Professional Documents
Culture Documents
NDN Rozwoj Dziecka 1 Wczesne Dziecinstwo
NDN Rozwoj Dziecka 1 Wczesne Dziecinstwo
NDN Rozwoj Dziecka 1 Wczesne Dziecinstwo
Seria I
Rozwj w okresie dziecistwa i dorastania
TOM 1
Magdalena Czub
Rozwj dziecka
Wczesne dziecistwo
Seria I
Rozwj wokresie dziecistwa idorastania
TOM 1
Magdalena Czub
Rozwj dziecka
Wczesne dziecistwo
Wydawca:
Instytut Bada Edukacyjnych
ul. Grczewska 8
01-180 Warszawa
Tel. +48 22 241 71 00; www.ibe.edu.pl
Copyright by Instytut Bada Edukacyjnych, Warszawa 2014
ISBN 978-83-61693-50-5
Korekta, skad, amanie, druk:
Business Point Sp. zo.o.
ul. Erazma Cioka 11A/302
01-402 Warszawa
Tel. +48 22 188 18 72
biuro@businesspoint.pl
www.businesspoint.pl
Publikacja opracowana wramach projektu systemowego: Badanie jakoci iefektywnoci edukacji oraz instytucjonalizacja
zaplecza badawczego, wspfinansowanego przez Uni Europejsk ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego,
realizowanego przez Instytut Bada Edukacyjnych
Wzr pasw owickich wykorzystanych wpublikacji zainspirowany ilustracj zksiki:
witkowska, J. (1953). Strj owicki, seria Atlas Polskich Strojw Ludowych, t. 7, cz. IV Mazowsze i Sieradzkie, z. 2,
Wrocaw: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
Publikacja zostaa wydrukowana na papierze ekologicznym
Egzemplarz bezpatny
Spis treci
Wstp
11
16
20
23
23
24
27
29
Najwaniejsze...
32
33
33
34
40
Najwaniejsze...
42
43
43
44
45
53
Najwaniejsze...
54
Zakoczenie
55
Warto przeczyta...
57
Korzystano z...
57
Wstp
W pierwszych trzech latach ycia kluczowym czynnikiem rozwoju dziecka jest jako relacji z opiekunami. Jest ona
punktem wyjcia dla ksztatowania si wzorcw poznawczo-emocjonalnych, ktre stanowi podstaw dla rozwoju
kompetencji osobistych i w znacznej mierze wpywaj na poziom realizacji zada rozwojowych nie tylko w dziecistwie.
Rozdzia
CIEKAWOSTKA
Rozwj mzgu
Wwikszoci obszarw mzgu po narodzinach
nie przybywa ju komrek nerwowych. Zamiast
tego przebiega cigy proces tworzenia pocze
pomidzy nimi powstaj nowe poczenia, ate,
ktre s nieuywane iniepotrzebne, s niwelowane (przycinane). Cho dzieje si tak wcigu caego ycia czowieka, to we wczesnym dziecistwie
mzg wytwarza najwicej pocze ia 85% jego
rozwoju przebiega wpierwszych piciu latach
ycia, anajwicej pocze nerwowych (synaps)
tworzy si wpierwszych trzech latach ycia. Otym,
jak rozbudowana bdzie sie pocze wmzgu, decyduj interakcje pomidzy dzieckiem
ajego rodowiskiem wpierwszych latach ycia.
Wwczas mzg tworzy bardzo duo pocze
Analiza dowiadcze dziecka wpierwszych latach ycia dostarcza na tyle wanych informacji
ospoeczno-emocjonalnym funkcjonowaniu
dziecka, czyli jego zdolnoci do podmiotowej
samoregulacji, e pozwala zdo duym prawdopodobiestwem przewidywa rodzaj trudnoci wfunkcjonowaniu wpniejszych okresach
ycia wrelacjach zrwienikami, wsytuacjach
stresowych, wnauce czy budowaniu zwizkw
zinnymi.
Aby rozwj dziecka mg przebiega prawidowo zarwno pod wzgldem fizycznym, jak
ipsychicznym musi ono znale si wotoczeniu zapewniajcym mu opiek nie tylko pod
wzgldem zaspokajania potrzeb fizjologicz-
wyposaenie
genetyczne
dziecka
jako opieki
iedukacji
potrzeby
dziecka
wynikajce
zokresu
rozwoju
bogactwo
rodowiska:
oferty
specyficzne
potrzeby
dziecka
wymagania
stawiane przez
rodowisko
Tabela 1
Obszary zmian i najwaniejsze pojcia
Obszar zmian
Kierunek zmiany
Najwaniejsze pojcia
wobszarze fizjologii
od sygnalizowania potrzeb do czciowo samodzielnego
ich zaspokajania
niespecyficzne pobudzenie,
sygnalizacja
Stan
somatyczny
Formy
aktywnoci
Funkcjonowanie
emocjonalne
Funkcjonowanie
spoeczne
wobszarze komunikowania si
od guenia do pierwszych zda
przedsowne formy
komunikowania si,
komunikacja werbalna
Funkcjonowanie
poznawcze
Jzyk
ikomunikacja
10
jowi ipod koniec okresu noworodkowego funkcjonuj wsposb zbliony do dorosego (tabela
2). Noworodek jest zdolny do odbioru bodcw
wzrokowych iod pocztku ycia wybiera obiekty
charakteryzujce si jakim wzorem, przedmioty trjwymiarowe, symetryczne, majce wyrane
kontury ipozostajce wruchu. Obiektem budzcym jego najwiksze zainteresowanie jest ludzka
twarz, ktra zawiera wszystkie cechy atrakcyjne dla
wzroku noworodka. Pocztkowa zdolno do skupiania wzroku na przedmiotach odlegych ookoo
20 cm sprzyja nawizywaniu kontaktu zmatk,
ktrej twarz wmomencie karmienia znajduje si
wtakiej wanie odlegoci od twarzy dziecka. Ju
po kilku tygodniach, pod koniec okresu noworodkowego, dziecko zaczyna rozrnia indywidualne
twarze rnych pochylajcych si nad nim osb.
Such noworodka jest rozwinity na podobnym
poziomie jak wzrok. Jest on zdolny do wyszukiwania iwychwytywania rnych dwikw ize szczegln uwag reaguje na gos ludzki. Kilkudniowy
noworodek silnie reaguje na historie czytane przez
matk na gos wciy imelodie, ktrych wwczas
suchaa oraz wyrnia je spord innych, zktrymi nie mia kontaktu wokresie prenatalnym. Preferuje rwnie jzyk, wktrym mwi matka. Szybko
odkrywa, i sam moe by rdem dwikw.
Wszystkie pozostae zmysy, takie jak dotyk, smak
iwch, wmomencie narodzin s rozwinite na
poziomie pozwalajcym na podstawowe rnicowanie napywajcych bodcw. Dziecko od
samego pocztku potrafi wic reagowa na duy
zakres wrae zmysowych, organizowa je na
podstawowym poziomie iodpowiada zgodnie
zindywidualnymi preferencjami. Jego wyposaenie percepcyjne ma charakter spoeczny, tzn.
jest nastawione na kontakt zdrugim czowiekiem
iczsto zachowuje si tak, aby zmaksymalizowa
dopyw bodcw pochodzcych wanie od ludzi.
