DORACAK PR TIK

Nr.

SIGURIA E FMIJVE N INTERNET: SI MUND T RRITURIT TI NDIHMOJN FMIJT N MBROJTJEN

NGA RREZIQET POTENCIALE T INTERNETIT, DERISA NJKOHSISHT U TREGOJN PR
PRMBAJTJET DHE SHRBIMET Q MUND T JEN T DOBISHME?

mijt dhe adoleshentt e prdorin internetin pr gjithka. Shpesh, interneti sht

vend i dobishm pr ta, fal t cilit ata fitojn aftsi, prvoja dhe njohuri t reja, por
njkohsisht ekzistojn edhe rreziqe reale q mund
t ndikojn n privatsin dhe sigurin vetjake
t tyre, madje mund ta vn n pyetje sigurin e
gjith familjes. Derisa jan n internet, fmijt tuaj
mund t hasin n informata apo fotografi shqetsuese, n mnyr naive t pranojn apo shkmbejn fajl q mund ta v n rrezik t gjith familjen
prej vjedhsve-sajber apo ta infektoj kompjuterin
me viruse. Ata mund t hasin n dhunues-sajber
(cyberbullies) t cilt do t prpiqen ti trembin
apo turprojn. Edhe m keq, fmijt tuaj, pa ditur,
mund t komunikojn me rrmbyes online (online predators), t cilt e prdorin internetin pr
t vendosur marrdhnie shoqrore me fmij t
lndueshm, hiqen se jan moshatar t tyre apo
ndonj i rritur tek i cili mund t ken besim, e m
von prpiqen ti bindin q t takohen drejtprdrejt.

Nuk ka dyshim se ka rreziqe nga prdorimi i internetit, sidomos pr fmijt, por sht e gabim q
pr shkak t ksaj tua ndaloni qasjen te t gjitha
prmbajtjet dhe mundsit q i ofron ai. N kt
mnyr nuk do ti mbrojm ata, sepse fmijt prdorin internet n vende t ndryshme: n shtpi, n
shkoll, te shokt etj., kshtu q sht e pamundur
vazhdimisht t keni kontroll mbi ta, e sht m e
keqja, do tua shkurtoni mundsin t msojn dhe
t hulumtojn shum gjra dhe t fitojn prvoja t
reja, t cilat nuk do t mund ti prjetonin nprmjet asnj mediumi tjetr. Duhet t vendosni raport
miqsor dhe korrekt me fmijt tuaj, tua shpjegoni
gjrat pr t cilat duhet t ken kujdes gjersa jan
online, dhe t ndrmerrni masa t caktuara deri n
at shkall e cila nuk ka do ta dmtoj privatsin e
tyre, lirin dhe t drejtn e przgjedhjes. Balansin e
vrtet n mes t masave q do ti ndrmerrni dhe
privatsis, t drejtave dhe lirive t fmijve tuaj,
mund ta caktoni vetm ju, edhe at n prputhje
me moshn e tyre, kushtet dhe vet fmijt.

Doracak pr prdorim t sigurt t internetit nga fmijt, i dedikuar pr prindrit dhe arsimtart
Ky doracak prmban informata, kshilla dhe udhzime konkrete t cilat do tu ndihmojn prindrve t
sigurojn mbrojtje m t madhe t fmijve t tyre derisa ata e shfrytzojn internetin. Njkohsisht,
ky doracak u dedikohet arsimtarve t cilt gjithashtu ndikojn mbi shprehit, njohurit dhe qndrimet
e fmijve. Ai prmban dhe rregulla konkrete q duhet ti msojn dhe respektojn fmijt dhe
adoleshentt. Doracaku paraqet edhe nj burim t pasur informatash q mund t jen t dobishme pr
gazetart dhe mediat gjat hulumtimeve t tyre. Kt botim, si dhe t gjith doracakt e deritanishm t
cilt i ka botuar Metamorfozis, mund ti gjeni n form elektronike n ueb-sajtin e fondacionit:
www.metamorphosis.org.mk. Pr versionet e botuara, shkruani n: info@metamorphosis.org.mk

hpesh, fmijt shum m mir i kuptojn mundsit q ua ofrojn teknologjit bashkkohore dhe
interneti sesa prindrit e vet. Prandaj, q t mund tu ndihmoni fmijve tuaj n zhvillimin e shprehive t mira t internetit, s pari duhet t njiheni me termat themelore q kan t bjn me prdorimin e internetit, si dhe me aktivitetet me t cilat merren ata gjersa jan online. Ky sht hapi i
par q duhet ta ndrmerrni pr mbrojtje m t madhe t fmijve tuaj gjersa ata shfrytzojn internetin.

HAPI NUMR 1 Edukimi

Para se dhe vet ti ndani rreziqet e internetit prej dobive t tij, s pari duhet t njiheni me disa nocione t
cilat i prshkruajn karakteristikat e tij, shrbimet, mundsit e tjera etj.
20 nocionet e mposhtme jan nocione themelore dhe t obligueshme:
interneti rrjet i shtrir n mbar botn i
kompjuterve t cilt mundsojn qasje t leht
te nj numr i madh informatash, q u mundson
njerzve ti gjejn dhe ti shfrytzojn ato informata, si dhe t komunikojm n mes vete.
World Wide Web (WWW, ueb) shrbim i internetit q ofron numr t pakufizuar t ueb-sajteve,
lojra, fotografi, tinguj, prralla dhe informata t
tjera q lidhen ndrmjet tyre nprmjet linqeve.
Web page (ueb-faqe) nj dokument i uebit q
ka adres unike apo URL
Website (ueb-sajt) grup ueb-faqesh t ngjashme t lidhura nprmjet linqeve, t menaxhuara nga nj kompani, organizat apo individ.
dresa lokacion unik i do ueb-faqeje, ueb-sajti,
fajli apo shfrytzuesit t e-mailit.
Browser (shfletues) program kompjuterik q
mundson vzhgim t ueb-faqeve. Shfletues m
t njohur jan Internet Explorer, Mozilla Firefox,
Opera e t tjer.
Browsing (shfletim) shikim i ueb-faqeve t internetit, kalim nga nj faqe n tjetrn. Prdoren
dhe termat surfim, navigim.
Links, hyperlinks (linqe, hiperlinqe, lidhje, hiperlidhje) fotografi apo pjes teksti, t cilat kur
do t klikohet mbi to, mundsojn lidhje elektronike me prmbajtje t tjera si: fotografi, tinguj, animacione, video apo ueb-faqe t tjera.
Bookmark, favorite (shnues, favorit) lidhje e
ruajtur e nj ueb-sajti apo ueb-faqe q shtohet n
nj list t veant t lidhjeve t ruajtura n shfletues. Fal lidhjeve t ruajtura n kt mnyr,
faqet e vizituara njher, m von mund ti hapni leht pa pasur nevoj q ti shkruani adresat e
tyre nga fillimi.
Search engine (krkues) program i cili krkon
informata n ueb, n baz t fjalve kye q i fusin
shfrytzuesit dhe pastaj kthen list t ueb-faqeve
q kan lidhje me temn e dhn. Krkuesit m t
njohur jan Google, Yahoo, MSN Search etj.

