Jean Liedloff

Koncepcja kontinuum

1975

Jean Liedloff
W gbi kontinuum

Tytu oryginalny : The Continuum Concept

Tumaczenie: ?
SPIS TRECI
WSTP :
2
Relacje i przemylenia o rodzicach.
Jak nie podda si poczuciu winy z powodu niewaciwego traktowania wasnego dziecka
w wiecie zachodniej cywilizacji? O naszym osobliwym braku spostrzegawczoci. O
postawie przyzwalajcej - dziecko jako ppek wiata. Nowe idee w psychoterapii.
ROZDZIA PIERWSZY
9
Jak doszo do radykalnej zmiany moich pogldw.
Najpierw zobaczyam, potem zrozumiaam, nastpnie wrciam, eby potwierdzi swoje
obserwacje. Odkrycie koncepcji kontinuum.
ROZDZIA DRUGI
20
Pojcie kontinuum.
Czego zgodnie z procesem ewolucji czowiek oczekuje od ycia. Wrodzone skonnoci.
Jak dziaa kontinuum w jednostce i kulturze.
ROZDZIA TRZECI
25
Pocztek ycia.
Pord naturalny i traumatyczny. Oczekiwania i skonnoci niemowlcia. Wczesnoniemowlca faza przebywania w ramionach i jej konsekwencje dla reszty ycia.
Dowiadczenia niemowlt i dzieci rozwijajcych si zgodnie i niezgodnie z kontinuum.
ROZDZIA CZWARTY
55
Rozwj.
Co znaczy by zwierzciem spoecznym? Wrodzone zdolnoci samozachowawcze, rozwj
samodzielnoci, znaczenie poszanowania odpowiedzialnoci dziecka za siebie. Wrodzonym uspoecznienie i jego implikacje. Jak dziecko uczy si samo. Jakiej pomocy
oczekuje od starszych?
ROZDZIA PITY
75
Pozbawienie podstawowych dowiadcze.
Poszukiwanie na olep dowiadcze, ktrych zabrako. Tajemnica narkomana. Mity o
upadku czowieka. Dwa kroki wstecz od stanu aski: rozwinicie zdolnoci do dokonywania intelektualnych wyborw i odejcie cywilizowanego czowieka od kontinuum.
Ulga, jak przynosi mylenie, medytacja, rytuay i inne zaguszacze myli.
ROZDZIA SZSTY
92
Spoeczestwo.
Kultury uwzgldniajce kontinuum i kultury z nim sprzeczne. Konformizm, zaleno,
prawo do nieodczuwania nudy. Co si stao z radoci?
ROZDZIA SIDMY
101
Przywrci do dziaania prawa kontinuum.
Seks i uczucie" - jak odrni dwa rodzaje potrzeb fizycznego kontaktu. Moliwo spenienia istnieje, pki utrzymuje si potrzeba. Jak zrozumie i zdefiniowa nasze potrzeby z punktu widzenia kontinuum? Przeszkody wynikajce z obecnego stylu ycia.
Prawa maych dzieci. Dostpne sposoby przywrcenia kontinuum. Zastosowanie tych
zasad w badaniach naukowych.

Jean Liedloff

Koncepcja kontinuum

WSTP
RELACJE I PRZEMYLENIA O RODZICACH
W 1975 roku, na trzy miesice przed opublikowaniem tej ksiki, ktry z
przyjaci poprosi mnie, ebym poyczya jej korektorsk kopi maestwu,
ktre spodziewao si pierwszego dziecka. Oboje wnikliwie j przeczytali. Poznaam Milicent, kiedy przysza na lunch z trzymiesicznym wwczas Sethem. Powiedziaa mi, e ona, jaki jej m Mark, lekarz z zawodu, czuj suszno postulatw zawartych w mojej ksice. Bardzo jej zaleao, eby take inni rodzice
przeczytali j. Jednoczenie niepokoia si, e pomys noszenia dziecka przez cae
miesice przy sobie, moe wydawa si zbyt trudny do zaakceptowania.
Zorientowaam si, na czym to polega - powiedziaa - ale byam pewna, e
nie dam rady wlec wszdzie ze sob, w dzie i w nocy, takiego ciaru. To to
bite 6 kilo! Obawiam si, e rodzice odrzuc twoj propozycj. Moe poprzesta
na zaleceniu, ktre syszaam kiedy z twoich ust w radiowym wywiadzie: Gdy
zrobisz zakupy, w je do dziecicego wzka, a dziecko we na rce..." Wikszo ludzi pewnie zrobi to z ochot, a jak ju dojd do domu, bd chcieli dalej
trzyma dziecko na rkach. Ja nigdy nie kadam Setha, po prostu nie chciaam
wypuszcza go z rk".
- O to wanie chodzi - odparam - to bowiem dziaa tylko wtedy, kiedy
dziecko ju jest, a ty ywisz do niego prawdziwe uczucie. Nie dziaa, gdy kto ci
powie, e powinna tak postpowa. Nie bdziesz przecie miaa ochoty powica si a do tego stopnia i suy jakiemu abstrakcyjnemu dziecku, zanim nie
pokochasz swojego.
Problem kpieli rozwizaam w sposb nastpujcy: Bior Setha ze sob
do wanny. Jeli Mark wraca o tej porze do domu, nie moe si oprze i te do
nas wskakuje. Tak samo jak ja, uwielbia spa z Sethem. Poniewa razem z koleank prowadzimy ma prywatn drukarni, nie musiaam porzuci pracy. Pracuje na stojco i przyzwyczaiam si ju, e trzymam dziecko w nosideku na plecach albo na biodrze. Kiedy chce je, przerzucam je do przodu. Jeeli noc si
krci, czuj, e jest godne. Nie budzc si wtykani mu machinalnie pier do
buzi. Znalazam sposb, eby wykonywa prace domowe i w ogrodzie, majc Setha cay czas przy sobie. Odkadam go tylko przy cieleniu ek, turlam go wtedy po przecieradach i kocach. Uwielbia to. Kiedy trzeba przynie wgiel z piwnicy, czekam na Marka. Rozstajemy si z Sethem jedynie wtedy, gdy jed konno. Sprawia mi wielk trudno, aby da go komu z przyjaci do potrzymania.
Potem, gdy tylko skocz jedzi, bardzo pragn wzi go na rce. Nigdy nie
chc si z nim rozstawa!"
Podczas lunchu Setli by zrelaksowany i spokojny, jak dzieci z plemienia
Yequana, o ktrych pisz w tej ksice. Nie sprawia adnych kopotw.
atwo mona zrozumie, dlaczego w kulturze zachodniej dzieci nie s mile
widziane w biurach, sklepach, miejscach pracy czy nawet na przyjciach. Przewanie krzycz i kopi, i wymachuj rczkami, usztywniajc ciao; potrzeba wtedy obu rk i znacznego skupienia uwagi, eby utrzyma je w ryzach. Mona odnie waenie, e przepenia je nierozadowana energia. Rzecz jednak w tym, i
pozbawione s kontaktu z polem energetycznym drugiej osoby, ktre w sposb
naturalny t energi rozadowuje. Kiedy sieje podnosi, s nadal sztywne i spite,

Jean Liedloff

Koncepcja kontinuum

prbuj uly sobie, wyginajc koczyny albo domagajc si hutania na

kolanach lub podrzucania w powietrze. Milicent bya zdziwiona rnic midzy
ciaem Setha, a napiciem mini ciaa innych dzieci. Jej dziecko byo mikkie,
inne za sztywne, jakby pokny kij.
Musimy zda sobie spraw, e jeli bdziemy postpowa z dziemi tak, jak
to si dziao przez setki tysicy lat, znajd si wok nas stworzenia spokojne,
mikkie, nienarzucajce si. Dopiero wtedy pracujce matki, ktre nie chc przez
cay dzie nudzi si i izolowa od towarzystwa dorosych, zostan uwolnione z
wizw okrutnego rozdarcia. Dzieci zabierane do pracy znajd si tam, gdzie by
powinny - przy swoich matkach, one za w miejscu dla nich najwaciwszym, w
otoczeniu rwienikw, zajmujc si nie tylko dogldaniem dzieci, lecz take innymi czynnociami stosownymi dla inteligentnych, dorosych osb. Pracodawcy
nie kupi jednak tego pomysu, zanim nie poprawi si reputacja dzieci.
Magazyn Ms." podj kiedy heroiczne starania na rzecz przynoszenia dzieci do biura. Nie wymagaoby to a takiego heroizmu, gdyby dzieci pozostaway w
fizycznym kontakcie z dorosymi, nie za izolowane w wzkach koo biurek.
Nie kady potrafi wprowadzi w ycie koncepcj kontinuum tak wczenie i z
tak dobrym rezultatem, jak Milicent i Mark, ktrzy ju wicej dzieci wychowali
identycznie jak Setha. Jedna z matek, Anthea, po przeczytaniu ksiki napisaa
do mnie, e dopiero teraz zdaa sobie spraw, i powinna bya sucha wasnego
instynktu, zamiast zdawa si na specjalistw od wychowywania dzieci. Ma czteroletniego synka Trevora, z ktrym robia wszystko nie tak, jak trzeba". Nastpne dziecko jest w drodze. Bdzie wychowywane zgodnie z zasad kontinuum, ale
co zrobi z Trevorem?
Trudno przez cay czas nosi na rkach czterolatka, eby nadrobi stracony
okres przebywania w ramionach matki. Rwnie wane jest przecie, eby stosownie do swego wieku mg si bawi, poznawa wiat i uczy si. Poradziam
wic Anthei i jej mowi Brianowi, eby Trevor spa z nimi w jednym ku. W
dzie niech zostawi sprawy ich wasnemu biegowi, niech tylko zachcaj maego
do siadania im na kolanach i niech utrzymuj z nim fizyczny kontakt przy kadej
nadarzajcej si sposobnoci. Poprosiam ich take o prowadzenie dziennika.
Byo to wkrtce po ukazaniu si ksiki, pomylaam wic, e ich dowiadczenie
moe si okaza przydatne dla innych.
Anthea prowadzia szczegowe zapiski. Przez kilka pierwszych nocy adne
z nich nie wyspao si jak naley. Trevor krci si i pojkiwa. Palce trafiay do
nosw, okcie do uszu. O niesamowitych porach potrafi prosi o szklank wody.
Kiedy uoy si w poprzek i zepchn Antlie i Briana na skraj ka. Przez wiele
porankw Brian zjawia si w biurze poirytowany, z czerwonymi oczami. Ale Anthea i Brian wytrwali, w przeciwiestwie do innych rodzicw, ktrzy po trzech czterech prbnych nocach mwic mi: to nie ma sensu, nie moglimy spa" poddawali si.
Po trzech miesicach Anthea odnotowaa, e kopoty si skoczyy. Wszyscy troje smacznie spali przez ca noc. Poprawi si w sposb zauwaalny nie
tylko zwizek rodzicw z Trevorem, ale i wi czca ich oboje. A pod koniec raportu Anthea napisaa (wspominajc zreszt po raz pierwszy, e w ogle istniay
tego rodzaju problemy): Trevor przesta by agresywny w przedszkolu".
Kilka miesicy pniej Trevor z wasnej woli wrci do swojego eczka.
Pozna w peni dowiadczenie spania z rodzicami. Nowonarodzona siostrzyczka

Jean Liedloff

Koncepcja kontinuum

te spaa z tat i mam, a Trevor wiedzia, e zostanie mile powitany w ich ku

zawsze, kiedy tego zapragnie.

JAK NIE PODDAWA SI POCZUCIU WINY Z POWODU NIEWACIWEGO

TRAKTOWANIA WASNEGO DZIECKA W WIECIE ZACHODNIEJ CYWILIZACJI?
Rachela, matka czworga dorosych ju prawie dzieci, napisaa do mnie.
Pani ksika sprawia na mnie waenie jednej z najokrutniejszych, jakie kiedykolwiek czytaam. Myl, e nie powinna bya jej pani w ogle pisa. I nie chodzi
mi nawet o to, e wolaabym jej nie zna. Po prostu wywara na mnie ogromne
waenie, zrania mnie gboko, a przy tym wcigna. Nie chc stawia czoa
konsekwencjom ewentualnej susznoci pani teorii i staram si za wszelk cen
tego unikn (niech Bg pani wybaczy ten fragment o tym, co przeywaj dzieci,
bo, mwic niemiertelnymi sowami Noel Coward, ja nie wybacz). Prawd powiedziawszy, trudno mi sobie wyobrazi, e w jakim momencie nie rozptano
przeciw pani nagonki. Kada matka, ktra t ksik przeczyta, musi zrobi
wszystko, co w jej mocy, eby unikn uczu, jakie si nasuwaj po jej lekturze.
Czy pani wie, e ja szczerze jestem przekonana, i udao mi si to znie dopiero
w momencie, kiedy sobie pomylaam, e cae to obcienie bdce naszym
udziaem jest normalne i nieuniknione - naturalnie", eby uy sowa, ktre czsto dla uspokojenia syszy si od innych matek, psychologw dziecicych i czyta
si w ksikach? Teraz, kiedy zmusia mnie pani do mylenia, e mogo by inaczej, nie zawaham si i wyznam: przez 24 godziny po lekturze tej ksiki (a co
dopiero podczas niej) byam w takie depresji, e chciaam si zastrzeli".
Na szczcie nie zastrzelia si i zostaymy przyjacikami, jest zapalon
rzeczniczk idei kontinuum, a ja podziwiani jej szczero i umiejtno dobierania sw. Emocje, o ktrych pisaa - depresja, poczucie winy, al - zbyt czsto
jednak wystpoway u czytelniczek i czytelnikw majcych ju due dzieci.
Straszne jest oczywicie uwiadomienie sobie, co w najlepszej intencji wyrzdzilimy najukochaszym ludziom. Pomylmy jednak i o tym, co nam wyrzdzili nasi kochajcy rodzice, tak samo niewiadomi i niewinni,- i co im z kolei wyrzdzono. Wikszo , wyksztaconego wiata tak samo jak my obchodzi si
okrutnie z kadym nowonarodzonym, ufnym malestwem. Weszo to ju w zwyczaj z powodw, ktrych nie bd analizowa. Czy ktokolwiek z nas ma wic prawo bra na siebie win, czy te doznawa nieprzyjemnego uczucia, e zosta
oszukany? Z drugiej za strony, w obawie przed tym absurdalnym, poczuciem
winy, jeli nie bdziemy chcieli si przyzna do krzywd wyrzdzonych dzieciom,
jaka moe by nadzieja na zmian?
Wemy na przykad Nancy, pikn siwowos pani, ktra przysza na mj
wykad w Londynie. Powiedziaa mi, e odkd razem z 35-letni crk przeczytay ksik, zrozumienie wizi, jaka je czy, jeszcze bardziej je zbliyo. Inna
matka, Rosalind, wyznaa mi, e po lekturze wpada na kilka dni w paczliw depresj. M okaza wyrozumiao i zaj si cierpliwie dwiema creczkami, podczas gdy Rosalind saniaa si z blu, niezdolna wrcz do ycia w wietle nowo
odkrytych faktw. Nadszed jednak moment, kiedy uwiadomia sobie, e jedynym wyjciem bdzie ponowne przeczytanie ksiki - tym razem po to, eby zaczerpn z niej siy.

O NASZYM OSOBLIWYM BRAKU SPOSTRZEGAWCZOCI

Jean Liedloff

Koncepcja kontinuum

Pewnego dnia zadzwoni do mnie znajomy, bardzo podekscytowany scenk,

ktr zobaczy w autobusie. Siedzia naprzeciw kobiety z Indii Zachodnich i jej
dziecka. Wida byo, e czy ich radosna, naturalna, pena wzajemnego szacunku wi, jak rzadko si spotyka w brytyjskim spoeczestwie.
-To byo cudowne. Dopiero skoczyem czyta twoj ksik, a tu zobaczyem yw jej ilustracj. Wczeniej bywaem wrd takich ludzi, lecz nie dostrzegaem rzeczy oczywistych. Nie doceniaem lekcji, jakiej mogliby nam udzieli,
gdyby istniaa w nas wola zrozumienia, dlaczego oni osigaj to, co nam nie jest
dane.
O mierze naszego zalepienia wiadczy fakt, e w Anglii istnieje nawet organizacja pod nazw Narodowe Stowarzyszenie Rodzicw Dzieci Cierpicych na
Bezsenno (The National Association for Parents of Sleepless Children). Dziaa
ona na wzr Anonimowych Alkoholikw, wspierajc ofiary paczcych dzieci sympati okazywan przez towarzyszy niedoli i radami w rodzaju: kiedy z tego wyrosn", zmieniajcie si z mem, eby jedno mogo pospa, kiedy drugie
czuwa", nic dziecku nie bdzie, jak si je zostawi, niech sobie pacze, jeli wiecie, e nic zego si z nim nie dzieje". Najlepsze, co maj do powiedzenia to
stwierdzenie:, jeli wszystkie inne sposoby zawiod, nie zaszkodzi wzi je ze
sob do ka". Nie sugeruje si w ogle, e rodzice mogliby odwoa ca t wojn i zawierzy dzieciom, ktre jednomylnie i bardzo wyranie powiedziayby
wszystkim, gdzie jest ich miejsce.

O POSTAWIE PRZYZWALAJCEJ - DZIECKO JAKO PPEK WIATA

Rodzice, ktrych cay dzie obraca si wok spraw opieki nad dzieckiem,
s nie tylko zmczeni i mczcy dla innych, ale i opieka, jak swym dzieciom zapewniaj, przewanie im szkodzi.
Niemowl oczekuje, e bdzie si znajdowa w centrum ycia aktywnej
osoby, w staym fizycznym kontakcie, obserwujc rzeczy i czynnoci, jakich
samo w yciu dowiadczy. Kiedy trzyma sieje na rkach, jest bierne, wszystkie
zmysy ma nastawione na obserwacj. Cieszy si, gdy dorosy powici mu od
czasu do czasu bezporedni uwag, cauje je, askocze, podrzuca itp. Gwnym
jego zajciem jest jednak obserwowanie dziaa, interakcji i otoczenia swego
opiekuna, osoby dorosej lub starszego dziecka. Informacje, jakie przyswaja,
przygotowuj je do zajcia miejsca w spoecznoci, pomagaj zrozumie, czym
zajmuj si bliscy ludzie. Jeli to przemone pragnienie zakcisz - patrzc pytajco na dziecko, ktre pytajco patrzy na ciebie - budzi si w malestwie ogromn frustracj i paraliuje psychik. Oczekiwanie dziecka zostaje oszukane, chce
ono bowiem by czym marginalnym w stosunku do silnej, zajtej swoimi sprawami osoby zajmujcej centraln pozycj, a tymczasem widzi j wygodnia
emocjonalnie, sualcz, spodziewajc si jego akceptacji. Dziecko bdzie nadawa coraz mocniejsze sygnay, ale nie po to, eby skupi na sobie wicej uwagi.
Domaga si zapewnienia mu odpowiedniego rodzaju dowiadczenia. Wiele jego
frustracji wynika z faktu, e sygnay te (wiadczce, e co jest nie w porzdku)
nie s w stanie poprawi sytuacji.
Najbardziej poirytowane i niegrzeczne dzieci poprzez aspoeczne zachowanie wyraaj w istocie baganie, eby im pokaza, jak naleaoby zachowywa si
we waciwy, podany spoecznie sposb. Postawa przyzwalajca (permisywna)
pozbawia je moliwoci poznania ycia skoncentrowanego na sprawach osb do-

Jean Liedloff

Koncepcja kontinuum

rosych, wrd ktrych mog znale poszukiwane przez siebie miejsce w hierarchii mniejszych i wikszych dowiadcze, gdzie ich oczekiwane dziaania s akceptowane, niepodane odrzucane, ale one zawsze akceptacj znajduj.
Dzieci musz wiedzie, e s z zaoenia traktowane jako istoty z natury
spoeczne, o dobrych intencjach, prbujce postpowa waciwie; chc, eby
doroli reagowali w odpowiedzialny sposb, dajc im odpowiednie wskazwki.
Dziecko potrzebuje informacji o tym, co si robi, a czego nie. Jeli na przykad
zbije talerz, naley mu okaza uczucie gniewu lub przykroci z powodu aktu
zniszczenia, ale nie wolno podwaa w nim poczucia wasnej wartoci, bo przecie ono samo te si gniewa albo jest mu przykro, e talerz wylizgn si z rczek i e nie potrafio by do ostrone.
Jeli przyzwalajcy rodzice nie rozrniaj czynw podanych i niepodanych, dziecko zachowuje si czsto coraz bardziej nachalnie i niszczycielsko,
chcc ich zmusi do wejcia we waciw rol. Kiedy rodzice s ju u granic wytrzymaoci, mog wyla tumiony gniew na samo dziecko, mwic na przykad,
e maj go dosy i eby znikno im z oczu. Dziecko otrzymuje wtedy nastpujcy komunikat: cae moje poprzednie zachowanie, jakie tolerowali, byo w gruncie
rzeczy ze, skrywali dotd prawdziwe uczucia, a mj niepoprawnie pody charakter sprawi, e w kocu przestali udawa. Gra taka odbywa si w wielu domach.
Dzieci dochodz do przekonania, e oczekuje si od nich stopniowania niepodanych zachowa do najdalszych granic, a wreszcie grom uderza i jasno si im
oznajmia, e s nieakceptowane.
W skrajnych przypadkach zalepienia, niemocy wskazania swoim kochanym
malestwom naleytego i zego postpowania, dzieci s bliskie szalestwa z frustracji. Buntuj si przy kadym kolejnym pytaniu: chciaby to mie?", czy nie
zrobiby tego?", co chciaby zje, w co si ubra?", co chciaby, eby mamusia zrobia?"
Znam liczn dwu i proczn dziewczynk, ktr wanie tak traktowano.
Nigdy si nie umiechaa. Kiedy rodzice, przymilajc si, proponowali cokolwiek,
co mogoby jej sprawi przyjemno, reagowaa chmurnym spojrzeniem i upartym powtarzaniem: nie!". Po takich jej reakcjach rodzice jeszcze bardziej si
paszczyli, i tak cigna si ta aosna gra. Maej nie udao si ani razu skoni
ich do przedstawienia jakiegokolwiek przykadu, z ktrego mogaby si czego
nauczy. Wci ogldali si na ni, chcc od niej czerpa wskazwki. Daliby jej
wszystko, czego zapragna, nie mogc poj, e tak naprawd chciaaby, aby
yli wasnym, dorosym yciem, w ktrym miaaby swoje miejsce.
Dzieci wydatkuj mnstwo energii, prbujc zwrci na siebie uwag, nie
dlatego, e tej uwagi potrzebuj. Sygnalizuj, e to, co si z nimi dzieje, jest nie
do przyjcia i usiuj da opiekunowi do zrozumienia, eby t sytuacj naprawi.
Impuls, ktry przez cae ycie kae si stara o zwracanie na siebie uwagi, jest
po prostu dalszym cigiem nieudanych zabiegw sfrustrowanego dziecka, pragncego znale si na pierwszym miejscu. W kocu denie to staje si celem
samym w sobie, rodzajem przymusowego konfliktu woli. Taka forma rodzicielskiej uwagi, ktra wywouje coraz wicej sygnaw, jest wic z ca pewnoci
nieodpowiednia. Sama logika nie pozwala wierzy, eby w normalnym toku ewolucji mg si pojawi gatunek, ktrego cech jest doprowadzanie milionw rodzicw do szau. Spjrzmy na Trzeci wiat, gdzie ludzie nie zaznali wtpliwego
przywileju utraty kontinuum i nie zostali oduczeni rozumienia wasnych dzieci i

Jean Liedloff

Koncepcja kontinuum

ufania im, a zobaczymy rodziny yjce w stanie pokoju, w ktrych kade dziecko
w wieku powyej czterech lat jest chtnym i poytecznym pomocnikiem
uzupeniajcym rodzinny potencja siy roboczej.

NOWE IDEE W PSYCHOTERAPII

Moje podejcie do leczenia skutkw deprywacji zaznanej w dziecistwie
ewoluowao od prby odtworzenia dowiadcze, ktrych wtedy zabrako, do odwrcenia szkodliwych, wiadomych i niewiadomych komunikatw, jakie powstay w psyche na skutek braku owych dowiadcze. W swojej praktyce psychoterapeutycznej przekonaam si, e czowiek jest w stanie przestroi zanione lub negatywne oczekiwania dotyczce wasnej osoby lub wiata, jeli dokadnie zrozumie, czym te oczekiwania s, jak powstay i dlaczego s faszywe. Najbardziej
zakorzenione poczucie nieodpowiednioci czy si u samego rda z wrodzon
wiedz na temat swojej prawdziwej wartoci. Wiedza ta zostaje zdradzona i podwaona przez dowiadczenia narzucajce bdne przekonania, ktrych w okresie
niemowlctwa i dziecistwa nikt nie jest w stanie zakwestionowa. Lki bezksztatne zagroenia o konsekwencjach zbyt strasznych, by o nich myle - paraliuj wszelk swobod dziaania lub nawet mylenia. Lki te bywaj niekiedy tak
ograniczajce, e jedyna dana czowiekowi wolno polega na przeyciu caego
istnienia w obrbie narzuconego sobie wiziennego podwrka.
Tropic te lki a do samych ich pocztkw, przekonamy si, e s to dowiadczenia, ktre mogyby przestraszy jedynie dziecko, cho w kocu staje w
ich obliczu czowiek dorosy. Nieustanny, wyczerpujcy wysiek uniknicia konfrontacji z t grob zostaje w kocu zarzucony, a cz ycia trzymana dotd w
podwiadomoci wychodzi na jaw. Czowiek moe sobie wtedy pozwoli na co,
co do tej pory byo zakazane: moe odnie sukces lub ponie klsk, by fajnym facetem" albo przesta nim by, pokocha albo przyj mio, podj ryzyko lub przesta je podejmowa, bez niepotrzebnego poczucia przymusu, ktre
nie dopuszcza do wykorzystania wasnej instynktownej lub intelektualnej zdolnoci osdu.
Pod koniec lat siedemdziesitych miaam okazj uczestniczy w niektrych
pracach dr Franka Lak w jego orodku w Nottingham w Anglii. By to ostatni rok
jego trzydziestoletnich bada dotyczcych terapii przy pomocy odreagowania. Dr
Lak przeczyta moj ksik i chcia mi pokaza, e zbrodnie przeciw ludzkiej
wraliwoci, na ktrych punkcie jestem tak czua, nie zaczynaj si w chwili narodzin, ale podczas rwnie wanego dla formowania si czowieka okresu ycia w
macicy. Ponownie dramatyczne przeywanie tych dowiadcze przez wielu jego
pacjentw, a nastpnie moich, przekonao mnie, e mia racj,
zwaszcza, kiedy wywoa reakcje odreagowania u mnie samej, zanim jeszcze zobaczyam innych ludzi skulonych w pozycji bezradnego podu, poruszajcych koczynami w szczeglny sposb, wydajcych dwiki i wyraajcych emocje, ktre rozpoznaam jako charakterystyczne dla stadium ycia podowego.
Korzystam do tej pory z tej techniki, kiedy klienci dochodz do momentu, w
ktrym potrzebna im jest wiedza o wasnych dowiadczeniach okooporodowych,
wczesnoniemowlcych czy prenatalnych. Odniosam waenie, e odreagowanie,
cho samo w sobie dramatyczne, nie ma dziaania terapeutycznego. Jego warto polega na tym, e wzbogaca zasb informacji pacjenta, stajc si czci
wiedzy o wasnym yciu (w przeciwiestwie do wyobrae o nim). Czasami odre-

Jean Liedloff

Koncepcja kontinuum

agowanie ujawnia ostatni fragment amigwki i umoliwia przeskok od zrozumienia do realizacji, kiedy czyje spontaniczne zachowanie staje si zwiastunem odkrytej prawdy. Przemian jednak wywouje sama prawda i tylko ona. Nie jest
wane, jak si do niej doszo: czy przez dziaanie detektywistyczne z zastosowaniem indukcji, a czasem i dedukcji, czy przez zrewidowanie przekona, ktrych
nie zakwestionowano od czasu, kiedy zostay uksztatowane w dziecistwie (dotycz przewanie poj dobra" i za"), czy te w drodze odreagowania lub przez
uzyskanie informacji od osb postronnych, ktre nie miay interesu w tym, eby
wymaza z pamici jakie zdarzenie, wywierajce w swoim czasie na pacjenta
katastrofalny wpyw. Wyzwalajce skutki takiego procesu zaczynaj si zwykle
szybko przejawia, a powane zmiany zachodz raczej po miesicach ni po latach.
W wietle koncepcji kontinuum, osoba poszukujca pomocy jest z gruntu
istot dobr", ktrej gatunkowe potrzeby nie zostay zaspokojone i ktrej oczekiwania, wytworzone w wyniku ewolucji, spotkay si z obudnym zaprzeczeniem
lub potpieniem ze strony osb, ktrych rola predestynowaa do ich uwzgldnienia i zaspokojenia. Niestety, nie reagujcy waciwie rodzice wywouj w dziecku
poczucie, e nie nadaje si ono do kochania, nie zasuguje na mio albo w inny
sposb nie jest do dobre". Dziecko z natury nie potrafi przekona ich, e si
myl, to z nim samym jest co nie tak. Kiedy wiec moe sobie dogbnie uwiadomi, e jego pacz, dsy, zwtpienie w siebie, apatia czy bunt byy prawidowymi reakcjami istoty ludzkiej na nieodpowiednie traktowanie, caa za opinia o sobie odpowiednio si zmienia. Moim zdaniem samo przyjrzenie si yciorysowi pod
takim ktem przynosi zbawienny efekt; stwarza uzdrawiajc atmosfer dla kogo, kto zosta przyzwyczajony do gorszego samopoczucia, bycia niepodanym
lub winnym. Z przyjemnoci dowiedziaam si, e rwnie wielu psychoterapeutw uznao koncepcj kontinuum za poyteczn dla siebie, swoich studentw i
pacjentw.
W cigu dziesiciu lat, jakie upyny od pierwszego wydania tej ksiki, w
niektrych dziedzinach wytworzy si o wiele bardziej sprzyjajcy klimat dla zawartych w niej idei: w poonictwie, opiece nad dzieckiem, instytucjach spoecznych, psychologii oraz w szeroko rozumianej opinii publicznej. Na coraz wiksz
skal poszukuje si zasad ycia, na ktrych mona by si oprze. Szczeglnie
podniosa mnie na duchu niedawno przeczytana na amach Time" charakterystyka postaci z pewnego filmu: Jej poczucie odpowiedzialnoci spoecznej zostao
uksztatowane przez nieomylny instynkt, nie przez podejrzan ideologi".
Mam nadziej, e wydanie tej ksiki, jak rwnie przekady na inne jzyki,
pomog i umoliwi nieomylnemu instynktowi" wpywa na ksztatowanie si
naszej bardzo podejrzanej ideologii".
Londyn, 1985

Jean Liedloff

Koncepcja kontinuum

ROZDZIA PIERWSZY
JAK DOSZO DO RADYKALNEJ ZMIANY MOICH POGLDW?
Ksika ta ma przedstawi okrelon ide, nie za opowiedzie fabu, lecz
sdz, e przytoczenie pewnych faktw z mego ycia bdzie celowe, przygotuje
bowiem grunt, na ktrym wyrosa caa ta koncepcja. Pomoe wyjani, jak to si
stao, e w swych pogldach tak daleko odeszam od dwudziestowiecznych Amerykanw, wrd ktrych si wychowaam.
Pojechaam do poudniowoamerykaskiej dungli bez adnej teorii, ktr
chciaabym udowodni. Cakiem zwyczajnie interesowni mnie Indianie. Miaam
tylko mgliste poczucie, e mog nauczy si czego, co okae si znaczce. Podczas mojej pierwszej podry po Europie, kiedy przebywaam we Florencji, dwaj
woscy podrnicy zaprosili mnie na wypraw w poszukiwaniu diamentw w okolicach rzeki Caroni (dopyw Orinoko) w Wenezueli. Zaproszenie byo niespodziewane, miaam dwadziecia minut na podjcie decyzji, bieg do hotelu, spakowanie
si, wycig na stacj i wyskoczenie do pocigu, ktry ju rusza z peronu.
Byo to do niesamowite, lecz i przeraajce, kiedy po caej tej gwatownej
akcji zobaczyam w wietle przenikajcym przez zakurzone okno nasz przedzia
wyadowany walizami. Dopiero wtedy zdaam sobie w peni spraw, e jestem w
drodze do prawdziwej dungli.
Nie miaam czasu na rozwaanie przyczyn, jakie skoniy mnie do tej decyzji, lecz moja reakcja bya natychmiastowa i pewna. To nie wizja diamentw stanowia pokus nie do odparcia, chocia wykopanie fortuny z dna jednej z tropikalnych rzek prezentowao si o wiele bardziej atrakcyjnie ni jakakolwiek praca,
o ktrej mogabym pomyle. Cay czar kry si w sowie dungla", a powodem
tego byo prawdopodobnie pewne wydarzenie z dziecistwa.
Miaam wtedy osiem lat, a to, co przeyam, musiao mie dla mnie ogromne znaczenie. Do tej pory jawi mi si jako cenne dowiadczenie. Jak wikszo
tego typu przelotnych olnie, ukazao mi si jednak tylko w krtkim mgnieniu,
wyzwalajc przekonanie, e istnieje pewien porzdek. Nie ujawnio mi jego natury ani nie pokazao, jak go utrwali. Ujrzenie nieuchwytnej prawdy nie przyczynio si wcale (albo tylko w maym stopniu) do pokierowania moimi losami w labiryncie ycia. Przelotna wizja bya zbyt krucha, by przetrwa prb praktycznego
zastosowania. Musiaa jednak wej w konflikt ze wszystkimi moimi doczesnymi
motywacjami, a w najwikszym stopniu z si przyzwyczajenia. Warto o niej
wspomnie, poniewa bya byskiem tego waciwego porzdku rzeczy, o poszukiwaniu ktrego traktuje ta ksika.
Zdarzyo si to podczas wycieczki na ono przyrody w lasach Maine, gdzie
przebywaam na letnim obozie. Jako ostatnia w szeregu pozostaam troch w tyle
i kiedy pieszyam si, eby dogoni grup, dostrzegam przez drzewa polan. Na
jej przeciwlegym skraju rosa przepyszna joda, a w rodku wznosi si pagrek
pokryty jaskrawozielonym, prawie fosforyzujcym mchem. Promienie poudniowego soca przebijay si przez granatow ziele sosnowego lasu. May skrawek
nieba nad polan by wprost idealnie bkitny. Cay ten obraz sprawia waenie
tak doskonaej peni, tak wszechobecnej, skoncentrowanej potgi, e musiaam
si zatrzyma. Wyszam na skraj polany, a potem ostronie, jakbym znajdowaa
si w miejscu magicznym lub witym, na jej rodek, gdzie usiadam, po czym

Jean Liedloff

10

Koncepcja kontinuum

pooyam si, tulc policzek do wieego mchu. To jest wanie TO - pomylaam

i poczuam, e opuszcza mnie cay niepokj, jaki ciy do tej pory nad moim
yciem. wiat by wreszcie taki, jaki by powinien. Wszystko znajdowao si na
swoim miejscu: drzewo, ziemia, skaa, mech. Jesieni bdzie tu tak jak trzeba,
zim pod niegiem - pejza absolutnie doskonay w swej zimowoci, a gdy znw
nastanie wiosna i objawi si cud w tym cudzie ukryty, kady na swj sposb co umrze, co po raz pierwszy wykiekuje,lecz wszystko pozostanie jednakowo
doskonae.
Odniosam waenie, e odkryam utsknione jdro Prawdy, klucz do niej, e
musz zabra z sob t wiedz, ktra tutaj w tym miejscu jest oczywista. Przez
chwil kusio mnie, eby wzi na pamitk kpk mchu, ale powstrzymaa mnie
przed tym dorosa raczej myl. Zlkam si nagle, e jeli zachowam ten amulet
jako swj skarb, utrac to, co naprawd cenne, objawienie, jakiego doznaam.
Bdzie mi si wydawao, e moja wizja yje dopty, dopki mam przy sobie ten
mech, a pewnego dnia przekonam si, e zosta mi tylko kawaek zwidej roliny. Nic wic nie zabraam, lecz przyrzekam sobie, e codziennie przed zaniciem pomyl o Polanie i e na zawsze pozostanie przy mnie jej kojca moc. Ju
w wieku omiu lat zdobyam wiadomo, e chaos systemw wartoci narzucanych mi przez rodzicw, nauczycieli, rwienikw, opiekunki, wychowawcw na
obozie i innych ludzi bdzie si tylko pogbia w miar mego dorastania. Z biegiem lat dojd nowe komplikacje, wpdzajce mnie w coraz bardziej pogmatwane labirynty dobra i za, rzeczy podanych i niepodanych. Do ju wiedziaam, eby si o tym przekona. Pomylaam jednak, e jeli uda mi si zabra
Polan, nigdy si nie zagubi.
Tej nocy przed zaniciem przypomniaam sobie Polan. Przepenio mnie
uczucie wdzicznoci, ktre sprawio, e powtrzyam swoje przyrzeczenie, i zachowam t wizj. I przez cae lata nic jej nie zdoao zatrze. Co noc miaam
przed oczami pagrek, jod, wiato soneczne i mech.
Jednake z upywem lat czsto apaam si na tym, e na cae dnie lub tygodnie zapominaam o Polanie. Prbowaam przywoywa poczucie ukojenia, ktre przedtem sprowokowaa. Mj wiat wszake sta si bardziej rozlegy. Uproszczony system wartoci wyniesiony z dziecinnego pokoju: dobra dziewczynka/niedobra dziewczynka zosta stopniowo wyparty przez sprzeczne wartoci kultury,
do ktrej naleaam, i wartoci mojej rodziny. Byo to pomieszanie wiktoriaskiego systemu cnt i zalet z siln skonnoci do indywidualizmu, z liberalnymi pogldami, talentami artystycznymi, a przede wszystkim z wysokim uznaniem dla
byskotliwego i oryginalnego intelektu mojej matki.
W wieku pitnastu lat z niezupenie szczerym smutkiem (nie pamitam bowiem, ebym tak znowu rozpaczaa) zdaam sobie spraw, e Polana nic ju dla
mnie nie znaczy. wietnie pamitaam leny pejza, ale jego sens mi umkn,
stao si to, czego si obawiaam, mylc o zabraniu kpki mchu na pamitk.
Przywoywany w pamici obraz Polany sta si amuletem pozbawionym magicznej mocy.
Mieszkaam u babki, a po jej mierci postanowiam pojecha do Europy,
chocia nie ukoczyam jeszcze college'u. W trakcie aoby moje pomysy byy
cigle niesprecyzowane. Czuam jedynie, e musz zdoby si na wielki wysiek i
stan na wasnych nogach. Powroty do matki zawsze koczyy si urazem. Nie
miao dla mnie wartoci nic, co - jak si po mnie spodziewano - mogoby mnie