11
Tabela 2
Wyposaenie percepcyjne noworodka
Wzrok
w drugim trymestrze ciy reakcje w postaci ruchw ciaa na zmiany owietlenia w otoczeniu
zdolno do dugotrwaej fiksacji wzroku, od kilku godzin po urodzeniu; w45 tyg. ycia
osiga zdolno fiksacji podobn czowiekowi dorosemu
wpierwszym miesicu ycia zdolno do skupienia wzroku na danym obiekcie, odlegym
ook. 20,5 cm; zdolno skupiania podobn dorosemu osiga w4 miesicu ycia
zdolno do ograniczonego wodzenia wzrokiem zprzedmiotem od 2 tyg.; zdolno
wodzenia podobna dorosemu ok. 3/4 miesica ycia
preferencja twarzy ludzkiej od momentu narodzin; po kilku tygodniach zdolno
do rozrniania twarzy poszczeglnych osb
preferencja okrelonych wzorw wzrokowych od pierwszych dni ycia
reakcja wzmoonej czujnoci na ruch, jaskrawo igbi przedmiotw od pierwszych dni ycia
habituacja wprzypadku powtarzajcych si bodcw
Such
w drugim trymestrze ciy ruchy ciaa w reakcji na silne dwiki
zrnicowane reakcje na bodce dwikowe ornej wysokoci, nateniu iczasie trwania
od urodzenia; wpierwszych tygodniach ycia gwatowny wzrost zdolnoci do rnicowania
rozpoznawanie gosu matki od momentu narodzin
zdolno do lokalizacji rda dwiku od pierwszych godzin ycia
rnicowanie ipreferencja dwikw mowy ludzkiej
zdolno do produkowania dwikw (np.ssanie)
zmiana aktywnoci wzalenoci od rodzaju owietlenia otoczenia
Dotyk
wdrugim trymestrze ciy prawie caa powierzchnia ciaa reaguje na dotyk inacisk
zzewntrz
zrnicowana wraliwo na dotyk wzalenoci od czci ciaa;
szczeglna wraliwo okolicy ust dranienie wywouje odruch poszukiwania issania
Smak
w drugim trymestrze ciy rozrnianie smaku wd podowych
zdolno do rozrniania wielu smakw
preferencje smakowe
Wch
zdolno rozrniania zapachw
preferencje zapachowe; reakcje ruchowe na zapachy
(np.odwracanie si od nieprzyjemnych zapachw)
rozpoznawanie zapachw (np.matki, mleka matki)
Rwnowaga
od pitego miesica ciy wyksztacony zmys rwnowagi
reakcja na zmian pooenia ciaa; pobudzenie lub uspokojenie
wzalenoci od pozycji ciaa
12
SONDAOWNIA
O czym rozmawiaj rodzice?
SMOCZEK
Na forach internetowych tocz si dyskusje wok smoczka. Wiele mam boi si, e jeli dziecko w pierwszych miesicach ycia przyzwyczai si do ssania smoczka, to bdzie bardzo trudno je potem odzwyczai od tego nawyku.
Mamy, ktre maj ju ten problem za sob, uspokajaj,
e dzieci same wyrastaj ze smoczkw i przestaj mie
ochot na ich ssanie. Czsto wystarczy zaj dziecko czym
ciekawym lub wzi na rce, aby zapomniao o smoczku.
Rodzice przede wszystkim staraj si wycofywa smoczek
stopniowo, ograniczajc czas jego uywania przez dziecko.
Argumentuj rwnie, e w wielu sytuacjach smoczek pomaga dziecku uspokoi si i nie warto mu go odbiera, gdy
np. zbkuje lub ma kopot z zaniciem. Trudnym momentem jest rwnie odstawienie dziecka od piersi dziecko
potrzebuje wwczas uspokajacza i pomocy w zaspokojeniu odruchu ssania.
13
rozwoju inicjowa interakcje spoeczne iwpywa znaczco na tworzenie wizi zinnymi ludmi. Jego wyposaenie percepcyjne iodruchowe
nastawione jest bowiem na wiat ludzi, ktrzy s
niezbdni wdalszym procesie rozwoju dziecka.
WARTO ZAPAMITA...
Wszystkie zmysy noworodka s nastawione na blisko z drugim czowiekiem
idziecko zachowuje si tak, aby mie jak najwikszy kontakt zinnymi ludmi.
14
Ostatnia faza ksztatowania si przywizania rozWtym okresie dziecko staje si zdolne do konpoczyna si okoo poowy trzeciego roku ycia
trolowania poziomu bliskoci zmatk iutrzyidotyczy ksztatowania si relacji partnerskiej
mywania jej za pomoc lokomocji. Pojawiaj si
pomidzy matk adzienowe zachowania: dziecko
ckiem. Dziki obserwacji zapoda za matk, okazuchowa matki iprzyczyn jej
je wyran rado, kiedy ta
Figura przywizania
postpowania dziecko zawraca do niego itraktuje j
czyna powoli rozumie, jajako bezpieczn baz dla
Osoba (najczciej matka), ktra
sprawuje
gwn
opiek
nad
kie s jej cele iplany moeksploracji otoczenia (oddzieckiem, zaspokaja jego potrzeby,
na powiedzie, e zdobywa
chodzi od niej, powraca od
koi bl, uspokaja, obdarza uwag
imioci.
Jest
to
osoba,
do
ktrej
wgld wuczucia imotywy
czasu do czasu, porzuca eksdziecko zwraca si wsytuacjach
innych ludzi. Zdolno do
ploracj, gdy matka oddali
strachu, blu, niezaspokojonych
rozrniania siebie od matki
si). Wsytuacji zagroenia,
potrzeb lub kiedy potrzebuje
kontaktu fizycznego. Bliski zwizek
ipostrzegania jej jako odniepokoju czy braku komzfigur przywizania jest warunkiem
rbnej osoby, kierujcej si
fortu, dziecko przywiera do
optymalnego rozwoju dziecka.
wasnymi celami icoraz baropiekuna, szukajc uspokodziej zrozumiaymi dla dziejenia ibezpieczestwa. Jest
cka motywami, jest najwikszym osigniciem
to okres, wktrym niemowl zaczyna wyranie
tego okresu rozwoju.
rnicowa gwnego opiekuna (figur przywizania) od obcych osb. Okoo dziewitego i pniej, okoo osiemnastego miesica ycia pojawia
si lk przed nieznanymi osobami oraz protest
przeciwko rozstaniu zmatk. Jest to cecha prawidowego rozwoju, ajej pojawienie si ma funkcj zabezpieczajc dziecko przed zagroeniem
iutrwala przywizanie do jednej gwnej figury.
Jest to etap krytyczny dla utrwalania si przywizania do gwnego opiekuna. Dlatego te wtym
okresie powanym zagroeniem dla rozwoju jest
dugotrwae oddzielenie dziecka od rodzica lub
zerwanie kontaktu znim izmiana opiekuna.
WARTO ZAPAMITA...
Przywizanie nie oznacza zalenoci silna wi przywizaniowa stwarza poczucie
bezpieczestwa dajce odwag do eksploracji, samodzielnoci i niezalenoci.