Download (shkarkim) kopjim dhe inizim i fajleve n kompjuterin tuaj. Mund t merren uebfaqe, dokumente, fotografi etj.
E-mail (Electronic Mail) Posta elektronike apo
e-maili sht sistem pr drgim t mesazheve n
mnyr elektronike nga nj kompjuter n tjetr.
Mesazhet elektronike mund t drgohen dhe t
pranohen pr disa sekonda, prandaj paraqesin
mnyr m t prshtatshme pr kmbim t posts
n krahasim me mnyrn tradicionale t telegrafit,
posts ordinare.
SPAM e-mail i padshiruar apo e-mail i pranuar
pa krkes t specifikuar nga pranuesi.
Chat room (dhoma pr bised) vend n internet q mundson komunikim me njerz t tjer n
internet n koh reale, prkatsisht drejtprdrejt.
Dhomat pr bised n internet jan shum popullarizuara n mesin e adoleshentve dhe fmijve.
Real time (n koh reale) komunikim nprmjet internetit n t njjtn koh, n mnyr simultane.
Bllogu sht ditar online i cili mund t prmbaj
fotografi, linqe dhe komente t vizitorve.
Social Networking Site (sajt pr rrjetzim social)
ofron mundsi pr krijim t faqeve personale sipas nj procedure t thjesht, t cilat paraqesin
profile publike t shfrytzuesve, nprmjet t t
cilave ata njihen me njri tjetrin, shkmbejn fotografi, interesa etj. Sajtet e tilla kan numr t
madh shfrytzuesish, kurse pjesa m e madhe
e tyre jan fmij dhe adoleshent. Sajtet m t
njohura pr rrjetzim social jan Hi5, Facebook,
My Space etj..
Forumi ueb-sajt n t cilin njerzit mblidhen q
t shkmbejn informata pr tema t ndryshme.
Shrbim pr mesazhe instant (IM Instant messaging) shrben pr drgim dhe pranim t mesazheve nprmjet internetit, n koh reale, duke
shfrytzuar softuer pr at qllim. Softuert m t
njohur jan: ICQ, Skype, GoogleTalk, MSN Messenger, Yahoo!Messenger etj.

Cilat jan ant e mira t internetit?

Interneti ofron mundsi, si pr t rriturit, ashtu dhe pr fmijt dhe adoleshentt. Edhe pse ka shum an
t mira, n prgjithsi ato mund t grupohen n kto karakteristika:
Qasje e leht n shum informata

Blerje

Komunikim i shpejt pa marr parasysh largsin

Lexim lajmesh

Mundsi t pakufizuara pr hulumtim

Lojra

Kryerje t transaksioneve bankare dhe financiare

Reklamim

far bjn fmijt n internet:

komunikojn me fmij t tjer
vizitojn ueb-sajte me prmbajtje argtuese
e shfrytzojn si burim informatash pr
projektet shkollore dhe pr detyrat e shtpis.
Edhe pse dobit e tij i tejkalojn rreziqet e tij,
megjithat n internet ekzistojn edhe rreziqe.
Ato dalin nga kto karakteristika t internetit:
mundson anonimitet dokush mund ta
fsheh identitetin e vet n internet
nuk ka kufizim pr prmbajtjet q mund dhe
lejohen t shpallen
prmbajtje joadekuate pr fmij:
pornografi dhe material tjetr seksual
fotografi t frikshme t personave t vrar apo
t lnduar rnd
urrejtje
drog
arm dhe dhun
t dhna t pasakta dhe irelevante

nuk ka as kufizim sa i prket prmbajtjeve t

cilat mund ti shpallin fmijt
duke shfrytzuar programet pr komunikim
apo sajtet pr rrjetzim social, shum leht
zbulohen t dhnat personale t tyre, prandaj
sht i mundshm dhe keqprdorimi i tyre nga
t tjer.
ka haker dhe viruse
funksionimi jo i mir i sistemit, humbja e t
dhnave, dmtimi dhe shkatrrimi i trsishm
i disa komponenteve t harduerit.
ka rreziqe ligjore dhe financiare
shfrytzim joligjor i prmbajtjeve t mbrojtura,
keqprdorim i mundsis pr kryerje t
transaksioneve financiare etj.

Fakte statistikore nga bota

(sipas http://www.familysafemedia.com dhe burime tjera)

do i treti fmij n shoqrin e

informatiks ka bllogun apo uebsajtin e vet.
Nj hulumtim i kryer me
adoleshent nga mosha 15 deri
n 24 vjet ka treguar se 59%
e tyre mendojn se shikimi
i pornografis n internet, i
inkurajon t rinjt t ken seks
para se t jen t prgatitur pr
at.
12% e t gjitha ueb-sajteve jan
pornografike.
90% e fmijve nga mosha 8 deri
n 16 vjet kan par pornografi
n internet, edhe at n t
shumtn e rasteve rastsisht.
Mosha mesatare kur fmijt pr
her t par hasin pornografi n
internet sht 11 vjet.

Fakte statistikore nga bota

(sipas http://www.familysafemedia.com dhe burime tjera)

M shum pornografi n internet konsumohet

n moshn prej 12 deri n 17 vjet.

Nj n pes fmij q prdorin dhoma pr

bised jan kontaktuar nga pedofil onnline.

Industria pornografike n internet tregon

se 20-30% t qarkullimit n sajtet e tilla e
realizojn fmijt.

Dy nga pes kidnapime t viktimave prej

15 deri n 17 vjet kan ndodhur si pasoj e
prdorimit t internetit.

N dit drgohen 2.5 miliarda mesazhe e-mail

pornografik.

76% e rasteve t eksploatimit seksual t

iniciuar nprmjet internetit kan qen fmij
t moshs 13 deri n 15 vjet. 75% kan qen
vajza. Shumica e rasteve kan vazhduar me
takim t drejtprdrejt, kurse n 93% t ktyre
takimeve ka pasur seks t paligjshm.

26 emra t karaktereve pr fmij (pokemon,

ekshn men etj.) ojn n mijra porno sajte.
27% e fmijve prej moshs 7 deri n 17 vjet
lirisht do ta jepnin adresn e vet t shtpis
nprmjet internetit, kurse 14% - adresn e vet
t e-mailit.
40% e adoleshentve kan ln informacione
personale n internet q t tjert t mund ti
kontaktojn.

Gjat nj viti, mesatarisht, nj nga pes fmij

kan marr propozim seksual nprmjet
internetit, kurse vetm 25% e tyre u kan
treguar prindrve t vet pr kt gj.
89% e t gjitha krkesave seksuale jan
realizuar nprmjet dhomave pr
bisede apo mesazheve instant.

Si sht situata n Maqedoni?

oht e fundit, n Drejtorin pr mbrojtjen

e t dhnave personale gjithnj e m
shpesh vijn lajmrime pr keqprdorim
t t dhnave personale n internet,
konkretisht nprmjet ueb-sajteve pr rrjetzim
social (si Hi5, My Space, facebook etj.). Sipas t
dhnave t fundit, 10% e krkesave t marra
prej qytetarve kan t bjn me keqprdorim
t t dhnave personale n internet. Megjithat,
numri real sht shum i madh n qoft se merret
parasysh se qytetar do dit telefonojn n kt
Drejtori pr t krkuar kshilla dhe ndihm n
lidhje me kto pun.

Rasti q vijon flet pr keqprdorim t t dhnave

personale t personave t rritur t shkaktuar dhe
realizuar prej gjimnazistve.
Koht e fundit, sht e shpesht dukuria e
krijimit t profileve t rrejshme, prkatsisht
ueb-faqeve personale n emr t huaj. Para
do kohe, nj shkolle e mesme nga Shkupi e
informoi Drejtorin se sht kryer keqprdorim
i t dhnave personale t profesorve n njrin
nga ueb-sajtet pr rrjetzim social, me ka sht
dmtuar personaliteti i tyre, por edhe autoriteti
i shkolls. Secili prej profileve prmbante t
dhna personale, emr dhe mbiemr, t dhna
pr gjinin dhe moshn, por edhe prmbajtje

