Berishaj) Libri i Pashkut
(N. Krasniqi), Kujtesa e tekstit (K. Shala) etj. E veanta e ktyre librave, sa i
prket aplikimit t ksaj forme, sht se ato nuk jan monografi t tipit
tradicional, me qllime shteruese, por aplikojn modelin e monografive moderne,
ku, si mund t vihet n pah, qllimi i tyre nuk sht q ti japin nj prfundim,
nj konkluzion, problemit t parashtruar, por thjesht ta analizojn dhe ta bjn t
hapur pr opinionin kt problem.
Ndrkaq, me natyrn panoramike t shkrimit nnkuptojm ato forma kur nj
studiues mundohet ta jap nj pasqyr apo nj panoram t gjer t zhvillimit t
letrsis s nj vendi apo edhe t asaj t prbotshme, qoft n t gjitha periudhat e
zhvillimit t saj, qoft vetm n nj periudh t caktuar. Studimet panoramike, pr
dallim prej studimeve monografike, jo doher, por shpeshher, synojn ta hapin
rrugn pr krijimin e nj historie t nj letrsie apo vetm t nj historie t formave
letrare. Ndr veprat panoramike t studimeve kosovare mund ti veojm: Miti n
romantizmin evropian6 (O. Gashi), Stilet e letrsis shqipe ndrmjet dy luftrave
botrore7 (Hysen Matoshi), Shekulli i letrsis shqipe8 (K. Shala), Utopia e
narracionit9 (F. Gajraku) etj.
N studimet tona n kt koh, gjithashtu, ka pasur forma t veanta, t cilat
sht e vshtir q ti fusim n njrn nga format e lartprmendura, si mund t jet
libri i studiuesit Rexhep Shala, Notes- teoria e metakomunikimit10, q sht nj
libr thellsisht teorik dhe specifik n studimet tona.
Metodat dhe qasjet e studimit
Sa i prket metodave t studimit, t aplikuara nga studiuesit tan, mund t
themi se edhe n dhjet vjett e para t ktij shekulli ka dominuar, s paku pr nga
ana sasiore, metoda e strukturalizmit, sipas s cils, n qendr t studimit vihet
teksti, struktura e veprs letrare. Strukturalizmi sht nj metod letrare franceze, e
inkorporuar n mendimin ton, s pari nga Ibrahim Rugova, i cili ishte i pari q e
2

Gzim Aliu: Diskursi i ideve n prozn e Kadares, Faik Konica, Prishtina, 2007
Ag Apolloni: Parabola postmoderne, Instituti Albanologjik, Prishtin, 2010
4
Agron Y. Gashi: Autopoetika- modelet narrative autobiografike, Faik Konica, Prishtin,
2009
5
Anton Berishaj: Retorika dhe letrarsia- teksti i Bogdanit, Buzuku, Prishtin, 2003
6
Osman Gashi: Miti n romantizmin evropian, PEN Qendra, 2005, Prishtin
7
Hysen Matoshi: Stilet e letrsis shqipe ndrmjet dy luftrave botrore, Instituti
Albanologjik, Prishtin, 2008
8
Kujtim M. Shala: Shekulli i letrsis shqipe, Buzuku, Prishtin, 2006
9
Fazli Gajraku: Utopia e narracionit, AIKD, Prishtin, 2008
10
Rexhep Shala: Notes-teoria e metakomunikimit, PEN Qendra, Prishtin, 2005
3

274

STUDIMET LETRARE KOSOVARE N DEKADN E PAR T SHEKULLIT XXI

__________________________________________________________________________

aplikoi at n studimet e tij, dhe n kt aspekt ai mund t konsiderohet si novator i

studimeve letrare n vendin ton. Rugova ka pasur ndikim t madh n studimet
letrare edhe n kt dekad, madje nj ndikim q shkon deri n nivelin e
epigonizmit.
Me gjith dominimin e ksaj metode n studimet tona, pati edhe prpjekje pr
tejkalimin e saj, duke aplikuar qasje dhe terminologji t metods post-strukturaliste,
si dhe aplikimin e msimeve semiologjike t Umberto Ekos, q realisht dalin nga
sfondi i mendimit strukturalist mbi letrsin. Por, studimet e tilla q shfaqnin shenja
t daljes nga skema e metods strukturaliste jan m t pakta n numr n krahasim
me ato studime q i prmbaheshin ksaj skeme.
Ndrkaq, n kt dekad mungojn metodat q jan alternativa esenciale ndaj
strukturalizmit, si sht metoda e receptimit, q e ka n qendr t saj lexuesin dhe
horizontin e tij t pritjes (Hans-Robert Jaus). Po ashtu, n kto vite kan munguar
studimet e bazuara n metodn e psikanalizs, aq t rndsishme n mendimin e
prbotshm mbi letrsin, t cilat n Kosov pr her t par i ka aplikuar studiuesi
Mensur Raifi n vitet e 70-ta t shekullit t kaluar, ndrsa sot nuk e kemi nj
studiues q ka br nj vepr a trajtes t mirfillt shkencore duke u bazuar n
premisat e psikanalizs.
Po ashtu, n kt koh jan tejet t pakta n numr edhe studimet
krahasimtare, ku librat shkencor kosovar q e kan aplikuar kt model a qasje
studimi mund ti numrojm me gishtrinjt e njrs dor. Ndr studimet
krahasimtare mund ti veonim dy libra, at t Osman Gashit Miti n romantizmin
evropian dhe at t Kujtim Rrahmanit Interteksualiteti dhe oraliteti11, t cilat jan
modelet m t mira sa i prket ksaj qasjeje studimore n kto vite. Ndrsa, si
novacion pr mendimin letrar n kt dekad jan studimet mbi postmodernizmin, t
munguara n vendin ton, ku me kt rast vlen ta potencojm librin studimor t Ag
Apollonit Parabola postmoderne12, i botuar n vitin e fundit t ksaj dekade
(2010), q me qasjen e tij shndrrohet n nj libr risimtar n fushn e studimeve
tona.
Individualitete
Si e tham edhe m sipr, n kt dekad letrave tona i jan shtuar m shum
kritik e studiues sesa prozator, q sht dukuri atipike e zhvillimit t letrsis son
krahasuar me letrsit e mdha evropiane, n t cilat sht proza ajo q e thot fjaln
kryesore. Megjithat, n studimet tona letrare gjat ktij dhjetvjeari jan shfaqur
nj sr individualitetesh, t cilt i kan avancuar ose jan prpjekur ti avancojn

11
12

Kujtim Rrahmani: Intertekstualiteti dhe oraliteti

Ag Apolloni: Vep. e cit,

275

Adil OLLURI
__________________________________________________________________________

studimet tona letrare. Ndr studiuesit letrar q jan shfaqur me veprat e tyre
studimore n kt dekad, ose kan br emr si studiues gjat ksaj kohe, jan:
Osman Gashi, Basri apriqi, Milazim Krasniqi, Rexhep Shala, Anton Berishaj, Sali
Bashota, Gzim Aliu, Ag Apolloni, Agron Y. Gashi, Kujtim Shala, Hysen Matoshi,
Fazli Gajraku, Fadil Grejevci, Kujtim Rrahmani, Arben Hoxha, Nystret Krasniqi,
Vehbi Miftari, Sali Bytyqi, Emin Kabashi etj. Dhe po t mos ishin katr a pes
zrash femror, si Sazana apriqi, Myrvete Dreshaj-Baliu, Donika Dabishevci dhe
m e reja Albana Mehmetaj, skena letrare n Kosov do t ishte trsisht
mashkullore.
Osman Gashi sht nj nga emrat m t rndsishm n studimet
bashkkohore n vendin ton. Ai, si e tham edhe m sipr, sht ndr t part q e
aplikon metodn e krahasimit, duke iu referuar shpeshher teoricienve t Shkolls
s Zagrebit, e cila shquhet pr qasjen e saj komparative n studimin e letrsis. Dhe
ktu mendoj se sht veantia e ktij studiuesi n letrat tona. Ai n librin e tij Miti
n romantizmin evropian13, i trajton format dhe dimensionet e mitit dhe temave
mitologjike n krijimet letrare t romantikve evropian, si Shelli, Bajron, Kits,
Hajne, Klajst, Holderlin, Hygo etj.
Basri apriqi i ofron letrave tona veprn e tij t rndsishme studimore
Simboli dhe rivalt e tij14, n t ciln paraqitet nj analiz e mirfillt e detajizuese
e formave t shfaqjes s simbolit n krijimet letrare t autorve t ndryshm t
letrsis son, si Ismail Kadare, Martin Camaj, Rrahman Dedaj, Azem Shkreli, Fatos
Arapi, Zef Zorba, Ali Podrimja etj.
Milazim Krasniqi ka dhn nj kontribut t mueshm n studimet tona
letrare, duke na e dhn studimin m t kompletuar pr zhanrin e sonetit15 n
poezin ton, q nga fillimi i shfaqjes s tij e deri n ditt tona. Prpos veprs
Soneti n poezin shqipe, Krasniqi, gjithashtu, ka botuar edhe veprn studimore
Letrsia dhe besimet fetare16, t ciln mund ta cilsojm si vepr jotipike n letrat
tona, ku trajtohet prania e elementeve religjioze, si n letrsin ton, po ashtu edhe
n at botrore, si dhe natyra e ndikimit t ktyre elementeve n krijimtarin letrare.
Gzim Aliu me analizn e tij pr diskurset e ideve t prozs s shkrimtarit,
Ismail Kadare, ka br nj pun, t ciln me kuptimin e fjals mund ta quajm,
akademike. Studimi sht i ndar n dy pjes t mdha. N pjesn e par flitet pr
diskurset n prozn artistike t Kadares, ku merren si modele ilustruese romanet
Gjenerali i ushtris s vdekur, Kronik n Gur dhe Pallati i ndrrave, t cilt,
sipas Aliut, japin material pr evidentimin e diskurseve dhe ideve t ndryshme.
Ndrsa, n pjesn e dyt shpjegohet proza eseistike e Kadares, ku merren pr
13

Osman GASHI: Vep. e cit,

Basri apriqi: Vep. e cit,
15
Milazim Krasniqi: Soneti n poezin shqipe, PEN Qendra, 2005
16
Milazim Krasniqi: Letrsia dhe besimet fetare, Logos-A, Shkup, 2010
14

276

STUDIMET LETRARE KOSOVARE N DEKADN E PAR T SHEKULLIT XXI

__________________________________________________________________________

ilustrim veprat Ftes n studio dhe Eskili, ky humbs i madh. Diskursi i ideve
n prozn e Kadares17 sht vepra e par mbi krijimtarin letrare t Kadares nga
studiuesit kosovar, andaj n kt aspekt kjo vepr e Aliut paraqet risi n kto
studime.
Ag Apolloni i ka dhn studimeve tona veprn e par mbi formacionin
stilistik t postmodernizmit, e cila paraqet nj kthes kualitative n letrat tona. Me
plot gojn mund t themi se vepra e tij Parabola postmoderne18 sht vepra m
risimtare n kt dekad, ngase me t hapet tipari i studimeve mbi kt formacion, t
munguara n mendimin ton mbi artin letrar jo vetm n Kosov, por edhe Shqipri.
Apolloni sht njri nga studiuesit q ka nj impakt t lakmueshm shoqror, sa q
thuajse do shkrim i tij zgjon interesim dhe diskutime mes rrethesh letrare, qoft ai
shkrim njfaqsh gazete apo nj trajtes e gjat studimore.
Agron Y. Gashi, gjat ksaj dekade, ka treguar seriozitet t lart akademik,
duke u shndrruar brenda pak vitesh n nj nga studiuesit m t rndsishm t
vendit ton. Vepra e tij studimore Autopoetika- modelet narrative autobiografike19
sht nj studim specifik letrar, ngase me t pr her t par n letrat tona realizohet
nj studim i kompletuar dhe me t gjitha premisat shkencore mbi formn e
autobiografis n letrsin ton, duke filluar nga Jeronim De Rada, pr t vazhduar
me Nolin e Konicn e pr t prfunduar me At Zef Pllumin.
Prfundim
Studimet letrare n Kosov gjat dekads s par t shekullit XXI kan
shnuar rezultate t lakmueshme shkencore, duke i trajtuar kshtu fenomenet m
qensore dhe autort m reprezentativ t letrsis son. Validiteti i studimeve
letrare t lartprmendura e ka shndrruar gjat ksaj dekade Kosovn, konkretisht
Prishtinn, n piemont t studimeve albanologjike, vemas t atyre mbi letrsin.

17

Gzim ALIU: Vep. e cit.,

Ag APOLLONI: Vep. e cit.,
19
Agron Y. Gashi: Vep. e cit.,
18

277

Adil OLLURI
__________________________________________________________________________

278

Bedri ZYBERAJ
Gjaku i jon po ka me vlue,
Nama e jon, po, ka me ushtue,
Ka me i shkue mvesh Perendis,
Edhe i Lumi, nfrym tidhnis,
Mvend Europen ka me e vra:
T tan ngjak ka per ta la
Lahuta e Malcis, Knga VII
Kuvendi i Berlinit
MALLKIMET DHE TIPOLOGJIA E TYRE N KRIJIMTARIN
LETRARE T GJERGJ FISHTS
Hyrje
Tani m dihet pothuaj nga t gjith se letrsia shqipe, prkatsisht historia e
ksaj letrsie, mbase si asnj histori e ndonj letrsie tjetr n bot, ka nj t veant
q ndrlidhet me individualitetin dhe personalitetin e At Gjergj Fishts.
Emri i tij, si i asnj tjetri, pr shkak t bindjeve politike dhe ndonj veprimi
praktik n kt plan nga ai vet apo nga t tjert ndaj tij, por edhe pr shkak t
veprs q kemi trashguar nga ai, sot na paraqitet i plot vetm nse i marrim n
konsiderat s bashku dy t kundrta t cilat i ka konstatuar prof. Qosja. Fishta,
sipas prof. Qosjes, sht i adhuruari i madh dhe i sulmuari i madh njkohsisht.1
Kto t kundrta q kan bashkjetuar deri tani, kan meritn e prbashkt pr
krijimin e mitit pr Fishtn.
Adhuruesit kan pasur parasysh kryesisht veprn e Gjergj Fishts, ndrsa
urryesit bindjet e tij politike dhe ndonj veprim t veant t mbshtetur n kto
bindje.
Ky konstatim vlen sidomos pr kohn e deritanishme.

M gjersisht shih te Rexhep Qosja, Vepra III, Prej letrsis romantike deri te letrsia
moderne, Instituti Albanologjik i Prishtins, 2010. Fq.114-116

279

Bedri ZYBERAJ
__________________________________________________________________________

Por, me kalimin e kohs, un mendoj se proporcioni i drejt q i ka

karakterizuar kto dy qndrime emocionale deri tani do t ndryshoj. Do t
ndryshoj n favor t adhuruesve. Mendoj kshtu, sepse jam i bindur se numri i
atyre q qndrimin e vet ndaj figurs s Fishts e kan formuar dhe mbshtetur mbi
kriterin jashtletrar, vazhdimisht do t vij duke u zvogluar n raport me at t t
tjerve q kan pasur pr baz veprn e tij, prkatsisht opusin e tij krijues, q si pr
nga lloji ashtu edhe pr nga sasia sht mjaft i gjer.
Nj pjes e konsiderueshme e saj edhe pr nga niveli artistik arrin nivelin m
t lart t parametrave estetik e sidomos t atyre ideor q duhet t merren ne
konsiderat patjetr po qe se kemi qllim pr ta vlersuar at n plotni.
Sado q jetoi dhe punoi n rrethana dramatike pr vendin, Gjergj Fishta, fal
talentit t vet arriti t ndrtoj nj univers letrar, nj Olimp Shqiptar, me qenie
mitike e reale, duke ndrtuar kontraste t fuqishme dhe dramatike t letrsis; madje
m dramatikt n letrsin shqipe. Aty ndeshim diskurset m glorifikuese, por edhe
diskursin m sarkastik, q bhen prmes ironis s holl, ku autori godet
pamshirshm. 2 thuhet nga kritika jon pr Fishtn dhe veprn e tij letrare.
Mallkimi si mikrostruktur
N kuadr t makrostrukturs letrare fishtijane gjejm pjes t veanta, shum
t vogla n krahasim me trsin, t cilat edhe po t lexohen t shkputura nga
trsia, shijohen si t plota t prmbaruara, pr t mos thnn t prkryera. Kjo
mund t thuhet sidomos pr disa sosh q sado t vogla q mund t jen,
prapseprap edhe si t tilla ato paraqesin njsi kuptimplote, pa ka se n kuadr t
veprs s Fishts, ato ndrlidhen me pjes t tjera prmes raportesh ndrvarsie kauzaliteti. T tilla jan nmet dhe mallkimet
Kto krijime sado q jan t shkurtra, jan nj trsi e plot m veti dhe pr
veti. Si t tilla ato shquhen pr nj dinamizm dhe ngarkes emocionale t
pakufizuar. Mallkimet nuk jan struktura q i gjejm vetm n krijimtarin e At
Gjergj Fishts, dhe as si gjetje e re q e hasim vetm n poezin e ktij bardi t
letrsis son.
Jo. Ato o gjejm fillimisht n letrsin popullore e pastaj edhe n krijimet e
veanta t autorve t ndryshm t letrsis son, ku do t veoja Ndre Mjedjen me
nj strof mallkimi n vjershn kushtim ,,GIHA SHQYPE t shkruar m 1892.
,,Kjoft mallkue kush qet ngatrime
Nder kto vllazen shoq me shoq:
Kush e dn me fjale shkrime
a natyra vet perpoq.3
2
3

http://sq.wikibooks.org/wiki/Letersia_e_Gergj_Fishtes/1
Ndre Mjedja, Vepra 1, Rilindja, Prishtin, 1982, fq.67

280

MALLKIMET DHE TIPOLOGJIA E TYRE N KRIJIMTARIN LETRARE T ...

__________________________________________________________________________

sht ky nj mallkim pergjithsues, pa e saktsuar dmin q duhet t psoj i

mallkuari.
T njjtn rrug do t ndjek m von Gjergj Fishta, por me nj kujdes m t
madh dhe prdorim m t shumt t ktij lloj ligjrimi.
Si krijime t veanta artistike pr nga lloji n kuadr t letrsis son
popullore, mallkimet i ka vlersuar edhe mbledhsi dhe studiuesi i folklorit ton
Anton etta.
N librin e tij ,,Krkime folklorike t botuar nga Shtpia botuese ,,Rilindja e
Prishtins m 1981, prof. etta kur i analizon dhe sistemon krijimet folklorike n
proz, n kuadr t llojeve minore t prozs popullore, prve fjalve t urta, urtive
popullore, kashelashave, pyetjegjegjeve, frazeologjizmave, prshndetjeve, dollive,
urimeve, ngushllimeve, betimeve, krcnimeve dhe eufemizmave popullor q jan
krijime pa syzhe, dallon si lloj m vete edhe mallkimet.
N at rast, prof. etta ka br edhe nj prkufizim pr kt lloj minor t artit
dhe, sipas tij, Mallkimet jan shfrime t rrmbyeshme t njeriut zemrplasur q i
drejtohet nj tjetri, duke i dshiruar ndonj t keqe4
N kt prkufizim shihet se ka mbetur i paprfshir edhe nj element q
sht kryesori. Faji i t mallkuarit. Mungesa e fajit t t mallkuarit, nmn ose
mallkimin do ta zhvlersonte krejtsisht dhe shqiptimi i tij do t dukej krejt
irracional.
Pra, origjina fillestare e ktyre krijimeve gjendet n letrsin popullore, prej
nga sht ushqyer dhe ka marr pjes t bukura epike, po edhe lirike, muza e
Fishts. Atje, pra, gjendet edhe burimi i nmave dhe mallkimeve q fillimisht i ka
dgjuar dhe pastaj i ka prvetsuar dhe prpunuar poeti pr qllimet ideale dhe
estetike t krijimtaris s vet.
Krijimtaria letrare e at Gjergj Fishts, q pr nga sasia dhe prkatsia gjinore
sht relativisht e gjer, ka disa veori. Njra ndr kto veori sht patosi si shfrim
emocional apo dshir e paprmbajtur pr shtje t caktuara. Kjo vjen n shprehje
sidomos kur sht n pyetje fati i atdheut dhe disa virtyte t shqiptarit si besa,
burrria dhe trimria.
N rastet e tilla, poeti Gjergj Fishta, sht i paprmbajtur. Zemrimi i tij
shprthen si nj vullkan dhe prhapet gjithandej. Llava e ktij zemrimi derdhet mbi
kdo q n nj form apo n nj tjetr pa t drejt, cenon atdheun dhe nprkmb
vlerat e siprthna.
At Gjergj Fishta, gjithashtu si shpreh dshirn pr mbrothsin e kombit dhe
Shqipris me nj patos dhe ndjenj t zjarrt, ngjashm shpreh edhe zemrimin, kur
i bie t ballafaqohet me gjra q i bien ndesh t drejts s kombit dhe vendit t tij.
4

Anton etta, Krkime Folklorike, Rilindja, Prishtin 1981, fq. 23.

281

Bedri ZYBERAJ
__________________________________________________________________________

Si njeri q pr mjet t vetin ka vetm fjaln pr t ndshkuar fajtort, ai n

raste t tilla prdor fjal e formulime q shprehin mallkim e nm.
Formulimet e prdoruara prej tij jan sa t trashguara nga thesari popullor, aq
edhe t rikrijuara e risemantizuara fal kulturs s tij t gjer prej eruditi dhe
sidomos talentit t tij prej artisti.
Kritika jon kt ligjrim e ka quajtur Ligjrim mallkues.5 N kuadr t
ktij ligjrimi, prfshihen tri lloje krijimesh t ksaj natyre: truarjet, nmt dhe
mallkimet.
Nmt jan lloji q pr nga shprehja jan t ngjashme me mallkimin, por
dallojn prej tyre pr nga prmasa e s keqes q duhet t bjer mbi tjetrin, si dhe pr
nga gjatsia kohore e shtrirjes s ksaj t keqeje. Te nmt, e keqja q ndillet sht
m e vogl dhe e prkohshme, ndrsa te mallkimet ajo duhet t jet e madhe dhe e
prhershme. Shteruese. Nmt jan shprehje q gjenden mes t truarit dhe mallkimit.
T tria kto dallohen edhe pr nga shkalla e zemrimit q prmbajn n vete si dhe
stili me t cilin shprehen. Te t truarit zemrimi sht evident, por shum i
prmbajtur; te nma ai prmbahet mesatarisht; ndrsa te mallkimi, zemrimi
shprthen i paprmbajtur dhe me nj stil t lart.
Tipet e mallkimeve
Trsia e mallkimeve n krijimtarin letrare t Fishts mund t primtohet n
disa forma. Kshtu, duke u bazuar n elemente t ndryshme ne dallojm kto lloje
dhe tipe t mallkimeve n krijimtarin letrare t Gjergj Fishts:
1. Pr nga struktura: i thjesht (tradicional) dhe i zgjeruar (kontekstual)
1.a. Mallkimet e thjeshta ose tradicionale jan ato mallkime t cilat, n form
formulash, At Gjergj Fishta i ka marr nga letrsia popullore. Kto, rndom jan
mallkime t shkurtra, t tipit: Ju vraft Zoti!, ,,Mallkue kjofsh, ,,T vraft buka etj.
Meq n letrsin popullore, andej kah Fishta i ka marr ato, prgjithsisht
mbizotron ky tip i nmave dhe mallkimeve me kt struktur t thjesht, e kam
par t udhs q ti emrtoj me togfjalshin: mallkimet tradicionale.
1.b. T njjtave, Gjergj Fishta pr qllime poetike, u jep fuqi shprehse duke i
kombinuar e zgjeruar me shprehje t reja q vijn n form t enumeracionit dhe
shkallshkallshmris. Si t tilla, ato rikuptimsohen nga prdorimi dhe inkorporimi
i ri q i bn Fishta brenda kontekstit letrar t veprs s vet dhe kan kuptim shprehs
t fuqishm vetm ashtu t zgjeruara dhe t ripunuara. Pr ti dalluar nga t parat i

M gjersisht shih te Bajram Kosumi, Lirika e Fishts, Botimet TOENA Tiran, 2004, fq.
89-92.

282

MALLKIMET DHE TIPOLOGJIA E TYRE N KRIJIMTARIN LETRARE T ...

__________________________________________________________________________

kemi quajtur mallkimet t zgjeruara ose ndryshe do t mund ti quanim kontekstuale

duke pasur gjithmon parasysh q kontekstualiteti i tyre sht n kuadr t veprs s
caktuar letrare t Fishts, n t ciln jan prdorur.
Psh. N Kngn e XXIV, Zana e Vizitorit, Zana, pasi i numron vendet,
lulet, zogjt dhe do gj tjetr t bukur n jet q ka par deri tani, pasi ia kan vrar
Tringn, ajo nm dhe mallkon veten. Zemrimin e saj dhe betimin pr tu
hakmarr, studiues t ndryshm e kan krahasuar me zemrimin dhe zotimin e Akilit
q do t hakmerrej pr Patroklin, pasi at ia kishte vrar Hektori.6
Por, m ilustruesi pr kt rast sht nj mallkim i zgjeruar, i cili e pason nj
thirrje t fuqishme t Fishts q e bn pr inat t djallit dhe t anmikut, si do t
thoshte vet ai pr nj rast t till:
Po: rrnoft Shqypnija! e fill pas ksaj mallkon:
,,..........................E porsi krypa nDri
E porsi krandja e tht nnji flakad,
U shoft me ar, me far me mal e vrri
Kushdo Shqyptar, qi sbrohorit me z,
Kushdo Shqyptar, qi sbrohorit me uzdaj:
Oh! Rrnoft Shqypnija! Rrnoft Flamuri i saj!7
2. Pr nga qllimi: parandalues dhe ndshkues
2.a. Mallkimi parandalues sht ai i cili duhet t bjer mbi tjetrin, nse i
mallkuari nuk vepron ta ndaloj t keqen ose vepron jo n mnyr t duhur kundrejt
saj. Me fjal t tjera, e keqja e mallkimit n kt rast duhet t bjer mbi at q me
mosveprimin ose veprimin e vet do t bhet ndihms i s keqes. P.sh. N Kngn e
III Preja t Lahuts s Malcis, Oso Kuka mallkon djemt bashklufttar q ti
vras buka nse ata nuk veprojn dhe lejojn mundsin t realizohet nj e keqe
tjetr: t ngelet gjaku i Avdis pa u marr dhe ndera e Shqypnis pa u kthye.
M t stisura pr nga emocioni q bartin jan vargjet e nj mallkimi tjetr t
ktij lloji q e gjejm n kuadr t poezis ,,Gjuha shqype
,,Pr, mallkue njai bir Shqyptari,
Qi ket gjuh t Perends,
Trashgm, qi na la i Pari,
Trashigim si a len ai fms;
Edhe atij i u thaft, po, goja,
Qi e prbuz ket gjuh hyjnore;
6

Dr. Jakup Sahiti, Roli i letrsis popullore n krijimtarin letrare t Gjergj Fishts, Instituti
Albanologjik i Prishtins, Prishtin, 2009, Fq. 235
7
Gjergj Fishta, Lirika, Rilindja, Prishtin 1996, fq. 96

283

Bedri ZYBERAJ
__________________________________________________________________________

Qi ngjuh thuej, kr ssht nevoja,

Flet e tveten ln mbas dore.8
2.b. Ndrsa mallkimi ndshkues sht nj tjetr m i rrept, m i fuqishm pr
nga dshira q t realizohet me do kusht, sepse ktu nuk kemi nj t keqe q mund
t vij si pasoj e mosveprimit apo veprimit t ndokujt, por nj t keqe q tanim
sht konkretizuar dhe sht realitet prfundimtar.
Ktu tani nuk ka vend pr shpres. Dhe thirrja e poetit sht e paprmbajtur:
,,Mallkue kjoft hera, nt cillen shkau piksparit
Vni kamben dhunuese mtok tShqyptarit,
E mallkue kjoft Europa! At e vraft Zoti,
E e shoft me fise, popuj e qytetet;
Edh premtoft qi, ders tendet moti,
Kurr lufta mos i u daft per tok e dete;
Selit e saja grim me grim u theshin;
Me gjak tpopujve tvet sunduest i u ushqeshin.9
Po cila duhet t ket qen gjma q ta ket shtyr Fishtn t nxjerr nj
mallkim kaq t rnd?
Fillimisht ishin vendimet e Konferencs s Ambasadorve n Londr, ku pa
dhimb Shqypnis kraht i ishin thye E prej Lirijet i ishte ndalur hovi, e pastaj
edhe nj ngjarje tjetr e dhimbshme e nats s 16 prillit 1914, kur Mali i Zi, prsri,
si t mos i kishin mjaftuar plojat e mparshme, msyn Hotin dhe Grudn, duke
vrar, djegur, plakitur e prdhunuar malsort e asaj ane.
Armiku jetik (Mali i Zi n kt rast), i tumirur vazhdimisht nga Evropa,
prkatsisht nga diplomacia e saj, e cila ishte treguar shum tolerante ndaj Moskovit
(Rusis dhe pansllavizmit t saj), asnjher nuk kishte treguar m t vogln shenj
pr fqinjsi t mir.
Prkundrazi, gjithmon ushqente apetite ekspansioniste dhe krkonte e gjente
momentin pr t sulmuar n drejtim t territoreve shqiptare sikurse dikur, kur ende
Shqipria nuk ishte shtet, dhe kishte arritur t aneksonte Tivarin e Ulqinin dhe
Plavn e Gucin.
Po kaq e pamshirshme Zana e poetit di t jet edhe ndaj t vetve, rodit t
shqiptarve q harrojn prkatsi, fe e atdhe. Prandaj, edhe i mallkon q t shuhen
me ar, me far me mal e vrri

8
9

Gjergj Fishta, Lirika, Rilindja, Prishtin 1996, fq. 44.