15
16
Pojawiaj si nowe zachowania dziecko okazuDruga poowa pierwszego roku ycia charakteryje rado na widok matki, pacze, gdy ona znika,
zuje si znacznym zwikszeniem aktywnoci dziewoa j, przywiera do niej, gdy czuje si zagroone
cka, ktre dy do wywoania reakcji otoczenia.
lub niezaspokojone. Zaczyna traktowa rodzica
Ma ono wtym okresie wiele okazji do dowiadjako bezpieczn baz do poznawania otaczajczania wysokiego pobudzenia, awraliwa opieka
cego wiata. Oddala si od niego, aby poznawa
ze strony matki, ktra dba oto, aby pobudzenie
idowiadcza nowych sytuacji, od czasu do czasu
dziecka nie przekroczyo moliwych do zniesiewracajc, by upewni si co
nia przez nie granic, utrwala
do swojego bezpieczestwa.
przekonanie, e wzrost poziomu napicia nie prowadzi do
Diadyczna regulacja
Zpunktu widzenia rozwijajdystresu czy dezorganizacji.
emocji
cej si zdolnoci do regulacji
Zdolno opiekuna do umoemocji mona powiedzie,
liwiania dziecku swobodnej
Rwnowana rola dziecka i opiekuna
w regulowaniu pobudzenia
e przywizanie jest nie tylko
eksploracji zrwnoczesnym
dziecko aktywnie dy do kontaktu
wizi uczuciow zopiekumonitoringiem jego poziomu
z opiekunem, ktry odpowiada na
potrzeb dziecka dziki temu
nem, ale mona je rwnie
napicia oraz umiejtno
moliwy jest powrt dziecka do
okreli jako diadyczn reefektywnego
ingerowania
rwnowagi emocjonalnej. Jest to
gulacj emocji. Wyraa si
wmomentach, gdy jest ono
podstawowy mechanizm rozwoju
samoregulacji
emocji.
ona wzachowaniu dziecka,
zbyt wysokie, ma due znaktre wtym okresie ju celoczenie dla ksztatujcej si
wo kieruje swoje sygnay do
zdolnoci do regulacji emocji.
opiekuna ireaguje na te jego odpowiedzi, ktre
Jeli opiekun dobrze wypenia swoj rol, dziecko
su obnieniu specyficznego wdanym momenstaje si coraz bardziej niezalene iaktywnie dy
cie napicia. Diadyczno regulacji polega tutaj na
do realizowania wasnych celw, dziaajc efekkomunikowaniu rodzicowi potrzeb przez dziecko
tywnie nawet wobliczu duego napicia. Zaczyiadekwatnej reakcji rodzica. Wten sposb opiena nabiera wiary we wasn warto izdolno
kun prowadzi dziecko od zewntrznych sposoradzenia sobie zpobudzeniem. Poniewa jest ju
bw regulacji wstron zdolnoci do samodzielcoraz bardziej sprawne fizycznie, zaczyna podnego regulowania swoich stanw emocjonalnych.
a za rodzicem ikontrolowa poziom bliskoci.
WARTO ZAPAMITA...
Podstaw zdolnoci do regulowania swojego zachowania jest relacja z rodzicem
polegajca na diadycznej regulacji emocji.
17
Wdrugim roku ycia dziecko zaczyna samodzielnie regulowa swoje stany emocjonalne.
Nabywa zdolnoci do samokontroli, tolerowania
pewnego poziomu frustracji, rozszerza zakres
reakcji emocjonalnych owstyd, dum ipoczucie winy. Najistotniejsza wtym okresie pocztkw ksztatowania si autonomii jest moliwo
trenowania samoregulacji wbezpiecznym
iwspierajcym rodowisku zewntrznym. Zdolno opiekunw do przyzwolenia dziecku na jak
najszersz aktywno, zrwnoczesnym przewidywaniem sytuacji przekraczajcych jego moliwoci, odgrywa tu decydujc rol. Wyznaczanie odpowiedniego kontekstu dla wiczenia
18
(doskonalenia) umiejtnoci dziecka, nakrelanie oczekiwa co do jego zachowa imonitorowanie jego moliwoci regulacyjnych to gwne
zadania dorosego wtym okresie. Jako kontaktu pomidzy dzieckiem adorosym decyduje
ozakresie zdobywanej przez dziecko autonomii
wregulowaniu swoich stanw emocjonalnych
oraz ich wyraania, atake wpywa na zakres
eksploracji (podstawy uczenia si irealizacji potencjau rozwojowego) oraz na sposb radzenia
sobie zprzeszkodami itrudnociami. Kolejne
fazy rozwoju regulacji emocji oraz przywizania,
atake role dziecka iopiekuna na kolejnych etapach przedstawia tabela 3.
Tabela 3
Fazy rozwoju przywizania i regulacji emocji
dziecko
dziecko
dziecko wysya sygnay, nie
kierujc ich do okrelonej osoby
mae zaangaowanie
wkomunikacj
regulacja pobudzenia przez
mechanizmy fizjologiczne
Orientacja
isygnalizowanie
potrzeb bez
wyrniania
konkretnej
figury
(osoby)
Orientacja
isygnalizowanie
potrzeb
skierowane
do wyrnionej
figury
(osoby)
opiekun
przewaga aktywnoci opiekuna
rozpoznawanie sygnaw
dziecka
ustanawianie rutyny kontaktw
wyodrbnienie figury
przywizania
rozbudowane zachowania
prowadzce do osignicia
bliskoci zopiekunem
zachowania celowe
inicjowanie interakcji
iwzrost angaowania si
wkomunikacj
ksztatowanie si podstaw
strategii przywizaniowych
opiekun
Faza I
03 mies.
Faza II
36 mies.
stymulowanie pobudzenia
udziecka (podnoszenie
iobnianie)
regulowanie pobudzenia
wsytuacjach przekraczajcych
moliwoci dziecka
dziecko
aktywne utrzymywanie
bliskoci do figury przywizania
podanie za figur, rado
zkontaktu zni
figura jako bezpieczna baza
lk separacyjny
konsolidacja przywizania
do wybranej osoby
aktywna rola wkomunikacji
denie do uzyskania regulacji
pobudzenia przez opiekuna
Faza III
do ok. 1 r..
Faza IV
23 r..
opiekun
wraliwo iuwano
na sytuacje nadmiernego
pobudzenia udziecka
wraliwo iuwano
na sytuacje zbyt niskiego
pobudzenia udziecka
wspuczestniczenie wregulacji
pobudzenia, ingerowanie
wsytuacjach przekraczajcych
moliwo samodzielnego
poradzenia sobie przez dziecko
pocztki ksztatowania relacji
partnerskiej
Utrzymywanie
bliskoci
zwyrnion
figur
(osob)
diadyczna
regulacja emocji
Ksztatowanie
relacji
partnerskiej
dziecko
postrzeganie figury jako
odrbnej osoby
wgld wmotywy figury
uzgadnianie celw zpartnerem
interakcji
zdolno do spjnego
funkcjonowania pod
nieobecno figury
przywizania
figura jako uwewntrzniona
bezpieczna baza
pocztki samodzielnej regulacji
pobudzenia
autonomiczne ja
opiekun
wybircza pomoc
wregulowaniu pobudzenia
kierowanie ekspresj emocji
nauka dotyczca uczu, ich
wyraania iprzyczyn ich
powstawania
19
Tabela 4
Charakterystyka wzrostu autonomii w okresie poniemowlcym (23 r..)
