Danak u krvi

Otomansko carstvo
Autor: Prof. Hamdo amo
Antiko doba pamti ratna i obiajna prava, kao i dravne institucije ubiranja poreza. U
antiko vrijeme, jo na bojnom polju letimini pogled i trenutak sudbine odluivao je o
ivotu i smrti. Taj trenutak odluivao je da li e mukarac, ena, dijete, ovisno o trenutnoj
ulozi, mjestu i postupcima, biti ubijen, postati robljem ili ratnim plijenom. ak i sva kasnija
drutva ubirae plodove svoje vojne i politike moi - ubiranjem godinjeg danka, koji bi
zemljama od kojih se naplaivao osiguravao jedno vrijeme mir i varljivu sigurnost. Pojedine
drave su poduzimale sve mogue u granicama dravnog, ratnog i obiajnog prava, kako bi
odrale status drave i borbenu gotovost svoje vojske. Tako e i danak u krvi ili devirma
(divirma), postati jedna vrsta poreza, nastala iz institucije ropstva.
Dizja je bila jedan od glavnih dravnih prihoda, koji je troen uglavnom u vojne svrhe. I
svaka promjena u visini dizje proisticala je iz potreba tadanjeg finansijskog stanja u
dravi. Zato je prouavanje dizje od velike vanosti za utvrivanje ekonomskih prilika u
Osmanlijskoj carevini. Ova vrsta poreza postojala je kod starih Egipana, Grka i Rimljana.1
Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, II-IV, 1952-53,
Sarajevo, 1953., str.55.
1

Dizija, kao ekvivalent zatite koju su plaali samo nemuslimani, imala vanu ulogu, pa i u
odreivanju i neposrednom izboru adami-oglana. Kao to vidimo ona nije proizvod novog
vremena, ve je kao porez glavarine upotrebljavan jo i od strane Perzijanaca koji su kupili
diziju od svojih podanika.
Osmansko Carstvo je imalo za svoje vrijeme savren stroj za ispunjavanje i oblikovanje
politikih ciljeva sultana. Osmanlije se u Evropi prvi puta pojavljuju u XIV stoljeu, ne kao
osvajai ili kao trgovci, ve kao plaenici.2
U osnovi turska vojska se sastoji se od tjelesnih straa poglavara i njihovih porodica,
centralne vojske, redovnih azapa (30.000) i neredovnih plaenih jedinica, stacioniranih
i jurinih, visoke porte i pokrajinskih vojski, sa (osim sultana) veoma zamrenim
zapovjednim linijama. Janjiari (12.000) su kao prvotno zamiljene udarne jedinice
(osnovne jedinice centralne vojske koje su prema miljenjima strunjaka bile najbolja elitna
vojska svoga vremena) prerasle su tokom vremena u tjelesnu gardu sultana, interventne
jedinice koje su u sluaju pobuna i nereda djelovali iskljuivo po naredbi sultana. Kao i
druge vojske svijeta i tu su bile elitne trupe, pjeadije i trupe posebne namjene, pozadinske,
te posade utvrda i izvidnike. Sve ostalo su vrste i podvrste centralne vojske (sipahi,
silahdari, konjica, mornarica, artiljerija i t.d.) koje su imale sluiti sultana u postizanju
njegovih politikih i vojnih ciljeva.
Akindija, pljaka, dobrovoljac u neregularnim konjikim trupama, turskog ili drugog
porijekla, koji je ratovao na neprijateljskoj teritoriji zbog plijena. Akindije su bile veoma
vane u irenju osmanske teritorije u periodu od XIV do XVI stoljea. U jugoistonoj Evropi
postojale su etiri glavne grupe akindija, i njih su uvijek vodili nasljednici osnivaa:
Mihailoglu, Malkooglu,Turahanoglu i Evrenosoglu.3
Spahija, konjanik, vojnik u konjici koji se borio za osmansku vojsku, i zauzvrat dobio
timar ili zeamet, zemljini posjed od kog je imao da plaa danak. Spahije su se uglavnom
regrutovale iz vojnikih porodica, ali je sultan mogao da dodijeli zemlju i drugim ljudima
koji su se istakli u slubi. Spahije su sluile u onim provincijama u kojima im je bio
dodijeljen timar, u jedinicama koje su vodili sultanovi namjesnici, i to uglavnom od aprila do
oktobra, a potom bi se vraali na timar kako bi prikupili danak koji im je razrezan.4

Stavrianos, L.S.: The Balkans since 1453., Hurst & Company, London, 2000, str. 41.