Po aty, fq. 87

284

MALLKIMET DHE TIPOLOGJIA E TYRE N KRIJIMTARIN LETRARE T ...

__________________________________________________________________________

3. Pr nga prkatsia: mallkimet e zanave, e shqiptarve dhe t

malazezve
3.a Njra ndr namt m t fuqishme q lshon njra nga figurat mitologjiket,
sht ajo kur, Zana n kt rast i prgjigjet interesimti t narratorit, gjegjsisht
pyetjes s tij, pas vendimit t Knjazit q Trup nji ushtri nVranin me ue/Osos
kryet per mia shkurtue. Zana i prgjigjet:
Mue mu kputshin flett e krahe,
Mue mu bshin prozhmet rrahe,
Mue mu shuejshin kng e valle,
..............................................
Pr mjedis mue mplast lahuta,
Npaa dhim a kurrnji grim,
Pse po i pritet Osos kryet,
Pse po i erren t dy st:
Krye nShqypn mos mett p u pr,
Nkjoft se nshekull aj k l,
Pr me u v mbi t kapica
Me njat shkrol qi e shkroi Nikica!10
3.b Mallkimet e shqiptarve
N kt nnndarje mund t prfshihen mallkimet e subjektit lirik n disa nga
lirikat e Fishts, pastaj, mallkimi i Oso Kukes, n Kngn e III, ai i narratorit te
Knga e XI Lugati e ,,Lahuts s Malcis si dhe disa nga mallkimet n fund t
tragjedis ,,Juda Makabe
3.c Mallkimet e malazezve
N Lahutn e Malcis ka nj mallkim q shqiptohet nga nj lufttar malazez
dhe at origjinal n gjuhn e tij:
Udri, Tvrdko, Bog te ubijo!11
Thrret ai kur prballet me trimrin e lufttarve shqiptar dhe bindet se me
ksi trimash kurr sish pre!
Ndrsa n Kngn XV Kasneci, kur lajmtari shkon n oborr t Knjazit dhe
ky i fundit e pyet se si i kan punt Mark Milani dhe ushtart e tij n prleshje me
shqiptart, kasneci i prgjigjet trthorazi: Njasht punt ti past anmiku.12 Ktu,
mallkimi shqiptohet n mnyr t trthort. Punt ishin aq keq sa nj gj t till

10

Gjergj Fishta, Lahuta e Malcis, Rilindja, Prishtin 1996, fq. 64.

Po aty, fq. 582
12
Po aty, fq. 240
11

285

Bedri ZYBERAJ
__________________________________________________________________________

njeriu mund t lutet q ti ndodh vetm armikut, gj t ciln n kt rast e bn

Kasneci malazez, pr armikun e Knjazit, q ishin shqiptart.
4. Pr nga lloji i ndshkimit: moral dhe fizik
4.a Ndshkimi moral i krkuar dhe i shqiptuar prmes mallkimit n poezin e
Fishts sht i rezervuar pr at kategori njerzish q jan pre e lojrave t tradhtis,
pr ata q jan indiferent ndaj zhvillimeve t ngjarjeve n atdheun e vet, si dhe pr
nj kategori tjetr q nuk jan indiferent, por q me fajin e tyre pr shkak t gjrave
bizare pr pare a marri tjera Shqypnin e darin. N drejtim t ktyre njerzve,
poeti shfryn:
U marroft i Madhi Zot!13
Kshtu ndodh me rastin e marrjes s arratis s ushtarve nga beteja e lufts
n dramn ,Juda Makabe, dezertim q ishte nxitur dhe motivuar nga kundrshtart
e Juds n krye me Alkimin. Jonathasi u lshohet atyre mbrapa me t thirrura, q t
ndalojn. Kur e shikon se nuk ia del, shfryn, por shfryn me maturi:
Ndal!...Ku veni....he! u marroft Zoti!
4.b Ndshkimi fizik
Ndrsa pr ata q ushqehen me para t fituara mbi gjakun e vllezrve tradhtart, mallkimi sht shum m i fuqishm dhe shum m i rnd:
Mallkue frota e tradhtarvet,
Qi Bes e F harrue,
Sot kombin kan sharrue,
Korit kan fis e gjak,
Kurr fmi mos u left nvoter,
E larg, nder thoj tbarbarvet
Mbaroshin jeten mlak.14
Prfundim
Mallkimet n poezin e Gjergj Fishts jan nj instrument q ia mundson
atij, jo vetm pr t zbrazur mllefin dhe zemrimin e vet pr ato shtje, q pr t
jan t nj rndsie t veant, por edhe pr t tejkaluar kufijt e nj gjykimi pasiv.

13
14

Gjergj Fishta, Dramatika, Rilindja, Prishtin 1996, fq. 61

Gjergj Fishta, Dramatika, Rilindja, Prishtin 1996, fq. 63.

286

MALLKIMET DHE TIPOLOGJIA E TYRE N KRIJIMTARIN LETRARE T ...

__________________________________________________________________________

N disa raste, sipas Sabri Hamitit, si ato nga fundi i tragjedis Juda
Makabe, jo vetm q jan tekstet m t fuqishme e m t motivuara poetike, po
njhersh shprehin poentn e gjith veprs.15
T tilla jan mallkimet q lshojn Prifti dhe Simeoni n fund t ksaj
tragjedie:
Prifti:
O Zot i Madh i Ushtrivet,
Shueje ket tok barbare,
Qi kaq nj frot tradhtare
Rritka nket tmbramin mot.16
Simeoni:
,,O ju vise t Kananait,
Ju qi rritt tradhtar tmallkue
Hi as voes mos raft per ju:
Ju mu bshi gr e krep!
Per tgjat bregut t Jordanit
Mbar bylbylat u farojshin,
Kulshedrat aty u perftojshin;
Kurr mos u prkundt fmij ndjep.17
Duke u ndrlidhur me kt konstatim do t mund t shtojm se n kto raste,
fjala, togfjalshi, vargu, vargjet apo strofa prmes s cilave shprehet mallkimi, nuk
ngelen n stadin e nj shenjuesi t thjesht t nj ngjarjeje, dukurie apo shtjeje
tjetr, kundrejt s cils poeti mban nj qndrim kritik.
Jo.
Kto shkojn prtej ktij shenjimi dhe individi apo dika tjetr t cilit i
drejtohen mallkimet merr njfar dnimi, sado modest, prej At Gjergj Fishts n
kt rast, pr shkak se me veprimin ose mosveprimin e vet, ai sht br pjesmarrs
n nj padrejtsi dhe amoralitet kombtar e njerzor.
Nga cilido q lshohet formula e mallkimit, n t, nuk sht vshtir t
hetohet nj dshir e madhe e atij q e shqipton q ai t shkoj n vesh t Perndis.
Se mallkimet ftojn perndin q t sanksionoj veprimet e dmshme dhe t padrejta
t njerzve dhe t ekzekutoj t keqen q e dshiron, gjithmon me t drejt pr t
mallkuarin, mallkuesi.
Prandaj, jo rastsisht edhe n krye t ktij punimi kemi vn nj fragment nga
Knga VII Kuvendi i Berlinit t Lahuts s Malcis q shpreh kt dshir.

15

Po aty, fq. 12
Po aty. fq. 67
17
Po aty. fq. 68
16

287

Bedri ZYBERAJ
__________________________________________________________________________

Sdo mend, se sikurse shum elemente tjera, pr t cilat sht thn dhe
vazhdon t thuhet se bardi yn At Gjergj Fishta i ka marr nga folklori, pr gj
Bajram Kosumi konstaton se n letrsin popullore shqipe Fishta ka gjetur dhe ka
marr instrumentariumin e tij poetik18, edhe mallkimet q n veprn letrare t At
Gjergj Fishts i gjejm me shumic, origjinn e kan q andej.
Nga sa u tha m lart mund t prfundojm se mallkimet jan nj instrument
shum funksional n kuadr t krijimtaris letrare t Gjergj Fishts. Kjo pr arsyen e
thjesht se nj pjes drmuese e ksaj krijimtarie sht nj letrsi qllimore 19,
ngase Fishta sht krijues q shkruan sipas nevojave tShqyptaris dhe mallkimi
me t kundrtn e tij urimin jan instrumente shum funksionale n interes t ksaj
letrsie. Pra, t letrsis qllimore. Kjo sht edhe arsyeja kryesore q nmt dhe
mallkimet i gjejm me nj numr aq t madh rastesh (rreth 80 sosh) t prdorura nga
Gjergj Fishta n t gjitha gjinit dhe llojet letrare q ai ka krijuar.
Prandaj, ka pasur t drejt njra ndr njohset e veprs s Fishts, Janice
Mathie-Heck, kur ka shkruar: ...Un mendoj se Fishta u frymzua nga sensi q ata
(shqiptart- B.Z.) kishin pr nderin, drejtsin dhe trimrin. Ishte nj atdhetar
krenar dhe e vshtronte Shqiprin si nj komb t rrezikuar, i cili donte t zinte
vendin e vet prkrah kombeve t tjera t pavarura t Evrops.20
Duke qen i till, ai si duket i kishte vn vetes detyr q t shndrrohej n
sogjetar t atdheut t rrezikuar dhe i pamshirshm me zemrimin e vet ndaj do
kujt q n nj form ose n nj tjetr i binte ndesh t drejts dhe mbrothsis s
atdheut t tij.

18

Bajram Kosumi, Lirika e Fishts, Botimet TOENA Tiran, 2004, fq.146.

Me gjersisht shih te ,,Dramatika e Fishts shkruar nga Sabri Hamiti n Gjergj Fishta,
Dramatika, Rilindja, Prishtin 1996, fq. 22.
20
http://sq.wikibooks.org/wiki/Letersia_e_Gergj_Fishtes/1
19

288

Arta SULA
KOMPETENCA E SHKRUESIT MES KOPJUESIT DHE AUTORIT
(VZHGIME MBI STUDIMET PR KODIKT E SHQIPRIS)
Kuptohet vetvetiu q shtja q shtrohet ktu sjell me vete medoemos nj
kufizim n trajtim t lnds, sepse punimi vet si i till, nuk mund t jet nj studim
shterues mbi kt tem. Qllimi i tij sht vetm q n nj form t prmbledhur t
jap nj kndvshtrim nga disa prespektiva t caktuara mbi figurn e shkruesit, cili
sht ai dhe puna e tij mes kopjuesit dhe autorit ne dorshkrimet e letrsis
ungjillore. Edhe pse nj vend i vogl, bota shqiptare prfshin nj tradit t pasur prej
rreth 300 dorshkrimesh origjinale, t shkruar n gjuht ndrkombtare t liturgjis.
Figura e skribit shte shum e hershme, pllakzat prej balte t zbuluara nga
Arthur J. Evans t quajtura Lineari A dhe Lineari B dshmojn se shkrimi, q krkon
nj kompetenc t madhe pr tu prdorur, sht detyr e nj grupi t specializuar
scribae-sh dhe sigurisht nuk sht i prhapur n popull. Pr kt qllim Gordon V.
Childe, pasi ka trhequr m par vmendjen mbi primitivitetin e n t njjtn koh
mbi kompleksitetin dhe vshtirsin e t kuptuarit t shkrimeve m antike sumere
dhe egjiptiane (kujtojm q n Egjiptin e lasht dhe n shoqrit mesopotamike,
prestigji dhe funksioni kultural e social i scribae-ve ishte i njohur dhe moheshin
shum aftsit dhe kompetencat e tyre teknike. E, prsa i prket rendit social, ata
mund t arrinin deri n majat e administrats mbretrore), pohon: N kto kushte
shkrimi prbnte me t vrtet nj art t vshtir dhe t specializuar, q msohej pas
nj praktike t gjat. Aftsia pr t lexuar mbeti nj njohje misterioze, e cila mund t
arrihej vetm pasi t kishe studiuar pr nj koh t gjat. T pakt ishin ata q kishin
mjetet dhe talentin e nevojshm pr t deprtuar n t fshehtat e letrsis. Shkruesit,
scribae-t ishin nj klas relativisht e vogl n Lindjen antike, ashtu si klerikt n
Mesjet... Personat e aft pr t lexuar duhet t ken qen gjithmone nj minoranc e
vogl mes nj popullsie t madhe analfabetsh1.
Qendr ideale e prodhimit t librit dorshkrim n komunitetet fetare t
Antikitetit t von e t Mesjets s hershme sht scriptorium, term q tregon si
vendin fizik, brenda nj institucioni t madh fetar, ku materialisht bhej n mnyr
t organizuar kopjimi i librave, ashtu edhe prgjithsisht vet institucionin si
prodhues i librave (scriptorium-i i Montecassino-s, scriptorium-i i Corbie-t, e kshtu
me radh). Jo t gjitha scriptoria-t jan edhe shkolla kaligrafike, domethn vende
1

A. Petrucci, Breve storia della scrittura latina, Roma, Bagatto Libri, 1992, fq. 35.

289

Arta SULA
__________________________________________________________________________

ku nn drejtimin e nj msuesi, krijues i modeleve grafike, realizohej nj tip i vetm

shkrimi teknikisht me korrekt dhe kanonik; shum shpesh bhej fjal pr vende t
kopjimit, n t cilat do fetar i aft t shkruante kopjonte tekste si t mundte e si t
dinte.
Figura e skribit n Bibl na ndihmon t kuptojm m mir rolin e tij. Ata
ishin, pr t prdorur nj shprehje nga libri i Danielit, ata q kan dituri mes
popullit dhe q kan detyrimin moral t udhzojn t tjert (Dan 11:33). Teksti i
Bibls Hebraike nuk ishte pjes e nj kulture popullore. Shkruesit duhet ti shohim si
nxns dhe msues: ata shkruan, botuan, kopjuan, bn lexime publike dhe i
interpretuan ato. Nse Bibla u b Fjala e Zotit, kjo sht fal tyre. Historia e lindjes
dhe formimit t Bibls sht historia e shkruesve pas Bibls. Referencat eksplicite
mbi skribt si shkrues t teksteve biblike bhet fjal pr tekste t cilat do t
bheshin pjes e Bibls jan shum t rralla. Kur pasazhet biblike prmendin
shkruesin e tyre, i referohen zakonisht Zotit, Perndis ose profetve. Mund t
dallojm gjasht mnyra prmes t cilave skribt prodhuan tekstet e shkruara. Ato
mund t prmblidhen n:
1. transkriptimi i korpusit t trashguar nga tradita;
2. krijimi i nj teksti t ri;
3. plotsimi i tradits ekzistuese me tekste t tjera orale ose t shkruara;
4. zgjerimi i nj teksti t ln nga dikush (t trashguar);
5. prshtatja e nj teksti ekzistues pr nj audienc t gjer; dhe
6. integrimi i dokumentave individuale pr nj krijim m t kuptueshm.
Pra, kta shkrues jan autort e Bibls?!
Koncepti mbi autorsin, me sa duket, nuk sht koherent n tekstet q vijn
nga antikiteti. Nuk ka as edhe nj tekst t vetm q ka formuluar nj teori mbi
autorsin. Pr ta kuptuar kt, ndoshta do t ishte e dobishme ta krahasonim at me
konceptin modern mbi autorsin2. Pr ne, autori sht, para s gjithash, nj individ.
N qytetrimet antike individi sht i pandar nga roli dhe statusi i tij social.
Prandaj, dallimi mes individit dhe komunitetit t cilit ai i prket nuk sht dhe aq i
ndar sa duket n botn moderne. N koht e vjetra autort ishin skrib. Scriba
(spr) sht titulli q iu dha Davidit si autor i Psalmeve n rrotulln papiruse t
Psalmeve t Qumran-it. Ata i prkasin nj kategorie ose klase sociale t caktuar.
do prpjekje pr t hyr n mendjet e tyre do t duhej t bazohej n njohurit mbi
klasn s cils ata i prkasin.
Sipas James Muilenburg, skribt nuk ishin vetm kopjues, por gjithashtu dhe
n mnyr t veant krijues, t cilt u dhan teksteve t tyre form dhe struktur

Karel Van Der Toorn, Scribal culture and the making of the Hebrew Bible, Harvard
University Press, USA 2007, fq. 45-49.

290

KOMPETENCA E SHKRUESIT MES KOPJUESIT DHE AUTORIT (VZHGIME ...

__________________________________________________________________________

dhe e uan n nj shkall t lart mnyrn e tyre t t shprehurit dhe

terminologjin.
N hapsirn shqiptare kemi nj tradit t hershme t shkrimeve ungjillore.
Studimet kan treguar se nj shkoll lokale shumshekullore shkruesish t ktyre
dorshkrimeve ka ekzistuar qysh n Mesjetn e hershme. Mjeshtria e shkrimeve
ishte e prhapur n formn e shkollave t kaligrafis n shumicn e qyteteve t
zhvilluara t Arbrit: Berat, Vlor, Durrs, Shkodr3.
Qysh n dorshkrimin m t hershm t ksaj tradite shkruesi i ka dhn vetes
t drejtn pr t ndrhyr n tekst. Codex Purpureus Beratinus , Kodiku i Purpurt i
Beratit, i shkruar jo m von se mesi i shekullit t 6-t, njihet si nj nga kodikt m
t hershm t historis s letrsis ungjillore n shkall botrore. Nj pjes e tekstit
ungjillor ka karakter parastandard, parakanonik, por nuk sht dorshkrim apokrif.
Beratinus-1 cilsohet nj dorshkrim i rrall, ku ka conflate reading - shkrirje
apo ndrthurje t dy stileve t shkrimit t hershm ungjillor: siro-palestinez dhe
perndimor (estern). Ndrthurjet e dy shkollave kryesore t shkrimeve ungjillore
brenda ktij teksti shprehin frymn e kohs kur lindi, kur ende arsyeja njerzore
kishte njfar kompetence mbi Fjaln e Shenjt. Shkruesi i dy ungjijve q
prmban ky dorshkrim duket se i ka dhn vetes t drejt q dika t ndryshoj.
Aleks Buda, q sht marr hert me kt dorshkrim, pohon se ky fakt tregon se n
kohn kur u kopjua apo u shkrua ky kodik, akoma arsyeja njerzore kishte njfar
kompetence mbi tekstin hyjnor, ungjillor. Pikrisht shenjat e ksaj t drejte
njerzore pr t ndrhyr qoft dhe n form mbi nj tekst ndrkaq rreptsisht t
kanonizuar, q nuk vrehet n dorshkrime t tjera, por vetm tek ky dorshkrim, i
jep atij nj vler antropologjike botrore, duke e br dorshkrimin t shrbej pr t
dshmuar evolucionin e mendimit t krishter edhe pas ngurtsimit t tekstit
standard.
Pak m sipr pam skribin si autor n tekstin e Bibls Hebraike. Luciano
4
Canfora n studimin e tij shtjellon se si ndr shekuj kopjuesi i dorshkrimeve, n t
vrtet, kthehet n autor t tyre. Sipas tij, kopjuesi sht krijuesi i vrtet i teksteve
q kan mundur t mbijetojn. Kjo vazhdoi deri kur m n fund kto dorshkrime
kaluan n duart e tipografve. Kopjuesi sht ai q materialisht shkruan tekstin.
Fjalt, q prbjn tekstin, m par kan kaluar prmes filtrit t mendjes s tij, m
pas me dor jan hedhur n t shkruar, duke ndjekur nj diktim t brendshm.
Ashtu si prkthimi mbush boshllqet e tekstit, po kshtu edhe kopjuesi,
integron, duke besuar se po e prmirson, nj tekst me t cilin sht identifikuar
plotsisht: pikrisht pr faktin se sht kopjues. Zakonisht themi se kopjuesi
interpolon, por kshtu banalizojm pikrisht at q sht nj ndrhyrje origjinale e
3

M gjersisht shih: Shaban Sinani, Historishkrimi letrar dhe disa dukuri ndrkulturore,
Studime Albanologjike, 2009/2, Viti XIV, fq. 58.
4
Luciano Canfora, Il copista come autore, Sellerio editore Palermo, 2002, fq. 15-24.

291

Arta SULA
__________________________________________________________________________

kopjuesit. Madje, ne dyshojm pr ndrhyrje edhe atje ku nuk ka, sepse edhe ne vet
do ta bnim, po t ishim kopjues. Kopjuesi, n fakt, duhet t konsiderohet s pari si
lexues, madje si i vetmi lexues i vrtet i tekstit. Sepse i vetmi lexim q t on drejt
nj prvetsimi total t tekstit, sht akti i t kopjuarit.
Pas ksaj, pikrisht me prvetsimin total, lind n lexuesin kopjues shtysa
pr t ndrhyr: tipike, dhe pothuajse reaksion i detyrueshm pr at q ka hyr n
tekst. Dhe, kshtu, kopjuesi pikrisht se kopjonte, bhet protagonist aktiv i tekstit.
Duke qen se kopjuesi sht pikrisht ai q m shum se dokush tjetr e ka kuptuar
tekstin, ather ai bhet bashkautor. N vazhdim kopjuesi, i shtyr nga deprtimi n
tekst, nuk heq dor derisa t shkruaj n t, at ka atij i duket m e prshtatshme n
nj pik t caktuar.
Sigurisht n kt mnyr, kopjuesi duke ndrhyr n tekst nuk bn gj tjetr
vese gabime. Pothuajse t gjitha gabimet jan gabime konceptuale: edhe ato t cilat
prgjithsisht klasifikohen si lapsuse. Natyrisht, gjithka varet prej kategorive
mendore dhe prej kulturs apo alfabetizimit t kopjuesit, n mos edhe prej sa
njohurive t mjaftueshme ka ai pr tiu shmangur ngreve t nj teksti t lvruar
apo t vshtir, q pr m tepr i prket nj kohe tjetr.
Nj prej gabimeve q filologt bjn kur studiojn tipologjin e gabimeve,
sht pikrisht klasifikimi i tyre n mekanike dhe konceptuale, n disa raste
madje edhe disa gabime tipike mekanike, si kalimi i nj grupi fjalsh (ndonjher
edhe m tepr se nj rresht) i shkaktuar pr shkak t pranis, n model, t dy fjalve
t njjta (ose pothuajse t njjta) q ndodhen n distanc t shkurtr, mund t
kalohen pr faktin se teksti q rezultonte nuk i dukej pa kuptim kopjuesit dhe ides
s tij t koherencs konceptuale dhe sintaksore. Kjo nuk do t thot se ai gabim nuk
kishte nj origjin mekanike. Do t thot pr m tepr q, edhe n rastin e nj gabimi
kaq t dukshm mekanik mund t ndrhyj n t prodhuarit e tij n tekst nj
faktor mendor (ose konceptual).
Ndrkaq siguria, mashtruese, e rimarrjes s t kopjuarit t tekstit n pikn e
duhur (dhe jo prej nj fjale t njjt q sht pak m n vazhdim) krijonte te kopjuesi
bindjen se ajo periudh duket t ket qen shkruar prej autorit pikrisht n at
mnyr, q ai po e rikopjonte, e kshtu q nuk mund t mos kishte nj kuptim.
Kshtu p.sh. disa tekste paraqesin fjal q hasen n do rresht. Nse skribi
shprqendrohet, syri i tij, n vend q t mbetet atje ku ishte ndalur leximi nj ast m
par, ecn shum shpejt dhe, duke rigjetur t njjtn fjal ndonj rresht m posht,
heq porcionin e tekstit q ndodhej mes dy rreshtave t ngjashm. Ky gabim, q haset
shpesh, sht ai q quhet saut du mme au mme. Shum tekste, t prcjella prej
vetm nj dorshkrimi, prmbajn kshtu boshllqe t parekuperueshme. Mund t

292

KOMPETENCA E SHKRUESIT MES KOPJUESIT DHE AUTORIT (VZHGIME ...

__________________________________________________________________________

ndodh q nj kopjues i shprqendruar t zhduk prfundimisht fjal zakonisht t

shkurtra por edhe shum rreshta5.
N fakt, si e ka theksuar Giorgio Pasquali6, duke iu kundrvn
interpretimeve m mekanike t transmetimit t teksteve, kopjuesi nuk sht
indiferent n punn e tij. Ai dshiron t kuptoj at q po kopjon dhe, nse has nj
shprehje t pazakont dhe q i prket shtresave m t thella t fjalorit, ose nj forme
arkaike t panjohur pr t, do t prdor, n vend t saj, nj shprehje m t
zakonshme, ose do ta lr pa shkruar at q gjendet e shkruar n modelin e tij.
Kopjuesi m i mir, duke iu referuar paprekshmris s origjinalit, sht
padyshim ai q kopjon n mnyr skrupoloze at ka sheh, pa u prpjekur t
kuptoj.
Shpesh kopjuesit q kan shtuar interpretimin e tyre personal dhe, pr ta
prforcuar, kan korrigjuar tekstin, kan prfunduar drejt nj przierjeje t tekstit.
Nuk sht i rrall edhe nj gabim i thjesht leximi: disa shkronja mund t
ngatrrohen me t tjera. Gabimet e veanta q mund t verifikohen ndryshojn n
raport me format e shkrimit n prdorim n periudha t ndryshme.
N dorshkrimet kishtare t Shqipris hasim kto shembuj gabimesh q
lidhen kryesisht me agramatikalitetin dhe diskriminimin e gjuhs s tjetrit.
Kodiku i 4-t i Beratit, dorshkrim ungjillor jo m i von se shekulli i 10-t,
i tradits s Shkrimeve t Shenjta n greqisht, por i nj periudhe para ndarjes s
madhe t dy kishave: romane dhe bizantine. Sipas krahasimeve q i ka br tekstit t
ktij katrungjillshi, K. Nao me botimin kritik t Dhjats sRe prej NestleAland rezultojn disa dallime t vogla, por mjaft t rndsishme: a. Dorshkimi ka
fjal q nuk gjenden n tekstin kritik; b. N dorshkrim prdoret shum shpesh pika,
kshtu q fjalit jan m t shkurtra se ato t tekstit kritik; c. N dorshkrim ka
mungesa drejtshkrimore, sidomos n prdorimin e theksave; d. Disa fjalve u
mungon mbaresa karakteristike e greqishtes, --ja fundore7.
Kodiku i 35-t i Beratit, katrungjillsh, por nj pjes e Ungjillit sipas
Mateut sht e dmtuar. Gjuha e shkruesit sht e pasigurt, agramatikale, me gabime
t shumta, q shkruesi vet sht prpjekur ti qortoj, duke fshir dhe mbishkruar;
pastaj nj dor e dyt ka br t njjtn gj, duke imituar dhe shkrimin, si dhe duke
plotsuar boshllqet, shenj se kultura gjuhsore e shkruesit ka qen e
pamjaftueshme ose gjuha greqishte ka qen gjuh e huaj pr t8.

