Harish Johari

Werkenmet

de chakra's

Uitgeverij Ankh-Hermes

bv
. .,.

Deventer
GH,
.:.:: K

,::;,_:!""
:iE'tl

Oorspronkelijke titel:

Chakras, Energy Centers ofTransformation,

uitgegeven door Destiny Books, Roehester (Vermont), Verenigde

Staten
Vertaling: Vivian Franken

Adres: Harish Johari

363 Punjabpura
Bareilly, U.P.
India

Full-colour poster 42 x 60 cm van de chakra-illustraties uit dit boek

is verkrijgbaar bij de boekhandel en de uitgeverij

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG

Johari, Harish
Werken met de chakra's I Harish Johari : [vert. uit het Engels: Vivian Franken]. Deventer : Ankh-Hermes. 111.
Vert. van: Chakras : energy centers of transformation. - Rochester, Vt. : Destiny Books,
1987.- Met reg.
ISBN 90-202-8047-3
NUGI626
Trefw.: chakra's
-

Oorspronkelijke uitgave 1987, Harish Johari

Nederlandse vertaling 1994, Uitgeverij Ankh-Hermes bv, Deventer
Uit deze uitgave mag uitsluitend iets verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomati
seerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, foto
kopie, microfilm, opnamen, of op welke andere wijze ook, hetzij chemisch, elektro
nisch of mechanisch, na voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Any part of this book may only be reproduced, stored in a retrieval system and/or
transmitted in any form, by print, photoprint, microfilm, recording, or other means,
chemical, electtonic or mechanica!, with the written permission of the publisher.

Inhoud

Voorwoord

1. De beginselen van tantra

10

2.
Koendalini
3. De voornaamste
aspecten
4.
Chakra's, wedergeboorte

22
van de chakra's
en
spiritualiteit

57
113

Appendix
Fragmenten uit hindoestische teksten over de verschillende
stadia
yoga
van

118

Register

129

Voorwoord

centra in het lichaam die voortdu

Chakra's zijn
bovenzintuiglijke
of we ons ervan bewust zijn of niet. Door de chakra's
rend actief zijn,
beweegt zich

energie, die verschillende bovenzinnelijke toestanden

dit als
De moderne biologie
verklaart
veroorzaakt.
chemische veran
deringen die het gevolg zijn van de werking van de endocriene klie

waarvan de
en
zonder
secretie rechtstreeks
afvoerkanaal,
de bloedbaan van het lichaam. De
wordt opgenomen
in
onmiddellijk
in verband
het Oosten brachten
oude filosofen van
die veranderingen
met de vijf fundamentele tattva's of elementen: aarde, water, vuur,
ren,
klieren

komen en
lucht
('ether').
en akasha
Deze elementen
gaan voortdu
volgens de
ritmen in het lichaam. De oude Indiase
rend,
circadiaanse
dat
deze
moest
men
yoga-wetenschap benadrukte daarom
elementen
en er dienovereenkomstig mee moest kunnen werken, want
kennen
In
als het
de
de chakra's worden opgevat
werkterrein van
elementen.
de oude
adem
van svara-yoga (de yoga van de
bewuste
wetenschap
de

aanwezig
haling) worden verschillende methoden beschreven om
en
heid
deze
een tattva in het
door
van
lichaam vast te stellen,
tech
ze
te
zich zo instellen,
dat
veel
leren beheersen, kunnen yogi's
nieken
presteren ten koste van een zo
gering mogelijke hoeveelheid energie.
de
van
(het
Door
kshata-chakra bhedana
voortdurende beoefening door
middel
zes
van
van visualisatie) en
doordringen
chakra's
de
kunnen ze zich ten
mantra japa (het
reciteren
van
mantra's)
die
vanslotteli
verheffen
de
elementaire

de vijf
tattva's
boven
het
centra
de eerste vijf
op
beheersen- dat
chaam
wil
zeggen
chakra'sen
die
manier
bereiken,
hen
dat
bevrijdt van
een niet-dualistisch bewustzijn
de illusionaire
van maya.
wereld
een
Kennis over
tot
kan

waardevolle sleutel
ons
intro
de chakra's
in handen geven. Het is mogelijk onszelf te observeren
te
spectie
encen
zien
door
hoe energie zich
onze verschillende bovenzintuiglijke
tra
vasten,
en
liefdadigheid
verplaatst. Religieuze oefeningen, zoals
dat de
energie naar de
onzelfzuchtige dienstbaarheid, zorgen ervoor
die
hogere
stroomt. De
ligt in
sluimerende energie,
centra
opgerold
(de
of
en
de muladhara-chakra
'wortel'
'grondslag'),
wordt
actief
de
centra be
zijn
de
stroom
begint
hogere
tocht omhoog. Wanneer
de
gevoel
verandert de
houding
reikt,
van
beoefenaar. Dit
wordt
hele
Het
een
herhaaldelijk
van
wedergeboorte.
handhaven
beschreven
als
De
wordt
iemands voornaamste

de opwaartse stroom

dan

doel.

con-

stante,

beoefening van visualisatie en mantra japa draagt

gelijktijdige
ertoe bij dat de aspirant de energiestroom in de hogere centra kan

handhaven en zich op die manier boven de tattva's kan verheffen.

Voor visualisatie moet men kunnen beschikken over de juiste beel
den van de chakra's. Men zou daarvoor yantra's kunnen gebruiken,
de abstracte vormen of beelden van chakra's zoals die door visionai
het verleden getekend zijn. Maar een dergelijk in
uit
strument is
wanneer de instructies ontbreken, zoals ook in
zinloos
structies zonder de juiste instrumenten geen
tot werke
gelegenheid
lijke groei bieden. De illustraties in dit boek helpen de geest de beel
re kunstenaars

den van de chakra's vast te houden. Ook het systematisch inkleuren

van de lijntekeningen kan de visualisatie bevorderen, want men kan
in zichzelf de volgorde van de gebruikte kleuren herhalen en op die
manier de hele tekening reconstrueren. Dit verandert het patroon van
kleuren de juiste
de hersengolven en de psychische structuur.
Welke
zijn kunt u te weten komen aan de hand van de in dit boek opgeno
men illustraties in kleur. Bij het inkleuren moet u zich aan deze volg
orde houden:
de bloemblaadjes van de chakra;
1.
2. de yantra van de chakra;
3. het dier dat de bija draagt (de 'kiem', het 'juweel');
4. het bija-geluid;
5. de shakti van de chakra;
6. de godheid van de chakra.
Deze zelfde
zouden we moeten aanhouden tijdens het visu
volgorde
aliseren - dat wil zeggen dat we, door in de geest de volledige teke
ning van de chakra te reconstrueren, de beoefening van abstracte vi
sualisatie kunnen ontwikkelen, die na verloop van tijd zal leiden tot
een diep meditatieve toestand.
Het inkleuren van de lijntekeningen activeert de rechter hersenhelft.
Bestudering van de inleidende tekst vergroot het inzicht en activeert
de linker hersenhelft. Hierdoor
de 'denkende
en de
hersenen'
komen
'kunstzinnige hersenen' met elkaar in evenwicht. Japa van de kiem
geluiden (bija-mantra's) en het volgen van de wet van dharma
('deugdzaamheid', 'orde') zullen de aspirant kunnen helpen hogere
bewustzijnstoestanden te bereiken.
Ik zou Mary Connors willen bedanken voor het feit dat zij de in dit
boek opgenomen lijntekeningen heeft vervaardigd, op basis van eer
der door mij gemaakte schilderingen van de chakra's. Ik ben mijn le
raar Shri C. Bal,

Isandeep Johari leiding gaf bij het vervaardigen

die
in kleur, bijzonder dankbaar, evenals Heidi Rau
illustraties
hut, die de eerste kopij van de herziene tekst van de
editie
huidige
heeft verzorgd. Verder wil ik
Minto
omdat zij gebedanken
Elaine
van de

deelten van
getypt en mij heeft
bij het
het manuscript heeft
geholpen
persklaar maken
van verschillende hoofdstukken.
Ik
H.H.
Ganesh Baba en
Acharya Chandrashakhar
ben
Shripadji,
Shastri bijzonder dankbaar voor hun
en
ten
toelichting
begeleiding
aanzien
onder
verschillende onderwerpen en omdat ze
met hun
van
kennis
zegening en tegenwoordigheid
mijn
richt,
hebben verrijkt,
deze taak.
ik werd genspireerd tot
het aanvaarden van
waardoor
van
De in
leer is
be
vader,
boek
mijn
afkomstig
een
dit
uiteengezette
oefenaar van kshata-chakra bhedana, en
uit verscheidene tantristi
sche teksten, de geschriften van heiligen en verschillende rolschilde
die de chakra's op uiteenlopende manieren afbeelden. Voor
ringen
een
heb ik
begrip
aantal
een groot
beter
teke
van de oude concepten
de hoop daardoor bij te
ningen en
opgenomen,
in
dragen
diagrammen
tot
de verrijking van de kennis bij de lezer en hem te helpen de eeu
wenoude Indiase
traditie in een moderne
te be
tantristische
context
grijpen.
Ten

wil

al

wier waar
mijn vrienden en leerlingen bedanken,
hebben
de
dit
devolle suggesties
bijgedragen tot
samenstelling van
wil ik de
uitspreken
op zijn beurt een
boek, en
dat het
hoop
geschik
te gids
de chakra's
wil
voor
zal zijn. Wie een diepgaander studie
ma
ken
de niveaus
bij de
worden ge
van
verschillende chakra's
die
noemd, kan mijn
Leela1
dat
op
raadplegen,
boek
is gebaseerd
het
'spel' van de kennis.
van
chakra's
Aanvullende aspecten
de
worden
besproken in mijn
Tools for Tantra.2
boek
slotte

ik

Harish

1980.
1. Harish Johari, Lee/a,
& Kegan Paul,
Routledge
Tools for
Tantra, Destiny Books,Londen
Roehester (Vermont)

2. Harish Johari,

Johari

1986.

1. De beginselen van tantra

I
!

Van alle bestaande organismen die zich kenbaar maken door middel
van gedrag is het menselijk lichaam het hoogst ontwikkelde. Het is in
staat zichzelf tot uitdrukking te brengen en de waarheid te verwezen
lijken op een manier die boven de zintuiglijke gewaarwording uit
gaat. Met behulp van het geheugen, de verbeelding en de intutie kan
het menselijk organisme de wetmatigheden

de natuur doorzien
van
en begrijpen, en krachten die - voor het gewone oog - mysterieus
zijn dienstbaar maken aan zijn eigen welzijn, groei en ontwikkeling.
Met de volmaakte synchronisatie van het innerlijke en het uiterlijke
ritme kunnen we de weg van de minste weerstand volgen en ons on
bekommerd, zonder te verdrinken, laten meedrijven op de zee van de
uiterlijke verschijnselen. Beter gezegd, om het
tot uit
bewustzijn
drukking te brengen is het menselijk lichaam het volmaaktste instru

ment.
Het bewustzijn is de uiteindelijke, niet te herleiden werkelijkheid
waaruit en door toedoen waarvan geest en materie ontstaan. De wer
die zich als geest en materie manifesteert is slechts een
kelijkheid
fractie van de totale, oneindige werkelijkheid. De geest beperkt het
bewustzijn, zodat de geest (de bewustzijnseenheid) eindige ervarin
gen kan ondergaan. Maar het brede spectrum, dat loopt van de

mine
ralen tot de mens, bevat verscheidene niveaus waarop bewustzijn

voorkomt. De wereld van namen en vormen ( nama en rupa, in het

Sanskriet) kent niets dat in absolute zin bewust of onbewust is. Be

wustzijn en niet-bewustzijn zijn in de wereld der verschijnselen op

een harmonieuze manier met elkaar vervlochten. In de mens komt
het bewustzijn voor in de vorm van zelfbewustzijn, waardoor hij zich
onderscheidt van

andere vorm van levend bewustzijn.

elke
De voornaamste bewustzijnscentra van de mens bevinden zich in het

cerebro-spinale stelsel en in de grote hersenen. Het cerebro-spinale

stelsel is het

van het organisme dat zich na de conceptie het eerst

deel
ontwikkelt. Daaruit vormt zich het hele lichaam. Dit stelsel is een be
langrijke generator van elektrische energie en beschikt over een fan
tastisch netwerk van zenuwen, die als connectoren fungeren. Het ce
rebrum, zoals het wel wordt genoemd, produceert voortdurend elek
trische energie. De dunne zenuwvezels zorgen voor een constante
toevoer van deze energie naar het organisme, dat daardoor

le
van
venskracht wordt voorzien. Onder in het achterhoofd bevindt zich

10

de onderbewus
het orgaan
de
het
van
regulatiehersenen,
cerebellum:
of
cobrahersenen
hersenen,
kleine
de
wel
ook
wordt
Dit
te geest.
rep
hebben
genoemd. De grote
zich, vergeleken
hersenen
tielehersenen
ontwikkeld en zijn gevoeliger
met de kleine, in een vrij laat
stadium
voor
veranderingen.
hersenschors
(grote
kupa
andha
poort, zetel van
de
tiende
het hoogste bewustzijn

hersenen)
inspiratie
en vermogen
tot vrij
denken,
geassocieerd met
de
zesde en zevende chakra
(en met de kleinere
chakra's
in de zevende chakra)

middenhersenen
emoties en subtielere
geassocieerd
gevoelens,
met de
vierde,
chakra
vijfde en
zesde

Schematische weergave van

de

hersenstam (kleine hersenen)

genetische code en
elementaire
met
de
instincten, geassocieerd
vijf lagere
chakra's

hersenen, hun
functies

en hun relatie met de chakra's

alle lichaamsfuncties;
be
stelsel
beheerst
hier
cerebro-spinale
de
vinden zich ook
bovenzintuiglijke centra. Die wetenschap is vele
in
eeuwen lang overgeleverd
de hindoestische tantristische traditie,
die deze
Men
wil een
gaat ervan uit dat,
mens
centra chakra's noemt.
Het

evenwichtig kunnen functioneren, er een juiste harmonie moet be

staan tussen de twee delen van de hersenen: de grote hersenen (het
van de
de kleine hersenen (de
zetel

organisme van het bewustzijn) en

onderbewuste geest). Modem onderzoek naar de grote en de kleine

een
de
innerlijk conflict tussen deze
hersenen wijst in
richting van
met de daardoor
beide en
in
dat
verband
benvloede
conflict
brengt
gedragspatronen. Dit onderzoek wijst eveneens in de richting van
11

een fundamentele tweedeling in de menselijke aard. Die tweedeling

wordt nog bevestigd door het feit dat het cerebrum bestaat uit twee
hersenhelften. Wij mensen zijn in die dualiteit gevangen en vallen
daardoor ten prooi aan eindeloze problemen en complexen. De meest
praktische en aanvaardbare oplossing voor het overwinnen van die
tweedeling lijkt tot nu toe de eenwording van de grote en kleine her
senen en van de rechter en linker hersenhelft. Een evenwichtige een
wording wordt bereikt wanneer we voortdurend werken aan alle vier
de componenten. Systematische bestudering van de menselijke aard
is dus een eerste vereiste - bestudering van de activiteiten en functies
van het levende menselijke organisme.
Een groot aantal wetenschappelijke onderzoeken is gebaseerd op het
bestuderen van dode of zieke lichamen, dat echter geen gegevens op
levert over leven en gezondheid. De oude tantristische en yogische
wetenschap heeft het menselijk organisme altijd vanuit een holistisch
gezichtspunt onderzocht. De uitkomsten van deze onderzoekingen
naar gezonde organismen zijn tot nu toe niet op grote schaal in corre
latie gebracht met de experimenten en proeven van de westerse ge
neeskunde. Sinds enige tijd is er natuurlijk sprake van een bredere
acceptatie en een ruimere toepassing van bepaalde oefeningen en
ademhalingsbeheersing in postoperatieve en preventieve behandelin
gen - behandelwijzen die rechtstreeks zijn overgenomen uit de tan
tristische en yogische tradities en met succes worden toegepast ten
behoeve van de moderne mens. Om een volledig inzicht in het mens
zijn te verkrijgen moeten niet alleen de fysieke, maar ook de psychi
sche dimensies grondig worden onderzocht.
Yoga is, naar wordt aangenomen, het eerste stelsel dat zich met suc
ces verdiepte in de transcendente eenwording. Het woord yoga is af
geleid van de Sanskrietwortel

yuj, dat 'verenigen', 'samenvoegen' of

'toevoegen' betekent. Op het grove, lichamelijke niveau gezien is dat

de eenwording tussen het individuele bewustzijn en het kosmische
bewustzijn (dat wil zeggen tussen de ziel en God). Yoga biedt een
praktische methode, een systeem dat deze twee, de mentale proces
sen en het bewustzijn, verenigt. Yoga is gebaseerd op bepaalde disci
plines en oefeningen, waardoor iedereen die besluit het door yoga
voorgeschreven systeem te volgen eenwording kan bereiken. Vol
gens dit systeem is het individuele bewustzijn een fragmentarische
uiting van het kosmische bewustzijn, de goddelijke realiteit, de bron,
het substraat van het zich manifesterende universum. In wezen zijn
het kosmische bewustzijn en het individuele bewustzijn n, omdat
voor beide geldt dat ze 'bewustzijn', dus ondeelbaar zijn. Maar sub
jectiviteit brengt een scheiding aan; wanneer die subjectiviteit een
maal is opgeheven wordt de 'is-heid', het individuele bewustzijn, op
geheven en vindt eenwording plaats. De verwezenlijking van onze
goddelijke aard verlost ons uit de valstrik van onze dierlijke aard, die
12

de
van subjectiviteit envan debeperkingen van onsin
oorzaak is
noemt dit de 'valstrik voor de geest'.De moderne psy
zicht.
Yoga
'geest' ineen geheel
het
chologie
andere betekenis,
woord
gebruikt
namelijk ter aanduiding van het functionele aspect van de hersenen,
dat verantwoordelijk is voor het denken, de wil en de gevoelens. De
en een
zijn
hersenen
werktuig
een stoffelijke realiteit
stoffelijke
maar de geest zelf is
realiteit.
geen

van
de geest,

(lL
I
)

"..----...

Yogische weergave van de belangrijke centra in het hoofd

naar
Moderne
realiteit
een onstoffelijke
wetenschapsmensen zoeken
in
de stoffelijke hersenen en de twee hersenhelften. Ze zoeken naar
de
kan ons
De kern van
klaar
in dit opzicht
psyche.
de oude wijsheid
en
heid brengen
heeft, als het onderwerp tenminste op de juiste wijze
wordt onderzocht en de verbanden op de juiste wijze worden gelegd,
te
en
moderne
De moderne
veel
psychologie
de
geneeskunde
bieden.
op
op
zien dit tot
zekere hoogte wordt de ou
zekere hoogte in. En tot
en
de wetenschap aan een nadere bestudering onderworpen
beginnen
te leggen
de eerste
wetenschapsmensen
voorzichtige verbanden
tus
sen deze waarheid en hun eigen waarnemingen.
13

In deze tijd houden we ons bezig met het scheppen van harmonie tus
sen de rationele en de emotionele of religieuze visie op de menselij
ke psyche. De methoden van deze twee stelsels - het moderne en het
oude - laten in hun benadering een elementair verschil zien. Yogi's
benaderen de psyche door de oorzaak ervan te zoeken in de geest en
het bewustzijn. Psychologen daarentegen proberen haar te definiren
op basis van gedragsonderzoek. De oorspronkelijke yogische formu
le is ontdekking van het zelf door zelfonderzoek; de benadering van
de huidige wetenschap is observatie van anderen, niet van het zelf
dat zich in iedereen bevindt. Psychologen en andere wetenschaps
mensen, die proberen inzicht te krijgen in het bewustzijn, bestuderen
individuen en groepen om de verschillende dimensies van de geest
vast te stellen. In de verschillende yoga-systemen worden niet alleen
alle bovenzintuiglijke toestanden, aspecten en dimensies beschreven,
maar worden ook praktische spelletjes aanbevolen die de geest kan
spelen om zijn eigen functioneren onder controle te houden, rust te
vinden en zich te bevrijden van de ellende en het lijden dat wordt
veroorzaakt door psychische schommelingen en aanpassingen. Prak
tische methoden, met behulp waarvan men de normale wijze van
functioneren van de geest overstijgt, vormen een onmisbaar onder
deel van yoga.
Afgezien van de spirituele betekenis heeft de filosofie van yoga een
ethische waarde en is zij in het dagelijks leven heel bruikbaar. In de
beginselen van yoga ligt de grondslag voor een betere verhouding
tussen de mensen onderling en voor een collectieve vrede. Een van
de essentile uitgangspunten van yoga is verwoord in het devies:

Sarve bhavantu sukhina

Sarve sant niramaya.
Mogen allen gelukkig zijn
Mogen allen in vrede leven.
De door de yogische filosofie vastgestelde beginselen zijn universeel
en bieden ruimte aan een algehele ontwikkeling en het verbeteren
van alle geestelijke vermogens. Ze stellen de aspirant die met yoga
werkt in staat alle mentale aanpassingen doelbewust tot stilstand te
brengen. Een voortdurende oefening in zelfbeheersing helpt de aspi
rant zich op zichzelf te concentreren en tot rust te komen. Zij brengt
ook moeiteloos de innerlijke dialoog tot zwijgen. De vruchten van de
yogische

sadhana (oefeningen) zijn dat men zich niet langer door be

proevingen in beroering laat brengen en zich verheft boven de cogni

tieve vermogens, de zintuiglijk waarneembare wereld en de gehecht
heid aan lichaam en zintuigen. De oefeningen zorgen ervoor dat ge
richtheid op n punt de gebruikelijke houding van de geest wordt en
14

verschaffen hem onverdeelde aandacht, blijvende kalmte, verande

ring in gedragspatronen en ten slotte verlichting.
Gerichtheid op n punt is in onze tijd van haast en hightech een bij
zonder nuttig attribuut. Kalmte in onszelf en in onze omgeving, zon
der afleiding of interrupties, is voor de uitdrukking van het zelf van
wezenlijk belang. We moeten individueel inzicht krijgen in onze la
tente mogelijkheden. We hebben behoefte aan zelfonderzoek. Bo
vendien moeten we leren inzien dat wij een microkosmos zijn en
moeten we onze relatie tot de macrokosmos leren begrijpen. Alle fy
sische wetenschappen hebben de neiging de mens op te splitsen in
een groot aantal delen, terwijl de spirituele wetenschappen nu juist
de eenheid in de verscheidenheid doorzien. Hoewel het inderdaad
nodig is ze deel voor deel te bestuderen, is het eveneens nodig die de
len samen te voegen tot een geheel en te erkennen welke plaats wij
innemen ten opzichte van anderen, die vergelijkbare delen zijn. Te
veel individualiteit, subjectiviteit en eigenbelang schept sluiers en
sluit de vensters van de ruimdenkendheid. Een al te grote nadruk op
het individuele zelf zal gevoelens van eenzaamheid en pessimisme
oproepen. Binnen het stelsel van yoga wordt dit erkend en worden
de geestestoestanden in vijf categorien ingedeeld:
- autisme
- verbijstering
- rusteloosheid
- gerichtheid op n punt
- onderdrukking.
1.

Autisme (kshipta)

In deze toestand heeft men noch het geduld noch de intelligentie die
nodig zijn voor het beschouwen van een bovenzintuiglijk object, zo
dat men niet in staat is over een subtiel beginsel na te denken en het
te bevatten. Als gevolg van sterke gevoelens van afgunst of boosaar
digheid zal de geest zich misschien soms kunnen concentreren, maar
dat is niet de yogische concentratie.
2.

Verbijstering (mudha)

Doordat men in deze geestestoestand geheel in beslag wordt geno

men door een zaak die verband houdt met de zintuigen, is men niet
langer in staat over subtiele beginselen na te denken. Neem bijvoor
beeld iemand die zo volledig opgaat in zijn gedachten aan zijn gezin
of aan rijkdom, dat het haast een obsessie is.
3.

Rusteloosheid (vyagra)

Deze toestand moet niet worden verward met de toestand van kship
ta. De meeste mensen die zich wijden aan een spiritueel leven heb15

ben een dergelijke geest - een geest die soms kalm en soms in beroe
ring is. Wanneer hij tijdelijk tot rust gekomen is kan een rusteloze
geest misschien begrijpen wat de werkelijke aard van de subtiele be
ginselen is, als hij daarover hoort, en zal hij misschien in staat zijn ze
gedurende een langere periode te beschouwen. Maar hoewel concen
tratie voor een rusteloze geest mogelijk is, is ze nooit bestendig. Als
de geest gewoonlijk rusteloos is, kan bevrijding niet worden bereikt
door concentratie alleen, omdat afleiding de kop op.steekt zodra de
concentratie ophoudt. Totdat de geest vrij is van elke vorm van aflei
ding en een bestendige gerichtheid op n punt zich ontwikkelt, is
het onmogelijk de toestand van verlossing te bereiken.
4.

Gerichtheid op n punt (ekagra)

Yoga Soetra's, definieerde dit als

Patanjali, de samensteller van de

een geestestoestand waarin bij het vervagen van een gedachte een
volgende gedachte de voorgaande opvolgt. Wanneer een aanhouden
de opeenvolging van dergelijke toestanden optreedt zegt men dat de
geest 'op n punt gericht' is. Geleidelijk wordt dit een gewoonte
van de geest, aanvankelijk in het wakende bewustzijn en daarna ook
in de droomtoestand. Wanneer men de gerichtheid op n punt be
heerst, bereikt men

samprajnata samadhi. Deze samadhi ( 'gelukza

ligheid') is de ware yogische samadhi, die tot verlossing leidt.

5.

Onderdrukking (niruddha)

Dit is de toestand die verstoken is van gedachten. Door de beindi

ging van het denken voortdurend te oefenen gaat men werkelijk be
grijpen dat de wereld van namen en vormen slechts een voortbreng
sel is van de geest. Wanneer de geest ophoudt te bestaan in de prakti
sche zin van het woord, valt al het overige uiteen.
Normaal gesproken functioneert de geest in drie verschillende toe
standen:
- het wakende bewustzijn
- het droombewustzijn
- de diepe slaap.
In de toestand van het wakende bewustzijn handelt men vanuit een
cordinatie van de grote en kleine hersenen en van de linker en rech
ter hersenhelft. In de droomtoestand wordt men in sterkere mate be
heerst door het onderbewuste, dat zetelt in de kleine hersenen. Daar
om kunnen dromen een werktuig zijn ter vervulling van onderdrukte
verlangens die verband houden met de dierlijke aard van de mens.
Alleen zij die zich de kunst van de gerichtheid op n punt hebben ei
gen gemaakt zijn in staat die in de droomtoestand vast te houden.
16

Wanneer gerichtheid op
punt de normale toestand geworden is,
n
is
en zelfbe
dat te
aan een voortdurende yogische
discipline
danken
stijgt hij
deze
boven
toestand bereikt,
heersing. Wanneer de aspirant

de sfeer van de kleine hersenen (het onderbewuste) uit en vertoeft in

een veranderde

de sfeer van gelukzaligheid,

samprajnata samadhi,
waarin
psychische schommelingen
geestestoestand

en
aanpassingen
de vorm van bewustzijn waarin men ver

worden onderdrukt. Dit

is
keert
de diepe slaap.
tijdens
toestand die
Er is
nog een

van de vierde
Het
dimensie.
yogische
bewustzijn.
van
begrip daarvoor is turiya, de
onbewust
toestand
be
Sinds enige tijd hebben moderne beoefenaars van de
psychologie

langstelling voor
de
geest
on
bewuste
wordt
deze toestand, waarin
bewustzijn
is.
Deze
toestand
wordt
derdrukt terwijl er
toch volledig
ook
wel de 'veranderde bewustzijnstoestand' genoemd.
van
De
van yoga helpt ons
rust en gerichtheid
wetenschap
een sfeer
op n punt als
toestand
te
ontwikkelen.
Zij leidt tot eenheid
normale

en
in denken
handelen, schrijft
geest, maakt ons
bewust, brengt

de

methoden voor
ter reiniging van
de innerlijke
tot
dialoog
zwijgen

en

geeft ons innerlijke stilte. Zij schept

zorgt voor een be
onthechting,
geeft
aan
en
aanwijzingen
lichamelijke gezondheid,

tere
geestelijke
de
aspirant met

voedings
betrekking tot het
een
volgen van
bepaald
patroon dat noodzakelijk is voor de oefening in discipline en zelfbe
het
bewustzijn.
vormen
van yogische wetenschap, zoals er
in het
menselijk temperament.

en
verruimt
heersing,
Er zijn
verschillende
verschillen zijn

ook

1. Raja-yoga, de yoga van de meditatie

Wanneer men het denkende beginsel tijdelijk uitschakelt kan men
door middel van de wil eenheid bereiken.
de yoga van de ware
2.
Jnana-yoga,
kennis
Wanneer
men voortdurend onderscheid maakt tussen het onwerkelij
ke en
van
men door
het werkelijke kan
waarachtige kennis
middel
eenheid bereiken.
van
het onzelfzuchtig handelen
ter
wille van de
Dit betekent dat men handelt of zijn plichten vervult
plichten
of dierlijke
van
de
niet
ter
eigen genotzuchtige
wille
zelf,

3. Karma-yoga,

de
yoga

aard. Karma-yoga stelt iemand in staat eenheid te bereiken door mid

del van dienstbaarheid.
4. Bhakti-yoga, de yoga

van
de spirituele toewijding

Men tracht eenheid te bereiken door middel van toewijding, liefde en

overgave.

17

Hatha-yoga, de yoga van de disciplinering en beheersing van het

lichaam

5.

De volgeling van hatha-yoga tracht eenheid te bereiken door middel

van psychofysische methoden en bewustzijnsverandering. Ratha-yo
ga is bedoeld voor aspiranten die behoefte hebben aan de lichamelij
ke training tot het opbouwen van een specifieke kracht die ongehin
derde meditatie mogelijk maakt.

Tantra-yoga
Tantra-yoga combineert alle hierboven genoemde yogische weten
schappen met elkaar. Het is een praktische vorm van yoga, waarin
het lichaam en de geest als n worden beschouwd en het lichaam
wordt gezien als het voertuig van de geest. Volgens dit stelsel is de
geest abstract en het lichaam concreet. Om te kunnen werken met de
abstracte geest moeten we gebruikmaken van de concrete, stoffelijke
materie die

lichaam wordt genoemd. In het lichaam zijn de boven

zintuiglijke centra gelokaliseerd. Het functionele aspect van het cere

bro-spinale stelsel wordt

de geest genoemd. De roggegraat is de zetel

van alle vormen van respons. Het grondbeginsel van tantra is shakti
(vrouwelijke kracht), die zich manifesteert als materie en denken,
hoewel het hoogste bewustzijn geen gedachten kent. Wanneer er
geen gedachten zijn, zijn er geen beperkingen en is de mens zuiver
bewustzijn. Om buiten het denken te treden moet men het voertuig
ervan tot stilstand brengen, zodat de activiteit ervan wordt opge
schort.