Obszar zmian
Wzrost
niezalenoci
Rozwj
samowiadomoci
Rozwj rozumienia
autonomicznoci
swojej iinnych
(odrnianie siebie
od innych)
Podstawy
wiadomoci zasad
istandardw
orazpocztki
samoregulacji
Zmiany rozwojowe
wdowiadczaniu
emocji
Na podstawie: Sroufe, A. (1995). Emotional development. The organization of emotional life in the early years. Cambridge: Cambridge
University Press.
20
Autonomia
Gwny proces rozwojowy w drugim
i trzecim roku ycia, polegajcy
na uniezalenianiu si dziecka
od otoczenia, akcentowaniu
samodzielnoci i wasnej woli.
Pierwsze przejawy autonomii
to negatywizm, upr, samowola.
WARTO ZAPAMITA...
Najwaniejszym procesem rozwojowym w drugim i trzecim roku ycia jest
ksztatowanie si autonomii. Poraki w osiganiu samodzielnoci mog
prowadzi do zwtpienia we wasne moliwoci i silnego poczucia wstydu.
21
22
Rozdzia
Wczesne dowiadczenia
azdolno do samoregulacji
2.1. Wprowadzenie, czyli
okonsekwencjach wczesnych
dowiadcze
Rozwj czowieka jako istoty spoecznej odbywa
si wobecnoci iza porednictwem innych ludzi.
Rodzc si, jest cakowicie zaleny od otoczenia,
czyli od osb sprawujcych nad nim opiek. Aby
sta si niezalen, samodzieln izdoln do ycia
spoecznego jednostk, musi rozwin wsobie
mechanizmy samoregulacji umoliwiajce rozpoznawanie i, zgodne znormami spoecznymi,
zaspokajanie swoich potrzeb oraz realizacj potencjau rozwojowego. Przejcie od uzalenienia
do samodzielnoci odbywa si za porednictwem
opiekuna, ktry, ustanawiajc blisk relacj zdzieckiem, otwiera mu drog
do niezalenoci isamorealizacji. Postp wrozwoju fizycznym, poznawczym iemocjonalnym jest wic cile
ikoniecznie zwizany zrozwojem
spoecznym. Interakcja zopiekunem umoliwia nabywanie
kolejnych
umiejtnoci
izdolnoci zaspokajania
potrzeb. Wzrastajce moliwoci dziecka zwikszaj
za zakres jego relacji zinnymi ikompetencji funkcjonowania wrodowisku spoecznym,
co zkolei umoliwia dalszy
23
24
Pr
zanie bezp
ie
swobodna eksploracja
izwracanie si po pomoc
ne
cz
wi
y
z
anie unik
wiz
ow
y
z
Pr pozorna niezaleno ibrak
pozytywne postrzeganie
intencji innych ludzi
pozytywna ocena
wydarze
nie ambiwa
iza
l en
w
y
Pr
e
tn
izolowanie si
wkontaktach zinnymi
zahamowana eksploracja
inadmierne poszukiwanie pomocy
u innych
zmienno wprzypisywaniu
intencji innym ludziom
przekonanie onieprzewidywalnoci
wydarze
25
CIEKAWOSTKA Z BADA
Wzorce przywizania
Rozpoczte wpoowie lat 70. ubiegego wieku iprowadzone przez ponad 30 lat badania
podune potwierdzaj znaczenie wczesnych
dowiadcze wrelacji zopiekunem. Wane
obszary funkcjonowania psychospoecznego,
na ktrych analizowano wpyw jakoci opieki
wpierwszym okresie ycia na dalsze funkcjonowanie, dotyczyy: (1) poczucia wasnej wartoci,
(2) kompetencji spoecznych, (3) zalenoci od
innych, (4) empatii i(5) prnoci ego (ego resilience). We wszystkich tych obszarach stwierdzono, i funkcjonowanie dzieci charakteryzujcych si bezpiecznymi wzorcami przywizania
jest bardziej efektywne ipodane spoecznie.
Szczeglnie istotne wydaj si wyniki bada
dotyczce prnoci ego, czyli kompetencji do
elastycznego reagowania na zmieniajce si
okolicznoci (wszczeglnoci na frustracj), wytrwaoci wdziaaniu oraz zaradnoci ipomysowoci. Udzieci zhistori przywizania bez-
26
tymnych. Wkadym wieku, poczwszy od wczesnego dziecistwa, poprzez wiek szkolny iadolescencj, dzieci charakteryzujce si bezpiecznym
wzorcem przywizania, aco za tym idzie - efektywn regulacj emocji, prezentuj mniej problemw emocjonalnych ni dzieci zniedajcym
poczucia bezpieczestwa wzorcem przywizania. Uosb zunikowym wzorcem przywizania
stwierdzono tendencje do agresji iwyszy poziom zaburze zachowania.
27
Tabela 5
Umysowe reprezentacje siebie i innych a zdolno do regulacji emocji
Wzorzec
przywizania
Charakterystyka wewntrznych
modeli operacyjnych
Wzorzec przywizania
ambiwalentnego
Wzorzec przywizania
unikowego
Wzorzec przywizania
bezpiecznego
Poniewa wewntrzne modele operacyjne powstaj wwyniku wczesnych dowiadcze zopiekunem, zawieraj: (1) informacje dotyczce siebie
samego (poczucie wasnej wartoci, poczucie
skutecznoci izdolnoci zaspokajania swoich
potrzeb, przekonania omoliwoci regulowania
swoich stanw emocjonalnych ipobudzenia), (2)
informacje dotyczce figury przywizania, azatem iinnych ludzi (czy mona jej ufa, czy warto
28
Charakterystyka zdolnoci
do regulacji emocji
zwraca si po pomoc, czy jest yczliwa iskuteczna wzaspokajaniu potrzeb) oraz (3) informacje na
temat najskuteczniejszych sposobw uzyskiwania
bliskoci zopiekunem/innymi (wjaki sposb si
komunikowa, wjakim stopniu zblia si do innych, wjakim zakresie dzieli si zinnymi swoimi
przeyciami ipotrzebami). Reprezentacje te decyduj wic osposobie zachowania dziecka, sposobie nawizywania kontaktu ireagowania na sytu-
29
CIEKAWOSTKA
Stres
Chroniczny stres moe zaburza rozwj mzgu. Nauka sposobw radzenia sobie ztrudnociami jest
istotnym elementem zdrowego rozwoju dziecka.