t tjera ofenduese dhe fyese. Krijuesit kreativ

kishin shkuar aq larg sa kishin shpallur edhe
prezentime personale, dshmi dhe fotografi t
personave n emr t t cilve i kishin krijuar
profilet, dhe n t cilat ishin shpallur detaje
t rrejshme pr jetn private t antarve
t familjeve t profesorve, si dhe informata
t rrejshme pr jetn e tyre profesionale. N
pjesn e ueb-sajtit t parapar pr komunikim
t shrytzuesve t regjistruar sht botuar nj
bised e rrejshme midis profesorve q kishte
t bj me shtyerjen e testimeve dhe pyetjes s
nxnsve, prfshinte komunikim me nxnsit,
por pjesa m e madhe e prmbajtjeve ishin
shum vulgare. Edhe pse bhet fjal pr uebsajt t regjistruar n Shtetet e Bashkuara t
Ameriks dhe Drejtoria nuk ka kompetenca
t inicoj procedur kundr ktij kontrollori,
ajo si organ q e mbron privatsin e t gjith
qytetarve t Republiks s Maqedonis,
menjher kontaktoi ekipin e portalit dhe
profilet e rrejshme u fshin n afat prej disa
orsh.
Lloji i ktill i shkeljes s privatsis s
profesorve nuk sht dukuri vetm n shkollat
e mesme t Republiks s Maqedonis. Shum
shpejt pas zbulimit t ktij rasti, Drejtoria u
lajmrua se e njjta gj ka ndodhur edhe n

nj shkoll tetvjeare. U rekomandohet t

gjithve q do t vrejn shpallje t pasakta t
t dhnave personale n ndonj ueb-sajt pr
rrjetzim social, q menjher ta lajmrojn
Drejtorin pr mbrojtjen e t dhnave
personale q kto parregullsi t hiqen sa m
shpejt q sht e mundur. Drejtoria sht n
bashkpunim t vazhdueshm me ekipet e
ueb-sajteve pr rrjetzim social, q mundson
zbulim t shpejt dhe efektiv, dhe zgjidhje t
problemeve q kan t bjn me shkeljen e t
dhnave personale. Megjithat, m me rndsi
sht q t gjith ata q prdorin ksi lloj uebsajtesh, t ken kujdes kur shpallin t dhna
personale, por dhe t huaja, n internet.

Kuptojeni gjuhn online t

fmijve dhe t adoleshentve

Fmijt dhe adoleshentt shpesh jan viktima t

keqprdorimeve t t dhnave personale. Ja nj
rast i paraqitur n Drejtori i cili flet pr kt gj:
Keqprdorimi m i shpesht i t dhnave
personale t fmijve n internet ndodh
nprmjet keqprdorimit t emrave prdorues
dhe fjalkalimeve (password) t faqeve t tyre
personale, t krijuara n ueb-faqet pr rrjetzim
social. N nj nga rastet e paraqitura ishin zbuluar
jo vetm fjalkalimi dhe emri prdorues pr hyrje
n profilin personal, por edhe fjalkalimi pr
hyrje n postn elektronike personale, nprmjet
e-mail adress t ciln adoleshentja e kishte ln
pr kontakt. Ishte zbuluar madje dhe prgjigja
e pyetjes s fsheht, q sht els pr hyrje n
postn elektronike personale, n rast t harrimit
t fjalkalimit. Vjedhsi i emrave prdorues
dhe fjalkalimeve, kishte vendosur prmbajtje
dhe fotografi vulgare n faqen personale t
adoleshentes dhe n at mnyr seriozisht e
shkeli privatsin e saj.

Ndoshta ndonjher ju ka ndodhur t kaloni

afr monitorit t kompjuterit prderisa fmija
juaj bisedon me ndonj prej shokve online t
tij nprmjet programeve pr bised apo pr
mesazhe instant, dhe shikimi
rastsisht u ka mbetur te
lart
eshem me z t
q

d
u
disa simbole dhe shkurtesa
lo
t
u
o
g
LOL - Laughin
tullohem n
t pakuptueshme, pr shkak
laughing rro
r
o
o
fl
n
o
g
n
lli
t t cilave mund t dyshoni
ROFL - Ro
qeshurit
n shum shtje. Nuk duhet
dysheme nga t
aka
ta hulumtoni n mnyr t
po bj vetm sh

g
in
d
d
ki
st
JK - Ju
ers
detajuar gjuhn me t ciln
oard larg tasti
yb
ke
m
o
fr
ay
w
komunikojn t rinjt online,
AFK - A
tastiera
d u ktheva te
ar
o
yb
ke
por sht mir ti dini disa prej
at
k
BAK - Bac
menjher
shprehjeve dhe simboleve
ack kthehem
b
t
h
g
ri
e
B
B
BR
kryesore. Kjo mund tju
von
ndihmoj pr dy shtje: mund
L8R Later - m
emi m von
ta prforcoj komunikimin tuaj
you later shih
e
Se
)
R
L8
U
CUL (C
it po shohin
t ndrsjell nprmjet at-it,
ching prindr
at
w
e
ar
ts
n
re
SMS-it dhe e-mail-it dhe tju
PRW - Pa
n dhom
room prindi
jap ide m t qart pr at se
in
t
dur
n
re
Pa
IR
P
jt q sht e mun
pe
sh

m
sa

ka bisedojn ata me shokt

le
n as possib
ASAP - As soo
online. Nuk do t thot se kur
tn reale
takohemi n je
prdorin simbole dhe shkurtesa
t

e
lif
al
re
MIRL - Meet in
se ata fshehin dika, m shpesh
all
duan vetm ta ruajn privatsin
ce ball pr b
F2F - Face to fa
e vet. Megjithat ka dhe t till
pejti
shihemi s sh
n
o
so
u
yo
e
q direkt juve ju fusin n loj. Si
Se
SYS do q t jet, sht e plqyeshme
od O Zot
MG - Oh my G
O
ti dini disa prej shkurtesave m
reqin do?
e hell far d
th
at
h
W
H
T
t njohura, q ti kuptoni m mir
W
rsi
y prindi n af
rb
ea
n
ts
n
re
Pa
aktivitetet online t fmijs tuaj.
n pas
CD9 - Code 9:
ndi po vshtro
ri
p

er
ld
u
o
sh
ver
Ja disa prej tyre:
POS - Parent o
shpine
e
n jetn real
di
IRL - In real life
osha/gjinia/ven
M

n
o
ti
ca
Lo
x/
A/S/L - Age/Se

Shumica e shkurtesave t tilla jan t parrezikshme

dhe t rinjt duan ti prdorin si pjes e stilit t tyre
t shprehjes, q sht karakteristik e tyre dhe e
moshatarve t tyre, por disa duhet ti njihni mir
sepse drejtprdrejt mund t ndikojn n sigurin
e tyre. Pr shembull, shkurtesa A/S/L sht nj
ndr m t vjetrat dhe m t prdorurat, por sipas
nj ankete, prindrit m s paku e din kuptimin
e saj (92% e t anketuarve). Me tu shfaqur kjo
shkurtes n bised, duhet ta dini se fmija juaj
bisedon me nj t panjohur dhe ka gjasa t mdha
t shkmbej shum t dhna personale me t.
Nuk duhet ta ndaloni njohjen e shokve online, por
duhet t jeni t informuar pr shoqrit aktuale
online t fmijs tuaj, n rast se ai do t donte t
takohet drejtprdrejt me ndonjrin prej tyre.
Prve shkurtesave, fmijt, madje dhe m t
rriturit, prdorin mjaft simbole me t cilat shprehin
emocione t ndryshme q e shoqrojn pjesn
tekstuale t shkmbimeve t mesazheve t
shkurtra. Kto jan krejtsisht t parrezikshme,

por n qoft se doni t afroheni m shum me

fmijt tuaj, filloni ti prdorni n komunikimin
e ndrsjell. M shpesh nuk ka nevoj t dini
si ti shkruani q t shfaqet simboli i dshiruar,
sepse n shumicn e programeve pr bised dhe
shkmbimin t mesazheve t shkurtra, si dhe n
disa e-mail servise, ato jan t prfshira si elemente
t gatshme grafike q vetm duhet t przgjidhen.
Por, n qoft se me fmijt tuaj m shpesh
komunikoni nprmjet mesazheve SMS, mos
harroni t buzqeshni :), t qeshni me z t lart :D,
t zemroheni >:(, apo t mbyllni syrin ;), gjithsesi
n situatn dhe kontekstin prkats.
Edhe nj kshill pr prindrit t cilt nuk kan
shum prvoj n komunikimin nprmjet
internetit: kur prdoren online, shkronjat e mdha
do t thon brtitje, prandaj anashkalojeni
prdorimin e tyre q t mos ju keqkuptojn.