Prana (ademhaling) is het voertuig van het denken. Apana is

prana die zich bevindt in het gebied dat ligt tussen de navel en de
anus en is verantwoordelijk voor alle activiteit in het bekkengebied,
onder andere zaadlozing, plassen en ontlasting. Wanneer die prana,
die geladen is met negatieve ionen, ertoe wordt gebracht met apana
te functioneren en gedwongen is het centrale kanaal in de roggegraat
binnen te gaan, vindt er een reactie plaats tussen de negatieve ionen
van de prana en de positieve ionen van de apana. Dit levert een grote
hoeveelheid energie op, die op haar beurt bijdraagt tot het opstijgen
van de latente energie die sluimert in het onderste gedeelte van de
roggegraat de

koendalini. Om het voortbrengen van deze energie fy

siek mogelijk te maken moet de aspirant zich voorbereiden door li

asana's (yogische houdingen), mudra's (ge

pranayama (yogische ademhaling).

chamelijke reinigingen,
baren) en

De methode van het werken met de koendalini is feitelijk van tantris

tische oorsprong. Zij gaat te werk door middel van de eenwording
van psyche en materie, en van de geest en het fysieke lichaam. In
principe speelt het lichaam een grote rol in de totstandkoming van

18

gebied van de keel

en het hoofd

udana

prana

rn
rn
..c

gebied van de borst

Qi

Ql

..c
Q)
Q)

Ql

..c

I
rn
c
rn
>
>

/\
-'

',,_

d"

-.

\
I

1
'

samana
gebied van
de maag
apana
gebied van de
ingewanden

Prana's in het lichaam

verschillende stemmingen, ook van samadhi, de hoogste stemming,
de stemming van de gelukzaligheid. Deze toestand wordt bereikt
door energie door het zenuwstelsel en de ruggegraat heen te sturen.
De energie stijgt op door een nauwe doorgang in de ruggegraat en
passeert zes bovenzintuiglijke centra voordat ze ten slotte haar eind
doel bereikt, het zevende centrum. Het zevende centrum bevindt zich
in het cerebrum, de holle ruimte tussen de twee hersenhelften, waar
nogmaals een reactie plaatsvindt en waar de activiteit van het denken
volledig tot stilstand gebracht is. Beide hersenhelften worden kalm,
de innerlijke dialoog is tot zwijgen gebracht, men verliest elk besef
van tijd en ruimte en identificaties en onjuiste voorstellingen van de
wereld der verschijnselen lossen zich op.

De chakra's
Chakra's zijn bovenzintuiglijke centra die vanuit een materialistische
of fysiologische invalshoek niet volledig beschreven kunnen worden.

19

Zoals een schilderij niet kan worden beschreven aan de hand van
rechte en gebogen lijnen en de verschillende kleurnuances van de
verf, ook al vormen die de elementaire structuur van het schilderij,
zo ook kunnen de chakra's niet worden beschreven in bewoordingen
die zijn ontleend aan de psychologie, fysiologie of enige andere fysi
sche wetenschap. Chakra's zijn centra van activiteit van een subtiele,
wezenlijke kracht die

sukshma ('subtiel') prana wordt genoemd. Ze

zijn verbonden met het parasympathische, het sympathische en het

autonome zenuwstelsel. Het grofstoffelijk lichaam is dus met deze
centra verbonden.
Chakra is een Sanskrietwoord dat 'cirkel' en 'beweging' betekent.
Omdat alles in het lichaam cirkelvormig en voortdurend in beweging
is, worden de centra van die bewegingen chakra's genoemd. Het
woord chakra wordt ook gebruikt voor 'wiel'. Men kan zich de cha
kra's voorstellen als wielen van de geest die zich ophouden in het
woud van de begeerten. En begeerten zijn, net als de wielen zelf, be
langrijke motiverende krachten. Elke chakra is een speelveld van de
begeerten, stap na stap. Gedurende ons gehele leven vertoeven we in
dit speelveld van de begeerten, en we overdenken en begrijpen de
omstandigheden van het leven vanuit het standpunt van de chakra
waarin we ons over het algemeen het prettigst voelen.
Wanneer we spreken over de chakra's moeten we ook de subtiele as
pecten van deze centra bespreken. Zenuwen zijn slechts voertuigen,
maar de boodschap is subtiel en niet verstoken van bewustzijn en
zelfbewustzijn. Het verband tussen het grofstoffelijke en het subtiele
in het menselijk organisme komt tot stand door tussengelegen gelei
ders, die verbonden zijn met de zintuiglijke organen en de motori
sche organen. Door middel van yoga leert men de beide soorten or
ganen zich discipline eigen te maken en bevordert men dat het li
chaam een waarachtig bezit wordt. Yoga zorgt ervoor dat de aspirant
de beste vriend van zijn eigen lichaam, zintuiglijke organen en moto
rische organen wordt, en brengt cordinatie tot stand tussen de rech
ter- en de linkerhelft van het lichaam, die normaal gesproken niet sa
menwerken maar elkaar min of meer afwisselen. De yoga die zich
specifiek concentreert op de chakra's en de sluimerende koendalini
wordt koendalini-yoga, laya-yoga, kriya-yoga of shaktipatamaha-yo
ga genoemd.
Dit boek gaat over tantra-yoga en de afbeeldingen zijn reprodukties
van illustraties uit tantristische teksten. De beschrijving bij elke
chakra is eenvoudig een toelichting op de in de afbeelding voorko
mende figuren. Deze figuren vormen zelf een taal en helpen de aspi
rant zich de chakra's te binnen te brengen- een methode van on
schatbare waarde voor wie probeert de chakra's te visualiseren ter
wijl hij erover mediteert. Concentratie op fysieke organen of plaatsen
in het lichaam, zoals die door veel spirituele leraren wordt voorge-

20

schreven, is misleidend, omdat de chakra's niet stoffelijk zijn. De

werkelijke aspirant kan zijn concentratie het best richten op de sub
tiele centra die samenhangen met de verschillende vormen van be
wustzijn die op de voorgrond treden. Er is een fundamenteel verband
tussen deze centra en het grofstoffelijk lichaam en de fysieke functies
daarvan. Diagrammen van de chakra's stellen de volgeling van koen
dalini-yoga in staat te mediteren door de tekeningen in te kleuren en
tegelijkertijd de bija-geluiden ('kiemgeluiden' ) en andere geluiden
die zich in de lotusbloem van de chakra bevinden voor zichzelf te
herhalen.
Van de twee helften van de menselijke hersenen is de een visueel, de
ander verbaal. De visuele hersenhelft werkt met de visuele voorstel
lingen van de chakra's; men vindt deze in de illustraties die speciaal
ontworpen zijn om te worden ingekleurd. Daarbij wordt de verbale
hersenhelft in beslag genomen door geluiden en kiemgeluiden. Tege
lijkertijd gebruikmaken van het gehoor en het gezichtsvermogen is
een vorm van tantra. Wie leert dit te beheersen, zal merken dat hij
noch inert noch inactief is wanneer hij zich in een meditatieve toe
stand bevindt. Op een subtiel niveau wordt hij genspireerd door de
vormen en de kleuren.
Dit boek is een inleiding tot de klassieke opvatting van de chakra's.
Deze wortelt in een zeer oude praktijk, die ook tegenwoordig nog ac
tief wordt beoefend.

21

2. Koendalini

Chakra's hebben, zoals eerder gezegd, geen stoffelijke realiteit en

kunnen niet vanuit een zuiver materialistisch of fysiologisch ge
zichtspunt worden beschreven. Daarom moeten we de subtiele as
pecten van deze bovenzintuiglijke centra beschrijven, die samenwer
ken met zenuwen, cellen en vezels die door middel van tussengele
gen geleiders verbonden zijn met het grove stelsel van de zintuiglijke
en motorische organen. Het is van belang hier op te merken- vooral
voor hen die de koendalini willen doen ontwaken- dat ze bestaat uit
de bewegingloze steun van elke werkzaamheid en activiteit in het li
chaam en, net als het bewustzijn, geen eigen orgaan heeft. De koen
dalini houdt alle schepselen ter wereld in stand door middel van in
spiratie (inademing) en expiratie (uitademing). De koendalini is een
essentile kracht.
Het woord koendalini is afgeleid van het Sanskrietwoord

kundal, dat

'winding' betekent. Ze wordt vergeleken met een slang die zich,

wanneer hij rust of slaapt, oprolt. Dat de koendalini wordt vergeleken
met een slang heeft te maken met de aard van de spiralende, slang
achtige beweging ervan. De koendalini is een aspect van het eeuwi
ge, hoogste bewustzijn, dat zowel attributen kent als vrij is van attri
buten. Het van attributen vrije aspect ervan

(nirguna) is de wil van

het kosmische bewustzijn en is zuiver bewustzijn. In het aspect dat

wel attributen kent

(saguna) wordt deze energie vaak gepersonifieerd

als Koendalini, een aspect van de Grote Godin, zoals de primaire

energie of shakti wordt gepersonifieerd als Shakti. Voor alle wezens
geldt dat het de kracht van de koendalini is die hen in staat stelt te
handelen. In een individueel lichaam ligt deze energie in sluimerende
toestand, een statisch centrum waaromheen elke vorm van bestaan
tot ontwikkeling komt. In de wereld der uiterlijke verschijnselen
heeft elke activiteit altijd een innerlijke en achterliggende kracht, een
statische achtergrond.
Bestudering van hatha-yoga en tantristische teksten maakt duidelijk
dat de koendalini een energie in statische en kinetische vorm is, die
in alle manifeste verschijnselen aanwezig is. De kinetische energie
wordt de energie die het verschijnsel gebruikt om zichzelf in stand te
houden, de statische energie blijft gedurende het normale, werkende
bewustzijn in sluimerende toestand. Telkens wanneer we ons bewust
worden van onszelf en beseffen dat ons leven een hoger doel heeft-

22

dat er een andere bewustzijnstoestand is naast het normale waak-,

slaap- en droombewustzijn, wanneer ons verlangen naar zinnelijke
genoegens is vervuld, wanneer de wereld der uiterlijke verschijnse
len voor ons niets aantrekkelijks heeft - ervaren we een toestand van
niet gehecht zijn, van inkeer. Dit zich terugtrekken uit de wereld van
het uiterlijke vermaak opent de deur naar de wereld van het innerlijk.
We ervaren een licht dat ons naar eenwording leidt, eenwording in de
dualiteit tussen geest en materie.
Op dit moment van totale verandering wordt de statische energie, die
in sluimerende toestand verkeert, kinetisch. Zij kiest een richting die
in strijd is met de wet van de zwaartekracht en alle bovenzintuiglijke,
in de ruggegraat gelokaliseerde centra doorloopt. De kracht die de
energie door het voornaamste kanaal voert komt voort uit het samen
gaan van de negatieve ionen van de prana en de positieve ionen van
de apana. Apana zetelt in het gebied onder de navel, het gebied van
het bekken. Daarom heeft de energie die zich onder aan de rugge
graat bevindt een statische vorm. Dit doet zich voor op de plaats
waar het bovenste deel van het stuitbeen en het onderste deel van het
heiligbeen bijeenkomen in een zenuwbundel, die eruitziet als een ve
zelige wortel. Traditioneel noemt men dit punt de muladhara-chakra
of de plexus lumbosacralis. Door de beoefening van hatha-yoga en
het verrichten van laya karma (dat wil zeggen mudra's of gebaren)
en asana's (houdingen), in combinatie met meditatie, het reciteren
van mantra's en de toepassing van visualisatietechnieken, kan men
deze latente energie activeren. Zij werkt met het autonome zenuw
stelsel en het parasympathische zenuwstelsel, die in verbinding staan
met de ganglin die de voornaamste zenuwvlechten vormen. De slui
merende energie wordt naar de hoogste plaats gestuurd, de zevende
chakra, die wordt beschreven als de zetel van het bewustzijn. Ook
hier treedt een samengaan van positieve en negatieve ionen op. De
kracht, die van een dergelijke fusie het resultaat is, schept de grote
verlichting die de onwetendheid van de geest- primaire oorzaak van
dualiteit- vernietigt. Wie deze toestand ervaart bereikt het ongedeel
de bewustzijn en wordt verlicht. Volgens hindoestische teksten
steekt de ware yogi de oceaan van geboorte, ziekte, ouderdom en
dood over.
Wanneer deze energie eenmaal is ontwaakt is zij actief via de nadi's.
Het woord nadi is afgeleid van de Sanskrietwortel nad, die 'bewe
ging' betekent. In de Rigveda, de oudste hindoestische tekst, bete
kent het woord nadi 'stroom'. Het concept van de nadi's is gebaseerd
op het inzicht dat ze kanalen zijn. Elk kanaal waardoor iets stroomt is
een nadi. Tot het concept van de nadi 's behoren onder andere de me
ridianen uit de acupunctuur, de stromen van het cardiovasculaire
stelsel, de stromen van het lymfstelsel, de zenuwen, de spieren, de
slagaderen en de aderen, de manovahini of rnanovaha (het 'kanaal

23
'";; -.. -f

.1

van de geest'), en de

chittavaha (het 'kanaal van chitta of "zijn"').

Nadi kan dus worden vertaald met 'vat', 'kanaal', 'streng', 'buis' en
'doorvoer'.
Volgens bovenstaande definitie zijn er twee soorten nadi's:
- de fijnstoffelijke: onzichtbare kanalen van subtiele energie;
- de grofstoffelijke: kanalen van subtiele energie die zichtbaar zijn in
de vorm van een streng, een vat of een buis.
Deze toelichting geeft duidelijk aan dat nadi's niet alleen zenuwen
zijn, maar allerlei soorten kanalen. Daarom wordt het begrip 'zenuw'
voor de nadi's niet gebruikt, behalve in de teksten van de

ayurveda,

de oude geneeskunde van India. De tantristische anatomie kent deze

beschrijving van een grofstoffelijk en een fijnstoffelijk zenuwstelsel
niet. De tantristische traditie gaat ervan uit dat het universum in prin
cipe bestaat uit twee dingen, materie en energie, of, wanneer men een
andere benadering kiest, saguna ('met attributen') en nirguna ('zon
der attributen').
In tantra wordt materie opgevat als voertuig van energie en wordt
verondersteld dat energie bewust is (behalve de energie die geen be
wustzijn kent). Wanneer dit bewustzijn manifest wordt, zoekt het
zich een voertuig, namelijk

manas, de geest. Het bewustzijn is vier

ledig. Het is een combinatie van de volgende aspecten:

manas: geest;
buddhi: intellect;
ahamkara: vereenzelviging ('is-heid');
chitta: zijn.
Wanneer het fysieke vormen heeft aangenomen, bestaat dit bewustzijn
uit vijf

kosha's of kokers. Het werkt door middel van het fysieke li

chaam, dat het beste voertuig voor zijn expressie is. Deze kokers zijn:
annamayi kosha: de koker van de materie;
pranamayi kosha: de koker van de levenwekkende lucht;
manomayi kosha: de koker van de geest;
vijnanamayi kosha: de koker van de kennis;
anandamayi kosha: de koker van de gelukzaligheid.
Het fysieke lichaam is opgebouwd uit acht componenten, die de mu
la prakriti worden genoemd: ( 1 ) manas (geest); (2) buddhi (intel
lect); (3) ahamkara (ego/vereenzelviging) en de vijf elementen (4)
akasha (ruimte/ether); (5) vayu (lucht); (6) agni (vuur); (7) apah (wa
ter); en (8) prithvi (aarde). De vijf elementen vormen de drie dosha's,
de fundamentele sappen van de mens:

24

annamayi kosha

pranamayi kosha

manomayi kosha

vijnanamayi kosha

anandamayi kosha

De vijf kokers van het bewustzijn

vayu: wind (uit het element lucht);
pitta: gal (uit het element vuur);
kapha: slijm (uit een combinatie van de elementen water en aarde).
Er zijn eveneens drie guna's (gemoedstoestanden) die door middel
van de dosha's werkzaam zijn:
sattva: gelijkmoedigheid, lichtheid;
rajas: hartstocht;
tamas: laksheid, duisternis.
We zien dus dat het hele octaaf van de prakriti binnen het menselijk
organisme voorkomt (een bekende tantristische zegswijze luidt: 'Zo
als in de macrokosmos, zo ook in de microkosmos'). De kracht die
dit hele netwerk bijeenhoudt is vayu prana, die werkzaam is door
speciale nadi's- pranavaha-nadi (de drager van de pranische kracht)
en manovaha-nadi (de drager van de mentale kracht).

De nadi's
Nadi's staan in verbinding met de chakra's. Het centrale kanaal, de
sushumna, speelt in de beoefening van yoga en tantra een essentile
rol. Chakra's zijn de centra waar fysieke en psychische energie in de
fysieke dimensie worden uitgewisseld, en prana is de kracht die de
25

fysieke wereld verbindt met de mentale en de mentale met de spiritu

ele. In feite zijn het fysieke, het mentale en het spirituele aan elkaar
gelijk en werken ze op alle niveaus samen. Een aantal grofstoffelijke
nadi's, bijvoorbeeld de fysieke zenuwbanen, aderen en slagaderen,
zijn bij de moderne medische wetenschap bekend. Maar omdat niet
alle nadi's een fysieke vorm hebben of als zodanig herkenbaar zijn, is
het niet mogelijk ze te lokaliseren, te observeren en hun spoor met
minder subtiele methoden te volgen. Er zijn twee soorten fijnstoffe
lijke nadi's:
pranavaha-nadi's: geleidingen van pranische kracht;
manovaha-nadi's: geleidingen van mentale kracht.
Pranavaha- en manovaha-nadi's lopen meestal parallel. Hoewel ze
zich aan elke beschrijving onttrekken, zijn ze op een of andere ma
nier verbonden met de zintuiglijke zenuwen van het autonome ze
nuwstelsel. Yoga-nadi's en de zenuwen van het autonome zenuwstel
sel werken op dezelfde manier met elkaar samen als de psyche met
haar fysiologisch substraat.
Bepaalde anatomische handboeken zijn in tegenspraak met de be
schrijving van de sushumna die in tantristische teksten te vinden is.
Daarin wordt gesteld dat het centrale kanaal uitsluitend cerebro-spi
nale vloeistof bevat en wordt geen melding gemaakt van zenuwba
nen. Het is neurologisch gezien onmogelijk dat het ruggemerg aan de
bovenkant van het hoofd een opening zou hebben, waardoor prana
in- en uitstroomt. Het is daarom moeilijk een nauwkeurige anatomi
sche beschrijving te geven van de chakra's. De acupunctuur kent een
meridiaan die de gouverneur-vat-meridiaan wordt genoemd en enige
overeenkomsten heeft met de sushumna. In deze meridiaan ont
springt de energiestroom bij de punt van het stuitbeen, stijgt vervol
gens op langs de wervelkolom tot een punt boven in het hoofd, en
loopt daarna langs de meridiaanlijn naar beneden tot een punt even
onder de navel. De meridianen van de acupunctuur zijn te vergelijken
met de pranavaha-nadi's.
Volgens de

Shiva Samhita, een tantristische tekst, zijn er veertien pri

ida, pingala en sushumna als de voornaamste

maire nadi's, waarvan

worden beschouwd. Alle nadi's zijn aan de sushumna ondergeschikt.

De prana beweegt zich langs de sushumna van de zenuwknoop in het
bekkengebied naar

brahma randhra, ('de grot van brahman', de hol

le ruimte tussen de twee hersenhelften), die zich binnen in de cere

bro-spinale axis bevindt. De muladhara-chakra is het punt waar de

yukta triveni
genoemd (yukta betekent 'samengevoegd', tri 'drie' en veni 'stro
drie voornaamste nadi's samenkomen en wordt ook wel
men').

26

hypofyse
(vishnu)
gezichtszenuw

halszenuwen
hastina
yashasvina
(linkeroor)

alambusha
of lambika (tong)

De voornaamste nadi's in het hoofd

De eerste tien nadi's zijn, volgens de Shiva Svarodaya, verbonden
met de tien 'poorten' of lichaamsopeningen:

1. sushumna of brahma randhra (fontanel);

2. ida (linker neusgat);
3. pingala (rechter neusgat);
4. gandhari (linkeroog);
5. hastajihva (rechteroog);
6. yashasvini (linkeroor);
7. pusha (rechteroor);
8. alambusha (mond);
9. kuhu (genitalin);
10. shankhini (anus).
1. Sushumna
De sushumna is centraal gelegen en loopt door de meru danda (rug
gegraat). Volgens V.G. ReaPontspringt hij in de kanda (vezelige ma
terie waaromheen de zenuwen zich strengelen), die min of meer
overeenkomt met het niveau van de navel. Dit is echter in tegen
spraak met de meeste teksten over yoga. Met name de Shandilya Oe

panisjad noemt de muladhara-chakra als de zetel van de sushumna.

De Shiva Svarodaya spreekt van 72.000 nadi's, maar noemt slechts
drie primaire nadi's: ida, pingala en sushumna.
1. V.G. Real, Mysterious Kundalini, Taraporavala Sons, Bombay 1928.

27

De sushumna ontspringt in de muladhara-chakra, loopt langs de

romp omhoog, doordringt de

ta/u (het verhemelte aan de onderzijde

sahasrara (de zenuwknoop van dui

van de schedel), en komt uit in

zend nadi's boven in de schedel, die ook de 'duizendbladige lotus'

wordt genoemd). Deze nadi splitst zich in twee vertakkingen: n
aan de voorzijde en n aan de achterzijde.
De vertakking aan de voorzijde loopt naar de

ajna-chakra, die zich

op n lijn met de wenkbrauwen bevindt en zich samenvoegt met de

brahma randhra. De vertakking aan de achterzijde loopt via de ach
terzijde van de schedel en voegt zich daarna samen met de brahma

bhramara gupha ('de grot van de

andha kupa ('de blinde bron' of 'tiende poort'- zie de
illustratie op pag. 1 1 ) genoemd. Uitwendig beschouwd is dit de
randhra. Deze holle ruimte wordt

hommel') en

'zwakke plek', die nog niet gesloten is op het moment dat een kind
geboren wordt. Gedurende de eerste paar weken na de geboorte kan
men daar de hartslag van de baby voelen. Na de zesde levensmaand
begint de plek zich te verharden. Daarna kan hij alleen weer geopend
worden door middel van de speciale oefeningen van laya-yoga, sva
ra-yoga, kriya-yoga of nada-yoga. In de

shastra's ('oude teksten')

wordt gezegd dat iemand die zijn lichaam door de tiende poort ver
laat, 'de weg waarlangs geen terugkeer mogelijk is' aflegt (dat wil
zeggen dat hij bevrijding uit de cyclus van dood en wedergeboorte
heeft bereikt). Sommige yogi's doen oefeningen om de tiende poort
in gereedheid te brengen, zodat hun ziel daardoorheen in vrijheid kan

l
I
j

De opsplitsing van de sushumna

28

'

De sushumna ontspringt in de muladhara-chakra, loopt langs de

romp omhoog, doordringt de

ta/u (het verhemelte aan de onderzijde

sahasrara (de zenuwknoop van dui

van de schedel), en komt uit in

zend nadi's boven in de schedel, die ook de 'duizendbladige lotus'

wordt genoemd). Deze nadi splitst zich in twee vertakkingen: n
aan de voorzijde en n aan de achterzijde.
De vertakking aan de voorzijde loopt naar de

ajna-chakra, die zich

op n lijn met de wenkbrauwen bevindt en zich samenvoegt met de

brahma randhra. De vertakking aan de achterzijde loopt via de ach
terzijde van de schedel en voegt zich daarna samen met de brahma

bhramara gupha ('de grot van de

andha kupa ('de blinde bron' of 'tiende poort'- zie de
illustratie op pag. 1 1 ) genoemd. Uitwendig beschouwd is dit de
randhra. Deze holle ruimte wordt

hommel') en

'zwakke plek', die nog niet gesloten is op het moment dat een kind
geboren wordt. Gedurende de eerste paar weken na de geboorte kan
men daar de hartslag van de baby voelen. Na de zesde levensmaand
begint de plek zich te verharden. Daarna kan hij alleen weer geopend
worden door middel van de speciale oefeningen van laya-yoga, sva
ra-yoga, kriya-yoga of nada-yoga. In de

shastra's ('oude teksten')

wordt gezegd dat iemand die zijn lichaam door de tiende poort verlaat, 'de weg waarlangs geen terugkeer mogelijk is' aflegt (dat wil
zeggen dat hij bevrijding uit de cyclus van dood en wedergeboorte
heeft bereikt). Sommige yogi's doen oefeningen om de tiende poort
in gereedheid te brengen, zodat hun ziel daardoorheen in vrijheid kan

achterste vertakking
van de sushumna

l
t

.
1

t
l'

'

De opsplitsing van de sushumna

28

worden gesteld op het moment dat ze hun laatste adem uitblazen. Ie

mand die werkelijk verlangt naar bevrijding zal werken met de ach
terste vertakking van de sushumna.
Een andere bijzondere karakteristiek van de sushumna is dat hij niet
tijdgebonden is. Wanneer een mediterende yogi zichzelf vastzet in de
tussen de wenkbrauwen gelegen ajna-chakra (het derde oog) en zich
boven de prana verheft tot in het gebied van de brahma randhra, staat
hij buiten de tijd. Hij wordt trikaladarshi ('kenner van verleden, he
den en toekomst'). In de ajna-chakra laat hij de tijd achter zich en
kan de dood hem niet meer raken. De functies van het fysieke li
chaam komen tot stilstand, evenals het verouderingsproces. V lak
voor de dood ademen alle mensen de sushumna-ademhaling, waarin
beide neusgaten gelijktijdig werkzaam zijn. Men zegt dat de dood met uitzondering van de dood als gevolg van een ongeval -niet mo
gelijk is wanneer f de ida f de pingala dominant is. Dat wil zeggen
dat de dood niet intreedt zolang alleen het rechter neusgat werkzaam
is of de adem voomarnelijk het linker neusgat volgt.
De sushumna wordt ook wel sarasvati-nadi of brahma-nadi ge
noemd. Deze aanduiding is echter niet juist, want de sushumna is een
kanaal waarin zich andere sukshma (fijnstoffelijke) nadi's bevinden,
en sarasvati is een aanvullende nadi van de sushumna, die aan de lin
ker buitenzijde daarvan stroomt.
Volgens de Lalita Sahasranama (een tantristische tekst die aan de
Godin is gewijd) bevat de vuurrode tamasika sushumna een schitte
rende rajasika vajra-nadi, die het karakter van de zon en van vergif
heeft, en een bleke nectardruppel sattvika chitra-nadi, die het karak
ter heeft van de maan. Deze nadi is verantwoordelijk voor dromen,
hallucinaties en visioenen. Chitra is een Sanskrietwoord dat 'afbeel
ding' of 'schildering' betekent. Deze nadi is vanzelfsprekend actief
in schilders, dichters en visionaire kunstenaars. Het uiteinde van de
chitra-nadi wordt brahma dvara genoemd ( 'de deur van brahman'),
de deur waardoor Koendalini Devi omhooggaat naar haar uiteindelij
ke bestemming- de manasa-chakra, lalana-chakra of soma-chakra
- de ontmoetingsplaats van Kameshvara en Kameshvari (Shiva en
Shakti), vlak boven het punt waar Kamadhenu (de koe die wensen
vervult) verblijf houdt.
Zoals eerder is opgemerkt is de muladhara-chakra de plaats waar de
drie belangrijkste nadi's bijeenkomen en wordt daarom ook wel yuk
ta triveni genoemd (yukta betekent 'betrokkenheid' , triveni 'de ont
moeting van de drie stromen'). Ze komen vanuit muladhara in bewe
ging en wisselen elkaar bij de verschillende volgende chakra's af,
totdat ze ten slotte de ajna-chakra bereiken, waar ze weer bijeenko
men en samen met de sushumna een voorzichtige knoop vormen.
29

voorste vertakking
van de sushumna

achterste vertakking
..-....-...

van de sushumna

punt van opsplitsing

Begin- en eindpunt van de sushumna

30

vuurrode tamasische sushumna- vahini swaroop-kalatit

(buiten het bereik van de tijd)
pingala- jamunay
schitterende rajasische vajra-nadi-

rudratmika - tijdgebonden

surya swaroop (vergif)

rechter neusgat

0)

lichte nectardruppel

ida- ganga
shakti roop
amrit vigrah tijdgebonden
linker neusgat

sattvische chitra-nadi
chandra swaroop (nectar)

brahma-nadi - doorgang van de

ontwaakte koendalini

De sushumna is werkzaam wanneer beide neusgaten gelijktijdig actief zijn.

Hij wordt ook wel sarasvati genoemd.
Door de sushum na betreedt de yogi de eeuwigheid.

Doorsnede van de sushumna (naar de Lalita Sahasranama)

mukta triveni ge
(mukta betekent 'bevrijd'). Omdat de zesde chakra boven de

Hier wordt het bijeenkomen van de drie stromen

noemd

elementen staat wordt de yogi, die door middel van zijn yogische
vermogens via de sushumna dit punt bereikt, uit zijn gevangenschap
bevrijd. Wanneer dit eenmaal een feit is handhaaft de yogi een toe
stand van

kevali kumbhaka (het vermogen de stroom van de ademha

ling te reduceren). Onder de knoop in de ajna-chakra komen ida en

pingala uit in respectievelijk het linker en rechter neusgat, zodat chi
tra en vajra fungeren als de lunaire en solaire stroom, en de brahma
nadi als de vurige tamasika sushumna. De vajra- en chitra-nadi's zijn
de inwendige solaire en lunaire stromingen van de sushumna. Ze zijn
de manovahi-nadi's, waarover wordt gesproken in de Sushutra Sam
hita, en die ook door de boeddhistische filosoof Vijnanabhikshu wor
den genoemd. Een in deze chakra gezeten yogi is tattvatita geworden
(buiten het bereik van de elementen), maar hij is nog wel onderhevig
aan de stemmingswisselingen die het gevolg zijn van de dominantie
van een van de guna's (attributen, hoedanigheden). Hij is nog niet

gunatita (buiten het bereik van de attributen). Wanneer hij eenmaal

nirvikalpa samadhi (dat ook wel nirbija of

gunatita is, bereikt hij

'kiemloze' samadhi wordt genoemd)- een bijzonder diepe en duur

zame meditatieve toestand.
In de ruimte buiten de meru danda (de ruggegraat), zowel links als
rechts, liggen de nadi's ida en pingala. De substantie van de sushum
na-nadi, die zich in het midden bevindt, bestaat uit een drievoudig
kanaal, de guna's. De nadi's vajra en chitra ontspringen op een punt
dat twee vingerbreedtes boven de sushumna ligt.
De driehoek die te zien is in het diagram op pag.

1 00 (kameshvara

chakra) is samengesteld uit drie nadi's:

31

1 . causaal
2. fysiek
3. astraal

bindu

shiva

para

jyestha

nada

shiva-shakti

sthula

vama

bija

shakti

sukshma

raudri

2./da
Ida is het linker kanaal, drager van de lunaire stromen. Ida is vrou
welijk van aard, opslagplaats van de levengevende, moederlijke
energie. Ida is voedend en reinigend en wordt daarom ook wel

ganga

(Ganges) genoemd. Soms wordt hij afgebeeld als het linkeroog. In

svara-yoga vertegenwoordigt hij de 'linker' ademhaling, de ademha

ling die vooral door het linker neusgat naar binnen en naar buiten
stroomt. Volgens de tantra's is de linkerkant magnetisch, vrouwelijk,

pranayama
surya bhedana pra

visueel en emotioneel van aard. In de beoefening van

(yogische ademhaling), met uitzondering van de

nayama, begint men de puruka (inademing) met het linker neusgat.