Kiedy mae dziecko wsytuacji stresu jest chronione
przez wspierajc relacj zdorosym, uczy si stawia czoa wyzwaniom ipowraca do stanu fizjologicznej ipsychologicznej rwnowagi. Naukowcy
nazywaj to pozytywnym stresem. Moliwym do
zniesienia stresem okrela si sytuacje, wktrych
radzenie sobie zpowanymi trudnociami, takimi
jak utrata kochanej osoby lub wypadek, odbywa si
zpomoc bliskiego dorosego bdcego buforem
dla reakcji stresowej (dziki jego obecnoci ipomocy obnia si poziom hormonw stresu worganizmie dziecka). Naukowcy stwierdzili, e istnieje
rwnie toksyczny stres bdcy wynikiem czstych,
30
Na podstawie: The impact of early adversity on childrens development. Strona internetowa: http://www.developingchild.
harvard.edu
Czynniki stresogenne
(np. mimika, haas, tok, agresja)
Wzorzec przywizania
bezpiecznego (B)
Wzorzec przywizania
unikowego (A)
Wzorzec przywizania
ambiwalentnego (C)
efektywna
regulacja
strategia
deaktywacji
nasilenie
dystresu
Zaangaowanie
weksploracj
Zablokowanie
uczu
iprocesw
poznawczych
Nadmierna
czujno,
koncentracja na
objawach stresu,
cige wtpliwoci
(podejmowanie zada
iryzyka, kontakty spoeczne)
31
NAJWANIEJSZE...
Przywizanie
1 rok ycia
Wzorce przywizania okrelaj:
zdolno do eksploracji
zdolno do skutecznej regulacji emocji
sposb kontaktowania si z otoczeniem
zdolno do poszukiwania pomocy
przekonanie o wasnej wartoci
atrybucja zdarze i intencji innych
Autonomia
23 rok ycia
Zakres uwzgldniania indywidualnoci
dziecka okrela:
zdolno do samodzielnego
podejmowania decyzji
zdolno do odmowy w sposb
akceptowany spoecznie
zdolno do rozrniania swoich
motyww
od motyww innych ludzi
zdolno do decentracji i uwzgldniania
zdania oraz potrzeb innych
32
Rozdzia
niej spoecznego. Wtym okresie tworz si podstawy osobowoci oraz zdolnoci do rozumienia
wiata iuczestniczenia wnim. Jest to take czas,
wktrym dziecko przygotowuje si do funkcjonowania winstytucjach edukacyjnych (obku,
przedszkolu, szkole).
Szczeglna waga jakoci rodowiska dziecka
(sposobu opieki, zaspokajania potrzeb, stawiania
wymaga) wskazuje na konieczno dopasowywania zasobw iwymaga rodowiskowych do
specyfiki danej jednostki, atake uwzgldniania wopiece, wychowaniu iedukacji zarwno
oglnorozwojowych, jak ispecyficznych potrzeb
danego dziecka. Analizujc wczesny rozwj,
konieczne jest wic uwzgldnianie zagadnie
dotyczcych potrzeb rozwijajcej si jednostki
iofert dostarczanych jej przez spoeczno-kulturowy kontekst jej ycia.
33
Z BADA...
Zdolno do refleksji
Niezwykle wan zpunktu widzenia psychospoecznego funkcjonowania jednostki kompetencj,
ktrej ksztatowanie rozpoczyna si wpierwszych
latach ycia, jest zdolno do spostrzegania wasnych icudzych stanw umysu (myli, uczu, motyww). Taki proces wgldu wumys nazywany jest
przez badaczy mentalizacj. Jest to wiadomo
tego, i umys poredniczy wdowiadczaniu wiata
orazzdolno do wiadomego mylenia ostanach
umysu. Ksztatowanie si kompetencji do mentalizacji rozpoczyna si wpierwszych miesicach ycia, kiedy mzg dziecka, za porednictwem mimiki,
tonu gosu oraz momentw wsplnego kierowania
uwagi, jak np. wsplne patrzenie na przedmiot lub
wskazywanie, odbiera informacje osubiektywnym
stanie umysu innej osoby. Wpierwszym roku ycia
wsplne kierowanie uwagi jest form komunikacji
34
pomidzy dorosym adzieckiem, dziki ktrej dziecko zaczyna poznawa stany umysowe innych ludzi. Taka zdolno bywa nazywana dziecic teori
umysu ijej rozwj jest konieczny do pniejszego
refleksyjnego funkcjonowania. Rodzicielska zdolno do mentalizacji jest podstawowym czynnikiem sprzyjajcym bezpiecznemu stylowi przywizania udziecka. Poczucie bezpieczestwa udziecka
jest zkolei warunkiem potrzebnym do aktywacji
jego zdolnoci do mentalizacji. Badania prowadzone wzakresie zdolnoci rodzicw do mentalizacji
wykazay, i dua zdolno do refleksji jest czynnikiem znaczco (trzy, czterokrotnie) zwikszajcym
prawdopodobiestwo bezpiecznego przywizania
udzieci. Odkryto rwnie, e refleksyjno opiekuna
moe przeama destrukcyjny cykl przekazywania
swoim dzieciom poczucia braku bezpieczestwa
przez rodzicw dowiadczonych traumatycznymi
przeyciami wdziecistwie.
Na podstawie: Wallin, D. J. (2011). Przywizanie wpsychoterapii.
Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Wczesne
dziecistwo
Niemowlctwo
podstawy zdolnoci do samoregulacji
pobudzenia jako efekt dowiadczania
regulacji przez opiekuna
- podstawy silnej osobowoci
- predyktor prawidowej
adaptacji
Elastyczny
system nerwowy
- podstawy prawidowego
funkcjonowania wszerszym
kontekcie spoecznym
- predyktor zdolnoci do realizacji
zada rozwojowych wkolejnych
fazach rozwoju
Czynnikiem uznawanym za najistotniejszy wksztatowaniu si podstaw osobowoci dziecka wrodowisku rodzinnym jest jako sprawowanej nad nim
opieki, wyraajca si we wraliwoci macierzyskiej (okrelenie to dotyczy kadej osoby penicej
dla dziecka funkcj figury przywizania). Jest to
zdolno opiekuna do dostrzegania wysyanych
przez dziecko sygnaw ikomunikatw pyncych
zjego zachowania oraz zdolno do waciwego
ich interpretowania iszybkiego, adekwatnego
reagowania na nie. Dua wraliwo opiekuna
wyraa si przede wszystkim staym nakierowaniem uwagi na dziecko. Nie oznacza to staego
przebywania przy nim iskupienia wycznie na
nim. Wraliwy opiekun, pomimo zaangaowania
35
SONDAOWNIA
Oczym rozmawiaj rodzice?
ZASYPIANIE
Jak usypia dziecko? Jak uczy je samodzielnego zasypiania? W jakim
wieku powinno zasypia ju samo? To problemy czsto omawiane przez
mamy na forach internetowych. Iwtym przypadku gosy s podzielone
na zwolennikw szybkiego przyuczania dziecka do zasypiania samemu
we wasnym eczku ina tych (coraz liczniejszych), ktrzy nie chc zostawia kilkumiesicznego dziecka samego. Dyskusje te pokazuj, jak zmienia
si wiadomo potrzeb ipsychiki maego dziecka. Ronie wiedza otym, e
najwaniejsz potrzeb niemowlcia jest potrzeba bliskoci zmam lub tat,
e pozostawianie malutkiego dziecka dugo paczcego weczku negatywnie wpywa na jego emocjonalno iwywouje wdziecku poczucie odrzucenia. Mamy radz sobie nawzajem, aby poda za dzieckiem, obserwowa,
czy dojrzao ju do samodzielnego spania, czy si czego nie boi. Zachcaj
si take, aby postpowa zgodnie zwasnymi przekonaniami ipotrzebami
dziecka. Ono, uwanie obserwowane, jest najlepszym rdem informacji.