Jean Liedloff

11

Koncepcja kontinuum

bawi: zawodowe pisanie do magazynw mody, kariera modelki, dalsze ksztacenie si.
W kabinie statku pyncego do Francji pakaam ze strachu. Rzuciam na
szal wszystko, co byo mi dotd znane, w zamian za nadziej na co nieokrelonego. Nie chciaam jednak zawraca.
Wczyam si po Paryu, szkicujc i piszc wiersze. Zaproponowano mi
prac modelki u Diora, lecz jej nie podjam. Miaam dojcia do Vogue", z nich
take nie korzystaam, jeli nie liczy okazjonalnych, nie wicych zaj na pokazach mody. Czuam si wszake w tym obcym kraju bardziej swojsko ni kiedykolwiek w rodzinnym Nowym Jorku. Miaam wiadomo, e weszam na prawidow drog, mimo tego, wci nie potrafiam okreli, czego waciwie szukam. W lecie pojechaam do Woch, najpierw znalazam si w Wenecji, a potem
we Florencji. Tam spotkaam dwch modych Wochw, ktrzy zaproponowali mi
wypraw do Poudniowej Ameryki w poszukiwaniu diamentw. I tym razem, jak
przy wyjedzie z ojczyzny, zatrwoyo mnie wasne zuchwalstwo, lecz ani przez
chwil nie pomylaam, eby si wycofa.
Kiedy w kocu po wielu przygotowaniach i opnieniach wyprawa dosza do
skutku, popynlimy w gr rzeki Carcupi, maego, nie zbadanego dotd dopywu Caroni. W cigu miesica znacznie posunlimy si naprzd - pomimo przeszkd w postali palonych w poprzek rzeki drzew, ktre musielimy przerbywa
siekierami i maczetami, oraz katarakt i wodospadu, gdzie za pomoc dwch Indian bylimy zmuszeni przenie okoo tony naszego sprztu. W miejscu zaoenia obozu rzeka bya ju o poow wsza. Obz mia nam suy jako baza wypadowa ku dopywowi te rzeki.
By to nasz pierwszy dzie wypoczynku od wpynicia na Carcupi Po niadaniu woski kierownik wyprawy i obaj Indianie wybrali si, eby rzuci okiem na
uksztatowanie terenu, a drugi Woch z ulg rozoy si w hamaku.
Wziam jedn z dwch ksiek, jakie udao mi si wybra ze skromnej
oferty angielskich tytuw na lotnisku w Ciudad Bolivar, i usiadam wrd korzeni
wielkiego drzewa pochylonego nad rzek. Przeczytaam cz pierwszego rozdziau, koncentrujc si przede wszystkim na narracji, kiedy niespodziewanie, z
poraajc wprost si przyszo objawienie: to jest wanie To!To przecie Polana! Wrcio cae podniecenie, jakie towarzyszyo niegdy intuicyjnemu doznaniu
objawionemu maej dziewczynce. Straciam je, ale teraz powrcio - na dorosej
Polanie - w najwikszej dungli wiata. Sekrety ycia dungli, jej zwierzt i rolin, widowiskowe burze i zachody soca, we, orchidee, fascynujca dziewiczo tropikalnego lasu, opr, jaki stawia, gdy si toruje przeze drog, hojne
pikno - wszystko to sprawiao, e w dungli jeszcze dobitniej i gbiej odczuwaam waciwy porzdek rzeczy. Prawidowo na ogromn skal. Kiedy przelatywalimy nad dungl, wygldaa jak wielki, zielony ocean rozcigajcy si na
wszystkie strony a po horyzont, merekowany korytami rzek, wspinajcy si na
trudno dostpne gry - paskowy podawany niebu na otwartych doniach. Kada
komrka dungli pulsowaa yciem, naturalnym adem, wiecznie przemieniajcym si, nienaruszonym i zawsze doskonaym.
Owadnita radoci pomylaam owego dnia, e dotaram do kresu poszukiwa i osignam cel: jasne widzenie spraw w ich niezakconej doskonaoci.
To by w ad, ktry prbowaam dostrzec wrd zamtu dziecinnych lat i potem,
kiedy dorastaam, kiedy czasem a do witu prowadziam rozmowy, sprzeczki,

Jean Liedloff

12

Koncepcja kontinuum

dyskusje w nadziei, e zobacz go cho w przelocie. To moja Polana, utracona,

odnaleziona i teraz rozpoznana, tym razem na zawsze. Wok mnie, nade mn i
pod stopami wszystko byo na swoim miejscu, rodzio si, yo, umierao i byo
zastpowane bez naruszania porzdku wszechrzeczy. Czule pogadziam grube
korzenie, wrd ktrych siedziaam niczym w fotelu. Zaczam powanie
zastanawia si, jak reszt ycia spdzi w dungli.
Pod koniec wyprawy nad Carcupi (znalelimy kilka diamentw), kiedy wrcilimy do maej osady Los Caribes w celu zaopatrzenia si w prowiant, zobaczyam nagle w lusterku, e troch utyam, po raz pierwszy w yciu wygldajc jak
osoba szczupa, a nie kocista. Czuam si silniejsza, bardziej pewna siebie, znikny dawne lki. W ukochanej dungli rozwijaam si. Miaam przed sob jeszcze
sze miesicy, potem zaczn si martwi - mylaam - z czego y po zakoczeniu wyprawy - teraz nie musz stawia czoa praktycznym problemom.
Po upywie p roku byam jednak zmuszona do wyjazdu. Malaria podkopaa
mj zdrowy, kwitncy dotd organizm, a moje samopoczucie zostao nadwtlone
przez gd misa i zielonych jarzyn. Przehandlowaam jeden z naszych ciko
zdobytych diamentw za szklank soku pomaraczowego. Wychudzona byam
bardziej ni kiedykolwiek.
Przez siedem i p miesica poznaam jednak dokadniej absolutn harmoni dungli. Poznaam Indian Tauripanw, nie tylko tych dwch, ktrych zatrudnialimy, ale cae klany i rodziny. Poznaam ich w yciu domowym, w ich chatach, podczas gromadnych wypraw, na polowaniu, prowadzcych ycie gatunku
zamieszkujcego naturalne rodowisko, bez znaczcych zewntrznych wpyww,
jeli nie liczy maczet i stalowych siekier, ktre zastpiy kamienne toporki. Indianie ci byli najszczliwszymi ludmi, jakich kiedykolwiek spotkaam, ale wtedy
jeszcze umykao to mojej uwadze. Bardzo rnili si od nas, byli nisi, sabiej
uminieni, lecz potrafili nosi cisze adunki na wiksze odlegoci od najsilniejszych z nas. Umiaam si tylko dziwi. Myleli cakiem innymi kategoriami (kto z
nas pyta na przykad: Czy eby dosta si do Padacapah, mamy pyn w gr
rzeki, czy te pj ldem?", a Indianin odpowiada: "Tak"). Dzieci zachowyway
si tak samo grzecznie, jak doroli, nigdy si nie biy, nigdy ich nie karano, z radoci i natychmiast okazyway posuszestwo. Nie miay do nich zastosowania
zarzuty w rodzaju: chopcy zawsze pozostan chopcami". Wszak nie zadaam
sobie pytania, dlaczego tak jest. Wyzbyam si jednak wtpliwoci, e dungla
jest w absolutnym porzdku i e tutaj naley szuka tego, czego zawsze szukaam, lecz pena, harmonia i ywotno jej ekosystemu, rolin, zwierzt, ludzi i w
ogle wszystkiego, nie bya - jak sobie z pocztku wyobraaam - odpowiedzi
ani osobistym rozwizaniem dla mnie.
Prawda istniaa w zaciemnieniu. Troch si wstydziam, e coraz bardziej
tskni za szpinakiem, sokiem pomaraczowym, wypoczynkiem. Przepeniaa
mnie dzika, romantyczna mio, a jednoczenie czuam respekt przed budzcym
groz, wielkim, mao opiekuczym lasem. Przygotowujc si do wyjazdu, mylaam ju jednak, jak tutaj wrci. W rzeczywistoci nie znalazam jeszcze waciwego porzdku rzeczy dla samej siebie. Widziaam go z zewntrz, udao mi si
go rozpozna bardzo dotd powierzchownie. Cigle nie dostrzegaam spraw oczywistych: przecie Indianie, tacy ludzie jak ja, rwnie uczestniczcy w harmonijnym porzdku dungli, stanowili wsplny mianownik, ogniwo czce otaczajcy
mnie ad z moj potrzeb tej harmonii.

Jean Liedloff

13

Koncepcja kontinuum

Mj umys, otumaniony do tej pory przez cywilizacj, zaczy rozwietla

mae przebyski myli, dotyczce midzy innymi stosunku do pracy. Przehandlowalimy nasze troch za mae czno na o wiele za du d-dubank. W odzi
tej, zrobionej z jednego pnia drzewa, podrowao razem z nami siedemnastu
Indian. Cho baga ich dopakowano do naszego i wszyscy bylimy na pokadzie
w komplecie, ogromna d wygldaa jak pusta. Do przygnbiajc czynnoci, kiedy musielimy omin wodospad, byo przeciganie jej przez p mili po
kamieniach. Pomagao nam ju tylko czterech czy piciu ludzi. Na drodze, ktr
transportowalimy d, naleao poukada w poprzek kody drzew i pod niemiosiernie palcym socem przetacza po nich - cal po calu - nasz kryp. Kiedy
ciut zachybotaa, wpadalimy midzy gazy, zdzierajc sobie skr z goleni, okci
i wszelkich innych czci ciaa. Ja i obaj Wosi przecigalimy przedtem w ten
sam sposb mae czno. Wiedzc z gry, co nas czeka, balimy si na zapas wysiku i blu. Kiedy przybylimy w okolice wodospadu Arepuchi, mielimy wizj
czekajcych nas] mczarni i z ponurymi minami, nienawidzc kadego momentu
tej czynnoci, zaczlimy t przeklt d przetacza poprzez skay.
Cholerna piroga bya tak cika, e kiedy stracia rwnowag, co zdarzao
si kilka razy, przygwadaa niejednego z nas do rozpalonych ska, dopki pozostali nie ruszyli jej z miejsca. Mielimy za sob zaledwie jedn czwart drogi, a
ju wszystkie okcie krwawiy. Wybagaam dla siebie minut przerwy i wskoczyam na wysok ska, eby ca scen sfotografowa. Patrzc z tego dogodnego
punktu, wyczywszy si na moment z pracy, dostrzegam co szczeglnie interesujcego. Oto miaam przed sob grup mczyzn wykonujcych wsplnie to
samo zadanie. Dwaj z nich, Wosi, byli spici, ponurzy, wszystko wyprowadzao
ich z rwnowagi, bez przerwy przeklinali w charakterystyczny dla Toskaczykw
sposb. Pozostali, Indianie, wietnie si bawili. mieszya ich nieporczno odzi, zmagania z ni traktowali jako rozrywk, artowali ze swych zadrapa, a ju
specjalnie ubawio ich, kiedy d przechylia si do przodu i przywalia swym ciarem jednego z nich, a potem nastpnego. Unieruchomiony Indianin przyparty
goymi plecami do rozarzonego granitu, kiedy mg znowu zapa oddech, mia
si najgoniej i cieszy si, e mu ulyo.
Wszyscy wykonywali t sam prac, wszyscy dowiadczali napicia i blu.
Jedyna rnica polegaa na tym, e my zostalimy! przez nasz kultur uksztatowani tak, eby tego rodzaju okolicznoci klasyfikowa bez wtpienia bardzo nisko na skali dobrego samopoczucia. I raczej nie uwiadamialimy sobie, e moe
w tej kwestii istnie jakikolwiek inny wariant.
Indianie, tak samo niewiadomi faktu, e mogliby uczyni jaki wybr, byli
w bardzo pogodnym nastroju, bawili si w atmosferze koleestwa i, oczywicie,
nie mieli wpojonego lku, ktry zatruwaby im minione dni. Kade posunicie odzi do przodu byo dla nich maym zwycistwem. Skoczywszy fotografowa i
przyczywszy si z powrotem do grupy, postanowiam zapomnie o opcji narzuconej przez cywilizacj i cakiem autentyczne bawiam si przez reszt transportu. Nawet otarcia i sice, jakie przypady mi w udziale, potrafiam zredukowa do
waciwych proporcji. Byy to przecie drobne rany, ktre wkrtce zagoj si,
niewarte nieprzyjemnej emocjonalnej reakcji, takiej jak gniew, litowanie si nad
sob czy zo. Nie warto te byo martwi si z gry, ile ich jeszcze przybdzie,
zanim zakoczymy przeciganie odzi. Przeciwnie - okazao si, e potrafi doceni wasne, tak wspaniale skonstruowane ciao, ktre samo si naprawia, nie po-

Jean Liedloff

14

Koncepcja kontinuum

trzebujc moich wskazwek ani decyzji.

Wkrtce jednak moje poczucie wyzwolenia ustpio przed tyrani wpojonego zwyczaju, pod ciarem uwarunkowa narzuconych przez kultur, ktre
mgby wyeliminowa tylko dugotrway, wiadomy wysiek. Ja za odpowiedniego wysiku nie uczyniam i wrciam z wyprawy, nie odnisszy korzyci z objawienia, jakiego doznaam.
Inne spostrzeenie dotyczce ludzkiej natury i pracy przyszo pniej.
W chacie, wychodzcej na wspania bia pla, nad lagun utworzon
przez skay wycite w ksztacie pksiyca, daleko za Caroni i wodospadami Arepuchi, yy sobie dwie indiaskie rodziny. Gow jednej z nich by Pepe, drugiej Cezar. Histori t opowiedzia mi Pepe.
Cezar zosta w bardzo wczesnej modoci przysposobiony" przez Wenezuelczykw i zamieszka w pewnym miasteczku waz z nimi. Posali go do szkoy,
nauczy si czyta i pisa, wychowany zosta jak Wenezuelczyk. Ju jako dorosy,
przyjecha w okolice grnego biegu Caroni, eby - wzorem wielu innych mczyzn z gujaskich miast - sprbowa szczcia przy poszukiwaniu diamentw.
Kiedy pracowa w Taz z grup Wenezuelczykw, zosta rozpoznany przez Mundo,
wodza Tauripanw w Gua.
- Czy to nie ciebie zabrali, eby mieszka u Jose Grand? - zapyta Mundo.
- Jose Grand mnie wychowa - odpar zgodnie z prawd Cezar.
- A wic wrcie do swoich. Jeste jednym z Tauripanw - stwierdzi Mundo.
Cezar, przemylawszy spraw dogbnie, doszed w kocu do wniosku, e
lepiej bdzie mu si powodzio jako Indianinowi i przyby do Arepuchi, gdzie
mieszka Pepe.
Przez pi lat Cezar y razem z rodzin Pepe, oeni si ze liczn Tauripank, urodzia mu si creczka. Poniewa pracowa nie lubi, ywi si z rodzin
plonami z plantacji Pepe. Bardzo by zadowolony, e Pepe nie oczekuje od niego
wykarczowania poletka albo przynajmniej pomocy w trakcie pracy na jego polu.
Pepe pracowa lubi, za Cezar nie, sytuacja wic wszystkim odpowiadaa.
ona Cezara chtnie uczestniczya waz z innymi kobietami i dziewcztami
w pracy przy zbiorze manioku i przygotowywaniu jedzenia. Cezar natomiast
uznawa tylko polowanie na tapiry i inn zwierzyn. Po kilku latach zrodzio si w
nim zamiowanie do rybowstwa, zowione przeze ryby wzbogacay wic zdobycze Pepe i jego obu synw, ktrzy zawsze lubili owi i zaopatrywali rodzin Cezara rwnie hojnie, jak sw wasn.
Tu przed naszym przybyciem Cezar postanowi wykarczowa wasne poletko, a Pepe pomaga mu przy wszystkich czynnociach, poczwszy od wybrania
odpowiedniego miejsca do obalania i palenia drzew. Podobao mu si to tym bardziej, e rozmawia i artowa z przyjacielem. Przez cay czas wsplnie.
Po piciu latach zdobywania pewnoci Cezar poczu wreszcie, e nikt go do
niczego nie przymusza. Tak jak Pepe czy ktrykolwiek Indianin, mg si swobodnie cieszy prac.
Wszyscy w Arepuchi byli zadowoleni - powiedzia nam Pepe poniewa Cezar zacz ju by marudny i ciki do zniesienia. Chcia mie wasne pole - mia
si Pepe - ale sam o tym nie wiedzia. Bawi go fakt, e kto moe nie wiedzie,
i chce pracowa. Te dziwne tropy wskazujce, e w naszej cywilizacji ywimy
ugruntowane bdne przekonania na temat ludzkiej natury, nie doprowadziy

Jean Liedloff

15

Koncepcja kontinuum

mnie jeszcze wtedy do adnych uoglnie w tym wzgldzie. Chocia nie miaam
sprecyzowanej koncepcji, czego waciwie chc si dowiedzie, ani nawet
jasnego waenia e podjam jakiekolwiek poszukiwania, uwiadomiam sobie
przynajmniej, i trafiam na ciek, ktr warto poda dalej. To mi
wystarczyo mi to, eby utrzyma si na niej przez kilka nastpnych lat.
Drug wypraw w okolice odlege o sze tygodni marszu od najdalszego
pogranicza hiszpaskojzycznej Wenezueli kierowa inny Woch, profesor, ktry
ywi niezomne przekonanie, i dziewczyny nie maj w dungli nic do roboty.
Jednemu z moich dawnych partnerw udao si wymc na nim niechtn akceptacj mojej osoby. Mogam wic kontynuowa sw drog do wiata epoki kamiennej, wiata plemion Yequana i Sanema, oddzielonych od reszty kraju przez
niemoliwy podobno do przebycia deszczowy las w grnym dorzeczu rzeki Caura
nad brazylijsk granic.
Silnie zarysowane indywidualnoci mczyzn, kobiet i dzieci ujawniy si tutaj jeszcze wyraniej, poniewa ludzie ci nie mieli potrzeby tworzenia - jak Tauripanowie - mechanizmu obronnego w postaci kamiennej twarzy prezentowanej
obcym. W tej odlegej krainie nie potrafiam zauway, e Indianie zawdziczali
swj niezwyky charakter nieznajomoci uczucia nieszczcia tak powszechnego
we wszystkich znanych mi spoeczestwach. Musiao mi si zdawa, e gdzie
spoza drzew reyseruje to wszystko niewidzialny duch Cecila B. De Mille w klasycznym stylu jednowymiarowych dzikich istot znanych z hollywoodzkich filmw.
Reguy ludzkiego zachowania nie miay tutaj zastosowania.
Spdziam sam na sam z Indianami Yequana trzy tygodnie, w tym czasie
moi partnerzy byli przymusowo przetrzymani przez grup pigmejw ktrzy traktowali ich jak maskotki.
W cigu tego krtkiego okresu wyzbyam si wicej przekona w ktrych
byam wychowana, ni podczas caej pierwszej ekspedycji. Zaczam te dostrzega warto procesu oduczania si. Przez warstwy moich przesdw przebijay
si rwnie nowel waenia i informacje, kace mi inaczej spojrze na kwesti
pracy.
W jzyku Indian Yequana szczeglnie zwraca uwag brak czasownika pracowa". Uywali sowa tarabaho, w celu oznaczenia czynnoci zakadajcych kontakt z nie-Indianami, ktrzy przewanie (jeli nie liczy nas) byli im znani wycznie ze syszenia. To z lekka przekrcone hiszpaskie sowo trabajo okrelao
do dokadnie to, co rozumieli pod nim konkwistadorzy i ich potomkowie. Uderzyo mnie, e byo to jedyne sowo pochodzenia hiszpaskiego, jakie od Indian
usyszaam. W jzyku Yequana nie istniao znane nam pojcie pracy. Mieli sowa
nazywajce poszczeglne czynnoci, ale brak byo terminu oglnego. Skoro nie
odrniali pracy od innych sposobw spdzania czasu, to nic dziwnego, e zachowywali si w tak irracjonalny (w moim wczesnym pojciu) sposb przy noszeniu
wody. Kilka razy dziennie kobiety wstaway ze swych miejsc przy ognisku, bray
dwie lub trzy mae tykwy, pokonujc cz drogi po stromym zboczu, ktre po
deszczu byo niezwykle liskie, napeniay je w strumieniu i wspinay si z powrotem do pooonej na grze wioski. Caa akcja trwaa okoo dwudziestu minut.
Wiele kobiet oprcz tykw nioso jeszcze dzieci.
Kiedy po raz pierwszy schodziam z nimi, zaszokowao mnie, e po co tak
niezbdnego i potrzebnego, jak woda, szo si w tak niewygodny sposb. Trudno
byo poj, dlaczego Indianki nie wybray innej strony wioski, gdzie woda jest a-

Jean Liedloff

16

Koncepcja kontinuum

twiej dostpna. Kiedy brzegiem strumienia pokonywaam ostatni cz drogi,

musiaam caa spita uwaa na kady krok, eby nie upa. Indianie Yequana
maj oczywicie wietnie rozwinity zmys rwnowagi i, podobnie jak ich pnocnoamerykascy bracia, nie znaj zawrotw gowy, ale adna z kobiet - ze mn
wcznie - nigdy si nie przewrcia, a tylko ja jedna czuam si nieswojo, muszc uwaa, jak stpam. Indianki take stawiay kroki uwanie, ale trudne zadanie zachowania ostronoci nie psuo im humoru, plotkujc i przekomarzajc si
szy po paskim terenie albo po zboczu, przewanie grupkami, po dwie, trzy lub
wicej, i jak zawsze dominowa nastrj towarzyskiej zabawy.
Raz na dzie kada z kobiet zostawiaa na brzegu swoje tykwy i ubranie
(na ktre skadaa si, maa, podobna do fartuszka opaska biodrowa oraz ozdoby
noszone na okciu, kolanie, nadgarstku, ramieniu, szyi i w uszach), i razem ze
swym dzieckiem zaywaa kpieli. Chocia kobiety i dzieci wchodziy do rzeki w
sporej gromadzie, atmosfera tej kpieli przywodzia na myl luksusy rzymskich
ani. Kady ruch wyraa zmysow rado, dzieci za trzymano jak obiekty tak
cenne, e ich wacicielki poczuway si do maskowania swej radoci i dumy w
udan skromno malujc si na ich twarzach. Z gry schodziy w taki sam,
wspaniale wystudiowany, niemal wytworny sposb, a ostatnie, ostrone kroki,
przed zanurzeniem si w rzece, porwna mona do stpania Miss wiata idcej
odebra koron. Takie byy wszystkie kobiety i dziewczta z plemienia Yequana,
cho kada inaczej przejawiaa swoje zadowolenie.
Po pewnym zastanowieniu si trudno mi byo wyobrazi sobie lepszy" sposb zagospodarowania czasu powiconego noszeniu wody, przynajmniej z punktu widzenia dobrego samopoczucia. Jeliby jednak zasadniczym kryterium mia
by postp albo pozostajce w jego subie takie czynniki, jak prdko, wydajno i nowatorstwo, spacery te byyby wprost idiotyczne. Znaam na tyle ich pomysowo, e gdybym poprosia o wynalezienie sposobu, bym nie musiaa do
strumienia chodzi, zmontowaliby rurocig z bambusa albo zainstalowali krek
linowy, w celu oszczdzenia mi kopotw ze liskim kawakiem gruntu, albo zbudowaliby dla mnie chat koo wody. Sami nie mieli najmniejszej motywacji w kierunku postpu, nie czuli bowiem z adnej strony presji ani potrzeby zmiany swoich form postpowania.
Fakt, e zrobienie uytku z odpowiedniej koordynacji ruchw uwaaam za
co narzuconego oraz - nie wiadomo waciwie dlaczego - irytowaam si z powodu trwonienia czasu na zaspokojenie elementarnej potrzeby, nalea do arbitralnego porzdku wartoci, ktrego nie podzielaa kultura Indian.
Inne olnienie dotyczce pracy przyszo raczej w toku dowiadczenia ni
obserwacji. Wdz wioski plemienia Yequana, Anchu, dawa mi na kadym kroku
praktyczne lekcje, majce mnie nakierowa na zachowania przynoszce wicej
zadowolenia. Przehandlowaam wanie ozdob z paciorkowa za siedem trzcin cukrowych i byam w trakcie przyswajania lekcji, o czym wspomn pniej, na temat techniki handlowania wrd ludzi, ktrzy zachowanie dobrych stosunkw
stawiaj wyej ni zysk. Anchu waz z Indianinem z plemienia Sanema, ktry najwyraniej suy mu jako asysta, oraz ja mielimy pokona drog przez dwa
wzgrza, eby dotrze do wioski znajdujcej si na szczycie trzeciego. Siedem
wielkich odyg trzciny leao na ziemi, gdzie zostawia je ona Anchu. On kaza
zuchowi z plemienia Sanema podnie trzy, sam te zarzuci trzy na rami, a
jedn zostawi nietknit. Mylaam, e mczyni zabior wszystko, wic kiedy

Jean Liedloff

17

Koncepcja kontinuum

Anchu wskaza na ostatni odyg i powiedzia: Amaadeh" - Ty", zirytowaam

si, e bd zmuszona do jej dwigania po stromej ciece. Wszak byo ze mn
dwch silnych mczyzn. W por jednak przypomniaam sobie, e zawsze
prdzej czy pniej okazywao si, e Anchu najlepiej wie, co robi.
Wziam trzcin na rami, tymczasem wdz poczeka i puci mnie przodem. Tak zaczam wspinaczk na pierwsze wzgrze. Obawa przed dug drog
powrotn, narastajca w trakcie schodzenia z gry, pogbiona podczas obiadu w
chacie Anchu oraz czasu spdzonego na plantacji, wzmoga si tym bardziej, kiedy dowiedziaam si, e mam do niesienia cik odyg trzciny. Pierwsze kroki
byy koszmarne, mylaam o wysiku, jaki bywa moim udziaem podczas przedzierania si przez dungl, zwaszcza kiedy droga prowadzia pod gr. Na domiar tego, niosc t niewygodn dla mnie trzcin, nie miaam wolnych rk.
Wkrtce jednak cae to dodatkowa obcienie gdzie si ulotnio. Anchu
najmniejszym znakiem nie dawa pozna, e powinnam i szybciej, e zachowanie wygodnego tempa bdzie ujm
dla mojego, prestiu, e podlegam jakiejkolwiek ocenie lub e droga powrotna jest w jakikolwiek sposb mniej atrakcyjna ni droga pokonywana za
pierwszym razem.
Podczas podobnych dowiadcze z udziaem biaych mczyzn popiech
stanowi zawsze nieodczny czynnik, czuam te niepokj wynikajcy z chci dotrzymania im kroku i zachowania honoru pci piknej, towarzyszyo za temu niepodwaalne zaoenie, e to wszystko musi by nieprzyjemne, wszak trzeba si
wykaza odpornoci fizyczn i zdecydowaniem. Tym razem odmienne zachowanie Anchu i modego Sanemy wykluczao wspomniane elementy, dziki czemu po
prostu szam przez dungl z trzcin na ramieniu. Nie czuam, e musz z kim
rywalizowa, a wysiek przemieni si z czego narzuconego mojemu ciau, w dajcy zadowolenie dowd jego mocy. Nie musiaam wreszcie zaciskaniem zbw
manifestowa mczeskiej siy woli.
Potem, obok swobody, doznaam jeszcze innej przyjemnoci: uwiadomiam sobie, e to, co nios, jest nie tylko odyg trzciny, lecz czci adunku rozdzielonego midzy troje towarzyszy. Kiedy nasuchaam si wiele o duchu zespou", lecz w szkole i na letnich obozach by to tylko pozr bez jakiegokolwiek
znaczenia. Cigle ryzykowao si wasn pozycj. Czuam si zagroona, obserwowana, osdzana. Zwyky sens wykonywania zadania w partnerskiej wsppracy z drugim czowiekiem zagubi si w labiryntach rywalizacji; elementarne poczucie przyjemnoci czerpane z czenia swego wysiku z wysikiem innych nie
miao szansy objawienia.
Zaskoczyo mnie, e id tak szybko i z tak atwoci. Gdybym, jak to si
przewanie zdarzao, ociekajc potem, dawaa z siebie wszystko, nie poruszaabym si wcale szybciej. Odkryam wtedy sekret Indian, ktrzy, cho na og sabo uminieni, zostawiali w tyle naszych dobrze doywionych siaczy. Oszczdzali
siy, przeznaczajc je wycznie do wykonania pracy, nie trwonic jej na towarzyszce napicia.
Przypomniao mi si, jak podczas pierwszej wyprawy zdumia mnie widok
Tauripanw, ktrzy obadowani ciarami wagi 75 funtw przechodzili ostronie
przez most", a waciwie przez wsk kadk przerzucon nad strumieniem. Na
samym jej rodku ktremu zachciao si zaartowa, przystan wtedy, odwrci
si, opowiedzia kawa kolegom, ktrzy toczyli si tu za nim, i poszed dalej. Po-

Jean Liedloff

18

Koncepcja kontinuum

zostali zanosili si swym szczeglnie melodyjnym miechem. Nie przyszo mi

wczeniej na myl, e nie mcz si oni, tak jak my w podobnej sytuacji. Ten
wesoy nastrj robi wic dziwne, wrcz lunatyczne waenie. Przypominao to
zreszt ich zwyczaj opowiadania kawaw w rodku nocy, kiedy wszyscy spali.
Chocia niektrzy gono chrapali, budzili si na komend, miali si, a za chwil
zasypiali znowu, dalej pochrapujc. Nie odnosili waenia, e budzenie si jest
czym bardziej nieprzyjemnym od spania, budzili si wic w penej gotowoci,
tak jak wtedy, gdy wsplnie usyszeli przez sen grasujce w oddali stado dzikich
wi, chocia ja, nie pic i nasuchujc odgosw otaczajcej nas dungli, niczego nie syszaam. Jak wikszo podrnikw, obserwowaam niezwyke zachowanie Indian, nie pojmujc go, i nigdy nie prbowaam przerzuci mostu nad
przepaci, jaka dzielia ich i nasze sposoby ekspresji ludzkiej natury.
Podczas drugiej wyprawy rozsmakowaam si jednak w nowych ideach. Pojawiy si one w rezultacie podwaania utartych prawd, takich jak postp jest
dobry", czowiek musi mie prawa, wedug ktrych yje", dziecko naley do rodzicw", odpoczynek jest przyjemniejszy od pracy".
Podczas Trzeciej i Czwartej Wyprawy, odbytych ju pod moim kierownictwem, z ktrych pierwsza trwaa cztery, a druga dziewi miesicy, wrciam w
te same okolice, a rozpoczty wczeniej proces trwa nadal. W moich dziennikach
mona odczyta, e oduczanie stawao si moj drug natur, lecz pozostay cige oglniejsze, niepodwaalne zaoenia, na jakich moja kultura opieraa sw
wizj czowieczej kondycji, takie np., e nieszczcie jest rwnie prawowit czci ludzkiego dowiadczenia co szczcie, e jest nieodzowne, aby mc szczcie doceni, lub e korzystniej jest by modym ni starym - wiele jeszcze czasu
zajo mi wyzwalanie si od nich i ich zrewidowanie.
Pod koniec czwartej wyprawy wrciam do Nowego Jorku gow pen wae i tak obdarta z pierwotnych zaoe, i w rezultacie czuam si, jakbym po
dugim koowaniu wrcia do punktu wyjcia. Moje obserwacje zachowywaam,
dla siebie, jak oddzielne fragmenty ukadanki. Nie miaam odwagi zoy z nich
czegokolwiek. Nauczyam si wszake ju teraz poddawa drobiazgowej analizie
wszystko, co wygldao podejrzanie.
I dopiero, kiedy poproszono mnie, ebym napisaa artyku bdcy rozwiniciem mojego twierdzenia przytoczonego przez New York Times" (Wstydziabym
si przyzna przed Indianami, e tam, skd pochodz, kobiety czuj si niezdolne do wychowywania dzieci, jeli nie przeczytaj instrukcji z ksiki napisanej
przez obcego mczyzn"), zaczam odwraca proces fragmentowania i powoli
dostrzega ad, organizujcy nie tylko moje obserwacje z Poudniowej Ameryki,
lecz take oderwane elementy, na jakie rozbiam swe dowiadczenie cywilizowanego ycia.
W tym przeomowym momencie nie miaam jeszcze sformuowanej teorii,
ale rozgldajc si wok szeroko otwartymi oczami, po raz pierwszy dostrzegam pewne zakcenia u ludzi, ktrzy mnie otaczali, i zaczam wreszcie pojmowa, jakie czynniki je powoduj. Po jakim roku poznaam take uwarunkowane
przez ewolucj rda ludzkich oczekiwa i nastawie, dziki czemu olnio mnie,
dlaczego moi przyjaciele z dungli ciesz si tak wspaniaym samopoczuciem, w
odrnieniu od ludzi cywilizowanych .
Zanim wyoyam te koncepcje w ksice, uznaam, e najlepiej bdzie odby pit wypraw, z ktrej dopiero co wrciam. Chciaam znw przyjrze si

Jean Liedloff

19

Koncepcja kontinuum

plemieniu Yequana, tym razem przez pryzmat moich wieo uformowanych

pogldw, i przekona si, na ile moje obserwacje, zebrane retrospektywnie w
materia dowodowy, mogyby zosta z poytkiem rozbudowane w postaci
przemylanego opracowania.
Przy ldowisku, ktre wykarczowalimy podczas drugiej ekspedycji i z ktrego korzystalimy podczas trzeciej i czwartej, powsta dom misyjny i stacja meteorologiczna, obecnie opuszczone. Chocia niektrzy z Indian Yequana zaopatrzyli si w koszule i spodnie, pozostawali niewzruszenie niezmienni, a ssiadujcy z nimi Sanema, cho zdziesitkowani przez choroby, tak samo trwali przy
swoim dawnym i sprawdzonym sposobie ycia.
Oba plemiona chciay pracowa oraz wymienia produkty na rzeczy pochodzce z zewntrz. Nie miay wszake zamiaru przehandlowa swego wiatopogldu, tradycji czy trybu ycia. Kilka strzelb i latarek wytworzyo u ich posiadaczy
skromne zapotrzebowanie na proch, naboje, sponki i baterie, jednak nie do tego
stopnia, eby ich skoni do podejmowania pracy, ktra nie sprawiaa im przyjemnoci, oraz do kontynuowania zajcia wywoujcego nud.
Uzupenilimy w drodze wywiadw pewne szczegy, ktre umkny dorywczym obserwacjom, jak na przykad to, czy rodzice odbywaj stosunki pciowe w
obecnoci dzieci; uzupenilimy take wiadomoci dotyczce indiaskiej kosmogonii, mitologii, praktyk magicznych itp., majcych zwizek z rodzajem kultury
doskonale pasujcym do natury Indian.
Dziki Pitej Wyprawie upewniam si przede wszystkim, e moja interpretacja ich zachowania, oparta na zapamitanych obserwacjach, miaa podstaw w
rzeczywistoci. Niepojte do tej pory dziaania Indian z obu plemion okazay si
w wietle koncepcji kontinuum nie tylko zrozumiae, lecz take moliwe do przewidzenia.
Poszukujc wyjtkw, ktre mogyby podway moje rozumowanie, przekonaam si, e konsekwentnie potwierdzay one regu, jak w przypadku dziecka, ktre ssao kciuk, usztywniao si i krzyczao na wzr cywilizowanego dziecka. Okazao si wwczas, e nie byo w tym adnej tajemnicy, poniewa wkrtce
po urodzeniu zostao zabrane przez misjonarza i przez osiem miesicy przebywao w szpitalu w Caracas; dopiero po wyleczeniu wrcio do swej rodziny.
Dr Robert Coles, psychiatra dziecicy i pisarz, do ktrego pewna amerykaska fundacja zwrcia si, eby oceni moje pomysy, powiedzia mi, e zaproszono go jako eksperta w danej dziedzinie", ale sama dziedzina jeszcze - niestety nie istnieje, wic ani on, ani ktokolwiek inny nie moe zosta uznany za autorytet
w tym wzgldzie. Koncepcja kontinuum musi przeto zosta oceniona wedug wasnych standardw, poniewa dotyczy tych ju niemal pogrzebanych zmysw i
zdolnoci kadego czowieka, ktre ujawnia, eby mc je opisa i zrekonstruowa.