Hierdoor wordt ida-nadi gewekt, want ida-nadi ontspringt in de lin
ker testikel en komt uit in het linker neusgat. Een nadrukkelijke
ademhaling door het linker neusgat zal de ida-nadi wekken en de
voedende stoffen ervan zullen de chemische structuur van het li
chaam reinigen, waardoor onder andere het mediteren gemakkelijker
wordt. De

Shiva Svarodaya en de Jnana Svarodaya geven het advies

belangrijke activiteiten, met name activiteiten die het leven meer sta
biliteit geven, bij voorkeur te verrichten wanneer ida werkzaam is.
Beoefenaars van het stelsel van svara-yoga hebben de gewoonte
overdag het linker neusgat open te houden, om de solaire energie in
evenwicht te houden die gedurende de periode van het daglicht wordt
opgenomen. Ida-nadi is sattvisch van aard. Door ervoor te zorgen dat
hij werkzaam blijft gedurende de dag (die door rajas wordt gedomi
neerd) kan men sattva vermeerderen en op die manier een evenwicht
in zichzelf tot stand brengen. Dit verhoogt de ontspanning en de
geestelijke alertheid. Ida-nadi is verantwoordelijk voor het herstel
van de energie van de hersenen. Ida bevindt zich aan de linkerkant
van de meru danda en wordt soms ten onrechte aangeduid als de ke
ten van zenuwknopen die met de sympathische zenuwbaan verbon
den is. Er is sprake van een sterke gelijkenis, misschien doordat het
sympathisch stelsel de ademhaling beheerst en benvloedt en doordat
de ademhaling met de neusgaten in verband staat. Omdat er een cor
relatie is tussen de chakra en de endocriene klieren heeft de westerse
geneeskunde de exacte definitie ervan nooit gedocumenteerd. Ida is
noch een zenuw, noch een sympathische zenuwbaan, maar een mano
vahi-nadi. In verschillende volksoverleveringen overal ter wereld,

chandra) in ver
Sukta wordt opgemerkt:

met name in India, wordt de maan (in het Sanskriet

band gebracht met de psyche. In de Purusha

'C handrama manaso jatah', dat wil zeggen: 'De maan werd geboren
uit de manas van de virata purusha (het hoogste zelf).'

32

'Maan-ademhaling' (ademhaling door het linker neusgat) wordt in

svara-yoga ida genoemd. Yogi's zeggen van ida dat hij een pranava
hini-nadi is, en menen dat hij een van de belangrijkste rnanovahi-na
di's is. Prana kan, met behulp van ida, het linker neusgat in- en uit
stromen. In de schijngestalte van de wassende maan (de periode tus
sen nieuwe maan en volle maan) is ida gedurende negen van de veer
tien dagen dominant tijdens zonsopkomst en zonsondergang. Het is
tot nu toe niet mogelijk gebleken deze nadi met behulp van moderne
technische middelen te lokaliseren, maar het pranavahi-aspect van
ida is duidelijk voelbaar door de uitwerking van svara sadhana (het
volgen van de wetenschap van de ademhaling) en door de beoefening
van pranayarna.

3. Pingala
Pingala is het rechter kanaal en drager van de solaire stromen. Hij is
mannelijk van aard, een opslagplaats van destructieve energie. Hij
wordt ook wel yamuna genoemd. Pingala is op zijn eigen rnanier rei
nigend, maar het is als het reinigende effect van vuur. Pingala wordt
soms weergegeven als het linkeroog. In svara-yoga vertegenwoor
digt pingala de rechter ademhaling, dat wil zeggen de ademhaling die
door het rechter neusgat in- en uitstroomt. De rechterkant is elek
trisch, mannelijk, verbaal en rationeel van aard. Pingala-nadi maakt
het fysieke lichaam dynamischer en efficinter, en geeft meer vitali
teit en mannelijke kracht. Surya bhedana pranayama (ademhaling
ter versterking van de zonnekracht/kracht van de rechterkant) wordt
beoefend ter versterking van lichaamskracht, uithoudingsvermogen
en solaire energie. Surya bhedana pranayarna is op het gebied van de
yogische ademhaling een uitzondering: in deze pranayarna vindt de
inademing plaats door het rechter neusgat, zodat de pingala-nadi
wordt gewekt. Svara-yoga gaat ervan uit dat de pingala-nadi een man
'zuiver mannelijk' maakt, zoals ida een vrouw 'zuiver vrouwelijk'
maakt. Het rechter neusgat wordt aangeraden bij fysieke activiteiten,
een tijdelijke baan, discussies, debatten en zelfs duels.
De yogische oefening waarbij men 's nachts, als de solaire energie
minder sterk is, het rechter neusgat openhoudt, zorgt ervoor dat een
gezond organisme in evenwicht blijft. Wanneer men ervoor zorgt dat
de ida-nadi overdag en de pingala-nadi 's nachts actief zijn, vergroot
dat de vitaliteit en verlengt dat de levensduur. Pingala is rajasisch
(energetisch) van aard. Door hem actief te houden gedurende de ta
rnasische (luie) uren van de nacht versterkt men de totale gezondheid
van het organisme.
De zon is volgens de yogi's verwant met de ogen van Virata Purusha.
De Purusha Sukta zegt: 'Chakshore suryo ajayatah', dat wil zeggen:
'Uit de ogen komt de zon.' Daarmee wordt bedoeld dat de zon werd
geboren uit de ogen van Virata Purusha. De ogen zijn het voertuig

33

van de zon. De ogen maken onderscheid. De ogen- en de zon- zijn

verbonden met het intellect en het rationele verstand. De nacht is de
tijd van fantasien; de dominantie van de rationele kant van de herse
nen (de dominantie van het rechter neusgat) gedurende de nacht
voorkomt dat men al fantaserend energie verspilt. Grote denkers ge
bruiken de nacht voor contemplatie. Men zegt dat, 'wanneer het voor
de gewone mensen nacht is, het dag is voor de yogi'. Pingala is, net
als ida, een manovahi- en een pranavahi-nadi. Pingala is actiever tij
dens de schijngestalte van de afnemende maan (de periode tussen
volle maan en nieuwe maan) en is gedurende negen van de veertien
dagen werkzaam tijdens zonsopkomst en zonsondergang. Een be
wuste beheersing van de ida- en pingala-nadi's kan men bereiken
door beoefening van svara-yoga of de sadhana (disciplines) van pra
nayama. Pingala-nadi voert de energie vanuit het verbrandingscen
trum van de hersenen, waar materie (zuurstof en glucose) worden
omgezet in levengevende energie (prana), naar beneden. Volgens
verscheidene teksten over yoga en ayurveda bevindt de lucht die we
inademen zich in de borststreek. Afgezien van deze lucht ademen we
ook prana, de essentile levenskracht in.

Gandhari

4.

Nadi gandhari strekt zich uit van even onder de ooghoek van het lin
keroog tot de grote teen van de linkervoet. Een strontje in het linker
oog kan worden genezen door een touwtje om de linker grote teen te
binden. Bind het er voor zonsopgang losjes omheen. Gandhari-nadi
kan worden gewekt door de beoefening van

baddha padmasana (de

lotuszit), waarbij men de beide grote tenen vasthoudt. De beoefenaar

kruist de armen achter zijn rug en pakt dan de grote teen van de lin
kervoet met zijn rechterhand en de grote teen van zijn rechtervoet
met de linkerhand vast. Deze manovahi-nadi, die wordt toegepast om
psychische energie vanuit de grote tenen naar de ajna-chakra te bren
gen, wordt geactiveerd door baddha padmasana. Gandhari bevindt
zich naast de ida-nadi en steunt deze. De bovenzinnelijke energie uit
het onderlichaam wordt geleid door de gandhari-nadi en zijn tegen
hanger, de nadi hastajihva.
5.

Hastajihva

Hastajihva strekt zich uit van even onder de ooghoek van het rechter
oog tot de grote teen van de rechtervoet. Hij is eveneens een comple
mentaire nadi van ida, en deze drie samen- gandhari, ida en hasta
jihva- vormen het linker kanaal. Volgens de

Shiva Svarodaya be

vindt het eindpunt van hastajihva zich in het rechteroog, hoewel in de

Jabal Oepanisjad (genoemd naar Satyakam Jabal) wordt beweerd

dat het eindpunt het linkeroog is.

34

6.

Yashasvini

Yashasvini strekt zich uit van de rechter grote teen tot het linkeroor.
7.

Pusha

Pusha strekt zich uit van de linker grote teen tot het rechteroor. Deze
nadi vormt samen met de yashasvini-nadi het rechter kanaal en is een
complementaire nadi van pingala.
8.

Alambusha

Alambusha begint bij de anus en komt uit in de mond.

9.

Kuhu

Kuhu begint in de keel en komt uit in de genitalin. Wanneer men tij

dens tantristische oefeningen probeert het zaadvocht uit de geslachts
delen omhoog te brengen naar de soma-chakra, fungeert de kuhu-na

bindu (de essentie van het zaadvocht) en

urdhvareta (iemand die zijn zaadvocht omhoog
kan sturen). Beoefenaars van een techniek die vajrauli wordt ge
di als de drager van de
wordt de aspirant

noemd zijn in staat deze nadi te beheersen. Iemand die in staat is de

nadi 's te beheersen kan de hoogste bewustzijnstoestanden bereiken
en zich de vermogens eigen maken die

siddhi's ('volmaaktheden')

worden genoemd. Deze stellen de yogi in staat de tattva's en guna's

volledig onder controle te houden. Deze oefening is uitsluitend be
doeld voor mannelijke aspiranten. Eerst zuigt hij via de lingam (het
mannelijk geslachtsorgaan) water op. Vervolgens wordt aan het wa
ter melk toegevoegd, en wanneer hij eenmaal in staat is zuivere melk
op te zuigen zal hij verder kunnen gaan naar het stadium waarin hij
olie kan opzuigen (olie is zwaarder dan melk). De volgende stap is
beheersing van het innemen van zuiver kwik. In de loop van deze
processen ontwikkelt de aspirant zijn vermogen te werken met prana,
en wanneer hij eenmaal het punt heeft bereikt waarop hij door zijn
lingam kwik kan opzuigen, zal hij in staat zijn zijn eigen zaadvocht
naar binnen te zuigen, evenals de vaginale afscheiding van zijn vrou
welijke partner. Deze laatste oefening brengt hem in een toestand van
samadhi door de eenwording van tegengestelden (de twee vloeistof
fen) binnen in zijn eigen fysieke lichaam.
JO.

Shankhini

Shankhini ontspringt in de keel en verplaatst zich tussen de sarasva

ti- en gandhari-nadi's aan de linkerkant van de sushumna, om uit te

vasti (een
ganesha kriya (het schoonspoelen van de anus). Deze

komen in de anus. De shankhini-nadi wordt actief door

klysma) of

twee oefeningen hebben een grote medicinale waarde. Wie ze wil le

ren moet dat doen onder leiding van een daarin bedreven yoga-leraar.

35

11. Sarasvati-nadi
Sarasvati-nadi is gelegen op de tong. In India zegt men dat Sarasvati,
de godin van de spraak, de kennis en de kunsten, op de tong woont en
dat ze zich eens per dag in ieder mens manifesteert. Wat men op dat
moment zegt wordt bewaarheid. Door discipline en loutering in acht
te nemen wordt deze zenuw actief en uiteindelijk wordt alles wat
men zegt verwezenlijkt, dat wil zeggen bewaarheid. Het eind van de
tong bevindt zich in de keel, en daarom wordt soms gezegd dat Sa
rasvati verblijf houdt in de keel, met name in de stembanden, het or
gaan dat de mens in staat stelt te spreken. Sarasvati-nadi is wit van
kleur en lunair van aard. Hij loopt evenwijdig aan de sushumna en is
een complementair kanaal.

12. Payasvini-nadi
Payasvini-nadi stroomt tussen de pusha- en sarasvati-nadi's. Pusha is
een complementaire nadi van pingala aan de rechterkant, en van sa
rasvati (die een complementaire nadi is van de sushumna) aan de lin
kerkant. Aan de rechterkant is payasvini een complementaire nadi
van de sushumna, omdat het eindpunt ervan in het rechteroor is gelo
kaliseerd. In de oude iconografie worden godheden, wijzen en

avata

ra's (incarnaties van het goddelijke zelf) afgebeeld met spectaculaire

oorringen. Deze sieraden hebben een bijzonder doel. Een bepaald
deel van de oorlel is verbonden met de zenuwen van de schedel, en
wanneer op dat punt een zuiver metalen oorring wordt aangebracht
krijgt het systeem toegang tot de ionen en de statische elektriciteit
van zijn omgeving. Daarom kunnen yogi's, door de oren te doorbo
ren en oorringen aan te brengen, de payasvini-nadi activeren. Zelfs
nu nog dragen tantristen, die bekendstaan als

kanphata yogi's (ze ma

ken deel uit van de nath-sekte van de yogi's) grote gebogen oorrin
gen.

13. Varuni-nadi
Varuni-nadi bevindt zich tussen de yashasvini- en kuhu-nadi's. De
varuni-nadi is een pranavaha-nadi, die bijdraagt aan de reiniging van
de

mala's (gifstoffen) in het onderste gedeelte van de romp. De va

runi-nadi komt uit in de anus. Deze nadi kan worden geactiveerd

door reiniging met water en door de beoefening van vasti en ganesha
kriya. Wanneer de varuni-nadi niet naar behoren stroomt, kan apana
vayu (de wind of lucht die in het onderste deel van de romp verblijf
houdt) verstoord raken, zodat tamas wordt versterkt. Door de koen
dalini te activeren verplaatst deze apana zich naar boven, naar het ge
bied van samana, waar hij samengaat met de prana en ontbranding
plaatsvindt van de negatieve lading van de prana en de positieve la
ding van de apana. Dit wekt een grote kracht op en zorgt ervoor dat
de koendalini door de brahma-nadi kan opstijgen. De varuni-nadi

36

doordringt het hele onderste gedeelte van de romp en draagt ertoe bij
dat apana vayu vrij van gifstoffen blijft. Apana vayu en varuni-nadi
zorgen samen voor het proces van de ontlasting.

14. Vishvodara
Vishvodara stroomt tussen de kuhu- en hastajihva-nadi's en bevindt
zich in het gebied van de navel. De vishvodara-nadi kan worden ge
activeerd door de yoga-oefeningen nauli kriya en uddiyana bandha,
waartoe onder andere het samentrekken van de spieren van het rec
tum en de buik behoren. De vishvodara-nadi is verbonden met de
klieren van de bijnieren en de alvleesklier, en verbetert samen met de
varuni-nadi de verdeling van de prana-stroom door het lichaam, met
name de prana die door de sushumna-nadi opstijgt.
In de teksten over yoga wordt nog een groot aantal andere, kleinere
nadi's genoemd, maar de veertien hier genoemde zijn de voornaam
ste, en tien hiervan zijn heel belangrijk. Deze tien zijn verbonden met
wat in tantra de tien poorten wordt genoemd. Op het moment van de
dood verdwijnt de levenskracht door een van deze poorten. Zij zijn
de manovahi-nadi's of yoga-nadi's. We kunnen spreken van een
overeenkomst met het sympathisch zenuwstelsel en met de meridia
nen uit de acupunctuur, omdat beide stelsels werken met behulp van
prana-stromen. De meridianen van de acupunctuur zijn pranavaha
nadi's, en het sympathisch en parasympathisch zenuwstelsel ontle
nen hun werking aan de prana.
Wanneer de koendaliui-energie opstijgt worden alle manovahi-nadi's
actief. En wanneer de ontbranding van prana en apana plaatsvindt
wordt de koendalini shakti met grote kracht door de brahma-nadi ge
trokken. Zij schiet daarbij door alle chakra's heen naar haar bestem
ming in de soma-chakra, waar de uiteindelijke eenwording plaats
vindt. Volgens de shastra's kan de koendalini shakti zich op dat mo
ment op verschillende manieren bewegen, afhankelijk van de ele
menten die in de betrokken persoon dominant zijn.

1. De mierachtige beweging
Men ervaart in de roggegraat een kruipend gevoel wanneer het aarde
element prithvi dominant is. Het gevoel concentreert zich onder in de
ruggegraat.

2. De kikkerachtige beweging
Wanneer het waterelement apah dominant is heeft men in de rugge
graat een stuiterend gevoel. Verder ervaart men een kloppend gevoel
- het ene moment sterk, het volgende moment zwak.

3. De slangachtige beweging
Men ervaart een uitzonderlijke warmte of een gevoel van vuur in de
omgeving van de navel wanneer het vuurelement agni dominant is.

37

Men voelt hoe een vurige stroom in de roggegraat opstijgt. In het

vuurelement wordt de koendalini soms ervaren als een angstaanja
gend vurige energie.

4. De vogelachtige beweging
Wanneer het luchtelement vayu dominant is heeft men in de rugge
graat een gevoel van levitatie, lichtheid en gewichtloosheid, of het
gevoel van een meeslepende, plezierig zwevende beweging. Deze
beweging is regelmatig en het gevoel concentreert zich vaak in de
hartstreek. Soms ervaart men een visioen van licht in de hartstreek,
of een koud gevoel in de roggegraat

5. De aapachtige beweging
Wanneer akasha, het ruimte-/etherelement, dominant is, heeft men
een springend gevoel. In deze toestand verplaatst de koendalini zich
met zo veel kracht dat verscheidene chakra's met n sprong gepas
seerd worden. In akasha is deze beweging minder stabiel dan in het

rudra granthi

vishnu granthi

brahma granthi

De granthi's (knopen) in het lichaam

38

element aarde, minder vloeiend dan in het element water en minder

vurig dan in het element vuur. Zij nadert als een storm en stijgt in
minder dan geen tijd op tot het hoogste centrum.

De knopen
Wanneer de koendalini de ajna-chakra bereikt, heeft men de tattva's,
de elementen, achter zich gelaten en bevindt men zich in het eigen
zelf. Men loopt niet langer het gevaar terug te vallen in de onbesten
digheid van de emoties. In tantristische bewoordingen zijn de 'drie
knopen' brahma granthi (de knoop van Brahma), vishnu granthi (de
knoop van Vishnu) en rudra granthi (de knoop van Rudra of Shiva)
nu ontward. De wereld van de uiterlijke verschijnselen is doortrok
ken van goddelijke energie en het zelf neemt zijn plaats in de koker
van gelukzaligheid (anandamayi kosha) in.

Brahma granthi is de eerste knoop en bevindt zich in de eerste cha

kra, de muladhara. Hoewel dit de in de Jabal Oepanisjad en in de Yo
gashikha Oepanisjad geschetste lokatie is, plaatsen sommige tantris
tische teksten de brahma granthi in het gebied rondom de navel, om
dat dit de knoop is van samsara, de wereld van 'namen en vormen'
(nama-rupa). De wereld van namen en vormen is het eerste obstakel
dat de groei van het spirituele aspect van het individuele zelf (jiva) in
de weg staat. Daar bevindt zich agni tattva (het element vuur), dat
voortkomt uit een subcategorie die de rupa ('vorm') tanmatra wordt
genoemd. Deze knoop is het eerste obstakel voor het opstijgen van
de koendalini en verspert haar de weg wanneer ze zich in de richting
van de hogere centra wil begeven. De schepper van deze wereld van
namen en vormen is Brahma; daarom wordt deze knoop de knoop
van Brahma genoemd.
De wereld van namen en vormen komt in ons binnen via onze vijf
zintuigen (ogen, oren, neus, tong en huid), die in tantristische be
woordingen de 'vijf vensters' worden genoemd. Deze wereld neemt
een groot deel van ons bewustzijn in beslag - zij schept ambities en
begeerten - en verstrikt de geest.
Wanneer deze knoop wordt ontward wordt men bevrijd uit de gevan
genschap die het gevolg is van gehechtheid, en zolang men deze
knoop niet ontwart kan men niet doeltreffend mediteren. Deze knoop
wekt rusteloosheid en verhindert de geest zich op n punt te con
centreren (ekagra). Wanneer men door de voortdurende beoefening

vanpratyahara (doelbewuste terugtrekking van de vijf zintuigen) er

in slaagt de vijf vensters te sluiten, kan men de geest aan zich onder
werpen. Wanneer de chemische toestand van het lichaam zuiver
wordt door de beoefening van nadi shodhana stijgt het energieniveau
en kan men de knoop ontwarren. Maar voordat men zover is moet

39

men zich oefenen in de vijfyama's en niyama's of 'beteugelingen' ,

en een stabiele asana (houding) vinden, waarin men lange tijd achter
een kan blijven zitten.
Wanneer de aspirant eenmaal bedreven is geworden in nadi shodhana
en pratyahara, kan hij gaan mediteren over de chakra's. Hij zou daar
bij gebruik moeten maken van visualisatie door de tekeningen van de
chakra's in zijn geest te reconstrueren, te beginnen met de eerste
chakra. Hij moet dit doen in een passende, natuurlijke omgeving, in
aanwezigheid van een ervaren goeroe die de juiste inwijdingen heeft
doorgemaakt en wiens aanwezigheid rust en stilte in de geest op
roept. Vertrouwen in de goeroe - en in de genade van Koendalini De
vi - kan wonderen tot stand brengen, zodat de knoop wordt ontward.
Wanneer de koendalini de knoop van Brahma heeft doorlopen en op
de juiste wijze is ontward, raakt de aspirant in een toestand van con
centratie en wordt zijn meditatie niet langer onderbroken door beel
den uit de wereld van namen en vormen.

Vishnu granthi bevindt zich in het gebied van de anahata-chakra (de

hartchakra) en vormt het volgende obstakel op de weg van de koen
dalini. Deze knoop brengt karuna ('mededogen') voort, gehechtheid
aan het kosmisch goede, en een diep verlangen de lijdende mensheid
te helpen. Deze gehechtheid aan mededogen bindt de aspirant aan
spirituele organisaties en orden. Vishnu is de heer van het behoud en
de vishnu granthi is de knoop die het verlangen wekt oude kennis,
tradities, instellingen en spirituele orden in stand te houden. Deze ge
hechtheid wordt nog versterkt en genspireerd door de hartchakra de chakra van toewijding, geloof en liefde. Maar zelfs de toewijding
aan de kennis uit de geschriften en het respect voor spirituele orden
worden een knellende band. Alleen door een waarachtig onderschei
dingsvermogen, kennis en geloof kan men de knoop van Vishnu ont
warren en het achterliggende doel van de kosmos verwezenlijken,
dat deel uitmaakt van het goddelijke plan. Deze verwezenlijking
voert de mens voorbij gehechtheid en het verlangen tot instandhou
ding. Men kan zich bevrijden van de traditionele banden die diep
verankerd zijn in de genetische code van elke aspirant. Men kan zich
door middel van yoga boven deze genetische code verheffen en de
volledige vrijheid (svatantrya) bereiken. Na het ontwarren van de
knoop van Brahma is men buiten het bereik van de gehechtheid aan
de wereld van namen en vormen; na het ontwarren van de knoop van
Vishnu is men buiten het bereik van de gehechtheden die het gevolg
zijn van de emotionele gebondenheid aan tradities en overtuigingen,
die zich voordoen als loyaliteit aan een bepaalde orde. Het individu
ele ego valt hier uiteen en de wil van God zegeviert. Men voelt zich
niet langer verantwoordelijk voor de feiten uit de wereld van namen
en vormen en doorziet de illusionaire aard ervan volledig. Men door-

40

'

ziet lila (het goddelijke spel) en speelt zijn rol zonder nog langer kie
men van karma 's te creren, die ons terugvoeren naar deze wereld
van maya. Men begint de anahad naad (anahata nada, het kosmische
geluid) en de shruti's (de kosmische frequenties) te horen. Shruti 's
worden opgevangen door yogi 's, die ze vervolgens aan de wereld
doorgeven in de vorm van mantra 's. De tot een eenheid samenge
voegde shruti 's vormen het corpus van de veda 's.

.... "' 1

eenwording
verwezenlijking , ascese,
boetedoening , helderziendheid,
intutie

kennis

liefd e , geloof,
toewijding, plicht

onsterfelijkheid ,
autoriteit,
naam, roem

seksualiteit,
familie en gezin

Verlangens en obstakels

Zoals hierboven al is opgemerkt is het niet eenvoudig de vishnu

granthi te ontwarren, gezien de samenhang met de genetische code.
Dit is een van de redenen waarom in India de ascetische richting ont
stond die sannyasa wordt genoemd. Door tot deze orde toe te treden
sterft men in maatschappelijke zin en wordt men in een spirituele or
de wedergeboren. Daarom worden deze mensen 'tweemaal geboren '
genoemd. Van de familie van iemand die zich aan sannyasa overgeeft
wordt verwacht dat ze voor hem alle begrafenisriten verrichten. Dit
stelt de aspirant in staat zich te bevrijden van de diepliggende banden

41

van de genetische code. De inwijding die de aspirant in deze periode

ondergaat stelt hem in staat de vishnu granthi te ontwarren.

Rudra granthi bevindt zich in de omgeving van het derde oog. Dit is
de laatste knoop: wanneer die eenmaal is ontward heeft de aspirant
de koker van gelukzaligheid bereikt. Na het tenietdoen van de wereld
van namen en vormen moeten de resterende gehechtheden die de
koendalini belemmeren haar weg naar de soma-chakra voort te zetten
worden vernietigd. Wanneer de koendalini door de

vishuddha-chakra

opstijgt en de ajna-chakra bereikt, wordt de aspirant, die nu een yogi

is,

tattvatita, dat wil zeggen dat hij zich heeft verheven boven de vijf

elementen aarde, water, vuur, lucht en akasha. De hele wereld van

namen en vormen ontwikkelt zich uit de tattva's en valt uiteen in de
tattva's. Het zijn de tattva's die voortdurend de chemische samenstel
ling van het fysieke lichaam wijzigen en de emotionele schommelin
gen en gehechtheden in het individuele zelf teweegbrengen. Nadat ze
de vijfde chakra heeft doorkruist gaat de koendalini verder naar de
zesde, waar de tattva's samenvloeien met hun oorsprong, de mahat of

maha tattva. Hier kruisen de ida- en pingala-nadi's elkaar en gaan in

respectievelijk het linker en rechter neusgat op. De ida en pingala
zijn, omdat ze het lunaire en solaire kanaal zijn, tijdgebonden. Na de
ze vervlechting in de ajna-chakra valt het tijdgebonden bewustzijn
uiteen en vindt de yogi zijn plaats in de oneindigheid. Vervolgens
ontwart deze knoop zichzelf en is de yogi in staat met zijn voort
gaande energie op te stijgen naar de soma-chakra.
In tantristische teksten wordt gezegd dat, wanneer een yogi de ajua
chakra bereikt, hij het vermogen krijgt verleden, heden en toekomst

trikaladarshi (tri is 'drie', kala is 'tijd'

darshi is 'ziener') of trikalajna ('kenner van verleden, heden en

helder te doorzien. Hij wordt

en

toekomst'), dat wil zeggen helderziend. Hij kan duidelijk zien wat
overal op elk willekeurig moment gebeurt en beschikt over het ver
mogen op elk willekeurig moment overal te zijn. Barrires van tijd en
ruimte zijn er voor hem niet meer. Maar dan wordt de rudra granthi
een obstakel, want de yogi kan volledig opgaan in zijn intutieve ver
mogens, siddhi's en wonderen. Wanneer hij aan dergelijke visioenen
geen aandacht schenkt en zich verheft boven de gehechtheid aan de
siddhi's, kan hij vooruitgang boeken en zich boven de drie guna's ver
heffen (de aspecten of hoedanigheden), en vindt hij zijn plaats in eeu
wige gelukzaligheid, volledige eenwording en ongedeeld bewustzijn.
Kort samengevat is de brahma granthi verbonden met het fysieke li
chaam en de wereld van namen en vormen. De vishnu granthi is ver
bonden met het astrale lichaam en de wereld van de emoties. En de
rudra granthi is verbonden met het causale lichaam en de wereld van
gedachten, ideen, visioenen en intutie.

42

Tijdens het proces waarin hij zich door de knopen heen een weg
baant, luistert de yogi naar tien geluiden, die hem helpen een diep
meditatieve toestand te bereiken:

1 . het tsjirpen van vogels,

2. het geluid van krekels,
3. het geluid van klokken,
4. het geluid van de tritonshoorn,
5. het geluid van de vina (Indiase luit),
6. het geluid van de mridanga (cilindrische trom),
7. het geluid van de fluit,
8. het geluid van de pakhavaj (ook een soort trom),
9. het geluid van de trompet,
1 0. het gebrul van de leeuw.
Het wekken van de koendalini
Reiniging van het lichaam, het schoonmaken van de zenuwen en rei
nigen van de geest, is een eerste vereiste voor het wekken van deze
sluimerende energie. Reiniging is een methode om het hele gestel
vrij te maken van de daarin verzamelde gifstoffen. Omdat het li
chaam en de geest altijd met elkaar samenwerken bevordert reiniging
van het lichaam die van de geest en omgekeerd.

Reiniging van het lichaam

Er zijn talloze manieren om het lichaam diepgaand te reinigen. Som
mige technieken vinden we in een groot aantal uiteenlopende cultu
ren en de verschillende geneeskundige wetenschappen hebben hun
eigen methoden. De ayurveda, de Indiase geneeskundige weten
schap, schrijft vasten als de doeltreffendste methode voor. Wanneer
men drie dagen vast en alleen lauwwarm water gebruikt reinigt men
het lichaam van gifstoffen en geneest men ziekten zonder gebruik te
maken van medicijnen. Ratha-yoga kent een gedetailleerde methode
die de

kshata karma's wordt genoemd (kshata is 'zes', karma is 'han

deling'), de 'zes reinigende handelingen'. Deze werden ontwikkeld

door de hatha-yogi's om lichaam en geest gelijktijdig te reinigen. De
kshata karma's zijn:

1.
2.
3.
4.
5.
6.

dhauti,
vasti,
neti,
trataka,
nauli,
kapalabhati.
43

Wanneer deze zes reinigende handelingen op de juiste manier wor

den begeleid en toegepast, zijn ze bijzonder effectief. Men kan ze het
best doen in een schone, rustige omgeving en het is sterk aan te be
velen ze alleen te doen onder leiding van iemand die grote ervaring
met deze handelingen heeft. De feitelijke techniek van de kshata kar
ma's zou volgens de yogi's geheim moeten blijven en alleen aan in
gewijden in de yoga-wetenschap bekend moeten zijn.

1. Dhauti - het schoonmaken van de keel

Neem een reep ongeverfde en ongebleekte katoen, die vier vingers
breed en vijftien span lang is, afhankelijk van de instructies van de
meester. (Een span komt overeen met de lengte van de hand van de
wijsvinger tot de pols. Meting van de individuele span is in deze oe
feningen correct, omdat die van persoon tot persoon verschilt; men
gebruikt dus zijn eigen lengtemaat.) Ook een lange strook zachte,
nieuwe mousseline is goed bruikbaar. Maak hem nat met warm wa
ter, slik hem langzaam in en trek hem dan langzaam en voorzichtig
weer naar buiten. Slik de eerste dag niet meer dan n span in, en
breidt dit dagelijks met een span uit. Zorg ervoor dat de doek warm is
wanneer u hem inslikt.
De beoefening van dhauti neemt vijftien dagen in beslag. Iemand die
lijdt aan kwalen die veroorzaakt worden door slijm zou de oefening
langer kunnen volhouden. Dhauti reinigt de slokdarm, geneest aan
doeningen van de luchtwegen, astma, aandoeningen van de milt,
huidziekten en alle door slijm veroorzaakte ziekten.

2. Vasti - het schoonmaken van de anus en het laatste gedeelte van de

darmen
Neem een stuk gladde, jonge bamboe van ongeveer zes vingerbreed
ten lengte en ongeveer anderhalve vingerbreedte in doorsnee. Breng
daarop wat boter aan, om het oppervlak glad te maken. Ga zitten in
een badkuip waarin het water reikt tot aan de navel. Neem de utkat
asana-houding aan (ga op de hurken zitten en balanceer daarbij op de
tenen) en breng de buis ongeveer vier vingerbreedtes diep in de anus
in. Trek de anus samen om het water naar binnen te zuigen. Schud
het water inwendig en verwijder het vervolgens uit het lichaam. Her
haal dit een groot aantal malen.
Vasti reinigt het laatste deel van het darmkanaal. Het vergroot de eet
lust en het 'maagvuur' (dat wil zeggen de spijsvertering) en heeft een
genezend effect op vergroting van klieren, de milt, waterzucht en an
dere maagaandoeningen, en op alle aandoeningen die het gevolg zijn
van een overmatige gasvorming, gal en slijm. Een juiste toepassing
van vasti verscherpt de constitutie, de zintuigen en de inwendige or
ganen.