G. Cavallo, Dalla parte del libro, Urbino, Quattroventi, 2002, fq. 199.
Giorgio Pasquali, Storia della tradizione e critica del testo, Firenze, Casa Editrice Le
Lettere, 1988, fq. I-21.
7
Shaban Sinani, Kodikt e Shqipris n Kujtesne Bots, Akademia e Shkencave t
Shqipris, Tiran 2010, fq. 101.
8
Po aty.
6

293

Arta SULA
__________________________________________________________________________

N shnimin bibliografik t Kodikut nr.51, vihet re se autort ose autori bn

gabime ortografike, ka tregon pr mangsi gjuhsore njohse t kopjuesit, q duhet
t ishte kopjues shqiptar9.
Kodiku i 52-t i Beratit, prmban nj minej t muajit mars (shrbesat e ktij
muaji, kalendari i tyre). N drejtshkrimin e tekstit n pikpamjen ortografike autori /
kopjuesi ka br mjaft gabime, q ln t kuptohet se ky greqishten nuk e kishte
gjuh amtare dhe se, pr kt arsye, duhet t ket qen nj murg shqiptar i rendit t
ult (shkruesit e tjer vends dshmojn nj shkall m t lart zotrimi t kulturs
dhe gjuhs s metropolit tkrishtrimit lindor).
Kodiku i 57-t i Beratit, minej, kalendar shrbesash mujore; nuk sht
saktsuar se pr cilt muaj sht ky minej. Dihet se ka ode q kndohen n shrbesat
e muajit marsdhe prill, por mund t ket edhe pr muaj t tjer. Shkrimi sht prej
dy duarsh dhe drejtshkrimi rezulton me mjaft gabime, aq sa t mendohet se shkruesi
mund t mos e ket pasur greqishten gjuh amtare. Sidomos merr rndsi vrejtja e
Kosta Naos, sipas s cilit, disa fjalve t greqishtes u mungon mbaresa q mund
t interpretohet si agramatikalitet i shpjegueshm me ligjin e diskriminimit t
gjuhs10.
Kodiku i 60-t i Beratit, nomokanon rregullore kishtare. N lidhje me
autorin kopjues t nomokanonit ruhet nj mbishkrim n fletn 237, si pason: Ju q
lexoni kt nomokanon t Gjergjit, kujtojeni kt q e kopjoi. Paa falje pr disa
gabime q kam br nga padia. U shkrua me shpenzimet e t shumdevotshmit ndr
meshatarzotit Joan, bir i Gjergjit t hershm. Muaji 6 gusht n vitin 1786.
Formulimi gjuhsor sht jo i mir, gj q tregon nivelin e ult kulturor n
prgjithsi t krahins burimore t autorit, Vellos, n kohn kur e shkroi, si rezulton
prej ktij nomokanoni11.
Kodiku i 70-t i Beratit prmban nj kopje t von t liturgjis s Shn
GjonGojartit. Kopjuesi i meshs s Shn Gjon Gojartit sht meshtariGjika, i cili
e ka dshmuar vet kt me nj shnim n hyrje t kodikut. Kshtu, n faqen e par
t kodikut gjendet nj shnim q tregonte se kopjuesi nuk e njihte mir greqishten.
Kodiku i Manastirit t Shn Kozmait12. Ky kodik, n t cilin jan regjistruar
kontratat e martess prej vitit 1819-1843, ka qen ruajtur deri n maj t vitit 1957 n
Manastirin e Shn Kozmait n fshatin Kolkondas,dhe m 1957 zvendsia e Fierit ia
drgoi Ipeshkvnis (Peshkopats) s Beratit, ku ndodhet dhe sot. I gjith kodiku
sht i shkruar me dor, n gjuhn greke. Pr shkrimin e tij sht prdorur ngjyr e
zez dhe kafe, diku e errt dhe diku e zbardhur. Regjistrimi i kontratave sht br
9

Kodikt e Shqipris, Tiran 2003, fq. 259.

Shaban Sinani, Kodikt e Shqipris n Kujtesne Bots, Akademia e Shkencave t
Shqipris, Tiran 2010, fq. 154.
11
Po aty.
12
Kodikt e Shqipris, Tiran 2003, fq. 47.
10

294

KOMPETENCA E SHKRUESIT MES KOPJUESIT DHE AUTORIT (VZHGIME ...

__________________________________________________________________________

nga persona t ndryshm, si e vn n dukje kaligrafit e ndryshme ose si e

shkruajn ata vet mbi kapakun e regjistrit: Un Kola, Un Petro shkruaj. Shkruesit,
shpesh her, duke mos e njohur mir gjuhn greke, shkruajn me gabime ortografike
dhe shum veshje i emrojn n formn dialektike t prdorur nga vet vendsit.
Fakti q kemi t bjm me gabime t tilla e prforcon edhe njher mendimin
e paleografit L. Traube, i cili shkruan: Nuk sht e vrtet se numri m i madh i
gabimeve prbhet prej shkmbimeve t shkronjave, me t cilat merret kryesisht
kritika tekstuale moderne: n aparatin e historis kishtare shkmbime t tilla
zhduken prpara gabimeve t mendimit13.
Mesjeta sht me t vrtet epoka e shkrimeve t bukura, sht edhe epoka n
t ciln nj kopjues sht n gjendje t jet jo vetm autor, por edhe kaligraf dhe
miniator dhe mbi t gjitha sht n gjendje t varioj shkrime dhe module n
funksion t kontekstit.
Shum shpesh shkrimi sht aktivitet shrbimi, pra, eterodirekt, kemi njohuri,
tashm, pr figurat e shkruesve dhe t alfabetve funksional q shkruajn
prkundrejt nj pagese. Kjo nuk heq t paktn n teori q aftsia e t shkruarit t
shfaqet si nj aftsi e t shprehurit lirshm, njsoj si ajo e t folurit. Kush di t
shkruaj, mund t shkruaj (prvese t lexoj, ndrkoh q nuk ka qen gjithmon
e vrtet e anasjellta), q do t thot t mundsh t fiksosh n mnyr t
qndrueshme mendimin e vet personal, ndjenjat, kujtimet e t mundsh, n kt
mnyr, t komunikosh me t tjert.
Natyrisht, prgjat zhvillimit historik t shoqrive t ndryshme njerzore t
alfabetizuara, t shkruarit ashtu sikurse edhe t lexuarit, ka qen nn ndikimin e
formave te ndryshme t kontrollit, q lidhen me faktor t shumt: ata mund t
konsistojn n nj mekanizm arsimimi t kufizuar, q u jep mundsin pak
personave pr t lexuar e shkruar; n prdorimin e nj gjuhe t ndryshme nga ajo e
folur, si sht n rastin e kodikve greqishtja, nn kontrollin e nj pushteti, si sht
ai i Kishs dhe kanonizimi i Bibls, e kshtu me radh.
Por do njeri, qoft ky shkrues a jo, pavarsisht nga formimi trsor q ka,
mban n vetvete edhe nj identitet t tij, dhe shkrimi sht nj mundsi pr ta
shprehur at. Shprehja e ktij identiteti sht edhe m e fort se pushteti i kishs apo
i ndonj pushteti tjetr. Kjo shprehet te kodikt n gabimet mekanike, t shkruesve,
q jan pothuajse gjithmon gabime konceptuale por shprehet edhe te arti i
kaligrafis, q mbshtet teorin e ekzistencs s nj shkolle vendase n Shqipri.
Kompetenca e arsyes njerzore, q kishte humbur do pushtet mbi fjaln
hyjnore, kishte ende nj hapsir pr t shprehur veten: n artin e zbatuar ilustrues t

13

Giorgio Pasquali Storia della tradizione e critica del testo, Firenze, Casa Editrice Le
Lettere, 1988, fq. 28.

295

Arta SULA
__________________________________________________________________________

kodikve, ku kanonet (kufizimet) kishin m shum karakterin e nj paradigme

parimesh krijuese se karakterin e ndalimit doktrinar.
Nj vend t ndrmjetm mes shkruesit-prkthyes dhe autorit z edhe Gjon
Buzuku. Gjon Buzuku n nj far vshtrimi qndron n kapercyell t mesjets e t
kohs s re, ai nga shum an prbn kalimin prej shkrimeve t mbarimit t mesjets
tek autort e shekullit t 17, te Budi, Bardhi e Bogdani. Shumica e ktyre veprave
jan prkthime, m t shumtat nga italishtja, po ndonj edhe nga latinishtja, jan
prkthime pak a shum t lira. Nuk mungon edhe koloriti i vendit, si jan p.sh. t
dhnat interesante q gjejm te Budi n Ritualin Roman rreth disa zakoneve
shqiptare t asaj kohe. Nuk mungojn edhe shkrimet origjinale, si sht vepra e
Bogdanit.
Eqrem abej n studimin e tij Gjon Buzuku dhe gjuha e tij shkruan: ...
prgjithsisht sht mjaft besnik, prve asaj nuk bie posht nga origjinali e
nganjher, shohim se prkthimi sht m i lir, ose dy fjali jan rrudhur n nj, ose
sht shprngulur rendi i fjalive, pa dal teksti n ndonj mnyr i met nga ana e
shqipes. Ne besojm se autori kto ndrrime n form a n kontekst i ka br m t
shumta nergut, sepse kishte parasysh lexuesit e vendit. Ai duket t ket sakrifikuar
disa her besnikrin formale ose saktsin kuptimore, pr hir t nj forme m
popullore t shprehjes dhe pr t qen m i kuptueshm n rrethin e besnikvet ...
Ndonj koncept q se rrokte dot mendja e lexuesit t thjesht, Buzuku e jep
vende14.
Ndrsa, Selman Riza shkruan: Prkthimet e thjesht t Buzukut, larg s
riprodhuari besnikrisht origjinalet latine, prkundrazi shmangen gjithandej nga kta
origjinale, shmangie kto q duhen dalluar: n asosh, pr t cilat Buzuku ka qen i
vetdijshm (e q prbjn pakicn e vogl), e n asosh pr t cilat Buzuku ka qen i
pavetdijshm (e q prbjn shumicn e madhe). ... Ka dshmi n t mir t tezs
se Buzukut i ka munguar minimumi i domosdoshm i njohjes s latinishtes pr
shqiprimin e breviar mesharit. ... me plot t drejt mund t thuhet se edhe ai m i
prvujti prkthim i bots prbn asgjmangut nj lloj rikrijimi. N prkthimin e
Buzukut nuk mungojn shembujt e sigurt t prpjekjeve t vetdijshme pr tu
shprehur n nj mnyr sa m letrare; kshtu q mund t pohojm lirisht se ambicja
e shkrimtaris nuk ka qen e huaj pr prkthyesin ton15. Kt shtje e ka prekur
edhe m hert E. abej, i cili mes t tjerave shkruante se: ... stili i rrjedhshm e i
zhdrvjellt jan sigurisht puna e nj shkrimtari me talent, i cili bashkonte n vetvete
njfar formimi humanist t kohs me nj zotrim t plot t gjuhs amtare.
Pjetr Bogdani ka n Cuneus Prophetarum mbi 50 faqe shkrime laike, letra,
kushtime, vlersime, q jo vetm duken si recensione dhe n kngt e Sibilave shton
14

M gjersisht shih: Eqrem abej, Gjon Buzuku dhe gjuha e tij, Buzuku dhe gjuha e tij,
Akademia e Shkencave e Shqipris, Instituti i Gjuhs dhe i Letrsis, Tiran 2005. fq.36.
15
Po aty. Fq.123.

296

KOMPETENCA E SHKRUESIT MES KOPJUESIT DHE AUTORIT (VZHGIME ...

__________________________________________________________________________

e heq vargje q as mund t mendohen n origjinalin e tyre, si, bie fjala prmendja e
profetit te besimtarve musliman dhe e frazave t lutjeve t tyre, prve albanizimit
t bots ungjillore n pun t emrave t prvem. N njfar mnyre, teksti paralel
na lejon t kuptojm se Buzuku redakton dhe kompilon, Budi krijon kurse Bogdani
rrfen16.
Se fundi, kujtojm nj citim nga Levi i Par, i cili prkufizon m s miri
historin e skribit, t kopjuesit, t shkruesit, lindjen, shklqimin dhe vdekjen e tij me
shpikjen e shtypshkronjs.
sht, apo do t kishte dashur t ishte, nj mikrohistori,
historia e nj zanati dhe e sfidave t tij, e fitoreve dhe e
fatkeqsive, t ciln dokush dshiron ta rrfej kur ndjen
se po mbyllet harku i karriers s vet dhe arti pushon s jetuari.
Levi i Par Sistemi periodik

16

M gjersisht shih: Shaban Sinani, Historishkrimi letrar dhe disa dukuri ndrkulturore,
Studime Albanologjike, 2009/2, Viti XIV, fq. 56.

297

Arta SULA
__________________________________________________________________________

298

Lirim SULKO
KARPA E CAMAJT, ROMAN POSTMODERN
N kt punim, n lidhje me nivelin e par t kuptimit n romanin Karpa
(prej ktu paralajmrojm edhe dy nivele t tjera kuptimore t sugjeruara nga romani
Karpa) do t marrim konceptin e ligjrimit poetik - si ligjrim vetm me imazhe;
t vzhgimit n botn e veprs letrare - si vzhgim absolut; t natyrs s heroit n
botn e veprs letrare - si e vetmja bot ku ekzistojn heronjt: -ather ligjrimi si
marrdhnie midis fjalve dhe imazheve dhe n mungesn absolute t sendeve, pra,
ligjrimi poetik, mund t aplikohet n nj bot ku mungon prjetueshmria, vetm t
vzhguar, ku jan zhvendosur pr t jetuar heronjt, sepse vetm n nj bot t till
statusin e objekteve individuale e marrin imazhet dhe jo sendet.
M shum se tek do shkrimtar tjetr n letrsis shqipe, te Camaj lexuesi
ekziston si imazh, jo vetm gjat aktit t t shkruarit, por edhe m pas n
pamundsin fizike q kishte vepra e tij pr t komunikuar n koh natyrale me
lexuesin e saj natyral. Kjo e shkatrron mundsin q publiku t mund t ekzistoj
n mnyr t drejtprdrejt. Jo se ky pretendim nuk mund t mos prdoret, por kur
ndodh q domosdoshmrisht ta identifikonim, ta lidhnim, ta emrtonim Karpn jo
m si nj imazh poetik (letrar), por me nj vend konkret, kjo do t ishte nj anomali
pr t ciln Camaj sht plotsisht i vetdijshm:
Nn do letra e kartona n kuzhin gjeti nj Compjuter t vjetr e t
pluhnueme; shtyni nj prekl n t dhe pyeti pr emrin Iliria. N ekran nuk u shfaq
asnj shenj, por po n at timt tinglloi telefoni shi aty mbrend, nj za i
panjoftun:
- Lyp Karpn! Po mos kujto se tue zbulue Karpn, gjete dhe Ilirin,apo se po
t duket n ekran emni i ndoj legjende, e asaj t Motit t Madh, pr shembull!
- Mir m the, - ia priti Voni, sikur Iliria t isht hija e Karpas, ana e zez e
saj, andaj e zbulueme t zehet ndopak n goj. (Karpa, f. 238).
Por edhe n kt rast, kjo ngjashmri (midis Karps dhe Iliris) nuk pushon s
qeni aksidentale, sepse prcaktohet nga kushtet historike dhe kulturore t bots s
njmendsis (pra jasht ligjrimit poetik), t cilat mundsojn shndrrimin e
publikut nga imazh n pjesmarrs t drejtprdrejt t realitetit. Ather, sikurse
treguam m lart, me romanin Karpa m s pari Camaj krkon t dshmoj se
arsyeja e ekzistencs s ligjrimit poetik sht t demonstroj se imazhet mund t
299

Lirim SULKO
__________________________________________________________________________

prdoren duke treguar se nuk sht e domosdoshme ngjashmria midis tyre dhe
sendeve, n t kundrt ligjrimi poetik do t ishte parazit dhe i panevojshm.
Si pasoj e ktyre premisave q e kushtzojn ligjrimin poetik, ku prdorimi
i imazheve si prfaqsuese t sendeve sht i parealizueshm, sepse tregimi prej
kroniks Karpa i vet Karps (pra thn ndryshe shenjimi i imazhit prej vetvetes),
pr vet faktin q kronika funksionon n analogji me Karpn, sht shndrruar n
detyrimin pr t na treguar n mnyr praktike se ngjashmria e Karps (si imazh)
me ndonj vend konkret sht aksidentale, jo thelbsore dhe e pavrtetueshme.
Romani Karpa, i cili e paraqet prozn e tij si t shkruar disa her n
rrjedhn e kohs (nga kronisti anonim n vitet 1975-1980, Gjyshi e s fundi edhe
libri i shkruar nga Camaj). N pamje t par kronika (kronika nnkupton pasqyrimin
faktik dhe n mnyr kronologjike t asaj far ndodh) konsiderohet si nj zgjatim i
bots s Karps prmes imitimit apo mimesisit. (Dhe pikrisht ne qndrojm ktu
pr t shpjeguar kt marrdhnie simbioze midis kroniks dhe Karps). N
momentin kur Voni-Barnatari si imazh (objekt individual) i trilluar nprmjet
kroniks q shkruhet e rishkruhet vazhdimisht, prqaset me objektin individual t
Karps, Voni-Barnatarin, q sht nj individ q synon t martohet (pra, t
afirmohet) n shoqrin e Karps.
Ky individ, i cili synon t afirmohet, orientohet (si pasoj e ligjit absolut pr
t hyr - pr tu martuar - n Karp) t lexoj kronikn, me qllim q prpjekjen e tij
pr tu afirmuar (konvencionalisht pr tu martuar) ta orientoj brenda kufijve t
imazhit (Vonit - personazhit - si objekt universal). Afirmim q ekziston n
prjetueshmrin e Vonit t Karps, prmes pranvnies me imazhin e Vonit t
kroniks, imazh q ekziston prmes cilsive t veta karakteristike, t prfundoj me
varsin e objektit individual t bots s Karps nga objekti individual i bots s
kroniks. Dhe n fillim makiavelizmi rinor, m pas kmbngulja pr gjetjen e s
vrtets, martesa, kontributi e m n fund vdekja e personazhit t kroniks - Vonit,
bhen simbole t fuqis s imazhit (si objekt individual) t bots s trillimit letrar,
ndaj pafuqis s objektit individual t bots s Karps. Si t till, Camaj i identifikon
me njri-tjetrin, madje me t njjtin emr, se n fakt kjo sht e vrteta e tyre dhe n
thelb e vrteta e do rasti ku trupi trillues konfondon trupin real.
Si e till, e vrteta e identifikimit t Vonit t kroniks me Vonin e Karps m
shum se simbolike, prve se ironike, sht ontologjike, n lojn e trefishimit t
niveleve t ligjrimit, duke e paraqitur prozn si t shkruar dhe t rishkruar n
rrjedhn e viteve. Pra, heronjt jan zhvendosur t banojn n botn e veprs letrare
(pr shembull, Voni, Shkriba, Gjyshi, Ajka, Bora, Romancieri etj.) jan heronj prtej
egoizmit, hipokrizis, mizoris, imoralitetit q ndeshim n to, sepse jan t aft t
demonstrojn se sjellja e gjithsecilit prej tyre nuk sht e errsuar nga injoranca,
paracaktimi apo inercia, por sht nj sjellje pr motivet dhe pasojat e secils prej
tyre siguria sht absolute. Pr m tepr n romanin Karpa marrim nj sugjerim t
300

KARPA E CAMAJT, ROMAN POSTMODERN

__________________________________________________________________________

jashtzakonshm, ku secili personazh ekziston n botn e kroniks dhe n botn e

Karps (konvencionalisht n botn e trillimit dhe n botn e njmendsis):
- Si e ndien veten n tesha t lashta tradicionale? - E pyeti Barnatari.
- Si n teatr! Si nuk e kuptove se un los rolin e hejes sime, t atij t
kroniks.
(Karpa, f. 238)
Pra, secili prej tyre sht nj hero i vrtet n botn e Karps (simbolikisht - t
bots s njmendsis), megjithse siguria absolute mund t jet edhe trsisht
irracionale, gj q ia vshtirson Vonit njohjen e shoqris n t ciln po futet. Dhe
si e till shoqria e Karps sht postmoderne, ku n prputhje me kozmolgjin e
posmdernitetit irracionalizmi sht shndrruar n nj mnyr po aq t vlefshme sa
edhe racionalizmi pr t afirmuar individt. Rol t rndsishm n kt zhvendosje
ka pasur masivizimi i botve t trilluara, masivizim i cili e ka familjarizuar
shoqrin e njmendt t Karps ta barazoj heroiken me aksionin e njohjes s
vetvetes, duke shmangur sakrificn (kusht i s cils sht tejkalimi i vetvetes) dhe
duke u ofruar potencialisht t gjith pjestarve t shoqris mundsin pr t qen
heronj, madje heroik, secili brenda historis s tij personale. Kshtu, n mnyr
prfundimtare pr t gjith botn e Karps (nnkupto botn trilluese t romanit), e
cila modelohet mbi botn trilluese t koniks dhe kjo modelon vetveten mbi botn
trilluese t teatrit, t biblioteks, t mikrofilmave, pra nj bot virtuale, ku secili luan
rolin e hijes s vet, mbrritja e ksaj njohje absolute realizohet nga gjithsecili
(nnkupto publiku i bots s karps). Madje, edhe kur personazhet e tjer, si:
Katallani, Lejda etj., q nuk realizojn dot njohjen e vetes, Voni (konvencionalisht
lexuesit) dhe trupa n bllok e personazheve i kundrojn kta (pr shembull, Lejda Orkideja e egr) si heronj t prfshir brenda keqardhjes pr mosmbrritjen e
synimit pr t njohur veten.
Me synimin pr tu zhvendosur n nj nivel tjetr kuptimor (niveli i idyt q
sugjeron romani Karpa i referohemi historis s mendimit ku jan kodifikuar dy
terma t paanashkalueshm: induksioni dhe deduksioni;
- induksioni, i cili bn lidhjen midis aplikimit (rastit t veant) dhe ligjit
(pohimit t prgjithshm); ai sht koordinimi i rasteve t veanta q bjn t
mundshme mbrritjen e kuptimit. Karakteristike pr fuksionimin e poetiks s
letrsis t ashtuquajtur realiste (n fakt letrsis me induksion).
- deduksioni, i cili i jep prparsi ligjit (pohimit t prgjithshm) prkundrejt
rastit t veant; ai sht supozimi paraprak i nj kuptimi i cili vijon ekzistencn e
vet prmes rasteve t veanta. Karakteristike pr funksionimin e potiks s romanit
Karpa.

301

Lirim SULKO
__________________________________________________________________________

N romanin Karpa t Camajt triumfi apo dshtimi i personazheve nuk

prcaktohet nga vlera kozmologjike e kuptimeve dhe as nga luajaliteti i tyre ndaj
opinioneve dhe ligjeve mbizotruese n shoqri, si ndodh n letrsin me induksion
(realiste) n t ciln masa e vzhgimit q kalon n rrfim prcaktohet nga autori.
Personazhi, n letrsin e ashtuquajtur realiste, mbrrin tek aspekti i synuar i
kuptimit prmes induksionit me selektim, q n t vrtet sht iduksion me
selektim t orientuar (deduksion i fsheht) , sepse kto raste t vecanta sugjerohen
nga autori. Kshtu q, n mnyr t pavetdijshme aplikimi i induksionit me
selektim t orientuar prej autorit, i nnshtrohet trysnis kozmologjike dhe
psikologjike t shoqris, pra, luajaliteti i ktyre kuptimeve varet nga ligjet e
shoqris. Ose ky triumf apo dshtim i tyre ndodh n varsi t sinergjis s
rrethanave ku personazhet prfshihen, n kt rast masa e vzhgimit q kalon n
rrfim prcaktohet nga narratori. Personazhet mbrrijn tek aspekti imperativ i
kuptimit (pr t dominuar dhe pr t marr maksimumin) prmes induksionit me
selektim, q n t vrtet sht deduksion i fsheht, sepse kto raste t veanta
personazhit ia sugjeron vet rrfyesi q shtiret se indukton, por n fakt bn
deduksion t fsheht, Fshehje q sugjerimin e tij rrfyesi e shndrron n sugjestion
pr personazhin, i cili (bashk me t edhe lexuesi) ka iluzionin se sht vet ai
(personazhi) q po prcakton prmes indicieve numrueshmrin e rasteve t
veanta, q zhvendosen nga vzhgimi n rrfim. Dhe pikrisht przgjedhja e rasteve
t veanta prej personazhit nga kuptimi i sugjeruar prej rrfyesit, sht br duke
synuar shmangien e rrezikut t prgnjeshtrimit t ktij kuptimi. Analogjikisht me
epistemologjin e shkencave natyrore n periudhn e tyre para eksperimentale.
Pra, n ndryshim me letrsin e ashtuquajtur realiste, proza e romanit Karpa
bhet intriguese, sepse prfshin n relacionet midis formave t kuptimeve dhe
koncepteve, jo vetm kuptimet e tradhtis, poshtrimit, prbuzjes, burrris me t
cilat duhet t prballet personazhi (Voni-Barnatari), por edhe konceptet e rrfyesit
dhe personazhit, duke e ndrtuar relacionin midis formave t kuptimit n rend t
trefisht.
N vargun e par t kuptimeve t tradhtis, prbuzjes, poshtrimit dhe
burrris edhe rrfyesi edhe Voni - personazh dhe njkohsisht lexues i kroniks kan t njjtin standard dhe vlersim. Rrfyesi-hartuesi i kroniks (Kronisti anonim,
Gjyshi, Romancieri, t cilt jan hartuesit e kroniks n rrjedhn e viteve) gjat
gjith kohs bn deduksion pr t treguar se edhe ai vet, por edhe Voni si
personazh dhe lexues i rrfimit kan t njjtin prkushtim ndaj ktyre vlerave. Gjat
s njjts koh, Voni (si personazh dhe lexues njkohsisht) bn induksion me
selektim duke i marr si t mirqena ngjarjet e veanta t prfshira n kronik, por
n fakt ky induksion ssht tjetr vetm deduksion i fsheht, t cilin e pson jo
vetm personazhi,Voni, por edhe publiku (brenda veprs) apo lexuesi jasht veprs,
po prsri Voni. (Marrim bonus plus n romanin Karpa nga fakti q edhe
302

KARPA E CAMAJT, ROMAN POSTMODERN

__________________________________________________________________________

personazhi si publik brenda kroniks, edhe lexuesi jasht kroniks q n fakt sht i
njjti, Voni-Barnatari, sht n t njjtn pozit - nnkupto lexues dhe njkohsisht
personazh - si n letrsin me induksion, si kemi treguar kur kemi folur pr
organizmin formal t botve t letrsis me induksion: - personazhi dhe bashk me
t edhe lexuesi pandehin se bjn induksion duke psuar deduktimin e fsheht t
rrfyesit. Vetm se ky deduksion i fsheht tek Karpa ka vetm vler formale,
sepse zbulon vetveten se sht pikrisht hartuesi i kroniks, Gjyshi, Shkriba dhe
skuadra e personazheve brenda romanit q vendosin t tregojn se rrfimi sht
deduktiv dhe jo induktiv, e pr pasoj induksioni sht deduksion i fsheht.
Kshtu, me nj veprim t vetm secili prej tyre Kronisti, Gjyshi, Romancieri,
secili n rolin e rrfyesit, tregojn se jan tradhtart q e presin n bes Vonin n
prpjekjen e tij pr t hyr n Karp dhe njkohsisht tradhtart q e presin n bes
Vonin n rrfim. Duke treguar se induksioni sht deduksion, n fakt tregohet e
vrteta universale e t gjith rrfyesve: eprsia e tyre qndron tek prdorimi
ekskluziv i deduksionit, t cilin rrfimi narrativ e maskon si induksion (kjo sht
edhe eprsia e universale e t gjith tradhtarve dhe t pabesve, - t tr s bashku
prball Vonit t vetm: deduktojn duke u shtirur se induktonj. Pra shpallja e
deduksionit t hapur te romani Karpa demaskon deduksionin e fsheht q sht
forma mijvjeare e rrfimit dhe e pabesis (dhn n roman konvencionalisht
prmes prjetsis kohore n Karp).
N kt nivel kuptimor (t dyt t kuptimeve) q sugjeron Karpa tregohet se
deduksioni sht nj form superiore, superioritet i cili, nse maskohet (pra, nuk
tregohet se sht pasoj e forms, por pretendohet se sht pasoj e prmbajtjes),
sht i dnueshm, sepse falsifikon vlern e vrtet t palve n marrveshje duke
legjitimuar favore t pamerituara. Pikrisht n pjesn e fundit t romanit (Kuadrati i
dyt - Paknaqsia e njerzve me dy faqe) hiqet dor nga kto favore duke
dramatizuar mbizotrimin historik t deduksionit t fsheht tek letrsia e
ashtuquajtur realiste -letrsia me induksion.
Edhe njher, pra, dramaciteti i ksaj dorheqjeje nga ana e rrfyesit,
(megjithse, si do ta shohim m pas n nivelin e tret t kuptimeve shfaqet e
kamufluar pr vet natyrn e rrfimit t rrfimit q karakterizon romanin Karpa),
sepse rrfyesi, duke qen m i armatosur se personazhi dhe lexuesi, heq dor nga
prdorimi i ksaj arme (deduksioni i fsheht), duke pranuar se prdorimi i saj
prdoret pr nj kauz t gabuar (e gabuar pr faktin q edhe pr hartuesit e
kroniks: kronisti anonim, Shkriba, kryeplaku, edhe pr Vonin: personazh i kroniks
dhe lexues i saj, tradhtia dhe pabesia jan t papranueshme).