Jean Liedloff

20

Koncepcja kontinuum

ROZDZIA DRUGI
POJCIE KONTINUUM
Przez dwa miliony lat istota ludzka, cho naleca do tego samego gatunku
zwierzt, co my, bya cakiem udanym przedsiwziciem. Z mapy rozwina si
w czowieka, zbieracza i myliwego, prowadzcego odpowiedni dla siebie tryb ycia i gdyby go kontynuowaa, doczekaaby kolejnych milionowych rocznic swego
pojawienia si. W obecnej sytuacji, jak twierdzi zgodnie wikszo ekologw,
szanse przetrwania nastpnego stulecia malej z kadym dniem czowieczej dziaalnoci.
W cigu tych paru tysicy lat czowiek zboczy z drogi, do ktrej przystosowaa go ewolucja, nie tylko sprowadzi spustoszenie i zaama naturalny porzdek
na planecie, lecz zdoa take skompromitowa wysoko rozwinity rozsdek, kierujcy przedtem jego zachowaniem przez dugie epoki. W znacznej mierze rozsdek ten zosta zniszczony dopiero niedawno, kiedy ostatnie oznaki kompetencji
naszych instynktw zostay wykorzenione i wystawione na bezlitosny osd nauki.
Czciej ni kiedykolwiek wrodzone nam poczucie tego, co jest dla nas najlepsze,
bywa poddawane w wtpliwo, podczas gdy o tym, co mamy robi, rozstrzyga
intelekt, ktry nigdy wszak nie wie o naszych prawdziwych potrzebach.
Decydowanie o tym, jak naley postpowa z dzieckiem, nie jest domen
rozumu. Dawno temu, nim zaczlimy w ogle przypomina Homo sapiens, posiadalimy wspaniale rozwinite instynkty wyspecjalizowane w opiece nad dzieckiem. Zawizany zosta jednak spisek. Udao si nam dokadnie zniweczy t
pradawn wiedz. Teraz zatrudniamy na penym etacie naukowcw, eby pomogli nam rozwiza zagadk naleytego obchodzenia si z dziemi oraz wzajemnego traktowania. Nie jest tajemnic, e eksperci owi nie potrafi bynajmniej odkry", jak y w satysfakcjonujcy sposb, a im gorsze s efekty ich pracy, tym
intensywniej prbuj rozstrzygn te problemy wycznie przy pomocy rozumu,
odrzucajc wszystko, czego nie. moe on poj lub skontrolowa.
Intelekt naigrawa si z nas; wrodzone nam poczucie tego, co jest dla nas
dobre, zostao do tego stopnia zachwiane, e prawie nie zdajemy sobie sprawy,
czy w ogle dziaa, nie mogc odrni impulsu naturalnego od wypaczonego.
Wierz jednak, e wci jeszcze moemy zmieni ten proces gubienia i kaleczenia siebie, e moemy znale drog odwrotu. Moemy przynajmniej rozpozna, gdzie znajduj si nasze najczulsze punkty i nie podejmowa kolejnych wysikw sprowadzajcych nas z waciwej drogi na manowce. wiadoma cz
umysu, jak dobry doradca techniczny" na wojnie, powinna si wycofa. Tymczasem zapuszcza si coraz gbiej i gbiej na obce terytorium. Nasza zdolno
rozumowania ma oczywicie sporo innych obowizkw i wcale nie musi uzurpowa sobie prawa do zada, jakie przez miliony lat byty domen o wiele bardziej
dowiadczonych i mdrzejszych obszarw umysu zwanych instynktami. Gdyby i
one dziaay wiadomie, oszalelibymy w jednej chwili z tej chociaby przyczyny,
e wiadomy rozum moe zajmowa si tylko jedn rzecz na raz. Wycznie
niewiadomo jest w stanie dokonywa jednoczenie i w sposobi prawidowy
szeregu obserwacji, kalkulacji, syntez i czynnoci wykonawczych.
Sowo prawidowy" brzmi w tym kontekcie podstpnie. Zakada, e jednomylnie zgadzamy si co do tego, jakie powinny by rezultaty naszych dziaa. W

Jean Liedloff

21

Koncepcja kontinuum

istocie kady posiada odmienne, intelektualnie wypracowane koncepcje tego,

czego chce. Pod sowem prawidowy" rozumiem to, co odpowiada pradawnemu
kontinuum naszego gatunku, poniewa uwzgldnia skonnoci ; i oczekiwania,
ktre rozwiny si w nas w toku ewolucji. W tym sensie oczekiwanie utrwalone
jest w czowieku tak gboko, jak sam wzr czowieka. Nasze puca nie tylko
oczekuj, lecz mona stwierdzi, i same s oczekiwaniem powietrza. Oczy s
przewidywaniem promieni wiata o okrelonej dugoci fal, uytecznych w czasie
niezbdnym do ich ujrzenia. Uszy s oczekiwaniem drga powodowanych przez,
czynniki, ktre mogyby go najbardziej zainteresowa, w tym przez gosy innych
ludzi. Jego wasny gos jest oczekiwaniem uszu, ktre u innych funkcjonuj
odpowiednio. List mona cign w nieskoczono: wodoodporna skra i wosy
- oczekiwanie deszczu; wosy w nosie - oczekiwanie kurzu; pigment oczekiwanie soca; mechanizm pocenia si - przewidywanie ciepa; mechanizm
gojenia - przewidywanie urazw powierzchni ciaa; jedna pe - przewidywanie
drugiej; refleks - przewidywanie niezbdnie szybkiej reakcji w nadzwyczajnych
przypadkach.
W jaki sposb siy, ktre stworzyy czowieka, mogy z gry wiedzie, czego
bdzie potrzebowa? Tajemnica kryje si w dowiadczeniu. acuch dowiadcze
przygotowujcych istot ludzk do ycia na Ziemi zaczyna si od przygd pierwszej jednokomrkowej czstki ywej materii. Wszystko, czego dowiadczya temperatura, skadniki otoczenia, dostpne poywienie podtrzymujce j przy
yciu, zmiany pogody, zderzenia z innymi przedmiotami lub osobnikami tego samego gatunku - zostao przekazane nastpcom. Na podstawie tych danych, dostarczanych za pomoc rodkw wci jeszcze przez nauk nie do koca poznanych, nastpoway bardzo powolne zmiany, ktre po trudnym do wyobraenia
upywie czasu owocoway rozmaitoci form, a te potrafiy przetrwa i rozmnaa
si, przystosowane na rne sposoby do otoczenia.
Jak to zwykle bywa, gdy jaki system rnicuje si i komplikuje, adoptujc
si bardziej precyzyjnie do szerszego spektrum odmiennych warunkw, rezultatem bya wiksza stabilno. yciu przestaa zagraa zagada, ktrej powodem
mogaby by naturalna katastrofa. Gdyby nawet jedna z form ycia zostaa starta
z powierzchni ziemi, pozostawao mnstwo innych, ktre przetrwayby i nadal
komplikoway si, adoptoway i stabilizoway. Mona z caym spokojem zaoy,
e kilka pierwszych" form ycia musiao zgin, zanim jedna z nich przetrwaa,
by moe miliony lat po ostatniej, i w por zrnicowaa si, eby unikn
zdmuchnicia przez jaki ywio.
Rwnoczenie na kad z tych form i na kad jej cz oddziaywaa zasada stabilizujca, ktra czerpaa dane z dziedzictwa nabytego w dowiadczeniu, z
rnorodnych kontaktw, i wyposaya potomstwo w coraz bardziej zoone sposoby wci skuteczniejszego radzenia sobie z tymi dowiadczeniami. Wzorzec
kadego jednostkowego osobnika jest wic odbiciem przewidywanych dla dowiadcze. Dowiadczenie, jakiemu bdzie on w stanie podoa, okrelaj okolicznoci, do ktrych przystosowali si jego przodkowie. Jeli ewoluujce
stworzenia zostay uksztatowane w warunkach klimatycznych, gdzie temperatura nie przekraczaa nigdy na duej ni kilka godzin 50 stopni Celsjusza (120
stopni Fahrenheita) ani nie spadaa poniej 45 stopni Celsjusza (45 Fahrenheita),
forma kocowa moe wytrzyma tyle samo, co jej przodkowie. Nie potrafiaby
zachowa dobrego samopoczucia, gdyby przez zbyt dugi okres wystawiono j na

Jean Liedloff

22

Koncepcja kontinuum

dziaanie skrajnych temperatur. Nadzwyczajne rezerwy wyczerpayby si i gdyby

w por nie przyszed ratunek, nastpiaby mier jednostki lub gatunku. Jeli
kto chce pozna, co jest odpowiednie dla danego gatunku, musi si dowiedzie,
jakie s waciwe dla wrodzone oczekiwania.
Jaka jest nasza wiedza na temat owych wrodzonych oczekiwa? Mamy do
dokadne pojcie, co czowiek otrzymuje; czsto mwi si, czego chce albo powinien chcie zgodnie z obowizujcym aktualnie systemem wartoci. Okryte najgbszym mrokiem tajemnicy pozostaj jednak, jak na ironi, ukryte oczekiwania, do ktrych przygotowaa go ewolucyjna historia, bdca ich ostatnim wyrazem na dugiej linii dziedzictwa. Intelekt przej kierowanie tym, co jest najlepsze i obstaje przy suwerennoci swoich md i domysw. W rezultacie ustalone
niegdy ludzkie potrzeby dotyczce odpowiedniego traktowania oraz otoczenia s
obecnie tak zakcone, e nierzadko uwaa si on za szczliwego, jeli nie jest
w danej chwili bezdomny i nie odczuwa blu. Ale nawet kiedy mwi wszystko w
porzdku", ma poczucie zagubienia, tskni za czym, czego nie potrafi nazwa,
czuje, e jest wytrcony z rwnowagi, przeywa brak nienazwanego. Jeli go o to
zapyta wprost, rzadko kiedy zaprzeczy.
Chcc wic pozna dokadnie owe potrzeby wynikajce z ewolucji, nie ma
sensu patrze na cywilizowany przykad z ostatniej chwili.
Przygldanie si innym gatunkom moe by uyteczne, lecz take mylce.
Porwnania ze zwierztami s uzasadnione, jeli porwnywalny jest stopie rozwoju. Dotyczy to starszych, gbszych i bardziej elementarnych potrzeb. Ich istnienie wyprzedzio wyonienie si naszej antropoidalnej formy, na przykad zapotrzebowania na powietrze, ktre datuje si na setki milionw lat i jest wsplne
dla wielu naszych zwierzcych wspbraci. Z pewnoci jednak bardziej uyteczne jest badanie ludzi, ktrzy nie odeszli od kontinuum odpowiedniego zachowania i otoczenia. Nawet jeli potrafimy zidentyfikowa niektre z naszych oczekiwa mniej oczywistych ni zapotrzebowanie na powietrze, zawsze pozostanie
nam ogromna ilo oczekiwa bardziej wysublimowanych. Naleaoby je zdefiniowa, zanim uciekniemy si do pomocy komputera, eby poapa fragmenciki naszej instynktownej wiedzy na ich temat. Jest wic spraw zasadnicz nieustanne
poszukiwanie okazji, ktre zrekonstruowayby wrodzon nam zdolno do wybierania tego, co jest dla nas odpowiednie. Niezdarny intelekt, przy pomocy ktrego
musimy obecnie podejmowa prby w tym kierunku, mgby si wtedy zaj zadaniami, do jakich lepiej si nadaje.
Oczekiwania, z ktrymi stawiamy czoa yciu, s w sposb niemoliwy do
rozwikania spltane ze skonnociami np. do ssania, do unikania urazw fizycznych, raczkowania, pezania, naladowania. Wrodzone nam skonnoci zaczynaj
dziaa dopiero wtedy, kiedy zapewnione zostan elementarne warunki otoczenia
i sposb traktowania nas. Odbywa si to w formie przygotowanej przez dowiadczenie naszych przodkw. Jeli nie nastpuje spenienie naszych oczekiwa,
skonnoci korekcyjne lub kompensacyjne podejmuj wysiek w celu przywrcenia stabilnoci.
Kontinuum gatunku ludzkiego moe by rwnie zdefiniowane jako cig dowiadcze odpowiadajcych naszym potrzebom i skonnociom, dowiadczenia te
za maj miejsce w wiecie, ktry odpowiada temu, w jakim owe potrzeby i
skonnoci zostay uksztatowane. Czci skadow tego wiata jest waciwe zachowanie innych ludzi i traktowanie z ich strony.

Jean Liedloff

23

Koncepcja kontinuum

Kontinuum, jednostki jest caoci, stanowi przy tym cz kontinuum jego

rodziny, ktre jest z kolei czci kontinuum klanu, spoecznoci i gatunku, tak
jak kontinuum gatunku ludzkiego stanowi cz kontinuum caego procesu ycia.
Kade kontinuum posiada waciwe mu oczekiwania i skonnoci, wywodzce si
z dugiej linii ksztatujcych je precedensw. Nawet kontinuum obejmujce
wszystkie formy ycia oczekuje na podstawie swego dowiadczenia, e w nieograniczonym krajobrazie zaistniej odpowiednie warunki.
W adnej z tych form tendencja ewolucyjna nie ma charakteru przypadkowego, lecz odpowiada interesom danej formy. Zmierza ku stabilnoci, co oznacza
coraz wiksze zrnicowanie, zoono, a co za tym idzie - zdolno przystosowania si.
Nie jest to wcale rwnoznaczne z tym, co nazywamy postpem". Opr wobec zmiany, nie bdcy bynajmniej w konflikcie z tendencj ewolucyjn, jest nieodzown si, ktra utrzymuje w stabilnoci kady system.
Moemy si tylko domyla, co zakcio kilka tysicy lat temu wrodzony
nam opr wobec zmian. Wane jest, ebymy zrozumieli znaczenie ewolucji
przeciwstawionej nieewolucyjnej zmianie. Maj one diametralnie przeciwstawne
cele: to, co ewolucja stwarza w drodze zrnicowania i co jest coraz dokadniej
przystosowane do naszych wymaga, zmiana niszczy, wprowadzajc sposb zachowania lub okolicznoci, ktre nie bior pod uwag caego szeregu czynnikw
sucych naszym najlepszym interesom. Wszystko, czego zmiana moe dokona, to zastpienie fragmentu dobrze zintegrowanego zachowania takim, ktre
zintegrowane nie jest. Zastpuje co zoonego i zaadoptowanego czym prostszym i mniej zaadoptowanym. W rezultacie wprowadza napicie w rwnowadze
wszystkich wzajemnie splecionych czynnikw wewntrz systemu i poza nim.
Ewolucja daje wic stabilno, zmiana powoduje podatno na urazy.
Zasady te odnosz si rwnie do organizacji spoecznych. Rozwinita kultura, tryb ycia grupy odpowiadajcy jej spoecznym oczekiwaniom moe by
jedn z nieskoczenie rnorodnych struktur. Powierzchowne cechy tych struktur
s najbardziej podatne na zmiany, w przeciwiestwie do ich podstawowych zasad, w niektrych za fundamentalnych aspektach musz by identyczne. Mog
stawia opr zmianie, rozwijaj si przez dugi okres, jak kady stabilny system
w przyrodzie. W zwizku z tym, w im mniejszym stopniu intelekt ingeruje w dziaanie instynktu przy ksztatowaniu wzorcw zachowania, tym mniej sztywna bdzie struktura w swych powierzchownych przejawach (takich jak szczeg zachowania, rytua, wymogi konformizmu) i tym mniej elastyczna w swym jdrze (w
takich kwestiach, jak stosunek czowieka do samego siebie, do praw innych,
wraliwo na instynktowne sygnay suce przetrwaniu, zdrowiu, przyjemnoci,
rwnowadze typw dziaania, impulsom zachowania gatunku, ekonomicznemu
zuyciu rolin i zwierzt w rodowisku i tak dalej). Jednym sowem, w im wikszym stopniu kultura opiera si na intelekcie, tym wicej ogranicze krpujcych
jednostk jest niezbdnych, eby t kultur utrzyma.
Nie ma zasadniczej rnicy midzy czysto instynktownym, zachowaniem z
waciwymi mu oczekiwaniami i skonnociami, a naszym rwnie instynktownym
zapotrzebowaniem na odpowiedni dla nas kultur. W ramach tej kultury moemy rozwija swoje skonnoci i spenia pragnienia, poczynajc od cile okrelonego traktowania w okresie niemowlctwa, a koczc na bardziej elastycznym
rodzaju wychowania zarwno wobec okolicznoci, jak i wobec zakresu wymogw,

Jean Liedloff

24

Koncepcja kontinuum

do ktrych jestemy gotowi i chtni dostosowa si, a dostosowanie to jest

moliwe.
Rola kultury w yciu czowieka jest rwnie usankcjonowana, jak rola jzyka. Jedna i druga zaczyna si od oczekiwania i skonnoci do odnalezienia jej treci w otoczeniu. Spoeczne zachowanie dziecka rozwija si wrd wpyww i
przykadw dawanych mu przez otaczajc je spoeczno. Wrodzone popdy
rwnie skaniaj je do czynw zgodnych ze spostrzeeniami wyapujcymi oczekiwania najbliszych; ci z kolei daj im pozna, czego si spodziewaj, zgodnie z
dan kultur; Uczenie si jest procesem speniania oczekiwa zwizanych z okrelonymi rodzajami informacji. Rodzaje te komplikuj si coraz bardziej w okrelonym porzdku, podobnie jak wzorce mowy.
Zdolno dopasowania si do standardw naszych pragnie (podtrzymywana przez poczucie kontinuum jednostki, wzmacniana przez przyjemno, utrzymywana we waciwych granicach przez naturalne odpychanie, ktre nasila si
waz ze zblianiem do granic dostosowania) stanowi podstaw ywotnego systemu kulturowego, wskazujcego rzeczy waciwe i niewaciwe. Szczeglne cechy
takiego systemu mog by niezmiernie zrnicowane, dopki mieszcz si w granicach okrelonych przez podstawowe parametry. Nie trzeba wcale tych granic
przekracza; jest w ich obrbie mnstwo miejsca na rnice zarwno indywidualne, jak i plemienne.

Jean Liedloff

25

Koncepcja kontinuum

ROZDZIA TRZECI
POCZTEK YCIA
Znajdujc si w macicy, maa ludzka istota ma jeszcze moliwo kontynuowania prostej linii wiodcej poprzez rozwojowe stadia jej przodkw, poczwszy
od pojedynczej komrki, poprzez gady, a do gotowego do urodzenia si Homo
sapiens. Nie dowiadcza na og adnych nowych rzeczy, do ktrych nie przygotowaoby jej dowiadczenie przodkw w prenatalnej fazie ycia. Jest odywiana,
ma zapewnione ciepo, odbiera takie same bodce ruchowe, jak embriony prehistorycznych owcw i zbieraczy. Syszy te podobne dwiki, jakie one syszay,
chyba e matka mieszka pod tras samolotw ponaddwikowych, chodzi na gone dyskoteki albo prowadzi ciarwk. Syszy bicie serca matki, gosy innych
ludzi i zwierzt. Syszy dwiki wydawane przez matczyne ciao: odgosy trawienia, chrapanie, miech, piew, kaszel i tak dalej, i nie przeszkadza jej to, bo proces przystosowawczy uwzgldnia te odgosy w cigu milionw lat, podczas ktrych jej przodkowie syszeli podobne dwiki, o takim samym nateniu i tak
samo niespodziewane. Dziki ich dowiadczeniu, nasza istota spodziewa si tych
odgosw, szturchni i nagych ruchw, stanowi one cz dowiadcze wymagajcych dopenienia prenatalnego stadium rozwoju. W momencie narodzin
dziecko zdyo ju wystarczajco si rozwin w swym bezpiecznym schronieniu, eby pojawi si i y dalej w znacznie mniej przytulnym wiecie zewntrznym. Szok agodzony jest czciowo przez takie mechanizmy, jak wysoki poziom
gamma globulin chronicy przed infekcj, ktry spada na tyle powoli, eby zapocztkowa rozwj systemu odpornociowego. Mechanizmem obronnym jest te
czciowa lepota, ktra stopniowo ustpuje miejsca penemu widzeniu, kiedy
minie ju szok porodowy. Jest nim rwnie oglny program rozwoju, ktry jedne
elementy struktury organizmu, jak refleks, system krenia i such uruchamia
przed urodzeniem, a inne w cigu nastpnych dni, tygodni lub miesicy, w tym
stopniowo wczajce si do ycia czci mzgu.
W samym momencie narodzin zmienia si radykalnie najblisze otoczenie
dziecka, z wilgotnego na suche, nastpuje przejecie do niszej temperatury,
dwiki nagle przestaj by przytumione, dziecko - by uzupeni zapas tlenu przestawia si na samodzielne oddychanie, zmienia si jego pooenie - z pozycji
gow w d do pozycji gow na rwni z poziomem ciaa albo wyej od niego.
Nowonarodzone dziecko potrafi jednak ze zdumiewajcym spokojem znie te i
inne sensacje towarzyszce naturalnemu porodowi.
Wasny krzyk go nie zaskakuje, cho wypenia mu gwk, jest bardzo gony i nie syszany nigdy dotd. Powsta jednak wczeniej, stworzony przez czynniki formujce jego ciao, ktre wytworzyy u niego zdolno odczuwania strachu
i odrniania tego, co straszne, od tego, co normalne. Kiedy u jego przodkw
Rozwin si gos, powsta te cay system stabilizatorw, dostosowujcych
jego powstanie do wczesnego stadium kontinuum danego gatunku. Gdy wraz z
ewolucj gatunku gos si rozwija i przybiera rnorodne formy, odpowiednio do
wikszej zoonoci organizmu rozwijao si te coraz wicej mechanizmw majcych utrzyma rwnowag midzy gosem a jani, i spoecznoci, w ktrej
mia by uywany. Dostroiy si do niego uszy, dostroiy si reakcje, a w schemacie oczekiwa nowonarodzonego dziecka istnia ju dwik tego gosu, jako jedna

Jean Liedloff

26

Koncepcja kontinuum

z niespodzianek" zwizanych z pierwszymi dowiadczeniami po wyjciu z

macicy.
W najwczeniejszych stadiach po urodzeniu stan wiadomoci dziecka rwnoznaczny jest z odczuwaniem. Nie posiada ono zdolnoci mylenia w sensie rozumowania, wiadomej pamici, refleksji czy osdu. Nie mona te stwierdzi, e
jest wiadome w takim stopniu, jak odczuwajce. Kiedy pi, czuje, e jest mu
dobrze w taki mniej wicej sposb, jak dorosy, ktry dzieli z kim oe i zdaje
sobie spraw z obecnoci lub braku partnera. Na jawie wiadome jest swej kondycji o wiele bardziej. Taka forma bytu u dorosego zostaaby okrelona mianem
podwiadomej. W kadym z tych stanw jest bardziej ni dorosy podatne na
urazy zwizane z tym, czego dowiadcza, poniewa nie ma precedensu, wedug
ktrego mogoby swoje waenia zakwalifikowa.
Brak poczucia upywu czasu nie szkodzi dziecku w macicy czy na rku czuje si ono po prostu dobrze. Dla dziecka nietrzymanego na rku niemono
zagodzenia przy pomocy nadziei (zwizanej z poczuciem czasu) niedogodnoci,
jakich dowiadcza, jest najokrutniejsz prb. Jego pacz nie moe wic zawiera
w sobie nawet elementu nadziei, chocia dziaa jako sygna majcy sprowadzi
ulg. Potem, z upywem tygodni i miesicy, z rozwojem wiadomoci dziecka,
nadzieja zaczyna by niejasno odczuwana, a pacz zaczyna kojarzy si z okrelonym rezultatem, negatywnym lub pozytywnym. Rodzce si poczucie czasu w
maym jednak stopniu agodzi dugie godziny oczekiwania. Brak uprzednich dowiadcze sprawia, e niemowlciu, ktre czego pragnie, czas wydaje si nieznonie dugi.
Nawet po jego duszym upywie, kiedy dziecko ma ju pi lat, obietnica,
e dostanie rowerek na Gwiazdk", zoona w sierpniu, rwna si waciwie brakowi jakiejkolwiek obietnicy. Dziecko w wieku dziesiciu lat dziki swym dowiadczeniom ma ju pewne wyczucie czasu. Jest w stanie z mniejsz lub wiksz przykroci poczeka jeden dzie na pewnie rzeczy, tydzie na inne, a miesic na co specjalnego, lecz rok jest wci niewyobraalny, gdy idzie o zaspokojenie zachcianki, za bieca rzeczywisto zawiera w sobie co z absolutu, ktry
dopiero po bardzo wielu dowiadczeniach ustpuje przed poczuciem wzgldnej
natury rzeczy w odniesieniu do czyjej skali czasu i systemu wartoci. Dopiero w
wieku czterdziestu lub pidziesiciu lat wikszo ludzi zaczyna zdawa sobie
spraw, co znaczy perspektywa dnia lub miesica w odniesieniu do caoci ycia,
podczas gdy tylko nieliczni guru i osiemdziesiciolatkowie s w stanie oceni stosunek zachodzcy midzy chwil lub caym yciem, a wiecznoci, w peni rozumiejc niedoskonao arbitralnie przyjtej koncepcji czasu.
Niemowie (podobnie jak guru) yje chwil obecn, ktra trwa wiecznie.
Dziecko w objciach matki jest w stanie bogoci, wyjte z tych ramion znajduje
si w stanie tsknoty, w ponurym, pustym wszechwiecie. Oczekiwania dziecka
przeplataj si i teraniejszoci, a wrodzone potrzeby odziedziczone po przodkach s pokrywane (nie wymieniane ani zastpowane) przez pragnienia oparte
na jego wasnym dowiadczeniu. Skala rozbienoci tych dwch rodzajw oczekiwa okrela dystans, jaki bdzie oddziela dziecko od przyrodzonego mu potencjau dobrego samopoczucia.
Oba te zestawy nie s bynajmniej jednakowe. Te rozwinite w toku ewolucji maj charakter pewnikw do momentu, kiedy zostan zdradzone. Inne, wyuczone, odbiegajce od poprzednich, maj negatywny charakter rozczarowania i

Jean Liedloff

27

Koncepcja kontinuum

przejawiaj si w postaci wtpliwoci, podejrzenia, strachu przed urazem

wynikajcym z kolejnych dowiadcze, lub rezygnacji, ktra z nich wszystkich
jest najbardziej nieodwracalna. Wszystkie te reakcje stanowi ochron
kontinuum dziaania, lecz rezygnacja - bdca wynikiem najwyszej rozpaczy suy stumieniu pierwotnego oczekiwania na warunki, w ktrych bdzie mogo
rozwija si nastpstwo pragnie i spenie. Linie rozwoju zatrzymuj si w
miejscu, gdzie ich szczeglne zapotrzebowanie na dowiadczenie przestaje by
speniane. Niektre z tych linii zostaj zahamowane w niemowlctwie, inne
rozwijaj si, by si zatrzyma pniej, w dziecistwie, lub te przeksztacaj si
dalej przez okres wieku dorosego, zgodnie z tym, jak zaprogramowaa je
ewolucja. Rne aspekty zdolnoci emocjonalnych, intelektualnych i fizycznych
mog wspistnie, ale u jednostek, ktre w dziecistwie zaznay deprywacji,
stopie ich; dojrzaoci bywa bardzo zrnicowany. Wszystkie linie rozwoju,
zahamowane lub dojrzae, dziaaj w takiej postaci, w jakiej s, i kada czeka na
okrelony typ dowiadczenia speniajcy zakodowan w niej potrzeb, nie bdc
w stanie posuwa si we waciwym kierunku na podstawie innych dowiadcze.
Dobre samopoczucie w bardzo duym stopniu zaley od tego, jak i w jakich
aspektach ograniczone jest funkcjonowanie.
W momencie narodzin wystpuj wic szoki, ktre szokami nie s, zarwno
dlatego, e zostay przewidziane (i byoby ich brak, gdyby nie nastpiy), jak i
dlatego, e nie wszystkie wystpuj razem. Nie mona myle o narodzinach
jako o momencie znamionujcym zakoczenie ksztatowania si dziecka (jak
przy kocu linii montaowej), poniewa niektre czci zostay skompletowane
ju w macicy, a inne zaczn dziaa dopiero pniej. Noworodek, ktry wychodzi
na wiat, dopiero co dowiadczywszy caej serii oczekiwa i ich spenie, jakie
miay miejsce w macicy, spodziewa si lub - dokadniej mwic - jest pewien, e
jego kolejne wymagania rwnie zostan spenione.
Co si wtedy dzieje? Przez dziesitki milionw pokole to, co si dziao,
byo doniosym przejciem z ywego rodowiska wewntrz ciaa matki do czciowo tylko ywego otoczenia na zewntrz. Chocia szczodre matczyne ciao jest
na miejscu, s te opiekucze ramiona (przynajmniej odkd istota ludzka stana
na nogi i uwolnia rce). Ciao dziecka w znacznej mierze otacza pozbawione ycia obce powietrze. Jest ono jednak na to przygotowane: spodziewa si, e zostanie wzite w ramiona, wrodzony mu zmys podpowiada, e jego waciwe
miejsce jest wanie tam. To, czego dowiadcza w ramionach matki, jest moliwe
do przyjcia przez jego kontinuum, zaspokaja biece potrzeby i prawidowo
przyczynia si do jego rozwoju.
Jako wiadomoci w tej fazie ycia bardzo si rni od tego, czym si ona
stanie. Dziecko nie moe bliej okreli swego wraenia, oceni, jak si rzeczy
maj. S w porzdku albo nie. W tym wczesnym etapie wymagania dziecka s
cile okrelone. Jak ju stwierdzilimy, nie moe ono mie nadziei na popraw
sytuacji, jeli w danej chwili cierpi niewygod. Nie moe wiedzie, e mama, ktra je raz opuszcza, wrci za chwil; cay wiat staje si nagle nieprzyjazny, nie
taki jak trzeba, sytuacja jest nie do zniesienia. Niemowl syszy i akceptuje wasny pacz, lecz o ile matka od toncych w niepamici czasw zna ten dwik i
wie, co on oznacza, niemowl tego nie wie. Czuje tylko, e jest to aktywne dziaanie, ktre ma spowodowa popraw sytuacji. Jeli jednak niemowl zostaje
samo i pacze zbyt dugo, jeli nie nastpuje reakcja, ktr pacz ma wywoa,

Jean Liedloff

28

Koncepcja kontinuum

rwnie i to poczucie ustpuje, a dziecko znajduje si w stanie najwyszej

rozpaczy, poza czasem i nadziej. Gdy zjawia si matka, dziecku po prostu robi
si dobrze, nie zdaje sobie sprawy, e bya daleko i nie pamita, e pakao.
Zostaje z powrotem podczone do swej linii ycia, a otoczenie znw spenia jego
oczekiwania. Gdy jest opuszczone, wytrcone z kontinuum prawidowych
dowiadcze, nic nie jest moliwe do zaakceptowania i niczego nie akceptuje.
Istnieje tylko niezaspokojona potrzeba, nie ma niczego, co mona by uy,
wesprze si, co mogoby si spodoba, co zaspokoioby zapotrzebowanie na
dowiadczenie, poniewa one musz by oczekiwane, a adne z dowiadcze
przodkw dziecka w procesie ewolucji nie przygotowao je na to, e bdzie
zostawione samo, we nie lub na jawie, a tym bardziej, e zostanie
pozostawione, kiedy pacze.
Niemowl trzymane na rku doznaje uczucia waciwego porzdku wiata
lub zasadniczego bogostanu. Jedyna pozytywna identyfikacja, jak zna, opiera
si na zaoeniu, e jest mu dobrze, e jest w porzdku i e jest mile widziane.
Bez tego przekonania istota ludzka, niezalenie od wieku, bdzie okaleczona
przez brak pewnoci siebie, penego poczucia wasnej jani, spontanicznoci i
gracji. Wszystkie niemowlta s dobre, ale mog si o tym dowiedzie wycznie
na podstawie odbicia", sposobu, w jaki s traktowane. Dla istoty ludzkiej nie ma
adnej innej skutecznej moliwoci odczuwania siebie; pozostae rodzaje uczu
nie zdaj egzaminu jako podstawa dobrego samopoczucia. Przewiadczenie o
tym, e jest si w porzdku, to podstawowe uczucie dotyczce siebie, ktre waciwe jest jednostkom naszego gatunku. Zachowanie nieuwarunkowane takim
uczuciem nie bdzie zachowaniem, do ktrego przygotowa nas proces ewolucji;
oznacza wic musi nie tylko zmarnowanie milionw lat dochodzenia do perfekcji, lecz nie moe dobrze pasowa do adnego z naszych zwizkw, wcznie ze
zwizkiem z samym sob. Nie doznajc uczucia bycia w porzdku, czowiek nie
wie, na ile wolno mu si domaga komfortu, bezpieczestwa, pomocy, towarzystwa, mioci, przyjani, rzeczy materialnych, przyjemnoci lub radoci. Osoba
bez takiego dowiadczenia wyobraa sobie, e w miejscu, gdzie winna si znajdowa, jest po prostu pustka.
Zdarza si wielekro, e cae ycie upywa czowiekowi na poszukiwaniu dowodu, e istnieje. Kierowcy wycigowi, zdobywcy grskich szczytw, bohaterowie
wojenni i inni miakowie, majcy szczeglne upodobanie do flirtu ze mierci,
prbuj przekona si, e naprawd yj, a czyni to przez konfrontowanie si najbardziej bliskie z przeciwiestwem ycia. Lecz rzucanie wyzwania instynktowi samozachowawczemu moe tylko troch i na okrelony czas symulowa stay, ciepy prd brakujcego czowiekowi poczucia samego siebie.
Atrakcyjno niemowlt i dzieci jest z koniecznoci potn si, bez niej
nie miayby szans zrekompensowania swych tak wielu nieatrakcyjnych stron - s
to przecie osobniki mae, sabe, powolne, bezbronne, niedowiadczone i zalene
od innych. Dziki swemu urokowi nie musz z nikim rywalizowa, natychmiast
uzyskuj pomoc, jaka jest im niezbdna.
Rola macierzyska, jedyna jaka moe obchodzi niemowl w pierwszych
miesicach ycia, bywa instynktownie speniana przez ojca, inne dzieci, lub kogokolwiek, kto cho przez chwil ma z malestwem do czynienia. Rozrnianie pci
lub grup wiekowych nie jest jego zadaniem.
Brak zwizku cech mskich lub eskich z rol matki czy ojca zosta udo-

Jean Liedloff

29

Koncepcja kontinuum

wodniony podczas eksperymentu we francuskiej klinice psychiatrycznej, gdzie lekarki-kobiety byy dla pacjentw odpowiednikami ojcw, a pielgniarze, zajmujcy si na co dzie pacjentami, stali si rwnie satysfakcjonujcymi odpowiednikami matek (to jeszcze jedno z odkry, jakich nagle dokonuje intelekt, cho czowiek, kierujc si instynktem, postpowa w ten sposb przez miliony lat).
Dla niemowlcia istnieje wic jeden tylko moliwy rodzaj zwizku, a kada i
kady z nas posiada cay zestaw reakcji na jego sygnay. Rwnie kady z nas mczyzna, kobieta, dziewczynka lub chopiec jest wyposaony w dokadn wiedz dotyczc techniki opieki nad niemowlciem. Jednake ostatnio - a mwic
to, mam na myli nie wicej ni kilka tysicy lat - dopucilimy do tego, eby intelekt wyprbowywa swoje niezrczne wymysy w tej tak wanej dziedzinie. W
ten oto sposb pozwolilimy sobie wykroczy przeciw wrodzonym zdolnociom,
a samo ich istnienie zostao obecnie zapomniane.
W tzw. krajach rozwinitych do przyjtej praktyki naley kupowanie ksiki
o opiece nad dzieckiem, kiedy spodziewane s jego narodziny. Ostatnim krzykiem mody moe by na przykad zostawianie niemowlcia, eby pakao, dopki
nie zostanie zamane, nie podda si, nie znieczuli i nie stanie si dobrym dzieckiem". Jest take w modzie branie go na rce, kiedy zapragnie tego matka, ktra
akurat nie ma nic lepszego do roboty. Jedna z najnowszych szk postuluje, eby
zostawi dziecko w emocjonalnej prni, dotyka je tylko w razie absolutnej koniecznoci, a nawet wtedy nie dawa nic po sobie pozna wyrazem twarzy - wykluczone jest jakiekolwiek zadowolenie, umiechy, podziw, dopuszcza si wycznie bezosobowe spojrzenie. Jakiekolwiek byyby te zalecenia, mode matki czytaj je i stosuj, nie ufajc wrodzonym umiejtnociom ani motywom, jakimi kieruje si dziecko, ktre nieustannie wysya tak bardzo czytelne sygnay. Niemowl
stao si czym w rodzaju wroga, ktry musi zosta przez matk pokonany. Trzeba ignorowa pacz, eby pokaza dziecku, kto tu rzdzi, a podstawowe zaoenie
w tym zwizku jest takie, e naley dooy wszelkich stara, eby zmusi dziecko do zastosowania si do ycze matki. Niezadowolenie, brak aprobaty czy inne
oznaki wycofania mioci s okazywane, kiedy zachowanie dziecka przysparza
pracy", marnuje czas" lub w jeszcze inny sposb uznane zostaje za nieodpowiednie. Panuje przekonanie, e zaspokojenie pragnie dziecka zepsuje" je, a
przeciwstawienie si tym pragnieniom przysuy si jego poskromieniu lub socjalizacji. W rzeczywistoci w kadym przypadku osiga si skutek przeciwny.
Okres bezporednio po narodzeniu jest najbardziej znaczc czci ycia
poza onem matki. Na podstawie tego, z czym si wtedy spotyka, dziecko poznaje natur ycia. Kade pniejsze wraenie moe tylko w mniejszym lub wikszym stopniu zmodyfikowa to pierwsze, poczynione w momencie, kiedy nie posiada jeszcze adnych danych o zewntrznym wiecie. Jego oczekiwania s wtedy najmniej elastyczne. Zmiana, jaka je czeka po opuszczeniu absolutnej gocinnoci macicy, jest przeogromna, lecz - jak ju bya mowa - dziecko jest przygotowane na wielki przeskok z ona matki do przynalenego mu miejsca w jej ramionach.
Nie jest natomiast przygotowane na jeszcze gwatowniejszy przeskok innego rodzaju, a co dopiero mwi o przejciu w nico, martwot, do wycieanego
koszyka albo plastikowego eczka, gdzie nie ma ladu ruchu, dwiku, zapachu
ani ycia. Gwatowne zerwanie kontinuum matka-dziecko, cigo tak mocno
utrwalona podczas faz rozwojowych zachodzcych w macicy, moe - co jest zro-

Jean Liedloff

30

Koncepcja kontinuum

zumiae - zakoczy si depresj u matki, dla niemowlcia za jest tortur.