44

3 . Neti - het schoonmaken van de neus en de bijholten

Neem een stuk draad zonder knopen. Maak het glad met ghee (ge
klaarde boter). Leg een uiteinde van de draad in een neusgat, adem
door het geopende neusgat in en adem door de mond uit. Door dit
proces te herhalen ademt men de draad mee naar binnen tot in de
keel. Trek voorzichtig aan de draad. Herhaal dit proces nu met het
andere neusgat. Het is nu mogelijk de draad in het ene neusgat te leg
gen en het door het andere naar buiten te trekken. Dit vormt de af

ronding van het proces.

Neti reinigt de neusgangen, de bijholten, de voorhoofdshersenen en
het voorste deel van de schedel. Het stimuleert het hele zenuwstelsel,
versterkt het gezichtsvermogen en stelt de beoefenaar in staat subtie
le dingen waar te nemen met de ogen. Neti wordt ook wel toegepast
door water op te zuigen via de neusgaten en uit te spuwen door de
mond. Dit wordt jala neti genoemd.

4. Trataka - oefening om de ogen schoon te maken

Trataka is een yoga-oefening waarbij men met een gefixeerde blik
naar een klein voorwerp staart, volledig geconcentreerd en zonder te
knipperen, totdat de ogen gaan tranen. Wanneer de tranen stromen
moet men de ogen sluiten en het nabeeld visualiseren totdat het ver

!,

i
I

dwijnt.
Door de beoefening van trataka bereikt men dat de geest zich op n
punt concentreert. Trataka draagt bij tot de genezing van oogziekten
en versterkt de groei en de ontwikkeling van de pijnappelklier. Het
ontwikkelt bovendien het 'getuige-bewustzijn', een toestand waarbij
men zijn innerlijke en uiterlijke handelingen bekijkt zonder er emo
tioneel bij betrokken te raken.

5 . Nauli - oefening van de buik

Deze kriya (oefening) is de bekroning van hatha-yoga. Het is een
moeilijke oefening die veel training vereist. Aanvankelijk lijkt ze
misschien onmogelijk, maar met aanhoudende wilskracht is het mo
gelijk nauli te leren beheersen.
Buig in spreidstand licht voorover en laat de handen op de knien
rusten. Pers alle lucht uit de longen. Trek de buikspieren samen en
trek ze zo veel mogelijk naar binnen. Daarbi j worden twee nadi's
(zenuwbanen) duidelijk voelbaar. Breng ze met de buikspieren in een
draaiende beweging naar rechts en naar links, in een snelle wervelen
de beweging. Adem na deze rotatie in. Herhaal dit verscheidene ma
len.
Nauli stimuleert het maagvuur, versterkt de werkzaamheid van de
spijsvertering, geeft vreugde, brengt aandoeningen die worden ver
oorzaakt door winderigheid, gal en slijm in evenwicht en stimuleert
het zenuwstelsel.

45

6.

Kapalabhati - oefening in balgademhaling

Adem snel en gelijkmatig in en uit, zoals de blaasbalg in een smidse.

Houd op zodra u voelt dat spanning ontstaat. Kapalabhati doet alle
ziekten teniet die veroorzaakt worden door slijm.
Dit zijn de kshata karma's die worden voorgeschreven in het systeem
van hatha-yoga. Een andere reinigingsoefening, die daarvan losstaat,
wordt ook in batha-yoga voorgeschreven.

Gaja karni beoefent men

door de apana omhoog te halen tot de keel en alle stoffen (voedsel,

water enzovoort) die zich in de maag bevinden uit te braken. Een ge
leidelijke toepassing van deze reiniging van de maag zorgt ervoor dat
men de ademhaling en alle nadi's onder controle krijgt.

Reiniging van de geest 1

Ter reiniging van de geest schrijft het yoga-stelsel een achtvoudig
pad voor. De

Hatha Yoga Pradipika, de voornaamste verhandeling

over hatha-yoga, schetst de stadia van dit pad als volgt:

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

yama,
niyama,
asana,
pranayama,
pratyahara,
dharana,
dhyana,
samadhi.

1.

Yama

De tien yama's zijn geweldloosheid, waarheid, eerlijkheid, seksuele

onthouding, verdraagzaamheid, standvastigheid, vriendelijkheid, op
rechtheid, gematigde eetgewoonten en zuiverheid (reiniging van het
lichaam). Wanneer men er een gewoonte van maakt de yama's voort
durend in acht te nemen heeft dit een zuiverend effect op woorden,
gedachten en daden.

2. Niyama
De tien niyama's zijn soberheid, tevredenheid, geloof in God, liefda
digheid, verering van God, het luisteren naar de verklaring van doc
trines en teksten, bescheidenheid, onderscheidingsvermogen van de
geest, herhaling van gebeden, en het brengen van religieuze offers.
Een aanhoudende inachtneming van de niyama's schept een spiritu
ele houding en wekt het getuige-bewustzijn. Door toepassing van de1 . Meer informatie over dit onderwerp is te vinden in de Appendix.

46

ze vormen van discipline wordt de geest automatisch losgemaakt uit

een onnodige gehechtheid aan wereldse objecten en is men in staat
zich te concentreren.

3. Asana
Asana's zijn houdingen (letterlijk 'zittende houdingen'). Ratha-yoga
beschrijft vierentachtig van deze houdingen, maar niet alle houdin
gen worden onder alle omstandigheden en op elk willekeurig mo
ment voorgeschreven. De rug is recht en men houdt het hoofd en de
nek in n lijn met de ruggegraat. Het lichaam moet ontspannen en
onbeweeglijk zijn. De juiste houding heeft een nivellerend effect,
brengt de in het lichaam aanwezige krachten tot zwijgen en vertraagt
de ademhaling en de hartslag. Ze maakt de beoefenaar sterk en sta
biel, vergemakkelijkt het mediteren en draagt bij tot herstel van ziek
ten en van de grilligheid van de geest. Sommige asana's activeren
verschillende zenuwcentra en helpen het lichaam groeihormonen uit
te scheiden en antilichaampjes te produceren. Wanneer de aspirant in
staat is een bepaalde houding rustig en ontspannen langdurig vol te
houden, vindt er een beweging van energie in de hogere centra
plaats. De stabiliteit van de asana maakt ook de geest stabiel.

Padrnasana (de lotuszit) en siddhasana zijn twee asana's die sterke

aanbeveling verdienen. Patanjali doet twee suggesties om een asana
te leren beheersen:

( 1 ) houd de lichaamshouding lange tijd achtereen

vol zonder enige beweging te maken, zodat men de houding geleide

lijk met de wilskracht gaat beheersen, en

(2) mediteer over de onein

dige heer, die de aarde in de vorm van de grote slang Shesha vast
houdt en in evenwicht houdt.
4.

Pranayama

Pranayama betekent beheersing van de prana. Zoals eerder bespro

ken is prana de magnetische stroming van de adem. Het is het voer
tuig van de geest, die zonder prana niet kan functioneren. Daarom
kan het bewustzijn, dat zich tot uitdrukking brengt via de geest, zon
der de prana niet waarnemen en niet functioneren. Pranayama zorgt
ervoor dat het lichaam in een toestand van evenwicht blijft en ver
leent levenskracht.
Een diepe ademhaling is niet hetzelfde als pranayama, hoewel de ge
zondheid daardoor aanzienlijk wordt bevorderd. Het weldadige ef
fect van een diepe ademhaling hangt samen met de verhoogde opna
me van zuurstof, waardoor de prana in het lichaam wordt benvloed.
De werkelijke pranayama begint wanneer de ademhaling tussen het
moment van inademing en het moment van uitademing even tot stil

puraka genoemd, het vasthouden

kumbhaka en de uitademing rechaka. Kumbhaka heeft

stand komt. De inademing wordt

van de adem

een diepgaande invloed op de beweging van de prana-stroom. Een

47

aspirant die bedreven is geworden in pranayama kan de prana-stro

ming door het centrale kanaal van de ruggegraat sturen om het op
stijgen van de koendalini te bevorderen. De duur van de periode
waarin de adem wordt vastgehouden moet langzaam en voorzichtig
worden opgevoerd. Een afwisselende ademhaling benvloedt de stro
ming van de prana, reinigt de subtiele kanalen van de prana (de na
di 's), opent de sushumna, brengt verkoeling in de rechter en linker
hersenhelft, brengt de activiteit van de hersenen en de geest tot stil
stand en brengt de innerlijke dialoog tijdelijk tot zwijgen. Pranayama
bereidt de geest voor op de beoefening van visualisatie en concentra
tie.

5 . Pratyahara
Pratyahara houdt in dat men zich terugtrekt uit elke zintuiglijke ge
waarwording, zodat elk contact met de buitenwereld verbroken
wordt. Ogenschijnlijk is pratyahara beheersing van de zintuigen door
de geest, maar de werkelijke techniek houdt in dat de geest zich in
zichzelf terugtrekt. Wanneer een aspirant volledig in zijn werk op
gaat vergeet hij of zij de buitenwereld, omdat de geest volledig in be
slag genomen wordt. De zintuiglijke organen registreren geen signa
len van buitenaf. Dit voorbeeld is een poging uit te leggen dat terug
trekking van de geest en de zintuiglijke organen mogelijk is. Meer
dan een diepe concentratie en een volledige absorptie is daarvoor
niet nodig.
Een voortdurende beoefening van pratyahara heeft intemalisatie van
de geest tot gevolg. De zintuigen komen tot zwijgen en zien af van
hun hunkering naar objecten. Deze oefening stelt de aspirant in staat
zijn zintuigen volkomen te beheersen.

6. Dharana
Dharana is concentratie, het tot zwijgen brengen en het op n punt
fixeren van de geest. Traditioneel wordt het hart gezien als de voor
naamste streek waarop de geest zich kan fixeren, omdat het hart het
centrum - de zetel - is van het individuele bewustzijn, dat in het
Sanskriet jiva wordt genoemd. De hersenen vormen het centrum van
de geest, het hart het centrum van het leven. De hersenen kunnen op
houden te functioneren (in een toestand van samadhi, bijvoorbeeld),
maar als het hart volledig tot stilstand zou komen is verder leven on
mogelijk.
In koendalini-yoga gaat men ervan uit dat het hart zich in de vierde,
middelste chakra bevindt - er liggen drie chakra's onder en drie
chakra's boven het hart. Dharana maakt elke chakra tot een punt
waarop de geest zich fixeert. Men concentreert zich niet op alle cha
kra 's tegelijk, maar n voor n, waarbij men met de eerste, de mu
ladhara-chakra begint en geleidelijk omhooggaat tot aan de zevende,

48

sahasrara, de zetel van het bewustzijn. Deze oefening leidt tot een
natuurlijke concentratie van de geest op n punt. Elke chakra staat
in verbinding met een van de vijf elementen en wanneer de aspirant
zijn geest op deze centra concentreert draagt dat bij tot concentratie
op de elementen. Concentratie op de elementen draagt ertoe bij dat
de geest zich op n punt gaat concentreren. Het fixeren van de geest
is echter niet het eigenlijke doel, maar slechts een middel om de die
pe, ononderbroken meditatieve toestand te bereiken die dhyana
wordt genoemd.
7. Dhyana
Dhyana is een ononderbroken meditatie zonder object. In het voor
gaande stadium, dharana, concentreert men zich op een verlangd ob
ject, beeld, chakra of centrum. Door voortdurende beoefening van
dharana komt de geest tot rust en is de aspirant in staat een werkelijk
meditatieve toestand te bereiken. Wanneer de geest werkelijk ge
fixeerd raakt is hij zich niet langer van zichzelf bewust en komt tot
zwijgen. Men voelt in de ruggegraat een aanhoudende stroom van
energie en bevindt zich in een toestand van rust, die niet wordt on
derbroken door gedachten of innerlijke dialoog. In de toestand van
dhyana komt de innerlijke dialoog tot stilstand.
Bij dharana concentreert men zich op de chakra's, bij dhyana medi
teert men en verdwijnt het bewustzijn van de chakra's. Bij dharana
wordt de geest een enkele maal nog afgeleid. Zelfs het visualiseren
van de chakra's betekent afleiding. Maar bij dhyana verdwijnt deze
visualisatie. Men ervaart dat de geest in rust verkeert en er treedt een
toestand in die vrij is van gedachten. Hier begint de ervaring van ge
lukzaligheid. Het bewustzijn komt nu in de vierde toestand, die ach
ter de drie normale toestanden van waken, dromen en diepe slaap
ligt. De moderne psychologie spreekt van een 'veranderde bewust
zijnstoestand', yogi's spreken van turiya. Zoals dhyana voortkomt uit
dharana, zo komt samadhi voort uit dhyana.
8. Samadhi
Het woord samadhi is samengesteld uit drie componenten: sam ('ge
lijk' , 'evenwichtig' , 'volledig'), a ('eeuwig') en dhi (buddhi, 'weten'
of 'kennis'). Wanneer de toestand van volledig evenwicht is bereikt
spreekt men van samadhi. Voor het individuele bewustzijn is sama
dhi zelfverwezenlijking - vrij van de bewustheid van het zelf, van
tijd en ruimte. Door een regelmatige beoefening van pratyahara be
reikt men een natuurlijke terugtrekking van de geest uit het rijk van
de zintuiglijke gewaarwording en de wisselvalligheid. De geest leert
zich te internaliseren en geheel in zichzelf op te gaan. Wanneer de
geest zijn onnatuurlijke koers volgt, creert hij dualiteit, maar terug
trekking van de geest maakt aan elke dualiteit een eind. Wanneer alle
49

mentale veranderingen verdwijnen bereikt het bewustzijn (dat door

deze veranderingen is geconditioneerd) zijn natuurlijke toestand van
ongedeeldheid.
Het bewustzijn is oneindig, maar de geest zorgt ervoor dat het eindig
lijkt. Door toedoen van de geest raakt het bewustzijn gevangen in het
individuele bewustzijn van 'ik', 'mij' en 'mijn'. Pratyahara draagt
ertoe bij dat het individuele bewustzijn een centrale geestestoestand
verwezenlijkt, omdat terugtrekking uit de wereld van uiterlijke ver
schijnselen tot een gewoonte wordt. Dharana fixeert de geest en
brengt hem tot zwijgen. Dhyana brengt de geest in een toestand van
volkomen rust. Wanneer deze rust tot een gewoonte wordt, betreedt
de geest de koker van de gelukzaligheid en zinkt weg in de oceaan
van vormloze gelukzaligheid en kennis.
Volgens het systeem van koendaliui-yoga is samadhi de eenwording
van shakti, het vrouwelijke beginsel, en shiva, het mannelijke begin
sel. De zetel van shakti, die koendalini shakti wordt genoemd, is de
muladhara-chakra (de zenuwknoop in het bekken), de verblijfplaats
van shiva is de sahasrara-chakra (die zich in het cerebrum bevindt).
De koendalini sluimert in de muladhara-chakra. Wanneer in de aspi
rant het verlangen tot zelfverwezenlijking opkomt - en hij of zij het
achtvoudig pad volgt (na een passende reiniging van de zenuwen, het
reciteren van de kiemgeluiden en de beoefening van visualisatie) ontwaakt de koendalini en stijgt zij op door de tweede, derde, vierde,
vijfde en zesde chakra, om ten slotte de sahasrara-chakra te bereiken
en zich te verenigen met haar heer, Kameshvara, de 'heer van de lief
de'. Deze eenwording schenkt de aspirant een oneindige gelukzalig
heid en geeft toegang tot de goddelijke kennis.

De bandha's
B andha's zijn technieken om gebieden af te sluiten waarin tijdelijk
energie wordt vastgehouden, zodat die gestuurd kan worden op een
door de yogi gewenste manier. Er zijn drie bandha's die de sushumna
openen en de koendalini wekken.

1 . Mu/a bandha
Deze bandha wordt uitgevoerd door de linkerhiel tegen de bilnaad te
drukken en de rechtervoet op de linkerdij te leggen. De sadhaka (be
oefenaar) moet vervolgens de anus samentrekken, zodat de apana
omhooggetrokken wordt. Door de muladhara samen te trekken wordt
de apana (die een neerwaartse richting volgt) gedwongen door de
sushumna heen omhoog te gaan. Door de anus met de hiel dicht te
drukken perst de sadhaka de lucht krachtig samen. Men herhaalt dit
proces totdat de apana omhooggaat. Deze oefening leidt tot een ver
eniging van prana en apana, waarna zij samen de sushumna binnen-

50

gaan. Wanneer de apana omhoogkomt en het gebied van de navel be

reikt, versterkt het het maagvuur. De apana, die nu is gecombineerd
met het vuur van de

manipura-chakra (de derde chakra), dringt door

de anahata-chakra (de vierde chakra) heen, waar hij zich vermengt

met de prana, die zijn zetel heeft in het gebied van het hart en de lon
gen. Prana is van nature heet en die hitte neemt nog toe als gevolg
van de versmelting van de negatieve ionen van de prana en de posi
tieve ionen van de apana. Door dit proces ontwaakt de koendalini.
Volgens tantristische teksten wordt de koendalini gewekt door deze
extreme hitte, zoals een slang sist en zich strekt wanneer hij met een
stok wordt geslagen. Vervolgens gaat de koendalini de sushumna
binnen, zoals een slang zijn hol opzoekt. Daarom is de mula bandha
een techniek die door yogi's veelvuldig wordt beoefend.

2. Uddiyana bandha
De letterlijke betekenis van uddiyana is 'opvliegen'. De yogi brengt
deze afsluiting tot stand opdat de grote vogel van de prana onophou
delijk door de sushumna omhoog zal vliegen. Om deze bandha tot
stand te brengen trekt de aspirant de buikspieren boven en onder de
navel samen, zodat ze achterwaarts naar de roggegraat toe getrokken
worden en omhoog naar het hart. Men doet dit door eerst alle lucht
die zich in de buikstreek bevindt uit te drijven, waarbij men zo volle
dig mogelijk uitademt. Dit vergemakkelijkt het terugtrekken van de
buikspieren. Volgens de shastra's verjongt deze bandha het lichaam.
Men noemt hem wel 'de leeuw die de olifant van de dood ter dood
brengt'. Een oudere sadhaka kan door regelmatige beoefening van de
uddiyana bandha weer jeugdig worden. Men moet ongeveer zes
maanden lang regelmatig oefenen om de kunst van de uddiyana
bandha te leren beheersen, waarna de prana door de sushumna om
hoog gaat stromen en de sahasrara-chakra bereikt. Deze handeling
brengt de laatste versmelting tot stand in de chakra van de duizend
bladige lotus. Op dat moment bereikt de sadhaka automatisch de toe
stand van samadhi.

3. Jalandhara bandha
Deze bandha wordt tot stand gebracht door de keel samen te trekken
en vervolgens de kin stevig in de holte tussen het borstbeen en de
hals te plaatsen (ongeveer acht vingerbreedtes boven de borst). Hier
door wordt de circulatie van vloeistoffen vanuit het hoofd afgesne
den, zodat een onafhankelijke kringloop ontstaat. Op dit punt bevindt
zich een netwerk van subtiele nadi's en de neerwaartse stroom van
vloeistoffen vanuit de holte van het verhemelte wordt door deze
bandha tot stilstand gebracht.

De vloeistof die vanuit de holte van het verhemelte stroomt wordt so

ma (nectar of elixer) genoemd. Deze cerebro-spinale vloeistof be51

staat uit verschillende voedzame hormonen, die de groei en de ont

wikkeling van het organisme versterken. Normaal gesproken stroomt
deze vloeistof naar beneden en wordt door het maagvuur, dat de pra
na in beroering brengt, verbrand. Wanneer men de jalandhara bandha
volledig beheerst, stroomt de nectar niet naar beneden en worden de
ida- en pingala-nadi's, de lunaire en solaire stromingen, stilgelegd.
De lokatie van het vijfde centrum, de vishuddha-chakra, is de keel,
die zestien ondersteunende organen met elkaar verbindt: de tenen, de
enkels, de knien, de dijbenen, de bilnaad, de voortplantingsorganen,
de navel, het hart, de hals, de keel/tong, de neus, het middelpunt tus
sen de wenkbrauwen, het voorhoofd, het hoofd, het cerebrum en de
sushumna-nadi in de schedel. Door een regelmatige beoefening van
de jalandhara bandha worden alle ziekten van de keel tenietgedaan.
De zestien ondersteunende organen worden geactiveerd en het soma
wordt in het lichaam weer in circulatie gebracht. Deze cerebro-spina
le vloeistof wordt op die manier in een andere baan gebracht. Deze
levengevende chemische stoffen gaan verloren wanneer ze terecht
komen in het maagvuur, zodat de processen van veroudering en het
sterven worden bevorderd. Het opnieuw kanaliseren van deze vloei
stof door beoefening van de jalandhara bandha doet veroudering te
niet en geeft het hele organisme nieuwe vitaliteit. De vernauwing
heeft tot gevolg dat de activiteit van ida en pingala wordt opgeschort,
zodat de prana door de sushumna kan stromen. Hierdoor wordt de
ademhaling vertraagd totdat ze bewegingloos wordt. De levensduur
wordt verlengd, ziekten worden tenietgedaan en de beoefenaar wordt
verjongd.
De drie bandha's zijn uitstekende technieken om de koendalini te
wekken, de weg van de sushumna open te leggen, de activiteit van
ida en pingala stil te leggen, zodat prana en apana met elkaar samen
gaan en koendaliui-yoga wordt vervolmaakt.

De yogische mudra's
In koendaliui-yoga zijn mudra's meditatieve technieken, waarbij de
ogen omhooggedraaid worden zodat de bovenkant van de iris niet
zichtbaar is. Deze vorm van mediteren draagt sterk bij tot het wekken
van de koendalini. Wil men de uiteindelijke eenwording van shiva en
shakti bereiken, dan moet men de mudra's beoefenen, die in elke
tantristische tekst worden genoemd.

1. Sambhavi mudra
Deze mudra impliceert innerlijke meditatie over de chakra's, en
wordt daarom uitgevoerd wanneer de sadhaka zich op de chakra's
begint te concentreren. Zoals eerder is opgemerkt houdt meditatie

52

over de chakra's niet in dat men zich concentreert op fysieke organen

of gebieden, maar op de fijnstoffelijke centra. Om deze concentratie
in praktijk te brengen mediteert de sadhaka uiterlijk over de diagram
men van de chakra 's, om de uitbeelding ervan een vaste plaats te ge
ven in zijn geest. Tot deze uitbeeldingen behoren onder andere de
goddelijke energien die daar aanwezig zijn: de heersende godheid
van de chakra, de shakti, het bija-geluid (kiemgeluid), de vahana
(drager van de bija) en de yantra (het diagram) van de chakra. Door
hun innerlijk gezichtsvermogen ontdekten de tautristen (dat wil zeg
gen de tantristische meesters) de vormen waarop deze diagrammen
zijn gebaseerd.
De sadhaka die de sambhavi mudra wil uitvoeren met de bedoeling
de koendalini te wekken, zou eerst de weergaven van de chakra's
moeten inkleuren en er vervolgens over mediteren. Wanneer deze ui
terlijke handeling is voltooid, ter voorbereiding op het mediteren
over de chakra's, gaat de aspirant over tot een innerlijke meditatie
over de beelden. Dit is pas mogelijk als hij ze een vaste plaats in zijn
geest heeft gegeven. Men doet dit stapsgewijs, te beginnen met de
eerste chakra, gevolgd door de tweede, de derde enzovoort. Het mid
delpunt van zijn concentratie moet niet worden gevormd door de
grofstoffelijke organen van het lichaam of bepaalde gebieden, zoals
de hartstreek. Yoga-scholen die geen afbeeldingen van de chakra
godheden kennen kunnen alleen maar suggereren dat de sadhaka me
diteert over het hart (anahata-chakra) , d e zetel van de meditatie voor
de sambhavi mudra. Maar kennis van de tantristische visualisatie le
vert een veel doeltreffender oefening op.

2 . Khechari mudra
Deze mudra wordt uitgevoerd door innerlijk te mediteren over de zes
de chakra (ajna), die zich bevindt in de ruimte tussen ida en pingala,
midden tussen de wenkbrauwen. Wanneer de prana wordt gestuurd
zodat hij door de sushumna heen de ondersteunende ruimte tussen de
wenkbrauwen instroomt, bereikt men de khechari mudra. Deze mu
dra zorgt ervoor dat de prana stabiel in de sushumna blijft. De tong

!i

moet omhooggekruld worden, tegen de bovenzijde van het verhemel

te aan. Deze mudra wordt ook wel 'het inslikken van de tong ' ge
noemd. Men vult de mond van de sushumna aan de achterzijde (de
wortel) met de soma-nectar, die vanuit de soma-chakra stroomt. Door
de khechari mudra uit te voeren verwerft de sadhaka beheersing over
de wisselvalligheden van de geest en bereikt hij unmani avastha of
turiya, de toestand van onbewust bewustzijn. De sadhaka beoefent de
khechari mudra totdat hij de yoga nidra (yoga-slaap) ervaart.
Wanneer door de beoefening van deze mudra de uiterlijke ademha
ling tot stilstand komt - want het inslikken van de tong verhindert de
doorgang van lucht tussen de neusgaten en de longen - wordt de

53

adem in het lichaam onderbroken. De prana komt, evenals de geest,

in de brahma randhra tot stilstand. Wanneer men zich in deze toe
stand concentreert op de koendalini leidt dat tot een uiteindelijke ver
smelting van de koendalini en de prana in de brahma randhra, en
worden de geest en de koendalini n. Er vindt eenwording plaats
tussen shiva en shakti- het hoogste doel van de ware aspirant wordt
bereikt.
Door de bovengenoemde technieken regelmatig te beoefenen zal de
aspirant zich een spirituele houding eigen maken. De asana's bren
gen alle lichamelijke activiteit tot stilstand en het handelen beperkt
zich tot de prana en de zintuiglijke organen. Onder invloed van
kumbhaka wordt de beweging van de prana en de zintuiglijke orga
nen beindigd en blijft alleen nog mentale activiteit over. Pratyahara,
dharana, dhyana en samprajnata samadhi beindigen de mentale acti
viteit, zodat er alleen nog sprake is van een handelen in buddhi, de
hogere geest. Door de volledige vernietiging van de gehechtheid en
de langdurige, regelmatige beoefening van samprajnata samadhi
wordt ten slotte ook de activiteit van buddhi beindigd. De sadhaka
bereikt een natuurlijke zijnstoestand,

sahaja avastha, een onveran

derlijke toestand, het uiteindelijke doel van yoga. Daarna is de yogi

voorgoed n met het hoogste bewustzijn.

54

muladhara-chakra

bija-geluid (bloembla_dgeluid)

<i "{r"if(l

3. De voornaamste aspecten van de

chakra's

MULADHARA-CHAKRA

(eerste chakra)
Betekenis van de naam van de chakra
'Fundament'

Lokatie
Zenuwknoop in het bekken; het gebied tussen de anus en de genitalin; het
onderste deel van de ruggegraat; de eerste drie wervels

Bija-kleur (kiemkleur)
Goud

Bija-geluid (bloembladgeluid)
VANG,SHANG,KSHANG,SANG

Aspecten
Voedsel en onderdak

Tattva (element)
Aarde

Tattva-kleur
Geel

Tattva-vorm
Vierkant

Overheersend zintuig
Reuk

Zintuiglijk orgaan
Neus

Werkzaam orgaan
Anus

57

Vayu (lucht)
Apana vayu, de lucht die het zaad uit het mannelijk geslachtsorgaan uit
drijft; urine (beide geslachten); dat wat bij de geboorte het kind uit de baar
moeder naar buiten drijft

Loka (niveau)
Bhu loka (het fysieke niveau)

Heersende planeet
Mars (solair, mannelijk)

Yantra-vorm: Een diepgeel vierkant met vier vermiljoenrode

bloembladeren. Het vierkant heeft grote betekenis met betrekking tot
het aardse bewustzijn, omdat het de aarde zelf vertegenwoordigt, de
vier dimensies, de vier windstreken. De vorm van het element aarde
is lineair en de vier punten vormen de vier zuilen of hoeken van wat
de vierhoekige aarde wordt genoemd. Vier maakt voltooiing moge
lijk en de aarde belichaamt de elementen en omstandigheden voor de
menselijke voltooiing op elk niveau. Deze yantra is de zetel van het
bija-geluid en maakt daarom geluid in acht richtingen vrij . Dit wordt
weergegeven door de acht speren die eruit tevoorschijn komen. Aar
de is het dichtste van de elementen, omdat het een mengsel is van de
vier andere: water, vuur, lucht en akasha.

De cirkel met de vier bloembladeren: De vier lotusbladeren sym

boliseren de ganglin, die zich op vier belangrijke zenuwuiteinden
vormen. De kleur van de bloembladeren is vermiljoenrood, ver
mengd met een beetje karmozijn.

De driehoek: De zetel van de essentile levenskracht, koendalini

shakti, wordt soms weergegeven als een opgerolde slang, een lingam
of een driehoek. De koendalini-slang heeft zich drieneenhalf maal
om de svayambhu ('uit zichzelf geboren') lingam gewikkeld. Met
haar geopende bek en opwaarts gerichte blik is ze verbonden met het
pad v an de sushumna, het centrale zenuwkanaal dat langs de rugge
graat loopt. De niet gewekte koendalini shakti blijft opgerold liggen,
gewikkeld om de lingam en met de staart in de bek. Omdat de bek
naar beneden is gericht stroomt de energie naar beneden. Zodra men
met de eerste chakra begint te werken heft deze sluimerende energie
de kop op en stroomt ongehinderd het kanaal van de sushumna in.
De naar beneden gerichte driehoek is de yantra van de lingam en van
de koendalini. Hij duidt de neerwaartse beweging en de drie voor
naamste zenuwen aan, ida, pingala en sushumna. Deze zenuwen ko
men in de muladhara-chakra samen in de vorm van een omgekeerde
driehoek, waardoor de energie naar beneden stroomt. De kleur van
58

de lingam is rookgrijs, hoewel soms wordt gezegd dat hij de kleur

heeft van een jong blad.