Historijska itanka 1, Osmansko Carstvo, Sarajevo, 2007, str. 88.

Isto.

Jeniar, janjiar, vojnik nove vojske, elitne jedinice stajae pjeadije osnovane u XIV.
stoljeu. Jeniari su sve do XVII. stoljea bili regrutovani iz redova ratnih zarobljenika ili
djece nemuslimanskog porijekla pokupljene devirmom. Poto bi primili islam, oni bi
postali sultanove sluge, ali su dobivali redovnu plau. Sluili su ili u glavnom gradu ili u
pohodima koje je sultan vodio. Od XVI. do XIX. stoljea, kako im je broj rastao, jeniari su
smjetani ne samo u Carigrad nego i u manje gradove u unutranjosti. S vremenom bi poeli
da se bave trgovinom ili zanatima, enili se i svoj imetak i status prenosili na potomke.5
Levenda, plaeni vojnik, kojega za odreeni pohod u najam uzima ili sultan ili namjesnik
neke pokrajine. Levende su poticale iz raznih drutvenih slojeva, koristile su vatreno oruje
i odigrale vanu ulogu u XVII i XVIII stoljeu, poto su za vojsku bili od veekoristi nego
zastarjele spahijske i jeniarske jedinice. Ponekad su se levende prikljuivale i privatnim
vojskama i harale po provincijama.6
Janjiari su bili yeni eri tur. - nova trupa, turska stajaa pjeadija. Osnovao je vjerovatno
Orhan u XIV stoljeu od poturene djece hrianskih podanika u Turskoj, a docnije je Murat
II popunjavao redove janjiara tako to su od hrianske raje oduzimani sedmogodinji
djeaci i to svako deseto dijete, tzv. Danak u krvi. Strogo vjersko i vojniko vaspitanje i
mnoge povlastice nainili su od janjiara najbolju tursku vojsku, a najdarovitiji od njih
postajali su ak visoki dravni dostojanstvenici. Murat II dozvolio je da se u janjiare
primaju i Turci, a 1638. Ukinuto je oduzimanje hrianske djece. Najvie janjiara (oko 25
000) u turskoj vojsci bilo je krajem XVI stoljea. Sa opadanjem turske moi, janjiari
izazivaju bune i nerede i postaju opasniji za vlast sultana nego za neprijatelja. Mehmed II je
1826. uguio u krvi njihove pobune u Carigradu, ukinuo janjiarsku vojsku i uveo nizam, tj.
redovnu vojsku.7 Janjiari nisu bili samo vojniko bratstvo, ve i vjersko tj. bili su derviki
red Bektaa, to je imalo svoje znaenje i mjesto meu ostalim redovima (Mevelvije,
Bedevije, Nakbendije i t.d.).
Sultan Orhan Gazi (vladao od 1326 1359), vladar je koji se smatra tvorcem Osmanskog
Carstva. On je propau Carstva Selduka isto veinom pripojio Osmanskom. Uveo je uredbe
o novcu, odjei i vojsci. Najvanija uredba o vojsci, "izdana je itavo stoljee prije uredbe
Karla VII francuskog, koji je dosad u evropskoj povijesti srednjeg vijeka vaio za prvog
osnivaa stalne vojske oponaao je Turke. Redovni janjiari i neredovni azapi ili bi pjeice,
a redovne spahije i neredovne akindije bi jahali na konjima, strah i trepet Evrope dok su je
Turci ugroavali kao osvajai". 8
5

Historijska itanka 1, Osmansko Carstvo, Sarajevo, 2007, str. 89.

Isto

Mala enciklopedija prosvjete, Opta enciklopedija, Tree izdanje, Beograd, 1978.