Wszystkie nerwy, pod wieo wystawion na wpywy zewntrzne skr,
akn oczekiwanych obj, caa istota dziecka, wszystko, czym ono w tej chwili
jest, dy do tego, by znale si w ramionach matki. Przez miliony lat dzieci od
momentu narodzin byy trzymane tu przy matce. Niektre spord ostatnich kilkuset pokole mogy zosta pozbawione tego ze wszechmiar wanego dowiadczenia, lecz nie umniejszyo to nastawienia kadego rodzcego si czowieka,
oczekujcego, e wanie ono znajdzie si na waciwym miejscu. Kiedy nasi
przodkowie chodzili na czworakach i byli pokryci futrem, do ktrego mona si
byo przyczepi, wi matka-dziecko utrzymyway nowonarodzone dzieci i chroniy j od zerwania. Od tego zaleao ich przeycie. Kiedy pozbylimy si futra i
stanlimy na tylnych nogach, uwalniajc rce matki, utrzymanie wizi z dzieckiem stao si jej powinnoci. Fakt, e od niedawna w niektrych czciach
wiata matka uczynia sw odpowiedzialno za zachowanie cielesnego kontaktu
z dzieckiem kwesti wyboru, nie zmieni nawet na chwil tej palcej potrzeby
niemowlcia.
Sama matka zostaa pozbawiona cennej czci przewidzianych dla niej yciowych dowiadcze, ktre przyniosyby rado zachcajc do zachowa jak
najbardziej przynoszcych satysfakcj i jej, i dziecku.
Stan wiadomoci niemowlcia ulega ogromnym przemianom, w pierwszej
fazie ycia, spdzonej w ramionach matki. Na pocztku bardziej przypomina ono
inne ssaki ni doros istot. Stopniowo, kiedy rozwija si jego centralny system
nerwowy, dziecko staje si zindywidualizowanym Homo sapiens. Dowiadczenie
nie wywiera na po prostu sabszego lub silniejszego wpywu, lecz dziaa rwnoczenie na rozmaite sposoby, w miar jak rozwijaj si ilociowo i jakociowo
zdolnoci dziecka. Najwczeniej ksztatuj si te komponenty psychologicznego
wyposaenia, ktre maj najwikszy wpyw na formowanie si jego pogldu na
wiat, na cae ycie. To, co dziecko czuje, zanim jeszcze zacznie myle, determinuje w przemony sposb tre jego przyszych myli, kiedy bdzie potrafio
myle.
Jeli dziecko - zanim myle zacznie - czuje si bezpieczne, chciane i zadomowione w rodku otaczajcych je dziaa, odbierze kolejne w swym yciu dowiadczenia zupenie inaczej ni dziecko, ktre czuje si niepodane, niestymulowane przez dowiadczenia, ktrych mu zabrako i przyzwyczajone y w stanie
niezaspokojenia potrzeb, chocia pniejsze zdarzenia dla obojga mog by identyczne.
Z pocztku dziecko jedynie postrzega, nie potrafi rozumowa. Poznaje swe
otoczenie drog skojarze. W pierwszych po urodzeniu komunikatach przekazywanych mu przez zmysy, panuje absolut, mao sprecyzowane waenie o stanie
rzeczy, nie majce odniesie do niczego z wyjtkiem wrodzonych oczekiwa noworodka, i oczywicie bez adnego zwizku z upywem czasu. Gdyby zasada kontinuum w taki sposb nie dziaaa, jego organizm nie znisby szokw nowych
dla wydarze. Kiedy pojawia si u niego zdolno do zwracania uwagi na zewntrzne zdarzenia, daje si zauway rnica midzy tym, co jest odczuwane, a
podobnym do tego poprzednim dowiadczeniem. Uczenie si wiata drog skojarze oznacza, e dziecko przyjmuje jako cao co, czego przedtem nigdy nie
znao, nie odnotowujc" w sobie nic na ten temat. Przywizuje uwag wycznie
do podobnych, lecz czciowo rnicych si, pniejszych dowiadcze. wiat

Jean Liedloff

31

Koncepcja kontinuum

wic z pocztku poznawany jest z grubsza, a potem w coraz drobniejszych

szczegach.
Pod tym wzgldem Homo sapiens jest wrd zwierzt wyjtkiem. Jego
oczekiwania s nastpujce: znale odpowiednie rodowisko, poznawa je coraz
dokadniej i oddziaywa na nie coraz skuteczniej. Inne prymaty w rozmaitym
stopniu dostosowuj si do okrelonych warunkw, jakie napotykaj, lecz zwierzta zostay przez ewolucj zaprojektowane tak, by zachowywa si wedug
wrodzonych wzorcw.
Wielki mrwkojad, ktry trafi do mnie, kiedy mia zaledwie cztery dni,
szczliwie dorasta wrd ludzi, najwyraniej uznajc nas za mrwkojady i oczekujc od nas odpowiednich zachowa, tzn. ebymy wzorem mrwkojadw podskakiwali i mocowali si z nim. Po mnie, jako po matce, spodziewa si nieustannego komunikowania, cho dystans midzy nami rs w miar, jak stawa si coraz bardziej samodzielny. Najpierw musiaam nosi go na rku, potem pozwoli
na przytulanie si do mnie, kiedy tego zapragn, i lizanie mi palcw u ng,
wreszcie na dotrzymywanie mu towarzystwa przy jedzeniu i zjawianie si, kiedy
zaczyna mnie przywoywa, zabkawszy si na taki dystans, e nie mg odnale mnie wchem. Na psy i konie spoglda jednak jak na wrogw, istoty obcego
gatunku.
W przeciwiestwie do mrwkojada, wochata mapka, ktr te wychowywaam od maego, najwyraniej uwaaa si za osob. Psy, nawet due, traktowaa protekcjonalnie i znana bya z tego, e zajmowaa miejsce w grupie siedzcych ludzi na krzele, podczas gdy psy zwiedzione jej wyniosym zachowaniem (a
mogyby upolowa kota dwa razy wikszego ni ona) waroway u jej ng. Nauczya si wyszukanych manier przy stole, a po roku obserwacji otwierania
drzwi: wspinaa si po framudze, a potem obracaa gak w kierunku przeciwnym
do ruchu wskazwek zegara i pocigaa za ni.
W jej wzorcach zachowania wicej wic byo zdolnoci adaptacyjnych, oczekiwania na uczenie si poprzez osobiste dowiadczenia, ni u mrwkojada, ktrego zachowanie byo w caoci zaprogramowane przez wrodzone mechanizmy.
Czowiek, ktry jeszcze bardziej adaptuje si do swych dowiadcze, moe
poradzi sobie w swoim rodowisku z rnorodnoci zmian, jaka doprowadziaby
do zagady mniej pomysowy gatunek. Postawiony przed problemem moe wybiera spord wielu rnych reakcji. Mapa ma stosunkowo wski margines, w
obrbie ktrego reaguje na bodziec, mrwkojad nie ma w ogle wyboru, a wic
w takiej postaci, w jakiej jest, musi by nieomylny. Mapa, z punktu widzenia
kontinuum, moe sobie pozwoli na pewne bdy, lecz czowiek - ze sw zdolnoci wybierania - obdarzony jest wielk podatnoci na urazy.
Rwnolegle jednak z rozszerzaniem si zakresu wyboru rnych zachowa,
przy coraz wikszej omylnoci, ewoluowa rwnie zmys kontinuum, ktry skania czowieka do odpowiednich wyborw. Gdy wic posiada on przed sob rodzaj
dowiadczenia potrzebny do ich rozwoju oraz rodowisko, w ktrym moe ich dokona, poczynione przeze wybory s prawie tak samo nieomylne, jak u mrwkojada.
Ludzkie dzieci wychowane przez zwierzta wykazuj jeszcze dobitniej, jak
wane znaczenie dla spenienia oczekiwa okrelonych przez ewolucj danego
gatunku ma odpowiednie rodowisko.
Z wielu takich przypadkw najlepiej udokumentowana jest historia Amali i

Jean Liedloff

32

Koncepcja kontinuum

jej siostry Kamali, wychowanych od maego przez wilki w indyjskiej dungli. Kiedy je znaleziono, zostay zabrane do sierocica, gdzie pastor Singli waz z on
prbowali przystosowa je do ycia w ludzkiej spoecznoci. Wikszo wytonych wysikw Singhw posza na marne lub odniosa niewielki sukces. Dziewczynki byy nieszczliwe, leay nago w ktach swych pokojw, w pozycji charakterystycznej dla wilkw. Oywiay si w nocy i zaczynay wy, eby przywoa
swe wilcze stado. Po bardzo wielu staraniach Kamala nauczya si chodzi na nogach, ale biega potrafia tylko na czworakach. Przez jaki czas dzieci nie chciay
nosi ubra ani je gotowanych potraw, wolay surowe miso i padlin. Kamala,
zanim umara w wieku siedemnastu lat, nauczya si pidziesiciu sw. Pod
wzgldem umysowego rozwoju bya wtedy na poziomie trzyipletniego dziecka.
Zdolno przystosowania si do warunkw nie odpowiadajcych ich gatunkowi jest u dzieci wychowanych wrd zwierzt o wiele wiksza ni moliwo
dostosowania si do ludzkich standardw u jakiegokolwiek zwierzcia. Jednake
fakt, i wikszo takich dzieci wczenie umiera, e mcz si po schwytaniu i
nie s w stanie przyj ludzkiej kultury na sw uksztatowan i rozwinit kultur
zwierzc, dowodzi, jak bardzo - wyuczona kultura - determinuje natur czowieka. Oczekiwanie uczestnictwa w kulturze jest wytworem naszej ewolucji i zwyczaje zawierajce si w tym oczekiwaniu staj si po zasymilowaniu tak integraln czci skadow naszej osobowoci, jak u innych gatunkw wrodzone sposoby postpowania. Zdziczae dzieci, bdc istotami ludzkimi i podlegajc wikszemu wpywowi swych wasnych dowiadcze ni jakiekolwiek zwierz, zostay tak
skutecznie uksztatowane w zachowaniach innych zwierzt, e zmiana rodowiska okazaa si dla nich o wiele silniejszym stresem, ni byaby dla zwierzcia,
ktre w znacznie wikszym stopniu jest uodpornione przez swoje wrodzone (niepodatne na wpywy) wzorce zachowa.
Fakt, i wiek umysowy Kamali by tak niski, nie ma znaczenia jako czynnik
widziany z osobna, lecz jeli na spojrze jako na cz kontinuum stworzenia,
ktre urodzio si czowiekiem i zostao wychowane jak wilk, moe by wietnym
przykadem optymalnego wykorzystania w danych okolicznociach. Inne jej
umiejtnoci byy wprost fantastyczne: zwinno czworonoga, zmys wchu (moga wyczu miso z odlegoci ponad 70 metrw, widzenie w nocy, szybko,
zdolno przystosowywania si do zmian temperatury. Musiaa rwnie posiada
nadzwyczajne uzdolnienia myliwskie i zmys orientacji, skoro potrafia przey
jako wilk. W sumie jej kontinuum dobrze si jej przysuyo. Z potencjau, jaki
posiadaa, rozwina to, czego potrzebowaa przy danym trybie ycia. Nie ma tu
znaczenia fakt, i nie potrafia wycofa si z tej drogi rozwoju i wej na now;
nie istnieje adna przyczyna, dla ktrej jakiekolwiek stworzenie potrzebowaoby
a tak rozbudowanych zdolnoci adaptacyjnych. Rwnie po czowieku dorosym
trudno by si spodziewa przystosowania do zwierzcego trybu ycia, kiedy jego
zachowanie zostao ju wyuczone w spoecznoci ludzkiej.
Od samego pocztku uczenie si ma charakter selektywny: zawsze jest odnoszone do tego, co ju si subiektywnie wie o yciu, jakie nas czeka. Zabezpiecza to proces skojarzeniowy. Jak radio nastawione na wybrane tylko fale, cho
mogoby ich odbiera o wiele wicej, receptor psychobiologiczny startuje z
ogromnym potencjaem i wkrtce zostaje wyregulowany na okrelony zakres. Dla
wikszoci ludzi w ich codziennym yciu optymalny zakres widzenia ogranicza si
do wiata dziennego, troch do widzenia w nocy i do spektrum barw zawartych

Jean Liedloff

33

Koncepcja kontinuum

midzy czerwieni a fioletem. Zbyt mae i odlege przedmioty s wyeliminowane

z naszego widzenia, a z rzeczy znajdujcych si w jego zakresie tylko
ograniczon liczb postrzegamy ostro. Widzimy wyranie na redni odlego.
Kiedy co lub kto, bdcy przedmiotem naszego zainteresowania, zblia si,
widzenie obwodowe staje si nieostre, a obiekt znajdzie si w bliskiej odlegoci.
redni dystans zamazuje si, a uwaga skupia si skuteczniej na bliskim obiekcie,
lepiej bowiem, eby nic nas nie rozpraszao, kiedy mamy z nim do czynienia.
Gdyby wszystko naokoo tego obiektu zachowao jednakow ostro, zmysy
zostayby bardziej obcione i przeszkadzayby w pracy mzgu, ktry - by mc
dziaa z maksymaln skutecznoci - musi skupi uwag na pojedynczym
obiekcie lub ktrym z jego aspektw. Zalenie od kultury, zakresy widzenia
jednostki podlegaj selekcji, oczywicie w granicach, jakie zakrelia natura
wytworzona w wyniku ewolucji.
Dzieci wychowane przez wilki potrafi, jak podaj relacje, nadzwyczajnie
widzie w nocy. Indianin Yequana moe dostrzec ksztat maego ptaka wrd cieni ciany dungli, gdzie kto z nas - nawet gdyby mu to miejsce wskaza - zobaczyby tylko licie. Indianie mog rwnie w spienionych wodach katarakty zauway ryb dla nas niedostrzegaln, cho wytalibymy wzrok.
Such jest te selektywny - ogranicza si do tego, co zgodnie z nasz kultur ma dla nas znaczenie, eliminuje za wszystko inne. Sam aparat suchu jest w
stanie wychwyci o wiele wicej dwikw, ni zazwyczaj syszymy. Wszyscy Indianie z Poudniowej Ameryki, jakich poznaam, przyzwyczajeni do nasuchiwania
odgosw niebezpieczestw czy zwierzyny w dungli, gdzie mogli si szybko
ukry w gszczu, potrafi rwnie usysze warkot zbliajcej si motorwki lub
samolotu na dugo, zanim ktokolwiek z nas go usyszy.
Taki zakres suy ich potrzebom. Nasz dostosowany jest lepiej do naszych
potrzeb, eliminujc dwiki, ktre przy naszym trybie ycia byyby dla nas raczej
bezsensownym haasem. Nic w naszej kulturze nie zmusza nas, ebymy si na
przykad wsuchiwali w odgosy chrzkania dochodzce z odlegoci dwustu metrw.
Sam system nerwowy peni funkcj edytora, eby uchroni umys przed zalewem niewyselekcjonowanych wae. Uwaga skierowana na dwiki jest wczana i wyczana nie si woli, ale zgodnie z uwarunkowaniem mechanizmu programujcego. Chocia aparat suchowy nie moe zosta wyczony, niektre syszalne dwiki nie s nigdy wyapywane przez wiadomy umys. Od niemowlctwa do mierci pozostaj w sferze podwiadomoci. Wystpujcy na scenie hipnotyzerzy maj w swym klasycznym repertuarze pokaz, podczas ktrego nakazuj medium usysze sowa szeptane z takiej odlegoci, e ich wyowienie wydaje si nie do pomylenia. Hipnotyzer potrafi zmieni normalny zakres syszenia
u medium. Potrafi stworzy waenie, e wzmacnia such, podczas gdy w rzeczywistoci zawiesza dziaanie mechanizmu eliminujcego dwiki na samym kocu
nie uywanej przez ucho skali.
Zdolnoci okrelane jako ponadanaturalne lub magiczne s czsto tylko takimi, ktre nie zostay przez nasz system nerwowy (na danie kontinuum) wyselekcjonowane jako odpowiednie dla naszego zakresu. Mog zosta rozwinite
poprzez praktyki przezwyciajce normalny proces eliminacji. Mog te pojawi
si pod naciskiem okolicznoci, jak u pewnego dziesicioletniego chopca, ktrego brat zosta przywalony przez padajce drzewo. Przeraony malec zdoa pod-

Jean Liedloff

34

Koncepcja kontinuum

nie pie i uwolni brata, zanim ruszy po pomoc. Dopiero pniej stwierdzono,
e byby potrzebny tuzin mczyzn, eby dwign ciar, z ktrym chopiec w
nadzwyczajnym stanie emocjonalnym poradzi sobie sam. Podobnych historii jest
wiele. Opisywane w nich moce zostay wyzwolone tylko w specjalnych okolicznociach.
Ciekawym wyjtkiem od reguy s ludzie, u ktrych mechanizmy edycyjne
zostay w jaki sposb tymczasowo lub trwale uszkodzone i ktrzy stali si jasnowidzami. Nie twierdz, e wiem, na czym to polega, ale wiadomo, e niektrzy z
nich potrafi wykrywa podziemne zasoby wody lub mineraw. Inni dostrzegaj
aur wok ludzi w swym otoczeniu. Peter Hurkos zyska saw jasnowidza po odniesieniu urazu gowy, kiedy to spad z drabiny. Dwie moje przyjaciki zwierzyy
mi si w zaufaniu, e bdc na skraju zaamania nerwowego, miay wgld w
przyszo. Obie opowiedziay mi o tym niezalenie od siebie, nie znay si, lecz
w obu przypadkach trafiy do szpitala w kilka dni po proroczym epizodzie, ktry
wicej si nie powtrzy. Przeamywanie normalnych granic ludzkiej percepcji
zdarza si przewanie w momentach szczeglnych napi emocjonalnych. Podczas wypadkw, kiedy ofiara niespodziewanie staje w obliczu mierci, kontinuum
nie ma szans przygotowa jej do takiej sytuacji, zagroony w swej rozpaczy
zwraca si raczej do matki albo innej osoby, z ktr jest zwizany emocjonalnie,
jak z matk. Czsto zdarza si, e matka lub osoba bdca jej odpowiednikiem
odbiera taki komunikat bez wzgldu na odlego. Sytuacje takie s do czste;
wikszo z nas wie co lub syszaa na ten temat.
Inaczej dziaa przeczucie: zdarzenie niemoliwe do poznania, groce najpowaniejszymi konsekwencjami moe przedrze si do czyjej spokojnej wiadomoci we nie lub na jawie. Znaczna cz przeczu umyka uwadze i zgodnie z
zakazami wierzenia w takie rzeczy" jest niemoliwa do rozpoznania. Niejasne
stwierdzenie - czuam, e nie powinnam bya przyj" - jest przewanie jedynym
przyznaniem si do przeczucia, ktre zostao pod innymi naciskami uniewanione.
Nie mam najmniejszego pojcia, w jaki sposb wydarzenia, ktre przecie
jeszcze nie nastpiy, mog by postrzegane jak mogy zaistnie, zanim si zdarzyy. Ale przesze i obecne wydarzenia poznawane bez uciekania si do zmysw
s rwnie tajemnicze. Wiele innych sposobw komunikowania si, jak sygnay
nadawane przez niedawno odkryte substancje chemiczne, zmuszajce zwierzta
do okrelonych zachowa, albo superprecyzyjne mechanizmy orientacji u wdrownych ptakw s take poza zakresem naszego poznania.
wiadomy umys nie jest tym, czym sam si sobie wydaje, nie ma te dostpu do sekretw programowania kontinuum, ktremu w myl ewolucyjnego
rozwoju ma suy. Gwnym celem filozofii kontinuum musi sta si przemiana
intelektu z niekompetentnego mistrza w kompetentnego sug. Prawidowo zastosowany intelekt moe by rzecz bezcenn. Postrzegajc, klasyfikujc i pojmujc cechy i zwizki zachodzce midzy zwierztami, rolinami, mineraami i
wydarzeniami, moe on stwarza, gromadzi i wymienia midzy sob ogromne
zasoby informacji, ktre czyni rodowisko uytecznym w znacznie bardziej uniwersalny i elastyczny sposb, ni zdoaoby to uczyni jakiekolwiek zwierz.
Zmniejsza to podatno czowieka na urazy wynikajce ze zmian, ktre zachodz
w rodowisku. Ma on dostp do wikszej iloci opcji zachowa wobec otaczajcych go ywiow jest wic na korzystniejszej pozycji.

Jean Liedloff

35

Koncepcja kontinuum

Kiedy naturalna rwnowaga nie jest zakcona, intelekt moe ochrania

kontinuum, uwiadamiajc sobie jego nakazy i zgodnie z nimi postpujc. Rozum
i osd oparty na wasnym dowiadczeniu oraz przekazanym dowiadczeniu innych, a take zdolno do syntetyzowania myli i wspomnie w nieskoczon
ilo poytecznych kombinacji - drog indukcji i dedukcji - jest dodatkow zalet
intelektu sucego najlepszym interesom jednostki i gatunku.
Wykonujc na przykad zadanie zapoznawania si z wszystkimi aspektami
botaniki, intelekt zharmonizowany z cakowicie rozwinitym i prawidowo dziaajcym kontinuum jest w stanie wchon niesamowite wprost iloci informacji.
Relacje obserwatorw wielu prymitywnych kultur zgodnie stwierdzaj, e w kadej z tych spoecznoci mczyzna, kobieta czy dziecko ma w gowie bardzo
szczegowy katalog nazw i cech setek lub tysicy rolin.
Jeden z takich obserwatorw, E. Smith Bowen, powiedzia pewnym afrykaskim plemieniu, ktrego wszyscy czonkowie posiadali rozleg wiedz botaniczn: Nikt z nich nie uwierzyby, e nie bybym w stanie, nawet gdybym
chcia, pozna tyle, co oni."
Nie mam zamiaru sugerowa, e czowiek prymitywny jest z natury bardziej inteligentny od nas, jestem jednak przekonana, e naturalny potencja
umysu moe ulec zniszczeniu pod presj zakconej osobowoci.
U dojrzaego czonka spoeczestwa, ktre oczekuje od niego tego typu
umiejtnoci, intelekt moe zapamita i zachowa do uytku niewiarygodn
ilo informacji. Nawet wrd ludzi cywilizowanych o wiele lepiej rozwinit pami spotyka si u analfabetw, ktrzy nie spodziewaj si tak jak my, e odpowiedzialno za przechowywanie informacji bdzie pozostawiona ksikom. Pami ta mogaby rozwin si jeszcze bardziej, gdyby ludzie ci byli w stanie pokoju z samym sob i ze wiatem.
Warunkowanie umysu niemowlcia jest gwnym czynnikiem, determinujcym zakresy, z jakich bdzie korzystao w yciu. Dziecko oczekuje, e jego dowiadczenia bd dla wskazwk, i spodziewa si, e doznawane bezporednio
odnios si do sytuacji, jakie napotka w yciu, i dadz si w nich zastosowa.
Gdy pniejsze dowiadczenia czowieka maj charakter odmienny od tych,
ktre go uwarunkoway, stara si on wywiera na nie taki wpyw, eby uzyska
znany ju sobie uprzedni stan. Jeli jest przyzwyczajony do samotnoci, bdzie
podwiadomie kierowa swymi sprawami w taki sposb, eby zapewni sobie podobny poziom samotnoci. Jego wasne prby lub naciski okolicznoci zmierzajce ku temu, by uczyni go mniej lub bardziej samotnym, ni przywyk, spotkaj
si z oporem ze strony tendencji stabilizujcej.
Nawet ugruntowany poziom niepokoju ma tendencj do utrzymywania si,
bo naga utrata czego, co przysparza zmartwie" moe wywoa niepokj o
wiele gbszy i w nieporwnanie ostrzejszej formie. Dla czowieka, ktrego naturalnym stanem jest ycie na krawdzi katastrofy, nage zapewnienie cakowitego
bezpieczestwa bdzie rwnie niemoliwe do zniesienia, jak urzeczywistnienie si
najgorszych obaw. Dziaa tu skonno do zachowania stanu, ktry odpowiadaby
wysokiemu poziomowi dobrego samopoczucia ugruntowanego w najwczeniejszym dziecistwie.
Radykalne zmiany czyich standardw sukcesu lub klski, szczcia lub nieszczcia, ustanowionych ju zwizkw spotykaj si z oporem wybudowanych w
nas stabilizatorw i czsto okazuje si, e przeciwstawiamy im nasz wol. Wola

Jean Liedloff

36

Koncepcja kontinuum

rzadko kiedy dziaa skutecznie przeciw sile przyzwyczajenia". Czasami jednak

wydarzenia zewntrzne wymuszaj na jednostce zmiany. Stabilizatory
wytwarzaj wwczas przeciwwag dla sytuacji, ktre jako takie nie mog zosta
zasymilowane. Zakcenia te, jak uciliwe (lecz znajome) problemy agodz
oddziaywanie trudnego do zniesienia sukcesu lub niepowodzenia. Chcc dokona
adaptacji, jakiej wymaga nieodwracalna zmiana, kiedy zawiody wszelkie wysiki
majce przywrci status quo, czowiek musi czsto wycofa si z pola walki,
wrzuci luz i dokona reorientacji zgodnie z nowymi okolicznociami
dyktowanymi przez ycie. Niekiedy potrzebna jest choroba albo wypadek, ktre
ofiar wyczaj z ycia na wystarczajco dugi czas, eby moga odpocz i
nabra si w celu przystosowania si do nowych wymaga. Dla przywrcenia
rwnowagi tendencja stabilizujca posuguje si rwnie ciaem, pozwala mu na
przykad podda si chorobie, kiedy zaistnieje emocjonalna potrzeba wejcia w
rol dziecka, a w zasigu jest osoba, ktra moe odegra rol matki. Za spraw
tej tendencji przezibiamy si, kiedy krtkie wycofanie si z pola walki jest
potrzebne osobie wytrconej ze stanu dobrego samopoczucia, w ktrym czuje si
jak u siebie, albo kiedy wymaga si od niej zbytniego odejcia od zwyczajnego
dla niej zachowania.
Dla niektrych ludzi ycie tylko wtedy jest do zniesienia, kiedy s w skrajnym stanie fizycznym (podatno na wypadki). Inni za musz doznawa nieustannych ciosw, eby mc w ogle przetrwa, bo taka jest u nich potrzeba
opieki, zapotrzebowanie na kopoty lub doznawanie kary, zalenie od okolicznoci. Innym znw ludziom wte zdrowie suy do utrzymania rodziny w zwizku
zalenoci, a choruj naprawd tylko wtedy, kiedy zostan le albo zbyt dobrze
potraktowani.
Wrd moich znajomych robienie uytku z choroby dla utrzymania stabilnoci najbardziej skrajn form przybrao u pewnej kobiety, dla ktrej czynnikiem,
zakcajcym
byo
niemoliwe
niemal
do
zniesienia brzemi
winy.
Nie wiedziaam i ona te zapewne nie zdawaa sobie sprawy, jak traktowano j
we wczesnym dziecistwie i jak to si stao, e w dziecicym umyle utrwalio si
niepodwaalne przekonanie, e jest za". Jej brat-bliniak, ktry musia wycierpie to samo, co ona, popeni samobjstwo w wieku dwudziestu jeden lat. Ze
wzmoonym, cho irracjonalnym poczuciem winy odrzuconej osoby, jakie nieuchronnie wywouje mier kogo z rodzestwa, poczuciem spotgowanym przez
czc oboje blisk wi, kobieta ta sama si wrcz prosia o rne rodzaje kary.
Pragna to wszystko zrwnoway w takim stopniu, by mc z tym y. Stabilizujcy mechanizm jej umczonego kontinuum, czerpic wzory z kultury, w ktrej
ya, musia zredukowa zagroenie, jakim byoby w tym wypadku pene sukcesw" ycie, kosztem mierci brata. Zostaa tak uwarunkowana, e poczucie winy
utrwalone w dziecistwie, przytumione potem i znowu gwatownie wyzwolone
przez samobjcz mier, nie pozwolioby jej w adnym wypadku na powodzenie
w yciu - na sukces.
W cigu kilku lat dorobia si dwojga dzieci z nieprawego oa, jednego z
mczyzn innej rasy, drugiego z kim nieznanym. Podejmowaa rne zajcia,
ktre - jak na jej pochodzenie spoeczne - byy upokarzajce, Zachorowaa
wreszcie na polio i zostaa na reszt ycia przykuta do wzka inwalidzkiego. W
szpitalu zarazia si grulic, jedno puco miaa cakiem zrujnowane, a drugie w
fatalnym stanie. Ufarbowaa sobie wosy na wyjtkowo nietwarzowy rudy kolor o

Jean Liedloff

37

Koncepcja kontinuum

fioletowym odcieniu, tracc wiele ze swej wci jednak trwajcej urody, a w kocu zamieszkaa z duo od siebie starszym nieudanym artyst.
Kiedy ostatnio z ni rozmawiaam, oznajmia mi wesoo, jak to zwykle ona,
e sprztajc po przyjciu, wypada z wzka i zamaa sobie sparaliowan nog.
Nigdy nie bya ponura i nigdy si nie skarya, najwyraniej rozkwitaa po
kadym nieszczciu, coraz skuteczniej pozbywajc si cicego jej brzemienia.
Zapytaam j kiedy, czy to prawda, czy tylko mi si wydaje, e jest szczliwsza
odkd staa si niepenosprawna. Odpara, e nigdy w yciu nie bya tak szczliwa.
Przypomina mi si z p tuzina podobnych przypadkw. S na przykad
mczyni, ktrzy zapucili brody lub dorobili si blizn, bo niewygodnie si czuli z
uatwiajc ycie wasn atrakcyjnoci fizyczn, a take z kobietami, ktre okazyway im uczucie, nie dajce si pogodzi z ich wasnym przekonaniem, e na
nie nie zasuguj.
S mczyni i kobiety, ktrych pocigaj tylko takie osoby, ktre prawdopodobnie nie mog si nimi zainteresowa.
Przyczyny wszelkiego rodzaju niepowodze mona zwykle wytropi: u ich
rda nie ley brak zdolnoci, brak szczcia czy rywalizacja, ale skonno do
zachowania warunkw, do ktrych dany czowiek przywyk i nauczy si czu w
nich swojsko.
Kiedy wic u niemowlcia ksztatuje si wraenie dotyczce wszystkiego, co
nie jest nim samym, tworzy ono struktur, ktra na cae ycie pozostanie jego
domem, do ktrej wszystko bdzie odnoszone, ktr wszystko bdzie mierzone i
rwnowaone. Mechanizmy stabilizujce bd dziaa na rzecz utrzymania tej
struktury. Dziecko, pozbawione dowiadczenia niezbdnego dla penego rozwoju
potencjau, nigdy prawdopodobnie nie zazna poczucia tego bezwarunkowego,
waciwego porzdku rzeczy, jakie byo naturalnym udziaem jego gatunku przez
99,99% jego dziejw. Jeli w okresie niemowlcym doznao deprywacji, dyskomfortu i ogranicze, stan taki bdzie zachowywany w dalszym jego rozwoju. Siy
instynktu nie rozumuj. Kierujc si swym ogromnym dowiadczeniem sposobw
dziaania natury, zakadaj, e korzystne dla jednostki bdzie utrzymanie stanu
zgodnego z jej pocztkowym dowiadczeniem.
Tego rodzaju pomoc moe okaza si okrutn puapk, czym w rodzaju
skazania na doywocie w przenonym wizieniu. Taka ewentualno jest czym
tak obcym procesowi ewolucji, tak nowym w dziejach zwierzt, e mao jest w
naszej naturze zabezpiecze, ktre agodziyby ten bl. Kilka jednak jest. Nale
do nich nerwice i choroby psychiczne, chronice czowieka, ktry dozna deprywacji, przed impetem niemoliwej do zniesienia rzeczywistoci. Zdarza si odrtwienie agodzce bl, ktrego nie da si ju wytrzyma. Czasami wyjciem bywa
mier, zwaszcza w przypadku takich osb, u ktrych silna wczesnodziecica potrzeba matczynej postaci zachowaa si do redniego lub podeszego wieku. Kiedy zabraknie w ich yciu istoty odgrywajcej tak rol - osoba ta na przykad
umiera, ucieka z sekretark lub znika w inny sposb - zostawiajc uzalenionego
partnera bez adnej nadziei na znalezienie nowego wsparcia, niezdolnego do ycia w wewntrznej i zewntrznej pustce, ktr dotd zapeniaa.
Dla kogo, kto przey pene, bogate dziecistwo, dziki czemu wzbogacone
by mogo jego dalsze ycie, utrata partnera nie jest w adnym okresie rwnoznaczna z utrat wszystkiego". Jego lub jej osobowo nie jest ju pustym na-

Jean Liedloff

38

Koncepcja kontinuum

czyniem, ktre musi zosta wypenione treci przez kogo innego; nie musi te
od innej osoby czerpa motywacji. W peni dojrzaa osobowo pogry si w aobie i zbierze siy, eby przystosowa si do zmiany, cho moe by do tego potrzebny okres samotnoci.
W rozwinitych kulturach, jak rwnie w wielu cywilizacjach istniej rytuay
wspomagajce proces aoby (wsplne opakiwanie zmarego, ceremonie, zgromadzenia). Kiedy dana kultura nie wytworzya dokadnej procedury regulujcej
nowe ycie tego, kto przy yciu pozosta, ani nie jest ono okrelone przez nadal
trwajce wymagania dzieci lub innych zalenych ode osb, przeznacza si zwykle pewien okres na przestawienie si, co jest wspierane przez spoeczestwo.
Czarny lub biay strj, czy te inne zewntrzne oznaki wiadczce o tym, e kto
jest wyczony z gry, z barw ycia, oznaczaj, e duch zaszy si w poczwarce, i
apeluj o uznanie, i pobaliwo ze strony spoeczestwa.
Fad i cywilizowany intelekt zaj si funkcjonowaniem tych obyczajw i
zredukowa je, z naturalnie wytworzonych form do groteskowej przesady, nie
majcej nic wsplnego z prawdziw potrzeb, albo cakiem je przekreli, nie
zmienia autentycznoci i zasadnoci ich pochodzenia. Wywodzce si z kontinuum stabilizatory nie zaniedbuj te spenienia potrzeb czonkw tych kultur, w
ktrych nie ma aobnych procedur lub s niewystarczajce. W takich sytuacjach
kontinuum zapewnia schronienie, czsto w postaci choroby lub wypadku, jeli nie
wchodzi w gr lepsze spdzenie okresu rehabilitacji.
Wymiar wstrzsu powodowanego przez utrat bliskiej osoby zaley oczywicie od tego, w jakim stopniu czowiek potrafi rozwin wrodzony potencja elastycznoci. Odpowiednio do tego potencjau nastpuje naprawa.
W jaki sposb moemy dowiedzie si, jak wyglda ycie niemowlcia chowanego zgodnie z zasad kontinuum, a jak takie, w ktrego przypadku zasada ta
jest naruszona? Moemy zacz od obserwowania takich ludw, jak Indianie
Yequana, i przyjrze si potem uwaniej ludziom z naszej wasnej kultury. wiat
niemowlcia z epoki kamiennej i wiat dziecka kultury cywilizowanej rni si
jak noc i dzie.
Niemowlta yjce zgodnie z kontinuum od urodzenia wszdzie si zabiera.
Jeszcze przed odpadniciem ppowiny w yciu dziecka cigle co si dzieje.
Wikszo czasu niemowie przesypia, ale nawet podczas snu przyzwyczaja si do
gosw otaczajcych go ludzi, odgosw ich dziaalnoci, do nagych wstrzsw,
szturchni i ruchw, niespodziewanego zatrzymywania si. Przyzwyczaja si do
tego, e jest podnoszone i e rne czci jego ciaa s uciskane, kiedy opiekunka przekada je, eby wygodniej si jej pracowao lub odpoczywao. Przyzwyczaja
si do rytmu dnia i nocy, do zmian temperatury i powierzchni stykajcych si z
jej skr, lecz nade wszystko przywyka do poczucia bezpieczestwa, jakie daje
mu bliski kontakt z ywym ciaem. ywotn potrzeb takiego kontaktu odczuwa
tylko wtedy, kiedy zostanie od tego ciaa odsunite. Wyrane oczekiwanie takich
wanie okolicznoci oraz fakt, i wanie one s jego udziaem, realizuje po prostu kontinuum jego gatunku. Czuje si dobrze, na swoim miejscu, dlatego rzadko
sygnalizuje co przy pomocy paczu, nie musi te nic robi poza ssaniem piersi i
wyprnianiem si, gdy odczuje takie impulsy, i doznawaniem radoci z zaspokojenia tych potrzeb. Poza tym przez cay czas zajte jest uczeniem si, co to znaczy by.
Podczas okresu niemowlctwa, od narodzin do chwili, kiedy z wasnej woli

Jean Liedloff

39

Koncepcja kontinuum

zaczyna raczkowa, dziecko dowiadcza spenienia swoich wrodzonych oczekiwa, przechodzi stopniowo do nowych, ktre take s zaspokajane. Mao si porusza, nawet jeli nie pi. Pozostaje na og bierne i zrelaksowane. Jego minie
s napite nie tak, jak we nie, wwczas przypomina szmacian lalk. Aktywno
mini ograniczona jest do niezbdnego minimum, jakiego wymaga zwracanie
uwagi na dotyczce go wydarzenia, jedzenie i wyprnianie si. Do wczenie,
cho nie bezporednio po narodzeniu, staje przed nim zadanie utrzymania gowy
i ciaa w rwnowadze (kiedy obserwuje otoczenie, je lub si zaatwia), co odbywa
si przez przybieranie nieskoczonej rnorodnoci pozycji, zalenie od ruchw i
pozycji osoby trzymajcej dziecko.
Moe spoczywa na jej kolanach, majc od czasu do czasu kontakt jedynie
z rkami, ktre ponad nim wykonuj rne czynnoci, jak wiosowanie w cznie,
szycie czy przygotowywanie jedzenia. Potem moe nagle poczu, e zsuwa si z
kolan, a rka apie je za przegub. Kolano usuwa si, rka chwyta mocniej i podnosi dziecko do gry, gdzie styka si ono z tuowiem. Teraz podtrzymywane jest
przez okie, ktry je przyciska do biodra i klatki piersiowej. Tymczasem opiekunka pochyla si, eby co podnie woln rk, stawiajc je przez chwil na
ziemi w pionowej pozycji. Potem idzie, kawaek podbiega, znw idzie, podrzucajc je w rozmaitym rytmie i potrzsajc nim w urozmaicony sposb. W kocu
moe je przekaza komu innemu. Dziecko zdaje sobie spraw, e traci kontakt z
jedn osob i przenosi si w nowe otoczenie, czujc temperatur, dotyk, zapach i
dwik kogo innego, moe bardziej kocistego, a moe dziecka o piskliwym gosiku, albo mczyzny o grubym gosie. Bywa i tak, e jaka rka znw je podnosi, zanurza w zimnej wodzie, ochlapuje, gaszcze, po czym kantem doni przejeda po ciaku, eby usun nadmiar wody. Nastpnie, jeszcze wilgotne, wraca na
swe miejsce na biodrze. Powierzchnia ciaa, bdca w kontakcie z ciaem opiekunki, nagrzewa si, a cz wystawiona na powietrze ochadza. Potem dziecko
odczuwa ciepo soneczne albo chodny powiew wiatru. Moe te doznawa jednego i drugiego, kiedy je wnosz ze sonecznego wiata w cie cieki wiodcej
przez dungl. Prawie wyschnite zmoczy deszcz, po czym znw znajdzie komfort, gdy z zimnego i wilgotnego rodowiska zostanie przeniesione do chaty, tam
za ar ogniska ogrzeje jeden bok bardziej ni drugi, znajdujcy si w kontakcie
z ciaem opiekunki.
Zdarza si, e w trakcie snu dziecka, odbywaj si tace. Bdzie wtedy
do gwatownie potrzsane. Matka podskakuje i przytupuje w rytm muzyki. Podobne przygody przytrafiaj si co chwila. W nocy matka pi przy nim. Zachowany jest jak zawsze kontakt cielesny. Matka porusza si, oddycha, niekiedy pochrapuje. Czsto wstaje w nocy, eby dooy do ognia. Wydostajc si z hamaka i zsuwajc na ziemi, przyciska niemowl do siebie, a poprawiajc kody
drewna, ciska je midzy udami i tuowiem. Kiedy dziecko budzi si w nocy godne i nie moe znale piersi, sygnalizuje to, matka podsuwa pier i niemowl odzyskuje dobre samopoczucie, pozostajc przez cay czas w granicach okrelonych
przez kontinuum. Jego ycie, w ktrym cigle co si dzieje, zgodne jest z yciem milionw przodkw i spenia oczekiwania natury.
W opisywanej fazie dziecko podejmuje niewiele dziaa, wikszo rnorodnych dowiadcze uzyskuje dziki temu, e znajduje si w ramionach osoby
zajtej prac. Kiedy jedne wymagania zostaj zaspokojone i pojawiaj si nastpne, dziecko rozwija si prawidowo pod wzgldem psychologicznym i jest go-

Jean Liedloff

40

Koncepcja kontinuum

towe na przyjcie nowych dowiadcze. Daje o tym zna zgodnie z wasnymi

wrodzonymi impulsami, a sygnay zostaj odpowiednio odczytane przez wrodzone mechanizmy opiekunw. Umiechajc si i gaworzc sprawia ono rado swemu otoczeniu i stwarza impuls, ktry moliwie czsto i dugo kae wywoywa te
przyjemne dwiki. Prawidowe bodce s szybko identyfikowane i powtarzane,
do czego zachca nagradzajca reakcja dziecka. Pniej, w miar powtarzania,
gdy poziom przyjemnoci i podniecenia obnia si, jego sygnay i reakcje prowadz do zmiany wzorw zachowa w kierunku, ktry jest w stanie utrzyma wysoki poziom zadowolenia.
Przykadem mog by zabawy polegajce na zblianiu i oddalaniu. Zaczynaj si od czuego causa zoonego na buzi lub ciele dziecka, ktre umiecha
si i zaczyna gaworzy. Kolejny pocaunek - dziecko okazuje coraz wicej oznak
radoci i zachty. Wesoy krzyk i byszczce oczy nie sygnalizuj potrzeby spokoju, odpoczynku, nakarmienia czy zmiany pozycji; dziecko domaga si dalszych
bodcw. Bawica si z nim osoba instynktownie pociera nosem o pier dziecka,
a kiedy okazuje si to skuteczne, szybko wywouje jeszcze intensywniejsze oznaki zadowolenia, wodzc po jego ciele wargami wydajcymi wibrujcy
dwik:bbbbbbbbb.
Niemowl, wyprzedzajc wasn reakcj, zaczyna gaworzy i wydawa radosne piski ju w momencie zbliania si ust obdarzajcych je uczuciem. Osoba
bawica si - mczyzna, kobieta lub starsze dziecko - odkrywa, e nagradzajce
dwiki wydawane przez niemowl mona wzmocni dziki przekomarzaniu si z
nim, to znaczy opnianiu zbliania si ust. Nie moe to trwa zbyt dugo, bo
trzeba utrzyma uwag dziecka, ani nie moe nastpowa zbyt szybko, bo wtedy
nie uzyska si moliwej reakcji wyprzedzajcej.
Kolejn faz zabawy jest odsuwanie malestwa na odlego wycignitej
rki, a nastpnie przyblianie go. Znajduje si wtedy w bezpiecznym, dajcym
bliski kontakt pooeniu. Kontrast midzy stref graniczn, a stref bezpieczestwa, zwizek zachodzcy midzy oddalaniem i przysuwaniem go bez uszczerbku
rado z wyprbowania wasnej zdolnoci do wyjcia poza bezpieczn stref i
udanego do niej powrotu - to wszystko jest pocztkiem rozwoju wydarze i psychobiologicznego dojrzewania, ktre stopniowo doprowadzi do wyjcia z fazy niemowlcej z maksymaln kompetencj i ochot doznawania nowych przygd w
miar dorastania.
Po wyprbowaniu tej zabawy i nabyciu w niej biegoci kolej na podrzucanie
i rozlunianie uchwytu rk trzymajcych dziecko. Kiedy niemowl okazuje gotowo do bardziej ryzykownych zabaw, podrzuca si je i apie. W miar jak nabiera pewnoci siebie, podlatuje coraz wyej i dalej, odsuwa si granica, na ktrej
okazuje strach, a strefa zaufania poszerza si. Zabaw tych, wyprbowujcych te
same cechy w odniesieniu do rozmaitych zmysw, opiekunowie ucz si take
od dzieci. W taki sam stopniowy sposb eliminuje si i przywraca uspokajajcy
widok matki lub znajomej osoby. Do ucha dziecka wpadaj niespodziewane lub
gone dwiki - na przykad bu!", a zaraz potem dochodzi do niego uspokajajca informacja, e to tylko mama (albo kto znajomy) i e nie ma powodu do
alarmu.
Zabawki oparte na zasadzie diabeka z pudeka" umieszczaj straszcy bodziec w wiecie zewntrznym i wyprbowuj kolejne, jeszcze wiksze zakresy
stabilnoci.