WARTO ZAPAMITA...
Najwaniejsza dla ksztatowania si osobowoci w pierwszych latach ycia
jest jako sprawowanej nad dzieckiem opieki, wyraajca si w zdolnoci do
przyjmowania perspektywy dziecka, adekwatnym reagowaniu na komunikaty
dziecka oraz spjnoci i przewidywalnoci dziaa rodzica.
36
maj tendencj do utrzymywania si wpniejDzieci dowiadczajce wraliwej opieki maj wikszych okresach.
sze moliwoci samodzielnego modulowania
napicia is bardziej efektywne wregulowaniu
Wokresie poniemowlcym odpowiednia opieka
swojego zachowania. Cechuj si wysz samoiwsparcie wregulowaniu stanw emocjonalnych
ocen iwikszym zaufaniem do wasnych monadal stanowi kluczowy
liwoci radzenia sobie wsyczynnik wrozwoju. Sukces
tuacjach trudnych. Posiadaj
zwizany zpostpem wzaumiejtno adekwatnego
Wraliwo
kresie samoregulacji zaley
wyraania emocji idzielenia
macierzyska
wduej mierze od zdolnoci
si zinnymi swoimi stanami
rodowiska spoecznego do
afektywnymi. S zdolne do
Zdolno rodzica/opiekuna
do dostrzegania wysyanych przez
wspierania dziecka wrealiradzenia sobie zwyszym
dziecko sygnaw irozpoznawania
zacji zada przekraczajcych
pobudzeniem, aich zachokomunikatw pyncych zjego
moliwoci samodzielnego
wanie nie ulega dezorganizachowania, atake zdolno
do
waciwego
ich
interpretowania
radzenia sobie. Podczas gdy
zacji pod wpywem stresu.
iszybkiego, adekwatnego
wdrugiej poowie pierwDzieci opozabezpiecznych
reagowania na nie.
szego roku ycia regulacja
wzorcach
przywizania
emocji izachowania zaleaa
maj trudnoci zefektywod obu uczestnikw interakcji (dorosego idzienym regulowaniem stanw emocjonalnych.
cka), we wczesnym dziecistwie rola dorosego
Problemy te mona analizowa iprzewidywa
zaczyna ogranicza si do wspierania iinterwena podstawie znajomoci wzorca przywizania
niowania wodpowiednich momentach. Proces
danego dziecka. Te uksztatowadiadycznej regulacji emocji przechodzi wproces
ne wpierwszych latach ycia
wspieranej samoregulacji.
kompetencje osobowociowe
37
Tabela 6
Znaczenie jakoci opieki w rozwoju samoregulacji
Wiek dziecka
Opiekun
Dziecko
Regulacja
w1 roku ycia
Regulacja
na przeomie
1 i 2 roku ycia
Regulacja
w23 roku ycia
WARTO ZAPAMITA...
Jako opieki i kontaktu z niemowlciem i maym dzieckiem tworzy podstawy
jego dalszego rozwoju, nie tylko emocjonalnego i spoecznego, ale take
intelektualnego i fizycznego oraz zdrowia.
38
Warto zwrci uwag, e konsekwencje sposobu sprawowania opieki nad dzieckiem od momentu jego narodzin przez pierwsze lata ycia
mona obserwowa nie tylko wjego funkcjonowaniu emocjonalnym czy spoecznym, ale
rwnie wobszarze funkcjonowania poznawczego. Wspczesna, oparta na wynikach bada
naukowych, wiedza psychologiczna wskazuje
na kluczowe znaczenie tzw. kompetencji mikkich (zwizanych zemocjonalnoci, motywacj iumiejtnociami wspycia zludmi) dla
Wysoka
jako
Jako
rodowiska
oraz
funkcjonowanie
systemu opieki
iwczesnej
edukacji
=
Efektywna
samoregulacja
Niska
jako
=
Trudnoci
wsamoregulacji
motywacja do uczenia si
zdolno do podejmowania wyzwa
samodzielno
zdolno do wsppracy
zaleno od otoczenia
brak zaufania do siebie
Rysunek 5. Wpyw jakoci opieki w pierwszych latach ycia na funkcjonowanie dziecka w wieku szkolnym.
39
Z BADA...
Wczesna interwencja
Wiele bada wskazuje na skuteczno izasadno
podejmowania wczesnej interwencji (wniektrych przypadkach rwnie ju przed narodzinami
dziecka). Wbadaniach podunych prowadzonych
wStanach Zjednoczonych (The High/Scope Perry
Preschool Program iAbecedarian), polegajcych na
wspieraniu rodzicw maych dzieci poprzez pomoc
ekonomiczn oraz edukacj iwsparcie psychologiczne, stwierdzono znaczce pozytywne zmiany
(wstosunku do grupy porwnawczej, pochodzcej ztego samego rodowiska) wsposobie ycia
wpniejszych okresach rozwoju. Dzieci pochodzce zrodzin objtych wsparciem zdobyway
iutrzymyway lepsz prac, miay bardziej stabiln
sytuacj yciow iznacznie niszy poziom konfliktw zprawem. Rezultaty tych bada wskazuj
na wysze kompetencje dzieci rodzicw, ktrym
udzielono wsparcia wzakresie regulacji emocji, planowania, przewidywania skutkw swoich dziaa
40
isko
dow
o
r
spoeczne ikultu
row
e
23 rok ycia
(kontakty zobcymi osobami wteatrze,
parku, na festynie, wsklepach)
I ns
ucje
t yt
uk a
ji
od 8/12 miesica ycia
(kontakty zwychowawcami, rwienikami
oraz zorganizowan opiek iedukacj)
owisko lokalne
rod
od 6/9 miesica ycia
(kontakty zssiadami,
znajomymi rodzicw, opiekunk)
za rodzina
Dals
od 3 miesica ycia
(kontakty zdziadkami,
wujostwem)
m rodzinn
Do
03 mies. ycia
(kontakty
zrodzicami)
41
NAJWANIEJSZE...
Warunkiem prawidowego rozwoju maego dziecka od narodzin do wieku
przedszkolnego jest wysoka jako rodowiska, w ktrym yje. Jako
rodowiska zaley od sposobu funkcjonowania najbliszych opiekunw dziecka
(wpierwszym roku ycia gwnie matki lub osoby j zastpujcej, wkolejnych
latach rwnie innych osb uczestniczcych wjego wychowaniu).
Najistotniejszym elementem funkcjonowania rodowiska spoecznego maego
dziecka jest jego zdolno do nawizywania yczliwej, skoncentrowanej na
potrzebach dziecka relacji oraz zdolno do wymiany emocjonalnej.
Od drugiego roku ycia szczeglnego znaczenia nabiera rozszerzanie zakresu
kontaktw spoecznych dziecka wprowadzanie go w wiat rwienikw
inieznanych dorosych.