Hapi nr. 2 Caktoni disa rregulla themelore

Fmijt duhet t din n cilat kushte, n ciln periudh dhe n ciln
mnyr mund ta prdorin internetin. Kto kushte prcaktoni ju. Filloni
pr shembull me at se internetin mund ta prdorin vetm pasi ti
ken prfunduar obligimet shkollore.

Hapi nr. 3 Kompjuteri n vend qendror

Vendoseni kompjuterin n vend qendror, n dhom apo n
klas, q t mund t shikoni koh pas kohe se bjn fmijt
tuaj. Kjo sht e rndsishme q t vreni n qoft se fmijt
rastsisht hasin prmbajtje t cilat nuk korrespondojn me
moshn dhe interesat e tyre.

Hapi nr. 4 Vendosni kuzim kohor

Fmijve nuk duhet tu lejoni t kalojn m shum se 1-2 or n
dit para monitorit t kompjuterit. Pr fmijt deri n mosh 7
vjeare, m mir sht t shfletoni s bashku me ta, ndrsa pr
fmijt m t mdhenj, sht e rndsishme t prcaktoni ku
mund t hyjn dhe ku nuk mund t hyjn n internet, para se t
fillojn me aktivitetet online.

Hapi nr. 5 Msoni fmijt pr sjellje t prgjegjshme

dhe t sigurt online
Ruajtja e t dhnave personale
Tregojuni fmijve tuaj se nuk duhet tua japin t
dhnat e veta personale njerzve t panjohur n
internet dhe prkujtoni se duhet ti prdorin opcionet pr privatsi n faqet e tyre personale pr
rrjetzim social. Informatat q i ln aty duhet t
jen private, gjegjsisht t kufizuara pr qasje. Mjafton q kto informata t mund ti shohin vetm
shokt dhe familjet e tyre. Ata nuk do t donin ti tregojn informatat q n t ardhmen mund tu bhen
penges n rrugn pr n fakultetin ku duan t studiojn apo punn t ciln duan ta bjn. Tregojuni
se sht e pandershme t zbulohen t dhnat pr
shokt dhe familjet e tyre. Kur shpallin fotografi,
ato duhet ti bjn private dhe t mos u vendosin
tag-e (etiketa t cilat i emrtojn t pranishmit n
fotografi).

Nj rregull t ciln fmijt duhet ta respektojn

thot: n qoft se dikujt nuk do ti kishe thn
dika ball pr ball, mos ia thuaj as nprmjet
e-mailit, SMS-s, biseds n internet apo mesazhit instant dhe mos e vendos n faqen e dikujt tjetr.
Q vet ata t mbrohen nga e-mailat e padshiruar,
fyes ose friksues, tregojuni se mund ta prdorin opcionin pr filtrim t e-maileve t padshirueshm
nprmjet shrbimit q ua ka mundsuar e-mail
adresn e tyre. M tepr informata pr bllokimin e
e-mailave nga drgues t padshirueshm mund t
gjeni n:
http://www.crisp.org.mk/bllokim

Fmijt duhet t mbajn mend se fjalkalimet

jan vetm pr ta dhe t ken kujdes asnjher t
mos e aktiviziojn opcionin pr t mbajtur mend
automatikisht emrin prdorues dhe fjalkalimin kur e kontrollojn e-mailin apo kur prdorin
programe pr bised n ndonj kompjuter publik.

Msoni fmijt t shpallin prmbajtje me

prgjegjsi. Ata duhet ti shqyrtojn kushtet pr
prdorim t serviseve para se t vendosin t shpallin nprmjet tyre. Gjithashtu, n qoft se vrejn
ndonj prmbajtje t paprshtatshme, n qoft se
ekziston opcion, mund ta shnojn si t till, q ta
pamundsojn q edhe fmij t tjer t hasin n
t. Mundsi t till, pr shembull ka shrbimi YouTube, i cili mundson vendosje t flamujve n video
t paprshtatshme, q m von ato t fshihen.

Takimi i drejtprdrejt

Kontrollimi i vrtetsis

Msoni fmijt q n jetn reale t mos takohen me

personat t cilt i kan njohur online. N qoft se
pajtoheni q fmija juaj t takohet me ndonj shok
q e ka njohur online, m mir sht t shkoni me
ta dhe takimi t bhet n ndonj vend publik. Adoleshentt t cilt me siguri nuk do t donin t shkojn me t rritur, duhet t marrin me vete nj shok t
vetin.

Prkujtoni fmijt se gjithka q sht shpallur n

internet, nuk do t thot se patjetr sht e sakt. Prmbajtjet duhet t shihen me sy kritik, informacionet duhet t vrtetohen edhe prej burimeve
t tjera, si dhe t kontrollohet autori i tekstit t cilin planifikojn ta marrin si baz pr projektin e tyre
shkollor apo pr ndonj aktivitet t tyre personal.
Msoni si ti dallojn prmbajtjet e besueshme prej
atyre t pabesueshme dhe msoni se kopjimi i teksteve nga ndonj ueb-sajt mund t jet plagjiat. Pr
dallimin e vrtetsis s ueb-sajteve, n mnyr t
detajuar informohuni ktu:
http://www.crisp.org.mk/besim

Sjellja online
Pr fmijt sht shum m e leht t sillen n
mnyr t pahijshme online, sesa n jetn reale. N
kt kontribuon edhe mundsia pr prdorim t
pseudonimeve t cilt i fshehin fajtort e vrtet pr
ndonj mesazh t keq, kurse mesazhet e tilla, mund
t prhapen leht dhe shpejt te t gjith fmijt e
shkolls. Kjo dukuri sht e njohur me emrin sajber-dhun (cyberbullying).

Hapi nr. 6 Filtrimi, mbikqyrja dhe kontrolli i prindrve

Si mas m serioze t ciln mund ta ndrmerrni
pr t ofruar siguri pr fmijve tuaj n internet
sht prdorimi i softuerve special pr filtrim,
mbikqyrje dhe kontroll t prindrve, si dhe
prshtatja e opcioneve t gatshme pr siguri
t sajteve t cilat i prdorin ata. Softuert e till
jan shum t prshtatshm pr kontrollim t
aktiviteteve online t fmijve m t vegjl,
edhepse disa prej opcioneve q ato i prmbajn,
mund t zbatohen edhe tek adoleshentt. Fmijt
dhe adoleshentt edhe vet duhet t msojn si t
jen t sigurt online, sepse sht e pamundur q
prindrit dhe msuesit ta mbkiqyrin do lvizje t
tyre online.
Ekzistojn disa mnyra pr kontrollim t
aktiviteteve t fmijve gjersa ata jan online. N
qoft se vetm doni t dini se cilat faqe i kan
vizituar fmijt tuaj, shikojeni listn e faqeve n
menyn History (historia). Nga ana tjetr, mund
t prdorni softuer pr filtrim t prmbajtjeve t
pahijshme, ose t paktn ta aktivizoni opcionin
pr krkim t sigurt n kuadr t krkuesit t cilin
e prdorni. Pr shembull, prej faqes kryesore t
krkuesit Google, klikoni n linkun Preferences dhe
pastaj przgjidhni nj prej opcioneve t ofruara n
pjesn SafeSearch Filtering. N kt mnyr do t
pengoni q prmbajtjet eksplicite gjat krkimit t
paraqiten para syve t fmijve tuaj.
Softuert e mposhtm mund t prdoren pr
m shum qllime, prfshijn shum opcione pr
filtrim, mbikqyrje dhe kufizim t prmbajtjeve
dhe aktiviteteve online. Q t vendosni kontroll t
prindrve mbi aktivitetet online t fmijve tuaj,
przgjidheni at q ju prgjigjet m shum.