303

Lirim SULKO
__________________________________________________________________________

Bibliografi
1. Aristoteli, (2004). Poetika, Prktheu, Hajri Zotomadhi, Uegen, Tiran.
2. Camaj, Martin (2005). Karpa, Camaj-Pipa, Shkodr.
3. Jefferson Ann, Robey David (2004). Teoria letrare moderne. Kapitujt pr
formalizmin, strukturalizmin,dekonstruktivizmin, Prktheu Floresha Dado.
Albas, Tiran.
4. Sosyr de, Ferdinand (2003). Kurs i gjuhsis s prgjithshme, Tiran.
5. Hasan, Ihab (...). What as Postmdernist? Postmodernist/Postmodernity,
The Equivocal Autobiography of an Age, Brief History of Term,
Conceptual Difficulties, Postmodernism as Interpretive Category,
Postmodernism and pragmatism, Beyond Postmodernism: An
Inconclusion.
6. Frojd, Zigmund (1999). Mbi letrsin dhe artin. Fan Noli. Tiran.

304

Eljon DOE
ASPEKTE NARRATIVE N PROZN E SHKURTR T MIGJENIT
I
Diegjeza migjeniane
(Fragmentarizmi diegjetik)
(i) lodhun, dhe ma i pakenaqun trumcaku me fat, qendron mbi deg.1
Kshtu nis skica Kanga e trumcakut, e cila, me gjas, mund t jet edhe
krijimi i fundit i Migjenit, me nj tripiksh q i paraprin frazs. Si pr pr t
shpjeguar q kjo mnyr e fillimit t nj rrfimi nuk ka t bj me ndonj intenc
autoriale, botuesi ka shnuar: Faqja e par e dorshkrimit ka humbur.2
N nj kuptim, shumics s prozave t shkurtra t Migjenit, u mungojn si
faqet e para po ashtu si edhe faqet e fundit!
Nuk hyn n interesat e ktij punimi q t nisim nj sprov me natyr
filologjike nse ky shnim i S.Luarasit sht i mirqen, nse ka pasur apo jo edhe
nj faqe t par t ksaj skice e cila mund t ket humbur.
M shum le t na shrbej ky rast si nj pretekst pr t na dhn mundsin
q t shnojm dy fjal lidhur me at q do ta quanim me nj sintagm ndoshta pak
pretencioze si diegjeza migjeniane.
Kjo do t thot se rrfimi nis n nj pik t historis s rrfyer, kur kjo e
fundit tashm ka nisur n nj ast t s shkuars dhe narratori i cili shpesh n mos
gjithnj sht nj narrator omnishent, pra i gjithdijshm, i cili e di se ka ndodhur
n t shkuarn dhe q e di se do t ndodh n t ardhmen, refuzon sistematikisht q
ti rrfej kto dy skaje t historis t cilat i njeh mjaft mir, duke mbetur vetm n
rrfimin e s tashmes.
Kjo gjithdije e tij (narratorit) dshmohet me faktin se, si pr t treguar q ai
e di t gjith historin madje mjaft mir, shpesh ai bn disa kalime mjaft t shpejta
analeptike madje edhe proleptike sidomos n frazat e fundit t skicave.
1

Migjeni, Vepra, mbledhur dhe redaktuar nga Sknder Luarasi, shtypur n Gorenjski Tisk,
Slloveni 2002, faqe 167.
2
Migjeni, vep. cit., faqe 195.

305

Eljon DOE
__________________________________________________________________________

Diegjeza migjeniane, ksisoj, do t kishte kt pamje:

-----------------[

]---------------

hist.e elipsuar ----------------- hist.e rrfyer -------------------- hist. e elipsuar

Rezulton se, n prgjithsi, proza e shkurtr e Migjenit, karakterizohet nga

neutralizmi i nj ose m shum se nj faze:
(a) bashkprani e FI-Zh-Fu: veprimi paraqitet n trsin e tij, pa mungesn
e ndonj faze;
(b) fshirje ose neutralizim: faza kryesore = 0. Mund t kemi fshirje t Fi /
Zh / Fu ose t m shum se nj faze( -fazat e fshira);
(c) fokalizim: emfatizim i nj ose m shum fazave 3
Shohim se nga t tri rastet e msiprme, te Migjeni gjejm elipsim t nj ose
m shum fazave (rasti b).
Ndrsa lidhur me at q Sefedin Fetiu e quan si gjendje e vazhdueshme4, jemi
t mendimit se ky efekt stilistikisht realizohet n t gjitha rastet prmes prdorimit t
foljeve n kohn e tashme, por e tashmja e Migjenit edhe gramatikisht sht e
veant pr shkak se ajo prforcon iden jo vetm se veprimi sht duke ndodhur n
astin e ligjrimit, por se sht nj e tashme e vazhduar, gati cirkulare, e cila sikur
do t thot se kjo ngjarje e cila sht duke u rrfyer n t tashmen, ndodh, m sakt
prsritet, vazhdimisht e pafundsisht n t njjtn mnyr.
Pr ti shtuar nj argument plus ides s ksaj gjendjeje t vazhdueshme,
ather le t prmendim edhe nj element tekstor madje epitekstor: Migjeni skicat e
veta i quan refrene t qytetit!
II
Fragmentarizmi narrativ
Sipas nj gjykimi matematik, t massh do t thot, n t vrtet, t krahasoh
nj njsi t dhn me nj etalon standard. Sa her japim nj vlersim, n nnvetdijen

DIBRA, Klodeta. Varfi Nonda, Gjuhsi teksti (Maket), faqe 85.

4 Fetiu, Sefedin, Vepra e Migjenit dhe kritika e saj, Prishtin 1984: sht e vrteta,
shumica e ktyre prozave shihet se nuk kan as fillim as mbarim, por ato pasqyrojn,
shprehin, prezantojn nj gjendje t vazhdueshme

306

ASPEKTE NARRATIVE N PROZN E SHKURTR T MIGJENIT

__________________________________________________________________________

ton, kemi gjithmon parasysh nj etalon t cilin e marrim si metr pr t gjykuar

mbi gjrat.
Duke folur pr tragjedin dhe duke e konsideruar si nj imitim i nj veprimi
t rndsishm e t prkryer, q ka nj madhsi t caktuar[...] 5, Aristoteli
shprehet edhe se nj gj mund t jet e tr dhe t mos ket asnj madhsi.
Na vlen ky qndrim pr t argumentuar nj form t veant t rrfimit q
propozon Migjeni, pra nj gj, n kt rast nj rrfim, nuk ka mas pr tu quajtur si
i plot, mirpo po vet Aristoteli me pohimin se nj kjo e tr duhet t ket fillimmes dhe fund, duket se na e koklavit pak shtjen.
N rastin e prozs s Migjenit, veanrisht asaj t shkurtr, ky rregull jo
vetm q nuk respektohet, por madje thyhet n mnyr aq sistematike saq
pashmangshmrisht t krijon prshtypjen se ky procedim smund vese t jen nj
qllimshmri autoriale duke na dhn nj shkas t fort tekstor pr t pretenduar t
flasim tashm pr nj poetik t prozs s Migjenit, po t donim t shpreheshim n
terma t Todorovit.
Ky lloj procedimi bn at q e shkuptimson skemn e fabuls s plot
aristotelike6 duke e krijuar plotsin n paplotsi.
Kjo form e ndrtimit t historis s rrfyer si dika e pjesshme e nj t tre
hipotetike, e asaj q mund t ishte apo q mund t rrfehej, krijon edhe nj lloj t
veant rrfimi i cili nuk karakterizohet nga transparenca, porse prej mjegullimit.
N astin kur themi se n pikpamje t narracionit proza e e Migjenit dhe aq
m shum fragmentare athr n raport me k dhe cfar sht e shkurtr dhe
fragmentare?
Por, si mund t flasim pr paplotshmri kur n nj koh nuk ka kritere t
sakta pr plotshmrin? Sa duhet t jet vepra q t quhet e plot?
N rastin ne Migjenit, jemi n kushtet kur rrfimi as nuk e nis dhe as nuk e
mbyll historin e rrfyer. Narratori mbrrin aty n nj pik kur gjithcka ka nisur
tashm dhe largohet para se historia t mbyllet t paktn sipas mbylljeve n rrfimin
klasik kur n mnyr kanonike, pak a shum, funksionon kjo skem narrative:
prezantimi i heroit dhe i aktantve, pastaj intriga, peripecit e heroit, pika kulmore
dhe mandej zgjidhja.

Aristoteli, Poetika Uegen Tiran 2004, faqe 22.

Aristoteli. Poetika, prktheu H. Zotomadhi, Ueugen, Tiran 2004, faqe 27: Quhet e
tr ajo gj q ka fillim, mes dhe mbarim. Fillim quhet ajo q nuk vjen pas ndonj gjje
tjetr, kurse pas saj kjo sht e natyrshme ndodhen ose lindin gjra t tjera. Prkundrazi,
mbarimi sht ajo q vjen prej natyre pas nj gjje tjetr, si pasoj e nevojshme, ose sipas
rendit t ngjarjeve, pa patur pas asnj gj tjetr. Mesi sht ajo q ka gjra t tjera edhe
prpara, edhe pas. Fabulat, pra, q t jen t thurura mir, as nuk duhet t nisin, as t
mbarojn ku mundin, po t rregullohen sipas formave q tham m sipr.
6

307

Eljon DOE
__________________________________________________________________________

Skem kjo q nuk zbatohet aspak n skicat e shkurtra t Migjenit.

Lidhur me karakterin fragmentar apo eliptik t nj vepre U. Eco shprehet se:
Nj histori mund t jet pak a shum e shpejt, ose pak a shum eliptike
(mungesore), por elipticiteti i saj duhet t prcaktohet n raport me tipin e lexuesit
t cilit i drejtohet.7
N kt pik, dalim rrjedhimisht tek ideja e nj lexuesi cili bhet pjes aktive
n pikpamje t plotsimit t pjess s elipsuar.
III
Oseose
(Estetika e ekuivokut)
N rastin e autorit q kemi marr n shqyrtim, ose-ose nuk sht aspak loj
fjalsh, porse parimi i nj lloj forme t shkruari ku kuptimi nuk sht m i
tejdukshm8 si mund ndodhte me artin klasik, dhe se kjo tejdukshmri nuk prbn
tashm medoemos njkusht t domosdoshm n mnyr q kodi mes autorit dhe
lexuesit t jet lehtsisht i zbrthyeshm teksti t funksionoj brenda skems s
komunikimit.
Prkundrazi strategjia tekstuale tek Migjeni sht e prkundrt: jo tia
qartsoj lexuesit sa m shum subjektin apo historin e rrfyer e sidomos mbylljen
e saj, por ta lr at n nj mndyshje t vazhdueshme sesi do ti shkonte vall filli
historis nse narratori do t vazhdonte ta rrfente m tej.
Pra, fakti q ekzistojn (me bollk duhet thn) mbyllje me fraza trsisht t
pandriuara...kjo tregon se narratori migjenian zgjedh n mnyr t qllimt t
luaj nj lloj gjegjze narrative me lexuesin duke i treguar nj pjes t asaj q ngjet
dhe mandej duke e ln n nj mdyshje t prhershme se si i vete filli p.sh. Lukes
pasi mendet, a e puthi vrtet cubi Dilen, apo kjo ishte thjesht nj dshir e saj
(kujtojm se ajo ishte plot 17-vjee!), a i shkon pas vrtet cubit apo thjesht sht n
delir, a gjendet vall ajo (Dilja), bhet me topat q mbijn n t korrunat, si shkon
filli i Zenelit pasi merr dftesn, po tollumbat e Lulit a do e han vrtet msuesin
dhe rasti m emblematik: bn vall Kola pasi ka vrojtuar me vmendje vrimen
inetresante ndr drrasa e shtpis s vet etj?
T gjitha kto pikpyetje vijn si rrjedhoj e mbylljeve t befta t rrfimit
pikrisht kur frazat finale t rrfimit bhen mjaft ngacmuese dhe n mnyr krejt
7

Eco, Umberto, Struktura e papranishme, Fryma, faqe 13.

Barthes, Roland, Aventura semiologjike, prktheu Rexhep Ismajli, Dukagjini Pej, 2008
faqe 70: Arti klasik nuk mund t ndjehej si ligjrim, ai ishte ligjrim, prkatsisht
tejdukshmri, qarkullim pa mbetje, bashkpunim ideal i fryms universale dhe i shenjs
zbukuruese pa dendsi dhe pa prgjegjsi [...].
8

308

ASPEKTE NARRATIVE N PROZN E SHKURTR T MIGJENIT

__________________________________________________________________________

logjike nxisin kureshtjen dhe fantazin e lexuesit, por kur e gjith kjo ndodh...rrfimi
ka mbaruar dhe historia sht ndrprer.
Kjo teknik, e prdorur n mnyr kaq t prpunuar qysh n vitet 30, pr
stadin e zhvillimit t letrsis shqipe duket t jet le ta quajm po t duam
moderniste, por m e rndsishm sht q si form e t brit art ka vler, sepse
propozon nj mnyr t lexuari jasht transparencs narrative q karakterizon
rrfimin prgjithsisht realist duke prshkuar nj trajektore t prkundrt jo drejt
qartsimit t historis, por drejt mjegullimit t saj.
N fakt, pavarsisht se vetm tre skica e msiprme mbajn nntitujt
alternativ dhe dilema9, estetika ose-ose shtrihet prgjat gjith prozs s shkurtr t
Migjenit, n kuptimin q edhe pse nuk e ka t shprehur n mnyr t hapur, lexuesi
n asnj rast nuk sqarohet deri n fund prsa i prket vazhdimit t historis s
rrfyer, duke e ln at n nj mdyshje t prhershme.
Ja disa nga sentencat mbyllse (n t vrtet, hapse) t disa prej skicave:
Malsorja rri pezull. Mendohet. Shikon diellin - Ia pash hajrin! thot, dhe
i shkon mbrapa blesit. E ai njeri q'aty , ai qe tash po ec prpara saj, peshon
shum rand n kujtesn e malsores, e cila kuqet e kuqet e skuqet nga
turpi.
A do qymyr zotni?
ka po ban, Hyll? Po xen miza-a?
Asgja...Ve po mendoj se sa kot po jetojm, - u prgjigj Hylli si gjithmon.
N sezonn e mizave
Kur erdh muzgu i mbramjes npr livadhe dhe npr shkambijt,
ndigjoheshin thirrjet plot idhnim dhe dhembje:
Dilooo!Dilooo!Dilooo!
Puthja e Cubit
Uli prap kryet dhe shikimin prap e mbrtheu prtok, n nj vrim ndr
drras
[...]

Bhet fjal pr skicat Sokrat i vuejtun- apo derr i knaqun? Tragjedi apo komedi? Ose...ose...

309

Eljon DOE
__________________________________________________________________________

-Lili asht shum i smund, - i tha e shoqja. Por ai vazhdoj t shikoj

prtok vrimn ndr drrasa. Ishte nj vrim shum interesante.10
Bukn e prditshme falna sot
***
N prfundim mund t themi se nj nga rreziqet dhe shpesh edhe nj ndr
kritikat apo edhe paragjykimet q shoqron vazhdimisht analizat tekstore dhe
sidomos ato q operojn prmes qasjeve strukturaliste dhe semiotike sht frika se
mos letrsia shihet n mnyr t mbyllur vetm si objekt i ftoht analizash formale,
por pa mbrritur n prgjithsime, apo thn ndryshe n deprtimin e atij q
tradicionalisht sht quajtur si mesazhi i veprs.
N prpjekje pr ta kaprcyer kt paragjykim do t mund t shpreheshim sa
m posht:
[...]n koht borgjeze (prkatsisht klasike e romantike), forma nuk mund t
ishte e prcoptuar pasi q vetdija nuk ishte e till; dhe se prkundrazi, q
nga momenti kur shkrimtari pushoi s qeni nj dshmi e universales pr tu
br vetdije fatkeqe (rreth vitit 1850), veprimi i tij i par qe zgjidhja e
angazhimit t forms s vet, qoft duke pranuar, qoft duke refuzuar
shkrimin e s kaluars s vet. 11
Pak ironike, q pr t mbrritur n prgjithsimin edhe zbrthimin e atij q
po e quajm si mesazhin estetik t aspekteve t narracionit t Migjenit, cituar sa m
sipr, na erdhi si ndihm pikrisht prej nj strukruralisti si R.Barthes-i!

Bibliografi
1.
2.
3.
4.

10

Aristoteli, (2004). Poetika Uegen, prktheu H. Zotomadhi, Tiran.

Fetiu, Sefedin (1984). Vepra e Migjenit dhe kritika e saj, Prishtin.
Dibra, Klodeta & Varfi, Nonda (...). Gjuhsi teksti (Maket).
Migjeni, (2002). Vepra, mbledhur dhe redaktuar nga Sknder Luarasi,
shtypur n Gorenjski Tisk, Slloveni.

Migjeni, vep. cit. faqe 182.

Barthes, Roland, Aventura semiologjike, prktheu Rexhep Ismajli, Dukagjini Pej 2008,
faqe 70.
11

310

ASPEKTE NARRATIVE N PROZN E SHKURTR T MIGJENIT

__________________________________________________________________________

5. Barthes, Roland (2008). Aventura semiologjike, prktheu Rexhep Ismajli,

Dukagjini Pej.
6. Todorov, Tzvetan (2000). Poetika e prozs, prktheu GJ. Kola, A. Papleka,
Panteon-Sh.L, Tiran.
7. Eco, Umberto (...). Struktura e papranishme, Fryma.

311

Eljon DOE
__________________________________________________________________________

312

Xhemajl AVDYLI
INTRODUKTAT E NOLIT
Fan S. Noli, njohs i shum gjuhve dhe kulturave, njihte thell kulturn
kombtare dhe at botrore. Kultura e gjer e tij ia mundsoi q me lehtsi t
zgjedh dhe prkthej, apo shqiproj vepra t shquara t shkrimtarve t mdhenj
botror q jo vetm e pasuronin kulturn shqiptare, por edhe u bnin indirekt
jehon shum problemeve aktuale t realitetit shqiptar t kohs. Punn e prkthyesit
Noli e filloi si vazhdues i tradits q kishte krijuar Kristoforidhi, duke prkthyer disa
libra t shrbess pr nevojat e kishs shqiptare, q posa ishte themeluar. M pas ai
prktheu disa krijime nga Molieri e Stendali dhe me von i hyri puns pr
prkthimin e kryeveprave botrore, si jan: tragjedit e Shekspirit, dramat e Ibsenit;
Rubairat e Omar Khajamit, Don Kishoti i Mans i Servantesit. Pastaj, romanin
Kasolla nga Blasko Ibanjezi, noveln Vanina Vanini dhe disa poezi t Viktor
Hygos, si dhe poezit Korbin, dhe Anabel Li t Edgar Alen Pos.
Pothuajse t gjitha kto vepra Noli i pajisi edhe me parathnie, t quajtura
nga vet autori "introdukta", ku ai dha gjykime kritike, estetike e filozofike pr
to. Introduktat e tij jan paratekste q insistojn n leximin analogjik t veprave
t prkthyera. Ato tekste kan pretendimin ta orientojn lexuesin shqiptar nga
idet, gjithnj duke i interpretuar tekstet e kryeveprave botrore n lidhje me
kontekstet shqiptare. Paratekstet e tij kan funksion sociologjik, sepse theksojn
tri elementet baz t pozitivizmit: biografizmin, psikologjizmin dhe
historicizmin, natyrisht me nj theks t veant t receptimi i veprs nga lexuesi.
N introduktat e tij, Noli pasi jep nj informacion t prgjithshm rreth
autorit t veprs s shqipruar dhe vet veprs, ai futet, si e thot n disa rast e,
n subjektin e that t prmbajtjes s veprs. N kt subjekt Noli, prve se
shpalos ngjarjet dhe karakteret e veprave, v n kohn reale kto paraqitje e
personazhe duke i ndrlidhur gjithsesi me idet e tij politike, fetare e morale. Ai
mundohet t paraqes se ' sht e mira dhe e keqja a n kontekstin moral, kush
prfaqson lirimtarin e kush pushtuesin n idet politike, si dhe kush sht Zoti
e kush djalli, n aspektin fetar.
Noli kishte njohuri dhe dashuri t madhe pr veprn e Shekspirit, sidomos pr
tragjedit e tij, disa prej t cilave edhe i shqiproi. Tragjedia Othello ishte
przgjedhja e par pr shqiprim nga Noli, s cils ia bashkngjiti edhe nj
introdukt. Pas informacioneve pr autorin dhe historikun e veprs, Noli e fillon
elaborimin e subjektit t tragjedis. N fakt, kjo parathnie sht kryesisht
313

Xhemajl AVDYLI
__________________________________________________________________________

prshkruese e karaktereve dhe situatave t veprs, duke u vrejtur gjithmon

lidhja e ideve t Nolit me kontekstin aktual shqiptar dhe at personal politik. Pra,
tek introdukta pr Othellon, Noli me prfoljen e prmbajtjes dhe me disa
grimca psikanalitike, moralizon t mirn e karakterit t Othellos dhe t
Desdemons, si dhe prshkruan deri n detaje karakterin dinak t Jagos. Duke
krahasuar kshtu karaktere pozitive me ligsin e Jagos, ai bn thirrje pr luft
kundr s keqes. Kt ai e lidh me realitetin shqiptar, duke i shprehur edhe idet
e tij politike. Po ashtu, n kt tekst, Noli ngre edhe shtjen e identitetit
personal e kombtar.
Introdukta e Nolit pr tragjedin m t famshme dhe m t prfolur t
Shekspirit, Hamleti, sht nj tekst q luan me dilemn, duke u munduar ta
arsyetoj dhe ta zgjidh at. Prve prshkrimeve t historis s tragjedis dhe
subjektit t karaktereve dhe ngjarjeve, n kt tekst, Noli del me ide origjinale,
duke kundrshtuar kshtu edhe Gten e mendje tjera t njohura botrore, sa i
prket dilems hamletiane. Ai e arsyeton vonesn e vrasjes s xhaxhait, duke
pohuar dhe mohuar n t njjtn koh besimet n bestytni, duke futur srish n
loj trthorazi ndikimin e mendjes s djallit dhe duke u munduar q n do
mnyr kryepersonazhi t jap mesazhe pozitive dhe moralizuese, duke u
munduar q ai mos t mbetet n dilem n zgjedhjen e tij. Heroi i Nolit, duhej
dhe kishte br t pamundurn t mundur. Gjithashtu, Noli mbron aktin e
gjakmarrjes, akt ky i mirnjohur edhe n realitetin shqiptar. Dhe si do here, ai
bn thirrje, lshon kushtrim politik pr luftimin e s keqes dhe triumfin e s
drejts.
Ndrsa, q n fjalt e para t introdukts s Nolit pr tragjedin "Jul
Qesari", ai bn thirrje ideologjike pr luftn kundr monarkis, kundr diktatorit.
Noli ktu prligj vrasjen e Cezarit n emr t demokracis, duke shpallur heronj
Brutin dhe Kasin, t cilt u vetvran m von. Ai thot se Jul Cezari nuk sht
asgj m shum se nj dramatizim i "Jets paralele" t Plutarkut, mirpo nj
dramatizim i prkryer. M pastaj, Noli luan me karakteret dhe gjendjen mendore
t Cezarit, por fut ktu edhe at t Napoleonit, duke i quajtur ata tiran. Ndrsa,
Bruti e Kasi, vrassit e Cezarit, nuk jan t kqij, por ata jan, sipas Nolit,
liberator, shkoll politike t sistemeve revolucionare pr rrzimin e regjimit me
fardo mjeti, pa mshir e brejtje t moralit.
Kjo qasje e Nolit ndaj veprs Jul Qezari sht pothuaj e njjt edhe n
introduktn e tij pr Don Kishotin e Servantesit. Kto introdukta mund t'i
cilsojm kryekput ideologji t tij politike. N vazhdim ktu Noli paraqet
programin e tij politik, duke dhn zgjidhjet e mundshme pr realizimin e tij. Kto
tekste lexohen duke u shkrir n nj t vetme ngjashmrit e rrethans s veprave
me rrethann socio-politike n Shqipri.

314

INTRODUKTAT E NOLIT
__________________________________________________________________________

Ndrsa, tragjedin Makbethi, e cilson si veprn me horizont t ngusht,

por m gjm t madhe, duke e cilsuar at si tragjedin m t tmerrshme t
Shekspirit. Gjithashtu, si vazhdimsi Noli i ndrlidh idet e veta revolucionare
me prshkrimin e karaktereve dhe situatave t ksaj tragjedie. Jan t
vazhdueshme thirrjet e Nolit pr luft kundr tiranis, dhe edhe pse proklamohet
si demokrat, n t vrtet idet, qasjet politike dhe thirrja pr kryengritje jan me
baz t fort sociale. Noli i ndan kto ide n tri pjes, s pari duke pasqyruar
historin dhe gjendjen aktuale, pr t vazhduar me kritika t ashpra t sistemit
monarkist, dhe e treta lufta kundr ambicieve pr t'i shrbyer krimit institucional,
sidomos nga predikuesit fetar.
Nj introdukt interesante sht edhe ajo pr Rubairat, ku Noli edhe pse
mundohet t tregohet modest n. prkthim, prap shfaq nj dije shum t madhe
n lexim. Ai analizon religjionin, misticizmin, shkencn dhe artin e Khajamit me
nj interpretim q v n qendr informacionin, ndrsa n margjina metodn. Noli
monton Khajamin, por shfaq merakun pr mosprkthim t poezive nga origjinali,
t cilin e kishte konsultuar, por me ndihmn e fjalorit. Prandaj, n fund, fajin pr
lshimet n prkthim ia hedh lexuesve shqiptar, t cilt e ngutn ta botojn librin
para se ta zotronte persishten me rrnj.
Kritika e Nolit sht kritik paratekstuale, ajo u prin teksteve, si dhe
lexuesve shqiptar pr t hyr n tekstin e huaj artistik dhe pr t ndrhyr n
kontekstin ton socio-politik. Introduktat jan udhzime q prkthyesi ia bn
lexuesit jo aq pr t lexuar veprn, sa pr ta mobilizuar at t reagoj ndaj
realitetit aktual shqiptar. Kshtu, Noli kto tekste kritike i v n funksion t
ideve dhe t organizimeve shoqrore, ose m sakt n funksion t ideve
revolucionare. Pothuaj secili tekst i tij lexohet si thirrje pr kryengritje n
rrnimin e skemave aktuale politike.
Pr fund, introduktat e Nolit tashm jan kritik e tejkaluar dhe i prkasin
shkalls s par t zhvillimit t kritiks shqiptare, mirpo rndsia e tyre sht se
jan modeli m reprezentativ i kritiks q aktualizon e shqiptarizon idet e veprave
botrore. Prandaj, edhe termi shqiprim, q Noli e prdorte pr t'i prkufizuar
prkthimet e veta, nuk sht thjesht sjellje e nj teksti nga nj gjuh e huaj n gjuhn
shqipe, por sjellje e ideve t huaja n realitetin politik shqiptar.