Bija-geluid: LANG. Dit geluid wordt voortgebracht door met de lip

pen een vierkante opening te vormen en de tong in een vierkante
vorm tegen het verhemelte te duwen. Het bija-geluid doet het verhe
melte, de hersenen en de bovenkant van de schedel trillen.
Wanneer het bija-geluid LANG op de juiste wijze wordt voortgebracht,
stimuleert het de nadi 's in de eerste chakra en creert een afsluiting,
die het neerwaarts stromen van energie onderbreekt. Een opwaartse
stroming komt op gang wanneer het laatste gedeelte van het geluid
LANG- dat wil zeggen ANG- boven in het hoofd vibreert. Een herha
ling van het geluid neemt de met de eerste chakra verband houdende
onzekerheden weg en geeft de aspirant financile zekerheid, bewust
heid en innerlijke kracht. Men zegt dat de bija LANG vier 'armen'
heeft. De vibratie ervan zorgt er mede voor dat in de brahma-nadi een
doorgang ontstaat, zodat de energie gemakkelijker kan stromen.
Bija-voertuig: De olifant Airavata. Indra, de god van het heelal, be
rijdt de olifant Airavata. De huid van de olifant is zachtgrijs van
kleur, de kleur van de wolken. De zeven slurven van Airavata vor
men een zevenkleurige regenboog. Elk mens heeft zeven aspecten
die moeten worden herkend en in harmonie met de natuurlijke wetten
ontwikkeld. Deze zeven aspecten zijn:
geluid
tastzin
gezicht
smaak
reuk
ontlasting
seks

oren (zintuiglijk orgaan)

huid (zintuiglijk orgaan)
ogen (zintuiglijk orgaan)
tong (werkzaam orgaan)
neus (zintuiglijk orgaan)
anus (werkzaam orgaan)
genitalin (werkzaam orgaan)

Op een vergelijkbare manier bestaat het fysieke lichaam uit zeven

componenten (dhatu's):
1. raja - klei, aarde
2. rasa -vloeistoffen
3. rakta- bloed
4. mansa- vlees , zenuwvezels, weefsels
5 . medha- vet
6. asthi - bot
7. majjan -beenmerg

De zeven begeerten (naar zekerheid, voortplanting, een lange levens59

duur, deelgenootschap, kennis, zelfverwezenlijking en eenwording)

zij n te zien in de zeven kleuren van de slurven. Ze worden ook geas
socieerd met de zeven chakra's , de zeven noten van het octaaf en de
zeven grote planeten.
De olifant symboliseert het karakter van een levenslang zoeken naar
voedsel voor het lichaam, de geest en het hart. Iemand die zij n eerste
chakra heeft geactiveerd loopt met de stabiele, zekere gang van een
olifant. Hij zal ernaar streven de mate van zijn beheersing te vergro
ten door het grootste gewicht dat hij dragen kan. Hij zal zijn werk
doen in bescheidenheid, zoals de handarbeider die voortdurend op
drachten van anderen vervult. Van iemand die beheersing over zijn
indriya's heeft verkregen - de zintuiglijke en werkzame organen zegt men dat hij Indra wordt.

Godheid: Bala Brahma (het Kind Brahma). Brahma, de heer van de

schepping. Hij wordt afgebeeld als een stralend kind met vier hoof
den en vier armen. Zijn huid heeft de kleur van tarwe. Hij draagt een
gele dhoti (de traditionele Indiase doek die om het onderlichaam
wordt gewikkeld) en een groene sj aal. Met zijn vier armen en vier
hoofden kijkt Brahma in vier richtingen tegelijk. Elk hoofd vertegen
woordigt een van de vier aspecten van het menselijk bewustzij n. De
ze ZIJn:
1 . Het fysieke zelf. De lichamelijke verbondenheid met voedsel, li
chaamsbeweging, slaap en seks. Het fysieke zelf manifesteert zich in
aarde, materie en de moeder.
2. Het rationele zelf. Het intellect of de geconditioneerde logica van
de rationele processen van het individu.
3. Het emotionele zelf. De stemmingen en gevoelens die binnen het
individu voortdurend aan verandering onderhevig zijn. Loyaliteit en
romantiek worden door het emotionele zelf benvloed.
4. Het intutieve zelf. De innerlijke stem van onze bewuste geest.
In zijn vier armen houdt Brahma de volgende voorwerpen:
- In de bovenste linkerhand een lotusbloem, het symbool v an zuiver
heid.
- In zijn tweede linkerhand de heilige teksten, waarin de kennis van
de hele schepping ligt vervat. Wanneer hem dat op passende wijze
wordt gevraagd zal Brahma de heilige kennis onthullen.
-In een van zijn rechterhanden een kruik met nectar. Dit is amrita, de
kostbare vloeistof van de levenskracht.
-De vierde hand is opgeheven in de mudra die onverschrokkenheid
verleent.

60

Brahma verschijnt in de schemering v an zonsopkomst en zonsonder

gang. Door zich een innerlijke voorstelling van hem te maken roept
men de geest op tot kalm zwijgen. Alle angsten en onzekerheden ver
dwijnen onder invloed van de heer Brahma, de altijd waakzame
schepper.

Shakti: Dakini. In de energie van Dakini komen de krachten v an de

schepper, de behouder en de vernietiger samen, gesymboliseerd door

de drietand die zij in een van haar linkerhanden houdt.
In haar andere linkerhand houdt ze een schedel, die bevrijding van de
angst voor de dood aanduidt - de fundamentele psychische blokkade
van de eerste chakra.
In haar bovenste rechterhand heeft ze een zwaard, waarmee ze angst
wegneemt, onwetendheid vernietigt en de sadhaka helpt alle moei
lijkheden te overwinnen.
In haar andere rechterhand heeft ze een schild, dat haar het vermogen
verleent zich tegen problemen te beschermen.
Dakini Shakti heeft een roze huid en draagt een sari, die perzikgeel
of vermiljoenrood van kleur is. In sommige teksten wordt ze weerge
geven als een boos kijkende, angstaanjagende godin, maar wanneer
men over de goden en godinnen mediteert moet men zich hen voor
stellen in hun plezierige hoedanigheden. De ogen van Dakini Shakti
zijn helder rood van kleur.

Heerser: Ganesha. Men roept de god met het hoofd van een olifant,
Ganesha, aan om zijn bescherming voor alle ondernemingen af te
smeken.
De figuur v an Ganesha is heel aantrekkelijk, maar het is voor de ra
tionele geest niet gemakkelijk hem als een belangrijke godheid te
aanvaarden. Verering van Ganesha houdt in dat men hem aanvaardt
als wegnemer van hindernissen. Hierdoor wordt de rationele geest
onderworpen, de linker hersenhelft, die analytisch en kritisch van
aard is, en wordt de rechter hersenhelft bevrijd, die emotioneel is en
noodzakelijk voor elke spirituele onderneming. Het visualiseren van
Ganesha helpt de innerlijke dialoog tot zwijgen te brengen. Wie zich
laat afschrikken door de uiterlijke gestalte kan de innerlijke schoon
heid van Ganesha niet bewonderen, maar wie door de fysieke reali
teit heendringt kan in Ganesha de eenwording zien van liefde en
wij sheid, van Shakti en Shiva.
De huid van Ganesha heeft een koel-oranje kleur. Hij draagt een ci
troengele dhoti. Een groene zijden sjaal is om zijn schouders gedra
peerd. Hij heeft vier armen, die hem ten dienste staan in zijn rol als
vernietiger van obstakels. Ganesha is de zoon v an Shiva en Parvati.
Hij draagt de swastika (in het S anskriet swastika), het oude Indiase
symbool van de eenheid van de vier windstreken, de opwaarts ge61

richte energie van de Heer Vishnu en de straling van de zon. In zijn

vier armen heeft Ganesha de volgende voorwerpen:
- Een ladu, een geurig, zoet gerecht dat sattva symboliseert, de meest
verfij nde toestand van het zuivere bewustzijn. De ladu brengt de fa
milie bovendien gezondheid en welvarendheid.
- Een lotusbloem , die de hoedanigheden van onzelfzuchtig handelen
en een vlekkeloos karakter symboliseert.
- Een bijl, symbool van de beheersing over 'de olifant van de be
geerten' en het wegsnijden van de boeien van de begeerten. De bijl
snijdt het individu los uit zij n valse identificatie van zijn zelf met het
fysieke lichaam.
- De vierde hand van Ganesha is opgeheven in de rnudra die onver
schrokkenheid verleent.

Effect van meditatie: De rnuladhara-chakra vertegenwoordigt de

manifestatie van het individuele bewustzijn in een menselijke ge
daante, dat wil zeggen de lichamelijke geboorte. Meditatie op de
punt van de neus leidt tot een begin van bewustheid, vrijheid van
ziekte, lichtheid, inspiratie, vitaliteit, kracht, uithoudingsvermogen,
inzicht in de innerlijke zuiverheid en een zachte klank in de stern en
in de innerlijke melodie.
Kenmerkende gedragingen in de muladhara-chakra: Wanneer ie
mand met opeengeklemde kaken en gebalde vuisten weigert te leven
in overeenstemming met de natuurlijke wetten die zijn lichaam be
heersen, zal hij nieuw karma of wereldse verwikkelingen creren.
Zijn zintuiglijke en werkzame organen zullen hem alleen verwarring
en pij n opleveren, in ruil voor een tijdelijke bevrediging. Wanneer ie
mand eenmaal begint te handelen in harmonie met deze natuurlijke
wetten, zal hij niet langer energie verspillen of zijn zintuiglijk be
wustzijn vervuilen met een al te grote toegeeflijkheid. Een dergelijk
mens zal wij s en gematigd handelen en zijn lichaam en geest verken
nen als voertuigen van bevrijding uit de lagere gebieden.
Narmaal gesproken reageert een kind tussen het eerste en zevende
j aar vanuit beweegredenen die met de eerste chakra samenhangen.
Vat krijgen op de aarde is voor hem een nieuwe ervaring. Het kind
moet zich aarden en de wetten van zijn wereld ontdekken - het moet
leren zijn eet-, drink- en slaappatroon te reguleren tot het passende
gedrag dat hij nodig heeft om zich zijn wereldlijke identiteit eigen te
maken. Een j ong kind is egostisch en zeer sterk gericht op zij n eigen
fysieke overleving.
Gewelddadig gedrag dat wortelt in onzekerheid is het voornaamste
probleem van het kind, of de volwassene, die handelt vanuit zijn eer
ste chakra. Iemand die bang is zal blindelings en zonder enig doel om
62

zich heen slaan, als een in het nauw gedreven dier, als gevolg van een
door hem gevoeld gebrek aan elementaire zekerheid.
Iemand die door zijn muladhara-chakra wordt gedomineerd slaapt
meestal tien twaalf uur per nacht, liggend op zijn buik. Deze chakra
omvat de niveaus van wording, illusie, woede, hebzucht, misleiding,
gierigheid en zinnelijkheid. Deze aspecten van de eerste chakra zijn
voor het menselijk bestaan van fundamenteel belang. Het verlangen
naar meer ervaring en informatie fungeert als drijvende kracht, een
elementaire impuls tot individuele ontwikkeling.
De muladhara-chakra is de zetel van de opgerolde koendalini, de es
sentile shakti of vitale kracht. Deze fundamentele chakra is de wor
tel van alle groei en bewustheid van de goddelijkheid van de mens.

63

II
I

svadhishthana-chakra

bija-geluid (bloembladgeluid)

SVADHISHTHANA-CHAKRA

(tweede chakra)
Betekenis van de naam van de chakra
'Verblijfplaats van het zelf'

Lokatie
Plexus hypogastricus; genitalin

Bija-kleur (kiemkleur)
Goud

Bija-geluid (bloembladgeluid)

BANG,BHANG,MANG,YANG,RANG,LANG

Aspecten
Voortplanting, familie, fantasie. Het element aarde van de muladhara-chakra
gaat op in het element water van de svadhishthana-chakra. De fantasie doet
haar intrede wanneer iemand contact legt met zijn familieleden en vrienden.
De inspiratie tot scheppend werk begint in de tweede chakra

Tattva (element)
Water

Tattva-kleur
Lichtblauw

Tattva-vorm
Cirkel

Overheersend zintuig
Smaak

Zintuiglijk orgaan
Tong

Werkzaam orgaan
Genitalin

Vayu (lucht)
Apana vayu (beschreven bij de eerste chakra)

Loka (niveau)
Bhuvar loka, naga loka, het astrale niveau

Heersende planeet
Mercurius (lunair, vrouwelijk)

65

Yantra-vorm:

De cirkel met de maansikkel. De maanvormige sikkel

is de yantra van deze chakra. Ze is lichtblauw van kleur. De vorm van
het element water is rond. De tweede chakra wordt beheerst door het
element water - de essentie van het leven.
Driekwart van de aarde is bedekt met water. De getijden van de zee
worden beheerst door de maan. Driekwart van het lichaamsgewicht
van een mens bestaat uit water. De maan benvloedt mensen door
'emotionele getijden ' . Vrouwen hebben een maandelijkse cyclus, die
synchroon loopt met de cyclus van de maan. De svadhishthana-cha
kra is het middelpunt van de voortplanting, die rechtstreeks verband
houdt met de maan.
De wezenlijke samenhang tussen water en de maan wordt weergege
ven door de sikkelvormige yantra binnen de witte cirkel van de wa
terchakra. De maan speelt een grote rol in het leven van een 'tweede
chakra-mens ', die veel emotionele schommelingen doormaakt tij
dens de veranderende schijngestalten van de maan.
De cirkel met de zes bloembladeren:

Aan de buitenzijde van een

witte cirkel liggen zes lotusbladeren met een rode kleur (een mengsel
van vermiljoen en karmijn), de kleur van kwikoxyde. De zes bloem
bladeren symboliseren zes belangrijke zenuwuiteinden in de tweede
chakra. Zoals de vier bloembladeren van de eerste chakra de energie
stroom door alle vier de dimensies symboliseren, laten de zes bloem
bladeren van de tweede chakra de energie zien die uit de zes dimen
sies stroomt. In de tweede chakra wordt het lineaire bewustzijn van
de eerste chakra cirkelvormig en krijgt meer beweging en stroming.
De witte cirkel is een symbool van water, het element van de sva
dhishthana-chakra.
Bija-geluid:

Wanneer het bija-geluid VANG wordt herhaald

moet men zijn concentratie richten op de tweede chakra. Watergelui
den versterken de kracht van deze bija. Wanneer dit geluid op de juis
te manier wordt geproduceerd opent het alle blokkades in het onder
lichaam, zodat de energie daar onbelemmerd kan stromen.
VANG.

Bija-voertuig: Krokodil (in het Sanskriet makara). De krokodil, die

zich kronkelend voortbeweegt, schetst de zinnelijke aard van iemand
die vanuit zijn tweede chakra leeft. De krokodil gebruikt een groot
aantal trucs om zijn prooi te vangen. Hij drijft graag rond, duikt diep
onder het wateroppervlak en heeft grote seksuele vermogens . Kroko
dillevet werd ooit gebruikt om de mannelijke potentie te vergroten.
De gewoonten van de krokodil - j agen, misleiden, drijven en fanta
seren - zijn de eigenschappen van iemand die vanuit zijn tweede
chakra leeft. De uitdrukking 'krokodilletranen vergieten ' wordt ook
in Indiase talen gebruikt en duidt op een vals vertoon van emoties.

66

Godheid: Vishnu, de heer van het behoud. Vishnu vertegenwoordigt

de behoudende macht van het menselijk ras. Daarom zit hij in de
tweede chakra, de zetel van het behoud. Hij zit op een roze lotus.
Zijn huid is lavendelblauw en hij draagt een goudgele dhoti. Zijn vier
armen zijn bedekt met een groene zijden sjaal. Vishnu belichaamt de
principes van de juiste wij ze van leven. Hij kan al naar hij wil ver
schillende gedaanten aannemen en speelt verschillende rollen. Hij is
de heer van het kosmische drama.
De vier armen van Vishnu houden vier instrumenten vast, die essen
tieel zijn voor de juiste levensvreugde:
1 . De tritonshoorn, die het geluid van de golven van de zee bevat. De
tritonshoorn van Vishnu symboliseert het zuivere geluid dat de men
sen bevrijding brengt.
2. De chakra is de ring van licht, die ronddraait om de wij svinger van
Vishnu. Deze chakra is het symbool van de dharma. De dharma
chakra draait om zij n eigen as. Hij snijdt zich door obstakels heen en
vernietigt disharmonie en onbalans. Het wiel, de vorm van deze
chakra, symboliseert de tijd. Trouw aan zijn omwenteling creert het
chakra-wiel de cyclus van de tijd. Wat niet in overeenstemming is
met het kosmische ritme moet beindigd worden.
3. De knots is gemaakt van metaal, een aarde-element. Hij is een
werktuig waarmee de aarde onder controle gehouden wordt. Het
handvat zorgt ervoor dat de handen van Vishnu de aarde onder con
trole kunnen houden. Aardse zekerheid in de vorm van geldelijke
rijkdom is een eerste vereiste, voordat zinnelijke verlangens en het
seksuele leven vervuld kunnen worden.
4. In zijn vierde hand houdt Vishnu een bleekroze lotus. De lotus
groeit in modder, maar behoudt zijn helderheid, schoonheid en sier
lijkheid. De lotus is zuiver - hij wordt op geen enkele manier door
zijn omgeving benvloed. De bloem opent zich in de eerste stralen
van de zon en krult bij de laatste zonnestralen zijn bloembladeren
weer dicht. De lotus is teer en heeft een zoete geur, en heeft daarom
een kalmerende uitwerking op de zintuigen.

Shakti: Rakini. Rakini Shakti is tweehoofdig. Haar huid is zachtroze

(al zegt de Shat-chakra-nirupan dat haar huid de kleur heeft van een
blauwe lotus). Ze draagt een rode sari en aan haar hals en vier armen
pronken juwelen. De eerste inspiratie voor beeldende kunst en mu
ziek is van Rakini Shakti afkomstig. In haar vier armen houdt ze de
volgende voorwerpen:
1 . Een pijl, afgeschoten door de boog van Kama (de heer van de ero
tische liefde). Deze pijl schetst de aard van iemand die vanuit zijn
tweede chakra leeft, wanneer hij zijn pijl naar de gewenste plek
67

schiet. Hij duidt de aansporing tot een opwaartse beweging in deze

chakra aan. De pijl van Rakini Shakti is de pijl van gevoelens en
emoties, die zowel genoegen als pijn opleveren in deze wereld van
dualiteit.
2. Een schedel. De schedel symboliseert de aard van de romanticus,
die zijn hoofd op de hand draagt en zijn gedrag laat bepalen door zijn
emoties.
3. Een damaru (trom). De trom schetst de ritmische, kloppende
kracht in de tweede chakra.
4. Een purusha (bijl). De bijl was het eerste wapen dat door de mens
werd uitgevonden. Met dit wapen hakt Rakini Shakti zich een weg
door alle obstakels in de tweede chakra heen.
De twee hoofden van Rakini Shakti symboliseren de gespleten ener
gie in de tweede chakra. De inspanningen van iemand die vanuit zijn
tweede chakra leeft worden besteed aan het tot stand brengen van een
evenwicht tussen de buitenwereld en de innerlijke wereld. In deze
chakra begint de expansie van de persoonlijkheid.
De elementaire beweegreden in de eerste chakra was het streven naar
financile zekerheid. De aandacht was lineair en ging in n enkele
richting. In de tweede chakra is de aandacht verlegd naar verlangens
en fantasien van zinnelijke aard.
Effect van meditatie:

Concentratie op deze chakra stelt de geest in

staat de wereld te weerspiegelen, zoals de maan de zon weerspiegelt.
Men krijgt het vermogen creatieve en voedende energie te gebruiken,
om zich te verheffen tot de schone kunsten en zuivere relaties met
anderen, nadat men bevrijd is van wellust, woede, hebzucht, ongedu
righeid en jaloezie.
Wanneer de Heer Vishnu wordt gevisualiseerd daalt een gevoel van
kalmte neer, zo rustig als een meer. Verheffing van de eerste naar de
tweede chakra leidt tot een lunair bewustzijn, waarin de goddelijke
genade van de schepping en het behoud worden weerspiegeld. Vish
nu ziet alle werelden en houdt de schepping van de heer Brahma in
stand. Hij is de weldoener met een zeer zuivere gelaatsuitdrukking.

Kenmerkende gedragingen in de svadhishthana-chakra: Nor

maal gesproken handelt iemand tussen de leeftijd van acht en veer
tien jaar vanuit zijn beweegredenen van de tweede chakra. Hij slaapt
acht tien uur per nacht, in de houding van een foetus. Op het niveau
van de elementen gaat aarde op in water. Het kind staat niet langer al
leen en neemt niet meer een defensieve houding aan, zoals in de eer
ste chakra, maar begint fysiek contact te zoeken met zijn familie en
vriendjes. Zijn verbeelding wordt sterker. Wanneer eenmaal aan de
behoefte aan voedsel en beschutting is voldaan, is de mens vrij zich
68

elke gewenste omgeving of omstandigheid voor te stellen. Zinnelijk

heid gaat in zijn relaties een rol spelen naarmate zich een nieuwe be
wustheid van het fysieke lichaam ontwikkelt.
Het verlangen naar lichamelijke sensaties en geestelijke fantasien
kan op dit niveau als een probleem worden ervaren. De zwaarte
kracht zorgt ervoor dat het water naar beneden stroomt. Daardoor
kan de tweede chakra een neerwaartse en wervelende uitwerking
hebben op de psyche, zodat de betrokkene rusteloos wordt en ver
ward raakt. Het lichaam en de geest hebben hun natuurlijke beper
kingen, die moeten worden gerespecteerd en begrepen wil iemand
gezond en evenwichtig blijven. Om in lichaam en geest een toestand
van kalmte en harmonie te bereiken moeten eten, slapen en seks wor
den gereguleerd.
Iemand die leeft vanuit de tweede chakra doet zich vaak voor als een
vorst, een heer of een held. Hij verandert van rol, heeft een sterk ge
voel van eigenwaarde en is ridderlijk. Elke cultuur kent een over
vloed aan verhalen en gedichten waarin deze koninklijke helden, de
ze vernietigers van het kwaad worden bezongen.
De svadhishthana-chakra omvat zowel het astrale niveau als de ni
veaus van vermaak, fantasie, onbeduidendheid, jaloezie, clementie,
afgunst en vreugde. Het astrale niveau is de ruimte tussen hemel en
aarde. Hier wordt de aarde een juweel en is de hemel binnen handbe
reik. Het gebruik van de fantasie in ambachten en de beeldende kunst
kan grote voordelen opleveren. Onbeduidendheid is een toestand van
leegte en doelloosheid. Wanneer de wereld wordt bezien met een ne
gatieve instelling is er geen enkele stimulans, is er niets dat behaagt
en gaat alles verloren. Afgunst en jaloezie komen voort uit een ver
langen de tijd of de eigenschappen van een ander te bezitten. Dit re
sulteert in een destructieve toestand van rusteloze nervositeit. Het ni
veau van de vreugde brengt een gevoel van diepe voldoening. Deze
vreugde doordringt het hele bewustzijn van degene die boven de as
pecten van de tweede chakra is uitgestegen.

69

manipura-chakra

q)q\ -qm
"\.

bija-geluid (bloembladgeluid)

wtt .:tif'tf,

MANIPURA-CHAKRA

(derde chakra)
Betekenis van de naam van de chakra
'De stad der juwelen'

Lokatie
Plexus salaris (zonnevlecht), epigastrische zenuwknoop, navel

Bija-kleur (kiemkleur)
Goud

Bija-geluid (bloembladgeluid)
GANG, GHANG, RLANG (palatale klanken); TANG, THANG, DANG, DHANG (den
tale klanken); NANG, PANG, PHANG (labiale klanken)

Aspecten
Gezichtsvermogen, vorm, ego, kleur

Tattva (element)

I
I
!

Vuur

Tattva-vorm
Driehoek

Overheersend zintuig
Gezichtsvermogen

Zintuiglijk orgaan
Ogen

Werkzaam orgaan
Voeten en benen

Vayu (lucht)
Saman vayu, de vayu die verblijft in het bovenste deel van de buik, in het
gebied rondom de navel, en de spijsvertering bevordert. Hij vervoert het
bloed en de chemische stoffen die door assimilatie in de zonnevlecht wor
den geproduceerd. Met behulp van saman vayu wordt de rasa, het wezen
van het voedsel geproduceerd, geassimileerd en door het hele lichaam ver
spreid

Loka (niveau)
Sva loka (het hemelse niveau)

Heersende planeet
De zon (solair, mannelijk)

71

Yantra-vorm:

Omgekeerde driehoek. De naar beneden gerichte, ro

de driehoek bevindt zich in een door tien bloembladeren omgeven
cirkel. De driehoek is de vorm van het element vuur. Deze chakra
wordt ook wel de zonnevlecht genoemd en wordt beheerst door het
element vuur, dat de spij svertering en de opname van voedsel bevor
dert, zodat het hele lichaam de voor overleving noodzakelijke ener
gie krijgt. De driehoek is de eenvoudigste vaste geometrische vorm
hij heeft maar drie zijden nodig en is toch een zelfstandige eenheid.
Visualisatie speelt een belangrijke rol voor iemand die vanuit zijn
derde chakra leeft. Zijn bewustzijn wordt beheerst door vuur en zijn
hitte is al op afstand voelbaar. De omgekeerde driehoek wij st op een
neerwaartse beweging van energie.
De cirkel met de tien bloembladeren:

De bloembladeren beelden
de tien belangrijke zenuwuiteinden uit, tien bronnen waaraan men
energie kan ontlenen. De energie stroomt in tien dimensies - het pa
troon is noch rond noch vierkant. De beweging beschrijft niet langer
een cirkel, zoals in de tweede chakra. De kleur van de bloembladeren
is blauw, zoals de blauwe vlam van het helderste gedeelte van het
vuur. De tien bloembladeren beelden ook de tien prana 's of wezenlij
ke ademhalingen als rudra's (oervormen van Shiva) uit. Elk bloem
blad laat een aspect van Braddha Rudra (de oude Shiva) zien.
Bija-geluid: RANG. Dit geluid wordt voortgebracht door met de lip
pen een driehoek te vormen en de tong tegen het verhemelte te du
wen. Wanneer men dit geluid produceert moet de navel het voor
naamste concentratiepunt zijn. Als het op de juiste wijze wordt her
haald, bevordert het geluid RANG de spij svertering en het vermogen
tot assimilatie en absorptie. Het geluid verleent bovendien een lange
levensduur, het voornaamste doel voor mensen die door de derde
chakra worden gestimuleerd.
Het bija-geluid RANG zetelt altijd in een driehoek. De neerwaarts ge
richte driehoek van de rnanipma-chakra heeft drie poorten en is kar
mozijnrood. Vuur beweegt zich van nature in opwaartse richting en
het vuur van de rnanipma-chakra zal, als het op de juiste wijze is af
gestemd, datzelfde doen.
Bija-voertuig: De ram. De drager van het bija-geluid RANG, met vier
stralende armen, is de ram, voertuig van Agni, de vuurgod. De ram
schetst de aard van iemand die leeft vanuit zijn derde chakra- de ram
is sterk en valt aan met zijn kop.
De zonnevlecht is de derde chakra, de zetel van het vuur in het li
chaam. Iemand die leeft vanuit zijn derde chakra wordt beheerst door
het intellect en het vuur, dat solair van aard is. Hij leeft in groepsver
band en gaat op het verlangde doel af zonder over de consequenties

72

VlDIVl-D VliVH OYif1 "\!

VIDIVJD VllildiNVW

na te denken - net als een ram. Een dergelijk mens loopt rond met
een air van trots, alsof hij dronken is van ijdelheid. Hij vindt het bij
zonder belangrijk modieus te zijn en met zijn tijd mee te gaan.

Godheid: Braddha Rudra (de oude Shiva). Braddha Rudra, de heer

van het zuiden, symboliseert de destructieve macht. Al het bestaande
keert tot hem terug. Hij heeft een kamferblauwe huid en een zilveren
baard, en hij zit, in zijn vertoomde gedaante en besmeurd met as, op
een gouden tijgervel. De tijger symboliseert manas, de geest.
Mensen die leven vanuit hun derde chakra houden anderen onder
controle door middel van hun woede. De gelaatsuitdrukking van de
ze chakra is die van een oud, afstandelijk mens. Vereenzelviging, er
kenning, onsterfelijkheid, een lange levensduur en macht zij n de be
weegredenen v an iemand die leeft vanuit zijn derde chakra. Onzelf
zuchtige loyaliteit jegens vrienden en familieleden valt weg, daar
zijn handelingen alleen op hemzelf zijn gericht.

!r

'

Shakti: Lakini. In de derde chakra heeft Lakini Shakti drie hoofden.

Haar gezichtsvermogen bestrijkt drie niveaus: het fysieke, het astrale
en het hemelse. Lakini Shakti is gewapend met zowel onafhankelijk
heid als vuur. Volgens de Shat-chakra-nirupan heeft zij een donkere
huidskleur en is de kleur van haar sari geel.
In een van haar vier handen heeft Lakini Shakti de bliksemschicht of
vajra (scepter), die zowel duidt op elektrische energie als op de fy
sieke hitte die van haar lichaam uitstraalt. In haar tweede hand heeft
ze de pijl die in de tweede chakra wordt afgeschoten door de boog
van Kama, de heer van de seksualiteit. Deze pijl gaat op het doel af
en geeft de aanzet tot de opwaartse beweging van energie. In haar
derde hand houdt ze het vuur. Met haar vierde hand vormt Lakini
Shakti de mudra (het handgebaar) die onverschrokkenheid verleent.

Effect van meditatie: Meditatie op deze chakra geeft inzicht in de

fysiologie, het inwendig functioneren van het lichaam, en in de in
vloed van de endocriene klieren op de emoties van de mens. Concen
tratie op de navel, het zwaartepunt in het lichaam, maakt een eind aan
spijsverteringsklachten, verstopping en problemen van de darmen.
Men bereikt een lang en gezond leven. Men raakt zijn egosme kwijt
en krijgt het vermogen de wereld te scheppen en te vernietigen. De
soepelheid die in de tweede chakra ontstaat neemt hier een praktische
vorm aan. Fantasien worden uitvoerbaar en men ontwikkelt het ver
mogen bevelen te geven en te organiseren. Men krijgt beheersing
over de taal en kan ideen zeer doeltreffend onder woorden brengen.

Kenmerkende gedragingen in de manipura-chakra: Tussen de

leeftijd van veertien en eenentwintig j aar wordt de mens beheerst
73

door de manipura-chakra. De motiverende energie van deze chakra

zet hem ertoe aan zijn ego, zijn identiteit in de wereld te ontwikkelen.
Iemand die door zijn derde chakra wordt beheerst streeft naar per
soonlijke macht en erkenning, zelfs ten koste van familie en vrien
den. Een dergelijk iemand slaapt op zijn rug, zes acht uur per nacht.
Het niveau van de rnanipma-chakra omvat karma, liefdadigheid, be
rouw over gemaakte fouten, goed gezelschap, slecht gezelschap, on
zelfzuchtige dienstbaarheid, verdriet, het niveau van de dharma en
het hemelse niveau.
Dharma is de tijdloze wet van de natuur die al het bestaande ver
bindt. Door trouw te blijven aan de eigen aard zal hij ervoor zorgen
dat zijn relaties met anderen stabiel en duidelijk blijven. De even
wiehtstoestand voor de rnanipma-chakra is onzelfzuchtige dienst
baarheid, dat wil zeggen dienen zonder verlangen naar een beloning.
De beoefening van liefdadigheid zal de weg van het handelen, het
karma, verhelderen. Iedereen moet zich bewust zijn van zijn daden
om in zijn leven een toestand van evenwicht te bereiken. Wanneer hij
dit evenwicht eenmaal heeft gevonden kan hij het hemelse niveau
van de verlichting betreden.