Jean Liedloff

41

Koncepcja kontinuum

Mog te mie miejsce zabawy inicjowane wedug tego samego wzoru

przez dorosych. Indianie Yequana wykorzystuj predyspozycje dziecka do tego
typu wyczynw. Zachowujc okrelone przeze reguy i uwzgldniajc jego sygnay, zanurzaj je w coraz bardziej wzburzonych wodach. Codzienna kpiel jest
od urodzenia czynnoci rutynow, ale oprcz tego kade niemowl bywa zanurzane w wartko pyncej rzece: najpierw tylko stopy, potem nogi, nastpnie cae
ciao. Wybiera si coraz bystrzejsze potoki, potem przychodzi kolej na nurkowanie w kataraktach i wodospadach. W miar jak dziecko okazuje wiksz pewno
siebie, wiczenia te trwaj coraz duej. Dziecko plemienia Yequana ma wszelk
sposobno, eby - zanim jeszcze zacznie chodzi czy nawet myle - sta si
mistrzem w ocenianiu na pierwszy rzut oka siy, gbokoci i kierunku pyncej
wody. Indianie z tego plemienia nale do najlepszych na wiecie wiolarzy pywajcych po rwcych rzekach.
Zmysom dana jest ogromna mnogo i rnorodno zdarze i przedmiotw na podstawie ktrych mog one wiczy swe funkcje i koordynowa przekazy
wysyane do mzgu.
rdem pierwszych dowiadcze jest na og ciao zajtej prac matki. Na
podstawie jej ruchw dziecko nabywa pojcia o rytmie aktywnego ycia. Rytm
ten staje si cech charakteryzujc wiat ywych istot i na zawsze ju kojarzy
si z bogostanem i wasnym dobrym samopoczuciem, skoro zosta poznany w
fazie niemowlctwa.
Jeli przez wikszo czasu dziecko jest trzymane przez spokojnie siedzc
osob, nie pomaga mu to w poznawaniu cech ycia i dziaania, cho eliminuje
przynajmniej negatywne odczucia porzucenia, odseparowania i - co najgorsze udrk tsknoty. Fakt, i malekie dzieci zachcaj do tego, eby stymulowa je
rnymi bodcami, jest dowodem, e spodziewaj si i potrzebuj takich dziaa
niezbdnych dla ich rozwoju. Nieruchomo siedzca matka stworzy w dziecku wyobraenie ycia jako procesu nudnego i powolnego. Dziecko bdzie okazywa
niepokj i czsto nadawa sygnay zachcajce do mocniejszej stymulacji. Bdzie
podskakiwa, macha rczkami, eby wymc na matce szybsze tempo dziaania.
Jeli matka zacznie traktowa nie mwi jako co kruchego, utwierdzi je w przekonaniu, e tak wanie jest. Jeli jednak chwyta je szorstko i bezceremonialnie,
dziecko nabierze pojcia o sobie jako o istocie silnej, zdolnej do adaptacji, czujcej si swojsko w bardzo zrnicowanych okolicznociach. Przekonanie o wasnej
kruchoci jest nie tylko nieprzyjemne, zakca take sprawno rozwijajcego si
dziecka, a pniej i dorosego.
Obrazy, dwiki, zapachy, powierzchnie i smaki s z pocztku okrelane
gwnie na podstawie kontaktu z ciaem zajmujcej si dzieckiem osoby. Pniej,
wraz z rozwojem nowych zdolnoci, wycza si coraz szerszy zakres zdarze i
przedmiotw. Dziecko zaczyna kojarzy. W mroku wntrza chaty zawsze obecny
jest zapach gotowanego jedzenia i prawie zawsze czuje si zapach palcego si
na ognisku drewna. wiato wieci jaskrawo podczas kpieli, a take, kiedy doznaje ono wstrzsw przy pieszej wdrwce matki. Temperatura panujca w
ciemnoci jest na og przyjemniejsza ni w jasnym wietle na zewntrz, gdzie
soce czsto zbyt przypieka, a wiatr i deszcz wywouj przenikliwe zimno.
Wszystko jednak jest do zniesienia, zmian za mona si spodziewa, bo dowiadczenie niemowlcia zawsze byo zrnicowane. Podstawowy warunek przebywania w ludzkich ramionach zosta speniony, niemowl moe wic swobodnie

Jean Liedloff

42

Koncepcja kontinuum

przyjmowa bodce i wzbogaca si dziki wszystkiemu, co czuje. Co, co

przerazioby nieprzygotowan doros osob, jest prawie nie zauwaone przez
dziecko w fazie niemowlcej. Nagle ponad nim pojawiaj si jakie postacie,
wysoko w grze koysz si wierzchoki drzew. Bez uprzedzenia robi si ciemno
lub jasno. Dziecku nie przeszkadzaj grzmoty i byskawice, szczekajce psy,
oguszajcy ryk wodospadu, walce si drzewa, byski ognia, nage skpanie si
w deszczu lub rzece. Wziwszy pod uwag warunki, w jakich przebiegaa
ewolucja gatunku ludzkiego, za alarmujc naleaoby uzna cisz albo
przeduajcy si brak zmiany bodcw sensorycznych.
Jeli z jakiego powodu dziecko zapacze, kiedy doroli zajci s rozmow,
matka - chcc odwrci jego uwag - syczy mu cicho do ucha. Gdy to zawiedzie,
odchodzi z nim na bok i czeka, a si uspokoi. Nie przeciwstawia si woli dziecka,
odcza si wraz z nim od grupy, nie okazujc w aden sposb niezadowolenia i
nie dajc pozna, e osdza jego zachowanie. Rzadko zauwaa, e dziecko j oblinia. Ocierajc mu buzi wierzchem doni, robi to tak samo machinalnie, jak
wtedy, gdy sama si oporzdza. Kiedy dziecko siusia lub wyprnia si, matka
wybucha miechem, wtruj jej inne kobiety, bo rzadko bywa sama. Odsuwa
dziecko od siebie tak szybko, jak tylko zdoa i czeka, a skoczy si zaatwia.
Obserwowanie, czy zdy, jest rodzajem zabawy, a kiedy dostanie si mu najgorsze, miech rozlega si jeszcze goniej. Mocz szybko wsika w brudne podoe, ka prdko zostaje wytarty limi. Wymioty czy ulewanie si" pokarmu rzecz codzienna u naszych niemowlt - zdarzaj si tak rzadko, e podczas lat
spdzonych wrd Indian tylko jeden raz, jak sobie przypominam, widziaam co
takiego u dziecka, ktre miao wysok gorczk. Eksperci z krajw cywilizowanych nie podwayli jako zaoenia, w myl ktrego natura w trakcie ewolucji gatunku mogaby doprowadzi do tego, e dzieci po wypiciu matczynego mleka
mog cierpie na niestrawno. Zalecaj natomiast odpowietrzanie", walenie po
plecach trzymanego na rku dziecka, eby mu pomc zwrci poknite powietrze".
W trakcie tej czynnoci dziecko czsto wymiotuje. Nic dziwnego, e nasze
dzieci, znajdujce si w wiecznym stresie, nieustannie choruj. Napinanie ciaa,
wierzganie, wyginanie si w uk, kwilenie - to wszystko objawy tego samego,
gbokiego dyskomfortu. Niemowlta Yequana, kiedy si najedz, nie wymagaj
nigdy specjalnego traktowania. Zapewne wyjania to fakt, e s karmione i w
dzie, i w nocy, czciej ni dzieci naszego cywilizowanego wiata. Bardziej
prawdopodobne wydaje si jednak, e odpowiedzi naley szuka w naszym permanentnym stresie, bo u niemowlt Yequana adne oznaki kolki nie wystpuj
nawet wtedy, gdy przez wiksz cz dnia pozostaj pod opiek innych dzieci i
nie mog szuka schronienia u matki.
Pniej, kiedy odbywa si trening czystoci, raczkujce dziecko, ktre zanieczyszcza podog w chacie, jest przeganiane na zewntrz. Do tej pory przywyko, e tak jest odbierane, czuje si w porzdku, a jego rozwijajce si impulsy
spoeczne s w zgodzie i z impulsami innych czonkw plemienia. Kiedy wic jaka czynno spotyka si z dezaprobat, dziecko wie, e przedmiotem krytyki nie
jest ono samo, lecz to, co zrobio; tym samym motywowane jest do wsppracy.
Nic mu nie kae broni si przed czonkami plemienia ani zajmowa innego ni
oni stanowiska; s dla niego wyprbowanymi i prawdziwymi sojusznikami.
Na tym wanie polega bycie zwierzciem spoecznym w penym tego sowa

Jean Liedloff

43

Koncepcja kontinuum

znaczeniu. Z jak ironi musz to stwierdzi! W tym miejscu dochodzimy do dowiadcze, jakie s udziaem niemowlcia wyczonego z kontinuum we wspczesnych kulturach zachodnich.
Istota ludzka jest ta sama. Chocia nasza najnowsza historia bya bardzo
odmienna, to jednak dzieje ewolucji, miliony lat, ktre uformoway ludzkie zwierz, s wsplne dla Indian Yequana i dla nas. Te kilka tysicy lat, podczas ktrych nastpio odejcie od kontinuum i powstaa cywilizacja, nic nie znacz wobec czasu trwania ewolucji. W tak krtkim okresie nie mogy zaj adne znaczce czy dajce si zauway zmiany ewolucyjne. U niemowlt wywodzcych si w
prostej linii z kontinuum, ktrych przodkowie nie zaznali deprywacji, oczekiwania
s wic takie same, jak u tych, ktrych przyjcie na wiat zostao przyspieszone,
eby poonik z przedmiecia mg zdy na swoj partyjk golfa.
Jak moglimy si ju przekona, noworodki gatunku ludzkiego s nie gorzej
przygotowane do przyjcia na wiat ni potomstwo innych zwierzt. Dowiadczenia towarzyszce narodzinom stanowi cz repertuaru dostosowa wynikajcych z faktu, e nasza ewolucja przebiegaa zgodnie z dowiadczeniami przodkw, ktrzy od powstania ssakw rodzili si, a przedtem zgodnie z wymaganiami
adaptacyjnej elastycznoci wykluwali si z jaja. Zdarzenia oczekiwane to takie,
ktre nastpuj po ksztatujcym precedensie. Zdarzenia nieoczekiwane nie
maj mechanizmw stabilizujcych, ktre mogyby je zasymilowa. Istnieje
wwczas niebezpieczestwo, e po porodzie zdarzenia nieoczekiwane nie tylko
bd towarzyszy, ale wrcz zastpi te oczekiwane, niezbdne dla niektrych linii rozwoju. Mao jest w przyrodzie rzeczy, ktre mogyby pj na marne. Podstaw systemu wytworzonego w wyniku ewolucji jest oszczdny zwizek midzy
rnymi jego aspektami, ktre w procesie rozwoju funkcjonuj zarwno jako
przyczyny, jak i skutki.
Oznacza to, e pozbawienie jednostki jakiegokolwiek przewidzianego szczegu dowiadczenia odbije si w jakim stopniu na jej dobrym samopoczuciu moe przyniesie uszczerbek zbyt subtelny, eby da si zauway, moe tak czsto spotykany, e w ogle nie uznamy go za strat. Badania naukowe wykazay o czym si przekonamy - e pozbawienie dowiadczenia zwizanego z raczkowaniem odbija si fatalnie na zdolnociach werbalnych, rozwijajcych si w pniejszej fazie. W rwnie zaskakujcy sposb moe si okaza, e czowiek pozbawiony w niemowlctwie okrelonego minimum takich dowiadcze, jak bycie trzymanym w rozmaitych pozycjach, jak wystawienie przez pewien czas na dziaanie
deszczu, naturalne przejcie ze wiata dziennego w mrok nocy itp., moe mie w
przyszoci kopoty z utrzymaniem rwnowagi, moe by mniej odporny na rnice temperatur czy chorob morsk. A propos poczucia rwnowagi, badacz mgby si o tym przekona, gdyby udao mu si wyodrbni u dzieci z plemienia Mohawkw taki typ dowiadczenia, ktry nie jest udziaem naszych dzieci, i wytumaczy, dlaczego Indianie nie znaj zawrotw gowy, a take wyjani, dlaczego
my im ulegamy w zrnicowanym stopniu (Yequana, Sanema i inne plemiona indiaskie z Poudniowej Ameryki nie znaj zawrotw gowy, ale Mohawkowie maj
o wiele wicej dowiadcze, ktre przejli od nas, tym samym byoby atwiej wyodrbni rnice, dla ustalenia czynnika, o ktry nam chodzi).
W zastosowaniu do zjawiska szoku okooporodowego u dzieci spoeczestw
cywilizowanych zasada kontinuum sugeruje, e powodujcymi go czynnikami
mog by narzdzia chirurgiczne, jaskrawe wiato, gumowe rkawiczki, zapach

Jean Liedloff

44

Koncepcja kontinuum

rodkw antyseptycznych i znieczulajcych, donone gosy, dwik aparatury.

Dowiadczenia dziecka przy bezurazowym porodzie musz by takie - i tylko takie - jakie odpowiadaj pradawnym oczekiwaniom jego samego i matki. W wielu
rozsdnych kulturach matk pozostawia si po urodzeniu z dzieckiem bez adnej
pomocy; inne kultury, rwnie rozsdne, zalecaj, by jej pomaga. W kadym razie dziecko pozostaje w cisym kontakcie z ciaem matki od momentu wyjcia z
macicy. Kiedy zaczyna samodzielnie oddycha, spoczywajc spokojnie na ciele
matki, ktra je gaszcze, ppowina przestaje pulsowa i zostaje odcita. Nic nie
opnia podania piersi maej istotce - adne kpanie, waenie, badanie czy jakakolwiek inna przyczyna. Dokadnie w tym wanie momencie, kiedy pord si
koczy, kiedy matka i dziecko spotykaj si po raz pierwszy jako odrbne istoty,
musi nastpi doniosy akt wdrukowania. Powszechnie wiadomo, e u wielu maych, zwierzt wdrukowanie obrazu matki nastpuje zaraz po urodzeniu. Mae gski, kiedy tylko wykluj si z jaja, przyjmuj jako wzr pierwszy poruszajcy si
obiekt, jaki znajduje si w ich pobliu. Powinna by nim matka, ale nawet jeli
jest to mechaniczna zabawka albo Konrad Lorenz, natura wytworzona w toku
ewolucji zmusza gski, eby za tym obiektem poday. Od tego, czy wdrukowanym obiektem bdzie matka, zaley ich ycie, poniewa g nie moe nady
rwnoczenie za wszystkimi piskltami, a one bez niej nie s w stanie zaspokoi
swoich potrzeb. Dla naszego gatunku, odmiennie ni u innych, koniecznoci jest
wdrukowanie obrazu dziecka u matki, gdy ludzkie niemowl jest zbyt bezradne i
nie potrafi za nikim poda, nie moe te nic uczyni dla podtrzymania kontaktu
poza sygnalizowaniem, e matka nie spenia jego oczekiwa.
Ten wany impuls wdrukowania jest u ludzkiej matki tak mocno utrwalony,
e bierze gr nad wszelkimi innymi okolicznociami. Bez wzgldu na to, jak byaby zmczona, godna, spragniona czy w inny sposb motywowana normalnymi,
wasnymi interesami, zawsze przede wszystkim pragnie nakarmi to odmienne,
nie tak znowu pikne stworzenie i zapewni mu wygod. Gdyby byo inaczej, nie
zdoalibymy przetrwa przez setki tysicy pokole. Mechanizm wdrukowania,
ktry zostaje uruchomiony przez hormony w sekwencji zdarze wywoanych przy
porodzie, musi zadziaa we waciwej chwili albo bdzie za pno. W czasach
prehistorycznych matka nawet przez kilka minut nie mogaby pozosta obojtna
wobec nowonarodzonego dziecka, potny bodziec musia wic dziaa natychmiast. Jego zabezpieczenie w kontinuum zdarze jest podstawowym warunkiem
wstpnym gadko przebiegajcego nastpstwa bodcw i reakcji, ktre maj
miejsce, kiedy matka i dziecko rozpoczynaj wsplne ycie.
Co si jednak dzieje, jeli do wdrukowania nie doszo, jeli dziecko zostanie
zabrane, kiedy ona nastawiona jest na gaskanie, przystawianie do piersi, wzicie
w ramiona i umieszczanie w swym sercu, albo jeli jest zbytnio oszoomiona lekarstwami, nie mogc w peni dowiadczy wizi? Wyglda na to, e jeli impuls
wdrukowania nie zostanie szybko zaspokojony przez oczekiwane spotkanie z
dzieckiem, ustpuje miejsca smutkowi, podczas minionych epok proces ksztatowania procesu narodzin czowieka, brak obiektu zaspokajajcego przypyw czuoci by rwnoznaczny z tym, e dziecko przychodzio na wiat martwe. Reakcj
psychobiologiczn bya aoba. Jeli po upywie waciwego momentu bodziec pozostaje bez reakcji, siy kontinuum zakadaj, e dziecka nie ma, wdrukowanie
musi wic zosta anulowane.
Kiedy nowoczesny szpital nagle produkuje" dziecko, po upywie godzin czy

Jean Liedloff

45

Koncepcja kontinuum

nawet minut od momentu, w ktrym matka pogrya si w fizjologicznym stanie

aoby, rezultat bywa czsto taki, e czuje si ona winna, i nie jest gotowa nastawi si na macierzystwo" albo nie potrafi bardzo kocha dziecka". Kiedy natura tak wspaniale przygotowaa j na jedno z najgbszych i najdoniolejszych
wydarze emocjonalnych w jej yciu, przeywa klasyczn tragedi cywilizowanego wiata, zwan normaln depresj poporodow.
Wilczyca wierna kontinuum swego gatunku byaby w tej fazie dla ludzkiego
dziecka odpowiedniejsz matk ni jego matka biologiczna, znajdujca si w ku odlegym o p metra. Wilczyc dziecko mogoby dotyka, matka ludzka rwnie dobrze mogaby znajdowa si na Marsie.
A oto co na ten temat pisze Alice Miller w znanej ksice Mury milczenia":
W klinikach pooniczych zachodniego wiata maa jest szansa na znalezienie pociechy u wilczycy. Noworodka, ktrego skra tskni za odwiecznym dotkniciem gadkiego, emanujcego ciepem ywego ciaa, zawija si w suchy,
martwy materia. Kad go do eczka, nie zwaajc na jego krzyki; umieszczaj
w nieruchomej pustce (po raz pierwszy w caym cielesnym dowiadczeniu, podczas milionw lat ewolucji lub bogiej wiecznoci w macicy). Jedynym gosem,
jaki syszy, s krzyki innych ofiar, ktre cierpi t sam niewypowiedzian mk.
Ten dwik nic dla nie znaczy. Krzyczy i krzyczy, puca, nieprzyzwyczajone do
powietrza, s napite do granic moliwoci. Nikt nie przychodzi.
A poniewa zgodnie z natur dziecko wierzy w prawidowy porzdek ycia,
dziaa tak, jak potrafi: krzyczy dalej. W kocu wyczerpane zasypia - mija caa
wieczno.
Budzi si wrd nieprzytomnej grozy ciszy i bezruchu. Krzyczy. Cae jego
ciao ponie z tsknoty, z niecierpliwoci nie do zniesienia. Z trudem apie powietrze i krzyczy, a pulsuje mu gowa pena zgieku. Krzyczy a do blu piersi, a
jego krta staje si ran. Nie moe ju duej znie tego blu, szlochanie sabnie i cichnie. Dziecko nasuchuje. Otwiera i zaciska pistki. Przekrca gwk z
boku na bok. Nic nie pomaga. To nie do zniesienia. Znowu zaczyna paka, ale
dla nadwyronej krtani to zbyt wiele, szybko przestaje. Usztywnia zmaltretowane ciao; pojawia si cie ulgi. Macha rczkami i wierzga. Przestaje, znw cierpi,
niezdolne do mylenia ani nadziei. Sucha. Znowu zapada w sen.
Kiedy si budzi, moczy si w pieluch i to zdarzenie pozwala mu na chwil
zapomnie o mczarni. Ale przyjemne uczucie moczenia si i ciepy wilgotny dotyk, jaki odczuwa w dolnej poowie ciaa, wkrtce przemija. Ciepo jest nieruchome, dotyk staje si zimny i lepki. Dziecko wierzga nkami. Usztywnia ciao.
Szlocha. Zrozpaczone tsknot, w martwym wilgotnym i nieprzyjemnym otoczeniu, wykrzykuje swoje nieszczcie, a ucisza je samotny sen.
Nagle zostaje podniesione, pojawia si znw oczekiwanie na to, co mu si
naley. Zabieraj mokr pieluch. Ulga. ywe rce dotykaj jego skry. Podnosz mu stopy i nowy, suchy jak pieprz kawaek materiau owija jego biodra. I za
chwil znw jest tak, jakby nigdy nie byo rk ani mokrej pieluchy. Nie ma wiadomej pamici ani ladu nadziei. Dziecko znajduje si w pustce nie do zniesienia,
poza czasem, w bezruchu, w ciszy. Jedynie pragnie. Kontinuum, uruchamia swe
nadzwyczajne rodki, lecz pomagaj one tylko przetrwa krtkie odstpy czasu,
kiedy poniechane jest prawidowe traktowanie, albo przynosz ulg dziki osobie, ktra - jak si zakada - jest do tego powoana. Kontinuum nie ma rozwizania dla tego ekstremalnego przypadku. Sytuacja nie zostaa przewidziana w jego

Jean Liedloff

46

Koncepcja kontinuum

rozlegym dowiadczeniu. Po kilku zaledwie godzinach oddychania niemowl

osigno taki stopie wyobcowania ze swej natury, e jest poza zbawczymi
siami potnego kontinuum. Czas pobytu w onie matki jest prawdopodobnie
ostatnim okresem nieprzerwanego bogostanu, ktry zgodnie z wrodzonymi
oczekiwaniami powinien trwa cae ycie. Jego istota opiera si na zaoeniu, e
matka zachowuje si we waciwy sposb, e motywacje i wynikajce z nich
dziaania bd si wzajemnie w sposb naturalny dopeniay.
Kto podchodzi i fachowo podnosi je do gry. Dziecko oywia si. Jak na
jego gust jest co prawda niesione zbyt ostronie, ale przynajmniej co si dzieje.
Nareszcie jest na swoim miejscu. Znikna caa mczarnia, jakiej doznawao,
spoczywa w obejmujcych ramionach i chocia skra okryta ubraniem nie sygnalizuje, e doznaje ulgi, ywe ciao nie dotyka jego ciaa, to przynajmniej usta i
rce mwi, e wszystko jest w porzdku. Rado ycia, normalna dla kontinuum, jest prawie doskonaa. Jest smak i struktura piersi, ciepe mleko pynie do
godnych ust, czuje bicie serca, ktre powinno by dla wizi zapewniajc o
kontynuacji ycia rozpocztego w macicy. Jest ruch, rejestrowany przez jego
niewydolny jeszcze wzrok. Dwik gosu jest take odpowiedni. Tylko ubranie i
zapach (mama uywa wody koloskiej) stwarzaj waenie dysonansu. Niemowl
ssie, a kiedy czuje si pene i zadowolone - zasypia.
Budzi si w piekle. adnego wspomnienia, adnej nadziei, adnej myli,
ktra mogaby przywoa w tym ponurym czycu pocieszajce wspomnienie o
spotkaniu z matk. Mijaj godziny, dni i noce. Niemowl krzyczy, mczy si, zasypia. Budzi si i moczy pieluszki. Teraz nie wie si z tym adne przyjemne
uczucie. Przyjemna ulga, zapowiadana przez jego wewntrzne organy, ustpuje
natychmiast miejsca wzmagajcemu si blowi, gdy gorcy, kwany mocz podrania jego ciao, ktre zdyo si ju odparzy. Niemowl krzyczy. Jego zmczone puca musz krzycze, eby zaguszy ostre pieczenie. Krzyczy, a krzyk i
bl zmcz je, i znowu zasypia.
W klinice, gdzie przebywa, a ktra wcale nie jest wyjtkiem, zapracowane
pielgniarki zmieniaj pieluchy wedug ujednoliconego planu, bez wzgldu na to,
czy s suche, wilgotne, czy cakiem przemoczone. Odsyaj dzieci do domu z odparzeniami, ktrych leczeniem musi zaj si kto, kto ma na to czas.
Dziecko, ktre znajdzie si wreszcie w domu swej matki (nie mona go
przecie nazwa jego domem), zdyo ju pozna w peni natur ycia. Na
przedwiadomej paszczynie, ktra okreli wszystkie jego pniejsze waenia i
bdzie przez nie okrelana, poznaje ycie jako niewypowiedzianie samotne, nie
reagujce na jego sygnay, pene blu.
Ale dziecko jeszcze si nie poddao. Dopki ycie trwa, jego siy witalne
bd nieustannie prboway odzyska rwnowag.
Dom nie rni si w zasadzie od kliniki pooniczej, jeli nie liczy bolesnego odparzenia. Godziny, podczas ktrych niemowl nie pi, upywaj wrd tsknoty, pragnienia i niekoczcego si czekania na waciwy stan rzeczy, ktry zastpiby milczc pustk. Przez kilka minut w cigu dnia pragnienie spenia si i
przemona, odczuwana na skrze jak swdzenie, potrzeba dotyku, bycia trzymanym na rku i noszonym zostaje zaspokojona. Jego matka jest t osob, ktra
po dugim namyle zdecydowaa si dopuci je do piersi. Kocha je z nieznan jej
dotd czuoci. Z pocztku trudno jej odkada niemowl po karmieniu do eczka, zwaszcza, e pacze ono wtedy tak rozpaczliwie. Przekonana jest jed-

Jean Liedloff

47

Koncepcja kontinuum

nak, e musi tak postpowa, bo wasna matka powiedziaa jej (a ona przecie
musi si na tym zna), e zepsuje dziecko, jeli mu teraz ustpi, i potem bdzie
sprawiao kopoty. Chce postpowa prawidowo; przez chwil czuje, e mae ycie, ktre trzyma w ramionach, jest waniejsze ni wszystko inne na wiecie.
Wzdycha i delikatnie kadzie niemowl do eczka przystrojonego tymi
kaczuszkami, zharmonizowanego z wystrojem caego pokoju. Ciko si napracowaa, eby mc je wyposay w mikkie zasony, dywan w ksztacie wielkiej
pandy, bia toaletk, wanienk i st do przewijania z zasypk, oliwk, mydekiem, szamponem i szczotk do wosw, wszystko zrobione specjalnie dla dzieci,
w kolorowych opakowaniach. Na cianie wisz obrazki przedstawiajce zwierztka ubrane jak ludzie. W szufladach komody peno jest maych podkoszulkw,
pioszkw, bucikw, czapeczek, rkawiczek i pieluszek. Na komodzie stoi owieczka-zabawka oraz wazon z citymi kwiatami - bo mama "kocha" te kwiaty.
Wygadza dziecku koszulk i przykrywa je haftowanym przecieradem i kocykiem, na ktrym widniej jego inicjay. Patrzy na nie z zadowoleniem. Nie zaniedbano niczego, eby doskonale urzdzi pokj dziecicy, chocia ona i jej
mody m nie mog sobie jeszcze pozwoli na zakup wszystkich zaplanowanych
mebli do innych pokojw. Pochyla si, eby pocaowa jedwabisty policzek dziecka, a kiedy kieruje si do drzwi, pierwszy bolesny krzyk wstrzsa jego ciaem.
Delikatnie zamyka drzwi. Wypowiedziaa dziecku wojn. Jej wola musi by gr.
Przez drzwi dobiegaj jej uszu dwiki, jakby kogo poddawano torturom. Tak
rozpoznaje je kontinuum matki. Natura nie nadaje wyranych sygnaw wiadczcych o tym, e kto przeywa mczarnie, jeli nie jest tak rzeczywicie. Sprawa jest naprawd na tyle powana, na ile mona to wnioskowa z tych dwikw.
Matka waha si, jej serce wyrywa si do dziecka, lecz nie ulega pokusie i
odchodzi. Zostao dopiero co przewinite i nakarmione. Jest przekonana, e naprawd nic mu nie brakuje, i pozwala mu paka a do wyczerpania.
Dziecko budzi si i znowu krzyczy. Matka spoglda przez uchylone drzwi,
eby si upewni, e jest ono na swoim miejscu; cicho, eby nie zbudzi w nim
faszywej nadziei na to, e kto si nim zajmie, zamyka znowu drzwi. Spieszy do
kuchni, gdzie pracuje, i zostawia drzwi otwarte, eby usysze dziecko w razie,
gdyby co mu si stao".
Krzyki niemowlcia przechodz w drce kwilenie. Poniewa nie ma adnej
reakcji, sia napdowa wysyanych sygnaw gubi si w chaosie jaowej pustki,
gdzie przecie ju dawno powinna pojawi si ulga. Dziecko rozglda si. Za barierkami eczka jest ciana. wiato jest przymione. Niemowl nie moe si
obrci. Widzi tylko nieruchome prty ka i cian. Syszy pozbawione sensu
dwiki dobiegajce z dalekiego wiata. W pobliu nie ma adnego gosu. Wpatruje si w cian, a oczy same si zamykaj. Kiedy je znw otwiera, prty i
ciana s dokadnie takie, jak przedtem, tylko wiato jest bardziej przymione",
(koniec fragmentu z ksiki Alice Miller).
Midzy wiecznoci, jaka upywa w czasie patrzenia na barierki i cian,
jest jeszcze inna wieczno, wypeniona przez dwa rzdy bocznych barierek i daleki sufit. Gdzie z boku, daleko, s jakie nieruchome ksztaty, nieodmiennie
tam obecne.
Czasami wszczyna si ruch, co zakrywa uszy niemowlcia, przytumiajc
dwiki. Na jego ciele pitrzy si sterta przykry. Dziecko widzi biay plastikowy

Jean Liedloff

48

Koncepcja kontinuum

kt wzka, a czasem, kiedy poo je na plecach twarz ku niebu, moe obserwowa od rodka budk wzka. Niekiedy dostrzega wielkie bloki domw, wznoszce si w pewnej odlegoci i przelizgujce si nad nim. Widzi te odlege
wierzchoki drzew, ktre rwnie nie maj z nim wsplnego. Czasem pojawiaj
si ludzie, pochylajcy si nad nim, i przemawiaj, zwykle do siebie, z rzadka tylko do niego.
Do czsto potrzsaj mu przed oczami grzechoczc zabawk i wtedy
dziecko czuje - kiedy przedmiot jest blisko - e znajduje si bliej ycia. Wyciga
si i macha rkami, chcc znale si na miejscu tego przedmiotu. Kiedy wsuwaj mu grzechotk do rczki, apie j i wkada do buzi. Ale nie o to chodzi. Macha
rczkami i grzechotka upada daleko. Kto przynosi j z powrotem. Dziecko uczy
si, e jeli odrzuci zabawk, kto do niego podejdzie. Chce, eby osoba znw
przysza, wyrzuca wic grzechotk albo inny przedmiot, jaki ma pod rk, tak
dugo, pki sztuczka ta dziaa. W kocu jednak przestaj przynosi, ponownie
pozostaje puste niebo i wntrze wzka. Czsto co zaczyna si dzia, kiedy
dziecko zapacze. Matka koysze wzkiem, przekonaa si bowiem, e dziaa to na
nie uspokajajco. Bolesna potrzeba ruchu, dowiadcze, tsknota za tym wszystkim, co przodkowie otrzymywali w pierwszych miesicach ycia, bywa troch agodzona przez to koysanie, ktre jest przynajmniej jakim skromnym dowiadczeniem zamiast adnego. Pobliskie gosy nie mog by kojarzone z niczym, co
dotyczy dziecka, maj wic znikom warto dla spenienia jego oczekiwa. Daj
mu jednak wicej ni cisza dziecinnego pokoju. Okrelony przez
Continuum zasb dowiadcze jest bliski zeru, gwnym dowiadczeniem
dziecka jest jego chcenie.
Matka way niemowl regularnie, dumna z postpw. Przydatne mu dowiadczenia s nabywane podczas tych niewielu cile wydzielonych w cigu dnia
minut, jakie spdza w ramionach opiekunw. Do tego dochodz fragmentaryczne
przeycia, dajce si zaakceptowa przez poszczeglne sumujce si potrzeby.
Kiedy niemowl siedzi na kolanach opiekuna, moe si zdarzy, e jakie dziecko
zerwie si z krzykiem i wywoa w nim dreszcz zwizany z t sytuacj, podczas
gdy ono samo jest bezpieczne. Jazda wind dostarcza podanych sensacji opadania, a take nagego wznoszenia si. Podany jest warkot samochodu, zatrzymujcego si i znw ruszajcego w ruchu ulicznym, podczas gdy dziecko doznaje
przyjemnych dla wstrzsw, siedzc na kolanach matki. Czasem sycha szczekanie psa i inne niespodziewane dwiki. Niektre z nich s do przyjcia dla
dziecka spoczywajcego w wzku, inne budz trwog, bo dobiegaj do uszu niemowlcia, kiedy nie znajduje si ono w bezpiecznej strefie, na rkach opiekuna.
Umieszczane w zasigu jego rk przedmioty maj zastpi wszystko to,
czego mu brakuje. Zgodnie z tradycj zabawki su pocieszeniu pogronego w
smutku dziecka. Ale tradycja nie bierze pod uwag powodw tego smutku. Pod
rk jest przede wszystkim pluszowy mi albo inna lalka-przytulanka. Ma zapewni dziecku poczucie, e kto stale z nim jest. Gwatowne przywizanie, jakie si
czsto wytwarza, jest postrzegane jako przejaw uroczej dziecicej fantazji, a nie
ostrej deprywacji. Dziecko przywiera do martwego przedmiotu, bo tak bardzo
spragnione jest towarzysza, ktry go nie opuci. Poruszanie wzka czy koyski
daje inny rodzaj przyblionego zaspokojenia oczekiwa. Ruch ten jest jednak tak
znikomym i niezdarnym substytutem upragnionych dozna w ramionach opiekuna, e w nieznacznym jedynie stopniu moe zaspokoi tsknot izolowanego nie-

Jean Liedloff

49

Koncepcja kontinuum

mowlcia. Jest nie tylko niewystarczajcy, ale i nie zdarza si zbyt czsto. Nad
eczkami i wzkami wisz zabawki, ktre grzechocz, brzcz lub dzwoni, kiedy dziecko ich dotyka. Czasem na cianach dziecinnego pokoju zawieszone s jaskrawo kolorowe przedmioty, na ktre mona popatrze. Przycigaj jego uwag, ale zmieniaj si tak rzadko (jeli w ogle), e nie mog zaspokoi rozwojowej potrzeby odbierania bodcw wzrokowych i suchowych.
Wszystkie te bodce - koysanie, potrzsanie, grzechotanie, dwiczenie,
widok kolorowych ksztatw - cho jest ich zbyt mao, nie id na marne. Kontinuum, zawsze przygotowane na to, e oczekiwania s realizowane, akceptuje kady
fragment i cz ich realizacji. Fakt, e odbywa si to niezbyt czsto, zrywami, e
bodce nie s kombinowane,tak jak powinny w przypadku niemowlcia rozwijajcego si zgodnie z kontinuum (ktre w ramionach matki lub opiekunw widzi,
syszy, odbiera bodce ruchowe, zapachowe i smakowe, dziaajce na jego oczekujce stymulacji zmysy zgodnie z harmonijnym wzorcem, jak u naszych wsplnych przodkw) i fakt, e jedne dowiadczenia powtarzaj si wzgldnie czsto,
a inne s w ogle pomijane, nie przeszkadza w ich zaakceptowaniu jako odpowiedniego materiau. Wyrwnana kontynuacja dowiadcze daje naszym zmysom iluzj pojedynczej operacji. Mona jednak.dostrzec, e kady skadnik dziaa oddzielnie, kada wic kolejna potrzeba wynikajca z linii rozwoju moe by
zaakceptowana, a jeli zostanie odpowiednio zaspokojona, otworzy drog przed
nastpn z tej samej linii. Szczegy zachowania, ktre na pozr s ze sob
sprzone zwizkiem przyczynowo-skutkowym, mog by ukazane, jako wynikajce z niezalenych motyww.
Daje si to wyranie dostrzec w procesie speniania behawioralnych potrzeb
u innych zwierzt, u ktrych wyraanie tych potrzeb nie jest powstrzymywane
przez konieczno racjonalnego wyjaniania czynnoci, ktre musz by wykonane.
Maa kapucynka, ktr przywiozam z pierwszej wyprawy, nauczya si zjada za jednym posiedzeniem tyle banana (ktrego obieraam ze skry i jej dawaam), na ile miaa ochot, a potem - starajc si okaza, e nic szczeglnego nie
robi - owijaa reszt w papierow serwetk, rozgldajc si wok, jakby nie bya
wiadoma, co robi jej rce. Okraa w kocu to miejsce, udajc, e czyni to
przypadkiem; spacerowaa, a wreszcie nagle odkrywaa tajemnicze zawinitko,
okazujc narastajce podniecenie, zrywaa serwetk z ukrytego skarbu. Hura! Na
p zjedzony banan! Co za zdobycz! W tym miejscu pantomima zaamywaa si.
Bdc ju po obiedzie, mapka nie potrafia zmusi si do skoku na zdobycz. Owijaa z powrotem sfatygowanego banana w strzpki papieru i zaczynaa przedstawienie od nowa. Przekonao mnie to, e jej impuls, potrzeba szukania i otwierania pojemnikw z jedzeniem, takich jak owoce w skrce lub skorupki orzechw,
bya cakiem oddzielona i niezalena od impulsu jedzenia. Wyeliminowanie czynnoci poszukiwania i otwierania z sekwencji wymaganej przez natur przodkw
mapki w procesie ewolucji (czynnoci te zaspokoiyby potrzeb dowiadcze) nastpio przeze mnie. Mylaam, e oszczdz jej kopotw". Nie rozumiaam
jeszcze natury kontinuum. Mapka najpierw ulegaa najsilniejszemu impulsowi i
zjadaa owoc. Kiedy si nasycia i impuls ten znikn, pojawia si nastpny pod
wzgldem siy. Chciaa polowa. Warunki nie sprzyjay temu, bo banan by obrany i widoczny. Rozwizywaa problem w taki sposb, e sama inscenizowaa
przedstawienie i polowaa. Obierajc banan z serwetki, nie udawaa podniecenia.