315

Xhemajl AVDYLI
__________________________________________________________________________

316

Flamur MALOKU

BREZI I RI DHE STUDIMET LETRARE N KOSOV

I. Kah nj hyrje e mundshme
Mendimi kritik mbi letrsin, i krijuar n dekadn e fundit nga brezi i ri i
studiuesve n Kosov, shnjon dialogun e liruar me letrsin, duke rikthyer prher
argumentimin dhe vetdijen kah teksti letrar. Ky mendim e ky dialog ka el rrug
pr nj prcaktim t vet metods krkuese, formave dhe ideve t aplikuara, gj q
ka rezultuar me prurje t reja n mendimin pr letrsin. Dihet se aty ku leximet
personale bhen veanti jete, dialogu me letrsin do ta rrafshoj prher ideologjin
e strkequr ditore pr ta krijuar individualitetin e studiuesit, si mendim e konceptim
filozofik e teorik. Ky prcaktim i prgjithshm padyshim ka fuqizuar krkimin e
interkomunikimit me letrsin. Par n kt teh diskurset kritike t brezit t ri, duke
filluar nga Gzim Aliu, Agron Y. Gashi, Ag Apolloni, Vjollca Dibra, Berat Dakaj,
Alban Mehmetaj, Donika Dabishevci etj. rrin larg leximeve ideologjike, skemave,
q n nyj teorike me tekstin, shfaqin shenjat e hapura, duke dhn mendimin e
hapur, doher t nisur nga dija n plqim t gjuhs s matur kritike mbi letrsin.
Nj maturi e gjuhs kritike nga ky brez vrehet nga dija dhe teorit/metodat e fituara
nga shkollat, tashm t aplikuara prball teksteve.
Studimet e diskutuara nga brezi i ri pr autort dhe veprat shtresohen npr
nivele t mbingarkuara t statuseve t ndryshme t shkrimit, jo n plqim e krkim
t trupit shkrues. Dilemat teorike mbi statuset e shkrimit/fiksionit e shembin trupin
shkrues, sepse synimet prqendrohen n shenjat e tekstit pr rezultat metode, nga
pozicioni i krkimit n pozicionim t argumentimit/diskutimit, q teksti letrar
artikulon brenda vetes. Veprat e diskutuara bhen krkim polisemik, si dialog i
prhershm empirik, pa ngarkes, si kod komunikimi, si shije personale me tekstin.
II. Autor dhe vepra
a) Karakterizime
Gzim Aliu sht krkues i prozs s Kadares, Diskurset e ideve n prozn e
Kadares (2007). Me t ai tashm e shnjon autorin e zgjedhur pr studim, duke
hapur para vetes variantet e shumta t leximeve. Variantet e shumta t leximeve i
japin variantet e ideve/temave, q jan njhersh krkime t Aliut. Kadareja
317

Flamur MALOKU
__________________________________________________________________________

interpretohet e krkohet n shumsin e ideve, nga argumenti teorik n krkim t

strukturave si empiri e leximeve dialogjike. Aliu rri afr prozs s Kadares pr ta
hetuar diskursin/fiksionin, ideologjin e tekstit. Duke qen kjo afrimet, venerimet e
tij shtoheshin n rrug t mtejme, pr t mbetur doher i lidhur shpirtrisht me
brendin totale t prozs, kah leximet e dashura implicite. Proza e Kadares lexohet
si ide s bashku me temat, q krkohen prtej nj konteksti, prtej nj empirie t
trupit shkrues. Krkimi prtej do konteksti pragmatik edhe kohor ka br q
studimi i Aliut mbi prozn e Kadares ti asimiloj keqkuptimet e shumta t
studimeve ditore n letrsin shqipe.
Agron Y. Gashi i krkon modelet e shkrimeve autobiografike n letrsin
shqipe. Autobiografia shihet se sht zhanr i dashur pr Gashin, bashk me
modelet, autort e przgjedhur. Gashi n librin Autopoetika (2009), q njhersh
sht vepr kapitale, i rri besnik metods strukturale si shtrim mendimi e ilustrim pr
analiz. Prmes aplikimit t teoris strukturaliste, zhanreve e llojeve t shkrimit,
Gashi arrin ti diferencoj veantit e modeleve autobiografike. (De Rada, Konica,
Noli e Pllumi), przgjidhen si shenja t krkuara pr modelin. Duke analizuar
autort, shkrimet autobiografike, studimi orientohet kah natyra e teoris, prher me
statusin e meta-komunikimit, t autopoetiks, si analeps e madhe, tash n nivel
edhe figure. Pra, studimi bhet teori e poetiks pr shkrimin e autobiografis.
Ag Apolloni sht i njohur n studimet letrare shqipe me krkimet e tij t
thella mbi poetikn e postmodernizmit, Parabola postmoderne (2010). Apolloni
fillon diskutimet teorike mbi poetikn postmoderne, duke sjell n vmendje
filozof e teoricien t ndryshm perndimor, t cilt jan marr me problemin e
fenomenin e postmodernizmit n letrsi e m gjer. Apolloni komunikon mir me
literaturn perndimore, karshi fenomenit, duke krkuar prher shenjn
postmoderne /autorin pr aplikim n letrsin shqipe. Autori i krkuar n letrat
shqipe sht Rexhep Qosja, proza e t cilit jep shenjn e par postmoderne n
letrsin shqipe, ka i kishte munguar prozs shqipe deri n vitet 70-ta.
Proza e Rexhep Qosjes, nga Apolloni lexohet n trsi e interpretohet n
trsi q nga romani i par Vdekja m vjen prej syve t till, (1974) e deri te
romani Bijt e askujt (2010), gjithnj duke e argumentuar shenjn e
postmodernizmit n romanet e Qosjes. Nga dija pr tekstin, Apolloni ndalet s
interpretuari edhe n rrjete t teksteve si dialogim i prbashkt t teksteve, pra
romanet e Qosjes i lexon t veant e bashk, pr ta krijuar mendimin. Apolloni e
plqen retorikn pr analiza t tekstit. Aty ku argumenton teorin e tekstit/retorikn
e tekstit, fillon poetika. Nga dija poetike, krijohet mendimi e teorizimi poetik i
prgjithshm pr prozn e Qosjes si dialogim. Tashm romanet e Rexhep Qosjes
kan t prbashkt poetikn postmoderne dhe figurn e parabols, ku secili nga
kta katr romane sht i dallueshm n historin e letrsis shqipe, dallimi sht i
dukshm, tash i argumentuar nga Apolloni n seciln shenj leximi.
318

BREZI I RI DHE STUDIMET LETRARE N KOSOV

__________________________________________________________________________

Vjollca Dibra shkruan pr prozn e Anton Pashkut, pr t mos e shpallur

asnjher metodn e studimit n librin Mozaiku i jets model i artit (2009). Dibra
interpreton lirshm duke e lexuar diskursin figurativ t tregimeve t Pashkut. E
lexon figurn e rrfimeve si figur esenciale t tregimeve, si univers jete. Figura e
leximit zhvillohet n plan t hapsirs fiksionale, gjithnj si shtrirje mendimi.
Empiria e gjat me tregimet e Pashkut e bjn Dibrn t veant, karshi gjith asaj
ka sht shkruar deri m sot n studimet letrare pr Pashkun. Dibra mbetet nj
lexuese e holl e Pashkut.
Alban Mehmetaj rikthehet kah tradita e shkrimtarve si dashamire e madhe
e tradits. Teksti i De Rads Parimet e estetiks (1861) bhet objekt synimi pr ti
hetuar konceptet filozofike t estetiks q De Rada kishte pr artin n periudhn e
romantizmit. Albana, ndryshe nga Vjollca Dibra, e shpall metodn e studimit.
Metoda strukturaliste e aplikuar nga Mehmetaj n veprn De Rada estet (2010)
nnvizon semantikn, gjithnj e shnjuar nga filozofia estetike e gjykimit. Njohja
estetike mbi artin e krkon n parim njeriun q jeton shpirtrisht me artin. Alban
Mehmetaj e shnjon nj gj t till si krkuese karshi Artit/Estetiks.
III. Kah nj dalje e mundshme
Brezi i ri i studiuesve n Kosov n dekadn e fundit gjenden para letrsis,
para veprave t sprovuara empirikisht thell. Sprovimet e thella kultivojn teorin
dhe poetikn pr artin, pr t zbuluar fenomene t prhershme letrare. Veprat
lexohen drejtprdrejt, si ndjeshmri e plot, duke theksuar vlern letrare si model
komunikimi n koh. Tash veprat bashk me autort e plqyer q nga ata klasik e
deri tek ata bashkkohor shqiptar rikthehen n koh shkrimesh e teorizimesh.
Leximet dalin fuqishm si aplikime t leximeve empirike, shenjave, por asnjher n
nivel arbitri. Prjashtohen variantet e leximeve lineare, pr tu theksuar premisa e
teksteve letrare. Figura luan rolin e t krkuars baz, si ide e logosit, pr estetikn e
artit, tash n krkim. N vija t tilla reduktimi bie prball veprave/autorve.
Pozicionimet dhe karakterizimet me vepra si parim vlere dhe refuzim kah ajo q
quhet antivler, prcakton shijen q ky brez i studiuesve ka pr letrsin. Studimet
letrare nga ky brez tashm jan br modele pr referenc.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.

Aliu, Gzim (2007). Diskurset e ideve n prozn e Kadares, Prishtin.

Gashi, Agron Y., (2009). Autopoetika, Prishtin.
Apolloni, Ag (2010). Parabola postmoderne, Prishtin.
Dibra, Vjollca (2009). Mozaiku i jets model i artit, Prishtin
Mehmetaj, Alban (2010). De Rada estet, Prishtin.
319

Flamur MALOKU
__________________________________________________________________________

320

Sali BYTYI
POEZIA E ALI PODRIMJES N SYT E KRITIKS
Hyrje
Poezia e Ali Podrimjes (1942-2012), ashtu si edhe ajo e poetve t brezit t tij
Din Mehmeti, Rrahman Dedaj, Azem Shkreli etj., - sht rritur s bashku me
poezin e sotme shqipe t Kosovs, por lirisht mund t themi se ngritja e poezis s
ktij brezi shnon edhe ngritjen e poezis shqipe t Kosovs dhe t asaj n
prgjithsi, ndrsa sa u prket studimeve letrare shqiptare ktu, ato kan shkuar
krahas krijimit t letrsis shqipe n kt hapsir.
Sot, Ali Podrimja e gzon epitetin e klasikut t poezis shqipe. Me nj
krijimtari letrare t filluar para m shum se gjysmshekulli, poezia e ktij krijuesi
q nga fillimi ka zgjuar interesimin e lexuesve dhe t kritiks nga t katr ant e
trojeve shqiptare, por edhe prtej tyre, ndaj jan t rrall kritikt shqiptar, kryesisht
ata q veprimtarin e tyre e zhvilluan n trojet shqiptare n ish-Jugosllavi, t cilt s
paku nj her nuk ia nnshtruan gjykimit t tyre kritik poezin e tij. Kjo ndodhi pasi
poezia e Podrimjes, me shumshtresin dhe shumkuptimsin e saj, si dhe me
vlerat e larta ideoestetike, kritikve ua ka dhn mundsin t sprovojn forcn
argumentuese t kritiks s tyre, por edhe ti korrigjojn dijet e tyre pr fenomenin e
letrsis.
Poezia e Podrimjes dhe kritika letrare
Kritika letrare, n t kaluarn e ka trajtuar jo pak poezin Podrimjes, e trajton
edhe sot, por me siguri q do ta trajtoj edhe pr nj koh t gjat e t pacaktuar.
Shkrimet pr poezin e tij mund t klasifikohen duke filluar nga ato q kan
trajtuar vetm nj poezi t tij (Agim Vinca,1 Rexhep Murtez Shala2 etj.), e deri te
studimet monografike q merren me nj vepr t vetme apo me gjith krijimtarin e
tij (Bujar Tafa3 e Jolanda Lila4).
1

Agim Vinca, Knga e hapur (antologji e komentuar), f. 160.

Rexhep Murtez Shala, Analiza kognicioni dhe modelimi, f. 22-32.
3
Bujar Tafa, Biografemat dhe ideografemat (Lum Lumi i Ali Podrimjes). Universiteti AABRiinvest, Prishtin, 2010.
4
Jolanda Lila, Torzioni i qenies. Saga, Prishtin 2011.
2

321

Sali BYTYI
__________________________________________________________________________

Disa nga penat m t njohura, q kan shkruar pr poezin e tij, jan: Vehap
Shita, Hasan Mekuli, Rexhep Qosja, Mensur Raifi, Agim Vinca, Ali Aliu, Resmije
Kryeziu, Anton Nik Berisha, Ibrahim Rugova, Ali Jasiqi, Sabri Hamiti, Sylejman
Syla, Rexhep Murtez Shala, Abdullah Konushevci, Basri apriqi, Ramadan Musliu,
Bavjola Shatro etj., ndrsa shkrimet pr kt poezi mund ti klasifikojm n kritika
recensioniste, introduktive, studimore, n vshtrime q i jan br poezis s tij n
libra shkollor dhe universitar, si dhe n monografi
Kritika recensioniste. - Kritika recensioniste pr poezin e Podrimjes sht
m vllimorja. Kjo kritik, e cila t shumtn e herave sht shkruar me rastin e
daljes n drit t librave t tij, pothuajse gjithnj ka mbajtur qndrim pozitiv ndaj
poezis s ktij poeti. Prve q ka br leximin dhe interpretimin e vazhdueshm t
ksaj poezie, jo rrall n t hasen edhe tone glorifikuese e, ndonjher, edhe
asgjsuese.
Q n vitet 60, n recensionet e tyre, kritikt kan hetuar individualitetin e tij
krijues, tiparet e veanta t poezis dhe prirjen moderne t vargut t tij.
Pr poezit e para t Podrimjes, t prmbledhura n vllimin poetik Thirrje,
Vehap Shita shprehet: Pa pomp e patos, pa tirad e sentimentalitet, Podrimja sht
gati gjithmon bashkkohs dhe modern. Poezia e tij, megjithse simbolike, sht
m tepr refleksive dhe prsiatse, se sa prshkruese deskriptive dhe emotive. Vargu
i tij sht i gjall, temperament; motivet jan t shumllojshme, mendimi i qart, i
ndjeshm, i prshkuar me njfar ngrohtsie t natyrshme q t ngazllen dhe t
pushton.5 Me nj fjal, Shita ia numron t gjitha virtytet ksaj poezie, t cilat e
prcolln n koh kt poezi.
N kt shkrim Vehap Shita trajton tematikn e poezis s Podrimjes, vargun
e tij, figuracionin, si dhe ndikimin q kishte poezia jugosllave dhe ajo q krijohej n
Shqipri n poezin e tij.
Po n at koh, Rexhep Qosja deklaron: Megjithse relativisht i ri nga
mosha, Ali Podrimja sht njri prej poetve tan q ka mbrritur, pak a shum, t
prvetsoj mundsin e shprehjes moderne poetike, duke mos i keqprdorur, n
masn n t ciln iu ngjet disa t tjerve, teknikat e ndryshme t ksaj poezie.6
Qosja, n recensionin pr vllimin poetik Sampo, t Podrimjes, flet pr
vargun dhe ritmin e ksaj poezie. Megjithse n sy t par poezia e Podrimjes duket
e shprqendruar n shum tema, Qosja shprehet se ky poet ...ka mbrritur t
prqendroj interesimin e lexuesve rreth simboliks s trsis...7 dhe se Shprehja
e tij e qart metaforike nuk reduktohet asociativisht gati asnjher vetm n nj

Vehap Shita, Gjurmave t letrsis, f. 388.

Rexhep Qosja, Panteoni i rralluar, f. 122.
7
Rexhep Qosja, Po aty, f. 122.
6

322

POEZIA E ALI PODRIMJES N SYT E KRITIKS

__________________________________________________________________________

drejtim, por degzohet n drejtime t ndryshme.8 Ai, me t drejt, vren se

prdegzimi i shprehjes metaforike t Podrimjes nuk ia humb unitetin ksaj poezie,
t ciln e unifikon fryma q e prshkon at.
Sipas Qosjes, ajo q e dallon poezin e Ali Podrimjes nga poezia e poetve t
tjer t brezit t tij sht prirja e tij e shmangies s deskripcionit dhe narracionit. Ali
Podrimja sht poet vizionar9, refreni i poezis s tij sht modern10 dhe se
Vargjet m t reja t Ali Podrimjes ruajn nj pastrti klasike, prfundon Qosja
recensionin pr poezin e Podrimjes.11
Duke folur pr poemn e Ali Podrimjes Hija e toks, Hysni Hoxha veon
artin e ndrtimit t ksaj poeme: Duke e degzuar nj tematik t ktill n kng
m vete, autori i sht shmangur rrezikut eventual t paraqitjes s ngjarjes n nj
aspekt t gjer epiko-lirik pa artikulimin e duhur shprehs dhe pa trsin
organike.12
Ky kritik veon stilin ekspresionist t poezis s Ali Podrimjes. Sipas tij:
Shqetsimi i thell, efekti kryesor i vargjeve t tilla, ngjallet n kt rast prmes
metaforiks ekspresioniste q perceptohet, pothuaj n prgjithsi vizuelisht. (......)
Edhe kur paraqet nj vizion t till shqetsues autori shprehjen figurative e
strukturon n ritmin ekspresiv, gjegjsisht n ritmin dinamik q intensifikohet me
an t prsritjeve adekuate t fjalve dhe segmenteve t vargut.13 N fund, Hysni
Hoxha arrin n konkluzionin se nj trajt e till nuk sht fryt i nj perceptimi direkt
dhe impresiv t realitetit objektiv, por vizion i brendshm, respektivisht, realitet i
brendshm i krijuar n baz t intuits s poetit.14
Pr nj kritik tjetr, Ibrahim Rugovn, vllimi poetik Torzo sht fakt i
rndsishm letrar,15 pr t, me kt libr t tij Ali Podrimja e arrin standardizimin
e poezis s tij, do t thot t tekstit poetik;16 ...i gjith libri i poezis prbn nj
nivel t prbashkt, ku do varg dhe do poezi sht krijuar n at mnyr q t
qndroj n pavarsi t trsis, e vazhdimisht n kuadr t trsis. Pra, ktu kemi
t bjm me tendencn q do poezi e librit t jet poezi m vete, nj mikrobot q
ekziston dhe flet vet.17 Rugova n kt recension flet pr iden e poezive, gjuhn,
pr ironin e shprehjes poetike etj.

Qosja, Po aty, f. 123.

Qosja, Po aty, f. 127.
10
Qosja, Po aty, f. 127.
11
Qosja, Po aty, f. 126.
12
Hysni Hoxha, Kritika, f. 91.
13
Hysni Hoxha, Po aty, f. 98.
14
Hysni Hoxha, Po aty, f. 98.
15
Ibrahim Rugova, Strategjia e kuptimit, f. 81.
16
Ibrahim Rugova, Po aty, f. 82.
17
Ibrahim Rugova, Po aty, f. 82.
9

323

Sali BYTYI
__________________________________________________________________________

Ndrkaq, Anton Nik Berishaj, n recensionin pr vllimin poetik Sampo 2,

shprehet se ...ekzistimi, qndresa, veprimi, nj shqetsim permanent dhe i
ndieshm, nj ironi dhe nj revolt poetike e disa nga problemet qensore jetsore
t shprehura nprmjet nj ligjrimi poetik t ngritur kto e cilsojn prmbledhjen
e Ali Podrimjes Sampo 2.18 Ndrsa sa i prket mesazhit t pozis s Podrimjes,
Berisha thot se kt mezat ...e cilson revolta dhe ironia e ngritur nj revolt dhe
ironi e prer dhe e ashpr kurdoher e pasur dhe e dal natyrshm nga strukturimi
trsor tekstual dhe konteksti i begatshm poetologjik.19
Pr nj kritik tjetr, Abdullah Konushevcin, poezia e Podrimjes sht poezi e
sintakss s lasht. Pr t, figura e Podrimjes n historin e letrsis shqipe sht nj
fenomen tejet kompleks, sepse, si te rrall ndonj poet tjetr yni, procesi i evoluimit
krijues, prkatsisht i prcaktimit t tij, del i koklavitur dhe me vshtirsi mund t
ndiqet, jo pse poezia e tij nuk ka kontinuitet t shnueshm, jo pse Ali Podrimja nuk
paraqet nj personalitet t fuqishm poetik, por pse nga libri n libr, t shumtn e
hers, shnohet nj krcim kualitativ, q e bn t diskutueshm punn e
kontinuitetit dhe diskontinuitetit t poezis s tij.20 Sipas Konushevcit, krijuesit q
kan ndikuar n poezin e Podrimjes, jan Migjeni e Mekuli, ndrkaq e krahason me
simbolistin irlandez, Jejts. Ndrsa, kur shkruan pr vllimin poetik Zari,
Konushevci me t drejt konkludon: ...poezia m e re e Ali Podrimjes sht prsri
poezi e revolts dhe e protests s artikuluar fuqishm kundr padrejtsis jo vetm
sociale, por edhe njerzore, n t ciln spikat angazhimi pr tu lakmuar intelektual,
q e prshkon tr librin.21 Megjithat, marr nga ta marrsh, lajtmotiv i poezis s
A. Podrimjes sht dhe mbetet fati, ekzistenca kombtare, madje edhe kur ligjron
pr tema e motive, n t par, t largta,22 prfundon Konushevci.
Moment i veant n krijimtarin e Ali Podrimjes, dhe jo vetm t tij, por
edhe t poezis s sotme shqipe, sht botimi i vllimit poetik Lum Lumi (1982).
Me botimin e ktij vllimi, poezia e tij pr her t par strukturohet n at mnyr sa
merr formn e poems; jo nga prmbajtja, por nga fryma q e prshkon at.
Pr kt vllim, q me botimin e tij, kritika dha vlersimet m t larta q
mund ti bhen nj libri. Por, duhet t theksojm se ky vllim sht ndr t rrallt q
vazhdon tu qndroj vlersimeve t para, ashtu si vazhdon ti bj ball edhe
kohs, e cila jo rrall i kalon n harres krijesat poetike t zakonshme.
Pr Mensur Raifin, vllimi poetik Lum Lumi sht meditim poetik mbi
jetn dhe vdekjen q smbahet mend me fuqi dhe bukuri t thnies e shprehjes n

18

Anton Berisha, Teksti poetik, f. 65.

Anton Berisha, Po aty, f. 66.
20
Abdullah Konushevci, Pr poezin, f. 55.
21
Abdullah Konushevci, Po aty, f. 66.
22
Abdullah Konushevci, Po aty, f. 70.
19

324

POEZIA E ALI PODRIMJES N SYT E KRITIKS

__________________________________________________________________________

poezin shqipe q nga fillimet e deri m sot.23 Vdekja, kjo tem e streksploruar
n historin e mendimit njerzor, ktu konceptohet si katarz, kalitje dhe kushtrim
(kush-a-trim).24 N kacafytjen e kngs me vdekjen ngadhnjen krijimtaria, sepse
...vdekja nuk sht vdekje por lindje e vlerave t reja, t njmendta, njerzore, se
mizoria e infektimeve, e rendit shtpiak, e duarve t ftohta, kjo ironi e jets kthehet e
bhet jet, durim e qndres.25 Sipas Raifit, n vllimin poetik Lum Lumi
...afazia e poezis shndrrohet n mit dhe miti sht lindje e re, poezi.26
Ndrsa pr Anton Berishn, poezia e vllimit Lum Lumi t Ali Podrimjes
nuk ...sht vetm verifikim i nivelit t poezis s ktij poeti, por njherit verifikim
i nivelit cilsor artistik q ka arritur poezia shqipe n prgjithsi.27 Kjo poezi shpreh
esencn e nj vetdijeje estetike, ndrsa me elementin q ngrthen, ...lidhet dhe
ngritet n nivelin poetik evropian.28
Pr Berishn Poezia e Ali Podrimjes shpreh n esenc poetikn e t qenmes,
t ekzistencs s njeriut, q sht koncepti themelor i objektit t saj artistik. Me
poetikn e t qenmes ktu duhet nnkuptuar faktin se poeti nprmjet t t folurit
poetik e shqipton, prkatsisht e krijonn at t qenme, at poetik.29
Berisha flet pr strukturn e vllimit poetik Lum Lumi, pr ligjrimin
poetik, stilin poetik dhe vetdijen estetike. Stili poetik i Podrimjes konstituohet e
determinohet nprmjet t mesazhit specifik artistik, ku dalin n shesh refleksione t
thella t ironis, t absurdit, t protests.30
Si kritika recensioniste, ashtu edhe kritikat tjera, kur sht fjala pr
kryeveprn e Podrimjes Lum Lumi bashkohen n vlersime. Basri apriqi, kur
sht fjala pr kt vllim poetik dhe poezin e Podrimjes n prgjithsi, prfundon
se Libri Lum Lumi dhe poezia q ky autor krijon gjat viteve 80 sht nj
shmangie stilistike, si rezultat i kredos s tij krijuese pr t sjell vazhdimisht dika
t re n skenn letrare.31
Kritika e introduktave. -Kritika introduktive shkon nj hap m tej kritiks
recensioniste, sepse ajo trajton jo nj vepr t veant t autorit, por nj przgjedhje
poezish t tij nga vepra t ndryshme.
Nga kjo lloj kritike kemi zgjedhur parathnien e poezive t zgjedhura nga
Bashkim Kuuku, botim i Toens m 2002.
23

Mensur Raifi, Mozaik letrar I, f. 119.