1. Crawler Parental Control sht nj prej

softuerve t rrall pr kontroll t prindrve
q jepet falas, e sht gjithprfshirs dhe
plotsisht funksional. Menjher pas instalimit
jepet fjalkalimi i administratorit, q prindit
i mundson ti bj prshtatjet q dshiron
pr secilin prdorues t kompjuterit ve e
ve. Softueri mundson kontrollim t kohs
q prdoruesi e kalon online, si dhe kufizim
t kohs q ai mund ta kaloj n prgjithsi
n kompjuter. Mund t vendosen ueb-sajte
t caktuara t cilat prdoruesi nuk lejohet ti
vizitoj, t tjera q jan t lejueshme, si dhe fjal,
t cilat, n qoft se gjenden n ndonj ueb-faqe,
do ta bjn t pamundur futjen n t.
Crawler Parental Control mundson dhe
kufizim t qasjes s prdoruesve n dosje
(folder) t caktuara, apo dhe n disqe t tra t
kompjuterit. Ky kufizim mund t jet i trsishm
ose mund t vlej pr periudha t caktuara t
javs dhe dits, kurse ekziston edhe mundsia
pr prcaktimin e numrit t lejuar t orve
q prdoruesit kan t drejt ti shfrytzojn
gjat muajit, javs apo dits. Gjithsesi mund t
bllokohen edhe programe t caktuara si dhe
t ndalohet qasja n lokacione t caktuara t
sistemit, me qllim q t pengohen ndryshime
q cilat mund ta bjn t pamundur punn
normale t sistemit.
Pr gjith kt, ju si prind, poqese doni, mund t
merrni raporte.
Linku pr shkarkim:
http://www.crawlerparental.com

2. Glubble sht nj mjet mjaft popullor familjar q shfrytzohet si shtojc pr shfletuesin e

internetit Mozilla Firefox. Edhepse prdorimi i
tij sht i kufizuar vetm pr kt shfletues, ai
mund t prdoret n t gjitha sistemet operative.
Me ndihmn e ksaj shtojce, shfletuesi ndahet
n dy pjes, ku njrn e prdorin dhe administratojn prindrit, kurse e dyta u dedikohet
fmijve. Pr do fmij mund t prpilohet
profil i veant q do t mundsoj aktivitete t
prshtatshme online pr moshn e tij.
N fillim, prindi jep fjalkalimin e administratorit,
fal s cils mund ti bj prshtatjet e dshiruara, si dhe ta shfrytzoj shfletuesin pr nevojat
e veta. N momentin kur ndonjri prej fmijve
do t doj ta shfrytzoj shfletuesin, vetm
e przgjedh profilin e vet. Do t fitoj mjedis
krejtsisht t ri, nprmjet t cilit do t mund
t navigoj n listn e definuar m par t uebsajteve edukative dhe argtuese, t krkoj t
shoh sajte t reja, sajtet m interesante vetm
me nj klik ti vendos n koleksionin e sajteve
t plqyera (favorites) apo t ler mesazhe pr
antart e tjer t familjes. Mundsit pr krkim
jan t kufizuara n termat e sigurta. Prmbajtjet
e przgjedhura deri tani, q jan pjes e Glubble,
jan n anglisht, por ju thjesht mund ti shtoni
edhe ato n shqip. sht planifikuar q deri n
fund t vitit 2008, interfejsi i programit t jet
edhe n shum gjuh t tjera.
Glubble n formn e vet themelore sht falas
pr shkarkim dhe prdorim, ndrsa sht planifikuar dhe zhvillim i versionit t pasuruar komercial.
Linku pr shkarkim:
http://glubble.com

3. K9 Web Protection sht vegl pa pages pr

filtrim t ueb-prmbajtjeve dhe vendosje t
kontrollit t prindrve mbi aktivitetet e fmijve
gjersa ata jan online. Pr prdorimin e tij ju
duhet licenc, t ciln mund ta merrni pa pages, nprmjet e-mailit, n qoft se e kaloni procedurn e regjistrimit.
Ky softuer sht specifik sepse konfigurohet prej
vet shfletuesit t internetit. Kjo do t thot se
ai e anashkalon problemin e disa programeve
t cilat funksionojn vetm pr shfletues t caktuar t internetit. Edhe nj karakteristik tjetr
pozitive sht prkrahja pr versionet e fundit
t Windows sistemeve operative, duke prfshir
edhe Windows Vista, kurse risia e fundit sht
prshtatja e tij pr sistemet Macintosh.
ka mund t rregulloni me sistemet K9 Web
Protection? Me kt softuer t vogl, para s
gjithash, mund ta prcaktoni nivelin e mbrojtjes
pr profilin e dshiruar prdorues t sistemit,
keqprdorimin e t cilit do ta pamundsoni
nprmjet fjalkalimit. Mund t zgjedhni midis
disa niveleve t ofruara pr mbrojtje t cilat
prfshijn ndalim t vizits s llojeve t caktuara
t prmbajtjeve apo listn e prmbajtjeve t
ndaluara ta prshtatni vet ju. Mandej, mund t
caktoni periudha brenda dits kur do ta ndaloni
prdorimin e shfletuesit, si dhe periudha kur
do ta lejoni. Ueb-sajte t caktuara mund t jen
t ndaluara, kurse disa t tjera mund t jen t
lejuara gjithmon. Ndalimi mund t caktohet
edhe n baz t fjalve kye, si dhe t przgjidhet mnyra pr raportim dhe dnim n qoft
se bhet prpjekje pr futje n ndonjrn nga
prmbajtjet e ndaluara.
Sigurisht, nj prej opcioneve m t rndsishme
q e mundson ky softuer sht sistemi i detajuar pr raportim, nprmjet t cilit do t fitoni
pasqyr t qart pr aktivitetet online t fmijs
tuaj.
Linku pr shkarkim:
http://www1.k9webprotection.com

4. Ndoshta nuk do t keni nevoj pr softuer

shtes pr kontroll t prindrve n qoft se e
shfrytzoni versionin aktual t sistemit operativ
Windows Windows Vista. Tani, fal mjetit Parental Controls i cili gjendet n Control Panel,
prindrit mund t krijojn profile t veanta
shfrytzuesish pr fmijt e tyre dhe ato t jen
t prshtatshme me moshn dhe interesat personale t tyre. N ndrkoh, me rritjen e fmijs,
profilet prdoruese pr shfrytzim t kompjuterit mund t ndryshojn.
Prej ktij vendi qendror, mund t konfiguroni
kontrolle t prindrve pr kompjuterin tuaj.
N qoft se kontrolli i prindrve sht i kyur,
s pari aktivizojeni, e pastaj fmijs tuaj do t
mund tia kufizoni prdorimin e aplikacioneve t
caktuara, luarjen e lojrave, ueb-sajtet q mund ti
vizitoj dhe kohn q i lejohet brenda dits pr
t gjitha kto aktivitete.
Parental Controls sht vegl e integruar n
Windows Vista, kshtu q nuk ka nevoj pr
shkarkim plotsues dhe pr instalim, edhe pse
vet sistemi operativ nuk sht pa pages. Pr
shkak se bhet fjal pr prodhim t Microsoftit, nnkuptohet se kufizimi i ueb-aktiviteteve
ka t bj me shfletuesin Internet Explorer. Kjo
munges mund t tejkalohet me ndalim t
shfytzimit t aplikacioneve t tjera.