74

anahata-chakra

bija-geluid (bloembladgeluid)

<f,"ijif-qifiJlf;;f 3

ANAHATA-CHAKRA

(vierde chakra)
Betekenis van de naam van de chakra
'Ongeslagen'

Lokatie
Plexus cardiacus, het hart

Bija-kleur (kiemkleur)
Goud

Bija-geluid (bloembladgeluid)

KANG,KHANG,GANG,GHANG,YONG,CANG,CHANG,JANG,JHANG,UANG,
TANG,THANG

'

I
j

Aspecten
Het vinden van het evenwicht tussen de drie chakra's boven het hart en de
drie chakra's eronder

Tattva (element)
Lucht (vormloos, zonder geur of smaak)

Tattva-kleur
Kleurloos; sommige teksten spreken over rookgrijs, andere over rookgroen

Tattva-vorm
Hexagram

Overheersend zintuig
Tastzin

Zintuiglijk orgaan
Huid

Werkzaam orgaan
Handen

Vayu (lucht)
Prana vayu. Bevindt zich in de borststreek. Het is de lucht die we inademen,
rijk aan levengevende ionen

Loka (niveau)
Maha loka, het niveau van het evenwicht

Heersende planeet
Venus (lunair, vrouwelijk)

77

Yantra-vorm: Het hexagram. Het grijsgroene hexagram van de ana

hata-chakra wordt omringd door twaalf vermiljoenrode bloemblade
ren. De zespuntige ster symboliseert het element lucht. Lucht is pra
na, de essentile levensadem. Hij bevordert het functioneren van de
longen en het hart door verse zuurstof en levenskracht te verschaffen
- dat wil zeggen pranische energie. Lucht is verantwoordelijk voor
beweging en de vierde chakra beweegt zich dan ook in alle richtin
gen.
Deze yantra is samengesteld uit twee driehoeken, die elkaar overlap
pen en doorsnijden. De naar boven wijzende driehoek symboliseert
shiva, het mannelijke beginsel. De andere driehoek, die naar beneden
wijst, symboliseert shakti, het vrouwelijke beginsel. Wanneer deze
twee krachten in harmonie worden samengevoegd wordt een even
wicht bereikt.
De cirkel met de twaalf bloembladeren:

De twaalf lotusbladeren
ontvouwen zich vanuit de cirkel en zijn dieprood van kleur. Ze verte
genwoordigen de expansie van energie in twaalf richtingen en het
stromen van energie door twaalf bronnen. Het inzicht van iemand die
vanuit de vierde chakra leeft is niet lineair (zoals in de eerste chakra) ,
niet cirkelvormig (zoals in de tweede) en evenmin driehoekig (zoals
in de derde). De vierde chakra breidt zich uit in alle richtingen, zoals
een zespuntige ster. De hartchakra is de zetel van het evenwicht in
het lichaam en beweegt zich naar een uniforme energiestroom in zo
wel opwaartse als neerwaartse richting.
De cirkel met de acht bloembladeren: Binnen de anahata-chakra
bevindt zich een achtbladige lotus, en in het midden daarvan het spi
rituele of etherische hart. Dit hart, dat ananda kanda wordt genoemd,
ligt aan de rechterkant, hoewel het fysieke hart aan de linkerkant ligt.
In dit spirituele hart mediteert men over zijn geliefde godheid of over
het licht. De acht bloembladeren zijn verbonden met acht verschil
lende emoties, en wanneer de energie door hen heen stroomt ervaart
men het verlangen dat met elk bloemblad verband houdt (zie het dia
gram).
Bija-geluid: YANG. Wanneer het YANG-geluid wordt gevormd, zweeft
de tong binnen in de mond in de lucht. Op dat moment moet de con
centratie zich richten op het hart. Wanneer de bija YANG op de juiste
wijze wordt voortgebracht, zal het hart gaan vibreren en zullen alle
blokkades in de hartstreek opengaan. Wanneer het hart zich heeft ge
opend, komt een onbelemmerde energiestroom vrij , die zich in op
waartse richting beweegt. Deze bija verleent beheersing over de pra
na en de ademhaling. Men zegt dat hij vier armen heeft en een stra
lend gouden kleur.

78

Oost (purva)
het verlangen heilige daden te verrichten
Zuidoost (agneye)
Noordoost (ishana)

slaap

liefdadigheid

matheid

Noord (uttara)

Zuid (dakshina)

verlangen naar

woede

seksuele

wreedheid

gemeenschap

Zuidwest (nairaktra)

Noordwest (vayav)
bewegingen

het verlangen slechte

".$'

daden te verrichten

($

West (paschim)
-Q.S
wakende toestand

geluk, vreugde
speelsheid
lila

De lotus van het hart

Bija-voertuig: Hert (antilope). Het hert of de zwarte antilope is het

symbool van het hart zelf. De antilope springt van vreugde en raakt
altij d gevangen in de begoocheling van weerspiegelingen.
Het hert, dat heel bewust, heel gevoelig en altij d v o l inspiratie is ,
schetst de aard van iemand die leeft vanuit de vierde chakra. De ogen
van het hert symboliseren zuiverheid en onschuld. De ogen van ie
mand die in de vierde chakra leeft zijn even zuiver en onschuldig, en
hebben bovendien een magnetische aantrekkingskracht.
Van het hert wordt gezegd dat het hunkert naar een zuiver geluid. De
liefde van iemand die leeft vanuit de vierde chakra is de liefde voor
innerlijke geluiden, anahata nada.
Godheid: Ishana Rudra Shiva. Ishana Shiva, de heer van het noord
oosten, is volledig van de wereld onthecht. Met zijn kamferblauwe
huid symboliseert hij de aard van iemand die leeft vanuit de vierde
chakra, de aard van het aanhoudend geluk. Hij draagt een tijgervel,
het symbool van de tijger van de geest die vertoeft in het woud van
de begeerten.
Het karakter van Ishana is vredig en weldadig. Hij houdt de drietand
in zij n rechterhand en een damaru-trom in zijn linkerhand. De heilige
Ganga (Ganges) die uit zijn haarlokken stroomt is de verkoelende en
t
0

79
i

- :.:-

..

zuiverende stroom van zelfkennis - de wetenschap 'ik ben dat '

(aham brahmasmi, 'ik ben brahman'). De slangen die zich om zijn li
chaam hebben gewikkeld zijn de hartstochten, die hij heeft getemd.
Hij is eeuwig jeugdig, daar het oude, vertoomde aspect van de derde
chakra verdwenen is.
Hij bekommert zich niet langer om de gehechtheid aan wereldse ge
noegens, eerbewijzen of vernederingen. Zijn verlangens zijn niet lan
ger een probleem, want de energie van de vierde chakra is in alle zes
de richtingen in evenwicht. Iemand die zich van de vierde chakra be
wust geworden is leeft in harmonie met de innerlijke wereld en de
buitenwereld.
Shiva in Lingam: De vierde chakra bevat een lingam, waarin Rudra
Shiva verschijnt als Sadashiva (sada is 'eeuwig ' , shiva is 'weldoe
ner '). Hij is Shabda Brahma, de eeuwige Logos. Als zodanig is hij
Omkara, de combinatie van de drie guna's, sattva, rajas en tamas, die
worden vertegenwoordigd door de respectieve geluiden A, u en M,
die samen de heilige syllabe AUM of OM vormen. Hij staat overeind
en houdt een drietand vast, die de drie guna's symboliseert. Zijn huid
is kamferblauw en hij draagt een gouden tijgervel. De damaru-trom
die hij in zijn andere hand heeft houdt het ritme van de hartslag in
stand.
Deze shivalingam is de tweede lingam in het lichaam en wordt de
bana ('pijl') lingam genoemd. De eerste is de svayambhu lingam van
de eerste chakra, waaromheen de koendalini-slang zich heeft gewik
keld. De lingam van de vierde chakra is synoniem met het geweten.
De kracht van de lingam treedt op als onze eigen goeroe. De hartlin
gam kan een gids zijn, die de aspirant waarschuwt of inspireert bij el
ke stap langs de weg van de opwaartse beweging van energie - zo
lang men de hartslag in de gaten houdt. Een versnelling of vertraging
van de hartslag dient als waarschuwing dat er in de beoefening een
fout is geslopen. Deze lingam straalt met een gouden licht en is ge
vormd uit een weefselmassa in het zenuwcentrum bij de anahata
chakra. Hij straalt als een juweel in het midden van de chakramala
('guirlande van chakra's ' , dat wil zeggen de ruggegraat) , met drie
chakra's boven zich en drie chakra's onder zich. Soefi 's en mystici
uit andere tradities instrueren hun leerlingen een helder licht in het
hart te visualiseren wanneer ze beginnen met de beoefening van op
wekken van de koendalini en het betreden van hogere bewustzijns
toestanden. Daar wordt de anahata nada of shabda brahma - het on
geslagen kosmische geluid - voortgebracht.
Shakti:

Kakini. De vier hoofden van Kakini Shakti symboliseren de

toename van energie op het niveau van de vierde chakra. Haar huid is
roze van kleur (volgens de Mahanirvana Tantra goudgeel) . Haar sari
80

I'

is hemelsblauw en ze zit op een roze lotus. Kakini Shakti inspireert

de muziek, de dichtkunst en de beeldende kunsten. De energie in de
vierde chakra brengt zichzelf voort en is uit zichzelf afkomstig.
In haar vier handen houdt Kakini Shakti de instrumenten die nodig
zijn om het evenwicht te vinden:
- Het zwaard maakt het mogelijk door obstakels die de opwaartse
stroom van energie belemmeren heen te snijden.
- Het schild beschermt de aspirant tegen uitwendige, wereldse om
standigheden.
- De schedel duidt op de bevrijding uit de onjuiste vereenzelviging
met het lichaam.
- De drietand symboliseert het evenwicht van de drie krachten van
behoud, schepping en vernietiging.
Kakini Shakti doordringt de hele vierde chakra. Net als de lucht
dringt ze door in alle plaatsen en geeft ze het hele lichaam energie,
door de emotionele frequenties van bhakti (toewij ding). In de vierde
chakra wordt bhakti gepersonifieerd als Koendalini Shakti, die Kaki
ni Shakti aanvult en helpt bij het sturen van de opwaartse beweging
van de energie.
Kakini Shakti verkeert in een gelukkige, verheven stemming. Wan
neer men over haar mediteert heeft zij het 'maangelaat' (chandra
mukhi) - de vierhoofdige, met sieraden getooide Shakti. Haar vier
hoofden zijn allemaal in evenwicht en energie stroomt naar de vier
aspecten van het zelf, dat wil zeggen het fysieke zelf, het rationele
zelf, het zinnelijke zelf en het emotionele zelf.
Kakini Shakti is verantwoordelijk voor de schepping van pozie en
de schone kunsten, die voortkomen uit een fijnstoffelijk, visionair ni
veau. De wereldse kunsten en muziek, die door de tweede chakra
worden genspireerd, zijn niet in staat de menselijke geest te verhef
fen naar de hogere gebieden van het bewustzijn, maar dienen alleen
ter afleiding. De door Kakini Shakti genspireerde kunst van de vier
de chakra daarentegen loopt synchroon met het ritme van het hart en
daarom met het ritme van de kosmos. De kunst die zich hier concen
treert heeft een bestaan dat niet gebonden is aan verleden, heden en
toekomst. Het bewustzijn van de vierde chakra stelt de aspirant in
staat uit te stijgen boven het onjuiste tijdsbewustzijn van mensen die
leven vanuit lagere chakra's.

Koendalini Shakti: In de hartchakra verschijnt Koendalini Shakti

voor het eerst als een prachtige godin. Ze zit binnen in de driehoek in
de lotushouding. De driehoek wijst naar boven, en geeft daarmee aan
dat Shakti geneigd is zich in opwaartse richting te bewegen en de as
pirant mee te voeren naar de hogere niveaus van het bestaan.
81

Koendalini Shakti, die gekleed is in een witte sari, is sereen en inge

keerd. Ze is de maagdelijke moeder en synoniem met bhakti, dat wil
zeggen onzelfzuchtige, spirituele toewijding. Ze wordt niet langer
gepersonifieerd als de destructieve, slangachtige kracht, die kenmer
kend is voor de eerste chakra. Koendalini Shakti wordt nu een godin
en het is mogelijk met haar, de opwaarts bewegende energie, in con
tact te treden. Ze wikkelt zich niet langer rond de lingam, maar zit
onafhankelijk in een yoga-houding.
Zittend in de lotushouding belichaamt Koendalini Shakti anahata na
da, het kosmische geluid, dat overal aanwezig is en het 'witte geluid'
wordt genoemd. Dit geluid begint in het hart als AUM, de kiem van al
le geluiden. Het hart en de ademhaling spelen een essentile rol in de
anahata-chakra, want het hart is de voornaamste zetel van het gevoel
in het lichaam en wanneer men het patroon van de eigen ademhaling
onder controle krijgt wordt tegelijkertijd het hartritme gereguleerd.
Iemand die het bewustzijn van de vierde chakra heeft verwezenlijkt
vindt een subtiele balans in lichaam en psyche. Het niveau van hei
ligheid binnen deze chakra geeft de gewaarwording van de goddelij
ke genade in het hele bestaan.
Effect van meditatie: Wanneer men zich door de vierde chakra heen
ontwikkelt leert men de taal, de pozie en alle verbale uitingen te be
heersen, evenals de indriya's, de begeerten en fysieke functies. Men
wordt meester over zichzelf en verkrijgt wijsheid en innerlijke
kracht. Mannelijke en vrouwelijke energie komen in evenwicht en de
oplossing van de twee energien die buiten het lichaam elkaar ben
vloeden is niet langer een probleem, daar alle relaties zuiver worden.
Men beheerst de zintuigen en stroomt vrijelijk, zonder te worden be
lemmerd door welke hindernis dan ook. Iemand die zijn concentratie
richt op de vierde chakra is in zijn ontwikkeling boven de beperkin
gen van de omstandigheden en de omgeving uitgestegen. Hij is onaf
hankelijk en straalt zelf energie uit. Zijn leven wordt een bron van in
spiratie voor anderen, naarmate ze in zijn aanwezigheid kalmte en
rust gaan ervaren. In de anahata-chakra ontwikkelt het goddelijke
zien zich tegelijk met het zuivere geluid, zodat handelen en vreugde
met elkaar in evenwicht komen. Men krijgt macht over vayu, het ele
ment lucht. En omdat lucht vormloos is, kan iemand die leeft vanuit
zijn vierde chakra onzichtbaar worden, door de ruimte reizen en de
lichamen van anderen binnengaan.
Kenmerkende gedragingen in de anahata-chakra: Tussen de leeftijd van eenentwintig en achtentwintig jaar vibreert men in de anahata-chakra. Men wordt zich bewust van zijn karma, de handelingen
van zijn leven. Men probeert op alle niveaus het evenwicht te vinden,
waarbij bhakti of geloof de drijvende kracht is. Iemand in deze fase

82

I'

!1

slaapt vier zes uur per nacht en ligt op de linkerzij.

Het hert van de anahata-chakra rent snel, verandert vaak van richting
en volgt een hoekige weg. Op een vergelijkbare manier kan iemand
die verliefd is de eigenschappen en neigingen van het hert vertonen,
bijvoorbeeld dromerige ogen, rusteloos dwalen en de snelle vlucht.
Wanneer hij deze onder controle krijgt komt aan elke emotionele ver
storing een eind.
De anahata-chakra omvat sudharma ('de geschikte of juiste religie'),
goede neigingen en de niveaus van heiligheid, evenwicht en welrie
kendheid. Wanneer negatief karma wordt uitgewerkt kan men de
anahata-chakra ervaren als het vagevuur. Een helder geweten vormt
de verlichting voor de zuivere mens, die goede neigingen heeft ont
wikkeld en zijn leven heeft gewijd aan jana loka, het menselijke ni
veau.

83

l
!

I
vishuddha-chakra

bija-geluid (bloembladgeluid)

3t3Tr{ fff{<i<f jtif$31":

'
I

VISHUDDHA-CHAKRA

(vijfde chakra)
Betekenis van de naam van de chakra
'Zuiver'

Lokatie
Plexus cervicalis, keel

Bija-kleur (kiemkleur)
Goud

Bija-geluid (bloembladgeluid)

ANG, NG, ING, NG, UNG, NG, UNG, NG, ING, NG, ENG, AING, ONG,
AUNG,ANG,AHANG
Aspecten
Kennis; het menselijke niveau

Tattva (element)
Akasha; geluid

Tattva-kleur
Nevelig paars

Tattva-vorm
Maansikkel

Overheersend zintuig
Gehoor

Zintuiglijk orgaan
Oren

Werkzaam orgaan
Mond (stembanden)

Vayu (lucht)
Udana vayu, die zich in het keelgebied van het hoofd bevindt. Deze vayu
heeft de neiging de lucht door het hoofd heen naar boven te dragen en bij te
dragen tot het voortbrengen van geluiden

Loka (niveau)
Jana loka (het menselijke niveau)

Heersende planeet
Jupiter

85

Yantra-vorm: De maansikkel. De yantra van de vishuddha-chakra is

een zilveren maansikkel in een witte cirkel, die glanst als een door
zestien bloembladeren omringde volle maan. De zilveren maansikkel
is het lunaire symbool van nada, het zuivere kosmische geluid. De
vijfde chakra is de zetel van het geluid in het lichaam en bevindt zich
in de keel. De maansikkel symboliseert zuiverheid en zuivering is
een wezenlijk aspect van de vishuddha-chakra.
De maan omvat in elk aspect bovenzinnelijke energie, helderziend
heid en woordeloze communicatie. Iemand die leeft vanuit de vijfde
chakra begrijpt non-verbale boodschappen, want alle energie is fijn-

aarde

sattva
rajas
tam as
De stupa. in het lichaam

86

stoffelijker geworden. De maan schetst ook de aanwezigheid van het

verkoelende mechanisme in de keel. Hier worden alle dranken en al
le vormen van voedsel op een temperatuur gebracht die bij het li
chaam past.
De cirkel met de zestien bloembladeren: De zestien lotusbladeren

hebben een lavendelgrijze of nevelig paarse kleur. Zestien is de vol

tooiing van de cyclus waarin rondom een cirkel n octaaf opstijgt en
n octaaf neerdaalt. De toename van het aantal bloembladeren met
elke volgende chakra komt hier ten einde. Vanuit zestien dimensies
stroomt energie de vijfde chakra in. De expansie van het bewustzijn
geeft de aspirant een visioen van akasha. Akasha heeft het karakter
van antimaterie. In de vijfde chakra worden alle elementen van de la
gere chakra's - aarde, water, vuur en lucht - tot hun uiterste essentie
gedestilleerd en gaan op in akasha. De vishuddha-chakra is het hoog
ste punt van de stupa, de tempel, in het lichaam (zie de tekening) .
B ij a-geluid:

HANG . De kleur van deze bija i s goud (maar wordt ook

wel beschreven als een stralend witte kleur met vier armen) . Het ge
luid HANG wordt voortgebracht door met de lippen een ovale opening
te vormen en de lucht vanuit de keel naar buiten te persen. De con
centratie richt zich op de holle ronding onder aan de hals. Wanneer
dit geluid op de juiste wijze wordt gemaakt doet het de hersenen vi
breren en zorgt het ervoor dat het cerebro-spinale vocht vollediger
naar de keel stroomt, waar het zijn invloed merkbaar maakt door de
stem lieflijk en melodieus te maken.
Gesproken woorden komen uit de vijfde chakra en geven uiting aan
de emoties die in het hart leven. De stem van iemand die leeft vanuit
zijn vij fde chakra dringt door tot in het hart van de toehoorder. Dit
zuivere geluid benvloedt de toehoorder, doordat de ruimte van zijn
geest en van zijn wezen wordt veranderd.

Bij a-voertuig: De olifant Gaja, hoogste heer van de plantenetende

dieren. Hij heeft een nevelig grijze kleur, de kleur van de wolken. In
de vishuddha-chakra ontstaan vertrouwen, kennis van de natuur en
van de omgeving en bewustheid van het geluid, zoals wordt gellus
treerd door de grote oren en de sierlijke wij ze van lopen van de oli
fant. De olifant, de primitiefste van de nu levende zoogdieren, i s dra
ger van alle in het verleden vergaarde kennis van de aarde, de krui
den en de planten. Dit dier is de leraar van geduld, geheugen, zelf
vertrouwen en het genot van synchroniciteit met de natuur.
De ene slurf symboliseert het geluid. De zeven slurven van de olifant
van de eerste chakra, Airavata, zijn weggevallen. Er is alleen nog het
zuivere, bevrijdende geluid.

87

Godheid: Panchavaktra Shiva. Panchavaktra heeft een kamferblauwe

huid en vijf hoofden, die het gamma van de reuk, de smaak, het ge
zicht, de aanraking en het geluid symboliseren, evenals de eenwording
van de vijf elementen in hun zuiverste vorm. Gezien van rechts naar
links symboliseren de gezichten van Shiva zijn aspecten als volgt:

- Aghora. In zijn boosheid spert hij de ogen wijd open. Hij houdt
verblijf op de crematievelden. Zijn gezicht is rond. Hij heeft de aard
van akasha.
- /shana. Hij openbaart zich in de shivalingam. Hij heeft een rond
gezicht en de aard van water.
- Mahadeva. Zijn gezicht is het middelste van de vijf gezichten en
ovaal van vorm. Zijn windstreek is het Oosten. Hij heeft de aard van
aarde.
- Sada Shiva. De ' eeuwige Shiva' heeft een vierkant gezicht en kan
zich daarom in alle richtingen uitbreiden. Hij heeft de aard van lucht.
- Rudra. Hij is de heer van het Zuiden en openbaart zich met een
driehoekig gezicht. Hij heeft de aard van vuur.
Panchavaktra heeft vier armen. Met een gebaar van een van zijn
rechterhanden verleent hij onverschrokkenheid. In de andere rechter
hand, die op zijn knie rust, heeft hij een mala (rozenkrans), die wordt
gebruikt bij de beoefening van j apa. Met een van zijn linkerhanden
heft hij de damaru-trom op, die ononderbroken klinkt en het AUM-ge
luid laat horen. In zijn andere linkerhand heeft hij de drietand, de staf
van Shiva.
Panchavaktra kan in de vijfde chakra worden gevisualiseerd als de
grote leraar of hoogste goeroe. Alle elementen zijn n geworden en
in elkaar opgegaan en het menselijk niveau wordt in zijn totaliteit be
grepen. De mens beseft zijn beperkingen binnen elk element. Men
verkrij gt dit bewustzijn van eeuwige kennis wanneer alle begeerten
omhooggaan naar de zesde chakra. Concentratie door het in even
wicht brengen van alle lichamelijke elementen leidt tot een toestand
van gelukzalige niet-dualiteit. Iemand die over Panchavaktra medi
teert wordt opgeheven en van elk karma gereinigd. Men sterft wat
betreft het verleden en wordt herboren in het besef van eenheid.
Shakti: Shakini. Shakini Shakti, de belichaming van de zuiverheid,
heeft een lichtroze huid en draagt een hemelsblauwe sari met een
groen lijfj e. Ze zit op een roze lotus, links van haar vijfhoofdige heer
Shiva. Shakini Shakti verleent alle hogere kennis en siddhi 's (vermo
gens). In haar vier armen heeft ze de volgende voorwerpen:

- Een schedel, het symbool van onthechting van de illusionaire we

reld van de zintuiglijke gewaarwordingen.
88

- Een ankusha, een olifantestaf die zij gebruikt om Gaj a onder con
trole te houden. De olifant van het intellect is soms al te onafhanke
lijk, wanneer hij zich beweegt in zijn eigen roes van kennis.
- De teksten die de kunst van het juiste leven zonder obsessies sym
boliseren.
- De mala, die fungeert als een belangrijke methode tot concentratie,
want de kralen worden n voor n door de vingers aangeraakt.
Wanneer de kralen vervaardigd zijn uit hout of zaden, nemen ze de
eigen energie van de beoefenaar op en houden die vast. Wanneer ze
gesneden zijn uit kristal, edelstenen of een ander kostbaar materiaal
zijn ze sterk geladen met hun eigen elektromagnetische energie. De
vingertoppen zijn rechtstreeks verbonden met het eigen bewustzijn,
zodat een bezigheid waaraan de vingertoppen te pas komen een be
zigheid van het bewustzijn is. Door met de mala te werken worden
nervositeit en afleidingen weggenomen en wordt de innerlijke dia
loog tot zwijgen gebracht.

'

Het geheugen, het vermogen ad rem te reageren, intutie en improvi

satie houden allemaal verband met Shakini Shakti. De vijfde chakra
is het centrum van de dromen in het lichaam. Meestal openbaart Sha
kini Shakti aan de aspirant haar leer in de vorm v an dromen .

Effect van meditatie: Meditatie op de holle ruimte in de hals brengt

rust, sereniteit, zuiverheid, een melodieuze stem, beheersing van de
spraak en de mantra's en het vermogen gedichten te maken, teksten
te interpreteren en de verborgen boodschappen van dromen te begrij
pen. Bovendien wordt de beoefenaar jeugdig, stralend (ojas) en een
goede leraar van spirituele wetenschappen (brahma-vidya).

Kenmerkende gedragingen in de vishuddha-chakra: Iemand die

de vishuddha-chakra betreedt wordt meester van zijn volledige zelf.
Hier gaan alle elementen (tattva's) op in de zuivere, uit zichzelf lich
tende akasha. Er zijn alleen nog de tanmatra's - de fijnstoffelijke fre
quenties van de elementen.
Aan de totstandkoming van alle karma's komen vijf werkzame orga
nen te pas: de handen, de voeten, de mond, de geslachtsdelen en de
anus. Bovendien zijn er vijf kosha's (kokers) van het bewustzijn: de
grove, de bewegende, de zintuiglijke, de intellectuele en de voelen
de. Vijf is het getal van het evenwicht - n met aan weerszijden
twee. Omdat vijf een oneven getal is hangt het samen met de solaire
getallen. De heersende planeet van de vishuddha-chakra is Jupiter,
die in het Sanskriet Goeroe wordt genoemd, degene die kennis over
draagt.
Aarde gaat op in water en blijft in de tweede chakra achter als de es
sentie van het ruiken. Water verdampt in de vurige derde chakra en
89

blijft alleen nog achter als de essentie van de smaak. De vorm van het
vuur treedt de vierde chakra binnen en blijft daar achter als de essen
tie van vorm en visie. De lucht van de vierde chakra treedt akasha
binnen en wordt zuiver geluid. Akasha belichaamt de essentie van de
vijf elementen, en heeft geen kleur, geur, smaak, textuur of vorm het is vrij van alle grove elementen.
De vishuddha-chakra heerst tussen de leeftijd van achtentwintig en
vijfendertig jaar. Iemand die door de vijfde chakra wordt gemoti
veerd slaapt vier zes uur per nacht, afwisselend op beide zijden.
Het afleidend karakter van de wereld, de zintuigen en de geest is niet
langer een probleem. Een superieure manier van redeneren overwint
de elementen en de emoties van het hart. De persoon in kwestie zal
alleen die kennis zoeken die waarachtig is en zich uitstrekt buiten de
grenzen van de tijd, de culturele omstandigheden en erfelijke facto
ren. Het voornaamste probleem waarmee men in de vijfde chakra
wordt geconfronteerd is het negatieve intellect, dat kan optreden als
gevolg van de onwetendheid over het onverstandig gebruik van ken
ms.
De vishuddha-chakra omvat de vijf niveaus : jnana (bewustzijn),
daarom verleent hij gelukzaligheid; prana (de levenskracht overal in
het lichaam), daarom zorgt hij voor een evenwicht tussen de vijf ele
menten; apana (de lucht die het lichaam reinigt); vyana (de lucht die
de bloedstroom reguleert). Jana loka (het menselijke niveau) is es
sentieel, want hier vindt men de communicatie van de goddelijke
wijsheid met de zestiendimensionale, empirische gebieden, waar
door de waarachtige geboorte van de mens plaatsvindt.
Iemand die het niveau van de vishuddha-chakra betreedt volgt ken
nis, het pad dat leidt naar de ware geboorte van de mens tot de god
delijke staat. Alle elementen worden getransformeerd tot hun fijn
stoffelijke essentie, hun zuiverste manifestatie. Wanneer dit gebeurt
krijgt het zijn een vaste plaats in het zuivere bewustzijn. De persoon
in kwestie wordt chitta, vrij van de kluisters van deze wereld en
meester over zijn volledige zelf. De vishuddha-chakra belichaamt
chit, het kosmische bewustzijn.

90

AJNA-CHAKRA

(zesde chakra)
Betekenis van de naam van de chakra
' Autoriteit, zeggenschap , onbeperkte macht '

Lokatie
Plexus medullae; zenuwknoop van de pijnappelklier; het punt tus sen de
wenkbrauwen

Bija-kleur (kiemkleur)
Goud

Bija-geluid (bloembladgeluid)
HANG, KSHANG

Tattva (element)
Maha tattva, waarin alle andere tattv a ' s aanwezig zijn in hun ijle, zuivere es
sentie (tanmatra). Volgens de samkhya-filosofie bestaat rnabat of maha tat
tva uit de drie guna ' s e n omvat hij manas , buddhi , aharukara en chitta. Uit de
maha tattva komen de vijf

mahabhuta's

voort (de vijf grofstoffelijke ele

menten, dat wil zeggen akasha, lucht, vuur, water en aarde). Maar volgens
de leer van tantra is maha tattva hetzelfde als buddhi tattva, de oorzaak van
manas, buddhi, aharukara en chitta

Tattva-kleur
Een transparant, lichtend blauw of kamferwit

Loka (niveau)
Tapas loka, het niveau van de soberheid of boetedoening

(tapasia)

Heersende planeet
S aturnus (solair, mannelijk)

Yantra-vorm: Een witte cirkel met twee oplichtende bloembladeren.

Deze bloembladeren zijn de habenulae van de pijnappelklier.

midden van de cirkel openbaart zich een lingam.
Bija-geluid:

In

het

AUM.

Bija-voertuig: Nada, ook wel ardhamatra genoemd.

Godheid: Ardhanarishvara, de half mannelijke, half vrouwelijke

Shiva, symbool van de elementaire polariteit. De rechterkant is man

nelijk, de linkerkant vrouwelijk. Ardhanari shvara staat in een lin-

93

gam, die de itara lingam wordt genoemd. De lingam is glanzend wit,

zoals de kleur van het licht.
De mannelijke helft van Ardhanarishvara heeft een kamferblauwe
huid. In zijn rechterhand houdt hij een drietand, die de drie aspecten
van het bewustzijn vertegenwoordigt: het cognitieve, het conatieve
en het affectieve aspect.
De vrouwelijke helft van Ardhanarishvara is roze. Ze draagt een rode
sari en om haar hals en armen glanzende gouden sieraden. Ze houdt
een roze lotus vast, een symbool van zuiverheid. De dualiteit heeft
opgehouden te bestaan. Ardhanarishvara is de totale entiteit gewor
den, uit zichzelf voortgekomen en luisterrijk.
Shiva heeft de volledige beheersing over alle aspecten van het zelf op
dit niveau van bevrijding of moksha. Het derde oog van Shiva wordt
sva netra genoemd, het orgaan van de helderziendheid. Wanneer hij
Sada Shiva, de eeuwige, wordt, is Shiva niet langer als een afzonder
lijke , mannelijke entiteit gescheiden van Shakti. Devata Shiva ver
leent kennis . Deze kennis brengt de ademhaling (prana) en de geest
onder controle van Ardhanarishvara.
Shakti: Hakini. Hakini Shakti heeft vier armen en zes hoofden. Haar
huid is lichtroze, haar sieraden zijn van goud en glinsteren van edel
stenen. Ze draagt een rode sari en zit, met opgeheven linkervoet, op
een roze lotus. Ze verleent de kennis van de onvoorwaardelijke waar
heid, het bewustzijn van ongedeeldheid.
In haar handen heeft ze de volgende voorwerpen.

- De damaru-trom van Shiva, die een aanhoudende dreunende klank

laat horen en de aspirant op zijn weg begeleidt.
- Een schedel, het symbool van de onthechting .
- Een mala, een rozenkrans die de concentratie verhoogt bij de beoefening van j apa.
- De resterende rechterhand houdt ze in de mudra die onverschrok
kenheid verleent.
Effect van meditatie: Wie op deze chakra mediteert wist al zijn zon

den en onzuiverheden uit en gaat door de zevende poort die voorbij

de ajna-chakra voert. De aura van een dergelijk iemand manifesteert
zich zodanig dat iedereen die in zijn aanwezigheid verkeert tot rust
komt en gevoelig wordt voor de subtiele frequenties van het AUM-ge
luid. Het dreunende AUM komt voort uit zijn eigen lichaam. Hij is nu
tattvatita - iemand die boven de tattva's is uitgestegen. Alle begeer
ten zijn in feite het spel van tattva, en wanneer men zich neerzet op
de plaats tus sen de wenkbrauwen verheft men zich boven alle soor
ten begeerten die in het leven de beweegredenen vormen en de mens
ertoe brengen zich in een groot aantal richtingen te begeven.