Mensur Raifi, Po aty, f. 120.
25
Mensur Raifi, Po aty, f. 120.
26
Mensur Raifi, Po aty, f. 120.
27
Anton Berisha, Teksti poetik, f. 82.
28
Anton Berisha, Po aty, f. 82.
29
Anton Berisha, Po aty, f. 82.
30
Anton Berisha, Po aty, f. 85.
31
Basri apriqi, Simboli dhe rivalt e tij, f. 153.
24

325

Sali BYTYI
__________________________________________________________________________

N kt shkrim t gjat pr poezin e Podrimjes,32 Kuuku flet pr gjeografin

kombtare n poezin e poetit, pr prmasn kombtare t saj, pr hartn historike t
atdheut n kt poezi, pr hartn poetike dhe t etnis, pr vetdijen kombtare mbi
at poetike, pastaj pr ann formale, figuracionin etj. Duke u marr me vlerat e saj t
jashtme, n kt parathnie t poezis s zgjedhur t Podrimjes, sikur ngelen nn
hije vlerat e saj ideo-estetike dhe struktura e saj.
Kuuku, sikur e tepron duke krkuar prapa do fjale t poezis s Podrimjes
alegori politike e patriotike, si poezi me t cilat poeti i kundrprgjigjet demagogjis
s ideologjis s kohs. Nse kjo alegori n poezin e Podrimjes ishte aktive n
rrafshin historik, n at bashkkohor sikur sht mjaft e kujdesshme (sht fjala pr
vitet 60 e 70), sepse poezia e ksaj kohe n prapavij kishte premisat e ideologjis
s kohs, e cila edhe e mbshteste at ideologji. Raportet e krijimtaris me kohn,
me ideologjin, sidomos gjat sundimit t ideologjis moniste, jo vetm t Ali
Podrimjes, jan m komplekse, ndrsa Kuuku sikur i thjeshtzon ato.
Kritika studimore. -Pr krijimtarin e Ali Podrimjes u shkruan edhe kritika
studimore, n mesin e t cilave hyn shkrimi i Agim Vincs n monografin
Struktura e zhvillimit t poezis s sotme shqipe (1945-1980), i Basri apriqit n
librin Simboli dhe rivalt e tij, i Bavjola Shatros n Fjala dhe ontologjia, pastaj
ai n librin Historia e letrsis shqiptare t Elsit etj.
Ndr studiuesit q jan marr m s shumti me poezin e Ali Podrimjes sht
Agim Vinca. Interesimi i tij pr poezin e Podrimjes sht i hershm. Ai, prve
recensioneve q ka shkruar pr vepra t veanta t Podrimjes, krijimtarin e tij e ka
shqyrtuar gjersisht n monografin studimore deri m tani m t plot pr poezin e
sotme shqipe Struktura e zhvillimit t poezis s sotme shqipe (1945-1980).
Zakonisht, kritikt kur flasin pr poezin e Podrimjes, veojn si faz t
pjekuris s saj vllimin e tij poetik Sampo (1969). Kt faz t krijimtaris s
Podrimjes, q fillon pas tri vllimeve t para t tij: Thirrje, Shamijat e
prshndetjeve dhe poema Hija e toks, Vinca e emrton si faz simboliste n
poezin e tij, si faz t kalimit nga alegoria, n simbol e ironi, elemente kto q e
prcaktojn strukturn e pjess drrmuese t vjershave t vllimit Torzo, Folja
dhe Credo.33 Sipas Vincs, njeriu t cilit i kndon Podrimja sht njeri tek i cili
mbizotron ndjenja e prjetimit tragjik t realitetit. Kjo sht njra ndr arsyet q
poezia e Podrimjes veanrisht prej prmbledhjes Torzo e kndej merret
kryesisht me fenomenin e s keqes, s ults dhe s shmtuars, duke prqafuar
kshtu, me vetdije ose pa t, konceptin e estetiks moviste, si do t thoshte A.
Ui.34
32

Bashkim Kuuku, Parathnia e librit Litari i ankthit, Botimet Toena, Tiran 2002.
Dr. Agim Vinca, Struktura e zhvillimit t poezis s sotme shqipe (1945-1980), f. 331-332.
34
Dr. Agim Vinca, po aty, f. 334.
33

326

POEZIA E ALI PODRIMJES N SYT E KRITIKS

__________________________________________________________________________

N fund, duhet t theksojm se n veprn e Vincs krijimtaria e Podrimjes

sht trajtuar deri n vitin 1980, ndrsa jasht saj kan ngelur edhe tri dekada t
krijimtaris s poetit.
Poezin e Podrimjes, n studimin Teori e poezis shqipe n Jugosllavi, I.
Rugova e fut n kuadr t poezis subjektive, si poezi e hermetizmit lirik, sipas tij t
nj hermetizmi t veant, si hermetizm lirik e jo n vshtrimin ideologjizues:
...fenomenin e hermetizmit mund ta marrin n vshtrim t drejt si mbyllje t
subjektit poetik n planin e relacioneve me botn n vshtrim kauzal, e kurrsesi n
at koncepcional, sepse n poezi shfaqet si aktivitet mjaft intensiv poetik.35
Shenjat e para t nj krkese pr rishqyrtimin e subjektit, t brendis s individit, t
njeriut, i gjejm q n fillimet e ksaj poezie36 (prmend poett q nga E. Gjerqeku,
D. Mehmeti, Rr. Dedaj etj).
Refleksioni lirik i ksaj poezie realizohet edhe prmes nj sistemi figurativ, i
cili nuk e prmban konceptin e figurs s trsishme si koncepsion poetik, po m
shum si figuracion analogjik e identifikues me objektet e idet sinjifikuese.37
Ali Podrimja me poezin e tij t mparshme deri n vitet 70 inkuadrohet n
nj element t poezis subjektive n revoltn lirike poetike, q prfundon me librin
Sampo (1969), kurse me librin Torzo (1971), do t inkuadrohet plotsisht n
poezin objektive me ironin e tij poetike. Me kt libr edhe e arrin standardin e
poezis s vet, q do t vazhdoj edhe me librat e tjer. Po ashtu shquhet edhe pr
nacionalitetin dhe ekonomin e shkrimit poetik me far do t ket ndikim t
dukshm n poezin e kohve t fundit. sht poet q ka arritur tu prballoj
ndryshimeve poetike q i ka iniciuar e konsoliduar.38
Nga tet vllimet poetike t Ali Podrimjes, n studimin Teori e poezis
shqipe n Jugosllavi, n t cilin t gjitha librat e trajtuara i rangon n pes grupe:
Libr i dobt, Libr i zakonshm, Libr interesant Libr i mir dhe Libr i
mir e me ndikim, Ibrahim Rugova tre i rangon n shkalln e dyt: Libr i
zakonshm, (Shamijat e prshndetjeve, Dhimb e bukur, Hija e toks), nj
n shkalln e tret Libr interesant (Sampo), nj n Libr interesant pr kohn
(Thirrje), nj Libr i mir, interesant e me ndikim (Torzo), dy n Libr
interesant e me ndikim (Folja, Credo), q do t thot se pes prej tyre i rangon
lart. Megjithat, kur sht fjala pr librat e Podrimjes, Rugova sikur
nuk
u
prmbahet shkallve t rangimit. Vlersimi i tri vllimeve si Libr interesant pr
kohn, Libr interesant e me ndikim dhe Libr i mir, interesant e me ndikim,
del jasht klasifikimeve t paraqitura n libr, sepse nuk ka t till klasifikimi, por

35

Ibrahim Rugova, Strategjia e kuptimit, f. 178.

Ibrahim Rugova, Strategjia, f. 178.
37
Ibrahim Rugova, Strategjia, f. 180.
38
Ibrahim Rugova, Strategjia, f. 200-201.
36

327

Sali BYTYI
__________________________________________________________________________

kombinime nga shkallt q i paraqet aty.

Pr Robert Elsin, vllimi poetik Lum Lumi (1982), i Ali Podrimjes, shnoi
nj moment kthese n poezin e sotme kosovare. Sipas Elsit, homazhi q i bn
Lumit, djalit q i vdiq solli nj preokupim ekzistencialist me dilemn e qenies, me
elemente t vetmis, friks, vdekjes dhe fatit.39
Poezin e ka t ngjeshur e t lidhur n struktur, kurse figuracionin konkret,
shprehs e pa fjalamani prolikse artificiale. do fjal ka funksionin e vet. ka e
mahnit lexuesin shqiptar sht mjeshtria e lart pr t stolisur kt peizazh
shkmbor t kursyer, q t kujton folklorin shqiptar, me metafora t pazakonta,
struktura sintaksore t befta dhe rima t gjetura.40
Basri apriqi duke e ndar n faza poezin e Podrimjes, poezin e tij t viteve
70 e quan si faz t ekonomizimit maksimal t shprehjes dhe t komunikativitetit t
vshtirsuar. N kt faz Autori l nj tradit shkrimi, bn shmangie t madhe
stilistike dhe me shmangien e vet bn q t krijohet nj shmangie e madhe n
poezin shqipe n prgjithsi.41 Sipas apriqit, n kt faz Ali Podrimja l
pozicionimin ndrtues autorial t folsit dhe kalon n pozicionimin joautorial
rndomtsues e dekompozues. Sa i prket komunikimit t poezis s Podrimjes me
lexuesin, apriqi thekson se poezia e Podrimjes ka komunikuar, madje edhe ather
kur i kan munguar skajshmrisht shenjat lokale.
Kto vepra q u shkruan pr poezin e Podrimjes, ose n t cilat ka shkrime
studimore pr poezin e Podrimjes, jan t kufizuara, sepse n to sht trajtuar
krijimtaria e poetit deri n kohn kur kto u shkruan, pra ato jan t prqendruara n
disa vepra t tij e jo n korpusin letrar t Podrimjes.
N libra shkollor. - Roland Zisi, n librin Letrsia bashkkohore shqiptare
(poezia), merret me tematikn e poezis s Podrimjes, me motivet e saj dhe
poetikn. Pr tematikn atdhetare: N krijimtarin e frymzuar e t shkruar me kt
tematik, poeti kombinon n nj aksion t vetm poetik nj varg shenjash
individuale, familjare, shoqrore, historike, gjeografike e kulturore t bots
shqiptare, t cilat synojn evokimin e etnis dhe t atdheut.42
Ndrsa, duke filluar me vllimin Sampo, vllim q u duartrokit nga kritika
e lexuesi mbarshqiptar, Podrimja, i propozon lexuesit nj poezi t re, moderne,
filozofike dhe kryesisht metafizike.43

39

Robert Elsie, Histori e letrsis shqiptare. Dukagjini, Pej 2001, f. 453.

Robert Elsie, Po aty, f. 454.
41
Basri apriqi, Simboli dhe rivalt e tij, f. 151.
42
Roland Zisi, Letrsi bashkkohore shqiptare (poezia), Tiran 2008, f. 201.
43
Roland Zisi, Po aty, f. 202.
40

328

POEZIA E ALI PODRIMJES N SYT E KRITIKS

__________________________________________________________________________

N librat e mvonshm Podrimja spikat pr aktivizimin e nj metafore t

pasur dhe energjike, t nj gjuhe ironike e groteske, por mbi t gjitha pr krijimin e
sistemit poetik q mbshtetet tek simboli.44 Sipas tij, poezia e Podrimjes kthehet
trsisht n nj krijimtari neosimboliste apo postsimboliste, madje edhe titujt e
prmbledhjeve rrezatojn semantikn simbolike, nnkuptuese e sugjeruese....
Pastaj n libra shkollor, pr klasat e fundit t shkollave t mesme (Ali Aliu e
Agim Vinca),
N monografi. - Deri m tani pr poezin e Ali Podrimjes jan botuar dy
studime monografike, e Bujar Tafs Biografemat dhe ideografemat (Lum Lumi i
Ali Podrimjes) dhe ajo e Jolanda Lils Torzioni i qenies (Simbolet mitologjike n
poezin e Ali Podrimjes).
Bujar Tafa, n kt monografi, studion vetm variantet e vllimit poetik Lum
Lumi, q e kufizon studimin e tij. Ndrkaq, Jolanda Lila studion simbolet
mitologjike n poezin e Podrimjes, por jo duke u nisur nga vllimi i tij i par e deri
tek i fundit, por duke u mbshtetur vetm n nj libr me poezi t zgjedhura, si
sht Litari i ankthit Toena, Tiran 2002). Nj gj e till ia pamundson studiueses
t kuptoj ndrlidhjen e ktyre figurave me fazat npr t cilat ka kaluar poezia e
ktij poeti, por edhe ndrlidhja e ksaj poezie me kohn n t ciln sht krijuar. Ali
Podrimja ka krijuar poezi prgjat gjysm shekullit, koh n t ciln poezia e tij ka
evoluuar, sht transformuar, por edhe poeti dhe populli i tij kan kaluar npr
rrethana t ndryshme. Kto, studiuesja nuk arrin ti ket parasysh n studimin e saj.
Prfundim
N shkrimet pr poezin e Podrimjes sht prekur tipologjia e poezis s tij;
forma e saj, stili, figuracioni dhe sintaksa, mesazhi i poezis, fazat npr t cilat ka
kaluar ajo, si dhe rndsia dhe vendi i ktij poeti n letrsin mbarshqiptare.
Prmes kritiks recensioniste sht prcjell poezia e Ali Podrimjes nga
vllimi i par e deri tek ai i fundit. N t, kritikt nga m t ndryshmit, disa me
mundsi m t mdha e disa m t vogla, i kan shprehur gjykimet e tyre pr kt
poezi. N kto shkrime kritikt rrokin an t ndryshme t poezis s Podrimjes,
shtresa t ndryshme semantike dhe poetike t saj.
sht prcjell procesi i evoluimit krijues, i cili nuk sht i thjesht, po i
ndrlikuar dhe vshtirsit me t cilat mund t ndiqet ai, sepse ai, nga libri n libr,
t shumtn e hers, shnohet nj krcim kualitativ, q e bn t diskutueshm punn
e kontinuitetit dhe diskontinuitetit t poezis s tij.

44

Roland Zisi, Po aty, f. 203.

329

Sali BYTYI
__________________________________________________________________________

Q n krye t hers kritikt kan vrejtur se Podrimja i sht shmangur

deskripcionit dhe narracionit, q ishin prirje zotruese n poezin e etaps s par t
letrsis s sotme shqipe. Ai sht quajtur poet bashkkohs dhe modern, poet q ka
prvetsuar mundsin e shprehjes moderne poetike pa e keqprdorur at.
sht trajtuar stili i tij, stilin ekspresionist, trajtat e perceptimit t realitetit,
bota q deprton n poezin e tij, realitet i brendshm i krijuar n baz t intuits s
poetit etj.
Jan veuar vllime t veanta t tij, nga ai Sampo, pastaj Torzo, ku mbi
t gjitha veohet Lum Lumi, t cilit kritikt i kushtojn nj rndsi t veant.
Poezia e Podrimjes sht emrtuar si poezi e sintakss s lasht, ndrsa ai
sht quajtur poet vizionar.
Poezia m e re e Ali Podrimjes, sipas kritiks, sht prsri poezi e revolts
dhe e protests s artikuluar fuqishm kundr padrejtsis jo vetm sociale, por edhe
njerzore, ndrsa lajtmotiv i poezis s tij sht dhe mbetet fati, ekzistenca
kombtare, madje edhe kur ligjron pr tema e motive, n t par, t largta.
Gjersisht me poezin e Podrimjes sht marr edhe kritika q sht zhvilluar
dhe zhvillohet n Shqipri, sidomos pas viteve 90 e ktej. Por, nj e met e kritiks
pr poezin e Podrimjes, t shkruar n Shqipri, sht interpretimi patriotik q i
bhet asaj; ku n do varg t tij krkohet angazhimi atdhetar i poetit. Kta kritik, si
Bashkim Kuuku, Roland Zisi, Jolanda Lila etj., nxjerrin kuptimsi patriotike edhe
aty ku nuk ka. Angazhimi i Podrimjes me vargje pr shtjen kombtare, kundr
padrejtsive q i bhen pjestarit t ktij populli, n faza t ndryshme, sht mjaft i
pranishm, por ky angazhim nuk duhet krkuar n do varg t tij, prapa do figure t
poezis s tij, sepse kshtu do t ngushtohej semantika e ksaj poezie. N poezin e
Podrimjes, universalja dhe kombtarja jan t pranishme, kt kritiku duhet ta bj
t qart dhe jo q ta reduktoj t gjith poezin e Podrimjes n angazhimin
kombtar. Kt ngushtim t kuptimit t poezis s Podrimjes un e shoh si
pamundsi e ksaj kritike pr t deprtuar n kuptimet e saj, por edhe si munges
vullneti pr t deprtuar n kto kuptime q i ngrthen kjo poezi. N radh t par,
pr t interpretuar nj poezi t Podrimjes, apo edhe sistemin e figuracionit t poezis
s tij, duhet t kihet parasysh koha e krijimit t poezis, sepse jo rrall kjo poezi
ndrlidhet me kontekstin kohor, por edhe me atmosfern krijuese n Kosov. Pastaj
do t duhej q poezia e tij t krahasohej me poezin e krijuesve t tjer, e cila sht
krijuar n kt koh.
Si prfundim, megjithse pr poezin e ktij poeti t madh sht shkruar
shum, t rralla jan shkrimet q kan deprtuar n thellsi t saj. Kritikt dhe
studiuesit e ndryshm kan prekur pjes t poezis s tij, por jo trsin e saj. Tani,
pasi m krijuesi i madh fizikisht nuk ndodhet n mesin ton dhe kur jan shkruar
qindra shkrime pr kt poezi, studiuesve u bie pr detyr ta studiojn poezin e tij
n trsin e saj, si nj t tr, ta studiojn sistemin e tij poetik dhe ta bjn kshtu
330

POEZIA E ALI PODRIMJES N SYT E KRITIKS

__________________________________________________________________________

sintezn e ktij sistemi. Pra, mund t themi se studimi i vrtet i poezis s tij fillon
tani.

Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.

Agolli, Dritro (1987). Jeta n letrsi, Tiran.

Aliu, Ali (...). Krkime, Prishtin.
Aliu, Ali (1983). Artikuj kritik, Rilindja, Prishtin.
Aliu, Ali (1999). Reflekse letrare, Flaka, Shkup.
Bashota, Sali (1997). Shqipshkrimi kritik, Rilindja, Prishtin 1997.
Berisha, Anton (1985). Teksti poetik, Rilindja, Prishtin.
Berisha, Anton (1990). Shumsia kuptimore, Rilindja, Prishtin.
Bobi, Gani (1997). Vepra 4, Pej.
apriqi, Basri (2005). Simboli dhe rivalt e tij, Kosova Pen Center,
Prishtin.
iraku, Ymer (2003). Gjurmime n letrsin shqiptare. Albas, Tiran.
Elsie, Robert (1995). N fund e nj fillim, Tiran.
Elsie, Robert (1997). Historia e letrsis shqiptare, Pej.
Hamiti, Sabri (1974). Variante, Rilindja, Prishtin.
Hamiti, Sabri (1978). Teksti i dramatizuar, Rilindja, Prishtin.
Hoxha, Hysni (1977). Kritika, Rilindja, Prishtin.
Jasiqi, Ali (1976). Premtime e realizime, Rilindja, Prishtin.
Konushevci, Abdullah (...). Pr poezin. Nositi, Prishtin.
Kryeziu, Resmije (2011). Akti krijues, Instituti Albanologjik i Prishtins,
Prishtin.
Kuuku, Bashkim (2002). Parathnia e librit Litari i ankthit t A.
Podrimjes, Toena, Tiran.
Musliu, Ramadan (1990). Mbindrtimi poetik, Rilindja, Prishtin.
Radogoshi, Kadrush (1993). Interpretime, Rilindja, Prishtin.
Raifi, Mensur (1977). Mbi poezin bashkkohse shqipe, Rilindja,
Prishtin.
Raifi, Mensur (1998). Mozaik letrar, Dukagjini, Pej.
Rugova, Ibrahim (1980). Strategjia e kuptimit, Rilindja, Prishtin.
Qosja, Rexhep (1973). Panteoni i rralluar, Rilindja, Prishtin.
Syla, Sylejman (1988). Kritika dhe vepra, Rilindja, Prishtin.
Syla, Sylejman (1990). Interkomunikimi letrar, Rilindja, Prishtin.
Shita, Vehap (1980). Gjurmave t letrsis, Rilindja, bot.i dyt,
Prishtin.

331

Sali BYTYI
__________________________________________________________________________

29. Topiu, Luan (2002). Prmasa moderne n letrsin shqipe, Flaka,

Shkup.
30. inca, Agim (2005). Alternativa letrare shqiptare (botimi i dyt).
Shkupi, Shkup.
31. Vinca, Agim (1990). Ort e poezis, Rilindja, Prishtin.
32. Vinca, Agim (1985). Struktura e zhvillimit t poezis shqipe (19451980), Rilindja, Prishtin.
33. Zisi, Roland (2008). Letrsi bashkkohore shqipe (poezia), Shtpia
Botuese e Librit Universitar, Tiran.
Libra
1.
2.

Lila, Jolanda (2011). Torzioni i qenies, Saga, Prishtin.

Tafa, Bujar (2010). Biografemat dhe ideografemat, AAB Riinvest,
Prishtin.

Shkrime kritike
1.
2.

332

Mekuli, Hasan (1968). Loja nn diell, Jeta e re nr. 2, Prishtin.

Mekuli, Hasan (1980). Poezi mbi botn dhe njeriun, Fjala nr. 9,
Prishtin.

Ali PODRIMJA
UN, BIRI YT, KOSOV
Un, biri yt, Kosov ti njoh dshirat e heshtura,
ti njoh ndrrat, errat e fjetura me shekuj,
ti njoh vuatjet, gzimet, vdekjet,
ti njoh lindjet e bardha, caqet e tuka t kulluara;
ta di gjakun q t vlon n gji,
dallgn kur t rrah netve tpagjumta
e t shprthej do si vullkan:m mir se kushdo tjetr t njoh, Kosov.
Un biri yt.

EPIKA
Me shekuj kam shitur gjakun
e rritur jam me gjakun e shitur
Me shekuj kam hngr me veten
e ditur skam t qesh me veten c tepruar
Miq,
Kosova sht gjaku im q nuk falet!

PARISI, VENDLINDJA
Do t hyjm n Paris
gurin ton aty do ta ngulim,
nuk do t na pres Teuta, Genti,
nuk do t na pres hordhi e egr romake,
nuk do t na pres njeri i gjall.
N Paris do t hyjm;
ndrrat do ti varim n krah t lejlekve
333

Ali PODRIMJA
__________________________________________________________________________

te nj krua do ti lajm syt, duart lythore,

do ti lm nett ballkanike pas shpine
vallet, kngt, baladat, prrallat,
vetm fyellin do ta marrim
ti biem kur t na rrok malli,
kur humbim n grumbullin e klosharve,
t hijeve,
t minjve,
deri von rrugve t Parisit n metro marramenthi:
do ti marrim er ftoit t vendlindjes
pr koht pis do t flasim me gishta,
nuk do t shkelim asnj miz,
nuk do t trembim asnj zog,
nuk do t derdhim zjarr, vrer,
mbi kok t njeriut,
Evrops s prgjumur sdo ti prulemi
as perndive t krisura.
Ma jep besn, Lum Lumi,
se nuk do t harrojm vendlindjen.
Paris, maj 1981

ME JETUE
Tim bir, Lumit
Erdhe n jet
Nuk ka m nevoj pr kuje, lutje
Kryesorja t jetosh
Kt gur ta hedhsh m larg se Un
Prandaj:
Bukn ta pjeksh dy her nn sa
Ujin ta ziesh deri n shkalln 99
Derisa t mbetesh ti i vetmi krthi n ajr
n koh kosmos.

334

POEZI
__________________________________________________________________________

KUSH DO TA VRASE UJKUN

F. Altimarit
Dhe ltini tha
Po qe se takon
Arbreshin dhe Ujkun
Vraje Arbreshin
Dhe kur fjala i ra n vesh
Arbreshi buzqeshi
Dhe drodhi nj cigare
Po qe se m vret mua
more i gjor
Kush do ta vras Ujkun?!
Mjer kopeja
(Kozenc, 1988)

FATET
E kalova Murin e Berlinit
n maj t gishtrinjve
me nj trndafil n dor.
Friksohesha se lndoj
shpirtrat e rn,
Kur deshta ta kaprcej
edhe Murin shqiptar,
para kmbve m ra
koka ime n gjak e lar.
Nj grua veshur me t zeza
kodrave, fushave
ma krkon varrin,
e trupin tim.
do dit zgjohet n mes jush
nj torzo i tmerrshm i qytetrimit.
A nuk ju shqetson
se gjymtimi im akuzon?

335

Ali PODRIMJA
__________________________________________________________________________

MACA E ZEZE
ne udhetimin tim
nje mace e zeze me ndjek
e shpirti me thote
ne gjysme rruge ke per te mbetur
e kenga me thote
kurre s'do t'me kendosh me ze
e drita me thote
i verberi i verber ka mbetur
e endrra me thote
me kerko ne zhgjenderr
po eja e thuaje ate fjale
kur s'di ke dashuron apo urren
eja e besoji fytyres ne pasqyre
nje mace e zeze me ndjek
ne udhetimin tim
oren e fatit ajo dikton

336

POEZI
__________________________________________________________________________

Ali PODRIMJA
FATI
In punta di piedi
ho attraversato il muro di Berlino
con in mano una rosa
Perch temevo di svilire
le anime dei caduti
Quando volevo oltrepassare
anche il muro albanese
la testa mi caduta
davanti ai piedi
nel sangue versato
Una donna vestita a lutto
attraverso colline, attraverso campagne andava
cercando la tomba
ed il mio corpo
Ogni giorno si risveglia in mezzo a voi
la sagoma terribile della civilt
Non vi turba
che la mia mutilazione accusa?
(Prktheu: Stefano Schir)

337

Ali PODRIMJA
__________________________________________________________________________

VERDRIET (Pikllime)
Ik ween niet.
Het regent mijn kind.
Wiegt de olm in de tuin.
Ik schreeuw niet.
Onder het raam, mijn kind,
de dode raaf van Edgar Allen Poe.
Ik beweeg niet.
De muren bewegen de dingen mijn kind,
Een kwade herfst is gekomen.
Zwarte wolken omhullen ons huis.
(Prkthyen: Guido van Rillaer dhe Jan Jansen)

338

POEZI
__________________________________________________________________________

EPIKE





)(Prktheu: S. Younes

339

Ali PODRIMJA
__________________________________________________________________________

,

,


:

99

.
(Prktheu: Marina Peshova)

340

POEZI
__________________________________________________________________________

KUMMER
Ich weine nicht
Es regnet mein Kind
Es schwankt die Pappel am Haus.
Ich schreie nicht
Unter dem Fenster mein Kind
Leblos fiel der Rabe des E. A. Poe.
Ich rhre mich nicht von der Stelle
Die Wnde bewegen die Dinge mein Kind
Dies war ein rauer Herbst
Eine schwarze Wolke unser Haus umschloss.
(Prktheu: Veton Matoshi)

341

Ali PODRIMJA
__________________________________________________________________________

,

,


:

99
,
.
(Prktheu: Dusan Savic)

342

POEZI
__________________________________________________________________________

WHO WILL SLAY THE WOLF?

for F. Altimari
----

(Prktheu: Kazuhiko Yamamoto)

343

Ali PODRIMJA
__________________________________________________________________________

JAZ SIN TVOJ

Jaz sin tvoj, Kosova, vem za tvoje elje tihe,
Vem tvoje sanje, vem vetrove tvoje stoletja zaspale,
Vem za tvoja trpljenja, veselja smrti,
Vem za tvoja rojstva srena, hrepenenja tvoja tlea;
Vem za kri, ki v prsih ti vre,
Za vihar, ki te bia v noeh neprespanih
In ki kot vulkan bo izbruhnil
bolj kot kdorkoli te poznam, Kosova, Jaz sin tvoj.

(Prktheu: Drago Flis)

344

POEZI
__________________________________________________________________________

,
.
,
.
, ...
.
(Prkthyen: Anna Konovalenko, Maria Morozova)

345

Ali PODRIMJA
__________________________________________________________________________

(Kush do ta vras ujkun)

CHI UCCIDER IL LUPO
A F. Altimari
E il suo vicino lti sentenzi
Se mai incontrassi
Un arbresh e un lupo
Uccidi larbresh
E quando gli giunse allorecchio
Larbresh sorrise
E arrotol una sigaretta
Se uccidi me
O sventurato
Chi uccider il lupo?
Povera mandria!
(Prktheu: Giovanna Nanci)

346

POEZI
__________________________________________________________________________

(Un biri yt)

JSEM TVM SYNEM

Ali Podrimja
Jsem tvm synem, Kosovo, a znm tv nevyen pn,
znm tv sny, po stalet dmajc mylenky,
znm tv trapy, radosti i smrt,
znm tv bl svity, tv jasn horizonty;
znm krev, kter ti proud v hrudi
jako vlna bijc za bezesnch noc
a vybuchujc jako vulkn,
znm t lpe ne kdokoliv jin, Kosovo,
jsem tvj syn.

(Prktheu: Premysl Vins)

347

Ali PODRIMJA
__________________________________________________________________________

(Mac e zez)







,



,



.
(Prktheu: )

348

POEZI
__________________________________________________________________________

(Epika)

DESTAN
Ben asrlarca kanm sattm,
Satlk kanla bydm,
Kendimin ar gldn bilmem...
Dostlar,
Kosova benim balanmayan kanmdr!