Joseph von Hammer, Historija turskog Osmanskog Carstva, Zagreb, 1979., str. 39.

irenjem carstva ono se ubrzo prostire do Trakije i Makedonije. Sultan Orhan je sa

Vizantijom stalno bio u udnom stanju, ni mira ni rata. 1337. godine je ak pokuao sa 36
brodova da osvoji Konstantinopolj, ali uzalud. Ipak, sklopio je savez sa Ivanom
Kantakunzenom, vizantijskim pretendantom na prijestolje i oenio njegovu ker Teodoru,
obeavi vojnu pomo Osmanlija gdje mu bude potrebno. Srpsko Carstvo se raspadalo
prizivajui nove vladare. Orhan je neumorno radio na jaanju i unapreivanju vojske koja e
prve ozbiljnije bitke na Balkanu voditi ve kod Edrena (Adrianopolis) 1361., potom na
Marici 1371. Nakon osvajanja Soluna 1430. uz pompeznu najavu zurni, otvaraju se magina
vrata Balkana. Balkanske zemlje bez uticaja svoje volje poinju utrku za preivljavanjem i
golim opstankom. Tek ponekom ugarskom vladaru padne sjena enje za vladavinom nad
bogatim predjelima Bugarske, Srbije i Bosne, dok Mlaani ne odustaju od zahtjeva za
Morejom i Albanijom. 1460. godine osvojena je Moreja, dananji grki poluotok Peloponez,
te sjeverna Albanija, a 1463. godine Bosna.9 Bosna i Albanija osvajanjem ostaju bez dobrog
dijela stanovnitva koje nova vlast deportuje u istone osmanlijske pokrajine, a potom
bivaju ukljuene u sistem devirme, ime su obuhvaena i djeca potura tj. islamizovanih
krana.
Pjeadija Osmanskog Carstva, naoruana lukom i strijelom, a kasnije tokom 15. st. sve vie
vatrenim orujem. Openito se smatra da je taj proces zavren sredinom XVI st. Janjiarske
jedinice sastoje se od tri divizije (demaat). Gotovo dvije treine tih jedinica (oko 20 000
ljudi), inili su vojnici janjiari (askeri yeni-sari). Oni su bili udarna snaga vojske i inili su
vrsti centar na ratitu.
Danak u krvi ima svoje uporite u povijesti srednjeg vijeka. Bizant je u XI st. uzimao svakog
petog djeaka s podruja Balkana pod njegovom upravom. U egipatskom sultanatu su u XII
st. uzimali mlade robove s Krima i iz centralne Azije i odgajali ih u ratniku kastu mameluka.
Oni su se kasnije oteli kontroli i zavladali cijelim Egiptom. Veliki broj janjiara bio je
hrvatskog roda i krvi. Kranske zajednice su s uasom gledale kako im mlade sinove
odvode kadi askeri da bi se ponovno vratili kao ubice svoga naroda. No slika nije bila samo
jednostrana, mnogi su s nadom gledali za svojim sinovima koji su se vjerojatno spasili smrti
od gladi i bijede, a za najvei dio stanovnitva tadanjeg Otomanskog carstva to je bio jedini
nain da im se djeca koluju, posebno za muslimane. Ipak, veinu djeaka inili su
mladi krani iz svih dijelova carstva.10
Iako je danak u suprotnosti sa erijatom, Osmanlije su svake pete godine odvodili kransku
djecu u dobi od osam do deset, a pokatkad i do dvadeset godina. Tjelesno sposobniju djecu
9
10

Halil Indalik, Osmansko Carstvo: Klasino doba 1300.-1600., prevod Dino Mujadevi, Zagreb, 2002., str.48.
Wikipedia, opa enciklopedija

slali su na sultanov dvor, a ostalu turskim porodicama u Anadoliju i Rumunjsku gdje su ih