94

De persoon in kwestie concentreert zich nu op n punt. Hij wordt

trikaladarshi, kenner van verleden, heden en toekomst. lda en pinga
la zijn tijdgebonden. Tot en met de vijfde chakra is ook de yogi tijd
gebonden, maar omdat ida en pingala daar ophouden begeeft de yogi
zich in de sushumna, die kalatita is, dat wil zeggen buiten het bereik
van de tijd. Hij loopt niet langer het gevaar een terugval te maken.
Een spirituele omkering is niet mogelijk, want zolang hij zich in zijn
fysieke lichaam bevindt verkeert hij in een voortdurende toestand
van niet-duali stisch bewustzijn. Hij is in staat de innerlijke betekenis
te begrijpen van de kosmische kennis, en hij i s i n staat teksten voort
te brengen.
Iemand die zich door de ajna-chakra ontwikkelt onthult het goddelij
ke in zichzelf en weerspiegelt de goddelijkheid in anderen. In de
vierde chakra ontwikkelt hij zich door ananda ( ' gelukzaligheid' ) , in
de vijfde door chit ( ' kosmisch bewustzijn ' ) . I n d e ajna-chakra wordt
hij sat ( ' waarachtig ' ) . Er is geen waarnemer en geen waargenomen
object. Hij komt tot het besef ' Dat ben ik, ik ben Dat ' , e n belichaamt
daardoor sat-chit-ananda, ' zijn-bewustzijn-gelukzaligheid ' .
Het besef in de vijfde chakra is SOHAM - ' Dat ben ik ' , samengesteld
uit sa, ' dat ' , en aham, ' ik ben ' . In de zesde chakra worden deze let
tergrepen omgedraaid tot HAMSA. Wanneer een yogi mediteert over
atman of het zelf in de bindu (de ' stip ' die in de lettergreep AUM de
oneindigheid symboliseert) wordt dit zelf HAMSA genoemd, dat even
eens het S anskrietwoord is voor ' zwaan ' , de vogel die vliegt naar
plaatsen die aan de gewone mens onbekend zijn. Iemand die in dit
bewustzijn vertoeft wordt p aramhamsa genoemd.
Kenmerkende gedragingen in de ajna-chakra : De pijnappelklier
strekt zich uit tot in de derde hersenkamer en is omgeven door cere
bro-spinaal vocht. Deze heldere, waterige vloeistof stroomt vanuit de
soma-chakra (de maanchakra), die boven de ajna-chakra ligt. Hij ver
plaatst zich door de holle ruimten (hersenkamers) in de hersenen en
langs de ruggegraat naar beneden tot onder in de rug. De pijnappel
klier zorgt er mede voor dat deze stroom evenwichtig verloopt. De
pijnappelklier zelf reageert heel gevoelig op licht. Wanneer iemand
de ajna-chakra betreedt zal het licht om zijn hoofd een aura vormen .
Omdat de yogi in deze toestand zijn ademhaling en geest onder con
trole heeft gebracht, verkeert hij bij al zijn handelingen voortdurend
in de toestand van samadhi (waarin de niet-dualiteit is verwezen
lijkt) . Wat hij verlangt wordt verwezenlijkt, evenal s zijn vermogen
beelden van verleden, heden en toekomst op te roepen.
De ida (lunaire stroom), pingala (sol aire stroom) en sushumn a (de
neutrale middelste stroom) komen in de ajna-chakra samen . Deze
drie ' rivieren ' komen samen in triveni, de voornaamste zetel van het
bewustzijn.

95

De zesde chakra omvat het niveau van het geweten (viveka), het ni
veau van de neutraliteit (sarasvati), het solaire niveau (yamuna), het
lunaire niveau (ganga), het niveau van de soberheid (tapas), het ni
veau van het geweld (himsa), het aardse niveau (prithvi), het vloeiba
re niveau (jala) en het niveau van de spirituele toewijding (bhakti).
Het derde oog is het geweten. De twee fysieke ogen zien het verleden
en het heden, terwijl het derde oog inzicht in de toekomst openbaart.
Al onze ervaringen en ideen hebben uitsluitend tot doel onze ge
waarwording in de ajna-chakra te verhelderen. Het niveau van de
neutraliteit (sarasvati) vertoont zich in de vorm van een evenwicht
tussen solaire en lunaire energie in het lichaam. Negatief en positief,
de twee componenten van de dualiteit, worden in sarasvati gelijkge
trokken, zodat een toestand van zuivere muziek en neutraliteit ont
staat. De solaire (yamuna) en lunaire (ganga) zenuwenergien kron
kelen door alle chakra's heen omhoog en komen samen met de saras
vati - in de ajna-chakra worden ze n. Dit geeft het besef van n
zijn en eenheid met de kosmische wetten, die zich op het niveau van
de soberheid vertonen. De persoon in kwestie beseft dat hij een on
sterfelijke geest in een sterfelijk lichaam is. Het vloeibare lunaire ni
veau laat alle excessieve hitte die het gevolg is van de toegenomen
vermogens afkoelen, en zuivert het geweten. Bhakti loka, het niveau
van de spirituele toewijding, handhaaft het juiste evenwicht in de yogi.
In de ajna-chakra wordt de yogi zelf een goddelijke manifestatie. Hij
belichaamt alle elementen in hun zuiverste vorm of essentie. Uiterlij
ke en innerlijke veranderingen stellen hem niet meer voor proble
men. De geest bereikt een toestand van niet-gedifferentieerd kos
misch bewustzijn. Elke dualiteit houdt op te bestaan.

96

( f\.__Jl .

( \

E31
soma-chakra
.._.

(1111 -lfSf?

t
1

S OMA-CHAKRA
Betekenis van de naam van de chakra
' Nectar, de maan '

Lokatie
Soma is een van de kleinere chakra' s i n d e zevende chakra e n bevindt zich
boven het ' derde oog ' , midden i n het voorhoofd

Heersende planeet
Rahu

Yantra-vorm : Een zilverkleurige maansikkel in een lotus van een

lichte blauwwitte kleur. De soma-chakra wordt ook wel de amrita
chakra genoemd. Zowel soma als arnrita betekenen ' nectar ' . Het is
een chakra met een twaalfbladige lotus (volgens sommige teksten
zestienbladig) . In het midden daarvan ligt de maansikkel, de bron
van de nectar.
Deze nectar wordt door Kamadhenu, de wensen vervullende koe,
naar de maan gebracht. De nectar sijpelt voortdurend uit de nirjhara
gupha of bhramara gup ha de holle ruimte tus sen de twee hersen
helften .
Samen met Kamadhenu vormen de drie nadi 's ambika, lamhika en
talika de vier bronnen van nectar. Deze nectar stroomt van nature
naar beneden en wordt, wanneer hij de manipura-chakra bereikt, ver
brand door de solaire energie van de zonnevlecht. Door de khechari
ruudra te beoefenen kunnen yogi 's de neerwaartse stroom van deze
nectar blokkeren, terwij l zij genieten van het subtiele geluid van na
da door te mediteren over de achtbladige lotus van de kameshvara
chakra (eveneens een kleinere chakra in de zevende chakra) . Daar
vormen de drie nadi 's vama, jy eshtha en raudri de onder yogi 's wel
bekende -K-TH.-driehoek. Binnen deze driehoek zitten Kameshva
ri en Kameshvara in een eeuwig n-zijn, bedekt met blauwwitte lo
tusbladeren.
-

AKATH-driehoek : Deze vorm bevat een combinatie van drie ener

gien: hrahmi is de energie van de schepper Brahma, vaishnavi van

de instandhouder Vishnu en maheshvari van de vernietiger Mahesh
vara, de heer der heren , Shiva zelf. Deze drie shakti 's stromen door
de drie nadi 's vama, jyeshtha en raudri, die de -K-TH-driehoek vor
men. Dezelfde driehoek, gevormd door dezelfde drie nadi 's, bevindt
zich ook in de muladhara-chakra, waar Shiva de vorm heeft van de
svayambhu lingam en Shakti die van de zich om de lingam slinge
rende slang. De vama- , jyeshtha- en raudri -nadi 's corresponderen

99

respectievelijk met brahmi, vaishnavi en maheshvari. Deze energien

vormen de drie aspecten van het bewustzijn - het weten, het voelen
en het doen - waaruit het summum bonum van het menselijk leven
voortkomt: waarheid, schoonheid en goedheid. De verwezenlijking
van waarheid (satyam), schoonheid (sundaram) en goedheid (shi
vam) in alle uitingsvormen is het hoogste levensdoel. En als iemand
ze in zijn gedrag weet te belichamen is dat de hoogste toestand van
verwezenlijking.

Kameshvara en Kameshvari, gezeten in de -KA- TH-driehoek

ASPECTEN VAN HET BEWUSTZIJN

vama

wil (iccha)

jyeshtha kennis (jnana)

gevoel

subtiel geluid
(pashayanti)

schepping

brahmi

weten

tussenliggend

behoud

vaishnavi

ontbinding

maheshvari

geluid
raudri

handelen (kriya)

doen

gearticuleerd
geluid

1 00

Godheden: Kameshvara en Kameshvari. Kameshvara is de heer Shi

va zelf. Hij is de heer van het beginsel van de begeerte (kama bete
kent 'begeerte' , ishvara betekent 'heer'). Hij is degene die zetelt bo
ven de befaamde tantristische -K.-TH.-driehoek, degene die Devi
(Adya, Koendalini, Kula, Tripura Sundari, Tripura en Kameshvari)
zo graag wil ontmoeten. Kameshvari zetelt in de muladhara-chakra,
als sluimerende energie. Door de smalle doorgang van de brahma-na
di haast ze zich om haar heer Kameshvara te ontmoeten, gebruikma
kend van een van de vijf bewegingen. Door de bloembladeren van al
le lotusbloemen van de verschillende chakra's te draaien bereikt ze
ten slotte de hoogste, waar ze hem zal ontmoeten. Kameshvara wordt
beschreven als de mooist denkbare mannelijke gestalte. Hij zit als
een yogi, maar in een eeuwige omhelzing met zijn geliefde Tripura
Sundari, die Kameshvari is, de mooiste vrouw van de drie werelden
(tri betekent 'drie', pur a betekent 'niveaus' of 'werelden', sundari is
'mooi'). Kameshvara wordt ook wel Urdhvareta genoemd (urdhva is
'opwaarts', reta is 'stromen' of 'vloeien') , omdat hij in staat is de es
sentie van het zaadvocht door de sushumna heen omhoog te trekken.
Hij is de heer van de opwaartse beweging van de energie. Vamacha
ra ( 'linkshandige') tantra biedt een volledige beschrijving van dit
proces van opwaartse beweging en zegt dat dit de plaats is waarheen
het zaad gebracht moet worden. Hier verenigt het fysieke mannelijke
zaad (bindu) zich met de lunaire vrouwelijke energie, en wordt de in
nerlijke en uiterlijke vereniging tantra ('verruimd bewustzijn'), om
dat het een combinatie is van bhoga en yoga, van genot en onthech
ting. Kameshvara verleent het vermogen tot opwaartse beweging en
het vasthouden van het zaad. Daarom heeft meditatie over Kamesh
vara tot gevolg dat het ego slinkt en ervaart de yogi die zich in de so
ma-chakra bevindt brahmananda (de gelukzaligheid van Brahma).
Kameshvari is tot bedaren gekomen nu ze zich heeft verenigd met
haar heer. Ze is niet langer de razende, vuurspuwende slang die ze
was toen ze plotseling uit haar slaap werd gewekt.

Effect van meditatie: Wie op deze chakra mediteert en het neer

waarts stromen van de amrita of nectar tot staan heeft gebracht door de khechari mudra te maken (khe is 'ether', chari is 'bewe
gend') -wordt in dit fysieke lichaam onsterfelijk. Hij kan het verou
deringsproces tot stilstand brengen en blijft daarom eeuwig j ong, vol
vitaliteit en uithoudingsvermogen. Hij behaalt de overwinning op
ziekte, verval en de dood en geniet eeuwige gelukzaligheid door de
vereniging van Shiva en Shakti - het uiteindelijke doel van de koen
dalini-yoga. De khechari mudra versterkt het opwaarts stromen van
energie en de yogi is in staat in de gagana mandala of shunya man
dala te blijven, het 'ledig', dat wil zeggen de holle ruimte tussen de
twee hersenhelften, die ook wel de tiende poort v an het lichaam
101

wordt genoemd. Deze bevindt zich in sahasrara, de zevende chakra.

De soma-chakra ligt op dezelfde lijn als het midden van het voor
hoofd en is de zetel van soma (de maan), amrita (nectar) en Kama
dhenu. Kamadhenu is wit van kleur, haar gelaat is dat van een kraai,
haar voorhoofd is ahamkara (het ego), haar ogen zijn menselijk en
hebben een brahma-karakter. Ze heeft de hoorns van een koe, de hals
van een paard, de staart van een pauw en de vleugels van een witte
zwaan (hamsa) .

1 02

---- -------

Cj
I

\
/

)/;

J
sahasrara-chakra

SAHASRARA-CHAKRA

(zevende chakra)
Betekenis van de naam van de chakra
' Duizendbladige ' . Wordt ook wel de shunya ( ' leeg, ledig ' ) chakra of nir
alambapuri ( ' verblijfplaats zonder stut ' ) chakra genoemd

Lokatie
De bovenkant van de schedel, plexus occipitalis . Hier bevinden zich ook de
soma-chakra en de kameshvara-chakra

Bija-kleur (kiemkleur)
Goud

Bija-geluid (bloembladgeluid)
Alle zuivere klanken, van

AH

tot

KSHA,

met inbegrip van alle klinkers en me

deklinkers die het Sanskriet kent. Ze zijn systematisch neergeschreven op de

bloembladeren

Loka (niveau)
Satyam loka, het niveau van waarheid en werkelijkheid

Heersende planeet
Ketu

Yantra-vorm: De cirkel als een volle maan. In sommige teksten

wordt de yantra purna chandra ( ' volle maan ' ) genoemd, in andere

nirakara ( ' vormloos ' ) . Boven de bol is een parasol van duizend lo
tusblaadjes gerangschikt in de verschillende kleuren van de regen
boog .
B ij a-geluid: Visarga (een bijzonder, blazend geluid in de uitspraak

van het S anskriet) .

B ij a-voertuig: Bindu , het punt boven de maansikkel.
Bija-beweging: Gelijk aan de beweging van bindu.
Godheid : De innerlijke Goeroe .
Shakti : Chaitanya. Sommige teksten spreken over Paramatma, ande

ren over Mahashakti .

Niveaus die door de sahasrara-chakra worden omvat : De volgen-

1 05

de niveaus worden verwezenlijkt door de yogi die het bewustzijn van

de zevende chakra heeft bereikt :
- Het niveau van de straling (tejas loka) . Tej as betekent ' licht ' ,
' vuur ' e n ' gezicht ' (in zijn subtielste vorm). D e yogi wordt verlicht
als de zon. De aura van licht die hem omgeeft is altijd stralend.
- Het niveau van de oertrillingen (om kara).

AVM (of OM) is het eerste

geluid, dat oneindig lang aanhoudt. Op dit niveau wordt de frequen

tie van AUM in de yogi manifest.

- Het gasvormige niveau (vayu loka). De yogi verkrij gt volledige be
heersing over de prana, die zo verfijnd (sukshma) wordt, dat van het
totaal aan prana dat zich in zijn lichaam bevindt wordt gezegd dat het
het formaat heeft van een duim (angushtha matra). Als iemand een
stukj e glas voor de neus van de yogi zou houden zou daarop geen
damp neerslaan.
- Het niveau van het positieve intellect (subuddhi loka) . Alle waarde
oordelen en dualistische gewaarwordingen moeten in evenwicht
worden gebracht, anders verheft het negatieve intellect (durbuddhi),
de ontkenning van het goddelijke, zich in het intellect.
- Het niveau van het geluk (sukha loka) verheft zich wanneer in li
chaam, psyche en geest het j uiste evenwicht tot stand is gebracht.
- Het niveau van de luiheid (tamas loka) kan optreden wanneer de
yogi een toestand van gelukzaligheid bereikt, waarin elke vorm van
handelen tot stilstand komt - wanneer hij een toestand van samadhi
bereikt wordt het fysieke lichaam volkomen bewegingloos .
Effect van meditatie : I n de sahasrara-chakra bereikt men de onster
felijkheid. Voordat hij deze chakra bereikt is de yogi niet in staat de

onbewuste bewuste toestand te bereiken die asama-prajnata-samshi

wordt genoemd. In deze toestand is er geen enkele activiteit van de
geest, geen kenner, geen kennis en niets dat gekend kan worden kennis, kenner en dat wat gekend kan worden vallen samen en wor
den bevrijd.
Samadhi is de zuiverste gelukzaligheid van de volstrekte beweging
loosheid. Tot en met de zesde chakra kan de yogi in een trance raken
waarin activiteit of vorm nog tot het bewustzijn behoort, maar in de
sahasrara-chakra beweegt de prana zich omhoog en bereikt het hoog
ste punt. De geest zet zich neer in het zuivere ledig van de shunya
mandala, de ruimte tus sen de twee hersenhelften. Op dat moment
gaan alle gevoelens, emoties en begeerten op in hun eerste oorzaak.
De eenwording is bereikt. De yogi is sat-chit-ananda ( ' waarheid
zijn-gelukzaligheid ' ) . Hij is zijn werkelijke zelf en zolang hij in zijn
fysieke lichaam blij ft behoudt hij het ongedeelde bewustzijn, genie
tend van het spel van lila, zonder last te hebben van genot en pijn,
eerbewij zen en vernederingen.

1 06

VIDIVID VHO<Ill.HSL\

VIDJVlD VJOS

SAHASRARA CHAKRA

Wanneer de koendalini zich verheft tot de sahasrara-chakra valt de il

lusie van het ' individuele zelf' weg. De yogi vindt verwezenlijking,
hij wordt n met de kosmische principes die binnen het lichaam het
hele universum regeren. Hij verwerft alle siddhi 's (vermogens) tot
aan de soma-chakra, waar hij Kamadhenu ontmoet, de wensen ver
vullende koe in zichzelf. Hij is een siddha, maar heeft zich boven de
begeerte die wensen manifest te maken verheven.
Volgens de shastra 's is sahasrara de zetel van de zichzelf verlichten
de ziel of chitta, de essentie van het zijn. Hier is chitta als een
scherm, waarop men de afspiegeling van het kosmische zelf ziet,
waardoor het goddelijke wordt weerspiegeld. In de tegenwoordig
heid van het kosmische zelf kan iedereen het goddelijke voelen en
goddelijkheid in zichzelf verwezenlijken.

+-=,....-t-- jyotir l i ngam

vana l ingam

svayambhu l i ngam

De lingams in het lichaam

1 07

De geluiden van de chakra's

1 08

60 1

,.. ,

Gedragskenmerken, weergegeven in de vorm van dieren

De eerste chakra - gedraagt zich als een mier.
De tweede chakra - gedraagt zich als een vlinder.
De derde chakra - gedraagt zich als een cobra.
De vierde chakra - gedraagt zich als een hert dat achter een luchtspiegeling aan rent.
De vijfde chakra - gedraagt zich als een pauw.
De zesde chakra - gedraagt zich als een zwaan (hamsa) .
De zevende chakra - zuivere verlichting.

1 10

\
\

I
-

'---- -
'

'--,

De vijf elementen en de dieren die ernaar hunkeren

Aarde - de hommel hunkert naar geur.

Water - de vis hunkert naar smaak.
3. Vuur - de mot hunkert naar het gezichtsvermogen.
4 . Lucht - de olifant hunkert naar aanraking.
5. Akasha - het hert hunkert n aar geluid.
1.

2.

(Ontleend aan de Vivekachudamani van Shankaracharya.)

111

De handgebaren (mudra's) van de verschillende chakra's

1 12

4. Chakra 's, wedergeboorte en

spiritualiteit

Spiritualiteit is het ontwaken van de goddelijkheid in het bewustzijn.

Het is het summum bonum van het bewustzijn in het lichamelijk be
staan van de mens, waardoor het bewustzijn wordt bevrijd uit de val
van lichaam en geest. Deze vrijheid verkrijgt men door een geleide
lijk proces van de transformatie van het zintuiglijk bewustzijn (de
geest) .
Het is het zintuiglijk bewustzijn dat de wereld waarneemt en voort
durend onbeheerste gedachten produceert. Het begeert, wordt genot
en pijn gewaar, denkt en wil - en gaat wat het genotzoekende aspect
betreft soms zelfs de perken te buiten.
Men kan een groot denker, wetenschapsman, kunstenaar of pedagoog
zijn zonder ooit de transformatie van het zintuiglijk bewustzijn on
dergaan te hebben. Maar door slechts n aspect van het zijn te erva
ren - dat wat wordt vertegenwoordigd door het 'ik' en omringd is
door de zintuiglijk waarneembare wereld- houden we ons alleen be
zig met de bevrediging van de zintuigen en bewegen we ons wellus
tig en hebzuchtig, maar zonder doel, door de oceaan van samsara.
Door het zintuiglijk bewustzijn te transformeren kunnen we ons be
vrijden uit de slavernij van intellect, wellust, hebzucht, onbeheerste
gedachten en innerlijke dialoog. Door de transformatie van het zin
tuiglijk bewustzijn kunnen we het andere aspect van ons wezen erva
ren, waarin de geest volledig losstaat van de zintuiglijke wereld en
niet denkt, begeert of wil. In dat aspect gaat het 'ik' op in het hoogste
bewustzijn en nemen we afstand van de cyclus van geboorte en dood.
Door het 'ik' -bewustzijn raakt de geest verwikkeld in de aanhouden
de patronen van het zoeken naar genot, en die genotservaringen ont
wikkelen in de geest een voorliefde voor zintuiglijk bewustzijn. Ver
volgens gaat de geest dwalen en verliest zijn centrale richtpunt. De
'ongerichte ' geest raakt verstrikt in de objecten van de zintuiglijke
wereld, die een spel van elementen en guna 's is. Een onzuivere geest
- of een ongerichte, in begeerten verstrikt geraakte geest - leidt tot
onderworpenheid, en als zuiverheid van geest niet wordt bereikt door
een voortdurende oefening van concentratie met behulp van een
mantra blijft het 'ik' -bewustzijn bestaan - ook wanneer het het li
chaam eenmaal heeft verlaten. Het verblijft op verschillende niveaus
1 13

(loka's). Deze niveaus of loka's zijn via de chakra's rechtstreeks ver

bonden met het menselijk lichaam (zie onderstaande tekening).
De eerste vijf chakra's hangen samen met de vijf elementen en de
met die chakra's verbonden loka's zijn eveneens met de elementen
verbonden (zie onderstaande tekening) . Alle mentale en fysiologi
sche activiteiten, alle behoeften en begeerten zijn met die vijf ele
menten verbonden. Omdat deze elementen zich tijdens de ademha
ling door elk neusgat verheffen en heersen in een vaste opeenvol
ging, is het zintuiglijk bewustzijn voortdurend aan verandering on
derhevig. De elementen- aarde, water, vuur, lucht en akasha- zijn
de bewerkers van het eerste traagheidsbeginsel van het bewustzijn.
Ze behoren tot het materile veld, dat de metamaterie en de materie
schept, en vormen een continum van energie van het fijnste tot het
grofste trillingsniveau.
satya loka
niveau van de realiteit
e?----+- tapas loka
niveau van de ascese

manas loka
--;q,-1 niveau van het evenwicht

svarga loka
hemels niveau

fysiek niveau

De loka's in het lichaam

Niet de planeet aarde wordt het aarde-element genoemd, maar het

aarde-element overheerst in de planeet aarde. Deze planeet aarde
wordt bhu loka genoemd. Haar zetel is de muladhara-chakra. De bot
ten, het vlees, de huid, de nadi 's en de haren van het lichaam bestaan
uit het element aarde. Zijn attributen zijn geduld en hebzucht, zijn
1 14

akasha (ether)
eenheid

l ucht
voldoening

zuiverheid

-/

De elementen in het lichaam

begeerte is overleving, de activiteit die ontstaat wanneer dit element

overheerst is verzamelen en opsparen en het is stabiel van aard. In el
ke ademhalingscyclus van zestig minuten (wanneer de ademhaling
verloopt via het rechter of het linker neusgat) is dit element twintig
minuten lang dominant en maken we de met dit element verbonden
begeerten en activiteiten, het karakter en de attributen ervan door.
Wanneer de begeerte tot overleven niet wordt vervuld, blijft men na
de dood in bhu loka en wordt men telkens opnieuw geboren, als een
normaal mens.
Het sperma, bloed, vet, de urine en het slijm (speeksel en lymfvocht)
van het lichaam behoren tot het element water. De attributen ervan
zijn zuiverheid en gehechtheid, zijn begeerte is het ontmoeten van
mensen (familieleden), de activiteit van dit element bestaat uit rustige
werkzaamheden en het is koel van aard. In elke ademhalingscyclus
van zestig minuten is dit element zestien minuten lang dominant.
Wanneer de begeerten van de tweede chakra niet worden bevredigd
blijft men na de dood in bhuvar loka (op het astrale niveau). Wanneer
het verblijf in de bhuvar loka ten einde loopt wordt de persoon in
kwestie opnieuw op aarde geboren om zijn begeerte te vervullen door bijvoorbeeld kunstenaar, musicus, danser of dichter te worden.
1 15

Honger, dorst, slaap, lusteloosheid en luister (ojas, ' straling ') hangen
samen met het element vuur. Het attribuut ervan is woede. Iemand
die door vuur wordt gedomineerd i s driftig van aard en wordt be
heerst door het verlangen prestaties te leveren. In elke ademhalings
cyclus van zestig minuten is dit element twaalf minuten lang domi
nant. Wanneer de begeerte naar prestaties - de reputatie, roem, on
sterfelijkheid, macht enzovoort, die met de derde chakra verband
houden - niet wordt bevredigd, blijft men na de dood in svarga loka
(op het hemelse niveau) dankzij de goede karma's ( ' daden ') die men
op aarde heeft verricht. Wanneer het verblijf in svarga loka ten einde
loopt wordt men opnieuw op aarde geboren, als koning of in een of
andere hoedanigheid van bestuurder.
Hardlopen, de jacht, krachtsinspanning, ineenkrimpen (contractie) en
lichamelijke groei (expansie) hangen samen met het element lucht.
Het schept rusteloosheid, activiteit, beweging en de begeerte iets te
doen. Lucht is verantwoordelijk voor alle soorten bewegingen in en
buiten het lichaam, zowel de circulatie van het bloed, de lichaams
vloeistoffen en het lymfvocht als de neuromotorische signalen in het
zenuwstelsel. Lucht is prana, energie in de vorm van levenskracht,
die ervoor zorgt dat we levende, bewuste wezens zijn. In elke adem
halingscyclus van zestig minuten is het element lucht acht minuten
lang dominant. Als we tijdens ons leven de begeerten van de vierde
chakra niet bevredigen blijven we na de dood in maha loka, dankzij
de goede karma 's van liefde, deelgenootschap, toewijding, onzelf
zuchtige dienstbaarheid en mededogen die we op aarde hebben ver
wezenlijkt. Na het verblijf in maha loka (op het niveau van het even
wicht) wordt men op aarde herboren als hervormer, heilige, religieus
volgeling, genezer of beoefenaar van een of andere spirituele vorm
van kunst.
Liefde, vijandschap, angst en gehechtheid hangen samen met het ele
ment akasha. Het attribuut ervan is het ego of het ' ik ' , de aard ervan
is leegte, zijn begeerte eenzaamheid en zijn activiteit bestaat uit ge
dachten en ideen. In elke ademhalingscyclus van zestig minuten is
het element akasha vier minuten lang dominant. In de laatste tien
adembewegingen daarvan is de sushumna werkzaam en verandert de
ademhaling van neusgat. Als de begeerten van de vijfde chakra in dit
leven niet worden vervuld blijft men na de dood in jana loka (op het
menselijke niveau), gedurende een periode die men door zijn goede
karma's op aarde heeft verdiend. Na het verblijf in jana loka wordt de
persoon in kwestie op aarde herboren als leraar, wijze of iemand die
de heilige teksten verklaart.
Wanneer men door de beoefening van een of andere vorm van yoga
de elementen achter zich weet te laten, bereikt men tapas loka en be
oefent tapas (ascese) , reinigt de geest en ervaart door de transforma
tie van het zintuiglijk bewustzijn het andere aspect van zijn wezen.
1 16

Men wordt vrij van begeerten, rein, voldaan, een neutrale waarnemer
van het leven en het psychodrama daarvan. Barmhartigheid, oprecht
heid, vergeving en standvastigheid verrijken het leven van de betrok
kene en hij of zij ervaart een luisterrijke, innerlijke goddelijke kracht,
die de last van het fysieke bewustzijn wegneemt. Men verkrijgt vol
ledige beheersing over zijn ademhaling en zijn geest, maar kan her
boren worden wanneer de taak - het laten versmelten van het 'ik'
met het hoogste bewustzijn - nog niet is volbracht. Men wordt dan
geboren als een asceet, een yogi, een avatara, een bodhisattva of een
profeet. Men heeft de elementen achter zich gelaten, maar moet de
guna's nog overwinnen. Dit is alleen mogelijk door de beoefening
van het wekken van de koendalini.
Koendalini is de spirituele energie die sluimert in de muladhara
chakra. Het lichaam kan met de chemische, mechanische en elektri
sche energie ervan functioneren, zoals de geest kan functioneren als
zintuiglijk bewustzijn, zonder deze energie ooit te wekken, maar de
objectieve beelden zullen het bewustzijn blijven ketenen en het 'ik'
zal de betrokkene terugbrengen in de cyclus van leven en dood. Alle
wezens zijn onderworpen aan de wet van karma. Goede karma's lei
den tot goede loka's, slechte karma's tot onderwerelden of naraka's.
Die houden verband met de zeven chakra's onder de muladhara
chakra, die in dit boek niet ter sprake gekomen zijn. Koendalini is de
energie die het leven en het bewustzijn ondersteunt zolang zij opge
rold blijft liggen, maar wanneer ze eenmaal is gewekt voert ze naar
het gespiritualiseerde bovenbewustzijn. De zintuiglijke geest wordt
getransformeerd tot zuivere geest, die wordt opgenomen in de
stroom van bewustzijn die zich beweegt in de gedaante van Koenda
lini Shakti. De geest laat alle tegenstrijdigheden achter zich en ver
wezenlijkt het zuivere zijn, de onveranderlijke en enige waarheid in
de vorm van nirvikalpa samadhi.
Wanneer zij eenmaal de sahasrara-chakra heeft bereikt en zich met
haar tegenpool SHIVA heeft verenigd, blijft Koendalini enige tijd in
die toestand van eenheid. Daarna daalt ze weer af naar de muladhara
chakra, waar ze zich opnieuw oprolt. Tijdens het proces van de afda
ling worden de vermogens van de chakra's en de daarin verblijvende
godheden hersteld. De persoon in kwestie leeft nu in een verruimde
bewustzijnstoestand. Hij leeft in zijn lichaam en volbrengt zijn kar
ma's, maar als een ander mens - en bereikt op het moment dat hij zijn
lichaam verlaat het nirvana.
Een lichaam dat op deze manier door de beoefening van yoga is ge
zuiverd raakt niet snel in verval of ontbinding, zoals het lichaam van
iemand die zich vastklampt aan de stoffelijke wereld en de begeerte
naar werelds genot.