(Prktheu: Tolga Diliolu)

349

Ali PODRIMJA
__________________________________________________________________________

350

Muhamet HAMITI
STUDIMET LETRARE SHQIPE N KOSOV
Nj pamje panoramike pr katr dekada studimesh
Ky ese sht prpjekje pr ta par zhvillimin e nj sistemi studimesh letrare
shqipe nga vitet 1970, n komunikim me letrsin kombtare dhe universale, t
ndrvarshm nga dhe ndikues n zhvillimet letrare shqipe. Bhet fjal pr nj periudh katr dekadash, q, n rishikim, shfaq trajektoret e formsimit dhe konfirmimet
e kanunit (kanonit) letrar e ditunor deri n ngurtsim.
Studimet letrare shqipe n Kosov t viteve shtatdhjet-tetdhjet krijojn
nj hart vlerash n dialog t zshm e me grindje t heshtura me trashgimin
shqipe dhe perndimore, me t ciln kan vendosur lidhje homologjie, ndonjher
edhe t sforcuara, teksa kan bashkjetuar n dyzime me pasojat e sovjetizimit t
studimeve letrare, ndrmjetshm nga Jugosllavia (Beogradi), krejt n fillim, ndrsa
m von m sistematikisht nga Shqipria. Vendi am i shqiptarve donte t bhej
amz e studimit dhe e mendimit kombtarist, q do t prlante trurin shqiptar.
Skena letrare e Kosovs, ku msuesit e letrsis n shkolla t mesme dhe t
larta klasifikoheshin si intelektual (si t gjith njerzit me diplom fakulteti!),
prballej me kt sovjetizim, ndonjher edhe pa e ditur, mbasiq kjo ndrmarrje
prthyhej n pasqyrat kombtare. Kjo ndodhte n kohn kur tradita letrare dhe
studimore (kjo e dyta ndonjher m e zhvilluar, ndonjher krejt zanafillore)
proskribohej pr arsye ideologjike, ndrsa Realizmi Socialist donte t imponohej si
metod e krijimit dhe e kontrollit t botkuptimit, duke u pas kthyer, n manifestimin shqiptar, n katekizm komunist pr mendjen dhe zemrn e shqiptarit!
Kosova ka prodhuar kritik letrare fillimisht, duke e kthyer at gradualisht n
nj sistem studimesh e dijeje pr letrsin q ka shkuar nga qasja induktive te qasja
deduktive, me premisa teorike q n arritjet kulmore kan prmbysur nj shkoll e
sistem socrealist, i cili nga Shqipria vinte edhe me temperatur e ngjyra t ndezura
kombtare.
Ringjallja e studimeve letrare shqipe, pr krejt letrsin shqipe, ka ndodhur n
Prishtin n vitet e shtatdhjeta. Kto studime jan rritur e pohuar n vitet e
tetdhjeta, jan konsoliduar dhe kthyer n kanun t pashpallur n vitet e nntdhjeta,
koh kur, pas prmbysjes s diktaturs s egr shqiptare, kan shtrir ndikimin dhe u
351

Muhamet HAMITI
__________________________________________________________________________

bn shkoll pr nj brez t ri letrarsh, q me kutin vleror t Prishtins prpiqej ti

rezistonte establishmentit pothuaj pesdhjetvjear stalinist n fush t studimit e t
inxhinieringut letrar n Tiran.
Duke rivendosur lidhjet me trashgimin e pakt e t vonshme shqipe n kt
fush, por m shum, duke rilindur n krahun perndimor, selia e dijes dhe e
studimeve letrare u b Prishtina. Ktu ishte fusha e betejs pr krkime e ndrrime.
Natyrisht, studimet letrare nuk kan gjlluar shkoqur nga shqetsimet sociale,
ekonomike e politike. Sidomos jo politike. Ato nuk jan br n prpunim t diktatit
ideologjik, por i kan rezistuar atij me shumsin e metodave moderne t studimit
letrar, ku letrsia (tharmi i letrsis, literariteti) dhe linguistika prthyheshin pr t
dhn shenjat dhe shenjzimet e madje, n fund, proceset e krijimit t kuptimit letrar
dhe t botkuptimit, n krkim t s vrtets a t vrtetdukshmris dhe t realitetit,
por jo t iluzionit t realitetit, t distopis s realizmit socialist.
Puna dhe qllimi i studimeve letrare bhej jo ndryshimi i bots, qoft dhe i
bots letrare, por interpretimi i saj. Dhe prvijimi i ligjsive t ekzistencs s saj,
sigurisht.
N piktakimet me Perndimin, n kontakte t gjalla me studimet e
formalistve rus t rimarra fillimisht n Franc, m von dhe m ngadal e me
shum rezistenc n Angli e n Amerik, dhe m shum me semiologjin e strukturalizmin n Franc, qarku ditunor letrar n Prishtin kishte institucionalizuar
nevojn dhe krkesn pr nj arsimim letrar e humanitar elitist. Ky ishte gjakim i nj
aristokracie letrare n lindje.
Rezultatet e studimeve dhe t krkimeve letrare nga establishmenti i ri letrar i
Prishtins (natyrisht jouniform) hyn relativisht shpejt n programet e studimeve t
letrsis shqipe n Universitetin e Prishtins. U etabluan aty n vitet nntdhjet, kur
Universiteti u funksionalizua jasht orbits politike dhe ideologjike serbe/jugosllave,
n kohn e shtetit paralel t shqiptarve t Kosovs, q e kemi pas shpallur dhe i
kemi pas thn Republik e Kosovs; ti themi tash nga kjo perspektiv Republika e Par e Kosovs.
N vitet e shtatdhjeta, hapja e vogl e Kosovs ndaj bots, por edhe ndaj
Shqipris, krijoi nj ambient letrar dhe nj klas letrarsh (shkrimtarsh, profesorsh, studiuesish, recensentsh letrar) q krijoi dhe afirmoi vlera dhe vuri n sprov
politika e konvenca letrare.
Viti 1971 paraqitet n retrospektiv nj annus mirabilis pr letrat shqipe.
Anton Pashku botoi romanin e tij Oh, nj ekzemplar shqiptar t romanit t rrjedhs
s ndrdijes, ndrsa, bashk me nj numr shkrimtarsh t rinj, botoi manifestin
Vox Clamantis in deserto, nprmjet t cilit prbuzi realizmin socialist.

Nj kujtes personale: formimi letrar

352

STUDIMET LETRARE SHQIPE N KOSOV

__________________________________________________________________________

N vitet e shtatdhjeta dhe t tetdhjeta t shekullit t kaluar u formova, si

nxns e student, n fund edhe msues i ri i letrsis (asistent n Anglistik) ktu n
Prishtin. Dijen e par letrare e kisha marr nga ky burim i ri, por me nj dyzim
interesant. N shkolla letrsia shqipe jepej e kornizuar si histori letrare ideologjike
dhe pozitiviste nga Shuteriqi me shok, ndrsa jasht saj vinte kontestimi prmes
alternativs letrare q po ndrtonte nj ngrehin studimesh letrare, fillimisht kritik
praktike, pastaj gradualisht kritik t specializuar me pretendime akademike, n fund
si parashtres m sistematike teorike.
Kur bja studimet pasuniversitare pr letrsi botrore n Universitetin e
Zagrebit (Kroaci) n fund t viteve tetdhjet, n kontakt me nj shkoll dhe frym
studimesh atje, munda t konstatoja se studimet letrare shqipe n Kosov n aspekte
t veanta, n realizimet m t mira, kishin krijuar relacion t drejtprdrejt jo vetm
me frymn e studimeve letrare aktuale (formaliste, strukturaliste, semiologjike) n
Evrop. Ishte asimiluar dhe po aplikohej kjo dije n korpusin e letrsis shqipe, t
tradits e t modernes. Po prkthehej dhe po i jepej lexuesit shqiptar dija m e re,
krahas ose para lexuesit n ish-Jugosllavi. (Vepra t Dykros-Todorovit dhe t
Zherar Zhenetit ishin botuar n pkthim shqip respektivisht nga Rexhep Ismajli dhe
Sabri Hamiti e Binak Kelmendi, para se t shihnin dritn n gjuht sllave n ishJugosllavi!).
Kam realizuar qndrime specializimi pasuniversitar pr studime dhe krkime
letrare n dy universite britanike n vitet e nntdhjeta dhe kam br punt
krkimore q do t onin m von n tezn time t doktorats pr Strategjit
narrative dhe kuptimin te Joseph Conrad-i (Xhozef Konrad) dhe James Joyce-i
(Xheims Xhojs). Teza ime dilte si nj bashkdyzim n mes t metodave formalistestrukturaliste (madje nn magjin e nj shkolle narratologjike!) dhe t nj vetdijeje
letrare pr ndrlidhjen e letrsis me nj realitet prtejletrar (q sht lnda dhe
kuptimi letrar). N kt mnyr, magjepsesha prej perandoris s teoris, por edhe i
rezistoja Teoris me T t madhe.
Studimet letrare pas vitit 2000
Dija letrare q ishte krijuar n tri dekadat e fundit t shekullit 20 n Kosov i
falej n radh t par veprs s Sabri Hamitit dhe Ibrahim Rugovs, si korpus me
kritik, studime e teori, me kontribute t ndjeshme t Mensur Raifit, Rexhep
Ismajlit, Zejnullah Rrahmanit, e t vazhduesve t ksaj shkolle t re. Ibrahim
Rugova kishte ln m hert punt studimore (librin e mbram, Refuzimi estetik, e
kishte botuar n vitin 1987), teksa shkilte rrugs s veprimit politik, pr tu brf
pastaj udhheqsi pavarsist i Kosovs. N t njjtn koh me kt dije t re,

353

Muhamet HAMITI
__________________________________________________________________________

vazhdonte t funksiononte nj krah i studimeve historiko-letrare, me prfaqsues

kryesor Rexhep Qosjen, i cili ka qarkullim jo t pakt edhe sot.
N shekullin e ri, Kosova ka vazhduar studimet letrare q, n shemblltyrn e
Sabri Hamitit, shkrimtar i madh e patriark i dijes moderne letrare shqipe, shnojn
origjinalitet e pjekuri t kanunit - t kujtojm ktu veprat e tij, Bioletra,
Tematologjia dhe Albanizma botuar si magnum opus-i i tij (Poetika shqipe, 2010),
i pranur gjersisht n Kosov dhe n Shqipri si nj poetik historike e letrsis
shqipe, por jo pa kontestime. Kontestimet kan ardhur prej eksponentsh t rinj t
klass s vjetr letrare, shfaqur koht e fundit n formate t reja, por jo krejt larg prej
varianteve t studimeve socrealiste dhe/apo t praktiks historiko-letrare pozitiviste.
N hijen e ngrehins kryesore letrare shqipe (kritike, historike, teorike) t
Kosovs kan gjlluar praktikues t ksaj dijeje, por edhe imitator t saj. Kta t
fundit, duke aplikuar n dukje konceptet operative t kanunit, kan fituar njfar
stature, t vogl dhe t paqndrueshme n afat t gjat. Imitimet u kan dhn
kontestuesve t padijshm argumentin e leht pr ti vn n shnjestr rezultatet e
dijes origjinale.
sht veneruar tashm se studiuesi me shtat letrar sidomos kritiku sht
pjesmarrs i dyfisht n dialog: si lexues, me veprn/autorin; si autor, me lexuesit e
vet. Imitatort nuk mbrrijn t bhen autor.
N Kosov dhe prgjithsisht n peizazhin letrar shqiptar mungon kritika
praktike, qoft e natyrs s gazetaris (recensurs) letrare, qoft e leximeve dhe e
interpretimeve m sistematike t letrsis aktuale. Arsyet do krkuar. Hprh bien
jasht fushs s ktij eseu.
Prishtin, gusht 2012

354

Kujtim M. SHALA
SHEKULLI I KRITIKS SHQIPE

I
SHEKULLI I KRITIKS
Kritika letrare shqipe sht bij e modernitetit letrar, t nisur e t provuar, me
vepr e sjellje, nga Faik Konica. Ai e formuloi dhe e provoi modelin kritik t
mendimit, t sjelljes e t shkrimit, q, me kto shenja, merr trajtn e nj kulture. N
letrsi kjo kultur manifestohet si parodi e satir, ndrsa kritika letrare sht forma
diskursive e saj, e lakuar si njohje dhe e prer si vlersim.
Thn n nivel evidencash, kritika letrare shqipe si zhanr i takon shekullit
XX. Themelues i saj sht Konica, si teoricien n nism e si kritik letrar. Diskursi i
tij pr kritikn lidhet me Kohtoren e Letrave Shqipe (1906), ndrsa diskursi kritik
me tekstet pr Naimin, Nolin, ajupin, Asdrenin etj.
Gjysma e par e shekullit XX ishte e pasur me variante t kritiks n planin e
formave, metodave e t ideve. Kujtojm introduktat e Nolit, psikanalizat e Malokit,
eset e Koliqit, librat kritik t Kutelit, diskurset teorike e filozofike t Pips etj. Kjo
pamje u prmbys n gjysmn tjetr t shekullit, nn diktatin e kritiks socrealiste, e
cila buronte e determinohej nga ideologjia majtiste, e shpallur teori letrare. Realizmi
socialist e kputi edhe letrsin sociale t gjysms s par t shekullit. Kritika socrealiste, q prmbys raportin e njohur: s pari letrsia, pastaj kritika, n: s pari kritika,
si norm, pastaj letrsia, n Shqipri ishte e vetmja deri n dekadn e fundit t
shekullit XX.
N Kosov pamja ishte tjetr, shum m e pasur dhe m e ndrliqshme, me
lexime sociale e sociologjike t letrsis, kritik t angazhimit, kritik eseistike,
psikanaliz moderne, kritik t formave, lexime semiotike, teori letrare moderne e
teori t kritiks. N vitet 70, kur n Shqipri socrealizmi kishte fshir gjthka q si
ngjante, n Prishtin letrsia e kritika po rizbulonin e zbulonin prnjher traditn
letrare shqipe e kulturn moderne evropiane.
Kritika letrare shqipe e gjysms s dyt t shekullit XX i takon Kosovs,
kritikve, si: Mekuli, Aliu, Qosja, Raifi, Rugova, Hamiti etj., veprave t trajts e t
vlers s, Veprs s Bogdanit 1675-1685 (1982), Kaheve e premisa dhe t kritiks
355

Kujtim M. SHALA
__________________________________________________________________________

letrare shqiptare 1504-1983 (1986), Porosis s madhe (1986), Vetdijes letrare

(1989), Bioletrs (2000) etj.
N fundit t shekullit, kritika letrare n Shqipri u hap, pr t zbuluar kshtu
traditn e gjysms s par t shekullit, traditn e vyer t Prishtins letrare dhe dijen
letrare universale, me nj zjarrmi q ende e ruan.
N Kosov kritikt e shkolls prishtinase po mbushin dekadn e dyt dhe deri
m tani kan dhn vepra q shenjojn epokn dhe q e provojn traditn prishtinase
t dijes e t kritiks letrare.
II
TEORIA E KRITIKS
Teorit letrare nisen nga vepra konkrete, provohen s pari prej tyre e bhen
universale. Teoria e kritiks, si prshkruese e diskursivitetit letrar, bhet nj katror i
epistemologjis letrare, e cila, po ashtu, sht universale. Ndrsa, teorit e kritikave
partikulare, vrtet, jan diskurse universale n kontekste kulturore-letrare partikulare, q shoqrojn e provojn fenomenet e kulturave t tilla.
Teoria letrare moderne, n nyjat themelore, sht teori e metodave t krkimit,
t lidhura me veprn e me lexuesin. Teoria e kritiks shqipe si sistematik sht e re
dhe lidhet me emrin e Ibrahim Rugovs, ndrsa prftesat e saj lidhen te Konica. Kjo
evidenc e provon se sistematika e von sht nj epistemologji e hapur von.
***
Prftesat e teoris s kritiks, teorin sistematike t saj, si dhe pr ti kapur
cepat e shekullit XX, do ti provojm me Konicn, Pipn, Rugovn e Hamitin.
Prftesat e teoris s kritiks s Konics duken te Kohtore e Letrave Shqipe,
nj tekst q do t definoj natyrn, metodn edhe funksionin e kritiks letrare.
Konica e nnvizon natyrn vlersuese t kritiks letrare, propozon si metod
t par prqasjen dhe njeh si funksion t saj trheqjen e vmendjes s autorve pr
t shkruar m me kujdes. Q t gjitha kto shenja t nj zhanri esencialisht
vlersues, t nj veprimtarie q do kultur e dije, q ktu marrin status argumenti pr
gjykimet e artikuluara.
Diskursi i Konics sht ai i nj dijetari t letrsis, q e njeh poetikn si vler
e estetikn si vlersuese. Kt e shprfaqin edhe termat e gjykimit dhe binomi
estetik plqen/plqen, q vrtet jan kategori q lidhin bashk sensibilitetin modern
me estetikn moderne.
N nyj t shekullit XX, Konica niste msimin modern pr shqiptart, pr
literaturn e ndar nga veprimtaria/atdhesia. Nga ky msim buron vlersimi i Naim
Frashrit si atdhetar e plqimi i poezis s tij. N kt nyj lidhet e provohet edhe
356

SHEKULLI I KRITIKS SHQIPE

__________________________________________________________________________

karakteri i vshtir i Konics, si nj prov se dija e kultura prthyhen fort n

pasqyrn e karakterit, ndaj kritika sht fush aq e vshtir, prher e rrezikuar nga
rrshqitja prej etiks n grindje karakteresh e prplasje biografish.
Diskursi pr kritikn i Arshi Pips sht me rrnj n filozofi e estetik, burim
i provuar nga rrjeti terminologjik i tij dhe nga natyra e konceptimit t kritiks. Pipa
kritikn e gjen t lidhur me dijen, shijen e intuitn, t lakuar si njohje e vlersim dhe
t prmbyllur si lexim historik i prodhimit letrar. Emri i prbashkt pr vetit,
kategorit e pr fushn e till sht kritika estetike-historike.
N tipologjin e Pips, tipi i par sht kritika prshkruese, e bazuar n
kultur dhe e prcaktuar si kritik themelore. Shenja e par e saj sht dija. Tipi i
dyt lidhet me shijen dhe buron nga mprehtsia e mendjes dhe zgjuarsia. Tipi i tret
sht kritika qiruese, q lidhet me bonsensin dhe ka pr funksion mnjanimin e
krijimeve pa vler.
N terma t prgjithshm, kritika, n gjykimin e Pips, sjell n prodhimin
letrar rend e dallim, mas e qartsi, kuptim e vler.
Si dijetar i letrsis, me formim nga filozofia, Pipa niset nga kritika si kategori
e dijes dhe e kulturs dhe arrin te kritika letrare si zhanr. I lidhur n nyja t mdha,
i artikuluar shkurt, diskursi i Pips ngelet te prftesat teorike, pa u lidhur n nj
sistematik. Prftesat e tilla hapen te dy eset e hershme t tij: Pr nji kritik letrare
(1941) e Shpirti kritik (1944).
Teoria e kritiks n kulturn shqipe bhet sistematik te diskurset e Rugovs.
Teoria e koncepton, ndrsa praktika krkimore e Rugovs e provon teorin e kritiks
si nj epistemologji letrare. Teoria e tij sht teori (moderne) e kritiks letrare
moderne.
Vrtet, n frymn e nj epistemologjie, Rugova e teorizon kategorin kritik,
si form t njohjes, themelore pr shkencat e dijen, n funksion t disiplins kritik
dhe t kritiks letrare.
Sistematika rugoviane metakritike provohet nga Kah teoria (1978), npr
Strategjia e kuptimit (1982), Kahe dhe premisa t kritiks letrare shqiptare 15041983, te vepra Refuzimi estetik (1987), pjesa e fundit e t cils mban edhe titullin
Teoria e kritiks. Ndrsa, sistematikn e konceptimeve teorike e provojn argumentet e zgjeruara e t pasuruara nga vepra n vepr.
Kritika letrare e dijetarit Rugova sht nj katror i dijes letrare. Ai e mendon
kritikn t lidhur me letrsin, nga e cila edhe buron. Kritika letrare ssht msim,
por aktivitet interpretues i hapur, q atribuon kuptime. Kjo sht kritika moderne, e
cila buron s pari nga vepra letrare moderne.
Kritika letrare v komunikimin e par me veprn letrare. Ajo vihet ndrmjet
teoris e praktiks, shkencs e artit dhe paprer kalon nga njohja te vlersimi, kategori q e bn shpirtin e kritiks.

357

Kujtim M. SHALA
__________________________________________________________________________

Por, Rugova, poeticien i pandreqshm, prher krkon provn si vlersi t

kritiks, q arrihet me aplikimin korrekt t kategoris kritik dhe me aplikimin e
principeve t poetiks n praktikat kritike.
N diskursin e gjer teorik, Rugova shenjon dy parabaza metodologjike t
kritiks letrare; njra e njeh veprn letrare si prodhim t jashtm (mimesis), ndrsa
tjetra si prodhim artistik (poiesis). Bazat e tilla metodologjike, vrtet, s pari jan
konceptime t veprs letrare n raport me jetn dhe universin.
N krye t diskursit t Rugovs pr kritikn rri vepra e madhe Kahe dhe
premisa..., q bn tipologjin e kritiks shqipe, t lidhur me krkimin e kaheve
(orientime, interesime) e t premisave (piknisje teorike dhe rezultate t kritiks).
Parabaza e ksaj vepre sht teorike, ndrsa krkimi prshkrues e sistematizues, pra
karakterizues. Rugova e jep pamjen m t plot t kritiks shqipe, t lidhur me nj
diskurs epistemologjik letrar.
Kahe dhe premisa... mban shenjat e formatit dhe t profilit t dijetarit Rugova,
t dijetarit q analizon me durim, q komenton holl e q prgjithson si rrall kush.
Kritika letrare jeton n dialogun me veprn letrare; kjo sht paradigma e
teoris dhe e kritiks letrare t Sabri Hamitit. Nj paradigm e till patjetr se do ta
onte at te kritika dialogjike e do ta mbante prher te prcaktimi i kritiks si lexim
personal e subjektiv.
Duke mbajtur evidencn e till, nga buron diskursiviteti i tij? Nga motivimi,
nga kultura, nga argumentet autentike, q prmbyllen n lexime autentike. Shenjat e
tilla teorike, t prkthyera n praktik krkimi, e kan prodhuar diskursin e hapur t
Hamitit, me rrnj n eseistik, dhe idet autentike, dy premisa pr t cilat mbahet
mend nj kritik letrar.
Termi autentik pr t dhn leximet e Hamitit sht variante, q del edhe si
titulli i veprs s par diskursive t tij, t vitit 1974.
Paradigma teorike e Hamitit shenjohet si msim pr krkim variantesh q n
eset e para, t lidhura te Variante. Ndrsa, msimi universal i tij lidhet me krkimin
e estetiks s fshehur, t thell, t estetiks s letrsis, t ciln duhet ta zbuloj,
njoh e ta shijoj kritiku letrar.

III
METODAT
Metodat e krkimit shenjojn paradigmat teorike t krkuesit dhe jan prov e
insistimit apo e sistematiks s krkimit.
N rrjetin e metodave t krkimit, n shekullin e kritiks shqipe, shfaq shenjat
ose provohet sistematika e kritiks biografike, psikanalitike, introduktive, tematike e

358

SHEKULLI I KRITIKS SHQIPE

__________________________________________________________________________

formale, ideologjike, integrale, psikanalike moderne, strukturale/semiotike,

dialogjike etj.
Kritika biografike, si form e leximit t jashtm t letrsis, e shoqruar nga
shenja t nj studimi monografik, hapet te Naim Frashri (1901) i Mithat Frashrit.
Kjo sht biografia e par pr Naimin, e shoqruar me dshmi pr krijimin e veprs
s tij dhe me interpretime mbi bazn e t dhnave biografike. Dshmit bhen shenja
t leximit, shenja t metods dhe piketa q determinojn interpretimin.
Po pr Naimin, dijetari Krist Maloki bri njrn nga kritikat e tij psikanalitike,
q, n esenc, sht kritik tematike. Maloki krkon Poetin kombtar t shqiptarve.
Naimi i del universal. Lasgushi, i adhuruar e i kurorzuar Poet nga Kuteli, aspak nj
Dichter. Mbetet i vetmuar Gjergj Fishta, Hero i literaturs dhe i kulturs shqiptare.
Kritikn q e paraqet veprn, q orienton leximin, e shkroi Noli, nn termin
introdukt. Tekstet e tilla Noli i vuri n ball t veprave q prktheu. N pikat e
forta, introduktat e tij jan lexime sociale e ideologjike, madje politike.
Krkimet e Ernest Koliqit lakmojn e projektojn historin letrare t shqipes,
por Koliqi ngeli nj tipologjist, q krkon e prshkruan shkolla dhe fenomene
letrare.
Projekti pr nj histori letrare, i anticipuar te Dy shkollat letrare shkodrane
(1954/1961), shenjon fushn krkimore t nj De Sanktisi shqiptar, po dhe t nj
dijetari q kulturn e koncepton t diferencuar e t lidhur n qarqe, d.m.th. n
tipologji.
Kuteli e lexoi Lasgush Poradecin n prftesat e rralla t gjuhs, n format e
krkuara si kurr m par n letrsin shqipe, n temat e poezis. Gjith kjo
shoqruar nga nj lexim intuitiv, q paradigmn e ka tek estetika. Kuteli e adhuron
gjuhn e Poradecit, se thot n terma t hapur, por e provon se vepra letrare sht
gjuh (poetike).
Kritika socrealiste n letrsin shqipe provohet me lagje t tra kritiksh, po
rrnjt i ka n diskurset e Shuteriqit, pr veprn n funksion social, q shpejt u b
msim pr veprn n shrbim ideologjik e politik. Jasht natyrs s kritiks, raportet
vepr - kritik, kritika socrealiste iu paravu veprs, e sanksionoi at n modelin
ideologjik, para se ajo t shkruhej. Kujdestare e pushtetit n letrsi, kritika
socrealiste e bri letrsin shrbtore t pushtetit e t diktatorit.
Kritika integrale ka prfaqsues kryesor Rexhep Qosjen. Pak biografi,
evidenca pr veprn, pak interpretim, vlersime e kritika; e thn prnjher: autori,
vepra e funksioni i veprs (i krkuar nga kritika), kjo sht kritika integrale.
Kritika psikanalitike, e kryqzuar me kritikn e mitit, rishfaqet me Mensur
Raifin, n leximet sistematike t Nolit, Lasgushit, Migjenit e t Pashkut. Psikanaliza
e tij mban shenja t fahut t msimeve t Lakanit.
Sistematika e krkimit t Rugovs provohet thell e gjersisht te Vepra e
Bogdanit 1675-1685, n t ciln ai lexon nj epok shkrimi e kulture prmjet faqeve
359

Kujtim M. SHALA
__________________________________________________________________________

t nj autori si Bogdani. Rugova niset nga gjenetika, pr t mbetur tek analitika e

veprs, q e bn korpusin e krkimit t tij. Nj nyjat themelore, krkimi i Rugovs
sht sistematik, i lakuar si analiz struktuale dhe si semiologji e shkrimit, q sht
fah poststrukturalist. E lidhur n emra q shenjojn paradigma, kjo metod sht
bartiane e derradiane, e pasuruar me leximet e Fukos dhe t autorve t tjer.
Kritika e Sabri Hamitit e reflekton dialogjizmin n praktikn e leximeve edhe
para propozimit t kritiks dialogjike nga Todorovi. Leximet e tilla burojn nga
konceptimet e krkimeve letrare si variante, pa nj finalitet, t lidhura fort me
kulturn e krkuesit, madje me jetn e tij.
Trajtn m eksplicite kritika dialogjike e Hamitit e gjen te libri eseistik Faik
Konica: Jam un (1991). Kritiku e takon me botn e vet botn e veprs, n nj pik
n t ciln kryqzohen e dialogojn hapur. Kritika e Hamitit shtrihet n parafraz t
veprs s Konics, madje n nj praktik autentike rindrtimi t saj. N diskursin e
eses dhe me gjuhn e hapur t figurs, Hamiti hap veprn, jep kuptime, pa heshtur
prball saj, sepse identifikimet edhe n trajtn Jam un vrasin, dhe pa refuzime,
sepse ashtu vritet vepra. Nj msim ky i modernitetit, por q shfaq shenja t
universalitetit.