10

5. Shfrytzuesit e versionit t fundit sistemeve Mac

OS X Leopard mund ta prdorin vegln pr
kontroll t prindrve q vjen me vet sistemin.
Opcionet e ofruara pr prshtatje jan standarde
dhe mundsojn qasje t kufizuar n ueb-sajte
t caktuara, kufizim kohor, si dhe mbikqyrje t t
gjithave aktiviteteve online t fmijs tuaj: uebfaqet e vizituara, aplikacionet e prdorura dhe
njerzit me t cilt ai ka komunikuar nprmjet
dhomave pr bised.
6. Ndrsa shfrytzuesit e sistemeve operative
Linux me siguri do t dshirojn ti shfrytzojn
shtojcat pr Mozilla Firefox, t cilat gjithsesi
jan funksionale edhe pr sistemet e tjera. Disa
prej tyre jan: Glubble, ProCon dhe LeechBlock.
ProCon mundson filtrim t ueb-sajteve me
prmbajtje t padshiruar pr fmijt ose
qasje vetm n ueb-lokacione t caktuara q
jan t lejuara. Ndrsa, LeechBlock mundson
filtrim gjithprfshirs t ueb-lokacioneve
t ndryshme, shnim t prmbajtjeve t
padshiruara nga ana e shfrytzuesit, si dhe
kufizim kohor pr t vizituar ueb-sajte t
caktuara. T gjitha kto vegla mund ti shtohen
shfletuesit nprmjet opcionit pr zgjerim me
shtesa t reja.

Softuer alternativ pr kontroll t prindrve (falas dhe komercial)

Safe Chat Universal Messenger

prshkrim: bashkon m shum programe pr komunikim online, i bllokon
programet e tjera t ktij lloji, duke i
prfshir edhe programet pr komunikim online q jan t bazuara n ueb,
dhe prcakton se me k mund t komunikojn fmijt, sa koh, si dhe cilat
fjal nuk mund ti prdorin gjat komunikimit
adresa: http://www.zihtec.com
licenca: periudha e testimit - 14 dit,
mimi: $34.95

Golden Eye
prshkrim: softuer i fuqishm pr spiunim dhe pr mbikqyrje t t gjitha
aktiviteteve t kompjuterit: vendosjes s fjalkalimeve dhe t dhnave t
tjera, ueb-faqeve t vizituara, aplikacioneve t shfrytzuara dhe t gjitha
kto t dokumentuara me fotografi t bra n momentin e prdorimit
adresa: http://www.monitoring-spy-software.com
licenca: periudha e testimit - 15 dit, mimi: $29,95
Safe Eyes
prshkrim: i bashkon t gjitha opcionet e nevojshme pr kontroll t
prindrve: kufizon qasje n lloje t caktuara t ueb-faqeve dhe programeve,
e kufizon kohn pr aktivitete t ndryshme n internet, mban shnime pr
aktivitetet dhe lajmron pr shkeljet n disa mnyra
adresa: http://www.internetsafety.com
licenca: $49,95

Web Watcher
prshkrim: njri prej softuerve m t mir pr filtrim n internet, bllokim
t programeve, kufizim kohor dhe mbikqyrje t avancuar t aktiviteteve t
fmijs gjersa e shfrytzon kompjuterin
adresa: http://www.webwatchernow.com
licenca: $97.30

Net Nanny

prshkrim: softuer pr kontroll t

prindrve me karakteristika filtruese,
mundsi pr bllokim t programeve
pr bised dhe programeve pr ndarje
t fajlave, grupeve (newsgroups) dhe
Cyber Patrol
prshkrim: program pr kontroll t prindrve me przgjedhje t pasur t mundsi m t vogla pr mbikqyrje t
opcioneve pr filtrim, bllokim t programeve, menaxhim t kohs s lejuar aktiviteteve
adresa: http://www.netnanny.com
dhe mbikqyrje, u dedikohet shfrytzuesve m t avancuar
licenca: periudha e testimit - 14 dit
adresa:http://www.cyberpatrol.com
mimi: $39.99 n vit
licenca: licenca: periudha e testimit - 14 dit
mimi: $39.95 n vit
FreeShield
prshkrim: vegl falas pr detektim dhe mnjanim
t prmbajtjeve pr t rritur
We-Blocker
prshkrim: bllokues i ueb-prmbajtjeve adresa: http://www.freeshield.com
t padshirueshme me funksione licenca: falas
themelore
ChatShield
adresa: http://www.safefamilies.org
prshkrim: bllokues falas i kontakteve t padshiruara t Windows Live
licenca: falas
Messenger, q kufizon kontakt me fmij deri n mosh t caktuar
adresa: http://www.chatshield.com
licenca: falas
File Sharing Sentinel
prshkrim: i bllokon programet peer-to-peer dhe i mbron fmijt nga
shfaqja e pornografis dhe shfrytzimi i prmbajtjeve t mbrojtura, kurse KidZui
kompjuterin e mbron prej spyware
prshkrim: shfletues pr fmij t
adresa: http://www.akidthaine.com
moshs 3-12 vjet.
licenca: falas
Fmijve ju mundson prjetim t
prvojave multimediale n internet,
Parental control bar
kurse prindrve u mundson kontroll
prshkrim: mundson filtrim t ueb-faqeve t padshiruara dhe ofron kalim t mir
t thjesht prej regjimit t prindrve, t mbrojtur me fjalkalim, n regjimin adresa:http://www.kidzui.com
pr fmij
licenca: falas
adresa: http://www.parentalcontrolbar.org
licenca: falas

11

Softueri pr kontroll t prindrve sht mnyr e shklqyer pr kontrollim, kufizim dhe mbikqyrje t
aktiviteteve t fmijve gjersa ata jan n internet. Por, siguria e tyre nuk sht e vetmja gj q mund
t vihet n pyetje si rezultat i shfrytzimit joprkats t internetit. Siguria e gjith familjes, madje
dhe e kompjuterit, t cilin e shfrytzoni t gjith, gjithashtu mund t rrezikohet. Prandaj, duhet t
bisedoni me fmijt tuaj dhe tu jepni kshilla t dobishme, si dhe t msoni se si t kujdeseni pr
kompjuterin tuaj q ta siguroni funksionimin e tij normal. Pr kt tem, n mnyr m t detajuar
mund t informoheni n:
http://www.crisp.org.mk/resurse

Hapi nr. 7 Rregullorja familjare

Prpiloni nj rregullore familjare apo shfrytzojeni
at q sht n faqen e fundit. Pasi ta nnshkruajn
t gjith antart e familjes, vendoseni n mur, n
afrsi t kompjuterit.

Udhzime pr prdorim t internetit

sipas moshs s fmijve

10

deri n
vjet
Fmijt n kt mosh duhet ti mbikqyrni q
t jeni t sigurt se nuk hasin n prmbajtje
joprkatse. Prindrit, fmijt e t cilve jan n
mosh deri n 10 vjet, duhet t shfrytzojn vegla
pr prdorim t sigurt t internetit q ta kufizojn
qasjen n prmbajtje, ueb-sajte dhe aktivitete
t caktuara, si dhe t marrin pjes aktive n
aktivitetet e fmijs n internet.

11-14

vjet
Fmijt n kt mosh jan m t shkatht kur e
prdorin internetin. Sidofoft, atyre dhe m tej u
nevojitet mbikqyrje q t sigurohet mbrojtja e tyre
nga prmbajtjet jo prkatse. Veglat pr prdorim
t sigurt t internetit duhet t shfrytzohen pr

12

kufizim t qasjes n prmbajtje dhe ueb-faqe

t caktuara, si dhe pr marrje t raporteve pr
aktivitetet n internet t fmijve gjersa ata kan
qen online. Gjithashtu, fmijt n kt mosh,
duhet t kuptojn se informatat private nuk duhet
t jepen n internet.