42
Rozdzia
Od noworodka do
przedszkolaka: efekty rozwoju
we wczesnym dziecistwie
4.1. Wprowadzenie, czyli odynamicznym
wzrocie kompetencji maego dziecka
Okres wczesnego dziecistwa to czas rnorodnych ifundamentalnych zmian zachodzcych
wkadej ze sfer funkcjonowania czowieka. Jest to
okres pierwszych dowiadcze wkontakcie zotaczajcym je wiatem, ktre staj si podwalinami
jego przyszego ycia. Pomimo i wskali caego
ycia pierwsze trzy lata wydaj si zaledwie chwil, oktrej wdodatku mamy niewiele wiadomych
43
We wszystkich obszarach funkcjonowania zachodz wic wane procesy iradykalne przeksztacenia. Warto pamita, e podstaw dla pozytywnego rozwoju wkadym zakresie jest poczucie
bezpieczestwa izaufanie do wiata zewntrznego. Od tego, jak dziecko postrzega wiat iinnych
ludzi, zaley jego zdolno do eksploracji, odwaga
wpoznawaniu nowych sytuacji iludzi oraz sposoby radzenia sobie ztrudnociami. Niemowl, ktre
ma poczucie bezpieczestwa iprzekonanie ootaczajcej je yczliwoci innych ludzi, wchodzi wycie pene odwagi, ciekawoci isiy do podejmowania wyzwa ipokonywania trudnoci. Prawidowe,
uksztatowane wtym okresie ycia mechanizmy
regulacji emocji, umoliwiaj mu radzenie sobie zrnorodnoci stojcych przed nim zada,
awrazie przerastajcych go trudnoci, umoliwiaj ufne zwrcenie si do innych ludzi opomoc.
WARTO ZAPAMITA...
Dynamiczny rozwj fizyczny dziecka w pierwszych trzech latach ycia stanowi
wan podstaw jego usamodzielniania si i zdobywania kompetencji do podmiotowej samoregulacji.
44
45
Z BADA...
Podstawy zarzdzania myleniem
idziaaniem
Ju wpierwszych miesicach ycia rozwijaj si
procesy prowadzce do wyksztacenia si procesw samoregulacji celowego kierowania myleniem izachowaniem (tzw. funkcji wykonawczych)
ktre odgrywaj donios rol wpniejszych
osigniciach szkolnych irealizacji wasnych de
icelw. Midzy 7 a9 miesicem ycia rozwija si
zdolno do zapamitywania obecnoci przedmiotw, ktrych dziecko aktualnie nie widzi (np. zabawki ukrytej pod kocykiem). Midzy 9 a10 miesicem
ycia dziecko potrafi wykona zadanie zoone
zdwch etapw, potrafi rwnie patrze wjedno
miejsce isiga rk winne. Trzylatek potrafi ju
utrzyma wpamici rwnoczenie dwie zasady
idziaa na ich podstawie (np. wkada czerwone
klocki do miski, azielone do wiaderka). Midzy 8
46
Tabela 7
Wane z punktu widzenia rozwoju poznawczego zadania rozwojowe
Wiek dziecka
1 rok ycia
23 rok ycia
Zadania rozwojowe
formowanie przywizania
nauka chodzenia
nauka przyjmowania staych pokarmw
nauka mwienia
nauka kontrolowania ciaa
rozwj inteligencji sensoryczno-motorycznej
stao przedmiotu
rozwj komunikacji midzy dzieckiem a opiekunem
doskonalenia lokomocji
rozwj fantazji i zabawy
rozwj jzyka i jego funkcji symbolicznej
rozwj samokontroli (fizjologicznej, emocjonalnej, fizycznej)
formowanie si prostych poj
uczenie si rozrniania dobra i za
Na podstawie: Brzeziska, A. (2000). Spoeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
47
Tabela 8
Rodzaje zabaw maych dzieci
Rodzaj zabawy
Zabawy
manipulacyjne
Zabawy
konstrukcyjne
Zabawy
tematyczne
48
Opis
Wiek
1 rok ycia
(manipulacja
niespecyficzna)
2 rok ycia
(manipulacja
specyficzna)
od 2 roku ycia
od 3 roku ycia
towarzyszy mu przez nastpne lata zabawy symbolicznej, tzn. zabawy na niby czy inaczej wudawanie. Wdrugim roku ycia dziecko zaczyna by
zdolne do rozpoczcia takiej zabawy. Pocztkowo
jest to proste udawanie czynnoci ycia codziennego picie zpustej filianki, rozmowa przez telefon czy otwieranie kluczem drzwi. Pniej zacznie
bawi si na niby lalkami czy samochodzikami.
Troch pniej zacznie si bawi wsposb bardziej
zoony tzn. bdzie wykonywa cae cigi udawanych czynnoci (np. naladujc rytua kadzenia si
spa poprzez karmienie, kpanie iukadanie do
eczka lalki). Wtrzecim roku ycia takie zabawy
SONDAOWNIA
Oczym rozmawiaj rodzice?
ZABAWA
Ile czasu rodzice spdzaj na zabawach zdzieckiem? Czy umiej to robi?
Czy sprawia im to przyjemno? Zabawy zmaym dzieckiem to wany temat
dla wszystkich rodzicw, nierzadko wywoujcy emocje, czasem skaniajcy do oceniania siebie lub innych. Rodzice dyskutuj otym, wymieniaj si
dowiadczeniami i trudnociami. Wikszo z nich zdaje sobie spraw, e
wsplna zabawa rodzicw zdzieckiem jest potrzebna zarwno maluchowi
(bo pomaga mu dobrze si rozwija), jak irodzicom (bo mog si wiele dowiedzie opotrzebach iupodobaniach swojego dziecka, atake odpry
si i mie chwil przyjemnoci). Rodzice informuj si nawzajem, e przytulanie, caowanie, umiechanie si, rozmowa i zabawa stymuluj rozwj
poznawczy, emocjonalny ispoeczny dziecka oraz su zdrowiu. Niektrzy
rodzice wnaturalny sposb potrafi zorganizowa wspln zabaw zdzieckiem iczerpi ztego przyjemno. Inni przyznaj si, e sprawia im to trudno iposzukuj porady co do rodzaju zabaw itego, jak je organizowa. Fora
internetowe s miejscem, wktrym mona uzyska wsparcie izapewnienie
otym, e zabawy zdzieckiem mona si nauczy izczasem czerpa zniej
rado lub odkrywa, przy jej okazji, nowe zainteresowania. Znajduj si tam
rwnie praktyczne wskazwki, wco ijak bawi si zmaluchem.
49
WARTO ZAPAMITA...
1. Zabawa jest najwaniejszym rdem nauki u naszego dziecka.
2. Dziki zabawie dziecko staje si coraz bardziej sprawne fizycznie.
3. Dziki zabawie dowiaduje si, jak wygldaj przedmioty i do czego su.
4. Dziki zabawie poznaje zwizki przyczynowo-skutkowe.
5. Dziki zabawie uczy si, jak si zachowywa, jak y z innymi ludmi,
jak wyraa swoje uczucia i jak realizowa swoje cele.
6. Dziki zabawie poznaje swoje ciao i siebie.
50
Wpocztkowym okresie rozwoju dziecko komunikuje si gwnie za pomoc krzyku. Krzyk ten jest
zrnicowany iprzyjmuje rne formy wzalenoci od potrzeby, ktr ma wyraa, pory dnia ireakcji otoczenia. Wtoku rozwoju niemowl nabywa
nowych umiejtnoci komunikowania si ikrzyk
zanika, przechodzc winne formy wokalizacji.