IV
SHENJA PROFILESH
Profilet lidhin n nj pamje t prbashkt pikpamje, teori e praktika kritike t
autorve. Por, profilet s pari reflektojn pikpamjet e kritikut. Hapja e profileve hap
komunikimin me variante pikpamjesh letrare, apo pr letrsin, dhe variante
krkimesh letrare.
Portretet kan shenjat autentike t kritikut dhe shenjat prfaqsuese t tipave
t kritiks, q prher nnkuptojn m shum autor s bashku. Profilet n vijim
prfaqsojn autor e shkolla krkimi, pra shenja autentike e konstanta q prodhojn
shkolla krkimi.
***
Krist Maloki sht dijetar i kulturs e i literaturs, i rritur me teorit kulturore
gjermane, filozofin e psikanalizn. Kto shenja t mdha t profilit t dijetarit
shfaqen e forcohen n diskurset e tij pr letrsin, kulturn e pr shoqrin shqiptare.
Tekstet e tij e provojn nj sistematik t brendshme, q, vrtet, sht sistem
argumentimi. Ndrsa, debati e diskursi polemizues i tij hapin pikpamjet e gjera pr
literaturn, kulturn e jetn nacionale. N diskursin e gjer e t ashpr pr Orientin e
Oksidentin, Maloki, me luciditet, e provon se sjellja t mban oriental apo t bn
oksidental. Oriental apor Oksidental (1937) sht eseja e paharrueshme e tij, q, n
360

SHEKULLI I KRITIKS SHQIPE

__________________________________________________________________________

vija t shpejta e t thella, bn portretin e shqiptarve dhe reflekton portretin e vet

Malokit si njeri t kulturs.
Tekstet kritike m t njohura t tij jan Naim Frashri (1925) e A asht Poet
Lasgush Poradeci? (1938/1939), q prnjher jan interpretime vepre dhe debate
pr Poetin kombtar. Maloki e krkon Poetin q mban e jep frymn e kombit n
temat e tij dhe n veprn e tij. Naimi? Jo, se ai gjat ishte (tematikisht) universal.
Lasgushi? Jo, sepse ai prjet mbeti unik e universal. Fishta, sepse temat e veprimtaria e tij e bn nj Hero t kulturs e t literaturs.
Maloki sht kritiku q shpall e ndjek nj metod krkimi, me rrnj ne teorit
kulturore e n estetik dhe me degzime n psikanaliz. Insistimi metodologjik sht
shenja e profilit t nj dijetari sistematik. Hapja para dijeve e prcakton rrjetin e
shenjave t profilit t nj kritiku letrar dijetar.
Kuteli botoi Poeti Lasgush Poradeci (1937), pastaj Shnime letrare (1944)
dhe e projektoi t tretin, Sulme letrare, shenja kto t nj sistematike t krkimit. N
pjesn tjetr t jets, ai nuk shkroi kritik sistematike.
Kuteli e provon fenomenin shqiptar t shkrimtarit kritik letrar. N prgjithsi,
shkrimtart shkruajn eseistik, ndrsa autort shqiptar kaluan fort edhe n
sistematik.
Madje, Kuteli vinte nga fusha e ekonomis, i doktoruar e si sprovuar me
publikime e me pun n at veprimtari sociale. Kuteli shkroi, sepse ishte rritur me
rrfimet e vendit, u b kritik, sepse u b shkrimtar, s pari, se e lexoi dhe e deshi fort
Lasgush Poradecin. Sot, theksojm nj paradigm, madje nj tradit, kuteliane t
leximit t Poradecit, t lidhur me sensibilitetin e tij dhe me mjeshtrin e gjuhs, pra
me artin e tij, me format letrare, si qensi e veprs, e me temat si pamje t shpirtit e
t jets shqiptare.
Shenjat e profilit prej kritiku letrar t Kutelit jan librat kritik, q shenjojn
vetdije letrare e pjekuri; kritika tematike, intuitive, sistematika e leximit t formave,
q lidhen n metod e tregojn kultur; nj tip sociologjie e kulturs, e shenjuar te
Viti letrar 1943, q shenjon edhe karakter, meq Kuteli lakmonte t bhej dhe nj
kritik social, far smund t ishte n Shqiprin socialiste, n t cilin e treti jetn.
Kritiku Mitrush Kuteli, para se t tregonte shenjat e dijes letrare, shprhapte
ngado dashurin pr letrsin, e ajo nuk lexohet (mir), po su desh mir.
***
Shenjat themelore t formimit e t proflit kritik t Rexhep Qosjes duken hapur
q n dy librat e par t tij, Epizode letrare (1967), Dialogje me shkrimtar (1968) e
Kritika letrare (1969), t prkthyera n zgjedhje veprash e autorsh, n shenja
metode e rrnj botkuptimi, prfundimisht n retorikn tipike t diskursit t tij.

361

Kujtim M. SHALA
__________________________________________________________________________

Kritik me dije letrare e ideologjike marksiste, t prthyera n kontekstin ishjugosllav, Qosja e lexon letrsin n funksion social e politik, lexim q prher on
tek artikulimi i detyrave karshi letrsis. E dhna se rezultatet m t mdha Qosja i
pati n krkimet historiko-letrare e provon se kritiks q jep detyra i rrshqet dhe i
ikn natyra e letrsis.
Ibrahim Rugova, n nyjat themelore, sht teoricien e epistemolog letrar, po
q provohet me formn m t vshtir t kritiks letrare, kur bn leximet e para t
veprave t posabotuara.
Dijetar q u formua duke komunikuar me dijet moderne e duke e zbuluar nga
fillimi traditn letrare shqipe, Rugova sht shqiptari q e sprovon autentiken
(letrsin e dijen shqiptare) me universalen.
Kritika e Rugovs prher kalon nga njohja te vlersimi i veprs. Diskursi i tij
sht i prqendruar, me rrnj n krkimet poetike dhe zgjerohet me pikpamje e
tema t mdha t estetiks. Mendimi i hapur, veprat e zgjedhura, humaniteti e
vlersimet pa leqe e bjn kritikn e Rugovs edhe nj paradigm t leximeve
procesuale.
Por, shenjat e kritikut Rugova e bjn vetm nj nyj bibliografike t profilit
t tij prej dijetari. Ai ka ecur npr filozofi e estetik, teori letrare e teori t ideve, n
prerjet e ndarjet e tyre, ka zbuluar traditn e ka hapur dijet moderne, ka shkruar n
gjuhn e hapur t eses dhe ka mbrritur n sistematik konceptualizuese. Ka kaluar
npr dije, pastaj sht br veprimtar, prijs nacional, madje misionar, q do t
thot shptimtar. Ndaj, profili i tij sht Libri i tij i tr, q faqe pr faqe e mban
dijen e Rugovs e stuhit e jets s shqiptarve t Kosovs.
Sabri Hamiti sht kritiku letrar shqiptar m prodhimtar. I rritur me teorit
letrare t shekullit XX, leximin e letrsis shqipe e bri mnyr jetese. Hamiti e di
dhe e provon se letrsia mban e liron humanitet dhe se leximi i saj do humanitet, t
lidhur si dashuri e t shqiptuar si dije.
Kritika e tij dallohet fort pr idet e pr stilin, kategori themelore t kritiks.
Hamiti shkruan hapur, madje me figura, pr t provuar lidhjen ekzistenciale t
kritiks me letrsin.
Diskurset e tij nisin si analiz formash dhe kalojn n lexim idesh, t
konceptuara si dy hallka t njohjes, prej nga kalohet te vlersimet.
N krkimet e tij, Hamiti prher gjurmon variante, autor, vepra, diskurse e
ide q dallojn e q skan si t nnkuptohen. Madje, poetika q propozon ai, sht
poetik (historike) e varianteve.
Autor t dashur ka Fishtn, Konicn, Poradecin, Pashkun, Xhaferrin,
Rugovn etj. Krkimi sistematik i tij lidhet n Sprova pr nj Poetik, ndrsa
prgjithsimet m t mdha fitohen te Bioletra, Tematologjia (2005) e Albanizma
(2009), q bjn Poetikn historike t shqipes dhe kthehen n shtratin e dijes letrare
universale.
362

SHEKULLI I KRITIKS SHQIPE

__________________________________________________________________________

V
VEPRA
Provat m t mdha t kritiks, t lakuara n tipologji, interpretime e ide, i
bjn veprat kritike. Aty hapen autort me kulturn e tyre, me t gjitha shenjat e
formimit, t krkimit, me idet e dilemat e mdha.
Pr t provuar shenja tipologjike t kritiks e t mendimit, n vijim do t
shfletojm disa vepra ose pjes t tyre, t lidhura me kritikn letrare si zhanr vlersues.
***
Dy librat kritik t Mitrush Kutelit, Poeti Lasgush Poradeci e Shnime
letrare, jan t ndryshm pr nga struktura, natyra e destinimi.
I pari lidhet me nj autor, i prqendruar n analiz e lexime tematike, q
prkthehen n zgjedhje e vlersime t poezis s Lasgush Poradecit. Ky libr i vogl
u b paradigm pr leximet e zgjedhura t Kutelit, leximet e nj dashurie e subjektiviteti t kryqzuar me analiza letrare t sakta, n formn me t ciln feston kritika:
dashuri e krkim. N analizn e Kutelit hapet sistemi poetik i Poradecit, lexohen
temat e tij t mdha, pr t mbrritur te vlersimi i poezis e i Poradecit si Poet.
Dihet, Kuteli e zgjedhte Poradecin pr gjuhn poetike/shqipe, pr pastrtin e fuqin
metafizike t saj.
Poeti Lasgush Poradeci tipologjikisht shkon nga studimi monografik.
Vlersimi i Kutelit e ka trajtn e plqimit e t vlersimit poetik t lidhur me njsi e
struktura konkrete. Por, n nyjat themelore, ky tekst e hap poetikn e Poradecit, t
fiksuar si gjuh e t lakuar n tema. Krkimi i till sht edhe shenja pr metodn,
insistimet e formim e kritikut: nj shkrimtar q bri kritik letrsie plot dije, pa u
larguar nga letrsia. Kuteli ssht detraktor, por ribrs i tekstit letrar n tekst
diskursiv.
Shnime letrare lidh brenda kopertinave studime, recensione e shnime, q sot
i vm n sociologji t letrsis. Kto shnime e ndrtojn pamjen letrare e kulturore
t nj viti (1943) dhe bhen shenj pr kaprcimet e Kutelit edhe n kritik sociale,
q u projektua, por su prmbush. Shnimet ndrtohen nga evidenca, komente t
shkurtra e vlersime t hapura. Kuteli hap vepra shqip e t prkthyera, jep
panoramn e periodikut. Npr shenjat e shnimeve t Kutelit hyjm n jetn
letrare/kulturore, si npr shenjat e nj dshmie t thn e t ln. Kuteli se vijoi,
ndrsa kultura shqipe se prsriti nj pun t till. Vetm Rugova, dekada m pas,
bri kritik procesuale, por pa shenjat sociologjike. Edhe kur shenjoi rndsin e
veprave pr kohn, Rugova ishte brenda kohs letrare.
363

Kujtim M. SHALA
__________________________________________________________________________

***
Tekstet kritike t Rugovs lidhen n pjes t Strategjia e kuptimit e Refuzimi
estetik, kur ai lexon vepra t veanta, duke i prvijuar npr analiz formale e
vlersime letrare. Rugova shkruan pr vepra t sapodala, n shum raste si lexues i
par me shkrim i tyre. Poet e prozator, autor t njohur e t rinj, lexon me dashuri
e humanitet t thell, n fillin e fort t argumentimit t tij t njohur.
N leximet e tilla, Rugova e manifeston teorin e vet t krkimit konkretisht,
t provuar si analiz, q on te njohja, dhe si vlersim, q e kthen te prgjithsimet.
Analiza buron nga teoria (dija), ndrsa rezultatet e krkimit rikthejn te teoria. Kjo
forcohet kur veprat e veanta lexohen duke patur parasysh gjith opusin e autorit.
Diskursi i Rugovs sht i prqendruar dhe n mjaft pika bhet konceptual, i lidhur
si analiz e i hapur si lexim kuptimesh, konceptesh e pikpamjesh. Jan objekti
(veprat konkrete), dhe vlersimet, si shenja zhanri, q e diferencojn nga diskursi i
njohur teorik i tij.
Vlersimet e Rugovs jan t hapura dhe gjithnj burojn nga analiza dhe
rezultatet e analizs i kan argument. Poetika e zbuluar e veprs bhet argument pr
vlersimet e kritikut q do racionalitet, etik e sistematik t fort. I mbajm n
evidenc pikrisht kto nyja t kritiks letrare t Rugovs.
***
Sistematikn, diskursin e hapur dhe idet e nj leximi autentik t Sabri
Hamitit i gjejm s bashku te libri me ese t lidhura Faik Konica: jam un.
Sistematika provohet n parafrazn e veprs s Konics, n leximin e shtrir faqe
pas faqeje, q mbyllet me rindrtimin e veprs.
Diskursi i hapur, me burim kulturn e profilin e Hamitit dhe vet veprn e
Konics, lviz nga figura te kokrra e mendimit. Idet e tij, t kryqzuara me ato t
Konics n leximin dialogjik, artikulohen me saktsin e njohur t ktij autori dhe
prarohen n bukurin e diskursit.
Parafraza e Hamitit, e propozuar nn titullin Faik Konica: jam un, lidhet n
libr eseistik, q rri si pandan modern i monografis. Eset lidhen si hallkat e nj
zinxhiri, n t cilin do hallk e lidh nj pamje, ndrsa s bashku e bjn portretin e
Konics. I parafrazuar, ai thot: Faik Konica: jam un dhe hapet n dialogun me
kritikun q e do, t cilit i ngjan, por me t cilin ndahen, sepse dialogu sht prballje
pa refuzime e pa identifikim total. Gjith kjo i zbulon plqimet e Hamitit pr
Konicn, q kan t bjn me kulturn letrare kritike, me kulturn e sjelljes q
propozon Konica dhe me pikpamjet pr letrsin si aktivitet estetik i ndar nga
pragmatika. Kto jan paradigma t modernitetit q nisi Konica ndr shqiptar, n
kaprcyell t shekullit XX.

364

SHEKULLI I KRITIKS SHQIPE

__________________________________________________________________________

Zbulimi i till i Konics jep t gjitha shenjat e vetzbulimit t Hamitit, shenjat

pr ta lexuar veprn e tij edhe prtej ktij libri, n leximin q do t prcaktonte
formulimin Sabri Hamiti: jam un.

VI
SHKOLLA E PRISHTINS
Shkolla krkimore e Prishtins sht shkoll e dijetarve t rinj shqiptar t
letrsis e t kulturs. E nisur nga paradigma t Qarkut t Prishtins, t autorve, si:
Raifi, Rugova, Ismajli, Hamiti etj., kjo shkoll krijoi paradigmat e veta, q tashm
ndiqen edhe nga nj brez m i ri krkuesish letrar.
Shkolla e Prishtins i ka specializuar krkimet formale e strukturale shqipe
dhe ka shkuar shum prtej tyre, prapa apo para, duke krkuar rrnjt antropologjike
t krijimit, pra antropoetikn (Kujtim Rrahmani), tekstet e dekonstruktuara, letrat
prball ideologjis, interpretimet, madje shenjat e mdha t nj epistemologjie
letrare shqipe (Shala, Vehbi Miftari, Nysret Krasniqi).
Shenjat e tilla e bjn Shkolln e Prishtins nj trashgimtare t tradits s
shekullit t kritiks shqipe dhe nj dritare n shekullin e ri. T marrsh dijet
universale e t (ri)zbulosh traditn autentike, jan dy shenja t ksaj shkolle, q,
vrtet, provohen si universale.
Shkolla e Prishtins dha krkimet intertekstuale shqipe, metakritik sistematike, interpretime veprash e autorsh themelor, studime fenomenesh dhe shenjat
e teoris letrare q buron nga sistematika e krkimit.
E shtrir prtej vendit nga i cili e merr emrin, Shkolla e Prishtins gjen autor,
si: Mark Marku, Persida Asllani, Dhurata Shehri etj., pr ta provuar at si shkoll
shqiptare, me t ciln identifikohen krkimet letrare shqipe sot. Kjo provohet edhe
nga evidencat e shpejta: autort e ksaj shkolle kan studiuar me dashuri: De Radn,
Fishtn, Konicn, Nolin, Malokin, Poradecin, Koliqin, Kutelin, Camajn, Pipn,
Xhaferrin, Kadaren, Podrimjen, Rugovn, Hamitin, Rrahmanin etj., autor q
shenjojn historin letrare e mendimin letrar shqiptar.
Shkolla e Prishtins sot sht e hapur dhe duhet t sprovohet e t provohet si
nj tradit nesr.
Prishtin,
gusht 2012

365

Kujtim M. SHALA
__________________________________________________________________________

Bibliografia
1.
2.
3.

Faik Konica: Kohtore e Letrave Shqipe

Mithat Frashri: Naim Frashri
Krist Maloki: Naim Frashri, Oriental apor Oksidental, A asht Poet
Lasgush Poradeci?
4. Fan S. Noli: Introduktat
5. Ernest Koliqi: Dy shkollat letrare shkodrane
6. Mitrush Kutelli: Poeti Lasgush Poradeci, Shnime letrare
7. Arshi Pipa: Pr nji kritik letrare, Shpirti kritik
8. Rexhep Qosja: Epizode letrare, Dialogje me shkrimtar, Kritika letrare,
Porosia e madhe
9. Ibrahim Rugova: Kah teoria, Strategjia e kuptimit, Vepra e Bogdanit
1675-1685, Kahe dhe premisa t kritiks letrare shqiptare 1504-1983,
Refuzimi estetik
10. Sabri Hamiti: Variante, Bioletra, Tematologjia, Albanizma
11. Kujtim M. Shala: Prishtina letrare

366

Bardh RUGOVA, drejtor i Seminarit

FJALA E MBYLLJES S SEMINARIT XXXI NDRKOMBTAR PR
GJUHN, LETRSIN DHE KULTURN SHQIPTARE

N mbyllje t punimeve t nj aktiviteti t suksesshm, si drejtor m mbetet

vetm pr ti falnderuar ata q kan dhn kontributin m meritor pr ta arritur
kt sukses.
Me lejoni t falnderoj Ministrin e Arsimit, t Shkencs dhe t Teknologjis
pr mbshtetjen e vazhdueshme, mbshtetjen q nuk mungoi as sivjet. Do t doja ta
falnderoja rektorin e ri, prof. asoc. dr. Ibrahim Gashin, pr pranin e tij sot dhe
mbshtetjen e Rektoratit prgjithsisht.
Dua t falnderoj n mnyr t veant, msimdhnsit e Departamentit t
Gjuhs Shqipe, t cilt mbajtn mbi supe me shum zell pjesn m t rndsishme t
Seminarit, kurset e gjuhs.
Po ashtu, dua t falnderoj bashkpuntort e mi n Drejtorin e Seminarit,
Dekanatin e Fakultetit t Filologjis, Kshillin Drejtues si dhe prof. ass. dr. Atdhe
Hykollin dhe vullnetart e Seminarit: Agnesn, Arditn, Kadiren, Shyhreten,
Leonorn, Rizain.
Shpresojm se ia kemi dal ta prmbyllim me nder nj aktivitet shum t
rndsishm pr kt vend.
Ju falemnderit.

367

368

SEMINARISTT PJESMARRS N SEMINARIN XXXI NDRKOMBTAR

PR GJUHN, LETRSIN DHE KULTURN SHQIPTARE

Agata Koziej
Agata Prochowska
Albano Younes
Aleksandar Rusakov
Aleksandra Dugushina
Aleksandra Moejewska
Aleksandra Pawlacyzk
Ales Giorgio
Alexander Kyriazis
Alicja Pawlowska
Anastasia Sidko
Anastasija Makarova
Andrej Sobolev
Anna Kapitanova
Anna Konovalenko
Anna Maria Schiro
Antonina Caradonna
Ariadna Kyriazis
Artur Stplewski

Ekaterina Zheltova
Elena Stojanovikj
Esin Dalgic
Eva Bekteshi
Evgeniya Litvin

B
Barbara Jarysz
Biljana Bacevic
Burak Kaba

F
Fusca Gabriele
G
Gerlinde Mller
Gilge Jakub
Giusepe Stabile
Gjorgje Bozhoviq
Guido Van Rillaer
H
Haki Ismaili
Harald Kurt
Harriet Gladhaug
I

Irena Manovska
Iwona Hetman-Pawlaczk

Chaoukat Ghawji
Cynthia Johnson

D
Dagmara Szalega
Daniel Schroder
Daniel Tomov
Daniela Hohmann
Denis Ermolin
Doris Kyriazis
Drago Flis
Duan Savi

Jackson Francesco
Jakoub Arnaout
Jan Jansen
Jan tpnek
Jens Eckhardt
K
Karolina Fido
Karolina Madrasiewska
Katanyne Gojewska
369

Katarzyna Gerula
Kazuhiko Yamamoto
Kiter Rubino Taulla
Klara Novakova
Klra Novkov
Klaudia Klos
L
Laura Ilg
Lidija Vasic Camilovic
Lukasz Antonowicz
M
Maciej Bacuzmski
Macej Suchorabsk
Maciej Szymanski
Magdalena Kacperska
Magdalena Kujawska
Maria Morozova
Maria Siggerud
Marina Mikhaylova
Marina Peshova
Marlena Maciulewicy
Marta Gapiska
Martin Surovk
Meghan Smith
Merima Krijezi
Mohammad Daknash
Mueller Frances
Muhamet Idrizi
Murat Aydin

Patrycja Domieracka
Pietro Napoli
R
Renata Hamidullina
Renate Karlefsen
Rusana Bejleri
Rosario Parrino
S
Sabahudin Hadzialic
Sachiko Yamamoto
Sadek Younes
Sara De Cataldo
Seda Topaloglu
Sofia Dembowska
Sofija Tot
Sokol Arnaout
Stefano Schiro
Stepan Mesany
T
Tolga Dllolu
U
Urtan Mucolli
V
Veton Matoshi

Naa Bobii
Nora Bezera

Yahya Arnaout
Yazan Arnaout

Orges Bekteshi
Orkida Borshi

Zofia Dembowska
Zsfia Turczy
Zuzana Piptova

P
Pasquale Renda
370

PRMBAJTJA
II. LETRSI ..............................................................................................................7
Shaban SINANI
FILOLOGJIA SI SHKENC DHE NJ LETRSI E PABOTUAR ..........................9
Bajram KOSUMI
HISTORIA E LETRSIS MIDIS FAKTOGRAFIS, DIDAKTIZMI DHE
INTERPRETIMIT KRITIK ......................................................................................17
Avdi VISOKA
NDIKIMET E STUDIMEVE FRNGE N MENDIMIN LETRAR SHQIPTAR ..27
Nysret KRASNIQI
FENOMENE STUDIMI: FAN S. NOLI DHE MIGJENI.........................................33
Viola ISUFAJ
LOJA E REBUSEVE (RASTI PASHKU E CAMAJ) .................................................49
Ag APOLLONI
KRITIKA SHQIPTARE MBI GJENERALIN E USHTRIS S VDEKUR .......63
Fazli GAJRAKU
IBRAHIM RUGOVA MENDIMI LETRAR DHE KULTUROR .........................69
Myrvete DRESHAJ - BALIU
STUDIMET HISTORIKOLETRARE T JUP KASTRATIT ................................77
Vebi BEXHETI
PERSONAZHI I GRUAS BASHKSHORTE N POEZIN E
DRITRO AGOLLIT ...............................................................................................95
Merxhan AVDYLI
POEZIA E ISMAIL KADARES DHE KRITIKA LETRARE ...............................99
Donika DABISHEVCI
DISKURSIVITETI PR AUTORIN KONICA, SIPAS ARSHI PIPS ..............111
Besim REXHAJ
ASPEKTE T MODELIT T MENDIMIT KRITIKUES
N FUSHN E DRAMATURGJIS SHQIPTARE ..............................................115

371

Nehat SOPAJ
INDIVIDUALITETI LETRAR I TEKI DERVISHIT ..........................................121
Lindita TAHIRI
LEXUESI N LETRSIN E SOTME SHQIPE: ROMANI I ZIJA ELS ........131
Dhurata SHEHRI
RILEXIME T LETRSIS SHQIPE ...................................................................145
Persida ASLLANI
STATUSI I TEKSTIT PARATHNS N LETRSIN MODERNE SHQIPE ..157
Albulena BLAKAJ
STUDIUESIT SHQIPTAR MBI GOETHE-N .....................................................165
Arben HOXHA
METODAT LETRARE DHE KONTEKSTET METODOLOGJIKE ....................173
Zejnepe ALILI - REXHEPI
DIALOG MIDIS POETIT DHE SIMBOLIKS S VENDLINDJES ...................179
Hamit XHAFERI
ZHVILLIMET E PROZS SHQIPE PAS PERIUDHS S PAVARSIS ........187
Naa BOBII, Gjorgje BOZHOVIQ
ALBANIAN LITERATURE IN TRANSLATION IN MONTENEGRO ..............197
Selim SYLEJMANI
TEMA E ATDHEUT N POEMN BAGTI E BUJQSI T NAIMIT .........201
Muhamet PECI
ZHVILLIMI HISTORIK I LETRSIS SHQIPE SIPAS ROBERT ELSIT .........211
Nerimane KAMBERI
SHABAN SINANI, STUDIUES I KADARES ...................................................215
Marjela PROGNI - PECI
VSHTRIMET E KUTELIT PR POEZIN E LASGUSH PORADECIT .........219
Gazmend KRASNIQI, Vjollca OSJA
GRINDJA ESTETIKE SI VLER ..........................................................................225
Agron Y. GASHI
ARSHI PIPA N KRKIM T AUTORIT ............................................................231
372

Klara KODRA
VEORI T SHKENCS LETRARE T VITEVE T FUNDIT .........................243
Emin KABASHI
MUNGESA E RRAFSHIT KOMBTAR N STUDIMET TONA LETRARE ....249
Vehbi MIFTARI
LETRSIA METATEKSTUALE SHQIPE ............................................................253
Gzim ALIU
ALBANIAN LITERATURE: SOCIAL PERSPECTIVES E ARSHI PIPS....259
Adil OLLURI
STUDIMET LETRARE KOSOVARE N DEKADN E PAR
T SHEKULLIT XXI .............................................................................................273
Bedri ZYBERAJ
MALLKIMET DHE TIPOLOGJIA E TYRE N KRIJIMTARIN
LETRARE T GJERGJ FISHTS .........................................................................279
Arta SULA
KOMPETENCA E SHKRUESIT MES KOPJUESIT DHE AUTORIT
(VZHGIME MBI STUDIMET PR KODIKT E SHQIPRIS) ......................289
Lirim SULKO
KARPA E CAMAJT, ROMAN POSTMODERN..............................................299
Eljon DOE
ASPEKTE NARRATIVE N PROZN E SHKURTR T MIGJENIT ..............305
Xhemajl AVDYLI
INTRODUKTAT E NOLIT ...................................................................................313
Flamur MALOKU
BREZI I RI DHE STUDIMET LETRARE N KOSOV .....................................317
Sali BYTYI
POEZIA E ALI PODRIMJES N SYT E KRITIKS .........................................321
Ali PODRIMJA .......................................................................................................333
Muhamet HAMITI
STUDIMET LETRARE SHQIPE N KOSOV ...................................................351
373

Kujtim M. SHALA
SHEKULLI I KRITIKS SHQIPE .........................................................................355
Bardh RUGOVA, drejtor i Seminarit
FJALA E MBYLLJES S SEMINARIT XXXI NDRKOMBTAR PR
GJUHN, LETRSIN DHE KULTURN SHQIPTARE ..............................367
SEMINARISTT PJESMARRS N SEMINARIN XXXI
NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN DHE KULTURN
SHQIPTARE .........................................................................................................369

374

Sponsor:
Ministria e Arsimit, Shkencs dhe e Teknologjis e Kosovs
Rektorati i Universitetit t Prishtins

Seminari XXXI Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare

31/2

Botues: Fakulteti i Filologjis, Prishtin

Tirazhi: 300 cop

Katalogimi n botim (CIP)

Biblioteka Kombtare dhe Universitare e Kosovs

811.18:821.18 (496.51)(042.3)
008(=18) (042.3)
Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe
Kulturn Shqiptare : materialet e punimeve t seminarit
XXXI Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn
Shqiptare : Prishtin, 13-25 gusht 2012 / [Kryeredaktor
Bardh Rugova]. Prishtin : Fakulteti i Filologjis, 2012.
libra ; 24 cm. (Universiteti i Prishtins : Fakulteti i
Filologjis ; Universiteti i Tirans : Fakulteti i Historis
dhe i Filologjis)
[Libri 2] : Letrsi. 374 f.
1. Rugova, Bardh
ISBN 978-9951- 00-154-0
ISBN 978-9951- 00-156-4