15-18

vjet
Fmijt n kt mosh pothuajse nuk duhet t
ken kufizime n aspekt t prmbajtjeve, uebsajteve dhe t aktiviteteve. Adoleshentt jan
mjaft t shkatht n prdorimin e internetit.
Megjithat, prindrit, edhe atyre duhet tu caktojn
disa udhzime themelore pr siguri. Duhet ti
ken n disponim q ti kuptojn mesazhet e
paprshtatshme q i kan pranuar fmijt e tyre
dhe tu tregojn se si ti evitojn situatat jo t
sigurta. Nuk sht keq ti prkujtoni fmijt se cilat
t dhna personale nuk duhet t jepen nprmjet
internetit.
Kshilla plotsuese pr mbrojtjen e fmijve tuaj
n internet sipas moshs s tyre mund t merrni
ktu: http://www.crisp.org.mk/udhezime.

Pr arsimtart
Kshilla pr shfrytzim t sigurt t internetit: zvoglimi i rreziqeve n klas
Udhzimet e mposhtme paraqesin disa strategji themelore q do tu ndihmojn arsimtarve dhe
profesorve q ti zvoglojn rreziqet q lidhen me aktivitetet e nxnsve n internet:

1. Msoni gjithka q mundni pr internetin

2. Zbuloni far shprehish t internetit kan
nxnsit ku, sa shpesh dhe sa gjat ata jan
online
3. Prpiquni q monitort n klas t jen
gjithmon t dukshm pr ju.
4. Informoni prindrit drgojuni letra, thirrni pr
bised dhe organizoni puntori edukative pr t
interesuarit.
5. Njihuni me politikn pr prdorim t internetit
q zbatohet n shkolln ku jepni msim, n
qoft se ajo ekziston.

6. Krijoni marrveshje t ndrsjell pr

shfrytzimin e internetit n klas prcaktoni
se cilat aktivitete jan t lejuara pr nxnsit, e
cilat jo, cilat sajte mund ti vizitojn e cilat jo, dhe
prfshini edhe ata n prpilimin e marrveshjes.
7. Krijoni list t linqeve dhe resurseve t
rekomanduara pr detyrat shkollore dhe ato
shtpiake.
8. Msoni fmijt q t mos i japin t dhnat e
tyre personale n internet.
9. Nxitni diskutime t hapura me nxnsit m t
mdhenj pr sjelljen e tyre n internet.
10. Paraqitni do lloj prmbajtje apo aktivitet
online, pr t cilat dyshoni se jan joligjore.

M tepr pr rolin tuaj n mbrojtjen e fmijve gjersa prdorin internet n shkoll, pr rregullat q duhet
ti keni parasysh n prputhje me moshn e tyre, si dhe ide dhe resurse q mund ti prdorni n procesin
arsimor do t gjeni n: http://www.crisp.org.mk/mesimdhenes.
Fotografi nga edukimet pr shfrytzim t sigurt t internetit t mbajtura n Ohr

13

Rregullore familjare pr internet

1. Nuk do t shikoj, shkarkoj ose kopjoj material t paprshtatshm apo t dyshimt. N qoft
se pr dika nuk jam i sigurt se a sht OK, s pari do t pyes. N qoft se shoh online, dika
t paprshtatshme q do t m shqetsoj, do tu tregoj prindrve t mi. Nuk do t ruaj
fshehtsi online prej prindrve t mi.
2. Nuk do ti jap informacionet e mia personale (emrin e vrtet, moshn, adresn, numrin
e telefonit, emrin e shkolls, fjalkalimin dhe pamjen time) askujt online, dhe as q do
t mbush formular online pr vetveten pa lejen e prindrve apo t kujdestarve t mi.
Asnjher nuk do t drgoj fotografi pa marr lej speciale.
3. Nuk do t merrem vesh q t takohem drejtprdrejt, me dik me t cilin jam njohur n
internet, pa marr lej nga prindrit. N qoft se marr leje pr takim, pajtohem t shkoj me
ndonj t rritur, edhe at n vend publik. Nuk do t merrem vesh t bisedoj n telefon me
dik q e kam njohur online pa lejen e prindrve. E kam t qart se njerzit mund t mos
jen ata t cilt paraqiten online.
4. Gjithmon do t sillem me edukat kur do t komunikoj me t tjer, nuk do t prdor gjuh
t pist, nuk do ti ofendoj njerzit dhe nuk do t sillem n mnyr t pahijshme. Do ta
respektoj privatsin e miqve dhe t familjes sime.
5. Nuk do t blej prodhime apo shrbime online pa miratimin dhe pa ndihmn e prindrve t
mi.
6. Nuk do tu prgjigjem mesazheve e-mail apo mesazheve instant t cilat i kam marr prej
ndonj t panjohuri.
7. Do ti respektoj rregullat e prindrve apo kujdestarve t mi n lidhje me periudhat kur
mund ta shfrytzoj kompjuterin, kufizimet kohore pr shfrytzim, si dhe cilat lojra dhe
programe mund ti shfrytzoj, e cilat jo.
8. N qoft se kam m pak se 16 vjet, nuk do ti prdori dhomat pr bised (chat rooms), por
vetm programe pr mesazhe instant dhe do t komunikoj vetm me ato kontakte q do t
mi lejojn prindrit apo kujdestart e mi.
9. Nuk do t instaloj programe softuerike pa marr leje. E kam t qart se programet pr
shkmbim t fajlave nprmjet peer-to-peer si Kazaa, Limewire apo BearShare nuk jan t
lejuara.
10. Nuk do ta prdor kompjuterin q t bj pun joligjore, q do t thot se nuk do t marr
softuer, muzik apo filma n mnyr joligjore.
11. Kto rregulla do t vlejn kudo q t jem (n shtpi, te shoku apo shoqja, n shkoll apo n
klube interneti)
12. E kam t qart se shkelja e ktyre rregullave mund t rezultoj me marrje t kompjuterit dhe
jam i gatshm ti mbaj pasojat.
Pajtohemi me rregullat e msiprme.
Nnshkrimi i fmijve:
_____________________
_____________________
_____________________

14

Nnshkrimi i prindrve:
_____________________
_____________________

Pr projektin CRISP

nterneti sht vendi ku mund t gjenden shum

informata t dobishme, prmbajtje interesante
dhe argtuese, si dhe vend q ofron shum
mundsi pr komunikim q mund ti shfrytzojn fmijt dhe adoleshentt, por edhe t rriturit.
Ai sht vend ku mund t fitohen dhe t shtohen
njohurit, t prforcohen kontaktet dhe t hulumtohen gjra t reja. Edhe prkundr ktyre mundsive enorme t ktij mediumi t ri, ekzistojn dhe
rreziqe t shumta prej t cilave psojn fmijt dhe
adoleshentt, si rezultat i naivitetit dhe paprvojs
s tyre. Prandaj, sht e nevojshme t njihen disa
rregulla themelore t cilat duhet ti respektojn derisa e shfrytzojn internetin, mirpo njohuri prkatse pr mbrojtje t fmijve n internet duhet t
marrin dhe t rriturit, nj pjes e madhe e t cilve
ende e konsiderojn internetin si medium t panjohur.
Projekti CRISP (Childrens Rights
on the internet Safe and Protected) apo Mbrojtja dhe siguria
e fmijve dhe t drejtat e tyre
n internet, merret pikrisht me
kt tem. Ka filluar t realizohet n tetor t vitit t kaluar, por
pjesa m e madhe e aktiviteteve
u realizuan kt vit, ndrsa do
t prfundoj n tetor t ktij
viti.
N kuadr t projektit, s pari u
botuan tri lloje publikimesh n
gjuhn maqedonase dhe shqipe t cilat pastaj u shprndan
npr shkollat e Maqedonis. N
fillim sht botuar Broshura pr
mbrojtje t t dhnave personale dhe t privatsis n internet n bashkpunim me Drejtorin pr mbrojtjen e
t dhnave personale, e m von jan botuar posteri i cili e prmban Kartn pr t drejtat e fmijve
n internet dhe fletushka pr prdorim t internetit
me shkathtsi. N t njjtn koh sht zhvilluar
edhe ueb-sajti zyrtar i projektit, edhe at n gjuhn
maqedonase dhe shqipe.
N fazn e dyt sht organizuar seminar edukativ ku morn pjes 34 pjesmarrs nga 11 OJQ nga
Maqedonia dhe 8 prfaqsues n rolin e edukatorve. N kt seminar treditor, pjesmarrsit u
trajnuan pr realizim t edukimeve pr prdorim t
sigurt t internetit nga fmijt dhe adoleshentt, e
t dedikuara, prve pr ta, edhe pr arsimtart dhe
prindrit.