pouavali turskom nainu ivota. Od djece dovedene dankom u krvi stvarane su janjiarske
elitne vojne jedinice. Janjiari su se nakon vojne slube mogli oeniti muslimankama i tako
su njihovi potomci bili osloboeni iste sudbine. Nakon pada Bosansko-humskoga
Kraljevstva 1463. godine u janjiare i u hareme odvedeno je stotinu tisua kranske djece.
Krani su svojim djeacima odsijecali prste, uili ih da se pretvaraju gluhonijemima,
tetovirali im krieve i na druge ih naine spaavali od odvoenja u janjiare. Rauna se da je
sa Balkana od XV. do kraja XVII. stoljea u janjiare odvedeno dvije do tri stotine tisue
djeaka. Meu njima mnogi su postali i veziri (nosioci tereta).
Mnogima je jo uvijek malo poznata i za sebe dovoljno teka i kobna - injenica susreta
razliitih religija upravo na prostorima Balkana. Na podruju Bosne dugo vremena, skoro
do pred samu sredinu Srednjeg stoljea, na podruju Bosne uope nije bilo prisutstva
pravoslavne ili katolike crkve. Da li sluajno, njihovo irenje i procvat poinje dolaskom i
zauzimanjem Bosne od strane Turaka. Prije dolaska Turaka raste interes i prve pojave
dogaaju se u Hercegovini, gdje dolazi do susreta dviju crkava, bosanske i pravoslavne
Crkve. Povlaenjem, potom nestankom bosanskih bogumila i Crkve bosanske, pravoslavne
crkve preuzimaju temeljna mjesta ostataka bosanske crkve, ukljuujui kamene steke, dok
istovremeno na Istoku Bosne dolazi do susreta bosanske, katolike i pravoslavne Crkve. Pad
Crkve bosanske i pad Bosne i bosnaskih srednjovjekovnih institucija pod uticaj Osmanskog
carstva deava se nezgodno u priblino isto vrijeme, te je taj historijski momenat (uz
dvovjerje), jo uvijek predmet traganja u rjeenju izuzetno vane historijske enigme.
Kranski roditelji su kadkada podmiivali svoje muslimanske susjede, da zamijene
kranske djeake svojom jo neobrezanom djecom, a bilo je i suprotnih sluajeva, da su
roditelji obiju vjera podmiivali slubenike da im uzmu roenu djecu. Dakako, da su
prednosti ovog sistema bile jasne bosanskim muslimanima, koji su 1515. godine sklopili
poseban sporazum da se po 1000 njihove djece alje godinje u uilite carske palae, kako
kae Suger Southheastern, Europe under Ottoman Rule str. 58, ije miljenje navodi N.
Malcolm u svojoj knjizi Povjest Bosne .11
O problemu iskrivljavanja, pa i zloupotrebi historijskih injenica i predstavljanju pojedinih
znaenja rijei, posebno znaenja rijei potur, opisani su takoer u kontekstu tema
vezanih za isti period. Nepoznanicu domaoj historiografiji - koju treba posebno naglasiti predstavlja dogovor domaih muslimana sa dravom 1515. godine, koju u svom djelu
spominje i pronicljivi historiar Noel Malcolm.

11

Noel Malcolm, Povijest Bosne, str.63.