1 17

Appendix
Fragmenten uit hindoestische teksten
over de verschillende stadia van yoga

YOGA
Yoga is de toestand van werkelijke absorptie van het bewustzijn, die
elke vorm van kennis achter zich heeft gelaten.
(Akshyopanishad 2, 3)
Yoga leidt tot een toestand van diepe concentratie.
(Shardatilaka 25 , 1 )
Een yogi bereikt yoga alleen in een toestand van hoogste concentra
tie.
(Rudrayamalatantra, dl.2, 27, 43)
Door gelijkmatigheid van geest te ontwikkelen en alle tegenstrijdig
heden van de wereld en het fysieke achter zich te laten, is men in
staat diegene te verwezenlijken die zuiver zijn is, onveranderlijk, bo
ven de geest en de spraak verheven, de enige waarheid in de vergan
kelijke wereld van geest-macht-materie. Die brahman wordt in yoga
rechtstreeks verwezenlijkt in de vorm van nirvikalpa samadhi.
(Mahanirvanatantra 3 , 7-8)
Yoga is de beheersing van de vritti's (mentale aanpassingen) .
(Shandilyopanishad 1 , 7, 24)

1 18

ASANA

(houding)

Men moet het lichaam oefenen zodat het lange tijd achtereen in be
wegingloze toestand kan blijven zonder ongemak of pijn.
(Nadabindu Oepanisjad 3, 3, 1 )
In samadhi komt de werkzaamheid van alle zintuigen tot stilstand en
is het lichaam bewegingloos, als een stuk hout.
(Nadabindu Oepanisjad 3 , 3 , 2)
De drie werelden worden onderworpen door hem die zijn houding
beheerst.
(Trishikhibrahmanopanishad, mantra-gedeelte 52)
Voor reiniging van het lichaam en een succesvolle beoefening van
yoga is de houding een eerste voorwaarde.
(Rudrayamalatantra dl.2, 24, 3 8 -39)
De houding helpt bij het tot rust brengen van de geest.
(Tantrarajatantra 27, 59)
Door de beoefening van de houding wordt het lichaam vrij van ziek
ten, stevig en doeltreffend.
(Grahayamalatantra cap.2, p.85)
Lichaamsbewegingen (mudra's) zijn niet behulpzaam op zich, zoals
ook concentratie zondermeer er niet toe leidt dat het doel wordt be
reikt. Hij die concentratie combineert met fysieke beheersing slaagt
in zijn opzet en wordt onsterfelijk.
(lshopanishad 9 en 1 1 )
De yogi zou zijn lichaam moeten gebruiken zoals het onderste deel
van het hout en pranava (AUM) zoals het bovenste deel van het hout,
en ze tegen elkaar slaan totdat het vuur van de verwezenlijking op
vlamt en hij het hoogste zijn verwezenlijkt.
(Shvetashvataropanishad 1 , 1 4)
Wanneer de yogi een lichaam verkregen heeft dat gereinigd is door
het yoga-vuur, is hij vrij van verval en ziekte. Zijn jeugd wordt ver
lengd en hij leeft lang. Vervolgens ervaart hij een allerhoogste vorm
van reuk, smaak, gezicht, gehoor en aanraking.
(Shvetashvataropanishad 2, 1 2)

t : t,:

8 f

.
=

__

Tols naa

i (")

.1. 1 9"
. .

, -. E' K
t::.
1 5 4 ,A, msier d a rr
.

Wanneer men de asana's eenmaal beheerst, worden alle ziekten daar

door vernietigd en kunnen zelfs vergiften worden geneutraliseerd.
Als het niet mogelijk is alle asana's te beheersen, beheers er dan n
en voel u daarin op uw gemak.
(Shandilyopanishad 1 , 3 , 1 2- 1 3)

1 20

PRANAYAMA

(beheersing van de ademhaling)

Er zijn twee oorzaken die ertoe leiden dat de geest gaat dwalen:
( 1 ) vasana's -begeerten die het gevolg zijn van latente indrukken en
gevoelens - en (2) de ademhaling.
Wanneer men het een beheerst komt het ander vanzelf ook onder
controle. Van deze twee moet men de ademhaling het eerst onder
controle brengen.
(Yogakundalayupanishad 1 , 1 -2)
Het ademhalingsproces roept beelden op in de geest. Wanneer de
ademhaling tot rust komt, komt ook de geest tot rust.
(Yogakundalayupanishad 89)
Beheersing van de ademhaling leidt tot zowel lichamelijke als gees
telijke ontwikkeling.
(Varahaupanishad 5 , 46-49)
Wanneer de nadi's worden gereinigd door middel van nadishodhana
pranayama, gaat de prana met grote kracht de sushumna binnen en
komt de geest tot rust.
(Shandilyopanishad 1 , 7, 9, 1 0)
Neem eerst een yoga-houding (asana) aan;
houd het lichaam recht, richt de ogen op een bepaald punt en ontspan
de kaken,
zodat de boventanden de ondertanden niet raken.
Draai de tong naar achteren.
Gebruik de keelafsluiting (j allunderbandha)
en de rechterhand om naar keus door een van beide neusgaten te ade
men;
houd het lichaam bewegingloos en de geest rustig.
Beoefen vervolgens pranayama.
(Trishikhibrahmanopanishad, mantra-gedeelte 92-94)
Adem eerst de lucht uit de l ongen door het rechter neusgat uit, door
het linker neusgat met de vingers van de rechterhand af te sluiten.
Adem daarna in door het linker neusgat terwijl u tot zestien telt houd vervolgens de adem in terwijl u tot vierenzestig telt -en adem
ten slotte door het rechter neusgat uit terwijl u tot tweendertig telt.
(Trishikhibrahmanopanishad, mantra-gedeelte 95-98)

121

Tien vormen van prana worden door pranayama beheerst: ( 1 ) prana,

(2) apana, (3) samana, (4) vyana, (5) udana, (6) kurma, (7) krikila,
(8) naga, (9) dhananjaya, en ( 1 0) deva dutta.
(Mundamalatantra cap.2, p.3)
Door pranayama beheerst men het kloppen van de prana en komt de
geest tot rust.
( Gandharvatantra)
Door pranayama worden de innerlijke onzuiverheden weggenomen.
Het is de beste yoga-oefening. Zonder de toepassing ervan is bevrij
ding niet mogelijk.
( Gandharvatantra, cap. 1 0, p.4 7)
Door pranayama worden de geest en de zintuigen gereinigd.
(Kularnavatantra, cap. 1 5 , p.75)
Iemand die gezond is, matig eet en de ademhaling beheerst wordt een
yogi ( . . . ) Hij die rein is en seksuele onthouding toepast, is in staat de
ademhaling te beheersen. Regelmatige beoefening is een eerste ver
eiste. Zonder pranayama is yoga niet mogelijk.
(Rudrayamalatantra dl.2, 1 7 , 40-43)
In het eerste stadium van pranayama treedt transpiratie op, in het
tweede stadium begint het lichaam te schudden en in het derde stadi
um, dat het hoogste is, gaat het lichaam zweven. Men zou pranayama
regelmatig moeten beoefenen totdat men het derde stadium heeft be
reikt.
(Shardatilaka 25 , 2 1 -22)
Wanneer de beheersing van de ademhaling is vervolmaakt, wordt het
lichaam licht, de gelaatsuitdrukking wordt opgewekt, de ogen wor
den helder en het vermogen van de spij svertering wordt versterkt,
waarvan innerlijke reiniging en vreugde het gevolg zijn.
(Grahayamalatantra cap. 1 3 , p. 1 02)

1 22

PRATYAHARA (terugtrekking)
De zintuigen en de werkzame organen zouden in de manas (zintuig
lijke geest) teruggetrokken moeten worden en de manas zou moeten
worden opgenomen in de jnanatman (het bewustzijn) .
(Kathop anishad 1 , 3 , 1 3)
De zintuigen zouden moeten worden beheerst door de wil in de hrit
(de achtbladige lotus in de hartchakra, dat wil zeggen ananda kanda
of het spirituele hart) .
(Shvetashvatarop anishad 2, 8)
De zintuigen zouden in hun wortel - in de chakra's - beheerst moe
ten worden door de geconcentreerde geest.
(Trishikhibrahmanop anishad, mantra-gedeelte 1 1 5 )
De geest moet worden teruggetrokken door concentratie op de acht
tien adhara's (vitale punten), de een na de ander, in de hier genoem
de volgorde, terwijl men kumbhaka (het onderbreken van de adem
haling) beoefent: ( 1 ) de grote teen, (2) de enkel , (3) de kuit, (4) de
knie, (5) de dij , (6) de anus , ( 7 ) d e geslachtsdelen, (8) d e buik, (9) de
navel, ( 1 0) het hart, ( 1 1 ) de pols, ( 1 2) de elleboog, ( 1 3) de nek, ( 1 4)
de punt van de neus, ( 1 5) de ogen, ( 1 6) , de achterzijde van het verhe
melte, ( 1 7) de ruimte tussen de wenkbrauwen, en ( 1 8) het voorhoofd.
De terugtrekking van de zintuigen (indriya aharona) van het object
door toepassing van de kracht van de beheersing (de wil) wordt p ra
tyahara genoemd.
(Darshanop anishad 7, 1 -2)
De ademhaling moet worden onderbroken terwijl men zich concen
treert op achtereenvolgens de volgende punten: ( 1 ) de tandwortels ,
(2) de nek, (3) de borst, (4) de navel, (5) de onderkant van de rugge
graat, dat wil zeggen het gebied van de koendalini, (6) de muladhara
(het gebied van het stuitbeen), (7) de heup, (8) de dij , (9) de knie,
( 1 0) het been, en ( 1 1 ) de grote teen. Dit wordt door de oude yogi 's
pratyahara genoemd.
(Darshanop anishad 7, 5-9)
Pratyahara is beheersing van de geest met betrekking tot de zintuig
lijke objecten.
(Mandalabrahmanop anishad 1 , 7)
Het terugtrekken van de zintuigen van de verschillende objecten, waar
toe ze van nature worden aangetrokken, wordt pratyahara genoemd.
(Yogalattusop anishad 6 8 , 69)
1 23

Pratyahara is het terugtrekken van de zintuigen van hun objecten,

waarbij men zintuiglijke beelden beschouwt als God, de resultaten
van handelingen laat voor wat ze zijn, zich afkeert van alle objecten
en de aandacht gericht houdt op de achttien adhara's, in de hier ge
noemde opeenvolging van opstij ging en neerdaling: ( 1 ) de voet,
(2) de grote teen, (3) de enkel, (4) het been, (5) de knie, (6) de dij ,
(7) de anus, (8) de geslachtsdelen, (9) de navel, ( 1 0) het hart, ( 1 1 ) de
nek, ( 1 2) het strottehoofd, ( 1 3) het verhemelte, ( 14) de neusgaten,
( 1 5) de ogen ( 1 6) de ruimte tussen de wenkbrauwen, ( 1 7) het voor
hoofd en ( 1 8) het hoofd .
(Shandily op anishad 8 , 1 -2)
Wisselvalligheden in de geest zijn het gevolg van begeerten; wan
neer men de begeerten beheerst door middel van pratyahara zwij gt de
geest en concentreert zich op God.
(Rudrayamalatantra dl. 2 , 24, 1 37)
De met de zintuigen en de zintuiglijke obj ecten verbonden geest is
onweerstaanbaar, stevig, moeilijk te beheersen en niet graag bereid te
gehoorzamen. Het terugtrekken ervan door de kracht van de wil
wordt pratyahara genoemd. Door de beoefening van pratyahara komt
de yogi tot rust en is hij in staat zich diep te concentreren. Dit brengt
hem tot yoga.
(Rudrayamalatantra dl. 2 , 27 , 28-30)
Tijdens kumbhaka (het onderbreken van de ademhaling) zou de geest
zich moeten concentreren, te beginnen bij muladhara en daarna stap
voor stap naar de volgende chakra's - dat wordt pratyahara genoemd.
(Tantrarajatantra 27 , 70)

1 24

DHARANA

(concentratie)

Dharana houdt in dat men tijdens de concentratie de goddelijke geest

in het bewustzijn vasthoudt.
(Amritnadopanishad 1 5 )
Het terugtrekken van het bewustzijn uit het gebied van de gewaar
wording en het vasthouden ervan in het bovenbewuste gebied - dat
wordt dharana genoemd.
(Trishikhibrahmanopanishad, mantra-gedeelte 1 3 3- 1 34)
Er zijn drie soorten dharana:
1 . concentratie op het goddelijke aspect van het zelf,
2. concentratie op akasha (het ledig) in het hrit-centrum (het spiritu
ele hart in de anahatha-chakra met een achtbladige lotus),
3. concentratie op de vijf goddelijke gestalten: ( 1 ) Brahma, (2) Vish
nu, (3) Bridhrudra, (4) Ishan Shiva, en (5) Panchavaktra.
(Shandilyopanishad 1 , 9, 1 )
Wat ook maar wordt gezien met de ogen, gehoord met de oren, gero
ken met de neus, geproefd met de tong en aangeraakt met de huid,
moet als een goddelijk wezen worden beschouwd.
Op die manier worden de zintuiglijke objecten getransformeerd tot
een goddelijk wezen en in het bewustzijn vastgehouden.
(Yogatattvopanishad 69-72)
Concentratie op de grote teen, de enkel, de knie, de balzak, de ge
slachtsdelen, de navel, het hart, de nek, de huig, de neus, de ruimte
tussen de wenkbrauwen, de borst en het hoofd tijdens kumbhaka (het
onderbreken van de ademhaling) wordt dharana genoemd.
(Gandharvatantra cap.5, p.25)
Het in het bewustzijn vasthouden van bepaalde essentile punten,
terwijl men de adem inhoudt, wordt dharana genoemd.
(Prapanchasaratantra 1 9 , 2 1 -22)
Concentratie op de zes fijnstoffelijke centra en de koendalini (de op
gerolde kracht) wordt dharana genoemd.
(Rudrayamalatantra dl.2, 27, 34-35)
Concentratie op de hele goddelijke vorm is dhyana (meditatie), ter
wijl concentratie op slechts n punt tegelijk dharana is.
(Bhutashuddhitantra cap.9, p.8)

1 25

DHYANA

(meditatie)

Ogen kunnen het hoogste wezen niet zien, woorden kunnen het niet
uitdrukken - noch ligt het binnen het bereik van de overige zintuigen
en het kenvermogen. Het hoogste wezen wordt slechts tijdens dhya
na geopenbaard. Dhyana (waarachtige meditatie) is alleen mogelijk
wanneer het bewustzijn spiritueel is geworden als gevolg van kennis
van het zelf.
(Mundakopanishad 8 , 1 , 8)
Dhyana is concentratie op het goddelijk wezen, dat kalm, stralend,
zuiver en gelukzalig in het brit-centrum (het spirituele hart) vertoeft.
(Kaivalopanishad 5)
Wanneer men zich concentreert op de universele vorm van God, die
men verwezenlijkt door middel van concentratie op een mandala, en
zich vervolgens concentreert op God zonder enige vorm, is dat dhyana.
(Darshanopanishad 9, 1 -2-3-5)
Wanneer de concentratie het stadium van het ongedeeld bewustzijn
bereikt (wanneer men ziet hoe het hoogste wezen zich in elk afzon
derlijk deeltje bevindt) is dat dhyana.
(Mandalabrahmanopanishad 1 , 1 , 9)
Er zijn twee soorten dhyana: ( 1 ) saguna dhyana, meditatie over God
met vorm en attributen, en (2) nirguna dhyana, meditatie over God
zonder vorm en attributen.
Wanneer men de ademhaling onderbreekt en over de godheid medi
teert, beoefent men saguna dhyana; wanneer men mediteert over het
hoogste wezen zonder vorm beoefent men nirguna dhyana. Nirguna
dhyana leidt tot samadhi.
(Yogatattvopanishad 1 05)
Dhyana betekent dat men de vorm van de godheid ononderbroken in
het bewustzijn vasthoudt.
(Prapanchasaratantra 1 9 , 22-23)
Dhyana is concentratie op de vorm van de godheid van de mantra.
(Kularnavatantra, cap. l 7 , p.83)

1 26

SAMADHI
De toestand waarin het bewustzijn geconcentreerd i s e n wordt ver
licht door het goddelijke licht - zonder enige begeerte - die boven
bewuste toestand wordt samadhi genoemd.
(Annap urnopanishad 1 , 48)
Door beheersing van de zintuigen, beheersing van de begeerten, con
centratie en ascese zal een yogi in samadhi verkeren. In samadhi
wordt alle liefde gericht op het hoogste wezen; men is volledig aan
Hem gehecht en gaat volledig in Hem op, en ervaart alle gelukzalig
heid in Hem. Vanuit samadhi wordt de in de woord-vorm (pranava)
besloten kennis aan de yogi geopenbaard.
(Nrisinghalap inyop anishad 2, 6, 4)
De aanhoudende stroom van bewustzijn in de vorm van brahman, het
hoogste wezen waarin het ik is opgegaan, wordt samprajnata sama
dhi genoemd. Men bereikt dit door langdurige beoefening van dhyana.
(Muktikop anishad)
De geest die op het niveau van de zintuigen werkzaam is, is de fun
damentele oorzaak van alle wereldse kennis. Houd daarom in de
diepste concentratie het bewustzijn gericht op het hoogste wezen.
(Adhyatmop anishad 26)
Samadhi is de toestand waarin men zich slechts door de aard van het
obj ect op het bewustzijn concentreert; het is een stille toestand, als
de vlam van een lamp op een windstille plaats, waaruit het gevoel
van de handeling van de concentratie en het ik ( ' Ik concentreer m ij ' )
geleidelijk is verdwenen.
(Adhyatmopanishad 3 5 )
D e toestand waarin d e geest geen rusteloosheid, i k , genot o f pijn
kent, en waarin het bewustzijn in de diepste concentratie volstrekt
onbeweeglijk is, als een rots, dat is samadhi. De toestand waarin kal
me rust heerst is samadhi .
(A nnap urnop anishad 1 , 49-50)
De bewustzijnstoestand die geen objecten, geen hartstochten en geen
afkeer kent, maar het hoogste geluk en de opperste macht, dat is sa
madhi .
(Mahopanishad 4, 62)

1 27

Wanneer het bewustzij n een toestand bereikt waarin het eenvormig

wordt (ongedeeld) , spreekt men van samadhi.
(Amritanadopanishad 1 6)
S amadhi is datgene waarin het bewustzijn in de diepste concentratie
en bewustheid n wordt met het hoogste bewustzijn.
(Darshanopanishad 1 0, 1 )
S amadhi i s datgene waarin het ik-bewustzijn (ekata) opgaat in het
hoogste bewustzijn.
(Gandharvatantra cap . 5 , p.26)
Zoals een in water geworpen zoutkristal in het water oplost en n
wordt met het water, zo wordt de toestand waarin eenwording van
het ik-bewustzijn en het hoogste bewustzijn wordt bereikt samadhi
genoemd.
(Saubhagyalakshmi Oepanisjad 2, 1 4)
S amadhi is de toestand waarin het ik-bewustzijn en het hoogste be
wustzijn n worden. Het is een toestand zonder dualiteit, vol geluk
zaligheid, waarin alleen nog het hoogste bewustzijn is.
(Shandilyopanishad 1 , 1 1 , 1 )
Wanneer het zich concentrerende bewustzijn wegvalt, treedt samadhi
m.

(Mandalahrahmanopanishad 1 , 1, 1 0)
Wanneer het uniforme, zich concentrerende bewustzijn verdwijnt als
gevolg v an een uiterst intensieve concentratie, is alleen nog het we
zen van het hoogste bewustzijn over.
(Annapurnopanishad 1 , 23)
Wanneer de diepste concentratie op de verheven brahman uit zichzelf
ook vanbinnen verdwijnt, treedt nirvikalpa samadhi in - waarin alle
latente indrukken en gevoelens worden uitgeschakeld.
(Annapurnopanishad 4, 62)

1 28

Register

De cursief gedrukte getallen verwijzen naar de illustraties.

aarde (element) 24, 1 1 4

manier van bewegen 37
zie ook elementen

ademhaling 47 , 48, 5 2

begeerten 39
zie ook knopen

bewustzijn, het 1 0 , 1 1 , 1 2, 1 4 , 1 6 , 1 7 , 1 8 , 20,

2 1 , 22

door het linker neusgat 3 2

droom- 1 6

door het rechter neusgat 3 3

kokers van 25

e n d e sushumna 3 0

onbewust 1 0, 1 7

z i e ook prana

wakend 1 6

ademhalingsoefening 3 3 , 46
-K-TH-driehoek 99, 1 00, 1 0 1

zintuiglijk 1 1 3
bhakti-yoga 1 7

Agni zie vuur

Braddha Rudra 72, 73

Airavata 59, 87

Brahma 60, 68, 80, 99

ajna-chakra 28, 29, 3 1 , 34, 39, 42, 93

kenmerkende gedragingen 95

brahma granthi 39, 42

buikoefening 45

meditatie en 94
akasha (element) 24, 1 1 4, 1 1 6

cerebellum 1 1

manier van bewegen 38

cerebro-spinaal stelsel 1 0 , 1 1 , 1 8

zie ook elementen

cerebrum 10, 1 2 , 1 9

alambusha 27, 35
anahata-chakra 77
kenmerkende gedragingen 82-83
meditatie en 82

chakra's, de
definitie van 1 9-20
de geluiden van 1 08
het inkleuren van de lijntekeningen van 2 1

andha kupa 11 , 28

de mudra's van 112

anus, reiniging van de 3 5 , 44

de tweedeling van grote en kleine

apah zie water

hersenen en 1 1 - 1 2

apana 1 8 , 2 3 , 36, 3 7 , 46, 50, 5 1 , 5 2

zie ook d e afzonderlijke chakra's

Ardhanarishvara 93

concentratie zie dharana

asama-prajnata-samadhi 1 06
asana 2 3 , 40, 46, 47, 54
fragmenten uit hindoestische teksten
over 1 1 9- 1 20
autisme 1 5
ayurveda 24, 34, 43

Dakini Shakti 6 1
dharana 46, 4 8 , 50, 54
fragmenten uit hindoestische teksten
over 1 25
diepe slaap 1 6, 1 7
dieren

Bala Brahma 60

hunkerend naar de vijf elementen 111

balgademhaling (oefening) 46

kenmerkende gedragingen weergegeven

bana lingam 80
bandha 37, 50

als 110
dood, de 30, 37, 5 1

1 29

dosha 's 24

Indra 59

droombewustzijn 1 6

inkleuren van de lijntekeningen van de cha

kra 's 2 1

eenpuntigheid zie gerichtheid o p n punt

Ishana Rudra Shiva 79

ekagra 1 6

itara lingam 94

elementen 7 , 24, 3 1 , 3 7 , 3 9 , 42, 49

en de dieren die ernaar hunkeren Zll

Kakini Shakti 80-8 1

in het lichaam Zl5

Kameshvara 99, 1 00, 1 0 1

manieren van bewegen 37-38

zie ook Shiva

Kameshvari 99, 1 00, 1 0 1

ether zie akasha

kapalabhati 4 3 , 46
gandhari 27, 34

kanna-yoga 1 7

Ganesha 6 1

karma's 1 1 6

gedragingen, kenmerkende

kshata 4 3 , 44, 46

ajna-chakra 95-96

keel , het schoonmaken van de 44

anahata-chakra 82-83

khechari mudra 5 3

manipura-chakra 73-74

kleine hersenen 1 1 , 1 2 , 1 6, 1 7

muladhara-chakra 62-63

knopen 3 8 , 39

svadhishthana-chakra 68-69

koendalini, de 18, 20, 1 1 7

vishudda-chakra 89-90

definitie van 22

weergegeven als dieren 110

manier van bewegen van 22

geest, de 1 0 ,

'11 ,

1 3 , 1 4 , 16, 1 7 , 1 8 , 20

indeling in vijf toestanden 1 3 , 1 5

reiniging van 4 3 , 46
geluid

het wekken van 43

yoga 2 1
Koendalini Shakti 8 1 -82, 1 1 7
kokers van het bewustzijn 25

van de chakra 's 1 08

kshata karma 's 43, 44, 46

bij meditatie 43

kshipta 1 5

kosmisch 4 1

kuhu 27 , 3 5

zie ook d e afzonderlijke chakra 's

genetische code 40, 4 1

Lakini Shakti 73

gerichtheid op n punt 14- 1 7

lichaam, het 1 0 , 1 4 , 18, 20, 2 1 , 22, 24, 30,

granthi 's zie knopen

32, 3 3 , 3 7 , 39, 42, 43, 47, 5 2

grote hersenen 1 0 , 1 1

elementen i n 115

guna 's 22, 24, 25, 3 1 , 3 5 , 42

d e innerlijke tempel van 86

1ingams i n 107

Hakini Shakti 94

loka' s i n 114

handgebaren zie mudra's

reiniging van 32

hart, het 48, 5 1 -5 3

d e lotus van 79
hastajihva 27, 34

1ichaamsopeningen 27
lingams 107
bana 80

hatha-yoga 1 8 , 22, 2 3 , 43, 45 , 46, 47

itara 94

Hatha Yoga Pradipika 46

Shiva in 80

hersenen 11 , 1 0- 1 3 , 1 6 , 1 7 , 2 1 ,

zie ook cerebro-spinaal stelsel

svayambhu 5 8 , 80, 99
loka's 114

hersenschors 11

lotushouding 34, 47

hersenstam IJ

lucht (element) 24, 1 1 4 , 1 1 6

holten, het schoonmaken van de 45

manier van bewegen 3 8

houding zie asana

zie ook elementen

ida 26, 27, 30, 3 1 , 32-34, 42, 52, 53

1 30

Maheshvara 99

buik- 45

manipura-chakra 70, 7 1

reiniging van de ogen 45

kenmerkende gedragingen 73-74

onbewust bewustzijn 1 7 , 22

meditatie en 73

onderdrukking 1 5 , 1 6

manovaha-nadi 25

padmasana 34, 47

manovahi-nadi ' s 26

Panchavaktra S hiva 8 8

meditatie 17, 18. 2 1 , 23, 3 1 , 40, 43 , 49, 5 2 ,

payasvini-nadi 36

53

pingala 26, 27 , 3 0, 3 1 , 33-34, 3 5 , 36, 42, 5 2 ,

ajna-chakra en 94-95

53

anahata-chakra en 82

poorten, de tien 27

fragmenten uit hindoestische teksten

prana 1 8 , 1 9 , 20, 23 e . v.

over 1 25

vayu 25

geluiden en 43

pranavaha nadi 2 5 , 2 6 , 3 6 , 3 7

manipura-chakra en 73

pranayama 32, 3 3 , 34, 4 6 , 47, 48

mudra's 2 3 , 5 2 , 5 3
muladhara-chakra en 62
sahasrara-chakra en 106
soma-chakra en I 0 1 - 1 02
svadhishthana chakra en 68

fragmenten uit hindoestische teksten

over 1 2 1 - 1 22
pratyahara 39, 40, 46, 4 8 , 49, 50, 54
fragmenten uit hindoestische teksten
over 1 23 - 1 24

vi shuddha-chakra en 89

prithvi zie aarde

yogi 1 09

psyche 1 3 , 1 4, 1 8

middenhersenen / /
mudha 1 5

zie ook geest

pusha 27, 3 5 , 36

mudra's 5 2
van d e verschillende chakra's 112
mula bandha 5 0

raj a-yoga 1 7
Rakini Shakti 67

mula prakriti 24

Real , V.G. 27

muladhara-chakra 2 3 , 26, 27, 30, 4 8 , 50, 56,

reiniging

57

van het lichaam 32, 43

kenmerkende gedragingen 62-63
meditatie en 62

v an de geest 43
van de keel 44
van de neus 45

nadi 's 23 e.v.

van de ogen 45

rnanovaha 25 , 26

van de slokdarm 44

manovahi 3 1 -34, 37

van de anus en het l aatste gedeelte v an

pranavaha 25, 26, 3 3 , 34, 36

de darmen 44

naraka's 1 1 7
nauli 37, 43, 45

zie ook vasten

rudra granthi 39, 42

neus, het schoonmaken v an de 45

ruimte zie akash a

neusgaten zie ademhaling

rusteloosheid 1 5 , 1 6

neti 4 3 , 45
niruddha 16

S ada Shiva 80, 8 8 , 94

niyama 40, 46

sahasrara-chakra 1 04, 1 05

obstakels 39, 40, 42

samadhi 1 6 , 1 7 , 1 9 , 3 1 , 3 5 , 46, 48-5 1 , 54, 95,

meditatie en I 06

zie ook knopen

oefeningen
balgademhaling 46

1 06
fragmenten uit hindoestische teksten
over 1 27 - 1 28

131

sambhavi mudra 52-53

vayu zie lucht

sannyasa 41

vayu prana 2 5

sarasvati nadi 30, 3 5 , 3 6

verbijstering 1 5

zie ook sushumna

Vishnu 62, 67, 68, 99

schoonmaken zie reiniging

vishnu granthi 39-42

Shakini Shakti 8 8

vishuddha-chakra 84, 85

Shakti 1 8 , 22, 30, 6 1 , 9 9 , 1 0 1

shankhini 27, 35
Shiva 6 1 , 7 2 , 8 8 , 93-94, 99, 1 0 1
i n d e lingam 8 0

kenmerkende gedragingen 89-90

meditatie en 89
vishvodara 37
visualisatie 7 , 8

Shiva Samhita 26

vuur (element) 24, 25, 3 7 , 3 8 , 3 9 , 42, 1 1 4,

Shiva Svarodaya 27, 32, 34

116

siddhasana 47

manier van bewegen 37

siddhi 's 3 5 , 42

zie ook elementen

slaap, diepe 1 6 , 1 7

vyagra 1 5

soma-chakra 98, 99
meditatie en 1 0 1 - 1 02
spiritualiteit 1 1 3

wakend bewustzijn 1 6
water (element) 24, 1 1 4, 1 1 5

stupa 86

manier van bewegen 37

sushumna, de 25-29, 3 1 , 3 5 , 36, 37, 4 8 ,

zie ook elementen

50-53

wedergeboorte 1 1 3 e.v.

ademhaling 30
doorsnede van 31

yama 40, 46

begin- en eindpunt 30

yamuna zie pingala

vertakki ng van 28

yashasvini 27, 3 5 , 3 6

svadhishthana-chakra 64, 65

yoga 1 2 e.v.

kenmerkende gedragingen 68-69

benadering van de psyche 1 4

meditatie en 68

bhakti 1 7

svara-yoga 7 , 2 8 , 32-34

fragmenten uit hindoestische teksten

svayambhu lingam 5 8 , 80, 99

over 1 1 8
hatha 1 8 , 22, 2 3 , 43, 4 5 , 46, 47

tantra, beginselen van 10 e.v.

yoga 1 8 , 20

indeling in vijf geestestoestanden 1 3 , 1 5

jnana 1 7

tattva's zie elementen

karma 1 7

tattvatita 3 1 , 42

koendalini 20, 2 1

terugtrekking zie pratyahara

mudra's 2 3 , 5 2 , 5 3

tiende poort zie andha kupa

nadi 's 25, 26, 3 2 , 3 3 , 3 4 , 3 7

trataka 43, 45

raja 1 7

trikaladarshi 30, 42

svara 7 , 2 8 , 32-34

Tripura Sundari 1 0 1

tantra 18, 20

turiya 1 7

weergave van de belangrijkste centra in

het hoofd 13

uddiyana bandha 37, 5 1

zaadvocht 3 5
varuni-nadi 36
vasten 43
vasti 35, 36, 43, 44

1 32

zenuwstelsel 2 3 , 2 4 , 2 6 , 37, 45

zie ook nadi 's

zintuiglijk bewustzijn 1 1 3 , 1 1 4 , 1 1 6 , 1 1 7