Jean Liedloff

50

Koncepcja kontinuum

Jestem raczej pewna, e serce bio jej w przypieszonym tempie i e

wystpoway u niej wszystkie fizjologiczne objawy prawdziwego oczekiwania,
chocia cel tego oczekiwania - jedzenie - zosta ju osignity. Prawdziw istot
jej zachowania symulujcego polowanie - tak jak kady skadnik przey
okrelonych przez kontinuum jest zarazem przyczyn, skutkiem i celem - byo
zaspokojenie potrzeby zdobywania dowiadcze.
Celem ycia jest samo ycie, celem dobrostanu jest stymulowanie tego, co
stwarza poczucie dobrostanu. Prokreacja odbywa si po to, by stworzy prokreatorw. Efekt cyrkularny, wcale nie tak znw nieuzasadniony, jest najlepszym i
jedynym ze wszystkich. Fakt, e nasza natura jest w caoci sob, sprawia, e
jest dobra" - a dobry" to termin wzgldny. W odniesieniu do potencjau ludzkiego jest to najlepsza ze wszystkich moliwoci.
U ludzi wiele jest przykadw zachowa speniajcych swe wasne wymagania w ramach sekwencji, ktra wyklucza moliwo suenia jakimkolwiek innym
celom. Czsto zdarza si, e istniej zapotrzebowania na dowiadczenia okrelone przez kontinuum, ktre zostay wyeliminowane z naturalnej sekwencji przez
wzorce kulturowe, na rozkaz intelektu, uznane za strat czasu, czynnoci niewydajne lub bahe. Omwimy pniej niektre z tych zachowa, ale chcc zilustrowa paralelnym przykadem to, co pisaam o mapce, wspomn tylko o zjawisku
polowania dla sportu, a nie dla zdobycia poywienia. Nadmiar impulsw nakazujcych prac rczn jest wykorzystywany przez ludzi, ktrych na to sta, podczas
gry w golfa, w domowych warsztatach czy w jachtowych stoczniach; mniej zasobni musz si zadowoli prac w ogrdku, majsterkowaniem, konstruowaniem
modeli, amatorskim kucharzeniem. Kobietom, ktrym odjto konieczno wykonywania prac domowych, pozostaje tkanie gobelinw, wyszywanie, ukadanie
kwiatw, ceremonia podawania herbaty oraz caa gama czarnych robt czynionych spoecznie w celach charytatywnych, w szpitalach z niedostatkiem personelu, sklepach z uywan odzie czy kuchniach wydajcych darmow zup.
Niemowl magazynuje wic kady fragment pozytywnego dowiadczenia,
jakiego doznaje, bez wzgldu na kolejno czy wyrywkowo tych dowiadcze.
Bez uprzednio zgromadzonego ich zasobu nastpne mog przydarza si tysice
razy, ale nic nie wnios do procesu dojrzewania jednostki.
Przyswajajc sobie dostpne uamki dowiadcze, niemowl pozbawione
kontaktu z ludzkim ciaem rozwija zachowania zastpcze, majce uly jego mczarni. Wierzga nogami z ca si, eby ukoi mrowic tsknot, jakiej doznaje
jego skra, macha rczkami, obraca gwk z boku na bok, w celu otumanienia
zmysw, usztywnia ciao, wyginajc plecy w uk z maksymalnym napiciem, jakie potrafi osign, eby przesta je odczuwa. Odkrywa, e wasny kciuk moe
by rdem zadowolenia, przynosi bowiem ulg nieustajcemu pragnieniu jego
ust. Rzadko go ssie, kiedy ywione jest wystarczajco, eby zaspokoi gd. Czyni to pragnc by nakarmionym przed wyznaczonym terminem, przewanie jednak trzyma palec w buzi, wypeniajc sobie pustk nie do zniesienia, wieczn samotno, znajdujc ulg w poczuciu, e centrum wszystkiego znajduje si gdzie
indziej. Jego matka zasiga rady swojej matki i syszy star histori o zowrogim
wpywie ssania kciuka na ksztatujcy si zgryz niemowlcia. W trosce o dobro
dziecka wyszukuje rodki odstrczajce w rodzaju pasty o przykrym smaku, ktr smaruje mu paluszki. Kiedy dziecko - kierowane nieodpart potrzeb - zlizuje
past i dalej ssie kciuk, matka przywizuje mu nadgarstki do prtw eczka.

Jean Liedloff

51

Koncepcja kontinuum

Przekonuje si jednak, e dziecko, chcc si uwolni, tak wykrca uwizione

koczyny, e wizy zaciskaj si; ju zaczy tamowa krenie krwi w jednej
rczce, za chwil to samo bdzie z drug. Walka trwa do chwili, a wspomina o
problemie swemu dentycie. Ten j zapewnia, e babcia jest w bdzie i znw
pozwala si dziecku na stosowanie tej minimalnej pociechy.
Wkrtce zaczyna si ono umiecha i gaworzy, kiedy kto podchodzi do
niego tak blisko, by mc odebra sygna. Jeli nie podnosz go, tylko zwracaj
na troch uwagi, umiecha si i kwili, chcc wywoa mocniejsz reakcj. Gdy
zostanie podniesione, misja, jak mia do spenienia umiech, jest zakoczona.
Dziecko posuguje si ni dopiero wtedy, gdy chce zachci trzymajc go osob
do nowych, sprawiajcych mu przyjemno zachowa, jak wydawanie dwikw,
askotanie po brzuszku, potrzsanie na kolanie czy udawanie, e sieje szczypie w
nosek.
Matka widzc, e dziecko zachcajco si umiecha, ilekro si do niego
zblia, nabiera przekonania, e jest doceniana w oczach szczliwego malestwa.
Ironia losu polega na tym, e caa reszta tego, co dzieje si w jego yciu, kiedy
nie pi, nie wywouje adnych negatywnych odczu wzgldem matki, przeciwnie dziecko coraz rozpaczliwiej pragnie jej towarzystwa.
W miar, jak si rozwija i budz si jego zdolnoci poznawcze, zaczyna by
wiadome rnic w jej zachowaniu, gdy ta odkrywca, e trzeba zmieni pieluch.
Wydaje wtedy dwik manifestujcy odrzucenie. Potrzsa gow w taki sposb,
by dostrzeono, i nie lubi czynnoci przewijania i przynoszenia sobie ulgi. Ruchy
jej rk s szorstkie, unika kontaktu z ciaem dziecka. Oczy ma zimne, nie umiecha si.
W miar, jak dziecko coraz wyraniej uwiadamia sobie nastawienie matki,
przyjemno doznawana podczas przewijania, kiedy kto si nim zajmuje, dotyka, przynosi chwilow ulg w chronicznym podranieniu skry wywoanym przez
pieluchy, zaczyna przechodzi w dezorientacj, ktra poprzedza strach i poczucie
winy. Obawa przed wywoaniem niezadowolenia matki narasta waz z rozwojem
wiadomoci, a powodem niezadowolenia bywa coraz wicej wykonywanych
czynnoci: cignicie za wosy, wypluwanie jedzenia, oblinianie jej ubra (dziwna rzecz - przy jednych gniewna si bardziej, przy innych mniej), pakowanie jej
palcw do ust, cignicie za naszyjnik, wyrzucanie grzechotki albo misia z wzka, przewracanie filianki niezamierzonym kopniciem.
Wikszo tych dziaa trudno jako skojarzy z reakcjami matki. Niemowie
nie zauwaa spadajcej filianki; nie rozumie, dlaczego matka nagle manifestuje
sw wrogo, kiedy cignie j za naszyjnik, i tylko niejasno zdaje sobie spraw,
e przewracanie miseczki z owsiank w celu zwrcenia na siebie uwagi wywouje
istotnie tak reakcj. Ma ona przecie nieprzyjemny charakter. Wci jednak woli
to ni zupeny brak uwagi - i dalej stara si j sprowokowa, posugujc si naczyniami, w ktrych podaj mu jedzenie. Kiedy matka prbuje karmi niemowie
yeczk, macha ono rczkami, wierzga i piszczy, usiujc zmieni t sytuacj na
bardziej odpowiadajc. Pragnie poczucia waciwego stanu rzeczy. adne jego
sygnay nie potrafi tego stanu wywoa. Zamiast tego okazuje si, e uwaga
udzielana mu przez matk wyraa si odrzuceniem. Charakter odrzucenia bdzie
mu z czasem atwiej zinterpretowa, ni przeyt na samym pocztku wieczno
zaniedbania, ktrej wytumaczy nie potrafi w ogle. Porzucenie i tsknota stay
si ju dla podstawowymi elementami ycia. Nigdy niczego innego nie zaznao.

Jean Liedloff

52

Koncepcja kontinuum

Poczucie wasnego Ja jest dla niemowlcia rwnoznaczne z pragnieniem,

czekaniem. Ten Inny wycofa si, nie reaguje. Okolicznoci te, cho trwaj przez
cae dalsze ycie, mog pozosta nierozpoznane z jednej prostej przyczyny dziecko nie potrafi wyobrazi sobie innego rodzaju relacji Ja-Inny.
Z dowiadcze, ktrych zabrako w niemowlcej fazie ycia, w miejscu poczucia bezpieczestwa powstaa luka, stan nie dajcego si wyrazi sowami wyobcowania. Z tego wyniknie to, kim dziecko si stanie, dorastajc na skraju otchani, w ktr zapado si jego poczucie wasnej tosamoci. Trzeba jednak zrozumie, e w pocztkach ycia nie istnieje mechanizm, ktry mgby uwzgldni
fakt, e to matka nie jest w porzdku, e nie dziaa u niej kontinuum, e nie jest
nastawiona na spenianie oczekiwa dziecka, e jest wprost przeciwnie. Pniej,
kiedy rozwinie si jego intelekt, dziecko zrozumie", e ich interesy s sprzeczne,
i w miar dorastania podejmie by moe walk, eby si ratowa przez wasne
niezalene zachowanie. Nigdy jednak nie uwierzy, e matka nie kocha go bezwarunkowo po prostu za to, e istnieje, cho mogoby obwieci wszem i wobec, e
wie lepiej. Ani to co wiadczy o czym wrcz przeciwnym: cae jego rozumowa
pojmowanie faktw ani protesty, wyparcie si matki, akty buntu, podejmowane
w zwizku z dowodami jej nieprzyjaznych zachowa, nie s w stanie przekreli
w dziecku podstawowego przekonania, e jest przez matk kochane, e mimo
wszystko musi je ona w jaki sposb kocha. Nienawi" wobec matki (albo
symbolizujce j osoby) jest wyrazem przegrywanej walki o uwolnienie si od
tego przekonania.
Rozwj samodzielnoci i zdolno do dojrzaoci emocjonalnej maj swe
rdo we wszystkich aspektach zwizku, jaki tworzy si w tej fazie ycia, gdy
dziecko noszone jest na rkach. Nikt nie moe si wic uniezaleni od matki
inaczej, jak poprzez ni sam, poprzez fakt prawidowego penienia przez ni
matczynej roli, umoliwienie cielesnego kontaktu i przejcia kolejnych szczebli,
a do spenienia.
Niemowie jednak nie jest w stanie uwolni si od matki, ktrej obca jest
zasada kontinuum. Potrzeba kontaktu z ni musi si utrzymywa. Moe jedynie
walczy na wasn rk, jak ateista, ktry wygraa pici Bogu siedzcemu na
tronie w niebiosach, woajc, nie wierz w Ciebie!" i wykrzykujc blunierstwa,
ktre tylko dlatego warte s wypowiadania, e bior Jego imi nadaremno.
Dr. John Bowlby z Tavistock Clinic w Londynie na zlecenie wiatowej Organizacji Zdrowia sporzdzi w 1950 roku raport na temat losu bezdomnych dzieci
w ich ojczystych krajach", ze szczeglnym uwzgldnieniem ich zdrowia psychicznego.
Badane przez niego dzieci reprezentoway skrajne przypadki matczynej deprywacji, a byo ich tysice. Informacje, jakie zebra od ludzi opiekujcych si takimi dziemi, obejmoway wiele lat i sytuacji: dzieci od niemowlctwa pozostajce pod opiek rnych instytucji, jedne w sierocicach, inne zaniedbywane przez
rodzicw, niemowlta i dzieci przebywajce w szpitalach przez miesice lub cae
lata, tak krytyczne dla ich wczesnego rozwoju, dzieci przesiedlane podczas wojny, ofiary wszelkich okolicznoci, za spraw ktrych zostay pozbawione nawet
tego minimalnego kontaktu z matk, jaki uznajemy za normalny.
Przyczyny inne ni emocjonalna deprywacja, wynikajca z braku matczynej
opieki, zostay z opracowania wyeliminowane dopiero po dokadnym przeanalizowaniu zgromadzonego materiau. Z opisw i statystyk wyoni si obraz straszli-

Jean Liedloff

53

Koncepcja kontinuum

wych ludzkich mczarni zwielokrotnionych w sposb niewyobraalny w dziesitki,

setki i tysice przypadkw. S to kroniki pustego ycia, bdcego wynikiem deprywacji. Raport ukazuje pozbawione uczu charaktery" najbardziej dotknitych
ni osb, ktre raz na zawsze zatraciy zdolno do nawizywania wszelkich wizi, czyli do poznania wartoci ycia jako takiego. Ukazuje mczarnie tych, ktrzy
jeszcze walcz o nalen im od urodzenia doz mioci. Czyni to kamic, kradnc, dokonujc brutalnych napadw, przywierajc jak pijawki do osb symbolizujcych matk, cofajc si do niemowlcych zachowa w nadziei, e wreszcie zostan potraktowane jak niemowl, ktre w gbi nich pragnie nalenych mu dowiadcze. Raport dokumentuje te nieustanne odtwarzanie si tych nieszczsnych ludzi, bo wydaj oni na wiat dzieci, ktrych nie s w stanie kocha, ktre
rozwijaj si jak ich rodzice, wrogie samym sobie, aspoeczne, niezdolne do dawania, skazane na wieczny gd. Ludzie ci s odcyfrowanymi, niepodwaalnymi
wiadectwami, przykadami, dowodami dla kadego, kto jeszcze wtpi w prymat
podstawowych dowiadcze niemowlcia dla ksztatowania si ludzkiej osobowoci. Skrajny charakter tych przypadkw to tylko szko powikszajce, przez ktre
mona wyraniej dostrzec skutki deprywacji oraz tego, co zawiera si w szerszym, bardziej zrnicowanym i subtelnym zakresie tak zwanej normalnoci. Te
normalne" deprywacje tak si ju wploty w nasz kultur, e prawie si ich nie
zauwaa, chyba e prowadz do skrajnych skutkw, ktrych objawy s kosztowne i niebezpieczne dla reszty z nas (przemoc, szalestwo, zbrodnie), lecz nawet
wtedy traktowane s bez gbszego zrozumienia.
Odkd gr wzi intelekt z ca parad swych teorii, ludzkie niemowlta
przechodz rozmaite, straszliwe koleje losu. Powody, dla ktrych opieka nad
dziemi bywa modyfikowana lub ulega rewolucyjnym przemianom, nigdy nie
miaa wiele wsplnego z powodami", jakimi kieruje si kontinuum. Kiedy zmiany
szy w prawidowym kierunku, lecz bez zwizku z zasad kontinuum, byway
fragmentaryczne i jaowe.
Jedna z takich czstkowych teorii zostaa wprowadzona w ycie w pewnej
amerykaskiej klinice pooniczej, gdzie komu przyszo do gowy, eby niemowltom, zaznajcym pierwszych mczarni wynikych z pozbawienia dowiadcze,
puci z gonika dwik bijcego serca. Wpyno to na dzieci tak kojco i przyczynio si do niezwykej poprawy ich stanu zdrowia, e eksperyment zyska
wiatow saw.
Inny, podobny, lecz niezaleny od powyszego by dzieem specjalisty od
opieki nad wczeniakami. Okazao si, e malestwa o wiele lepiej si rozwijaj,
kiedy inkubatory poruszane s przy pomocy maszyny. W obu przypadkach niemowlta szybciej przybieray na wadze i mniej pakay.
Spektakularne eksperymenty Harry'ego Harlowa udowodniy, e przytulanie
przez matk ma ogromne znaczenie dla psychicznego rozwoju malekich mapek.
Do ironii wszechczasw trzeba z pewnoci zaliczy fakt, e Jane Van Lawick-Goodal odkrya jeszcze bardziej inspirujce przykady opieki nad dziemi u
swoich przyjaci szympansw, ktrych zachowanie, cho s odrbnym gatunkiem, blisze jest ludzkiemu kontinuum ni zachowanie wspczesnych ludzi. Tak
pisaa o zastosowaniu tych przykadw do jej wasnego dziecka: Nie byo zostawiane w eczku, eby pakao. Zabieralimy je wszdzie ze sob i cho otoczenie wci si zmieniao, wi z rodzicami pozostawaa staa. Wspomina dalej, e

Jean Liedloff

54

Koncepcja kontinuum

w wieku czterech lat jej synek jest posuszny, bardzo ywy, atwo nawizujcy
kontakty zarwno z innym dziemi, jak i z dorosymi, raczej nie zna strachu i
myli o innych." Ale jej najbardziej znaczce stwierdzenie brzmi: W dodatku,
wbrew przewidywaniom wielu naszych znajomych, jest bardzo samodzielny."
Znw jednak brak rozpoznania zasad, jakie si za tym kryj, i autorka w
nastpnym zdaniu oddziela dany jej fragment prawdy od gbszego wgldu: Ale,
rzecz jasna, mg ju po prostu by taki, nawet gdybymy go wychowywali w
zupenie inny sposb."
Mona byoby przeprowadzi wielce pouczajce badania nad wpywem upowszechnienia wzka dziecicego przez krlow Wiktori na charakter nastpnego
pokolenia i na ycie rodzinne na Zachodzie. Oby wzek dziecicy spotka taki
sam los, jak kojec, ktrego wynalezienia byam wiadkiem w wiosce Indian Yequana.
Kiedy zobaczyam Tududu przy pracy, dzieo byo ju prawie gotowe. Pionowe prty przywizane byy do grnej i dolnej liany; cao przypominaa prehistoryczny kojec z komiksw o jaskiniowcach. Trzeba byo w to woy mas pracy. Tududu, przycinajc ostatni wystajcy prt, robi waenie wielce zadowolonego z siebie. Rozejrza si za swoim synkiem imieniem Cananasinyuwana, ktry
mniej wicej tydzie wczeniej zacz stawia pierwsze kroki. Zobaczywszy malca, zapa go i z triumfem umieci w kojcu. Przez kilka sekund Cananasinyuwana
sta, nic nie rozumiejc, potem postpi krok w jedn stron, odwrci si i zobaczy, e znalaz si w puapce. Za chwil rozleg si wrzask najwyszego przeraenia, raczej rzadko syszany z ust dzieci w tej spoecznoci. Przesanie byo jednoznaczne: kojec jest niedobry, nie nadaje si dla ludzkich dzieci. Poczucie kontinuum, rwnie silne u Tududu, jak u wszystkich Indian z jego plemienia, kazao
jednoznacznie zinterpretowa krzyk dziecka. Wycign malca i pozwoli mu pobiec do mamy, ktra musiaa uspokaja go przez par minut, zanim otrzsn si
z szoku i by w stanie wyj i podj zabaw. Tududu bez namysu pogodzi si z
klsk swego eksperymentu i, spojrzawszy jeszcze raz na dzieo swych rk, porba kojec siekier. Poniewa uy do budowy wieego drewna, jedynym zwieczeniem porannego wysiku bya jego sterta na opa. Nie miaam wtpliwoci, e
nie jest to ani pierwszy, ani ostatni wynalazek tego rodzaju dokonany przez Indian Yequana, ale poczucie kontinuum nigdy by im nie pozwolio, eby tak oczywisty bd utrzymywa si dugo. Gdyby nasze poczucie kontinuum nie byo tak
ywioow si, sterujc ludzkim zachowaniem przez dwa miliony lat stabilnoci
naszego gatunku, nie potrafioby zneutralizowa zagroe, jakie tworzy wysoko
rozwinity intelekt. Chocia poczucie to zostao ostatnio zdetronizowane do takiego stopnia, e brak stabilnoci (czyli postp") wydaje si nam coraz wietniejsz
perspektyw. Nie zmienia to wszake absolutnie faktu, e tkwi ono integralnie w
naszym czowieczestwie. Tududu, rozbijajcy kojec, to czowiek, jakim powinien
by kady zgodnie z ewolucj i jakim pozostalibymy nadal, gdyby nasze poczucie kontinuum trwao w nas niezakcone, niezdradzone przez to co, co stao si
powodem odstpstwa i oddao nas w niebezpiecznie ignoranckie wadanie rozumu.

Jean Liedloff

55

Koncepcja kontinuum

ROZDZIA CZWARTY
ROZWJ
W peni dowiadczywszy w ramionach opiekunki poczucia bezpieczestwa i
otrzymawszy bodziec do zdobywania wasnych dowiadcze, dziecko poczyna
rozglda si wok, siga do wiata poza ciaem matki, pewne siebie, nawyke
do dobrego samopoczucia, ktre w sposb naturalny pragnie zachowa. Spodziewa si, e wiat ten przyniesie mu now seri stosownych dowiadcze. Zaczyna
wwczas peza, czsto powracajc, eby sprawdzi, czy matka jest osigalna.
Upewniwszy si co do jej staej obecnoci, zapuszcza si coraz dalej, wracajc
znacznie rzadziej. Pezanie (na okciach, wewntrznej stronie ud i brzuchu) to
wstp do raczkowania, a coraz wiksza zrczno dorwnuje ciekawoci otaczajcego wiata, zgodnie z zaoeniami kontinuum.
Potrzeba staego kontaktu zmniejsza si szybko w miar zwikszania zasobu dowiadcze, a niemowl, osesek czy dziecko potrzebuje pokrzepienia si, pyncego z owego kontaktu, tylko w momentach stresowych, z ktrymi jego aktualna odporno nie umie sobie poradzi. Momenty te zdarzaj si coraz rzadziej,
a niezaleno ronie wraz z tempem, gbi i zakresem aktywnoci, co moe
wyda si fantastyczne kademu, kto styka si wycznie z dziemi cywilizowanymi, pozbawionymi w okresie niemowlctwa owego penego kontaktu z. matk.
Wrd dzieci, u ktrych jedne cechy rozwojowe wykazuj postp, za inne w
oczekiwaniu na realizacj s im niechtne, nastpuje w efekcie zrnicowanie
motywacji. Nie potrafi chcie czego, nie pragnc rwnie by w centrum uwagi.
Niezdolne s do szczerego powicenia umysu problemowi stojcemu przed
nimi, gdy jaka ich czstka wci aknie bezmylnej bogoci niemowlcia w objciach kogo, kto rozwika wszelkie problemy. Nie potrafi w peni przyoy si
do wykorzystania swej roli gncej siy i uzdolnie, poniewa jaki uamek ich
osobowoci tskni za bezradnoci istoty w objciach matki. Kady wysiek w
pewnym sensie stoi w sprzecznoci z ukrytym pragnieniem atwych zdobyczy
ukochanego dziecicia.
Dziecko z ugruntowanymi podstawami dowiadcze kontinuum zwraca si
do matki po fizyczne wsparcie (pociech, komfort) tylko w krytycznych sytuacjach. Pewien znajomy mi chopiec z plemienia Yequana przyszed do mnie
uczepiony matki i krzycza co si w pucach. Bola go zb. Mia okoo dziesiciu lat
i by zazwyczaj tak niezaleny i uyteczny, e sdziam, i jest bardzo zdyscyplinowany. Wedug moich cywilizowanych kryteriw by z ca pewnoci mistrzem
w ukrywaniu swych uczu. Spodziewaam si wic, e w takiej jak ta sytuacji bdzie si stara z caej mocy powstrzyma zy, czy choby nie dopuci do tego,
eby koledzy ujrzeli go w takim stanie. Najwyraniej jednak nawet nie prbowa
ukry swej reakcji na bl czy pierwotnej potrzeby pocieszenia w objciach matki.
Nikt si nie denerwowa, wszyscy byli wyrozumiali. Kilku towarzyszy zabaw
stao nieopodal, obserwujc, jak wyrywam zb. Bez trudu pogodzili si z nagym
odejciem kolegi z szeregu walecznych modziecw do sfery dziecinnej zalenoci od matki. Nie byo w nich ladu kpiny, a w nim zawstydzenia. Podczas ekstrakcji matka bya obecna, osigalna na swj milczcy sposb. Kilkakrotnie, kiedy dotykaam zba, uchyli si i nawet goniej wrzasn, ale ani razu nie wyrwa
si, nie spojrza na mnie ze zoci za to, e sprawiam mu bl. Gdy wreszcie usu-

Jean Liedloff

56

Koncepcja kontinuum

nam zb z dzisa i zatkaam ran gaz, by blady i wyczerpany, pooy si

wic w hamaku. W nieca godzin zjawi si u mnie ponownie, jego policzki miay ju normaln barw, powrci mu te zwyky spokj. Nic nie powiedzia,
umiecha si tylko i pokrci si kilka minut w pobliu, by mi pokaza, e czuje
si dobrze, po czym odszed, przyczajc si do innych chopcw.
Innym razem by to mczyzna okoo dwudziestki: robiam, co mogam, by
przy wietle latarki usun pocztki gangreny z palca u nogi. Bl musia by rozdzierajcy. Nie stawia najmniejszego oporu, gdy skrobaam ran noem myliwskim, ale przez cay czas ka niepohamowanie, oparty o kolana ony. Ona za,
podobnie jak matka chopca, bya cakiem spokojna, w ogle nie okazywaa przejcia sytuacj ma, chtnie natomiast godzia si, by wtula twarz w jej ciao w
chwili nasilania si blu lub gdy paczc miota gow z boku na bok na jej kolanach. Przypadkowa obecno poowy wioski podczas tego zabiegu zdawaa si
nie mie wpywu na jego reakcje czy to w kierunku samokontroli, czy te w sferze dramatyzowania przey.
Poniewa kobiety Yequana zazwyczaj mieszkaj z matkami a do mierci
tych ostatnich, a mowie musz matk opuszcza i przenie si do rodziny
ony, jest do normalne, e w trudnych momentach ycia ona przyjmuje wobec ma postaw macierzysk. ona ma przecie matk, na ktrej moe si
oprze, instynktownie za udziela macierzyskiego oparcia swemu mczynie,
kiedy on tego potrzebuje. Take w przypadku osieroconych dorosych zwyczajowo nastpuje adopcja do innej rodziny. Nie powoduje to uszczerbku w rodzinie
adoptujcej, jako e dorosy Yequaczyk wicej przyczynia jej dbr, ni sam ich
zuywa. W zamian otrzymuje milczce zapewnienie wsparcia w razie potrzeby.
Ju sama pewno - choby nigdy nie zostaa wprost wyraona - stanowi czynnik
stabilizujcy. Potrzeba emocjonalnego wsparcia jest u plemienia Yequana powszechnie uznawan cech ludzkiej natury, cech, ktr naley szanowa w interesie spoecznoci. Jest to jeszcze jedno zabezpieczenie przed moliwoci zaistnienia aspoecznych zachowa jakiego czonka plemienia, gdyby pod naciskiem
okolicznoci jego naturalny instynkt spoeczny uleg upoledzeniu.
Wraz z rozpoczciem raczkowania dziecko robi uytek ze zdolnoci nabytych dziki uprzednim dowiadczeniom, jak te dziki fizjologicznemu rozwojowi,
ktry sprawia, e owe zdolnoci znajduj zastosowanie. Zazwyczaj pierwsze wyprawy s krtkie i ostrone, tak wic matka lub opiekunka nieczsto zmuszana
jest do nadzorowania aktywnoci dziecka. Podobnie jak wszystkie mode zwierzta, ma ono gboko zakorzeniony instynkt samozachowawczy i realistyczne wyczucie swoich moliwoci.
Jeli matka sugeruje spoecznemu instynktowi dziecka, e jej powinno zostawi bezpieczne kierowanie sob, wwczas chtnie na to przystaje. Jeli jest
bezustannie ledzone i kierowane tam, gdzie zdaniem matki winno poda, zatrzymywane i strofowane, gdy kieruje si wasn motywacj, w niedugim czasie
nauczy si nie odpowiada za siebie, jako e ona daje mu do zrozumienia, czego
ode oczekuje.
Jednym z najgbszych odruchw natury ludzkiego zwierzcia spoecznego
jest czynienie tego, czego w jego mniemaniu oczekuje si po nim. Rodzce si
intelektualne zdolnoci s niewielkie, lecz instynktowne skonnoci s rwnie silne w pocztkowym, jak i kocowym momencie ycia. Poczenie tych dwch si racjonalnej, polegajcej na uczeniu si, oraz instynktownej, ktra w kocu prze-

Jean Liedloff

57

Koncepcja kontinuum

obraa si w taki sam typ wrodzonej wiedzy, jaka kieruje innymi zwierztami
przez cae ycie i efekt ich wzajemnego oddziaywania - stanowi ludzk natur
i unikalny potencja intelektualnie uszlachetnionej instynktownej biegoci.
Niemowie obok skonnoci do eksperymentowania i ostronoci posiada jak zawsze - swoje wasne oczekiwania. Spodziewa si pola dziaania, jakie posiadali przodkowie. Spodziewa si nie tylko przestrzeni i swobody poruszania si
w niej, lecz take rozmaitoci napotykanych rzeczy. Obecnie jest w swoich pragnieniach bardziej elastyczne. cile okrelone potrzeby wczeniejszych dowiadcze ulegy w fazie niemowlctwa w objciach matki stopniowemu poszerzeniu,
za w stadium pezania i raczkowania staj si one w coraz wikszym stopniu
oczekiwaniem rodzajw dowiadcze ni sprecyzowanych okolicznoci i sposobu
traktowania.
Istniej wszake rezerwy, na ktre dowiadczenie niemowlcia musi napotka, jeli maj mu one przynie poytek. Nie moe si prawidowo rozwija bez
takiego rodzaju rnorodnych sposobnoci oraz typu uczestnictwa innych, jakiego potrzebuje. Obiektw, sytuacji i ludzi w zasigu niemowlcia powinno by
wicej, ni potrafi wykorzysta, tak by mogo odkrywa i powiksza swoje zdolnoci. Wszystko to musi si zmienia w odpowiednim stopnia, w stosownym, czasie, lecz nie zanadto radykalnie i niezbyt czsto. Stosowno jest, jak zawsze,
podyktowana precedensem, charakterem dowiadcze naszych przodkw ewoluujcych w okresie ich wasnego niemowlctwa.
Ciekawostek, niebezpieczestw i zwizkw z histori jest w wiosce Yequana
tak wiele i o takiej jakoci, e przekracza to potrzeby raczkujcego. Dokonawszy
pierwszych podbojw, nie stroni od niczego. Bada swoj si i zrczno, analizuje wszystko, na co si natknie, formuuje pojcia i czyni rozrnienia w czasie,
przestrzeni i ksztacie. Tworzy rwnie nowe zwizki z matk, ktrych jako
przesuwa si od bezporedniej zalenoci w kierunku wiedzy o jej niezawodnoci,
liczc na jej wsparcie w coraz rzadszych momentach. Obecnie przypywy i odpywy jego pewnoci siebie w mniejszym stopniu zalene s od jej bliskoci.
Wrd mieszkacw wioski Yequana postawa matki lub opiekunki wobec
dziecka charakteryzuje si brakiem napicia. Zwykle zajmuje si ona inn robot
ni jego pilnowaniem, ale jest to postawa pena wraliwoci na wizyty pezajcego lub raczkujcego poszukiwacza przygd. Nie przerywa gotowania lub innej
pracy, jeli sytuacja bezwzgldnie nie wymaga jej cakowitej uwagi. Nie otwiera
ramion, by reasekurowa maego poszukiwacza. Spokojnie zajmuje si swoimi
sprawami, pozwalajc mu na swobodny dostp do siebie lub wygodn jazd na
biodrze, jeli zmuszona jest do poruszania si.
Nigdy nie inicjuje kontaktu z dzieckiem, jej udzia jest wycznie bierny. To
dziecko jej szuka i swoim zachowaniem komunikuje, czego mu potrzeba. Ona
stosuje si w peni i ochoczo do jego pragnie, lecz nie czyni nic ponadto. Ono
jest aktywnym, ona za pasywnym elementem wzajemnych odniesie; ono przybywa do niej spa, kiedy si zmczy, lub po jedzenie, kiedy jest godne. Badanie
szerokiego wiata jest kontrapunktowane i wzmacniane powrotami do matki i poczuciem staej jej obecnoci, kiedy jest oddalone.
Dziecko ani nie da, ani te nie absorbuje jej niepodzielnej uwagi, nie posiada bowiem pokadw tsknot, zadawnionych pragnie, ktre by je nkay, gdy
powica si temu, co jest tu i teraz. W zgodzie z ekonomicznym charakterem
natury nie wymaga wicej, ni potrzebuje.