Wdrugim kwartale ycia, przy wraliwym izaspokajajcym potrzeby dziecka otoczeniu, mona zauway znaczcy spadek czstoci krzyku udziecka. Od okoo drugiego miesica ycia zwiksza
si ilo dwikw, ktre dziecko potrafi wytworzy samo, ipojawia si gruchanie (guenie) czyli
zrnicowane, przypadkowe dwiki.
Bardzo istotn form komunikowania si z otoczeniem, w tym pierwszym okresie ycia, jest gestykulacja. Pocztkowo gesty zastpuj sowa, p-
SONDAOWNIA
Oczym rozmawiaj rodzice?
JZYKI OBCE
Coraz czciej poruszanym w dyskusjach internetowych tematem jest
nauka jzyka obcego. Wjakim wieku j rozpocz? Wjaki sposb? Czy
wczesne uczenie dziecka obcego jzyka wspiera jego rozwj iuczenie
si, czy raczej utrudnia pniejsz nauk? Zdania rodzicw s podzielone. Jedni uwaaj, e nawet ju wciy warto czyta do brzucha wobcym jzyku, inni sprzeciwiaj si wprowadzaniu obcego jzyka przed
okresem przedszkolnym. Niektrzy, sami znajc obce jzyki, mwi do
dziecka (nawet kilkumiesicznego) po angielsku, wosku czy niemiecku
iobserwuj jego zainteresowanie, rozbawienie czy ch naladowania.
Jeszcze inni przekonuj do zaj jzykowych opartych ozabaw, muzyk, masae, angaowanie wszystkich zmysw. Wiele rozsdnych gosw
doradza dostosowanie si do reakcji ipotrzeb dziecka warto dziecko
jak najszybciej oswaja zjzykiem przez zabaw, ale nic na si jeli nie
ma ochoty, co mu si nie podoba, nie zmuszajmy go.
51
52
Rwnie wtzw. relacjach pionowych, czyli relacjach zosobami starszymi, mdrzejszymi isilniejszymi (wprzypadku maego dziecka to przede
wszystkim doroli) nastpuj due zmiany iposzerzenie zakresu kontaktw. Pocztkowo niemowl
ma okazj do poznawania rodzicw inajbliszych
osb zrodziny. Wraz zpostpami wrozwoju fizycznym iemocjonalnym rwnie wiat tych relacji
rozszerza si idziecko poznaje coraz wikszy krg
osb spoza rodziny. Te zrnicowane dowiadczenia zinnymi ni rodzice dorosymi poszerzaj zakres zaufania dziecka do wiata ludzi is okazj do
nauki nowych umiejtnoci, obserwacji imodelowania zachowa oraz zdobywania kompetencji
uzyskiwania wsparcia spoza krgu rodziny.
Iwreszcie, mae dziecko zaczyna rwnie wkracza wwiat kultury ispoeczestwa poprzez
ogldanie programw telewizyjnych (nie tylko
bajek, ale rwnie tych, ktre ogldaj rodzice),
chodzenie zdorosym do kina, teatru czy muzeum. Wszelkie tego typu dowiadczenia poszerzaj wiedz ikompetencje radzenia sobie
wwiecie. Naley jednak pamita, e peni
swoj pozytywn, wzbogacajc rozwj funkcj
jedynie wsytuacji bliskiego kontaktu dziecka
zopiekunem, jedynie winterakcji zdrug, yczliw iznan dziecku osob.
53
NAJWANIEJSZE...
We wczesnym dziecistwie, we wszystkich obszarach rozwoju zachodz niezwykle
dynamiczne zmiany. Dziki wsparciu bliskich dorosych wcigu zaledwie trzech
lat dziecko zamienia si z bezradnego noworodka w biegajcego, mwicego
zdaniami, kontrolujcego swoj fizjologi ikontaktujcego si zwieloma rnymi
osobami maego czowieka.
Dziki nawizaniu bliskich zwizkw wpierwszym roku ycia oraz intensywnej
eksploracji i zabawie w drugim i trzecim roku ycia, uzyskuje gotowo do
samodzielnoci ipodejmowania nowych rl spoecznych (np. rozpoczcia nauki
przedszkolnej).
54
Zakoczenie
Tabela 9
Podstawowe potrzeby maego dziecka i warunki ich zaspokajania
Wczesne
dziecistwo
23 r..
Niemowlctwo
012 mies.
Faza
ycia
iwiek
Relacje spoeczne
Warunki zaspokajania
podstawowych potrzeb
regulacja napicia
nawizanie relacji
eksploracja
wzrost autonomii wregulacji
napicia
kontrola nad impulsami
wyraanie wasnych potrzeb
iwoli
emocje samowiadomociowe
zapewnianie poczucia
bezpieczestwa
promowanie eksploracji
(zapewnianie rnorodnych
ofert, stawianie wyzwa)
odpowiednia pomoc
wrozwizywaniu zada
stwarzanie okazji do
kontaktw zinnymi ludmi
55
56
Warto przeczyta...
Korzystano z...
1.
1.
2.
2.
3.
3.
4.
4.
5.
5.
Brzeziska, A. I., Appelt, K. i Zikowska, B. (2010). Psychologia rozwoju czowieka. W: J. Strelau i D. Doliski
(red.), Psychologia akademicka. Podrcznik (t. 2, s. 95292).
Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne (II wyd.
popr.).
6.
6.
7.
Schaffer, H. R. (2006). Rozwj spoeczny. Dziecistwo imodo. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagieloskiego.
Brzeziska, A. I., Czub, M. i Czub, T. (2012). Krtko- i dugofalowe korzyci wczesnej opieki nad dzieckiem i edukacji.
Polityka Spoeczna, numer tematyczny pt.: Polityka edukacyjna: wyzwania i szanse, 1, 1923.
8.
Wojciechowska, J. (2005). Wiek poniemowlcy. Jak rozpozna ryzyko ijak pomaga? W: A. Brzeziska (red.),
Psychologiczne portrety czowieka (s. 131165). Gdask:
Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
7.
Czub, M. (2003a). Znaczenie wczesnych wizi spoecznych dla rozwoju emocjonalnego dziecka. Forum Owiatowe, 2(29), 3149.
8.
Czub, M. (2003b). Spoeczna natura rozwoju emocjonalnego. W: A. Brzeziska, S. Jaboski i M. Marchow (red.),
Niewidzialne rda. Szanse rozwoju wokresie dziecistwa
(s. 5570). Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
9.
Czub, M. (2005). Wiek niemowlcy. Jak rozpozna potencja dziecka? W: A. Brzeziska (red.), Psychologiczne portrety czowieka (s. 4167). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
57
dr Magdalena Czub
dr Joanna Matejczuk
dr Konrad Piotrowski
dr Beata Zikowska
dr Julita Wojciechowska
dr Konrad Piotrowski
dr Julita Wojciechowska
dr Beata Zikowska
58
dr Karolina Appelt
mgr Monika Mielcarek
dr Joanna Matejczuk
dr Sawomir Jaboski
mgr Aleksandra Ratajczyk
Edukacja przedszkolna
Edukacja wczesnoszkolna
dr Barbara Murawska
59
notatki
60