Edukatort ishin prfaqsues t ktyre OJQ: Asociacioni pr iniciativ demokratike (Gostivar), Shoqata
humanitare dhe e bamirsis e romve PHURT
(Dellev), Fondacioni pr zhvillim t bashksis
lokale (Shtip), Shoqata humanitare Nna (Kumanov), Qendra kulturore e t rinjve (Manastir),
Qendra pr iniciativ qytetare (Prilep), Hapni dritaret (Shkup), Kshilli rinor i Ohrit (Ohr), Forumi
edukativ rinor (Shkup), Kshilli pr parandalim t
delikuencs te t miturit (Kavadar) dhe Ambasada e
par e fmijve n bot - Megjashi (Shkup).
N fazn e tret u realizuan edukime n 28 shkolla
t Maqedonis. N to u prfshin 3144 nxns t
shkollave tetvjeare dhe t mesme, 411 arsimtar
dhe 421 prindr. Edukimet prfshinin prcjellje t
prmbajtjeve pr prdorim t sigurt t internetit
nprmjet prezantimit, ndarje
t pakove me materiale edukuese, diskutim interaktiv dhe
plotsim t pyetsorve pr
vlersim t shprehive t tyre
n internet, si dhe pr njohurit e tyre t prgjithshme
pr internetin dhe rreziqet e
mundshme nga prdorimi jo i
drejt i tij.
N fazn prfundimtare t
ktij projekti bhet analiza e
rezultateve t pyetsorve dhe
shihen ndryshimet q kan
ndodhur n mendimet, shprehit dhe vetdijen e t anketuarve, si rezultat i dallimeve
n prgjigjet e tyre n t dy
rrethet e plotsimit t pyetsorve t parapar n procesin
e vlersimit, njri i realizuar n
maj-qershor, e tjetri n shtator. Nj prej aktiviteteve
prfundimtare t projektit sht edhe ky doracak
pr arsimtart dhe prindrit, por, nprmjet t t
cilit dhe vet fmijt mund ta fitojn edukimin e
domosdoshm pr siguri n internet.
Projekti CRISP zbatohej n bashkpunim me Drejtorin pr mbrojtje t t dhnave personale dhe Ambasada e par e fmijve n bot Megjashi, kurse
financiarisht sht mbshtetur nga BE-ja.

15

Sigurt n internet
(http://www.crisp.org.mk,
http://www.internetisigurt.org.mk)
Ky ueb-sajt sht krijuar q t kontribuoj pr siguri
m t madhe dhe mbrojtje t t drejtave dhe t
privatsis s fmijve n internet. Sajti sht pjes
e projektit Mbrojtja dhe siguria e fmijve dhe t
drejtat e tyre n internet (Childrens Rights on the
internet Safe and Protected) apo shkurtimisht
CRISP t cilin e zbaton Fondacioni Metamorfozis me
ndihm financiare nga Bashkimi Evropian.

Ueb-sajte t dobishme pr m
shum informacione
http://parental-control-software.
topchoicereviews.com
Recenzim pr softuerin m t mir komercial
pr kontroll t prindrve pr vitin 2008.
http://www.netsmartz.org
Pjes e qendrs nacionale pr fmij t
humbur dhe t keqprdorur dhe mbrojtje t
tyre, q prfshin edukim pr prdorim t sigurt
t internetit, dedikuar t gjitha kategorive t
moshave.
http://www.kidsmart.org.uk
Ueb-sajt me program praktik pr siguri n
internet, dedikuar pr shkolla, t rinj, prindr
dhe agjenci.
http://www.saferinternet.org
Insafe sht rrjet i nyjeve nacionale q e
koordinojn vetdijen pr siguri n internet n
Evrop.
http://teachtoday.eu
Ueb-sajt i shklqyeshm shumgjuhsh q
siguron resurse pr arsimtart n temn:
prdorimi i prgjegjshm dhe i sigurt i
teknologjive t reja t komunikimit.

Ky dokument sht krijuar me ndihmn

financiare t Unionit Evropian. Pr
prmbajtjen e ktij dokumenti prgjigjet
vetm Fondacioni Metamorfozis dhe
e njjta nuk mund t unifikohet me
qndrimet e Unionit Evropian.

Ueb-sajti prmban shum gjra t dobishme pr

fmijt dhe adoleshentt, prindrit dhe arsimtart e
tyre. Ktu do t gjeni shum kshilla dhe udhzime
se si t knaqeni n mnyr t sigurt n begatit e
internetit, informata t prgjithshme pr internetin
si medium, mundsit q i ofron, rreziqet q i bart
me vete dhe mnyrat se si t mbrohemi prej tyre.

http://www.childnet.com
Organizat joprofitabile e cila bashkpunon me
organizata t tjera q t ndihmoj q interneti
t bhet vend i shklqyeshm dhe i sigurt pr
fmijt
http://www.getnetwise.org
Servis publik q kontribuon q shfrytzuesit e
internetit t ken prvoja t sigurta, konstruktive,
edukative dhe argtuese online.
http://www.media-awareness.ca
Resurse edukative pr mediumet dhe internetin
http://cybersafetynet.com
Informacione dhe vegla q do tu ndihmojn
prindrve dhe fmijve t tyre t jen t sigurt kur
jan online.
http://www.besafeonline.org
Informata pr t gjitha format e njohura t
komunikimit online, rreziqet dhe problemet q
paraqiten gjat shfrytzimit t tyre dhe mnyra
pr evitim t tyre si dhe ballafaqim me to.
http://www.cybersmartkids.com.au
Qendr edukative resursesh pr prdorim t sigurt
t teknologjive t reja.

Autor i tekstit: Irina Shumadieva

Prkthimi: Jordana Shemko-Georgievska, Vermilion
transtlations
Lekturoi: Miftar Abdiu
Prpunimi grafik:
Autori dhe Fondacioni Metamorfozis i mbajn t
drejtat e autorve pr tekstet q jan botuar n kt
manual. (Botimi n gjuhn maqedonase: shtator
2008).
Prmbajtjet publikohen n form digjitale
nn licencn e Creative Commons: Trego
nj burim-N mnyr jokomerciale-Pa
vepra t prshtatura. 2.5 Maqedonia
http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.5/mk

Metamorfozis sht nj fondacion i pavarur,

jopartiak dhe joprofitabil me seli n Shkup,
Republika e Maqedonis.
Qllimet kryesore t saj jan zhvillimi i
demokracis dhe prosperitetit nprmjet
promovimit t ekonomis t bazuar n
njohuri dhe shoqri t informacionit.

Adresa e kontaktit:
Fondacioni Metamorfozis
rr. Naum Naumovski Bore 88-
1000 Shkup, Maqedoni
telefon: +389 2 3109 325
faks: +389 2 3225 206
-posta: info@metamorphosis.org.mk
ueb-faqja: www.metamorphosis.org.mk

CIP
. ,
004.738.5-053.2(035)
umadieva, Irina
Sigurt n internet / [autor i tekstit Irina Shumadieva ;
prkthimi: Jordana Shemko-Georgievska ]. - Skopje : Metamorfozis, 2008.
- 16 . : . ; 30 cm. - (Doracak pr TIK / Metamorfozis ; nr. 5)
ISBN 978-9989-2792-6-3
I. Shumadieva, Irina umadieva, Irina
)
COBISS.MK-ID 73859082