Jean Liedloff

58

Koncepcja kontinuum

Kiedy dziecko porusza si ju na czworakach, moe podrowa z niema

szybkoci. Podczas pobytu wrd Yequariczykw z niepokojem obserwowaam,
jak pewien raczkujcy brzdc zapdza si na sam skraj gbokiego na ptora
metra dou, z ktrego wydobywano mu do budowy cian. Podajc po obejciu,
czyni to par razy dziennie. Z nieuwag zwierztka pascego si na skraju urwiska, przybiera siedzc pozycj przewanie tyem do wykopu. Zajty patykiem,
kamieniem, palcami rk i ng bawi si i krci tu i tam we wszystkie strony, pozornie nie zwaajc na d w ziemi. Wreszcie dotaro do mnie, e turla si wszdzie, tylko nie w rejonie zagroenia. Nie sterowane intelektem mechanizmy instynktu samozachowawczego funkcjonoway niezawodnie, a bdc tak precyzyjnymi w swoich kalkulacjach, dziaay rwnie skutecznie na kadej odlegoci od
wykopu, poczynajc od samego skraju. Niepilnowany, czy raczej na peryferiach
uwagi grupy dzieci bawicych si z takim samym brakiem respektu dla dou w
ziemi, sam troszczy si o swoje odniesienia do wszystkich otaczajcych go moliwoci. Czonkowie rodziny i spoecznoci dawali mu tylko do zrozumienia, e
oczekuj, i sam zatroszczy si o siebie. Cho nie umia jeszcze chodzi, doskonale wiedzia, gdzie znale pociech, gdyby jej szuka - rzadko jednak z tego
korzysta. Jeli matka sza do rzeki lub do odlegego sadu, czsto zabieraa go z
sob, podnoszc dziecko przedramieniem w taki sposb, aby umocio si wygodnie na jej biodrze, lub umieszczaa go na czym w rodzaju temblaka pomagajcego dwiga dziecko, o ile miaa go na sobie. Gdziekolwiek sza, to - posadziwszy dziecko w odpowiednim miejscu - jemu samemu zostawiaa trosk o
bezpieczestwo, bez adnego z jej strony nadzoru.
Niemowie nie ma skonnoci samobjczych i posiada do dyspozycji cay arsena mechanizmw samozachowawczych, poczynajc od zmysw na szerszej
paszczynie, a po co, co robi wraenie wielce uytecznej na co dzie telepatii
w perspektywie sytuacji trudniejszych do wytumaczenia. Zachowuje si jak kade mode zwierze, ktre nie moe jeszcze liczy na dowiadczenie, dajce mu
podstaw do osdu. Wybiera zachowania bezpieczne, nie majc wiadomoci dokonywania wyboru. Z natury stara si chroni swoje dobro, bo wspplemiecy
tego od niego oczekuj. Pozwalaj mu na to wrodzone zdolnoci wesp ze stopniem rozwoju i dowiadczenia. Ten ostatni czynnik jest wszake tak mao znaczcy w wieku szeciu, omiu czy dziesiciu miesicy, e trudno liczy na jego pomoc w kadym przypadku, a w nowych sytuacjach nie znaczy zgoa nic. To instynkt samozachowawczy gwarantuje mu przetrwanie. A jednak nie jest to ju
tylko ssak, ktry przeistoczy si w osobnika z grupy naczelnych; zaczyna przejawia specyficzne cechy gatunku ludzkiego. Z dnia na dzie coraz intensywniej
przyswaja sobie kultur swojego ludu. Zaczyna ju rozrnia rol matki i ojca w
swym yciu. Rola matki jest najbardziej trwaa ze wszystkich rl, jakie ludzie dotd odgrywali: jest dawczyni i opiekunk, ktra w zamian nie oczekuje niczego
z wyjtkiem radoci dawania. Matka troszczy si o dziecko tylko dlatego, e ono
jest. Jego istnienie to wystarczajcy powd zapewniajcy mio. Jej niczym nieuwarunkowana akceptacja trwa niezmiennie, podczas gdy ojciec jawi si jako
wana posta, zainteresowana rozwojem spoecznych zachowa dziecka i jego
postpujc niezalenoci. Aprobata ojca przejawia si wwczas, gdy dziecko
na to zasuy; mio matki nie jest uwarunkowana niczym. Niezmienna mio
ojca zachowuje taki sam charakter, jak mio matki, bywa wszake uzewntrzniania poprzez aprobat zachowa dziecka. W ten sposb natura gwarantuje za-

Jean Liedloff

59

Koncepcja kontinuum

rwno trwao, jak i bodziec dla instynktu spoecznego. Pniej coraz wyraniej
ojciec bdzie si wyodrbnia jako reprezentant spoeczestwa i przewodnik
dziecka, na wasnym przykadzie dajc do zrozumienia, czego si po nim oczekuje, kierujc nim w wyborze takich zachowa, jakie s zbiene ze szczegln obyczajowoci, ktra wkrtce stanie si jego wasn.
Bracia, siostry oraz inni ludzie zaczynaj zajmowa zrnicowane pozycje w
wiecie dziecka. Jeszcze przez pewien czas we wszystkich jego skojarzeniach dominowa bdzie element macierzyski, cho w coraz mniejszym stopniu. Podczas, gdy poleganie na sobie ronie, ono samo potrzebowa bdzie wzgldw,
pomocy i ochrony. Nadal sygnalizuje starszym swoje potrzeby, pki nie znikn
one wraz z dorastaniem. Tymczasem staje si wraliwe na sygnay o potrzebie
czuoci ze strony modszych dzieci, przyjmuje wic wobec nich postawi opiekucz, wysyajc jednoczenie podobne impulsy w kierunku starszych dzieci i
dorosych, od ktrych nadal jest zalene w sferze podtrzymania swoich funkcji
yciowych.
Dla chopcw mczyni staj si najwiksz inspiracj i przykadem w
uczeniu si swej roli w kulturze i spoeczestwie. Dziewczynki natomiast zaczn
naladowa kobiety, gdy kolejny etap rozwoju podpowie im, e towarzyszenie
winno przerodzi si w uczestnictwo.
Jeeli narzdzia s trudne do wykonania, zostan im dostarczone. Na przykad dziecko potrafi wiosowa cznem czy bawi si nim na dugo przedtem, zanim wystruga wasne wioso. Kiedy nadejdzie odpowiednia pora, chopak lub
dziewczyna dostaj wioso przystosowane do ich wzrostu, wystrugane przez dorosego. Chopcy nim jeszcze naucz si mwi, dostaj mae uki i strzay, dziki
ktrym zdobywaj cenn wpraw, jako e strzay s proste i rzeczywicie odzwierciedlaj ich zrczno.
Byam wiadkiem, jak pewna dziewczynka po raz pierwszy zabraa si do
prawdziwej roboty. Miaa okoo dwch lat. Widziaam, jak bawi si u boku kobiet
i dziewczt ucierajcych maniok do koryta. Nastpnie wzia ze sterty kawaek
manioku i ja pociera go o tark dziewczyny pracujcej obok. Skibka bya zbyt
dua; kilkakrotnie upucia j, prbujc pocign na chropawej tarze. Czuy
umiech i ju ssiadka podsuna jej mniejszy kawaek manioku, a matka, dziaajc pod wpywem nieodpartego impulsu zawsze gotowego do ujawnienia, podaa creczce jej wasn malutk tark. Dziewczynka patrzya na kobiety ucierajce
maniok, odkd siga pamici, tak wic natychmiast zacza pociera jego kawakiem w gr i w d, jak inne.
Po niecaej minucie stracia zainteresowanie i odbiega, porzucajc swoj
niewielk tark w korycie i mao widoczny lad swojej pracy. Nikt nie da jej odczu, e zrobia co miesznego czy zaskakujcego. Kobiety w rzeczywistoci
spodzieway si tego wczeniej czy pniej, s bowiem przyzwyczajone, e dzieci
wczaj si do kultury plemienia, aczkolwiek sposb i tempo, w jakim to czyni,
zalene s od indywidualnej siy tkwicej w kadym z nich. Poza kwesti znajduje
si natomiast fakt, e kocowy efekt bdzie mia charakter spoeczny, wspdziaajcy i cakowicie dobrowolny. Doroli i starsze dzieci su jedynie pomoc i dostarczaj narzdzia, jakich dziecko nie jest w stanie samo zdoby. Niemowl nie
posugujce si mow potrafi doskonale wyrazi swoje potrzeby, nie ma wic
sensu dawa mu tego, czego nie da. Przedmiotem aktywnoci dziecka przede
wszystkim jest rozwinicie wasnej niezalenoci. Pomaganie mu w mniejszej lub

Jean Liedloff

60

Koncepcja kontinuum

wikszej mierze, ni tego potrzebuje, zmierza do udaremnienia tego denia.

Opieka, podobnie jak pomoc, udzielane s tylko na danie. Karmienia dla
wspomoenia ciaa oraz przytulania dla podtrzymania ducha nie ofiaruje si ani
odmawia - zawsze s dostpne, tak po prostu i z wdzikiem, jak rzecz naturalna.
Przede wszystkim osob dziecka uwaa si za dobro samo w sobie pod kadym
wzgldem. Nie istnieje pojcie zego dziecka", nie wyrnia si te dzieci dobrych". Zakada si, e dziecko ma spoeczny instynkt. To, co czyni, uznawane
jest za dziaanie istoty z gruntu poprawnej". Owo zaoenie poprawnoci, czyli
instynktu spoecznego jako wrodzonej cechy ludzkiej natury, stanowi istot nastawienia ludu Yequana do innych, bez wzgldu na wiek. Jest to take fundament, na ktrym opiera si rozwj dziecka, pobudzany przez otoczenie - rodzicw czy inne osoby.
Edukowa" pierwotnie oznacza wyprowadza". Cho znaczenie to ma
pewn przewag nad bardziej rozpowszechnion interpretacj - wbija do gowy" - to adne z tych znacze logicznie nie przystaje do oczekiwa dziecka rozwinitych w procesie dorastania. Prowadzenie, czyli kierowanie przez starszego,
jest rwnoznaczne z wtrcaniem si do jego rozwoju, jako e spycha je z naturalnej, najbardziej efektywnej cieki na mniej naturaln i mniej efektywn. Zaoenie wrodzonego instynktu spoecznego stoi w prostej sprzecznoci z powszechnie panujc w cywilizowanym wiecie wiar, e pobudki kierujce dzieckiem naley hamowa w celu wyrobienia w nim instynktu spoecznego. S tacy,
ktrzy uwaaj, e racjonalne uzasadnianie i gotowo wsppracy" z dzieckiem
bardziej nadaj si do hamowania tych popdw ni groby, zniewagi czy rzgi.
Zaoenie, e kade dziecko ma aspoeczn natur, e trzeba nim manipulowa,
by stao si przystosowane do ycia w spoeczestwie, jest jednak wsplne obu
tym punktom widzenia, jak te i wszystkim innym, ktre mieszcz si pomidzy
tymi ekstremalnymi opiniami. Jeli jest co z gruntu nam obcego w spoecznoci
kontinuum w rodzaju plemienia Yequana, to jest to wanie zaoenie wrodzonego instynktu spoecznego. Jeli wyjdziemy od tego zaoenia, stanie si zrozumiae, dlaczego istnieje przepa pozornie nie do przeskoczenia midzy ich dziwnym dla nas zachowaniem, dajcym w efekcie dobre samopoczucie, a naszymi
roztropnymi kalkulacjami, ktrych wynikiem jest niezwykle niski stopie pozytywnego mylenia o sobie.
Jak widzielimy, zarwno nadmierna, jak i niewystarczajca w stosunku do
wymaga dziecka pomoc jest szkodliwa dla jego postpu. Zatem inicjatywa z zewntrz oraz niepodane kierownictwo nie przynosz pozytywnych skutkw; Ono
nie moe uczyni postpu wikszego ni ten, ktry zawiera si w jego motywacjach. Ciekawo dziecka i pragnienie samego dziaania okrelaj jego zdolno
do uczenia si, nie pocigajcego za sob koniecznoci powicenia jakiej czstki penego rozwoju. Kierowanie nim moe tylko spotgowa pewne zdolnoci
kosztem innych, lecz nic nie jest w stanie rozszerzy penego zakresu tych zdolnoci poza ich naturalne granice. Cen, jak paci dziecko za to, e jest kierowane tam, gdzie w pojciu rodzicw ley jego dobro, jest uszczuplenie peni osobowoci. Ma to bezporednie oddziaywanie na jako dobrego samopoczucia, odbicie wszelkich aspektw osobowoci - zaspokojonych lub nie. Starsi w jego
otoczeniu czyni wiele, by zdeterminowa zachowanie dziecka swoim przykadem i tym, co ono postrzega jako ich oczekiwania. Zastpowaniem jego motywacji swoj motywacj lub mwieniem mu, co robi" nie mona wzbogaci oso-

Jean Liedloff

61

Koncepcja kontinuum

bowoci.
W teorii dawanie dziecku przykadu do naladowania, czyli prowadzenie, nie
ma na celu dosownego wywierania na wpywu, lecz oznacza robienie tego, co
zwykle naley robi: nie zwracanie szczeglnej na nie uwagi, tworzenie atmosfery zajmowania si wasnymi sprawami na zasadzie pierwszestwa, zauwaanie
go tylko wwczas, kiedy tego wymaga, a i to nie wicej ni potrzeba. Dziecko,
ktre w okresie niemowlctwa zaznao w penym wymiarze dowiadcze u boku
matki, nie przejawia chci absorbowania uwagi ponad swoje fizyczne potrzeby,
bo - w przeciwiestwie do dzieci wychowanych w cywilizowanych warunkach nie potrzebuje wci nowych dowodw afirmacji zarwno swego istnienia, jak i
zapewnie o tym, e jest godne mioci.
Stosujc t zasad, w najprostszej sytuacji cywilizowana matka zajmuje si
prac domow, a jej creczka niech robi cokolwiek. Niech wolno jej bdzie zamiata ma szczotk, jeli poczuje ochot, niech ciera kurze, czy sprzta odkurzaczem (o ile bdzie w stanie posugiwa si tym, ktry znajduje si w domu),
niech stojc na krzele, pomaga w myciu naczy. Stuczki bd na pewno nieznaczne. Dziewczynka nie spadnie te ze stoka, chyba e matka bdzie wyranie
oczekiwaa nieszczcia, a spoeczny bodziec ( czyli robienie tego, czego w pojmowaniu dziecka oczekuje si po nim) kazaby si mu zastosowa do jej oczekiwa. Zatroskane spojrzenie, sowa: nie upu tego" czy uwaaj! spadniesz!",
wiadczce o tym, co matka ma na myli - aczkolwiek dziaaj wbrew dziecicemu instynktowi samozachowawczemu i skonnociom do naladownictwa - mog
w kocu sprawi, e stanie si ono posuszne: upuci talerz i/lub spadnie ze stoka.
Jedn z niepowtarzalnych cech czowieka jako gatunku jest zdolno intelektu do postpowania sprzecznego z rozwinit natur. Gdy kontinuum raz ulegnie wykolejeniu, a jego stabilizatory - utraciwszy stateczno - przestan funkcjonowa, pojawiaj si szybko i w duej iloci odchylenia, jako e intelekt jest
prawie tak samo chtny czyni zo, jak i dobro w swej niewiadomej rozwadze
penej najlepszych intencji, rozpatrujcej tylko jeden element naraz z niezliczonej masy czynnikw majcych zwizek z jakimkolwiek zachowaniem.
Jednym z osobliwszych rezultatw utraty przez dorosych wiary w kontinuum jest umiejtno sprawiania, by dzieci od nich uciekay. Nic nie moe by
blisze serca kontinuum dziecka, ni blisko matki na nieznanym terenie. Za
wszystkimi naszymi sscymi krewniakami, ptakami, gadami, a take rybami, podaj ich mode, ktre najwyraniej maj w tym swj interes. Oseskowi Yequana na myl nie przyjdzie odczy si od matki na lenym szlaku. Ona nie obejrzy si, eby sprawdzi, czy dziecko poda za ni. Nie daje mu do zrozumienia,
e jest tu jaki wybr, lub e jej zadaniem jest jego pilnowanie, by mogli trzyma si razem. Ona jedynie zwalnia, by dostosowa tempo swego marszu do
tempa dziecka. Wiedzc o tym, dzieciak bdzie paka, jeli z jakiego powodu
nie moe nady. Bahy upadek, po ktrym pozbiera si o wasnych siach i
podbiegnie, by nadrobi stracony czas, rzadko staje si powodem nawet tak prostej reakcji. Postawa matki wskazuje dziecku, e jest jednoczenie zajta, i cierpliwa, jeli zdarzy si, e musi na nie poczeka. Daje mu odczu, e wie o tym, i
zanim udadz si w dalsz drog, dziecko nie rozpacze si na duej, ni jest to
konieczne. Ona go nie osdza. Zaoenie wrodzonego instynktu spoecznego
wspdziaa ze skonnoci dziecka do realizowania oczekiwa matki. Czy si za-

Jean Liedloff

62

Koncepcja kontinuum

trzymuje, czy idzie dalej - to fundamentalne zaoenie pozostaje niezmienne i

niekwestionowane.
Tymczasem pomimo milionw lat dowiadcze i logiki przykadw czerpanych od naszych zwierzcych towarzyszy oraz wci nielicznych przedstawicieli
wasnego gatunku udao nam si namwi nasze dzieciaki do ucieczek.
Po czwartej wyprawie porazia mnie liczba dzieci gonionych przez dorosych
w Central Parku na Manhattanie. Wida byo matki i niaki, jak rozbiegane, pochylone i z rozpostartymi ramionami usiuj jazgotliwie, przy pomocy nieprzekonujcych grb nakoni do powrotu uciekajce im bez przerwy brzdce. To szarpice nerwy widowisko urozmaicay sobie typowo parkow konwersacj, przerywan nawoywaniem podopiecznych, skoro ktry zblia si do granicy terenu
zabaw. Gdy to nie pomagao, kobiety podryway si i pdziy za uciekinierami,
ktrzy korzystajc z regu gry, traktowali pierwsze zagodzenie nadzoru, jako sygna do wyrwania si spod niego.
Prosta sugestia w rodzaju: Nie id tam, gdzie nie mog ci zobaczy", wypowiedziana tonem oczekiwania, sprawia, i w wydziaach dzieci zagubionych panuje duy ruch, a gdy dodamy do tego obietnic: Uwaaj, bo sobie zrobisz
krzywd!", to otrzymamy spor liczb utoni, powanych wypadkw drogowych
i innych. Dbajc w przewaajcej mierze o odegranie roli, jak wyznaczono mu w
walce midzy jego, a opiekuna wol, may czowiek - odwanie wkraczajcy w
ycie - wypada z odpowiedzialnej rwnowagi ze swym otoczeniem, za jego system samozachowawczy ulega upoledzeniu. W ten sposb cakiem niewiadomie
podporzdkowuje si absurdalnemu poleceniu, by sobie zrobi krzywd. Odzyskujc w szpitalu przytomno, nie bdzie zbytnio zaskoczony, dowiadujc si, i zosta potrcony przez samochd - przecie jego bardzo wany opiekun tylekro
obiecywa mu to.
Niewiadomy umys nie rozumuje. Wyposaony jest w mechanizm nawykowego korzystania z dowiadczenia, automatyzowania zachowa (zapobiega absorbowaniu uwagi wiadomego umysu przez czsto powtarzajce si dziaania)
oraz stabilizowania, i utrzymywania, wsczania i bilansowania danych zgodnie z
systemem powtrze. Jest on zbyt wymagajcy dla zdolnoci tak niepewnej, jak
rozumowanie. A poniewa jest spostrzegawczy, by mona mu wmwi, i co
jest takie czy inne tylko dlatego, e kto tak stwierdzi, gdy tymczasem brzmienie gosu i dziaanie przecz temu - logika niewiadomego umysu zwykle jest
czyst antytez rozumowania". Dziecko zatem doskonale pojmuje rozumowanie
opiekuna, a nawet samo myli podobnie, natomiast motywacja jego zachowania
bdzie z rozumowaniem sprzeczna. Innymi sowy, bardziej prawdopodobne jest,
i dziecko uczyni to, czego w jego odczuciu opiekun spodziewa si po nim, ni to,
co mu opiekun poleca zrobi. Chroniczna, niezaspokojona tsknota dziecka, by
zdoby akceptacj matki, moe wzmocni a do samozniszczenia pragnienie
uczynienia tego, czego matka - lub jej reprezentant - spodziewaj si, e zrobi.
Prawidowo rozwinite dziecko z ugruntowanym kontinuum bdzie wyposaone w
zesp wrodzonych skonnoci do wykonywania rzeczy waciwych: naladownictwa, badania, poszukiwa, nie kaleczenia siebie i innych, chowania si przed
deszczem, ujmujcego sposobu bycia w obecnoci prawidowo zachowujcych si
ludzi, reagowania na sygnay modszych dzieci itd. Dziecko bez ugruntowanego
kontinuum lub takie, po ktrym oczekuje si zachowa aspoecznych, moe naruszy swoje wrodzone poczucie tego, co nakazuje dobry obyczaj. Moe je naru-

Jean Liedloff

63

Koncepcja kontinuum

szy w takim samym stopniu, w jakim naruszone zostay przez innych jego potrzeby i wraliwo.
Powszechnie stosowane metody pochway i nagany siej spustoszenie w
motywacji dzieci, szczeglnie u tych najmodszych. Wyraenie zdziwienia, i
dziecko zachowao si zgodnie z instynktem spoecznym, gdy robi co poytecznego, jak na przykad samodzielnie si ubiera lub karmi psa, przynosi bukiet polnych kwiatw lub lepi popielniczk z kawaka gliny, jest w najwyszym stopniu
zniechcajce. Ale dobra dziewczynka!", Spjrz, co George zrobi zupenie
sam!" i podobne wykrzykniki implikuj, e instynkt spoeczny jest czym
nieoczekiwanym, nieswoistym i niezwykym. Moe jego rozum bdzie zadowolony, lecz uczucia zaniepokoj si faktem, i nie zrobio tego, czego ode oczekiwano i co czynioby ze najprawdziwsz cz jego kultury, plemienia i rodziny.
Nawet wrd dzieci stwierdzenie: O rany, zobacz, co Mary zrobia w szkole!",
wypowiedziane na dodatek ze zdziwieniem, sprawi, e Mary poczuje si niemile
wykluczona z grona towarzyszy zabaw. Rwnie dobrze mogliby stwierdzi tym
samym tonem: O rany, ale Mary jest gruba!" lub chuda, wysoka, niska, bystra
lub gupia, ale jako nie taka, jaka by powinna. Nagana, zwaszcza jeli wzmocniona stwierdzeniem: Ty zawsze to robisz", jest dlatego tak destruktywna, bo
zawiera sugestie, i naleao si spodziewa aspoecznego zachowania. To takie
do ciebie podobne - zgubi chusteczk" On jest taki psotny", bezradne wzruszenie ramion, zakamuflowane oskarenie w rodzaju: Wszyscy chopcy s tacy
sami" zakadajce, e zy charakter jest sta cech, jak te wyraz twarzy demonstrujcy, e ze zachowanie nie jest zaskoczeniem i dziaa z takim samym
katastrofalnym skutkiem, jak zdziwienie lub pochwaa za zachowanie zgodne z
instynktem spoecznym.
Take zdolno twrcz mona unieszkodliwi za pomoc dziecicej potrzeby wspdziaania. Mwi si po prostu tak: Zabierz swoje przybory do malowania na werand. Nie chc, eby mi tutaj nabaagani". Przesanie, e malowanie
stanie si powodem baaganu, nie zostanie zapomniane. Twrczy impuls musi
by wtedy ogromnie potny, by przezwyciy najgbiej tkwic w dziecku potrzeb postpowania zgodnie z oczekiwaniami matki. Czy to powiedziane ze sodkim umiechem, czy wykrzyczane jak wojenny zew - stwierdzenie zego zachowania ma skutek jednaki.
Zaoenie wrodzonego instynktu spoecznego wymaga pewnej wiedzy o treci i formie skonnoci oczekiwa dziecka. S one wyranie naladowcze oraz
wspdziaajce ze skonnoci do zachowania jednostki i gatunku. Maj jednak
szczeglne cechy, jak wiedza o opiece nad niemowltami i umiejtno sprawowania takiej opieki. Tumienie instynktu macierzyskiego u dziewczynki, kierowanie go na lalki, gdy w pobliu znajduj si prawdziwe niemowlta, to midzy innymi niedwiedzia przysuga wyrzdzona jej dzieciom w przyszoci. Dziewczynka
postpuje z niemowlciem instynktownie, tak jak naley, zgodnie z kontinuum,
zanim zrozumie wskazwki matki. Gdy doronie na tyle, by rozwaa inne metody, jest ju wytrawnym ekspertem w opiekowaniu si maluchami. Nie czuje, by
roztrzsanie tego problemu miao przynie jak korzy. Przez cae dziecistwo
zajmuje si niemowltami, gdziekolwiek si z nimi styka - we wasnej rodzinie
lub u ssiadw - a gdy wychodzi za m, ma dwoje silnych ramion i cay repertuar pozycji i ruchw, dziki ktrym dorosego. Nie wydaje si dziecku polece
sprzecznych z jego wasnymi skonnociami w kwestii zabawy, iloci jedzenia,

Jean Liedloff

64

Koncepcja kontinuum

czasu snu itp. Ale tam, gdzie potrzebna jest pomoc, oczekuje si, e natychmiast
jej udziel. Polecenia w rodzaju: Przynie wody!", Narb drewna!" czy Daj
dziecku banana!" s wydawane z takim samym zaoeniem wrodzonego
instynktu spoecznego, z niepodwaaln wiedz, e dziecko chce by pomocne i
wczy si do pracy swojego ludu. Nikt nie sprawdza, czy jest posuszne, bo nikt
nie wtpi w jego wol wspdziaania. Bdc zwierzciem obdarzonym
instynktem spoecznym, czyni to, czego si po nim oczekuje, bez wahania i
najlepiej, jak potrafi.
Dziaa to niewiarygodnie sprawnie. Podczas mojej drugiej wyprawy zauwayam jednorocznego chopczyka, ktry sprawia waenie, jakby w pewnym sensie wypad z nurtu kontinuum. Nie umiem powiedzie, co stao si tego przyczyn, ale nie byo zapewne kwesti przypadku, e ojciec dziecka - jegomo imieniem Wenito - by jedynym w tej okolicy Yequaczykiem mwicym po hiszpasku. W czasach modoci pracowa na plantacji kauczuku, jego ona za znaa
troch jzyk plemienia Pemontong, co wskazywaoby, e mieszkaa wrd Indian
na terenach oddalonych bardziej na wschd. Mogli wic - za spraw niespotykanego tutaj kosmopolityzmu - naby pewnych zwyczajw o tak znacznej sile, e
naruszyo to ich wasne kontinuum. Nie wiem. Ich syn jednak, Wididi, by jedynym znanym mi dzieckiem, ktre miao napady zego humoru. Gdy mu si co
nie podobao, wrzeszcza co si w pucach, zamiast paka w sposb naturalny,
jak to zwykle dzieci czyni. Kiedy zacz chodzi, bi czasami inne dzieci. Interesujce byo to, e one traktoway go bez emocji; pojcie agresji byo im tak
obce, e odbieray jego razy, jak uderzenia gazek drzew lub inne naturalne
przykroci. Nigdy nie przyszo im do gowy, by mu odda, kontynuoway swoje
zabawy, nie wykluczajc Wididiego ze swego grona. Ujrzaam go ponownie, gdy
mia okoo piciu lat. Jego ojciec umar, za Anchu - wdz wioski i przyjaciel Wenito - przejmowa wobec Wididiego rol ojca, czyli przywdcy. Chopiec nadal odbiega od wzorca szczliwego Yequaczyka. Wyraz twarzy ruchy ciaa wiadczyy
o pewnym napiciu. Przypomina zachowaniem cywilizowane dzieci.
Udajc si waz z nami na ldowisko, Anchu zabra Wididiego, jako e inni
czonkowie naszej zaogi take przyprowadzili swoich chopcw w celu zdobycia
przez nich dowiadczenia. Wididi mia ju wpraw w prowadzeniu czna, a poniewa najcisza robota jest na dziobie, na rufie za naley tylko nieznacznie
manewrowa sterem, czsto chwyta za wioso sterowe, a wdz pracowa na
dziobie. Niewiele mwili do siebie, ale milczce i niezmienne oczekiwanie trafnoci dziaa ze strony Anchu byo wrcz namacalne. W drodze, kiedy podawalimy
sobie kawaki misa, Anchu dzieli si swoj porcj z Wididim. Niekiedy zdawao
mi si, e by rwnie pogodny i sprawny, jak inni chopcy Yequana.
Pewnego dnia w obozie obok ldowiska Anchu gotowa si do polowania,
Wididi za obserwowa go z wzrastajcym lkiem. Na jego twarzy wida byo
straszn walk z samym sob, wargi mu dray, gdy ledzi ruchy mczyzny.
Kiedy uk i strzay Anchu byy ju gotowe, piersi chopca wstrzsn najpierw
skurcz, potem zacz szlocha. Anchu nie odezwa si sowem, nie spojrza te na
niego karcco. Wididi wiedzia, e chopcy id na polowanie waz ze swymi przywdcami, on za i nie chcia. Mg t kwesti roztrzsa tylko z sob, bo Anchu
po prostu na polowanie szed. To co Wididi zrobi, byo jego spraw. Aspoeczna
cz osobowoci chopca mwia nie"; jego wrodzony instynkt spoeczny, ktry
teraz pod wpywem Anchu zacz si wyzwala, mwi tak". Anchu wzi uk i

Jean Liedloff

65

Koncepcja kontinuum

strzay, i ruszy ciek. Wididi j krzycze do tego stopnia, e trzs si na

caym ciele. W tym momencie bodziec i antybodziec znalazy si w rwnowadze,
on za sta i wrzeszcza w udrce niezdecydowania. W owym czasie nie
rozumiaam praw, jakie tu dziaay. Widziaam jedynie chopca cierpicego
dlatego, e nie poszed za Anchu. Podeszam wic do niego i kadc do na
ramieniu, popchnam go na ciek. Biegam wraz z nim w gb sawanny, gdzie
Anchu wanie znika. Woaam, eby zaczeka, lecz Anchu ani si obejrza, ani
te nie zwolni tempa. Znw zawoaam - goniej tym razem - lecz on znikn ju
w borze. Popchnam wic Wididiego i nakazaam popieszy si. Sdziam, e
mu pomagam i zapobiegam cakowitemu znikniciu Anchu z oczu chopca, ale
oczywicie ingerowaam i z waciwym mej kulturze nietaktem zastpowaam
wol dziecka moj wasn, starajc si skoni je, eby robio to, co naley.
Tymczasem Anchu stara si pobudzi o wiele zdrowsz zasad, ktra dawaa
chopcu swobod robienia tego, co waciwe. Mj udzia mg cofn postpy
Wididiego o kilka tygodni. System Anchu ju zaczyna owocowa rwnowag,
uwalnia chopca od wszelkich naciskw tak, by jego naturalny popd, stanowicy
cz sytuacji, mg przezwyciy wszystko, cokolwiek stao si przyczyn
sprzeciwu chopca.
Trudno mi byo poj, uwierzy w ten brak jakichkolwiek fonu nacisku drog perswazji, narzucania woli innemu czowiekowi, mimo i ludzie z plemienia
Yequana bezustannie dawali mi tego przykady.
Na pocztku trzeciej wyprawy, podczas przygotowa do podry w gr
rzeki, spytaam Anchu, czy Tadehah - dziewicio lub dziesicioletni chopak mgby nam towarzyszy. Krcilimy film, a on by nadzwyczaj fotogeniczny.
Anchu uda si do chopca i jego przybranej matki, przedstawiajc im moje
zaproszenie. Tadehah powiedzia, e chce jecha, wic przybrana matka przesaa mi przez Anchu prob, ebym po wyprawie nie zabieraa chopca do domu
mojej wasnej matki. W dniu, w ktrym ruszylimy waz z picioma mczyznami
Yequana, Tadehah przynis swj hamak i znalaz sobie miejsce w jednym z czen.
W jaki tydzie pniej wyniky nieporozumienia i ludzie Yequana nagle
odeszli z obozowiska, oznajmiajc, e wracaj do domu. Zawrcili w ostatniej
chwili, mwic do Tadehaha, ktrego hamak wci by rozpity w szaasie: Mahtyeh!" -Chod z nami!".
Dziecko powiedziao mikko: Ahkay" - Nie", wic pozostali poszli swoj
drog.
Nie czyniono prb zmuszenia lub choby przekonania go, by poszed z nimi.
Podobnie jak wszyscy inni, nalea wycznie do siebie. Jego decyzja wyraaa
przynaleno do siebie samego, rezultat by czci jego przeznaczenia. Nikt nie
omieli si lekceway prawa chopca do decydowania o sobie tylko dlatego, e
by na tyle maty i saby, by ulec fizycznej przewadze, czy te dlatego, e jego
zdolno do podejmowania decyzji poparta bya mniejszym dowiadczeniem.
Wrd ludu Yequana uwaa si, e osd czowieka jest wystarczajcy do
podjcia jakiejkolwiek decyzji, ktra w jego odczuciu jest dostatecznie umotywowana. Odruch podejmowania decyzji wiadczy o zdolnoci do czynienia tego w
sposb naleyty. Dzieci nie podejmuj daleko idcych decyzji; w gwnej mierze
powoduje nimi instynkt samozachowawczy. W sprawach przekraczajcych ich
zdolno pojmowania zwracaj si do starszych, eby osdzili, co jest najlepsze.

Jean Liedloff

66

Koncepcja kontinuum

Pozostawienie dziecku od najmodszych lat moliwoci wyboru sprawia, e jego

osd jest maksymalnie efektywny, zarwno, kiedy odwouje si do starszych, jak
i w samodzielnym podejmowaniu decyzji. Roztropno przejawia si
proporcjonalnie do stopnia odpowiedzialnoci. W ten sposb omyki zredukowane
s do absolutnego minimum. Decyzja podejmowana w ten sposb nie napotyka
na sprzeciw dziecka, dziaa zatem w zgodzie i ku zadowoleniu wszystkich
zainteresowanych.
Jak na swoje lata Tadehah by zdolny - jak mi si zdawao - do nadzwyczajnego zaangaowania. Postanowi nie pj za swoimi wspplemiecami i zosta
na drodze w gr wielkiej rzeki z trzema cudzoziemcami, na cznach bez zaogi i
bez wiose (nie pomylaam o kupnie wasnych, a Indianie swoje zabrali).
Tadehah zna swe moliwoci i pragn przygody. Nim wrcilimy z wielomiesicznej podry, spotkao nas sporo przygd, lecz on zawsze umia sobie radzi, nieodmiennie pieszcy z pomoc i szczliwy.
Stopie, w jakim demonstrowali sw niech do wywierania na siebie nacisku, mia take wpyw na moj sytuacj podczas czwartej wyprawy, kiedy to waz
z pewnym Europejczykiem byam przetrzymywana przez Anchu, mimo i pragnlimy odej. Moe warto wyjani, e t pozorn sprzeczno w kwestii narzucania woli innym ludziom da si usprawiedliwi czciowo faktem, i plemi Yequana nie uwaa nas czy plemion Sanema za ludzi, a czciowo tym, e zostalimy
zatrzymani, ebym nadal moga ich leczy. Posugiwali si wybiegiem, e w drodze powrotnej nie bdzie nam nikt towarzyszy, za drogi takiej nie mona pokona w dwjk. Karmili nas i zbudowali nam chat, natomiast do naszych da
wyprowadzenia nas stamtd odnosili si z rezerw, cho kategorycznie nigdy nie
odmawiali. Innymi sowy, nikt w rzeczywistoci nie zmusza nas do niczego, jedynie odraczano decyzj o udzieleniu nam pomocy.
Wrd Yequaczykw yo dwch bardzo chorych mczyzn - jeden w wiosce, drugi w ssiedztwie. Pierwszy cierpia na zapalenie wyrostka z powikaniami,
drugi mia dwie przetoki na plecach. Obu ewidentnie grozia mier. Przez tygodnie i miesice nie byo adnej poprawy, przy yciu udawao mi si ich utrzyma
tylko dziki antybiotykom. We wczesnym okresie tego mudnego borykania si z
chorobami - wtedy po raz pierwszy udaam si z wizyt domow" w gr rzeki,
eby obejrze modego czowieka z zapaleniem wyrostka - powiedziaam jego
ojcu, chorego e trzeba zawie do Ciudad Bolivar do prawdziwego lekarza na
operacj. Tumaczyam, e naley koniecznie naci ciao i usun przyczyn kopotu, pokazaam przy tym wasn blizn po operacji wyrostka. Zgodzi si, lecz
powiedzia, e Masawiu nie moe i do wenezuelskiego miasta, bo nie mwi po
hiszpasku. Nie sugerowa wprost, ebym go tam nie zabraa, cho jedyny syn
by mu bardzo drogi. Najwyraniej pozwoliby Masawiu raczej umrze, ni prosi
mnie, ebym narobia sobie kopotu. Da mi do zrozumienia, na czym polega problem; oto i cae jego namawianie.
Odparam, e zawioz syna na leczenie, ale on musi pj do Anchu, eby
pozwolono nam natychmiast wyruszy. Wtedy stary zrobi obojtn min, cho
stanowczo powtarzaam, e musi porozmawia z Anchu, bo w przeciwnym razie
jego syn umrze. Nigdy nie nalega, cho niewykluczone, e napomkn wodzowi o
tej sytuacji, kiedy wraz z ca rodzin przenis si do wioski, by w ten sposb
uatwi leczenie Masawiu. Jego stosunki z Anchu byy nadal tak swobodne, jak
gdyby ycie syna nie spoczywao w rkach wodza.