Uistinu, ovaj historiar ide i korak dalje navodei historijske injenice koje se esto,
namjerno ili omakom, gube iz vida, a tiu se poloaja katolike i pravoslavne Crkve u
Osmanskom carstvu. U tom kontekstu pravoslavna Crkva je imala povlaten poloaj u
odnosu na katoliku Crkvu, a to govore imena i brojke (vie od 40) manastira, crkvi i
hramova izgraenih na prostorima BiH do polovine XIX stoljea.
Nadkoff primjeuje i ovo: Stavljanje dizje samo na mukarce moe ovjeka navesti na
pogreno miljenje, da je to jedan ratni porez (harb vergisi), koji su prisiljeni davati
podanici nemuslimani zato to su osloboeni vojne obaveze. Meutim to je pogreno, jer
izuzimanje od ovoga ena i djece bazira na samom eriatskom propisu. eriat je njima
obezbijedio islamsku zatitu i ne moe biti ni govora o nekom dokidanju toga (te zatite). A
to eriat izuzima od ovoga ene, djecu, starce, robove i hronine bolesnike, a to obvezuje
samo zdrave mukarce, tj. one koji su sposobni nositi oruje, pobuuje naroitu pozornost.
Moda je ovo proizale iz ekonomskih razloga. Meutim bilo je zloupotreba. Devdet-paa u
svojoj istoriji navodi, da su dizjedari - protivno eriatu - uzimali dizju i od djece u beici.
O tim i drugim nepravilnostima raspravljano je na jednom sastanku najviih dravnih
funkcionera u prisutnosti Selima III, koji je energino traio da se otklone te
nepravilnosti.12
Kada se govori o danku u krvi i djeci hriana (regrutovanje djeaka u adami-oglane; tur.
acemi olan - kadeti, pitomci), esto se ak i u pomenu institucije devirme, o tome
historijski vezano mnogo toga izuzima, ne samo iz konteksta vremena, ve i prostora. Kada
je rije o Bosni i odvoenju djeaka, treba naglasiti malo poznato - nisu regrutovana samo
djeca hriana, ve i muslimana. Dokaze uzimanja muslimanske djece ete nai u
Enciklopediji islama, pod pojmom devirme. Devirma je nastala iz potrebe obnavljanja
kapikulu odreda, odreda spahija i janjiara. Iako je vladao obiaj uzimanja kranske djece,
nije zabiljeen primjer uzimanja jevrejske djece. Razlog tome je da su idovi bili gradsko
stanovnitvo. Mnoge pseudohistorije upuuju na fantazije pojedinih pseudoznantsvenika
ije injenice nemaju nikakve znanstvene podloge, niti veze sa realnou.
Pogrene su
tvrdnje, kako su u adamioglane uzimane cijele generacije kranskih djeaka i potom
bivale silom poturene. Takoer, pogrene su tvrdnje da se devirma provodila iskljuivo na
Balkanu.Zaboravlja se na historijske injenice i primjere iz Anadolije, Kavkaza i sl. Devirme
emini i katibi su bili zadueni za regrutovanje i prije samog regrutovanja opsjedali bi mjesta
i po za te prilike posebnim pravilima ocjenjivali koja djeca ispunjavaju kriterije, a koja ne.
Uzimala su se iskljuivo djeca sa sela. Kako se radilo po odreenim i za te prilike posebnim
pravilima, nije se moglo deavati ono to je opisao Ivo Andri u svom antologijskom romanu
Na Drini uprija, da se uzme dijete od 3-5 godina i odnese u korpi.

Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, II-IV, 1952-53,
Sarajevo, 1953., str.60-61.
12

Osim toga, djeca u tom uzrastu su jo uvijek podlona djeijim bolestima poput malih
boginja i difterije, a dravi zacijelo nije u interesu da se optereuje jo jednom brigom.
Uzimala su se djeca kolskog uzrasta, dakle gulame, kako to kae Andri upotrijebivi
perzijski izraz iji bi ekvivalent u evropskim jezicima glasio garson, knabe ili boy. Starosna
dob regrutiranih djeaka bivala je 9 pa do 14-15 godina. Nije bila praksa regrutovati starije
od ove dobi jer su bili donekle ve formirane linosti nepogodne za usmjeravanje. U
literaturi se nazivaju bradati sakalli. Krajnje je jasno da pri regrutovanju porijeklo i
etnicitet nisu imale nikakvu ulogu. Osmanska drava se regrutirajui vojnike ne zamara
takvim pitanjima. Zna se da su nerijetko uzimani djeaci iz srednje Anadolije iz Karaman
koji su bili Turci kranske vjere.
Na Kavkazu i u Albaniji bilo je sela koja su ivjela u ogromnoj bijedi i bez kakve nade u bolju
budunost. Ljudi nisu imali uslove za bavljenje zemljoradnjom ili stoarstvom tako da su
jedva uspijevali prehraniti djecu. U takvim su podrujima roditelji jedva ekali devirmu
koju su vidjeli kao jedinu mogunost d izbave djecu iz bijede. Stanje je slino dananjim
vojnim akademijama. U XVII stoljeu devirma gubi na znaaju. Prema podacima koje nam
je ostavio Evlija elebija, za vrijeme Murata IV (1623-1640) regrutovano je oko 8000
djeaka, dok je za vrijeme vladavine sultana Ahmeda III (1703-1730) regrutovano svega
1000 djeaka.13

13