Jean Liedloff

67

Koncepcja kontinuum

Cztery miesice pniej, kiedy wreszcie pozwolono mi uda si w dug i

trudn podr z moimi pacjentami, ojciec i caa rodzina wyruszyli waz z nami w
osobnym cznie, aby czeka na pobliskiej rzece na operacj Masawiu i zabra go
po jej przeprowadzeniu do domu. Zatem powstrzymywanie si starego od wywierania nacisku na kogokolwiek w sprawie syna nie byo wynikiem braku troski.
To samo miao miejsce, kiedy poprosiam Nakahadi - moj dobr przyjacik, a take przyjacik i adoptowan siostr Anchu - eby wpyna na niego
w celu naszego uwolnienia, dziki czemu moglibymy zawie jej umierajcego
ma do szpitala. Czsto odwiedzaa wodza i miaa po temu wiele okazji, lecz
rozmowa z Anchu przebiegaa zawsze w lekkim i miym tonie, nawet w odlegoci
kilku stp od hamaku, w ktrym cierpia i marnia jej ukochany m.
W okresie tych kilku miesicy, kiedy go leczyam, odwiedzia mnie par
razy sugerujc, bym nacia przetoki na plecach ma i osuszya je. Odmawiaam,. bo moja wiedza w dziedzinie chirurgii bya niewielka. Wobec tego sprbowaa wykona ten zabieg sama, nie potrafic jednak zdoby si na wepchnicie w
plecy ma haczyka na ryby, posaa po mnie. Gdy zobaczyam, co zamierzaa
zrobi, obiecaam, e sama si tym zajm. Nie mogam naraa go na jeszcze
wiksze ryzyko wskutek stosowania jej niehigienicznej metody. Jeeli staraa si
namwi mnie do zabiegu poprzez moralny szanta" - to udao si jej to cakowicie, lecz sama nie narzucaa mi swej woli wprost.
Wreszcie dowiozam do szpitala obu mczyzn ywych. Przeyli i wrcili do
swoich.
Moje naleganie na Anchu, by pozwoli mi odjecha, przypominao rozmow
z guchym. Zmienia temat, pyta, czy nie podoba mi si chata, ktr dla nas
zbudowali, i czy nie smakuje mi jedzenie, ktre nam przynoszono. Kiedy dzie w
dzie mwiam mu, jak niebezpieczne jest dla obu mczyzn Opnianie ich leczenia, wreszcie zareagowa: pomalowa si, ubra we wszystkie paciorki, po
czym zamkn si na tydzie z chorymi i piewa monotonnie do wtru maraca
zgodnie z szamaskim rytuaem plemienia Yequana. Podczas drzemki wodza inni
przejmowali piewy. Kuracja ta nie pomoga pacjentom, lecz nikt ju nie pomyla, e Anchu nie troszczy si o ycie swoich ludzi. Nie oznaczao to, e by oszustem. Nie nalea do wielkich szamanw Yequana, robi jednak, co byo w jego
mocy. Czu zapewne, e na dusz met lepiej zatrzyma mnie tu, ebym leczya wszystkich jego ludzi, ni pozwoli mi odej w celu uratowania dwch beznadziejnie wygldajcych przypadkw.
Niech Yequariczyka do nakaniania pochlebstwami drugiego, by ten dostosowa si do niego, nie wydaje si by jego indywidualnym wyborem. Najwidoczniej jest to zakaz rozwinity przez kontinuum i podtrzymywany przez kultur. Potrafi zdecydowanie narzuca wol innym gatunkom; tresuj psy myliwskie, stosujc surow dyscyplin oraz system kar, nie wyczajc bicia piciami,
kijami i kamieniami, oraz obcinania uszu. Ale nie narzucaj woli innym wspplemiecom, nawet - jak widzielimy - dzieciom.
Istniej wszake wyjtki potwierdzajce regu, jak w przypadku incydentu
z kojcem. Widziaam, jak pewnego dnia mody ojciec straci cierpliwo wobec
swego rocznego synka. Krzykn i uczyni kilka gwatownych gestw, by moe
nawet uderzy dziecko. Ono za daro si przeraone. Ojciec opanowa si pod
wpywem tego okropnego haasu, jaki sam spowodowa; byo oczywiste, i popeni wykroczenie przeciwko naturze. Czsto widywaam t rodzin, poniewa

Jean Liedloff

68

Koncepcja kontinuum

mieszkaam w ssiedniej chacie, lecz nigdy wicej nie zauwayam, eby w

czowiek nie uszanowa godnoci swego syna.
Niemniej jednak stanowisko rodzicw nie jest bynajmniej przyzwalajce".
Szanuj autonomi swych synw i crek, zakadajc, e bd si zachowywa
jak czonkowie spoecznoci, ustalajc jednoczenie wiele norm, do ktrych dzieci
stosuj si.
Posiki przy domowym ognisku jawi si cywilizowanym oczom jako uroczysty obrzd. Kiedy matka stawia w milczeniu miski i ukada maty przed ojcem,
dzieci siedz obok, bez jednego sowa jedzc lub podajc sobie jedzenie. Matka
niekiedy mwi co cicho i mikko, dziecko wstaje, by przynie tykw ojcu lub
matce, dziaanie jest szybkie, ciche i sprawne, nawet jeli dziecko jest jeszcze
malutkie. Na mnie robio to wraenie dziaa podszytych bojani, jak gdyby cay
rytua zmierza do niedranienia gowy rodu, ktry dla innych jego czonkw reprezentuje co w rodzaju egocentrycznego niebezpieczestwa. Ale tak nie jest.
Przy bliszej obserwacji obie strony okazyway si cakowicie swobodne, a
cisza wcale nie skrywaa zagroenia, w rzeczywistoci nie majc adnego zabarwienia, poza wzajemnym zrozumieniem i ufnoci, e wszystkie czynnoci wykonane s waciwie. "Uroczysto" - kiedy pojam, e nie ma w niej napicia staa si dla mnie po prostu przepeniona spokojem. Nierozmawianie oznacza
nieskrpowanie, a nie jego brak. Dziecko lub dzieci mog mie co do powiedzenia i powiedzie to bez obawy czy trwogi, lecz zwykle tego nie czyni. Zwyczajem
plemienia Yequana jest jedzenie w milczeniu w imi spokoju, a jeli kto powie
kilka sw, to w duchu tej zasady.
Nadejcie ojca lub ma ucisza kobiety i dzieci. Pod okiem mczyzn bior
oni za punkt honoru przygotowywanie posiku najlepiej, jak potrafi - ycie jest
wtedy zgodne z ich wsplnymi oczekiwaniami. Chopcy szczeglnie lubi bra
przykad z ojcw, dziewczynki za z radoci im usuguj. Przyniesienie ojcu
wieego kawaka kasawy jest wystarczajc nagrod. Swym zachowaniem, wasn godnoci i doskonaoci w tym, co robi, gowa rodziny prezentuje modym
sposb bycia w ich spoecznoci. Jeli dziecko zapacze, gdy mczyni zebrali si
na rozmow, matka wynosi je poza zasig ich uszu. Jeli zabrudzi podog, zanim przyuczy si do porzdku, a jest ju na tyle due, eby to zrozumie, wwczas agodnie zwraca mu uwag, aby wyszo na zewntrz. Nigdy jednak nie
otrzymuje informacji, e jest ze; w najgorszym razie dowiaduje si, e jest kochanym dzieckiem czynicym co niepodanego. Samo dziecko pragnie zaniecha uczynkw przykrych dla swego otoczenia. Ma przecie wrodzony instynkt
spoeczny.
Jeli nawet pojawi si jakie odstpstwo lub przypadkowy wyjtek niewaciwego zachowania - ani matki, ani ojcowie nie okazuj wyrozumiaoci. Nie rozpieszczaj go w najmniejszym stopniu (podobnie jak Anchu podczas zaamania
si Wididiego) - ich normy pozostaj niewzruszone.
Jeli dziecko zrobi sobie krzywd, nie wydaj okrzykw wspczucia. Czekaj, a si podniesie i ich dogoni, skoro jest taka potrzeba. W przypadku powanego zranienia lub choroby robi wszystko, co w ich mocy, by pomc w leczeniu:
podaj leki lub odprawiaj szamaskie rytuay, nierzadko piewajc dzie i noc
bez przerwy, przemawiajc do zego, ktry wszed w ciao. Nie wyraaj jednak
sympatii dla pacjenta zachowujcego si w chorobie najspokojniej, jak potrafi,
by nikomu bez potrzeby nie przeszkadza.

Jean Liedloff

69

Koncepcja kontinuum

Kiedy przebywaam wrd nich, mieszkacy wioski przyprowadzali mi chore

dzieci na leczenie. W takich przypadkach ogromna rnica midzy dziemi wychowanymi w kontinuum, a tymi, ktre byy go pozbawione, stawaa si szczeglnie widoczna. Dzieci Yequana, ktre traktowano prawidowo w okresie niemowlctwa, ktre wiedziay, e s godne mioci, nie potrzeboway (o ile bl by
znony) dodatkowego niaczenia kompensujcego cierpienie. Tymczasem cywilizowane dzieci, z ktrych kade - niejako z zaoenia - ma stale dwiga brzemi
cierpienia (tsknot do mioci wikszej ni ta, jak byy darzone), s ciskane,
caowane i zasypywane czuymi sowami z powodu byle stuczenia. Ich podrapane kolana mog nie by leczone, lecz suma ciaru cierpienia zmniejsza si w
momencie szczeglnego natenia.
Moe by tak, e oczekiwanie sympatii jest w duej mierze zachowaniem
wyuczonym. Nie wtpi, e jest, lecz pewno siebie i zaufanie do innych (w tym
przypadku do kogo spoza plemienia), jakie demonstruj dzieci, ktre przychodziy do mnie na leczenie, wskazuj na co daleko bardziej istotnego ni zwyczajny brak potrzeby bycia rozpieszczanym.
Gdy podczas wczeniejszej wyprawy przebywaam w Wanania - wiosce Anchu - przyszed do mnie czteroletni chopiec. Zblia si trwonie, niepewny przyjcia. Kiedy oczy nasze spotkay si i wymienilimy uspokajajce umiechy, podsun mi swj kciuk. Na jego buzi nie byo ladu litowania si nad sob ani proby o wspczucie. By na niej promienny umiech. Chopiec mia odcity czubek
kciuka waz z paznokciem, trzymajcym si jedynie na strzpku skry. Zaschnita krew sklejaa to wszystko nierwno. Kiedy czyciam ran i przymocowywaam
fragment kciuka we waciwym miejscu, ogromny bl sprawi, e od czasu do
czasu sarnie oczy dziecka napeniay si zami, a malutka do draa. Ani razu
jednak jej nie wyrwa, tylko kwiliniu palca wskazaam na mwic: Tuunah, ahkey!" - adnej wody!", chopiec za melodyjnie powtrzy: Tuunah ahkey!", a
potem: Hawaynamah ehtah" - Jutro tutaj", po czym odszed. Cae to wydarzenie przeczyo mym zaoeniom dotyczcym zachowania dzieci, obchodzenia si z
nimi w nagych przypadkach oraz tego, jakie znaczenie posiada wzmocnienie zaufania, stanowice cz procesu leczenia. Z trudem przyszo mi uwierzy w to,
co widziaam.
Pewnego ranka podczas pniejszej wyprawy obudzio mnie popiskiwanie
dwuletniego dzieciaka: Si, Si!", ktry stara si wymwi moje yequariskie imi
Szi". Wyjrzaam z hamaka i zobaczyam zupenie samego Canansiego z cit
ran wymagajc opatrzenia. W ogle nie paka, nie trzeba go byo trzyma ani
uspokaja. Czeka, pki nie obandaowaam rany, wysucha napomnie, eby
nie moczy rki i aby przyszed nastpnego dnia, po czym polecia bawi si. Gdy
nazajutrz spotkalimy si ponownie, banda by mokry i brudny. Intelektualne
pojmowanie dwulatka nie byo wystarczajce, by kaza mu by posusznym poleceniu, ktre naleao pamita przez cay dzie. Normalno dowiadczania Siebie i Innego podczas owych dwu lat ycia - z ktrych pierwszy obfitowa w pen
gam dowiadcze przy matce, drugi za wypenio stosowanie w praktyce niezalenoci w wiecie bogatym w wyzwania - uczynio go zdolnym do przyjcia i zaakceptowania leczenia bez niczyjego wsparcia czy wspczucia - wystarczyo proste napomnienie. Przypuszczam, e matka - ujrzawszy ran - powiedziaa lakonicznie: Id do Jean", a Canansi zrobi reszt sam.
Inny przypadek by dla mnie prawdziwym objawieniem, cho wydarzy si

Jean Liedloff

70

Koncepcja kontinuum

po wielu miesicach obcowania z obojtnoci ludu Yequana w sprawie poddawania si leczeniu. Awadahu, drugi syn Anchu, wwczas prawie dziewicioletni chopiec, przyby sam do mej chaty z ran brzucha. Okazao si, i nie bya niebezpiecznie gboka, lecz na pierwszy rzut oka obawiaam si szkd, jakie moga
wyrzdzi w tym podatnym na zranienie miejscu. Nelikulimuhduli?" - Co to
byo?"
- Shimada" - odpar grzecznie - "Strzaa".
- Amahday?" - Czyja?" - cignam.
- Katawehu" - wymieni imi swego dziesicioletniego brata z dokadnie
tak sam emocj, jakbym spytaa go o nazw kwiatu
Kiedy opatrywaam niebezpiecznie wygldajc ran, wszed. Katawehu
waz z paroma innymi chopcami, by przyjrze si temu, co robi. Katawehu nie
przejawia cienia poczucia winy, Awadahu za jakiegokolwiek gniewu. By to po
prostu wypadek. Wkrtce przysza ich matka, pytajc, co si stao. Poinformowano j lakonicznie, e starszy syn nad rzek ugodzi strza modszego.
- Yehedulimuli?" - zapytaa mikko. - Naprawd?" Zanim skoczyam,
opucia grupk gapiw, by wrci do zwykych zaj. Kto ju zaj si jej synem, nie byo wic potrzeby pozostawania tu duej. Jedyn zmartwion osob w
tym towarzystwie byam ja sama. Co si stao, ju si nie odstanie; chopiec
otrzyma najlepsz pomoc, jak mona mu byo zapewni, nawet jego koledzy
nie uznali za konieczne zaczeka, a skocz, i wrcili do przerwanej zabawy.
Awadahu nie potrzebowa moralnego wsparcia, wic gdy umieciam na opatrunku ostatni plaster, z powrotem pobieg nad rzek, by si do nich przyczy.
Matka doskonale wiedziaa, e gdyby syn pragn jej opieki, zjawiby si u
niej niechybnie, w podobnych przypadkach bya przecie zawsze osigalna.
Opisywanie tych incydentw mogoby stworzy faszywe wraenie, e Yequaczykom zdarza si sporo wypadkw. W porwnaniu z ich rwienikami w Ameryce zdarza si ich niewiele. To, nie zbieg okolicznoci, e mali Amerykanie s
najtroskliwiej chronionymi w historii dziemi (z punktu widzenia zewntrznej
eskorty), a zatem najmniej mona si po nich spodziewa, e bd wiedzieli, jak
troszczy si o samych siebie.
Opowiadano mi o pewnej rodzinie, ktra obawiaa si basenu mogcego
stanowi zagroenie dla ich dziecka. Nie chodzio rzecz jasna o wystpienie wody
z brzegw, lecz o to, e wpadnie lub samo do niego wskoczy. Postawili wic wok pot z zamykan furtk.
Cakiem moliwie, i logiczny umys dziecka (nie ta cz, ktra rozumuje),
wspierany tumaczeniami rodzicw, poj ich sugesti odnonie potu i zamknitej furtki. Dziecko tak dobrze pojo, jakie s wobec niego oczekiwania, e pewnego dnia widzc otwart furtk, weszo w obrb potu, wpado do basenu i utono.
Gdy usyszaam t histori opowiedzian mi w celu wykazania, e dzieci
trzeba nieustannie chroni przed ich wasn skonnoci do czynienia sobie
krzywdy, nie mogam odpdzi od siebie wspomnienia dou na terenie wioski Wanania, gdzie dzieci niepilnowane bawiy si caymi dniami, nie ulegajc wypadkom. Te dwa wyodrbnione przypadki oczywicie mao mwi, lecz do dokadnie przedstawiaj rnice midzy obu kulturami. O wiele wicej potencjalnie niebezpiecznych sytuacji istnieje w plemieniu Yequana. Jedn z najbardziej uderzajcych jest wszechobecno maczet i noy, ktrych brzegi s zawsze niezwykle

Jean Liedloff

71

Koncepcja kontinuum

ostre. Mona je nadepn, nadzia si lub uy ich do zabawy. Niemowlta, zbyt

mae, by odrni uchwyt, podnosz je za ostry koniec i - jak sama widziaam obracaj w pulchnych rczkach. Nie tylko nie obcinaj sobie palcw, nie tylko nie
kalecz si, ale jako nie robi krzywdy matkom, kiedy te trzymaj je w
ramionach.
Podobnie dziecko bawice si gowni, potykajce i przewracajce si waz z
ni, gramolce si w t i z powrotem przez wysoki na 30 cm prg domu, nigdy
nie dotkno drewna czy zwisajcych z dachu lici palmowych, ani te swoich czy
cudzych wosw. Dzieci jak mae psiaki kotoway si tu obok ogniska domowego, a adna ze starszych osb nie przeszkadzaa im w tym.
Ptoraroczni chopcy wprawiaj si w ucznictwie, uywajc ostrych strza,
niektrzy entuzjaci cigaj za sob cay osprzt jak dzie dugi. Strzelanie z
uku nie ograniczao si do wyznaczonych miejsc, nie ustalano te adnych przepisw bezpieczestwa". Podczas dwu i procznego pobytu widziaam tylko jedn
ran postrzaowa, o ktrej uprzednio wspomniaam.
Warto rwnie pamita, e w dungli istniej zagroenia, w tym ogromna
atwo zagubienia si na tych bezdroach, moliwo skaleczenia podczas marszu goej stopy czy nagiego ciaa, a poza tym zagroenia powaniejsze, jak we,
skorpiony i jaguary.
Rwnie rzeki, ktrych bystrzyny s nawet czstsze i groniejsze ni anakondy czy krokodyle, a dziecko odpywajce w nurt dalej, ni pozwalaj mu na to
siy i umiejtnoci, ma realn szans roztrzaska si na skaach lub na jednej z
wielu zatopionych gazi. Gboko i bystro prdu znanych fragmentw rzeki
zmienia si z dnia na dzie zalenie od iloci opadw w grze strumienia; tak
wic wiedza o zagroeniach jednego dnia moe by bezuyteczna nastpnego.
Dzieci codziennie kpice i bawice si w rzece musz precyzyjnie ocenia swoje
moliwoci w kadych warunkach.
Umiejscowienie odpowiedzialnoci wydaje si tu czynnikiem operatywnym.
Mechanizm troszczenia si o siebie u wikszoci dzieci na Zachodzie uywany
jest tylko czciowo, niemay ciar bior na siebie doroli opiekunowie. Z waciw sobie niechci do nadmiaru kontinuum wycofuje ono tyle samoochrony,
ile przejmuj jej inni. Skutkiem jest zmniejszenie sprawnoci, poniewa nikt inny
poza danym czowiekiem nie moe by rwnie czujny i precyzyjnie reagowa na
sytuacj. Jest to kolejny przykad prby ulepszania natury; jeszcze jeden przykad braku zaufania do zdolnoci nie kontrolowanych intelektem, uzurpacji ich
funkcji przez intelekt nie posiadajcy zdolnoci brania pod rozwag wszystkich
informacji, jakie maj zwizek z sytuacj.
Cywilizowane dzieci wczeniej ulegaj wypadkom, gdy nasza skonno do
wtrcania si w umiejscowienie przez natur odpowiedzialnoci tam, gdzie ona
najlepiej funkcjonuje, prowokuje rwnie inne niezliczone zagroenia. Bardzo
znaczcym przykadem s przypadkowe podpalenia.
Nie tak dawno w pewnym miecie na rodkowym zachodzie Stanw wskutek zamieci nienej na kilka dni usta cakowicie ruch drogowy, a zatem i moliwo dojazdu wozw straackich. Przyzwyczajony do gaszenia rednio czterdziestu kilku poarw dziennie naczelnik stray poarnej wystpi w telewizji z apelem do mieszkacw, by w tym trudnym okresie zachowali szczegln ostrono
i nie zaprszyli ognia. Zaleca te samodzielne radzenie sobie z poarami. Wskutek tego dzienna rednia poarw spada do czterech, ale tylko do czasu, gdy

Jean Liedloff

72

Koncepcja kontinuum

drogi ponownie byy przejezdne - wtedy ich liczba wrcia do normy.

Nie sposb wyobrazi sobie, by czterdzieci codziennie wybuchajcych poarw byo wzniecanych celowo, lecz ci, ktrzy przypadkowo je powodowali, najwyraniej mieli wiadomo, e nie ma potrzeby zachowywania wzmoonej
ostronoci, skoro oddziay stray poarnej dziaaj szybko i skutecznie. Powiadomieni o zmianie w umiejscowieniu odpowiedzialnoci niewiadomie zmniejszyli
t ilo o 90 procent.
Tokio - najwiksze miasto wiata - ma proporcjonalnie niezmiennie mniejsz liczb poarw ni wikszo metropolii najwyraniej dlatego, poniewa wiele
domw zbudowanych jest z drewna i papieru. W przypadku poaru ogie w niektrych dzielnicach rozszerzaby si z przeraajc szybkoci, a wozy stray poarnej miayby ogromne trudnoci w poruszaniu si zatoczonymi ulicami. Mieszkacom te okolicznoci s dobrze znane, zachowuj si wic stosownie do sytuacji.
Umiejscowienie odpowiedzialnoci to aspekt oczekiwania siy, ktr mona
postrzega jako domagajc si uznania dla swej wadzy zarwno w zachowaniu
dzieci, jak i dorosych. Czy moglibymy okrela si jako istoty spoeczne, nie
majc siniej skonnoci do zachowania takiego, jakiego w naszym odczuciu oczekuje si po nas?
Dla kadego, kto stara si stosowa w cywilizowanym yciu zasady kontinuum, zmiana polegajca na zaufaniu w stosunku do zdolnoci samozachowawczych dziecka bdzie jednym z najtrudniejszych problemw. Nie nawyklimy do
mylenia, e pozostawienie naszych dzieci zdanych na wasn pomysowo - w
myl koncepcji: lepiej dadz sobie rad bez naszego dozoru - daje im wicej, ni
cige ich strofowanie i kontrola. Wikszo z nas nadal, choby ukradkiem, podpatrywaoby je w akcji, ryzykujc, i zostanie na tym przyapana, a w naszym
wzroku odbije si co, co wzite zostanie za oczekiwanie nieudolnoci. C mogoby nam da niezbdn wiar do wyraenia zgody na zabaw naprawd ostrym
noem, wiar, jak lud Yequana zdobywa drog dugotrwaego dowiadczenia?
Nie jest to dowiadczenie z dziemi chwytajcymi noe - metal jest im znany od
bardzo niedawna - lecz obeznanie z ich zdolnoci do wyczuwania najsubtelniejszych czynnikw oddziaujcych w otoczeniu i bezpieczne poruszanie si wrd
nich.
Nie mamy innego wyboru, jak tylko odnale poprzez intelekt drog powrotn do wiedzy wsplnej ludowi Yequana i naszym wasnym przodkom. Nie bdzie si to rni od przemoenia si i pjcia do kocioa, eby modli si o wiar w Boga; czowiek winien zrobi wszystko, co w jego mocy, by dziaa tak, jak
gdyby od pocztku wierzy. Niektrzy oka si lepszymi aktorami ni inni.
Jzyk jest najnowszym z wybitnych fenomenw w zadziwiajcym katalogu
zwierzcych zdolnoci. Umiejtno formuowania szeregu poj o rosncej zoonoci znajduje odbicie w werbalnej sprawnoci rozwijajcego si dziecka. Jego
widzenie wszechwiata, zwizku Siebie z Innym z koniecznoci zmienia si waz z
tym rozwojem i jego okresowo uwarunkowanym pojciem czasu.
W wyniku tego istnieje konceptualna przepa midzy grupami wiekowymi.
Mimo panujcej ostatnio mody na omawianie spraw z dziemi i wsplne rozumowanie pozostaje jeszcze niemoliwa do przebycia przepa midzy tym, co i jak
jest rozumiane lub pojmowane przez szeciolatka w jego wszechwiecie, a tym,
co i jak pojmowane jest lub rozumiane we wszechwiecie trzydziestolatka. Jzyk

Jean Liedloff

73

Koncepcja kontinuum

w ich skojarzeniach ma ograniczon warto.

Warto odnotowa, e pord Yequaczykw istnieje bardzo podstawowy rodzaj werbalnej komunikacji midzy dorosymi, a dziemi: Czekaj tutaj" lub Podaj mi tamto". Istnieje uwarstwiony system konwersacji, zoony z sumarycznej
wymiany werbalnej w tym samym w przyblieniu wieku, przy czym komunikacja
ta maleje w miar wiekowego rnicowania si. Chopcy i dziewczynki porozumiewaj si w minimalnym stopniu, ich drogi ycia i zainteresowania s bardzo
odmienne. Rzadko - nawet jako doroli przedstawiciele obu pci - zdaj si mie
okazj do dugich rozmw.
Kiedy starsi rozmawiaj, dzieci zazwyczaj suchaj. Nie prowadz dialogu
nawet midzy sob. Nikt nigdy - bez wzgldu na wiek - nie ma prawa wiadomie
posuy si kamstwem, jak to czynimy podczas rozmowy my i nasze dzieci. Doroli czonkowie plemienia Yequana mwi wszystko, co maj do powiedzenia w
obecnoci dzieci a one suchaj, pojmujc debaty zgodnie ze swymi zdolnociami. Kiedy nadchodzi czas przyczenia si do dorosych, oznacza to, e dziecko
dojrzao do zrozumienia ich sw, wzorcw i punktw widzenia swym wasnym
tempem, bez koniecznoci poddawania ich w wtpliwo.
Czonkowie kadej grupy wiekowej pojmuj struktury konceptualne odpowiednie dla ich stopnia rozwoju, naladujc dzieci troch starsze, pki nie posid penego zestawu form werbalizacji myli zdolnego do przyjcia pogldw dorosych oraz caej treci, jaka dostpna im bya od czasw niemowlctwa.
Nasz wasny system - prba domylenia si, co i na ile umys dziecka moe
obj - daje w rezultacie sprzeczne cele, nieporozumienia, rozczarowania, gniew
i powszechn utrat harmonii. Katastrofalny zwyczaj uczenia dzieci, e dobro"
zawsze bdzie nagradzane, a zo" zawsze ukarane, e obietnice zawsze s dotrzymywane, e doroli nigdy nie kami i tym podobne, nie tylko sprawia, i
pniej przypina si im etykietk ludzi nieyciowych" i niedojrzaych", jeli
przypadkiem nadal wierz w dziecinne bajdy, lecz take stwarza poczucie rozczarowania ktre zwykle dotyczy ich wychowania w ogle i tego, co w ich przekonaniu stanowi kultur, ktr zgodnie z oczekiwaniami winni obserwowa. Efektem
jest zamt dotyczcy zachowania - jako e podstawa dziaania zostaa usunita oraz podejrzliwo w stosunku do czegokolwiek, co kultura im nakazuje.
I tu znw intelekt stara si orzeka, co dziecko powinno zrozumie, podczas gdy wychowanie zgodne z kontinuum pozwala mu po prostu absorbowa
tyle, ile zdoa przyj z sumarycznego rodowiska werbalnego, ktre jest nieskaone i nie komentowa. Nie mona zrobi szkody umysowi dziecka pojciami,
ktrych nie potrafi zrozumie, dopki pozwala si mu odrzuca to, czego nie trawi. Przedwczesna edukacja i prba zmuszenia do niej stwarza powany konflikt
midzy tym, na co je sta, a tym, czego w jego odczuciu oczekuje si po nim.
Pozwalanie dzieciom na swobodne suchanie i rozumienie tego, co s wstanie poj, wyklucza jakkolwiek sugesti dotyczc poziomu naszych wobec nich oczekiwa. Zapobiega to powstaniu owego zgubnego konfliktu.
Podczas gdy dziewczta Yequana spdzaj dziecistwo z innymi dziewczynkami i kobietami, uczestniczc od pocztku w ich pracy domowej lub w ogrodzie,
chopcy przez wikszo czasu biegaj swobodnie; ojcowie mog im pozwoli
pj z sob tylko w stosownych przypadkach. Chopcy wystrzeliwuj tysice
strza do konikw polnych, do ptaszkw, tymczasem dorosy na polowaniu wystrzeli raz lub dwa razy dziennie, co daje chopcu niewiele okazji do rozwijania

Jean Liedloff

74

Koncepcja kontinuum

uzdolnie, poza szukaniem i aportowaniem zdobyczy.

Zarwno chopcy, jak i dziewczynki niemal codziennie pywaj. Take w
kierowaniu cznem osigaj sprawno niewiarygodnie wczenie. Potrafi przeprowadzi cikie odzie z wydronego pnia przez podstpne i niebezpieczne
prdy i bystrzyny, przy czym wiek wiolarzy nie przekracza szeciu czy siedmiu
lat. Chopcy i dziewczynki w cznie czsto wiosuj razem. Nie istniej adne zakazy w obcowaniu, jedynie zwyky brak zbienoci w wykonywanych czynnociach.
Jednoczenie kade dziecko plemienia Yequana - wolne od lku wtpliwoci, potrafi robi wiele rzeczy samodzielnie, przedstawiciele obu pci czsto owi
ryby w pojedynk - czy to dzieci, czy doroli. Wyplataniem koszy, wyrobem broni
i jej napraw zajmuj si chopcy lub mczyni - wwczas pracuj sami. Wbijanie zbw w tarki do kasawy, tkanie opasek lub hamakw i gotowanie - to
wszystko s zajcia kobiet lub dziewczyn, ktre czsto czyni to w samotnoci
lub tylko w towarzystwie niemowlcia.
Ludzie plemienia Yequana nigdy jednak nie dopuszczaj do siebie poczucia
nudy lub osamotnienia. Ogromn wikszo czasu spdzaj w towarzystwie rwienikw. Mczyni wsplnie poluj i zajmuj si owieniem ryb, budow czen oraz domw. Grupowo udaj si w podre handlowe. Po kilku na raz zajmuj si wyrbem i wypalaniem terenw, na ktrych zamierzaj zakada ogrody.
Kobiety i dziewczta grupami wybieraj si do ogrodw, zajmuj si przygotowywaniem kasawy, chodz po wod i drewno na opa itp. Chopcy zwykle wsplnie
wicz si w strzelaniu, dmuchaniu strzakami, razem graj i pywaj, szukaj
lub gromadz poywienie. Razem pracujc - mczyni, kobiety, dziewczta i
chopcy, czy rodziny - rozmawiaj z wielkim oywieniem i poczuciem humoru.
miech rozbrzmiewa niezwykle czsto, za modzi mczyni nierzadko wydaj
chralne okrzyki radoci po kadej zabawnej historii, ciekawej wiadomoci czy
dowcipie. Prawdziwe zabawy s wszake niewiele weselsze ni ich zwyky dobry
nastrj.
Jedn z najbardziej uderzajcych rnic, jakie zaobserwowaam midzy
Yequaczykami, a innymi dziemi, jest to, e ci pierwsi nigdy nie walcz ani nie
kc si z sob. Nie istnieje rywalizacja, a przywdztwo ustalane jest z inicjatywy tych, ktrzy pragn i za wodzem. W cigu lat spdzonych z nimi ani razu
nie widziaam dzieci kccych si, a tym bardziej bijcych. Jedyne gniewne sowa, jakie pamitam, to rzadkie wybuchy zniecierpliwienia dorosych wobec dziecka, ktre zrobio co niewaciwego. Potem na winowajc spadaa do agodna
tyrada narzeka, on za sucha jej zawstydzony lub pieszy naprawi bd, a
gdy wszystko znw byo w porzdku, nikt nie ywi urazy - ani dziecko, ani dorosy.
Cho widziaam wiele towarzyskich zabaw, podczas ktrych wszyscy Yequaczycy - mczyni, kobiety i dzieci - jednako byli pod wpywem alkoholu, nigdy
nie spotkaam si choby z zacztkiem sprzeczki, co pozwala myle, i naprawd s tacy, na jakich wygldaj: yj we wzajemnej harmonii i dobrze czuj si
we wasnej skrze.

Jean Liedloff

75

Koncepcja kontinuum

ROZDZIA PITY
POZBAWIENIE PODSTAWOWYCH DOWIADCZE
Rozpatrywanie cywilizowanego ycia nie zda si na nic, jeli nie wemiemy
pod uwag faktu, i w niemowlctwie pozbawiono nas prawie zupenie dowiadcze bliskoci matki i wielu innych rwnie oczekiwanych. Potem za trwamy stale, cho niewiadomie - w poszukiwaniu spenienia tych oczekiwa w ich niezmiennym porzdku.
Nasz zwizek z kontinuum zostaje zerwany ju w chwili narodzin, wsadzaj
nas - spragnionych jego dowiadcze -. do eczek i wzkw dziecinnych, z dala
od nurtu ycia. Jakie czci nas samych pozostaj infantylne i nie s w stanie
wnie pozytywnego wkadu w dalsze ycie starszych dzieci i dorosych. Jednak
nie moemy zapomnie i nie zapominamy o nich. Potrzeba dowiadcze niemowlctwa w ramionach matki towarzyszy rozwojowi umysu i ciaa, czeka na zaspokojenie.
W cywilizowanym wiecie pewne uomnoci kontinuum s wsplne wszystkim. Wzajemna nienawi i zwtpienie s wrd nas do powszechne - w rozmaitym stopniu, zalenie od tego, jak i kiedy kompleks deprywacji wpywa na
nasze cechy dziedziczne. Poszukiwanie dowiadcze niemowlctwa w pobliu
matki - w miar upywu lat i naszego rozwoju - przybiera ogromn liczb form.
Utrata podstawowego warunku dobrego samopoczucia, jakie winno wyrosn z
okresu spdzonego w objciach matki, wiedzie nas do poszukiwania i znajdowania jego namiastki. Szczcie przestaje by normalnym stanem wynikajcym z
tego, e si yje, a staje si celem. Dy si do tego celu z blisz i dalsz perspektyw.
Majc w pamici ycie ludu Yequana, coraz atwiej zrozumie, dlaczego podejmujemy tyle chybionych dziaa.
Deprywacja dowiadcze w ramionach matki wyraa si z pewnoci najpowszechniej w niejasnym uczuciu niepokoju tu i teraz. Kto czuje si wyrzucony
na margines, nie posiada czego niezwykle istotnego; jest w tym jakie nieokrelone poczucie straty, braku, ktrego nie da si opisa. Brak ten czsto czy si
z obiektem lub zdarzeniem drugoplanowym; wyraony sowami brzmi: Czubym
si lepiej, gdyby...", po czym nastpuje propozycja zmiany, np. nowe mieszkanie, nowy samochd, awans lub podwyka, inna praca, moliwo wyjazdu na
urlop lub na stae, albo ona, m czy dziecko, ktrych mona by kocha, jeli
gdybacz" nie ma ony, ma czy dziecka.
Gdy ju zdobdzie si wymarzony obiekt, wwczas na drugim planie, na
ktrym niegdy bya matka, pojawi si nowe Gdyby tylko...", za dystans midzy obiektem a sob staje si nowym kryterium przestrzeni midzy utraconym
poczuciem naturalnego porzdku rzeczy tu i teraz a wasnym ja.
Czowieka podtrzymuj nadzieje wzbudzone nastpstwem obiektw, jako
e jawi si one w pewnej odlegoci, narzuconej stopniem nieosigalnoci koniecznej do tego, by poczu si jak w domu tzn. w takim samym stosunku, w jakim pozostawa z matk, kiedy to odmawiano mu dozna w jej objciach.
Trudno w trzymaniu obiektw na konieczny dystans doprowadza do katastrofy. Nie zdarza si to czsto, jako e wikszo ludzi moe atwo wyobrazi
sobie parad rzeczy, ktrych nie mog posi bez wzgldu na to, co ju maj.

Jean Liedloff

76

Koncepcja kontinuum

Od czasu do czasu wyobrani przerasta jednak zbyt naga lub zbyt obfita
dostpno celw, z ktr nie potrafi si upora.
Niewiele lat temu znana blond gwiazda filmowa staa si ofiar czego, co
najwyraniej byo nieznonym brakiem rwnowagi midzy jej potrzeb nadziei, a
tym, na co wolno jej byo mie nadziej. Bya najsynniejsz aktork wiata, najbardziej podan kobiet na wiecie. Zdobywaa, polubiaa i rozwodzia si z
mczyznami wybitnymi pod wzgldem fizycznym i intelektualnym. Wedug miary jej wyobrani miaa wszystko, co mie pragna. Zawiedziona nieosigalnoci
poczucia naturalnego porzdku rzeczy, jakiego nie zaznaa, ja szuka na horyzoncie czego upragnionego, czego nie moga mie natychmiast, a ponisszy porak popenia samobjstwo.
Wiele innych dziewczt i kobiet, ktrych cele byy podobne, pytao: jak moga uczyni to ona, ktra miaa wszystko? Lecz szkody wyrzdzone tej sekwencji
Amerykaskiego Marzenia nie byy zbyt powane, bo w gbi serca kada zdziwiona kobieta bya pewna, e gdyby tylko..., gdyby tylko ona miaa tyle godnych
podania obiektw, ona, ktra czua, e szczcie nie jest ju tak odlege, na
pewno nie omieszkaaby by szczliwa.
Nie brak przykadw samobjstw popenionych z podobnych powodw. O
wiele powszechniejsze jest desperackie zachowanie tych, ktrzy odnieli sukces,
ktrych instynkt samozachowawczy powstrzymuje przed ostatecznym krokiem w
niepami. Zycie ich pene jest picia na umr, narkotyzowania si, rozwodw i
depresji. Wikszo bogaczy pragnie by bogatszymi, ci, co maj wadz - chc
jej jeszcze wicej, a ich tsknota tym samym nabiera ksztatu. Niewielu jest takich ludzi, ktrzy dotarli do koca czy choby na wycignicie rki do tego
wszystkiego, czego w gbi ducha pragn, ktrzy musz stan wobec swej tsknoty i zda sobie spraw, e nie da si jej zaspokoi. Nie mog przypomnie sobie jej pierwotnej formy: niemowlcej tsknoty za objciami matki. Po wszystkie
cele i zamierzenia sigaj w bezdenn otcha, pytajc - i nie otrzymujc odpowiedzi - o sens istnienia, tymczasem niegdy by moe mieli cakowit pewno,
e chodzi o pienidze, saw lub osignicia.
Maestwo w cywilizowanym yciu stao si w wielu przypadkach kontraktem; jedn z jego klauzul mona by odczyta tak: ...ja bd twoj matk, o ile
ty bdziesz moj matk". Wszechobecne infantylne potrzeby kadego z partnerw wyraane s w ukrytej (czsto jawnej) deklaracji: Kocham ci, pragn ci,
potrzebuj ci". Dwa pierwsze czony owiadczenia s waciwe dla dojrzaych
mczyzn i kobiet, lecz zwyczajowe pojcie potrzeby, cho w naszej kulturze romantycznie mile widziane, zakada wymaganie pewnej dozy macierzyskiego
traktowania. Jego skala rozciga si od dziecinnego gaworzenia (Cy mamuka
trosk mnie kocha?") do niepisanej umowy, i tej drugiej osobie nie powici si
nic ponad powierzchown uwag. Dominujc potrzeb czsto jest bycie obiektem troski stosownej dla niemowlt, lecz nie dla dzieci czy dorosych, partnerzy
za mog ustali cakiem sympatyczny podzia sceny gwnej.
Zaloty s terenem prby okrelajcej, jak dalece zostan zaspokojone infantylne potrzeby partnerw. Dla ludzi o rozlegych wymaganiach - takich, ktrzy
we wczesnym okresie ycia nie zaznali spenienia nawet na tyle, by w sposb zadowalajcy pj na kompromis z partnerem i jego potrzebami - szukanie maonka jest czsto bolesnym i nie koczcym si procesem. W niemowlctwie zostali zdradzeni, ich tsknoty s bezmierne i gbokie. Obawa przed ponown

Jean Liedloff

77

Koncepcja kontinuum

zdrad moe by tak silna, e w chwili, gdy istnieje zagroenie znalezienia

partnera, uciekaj w panice, eby tylko unikn poddania kandydata prbie i by
nie wrcio nieznone przypomnienie faktu, i nie s godni mioci, jakiej daj mioci bez zastrzee.
Niezliczone rzesze kobiet i mczyzn uwaa si podczas zalotw za ofiary
wzorca" zachowa. Demonstruj oni bez widocznego wytumaczenia lk przed
szczciem. O ile nawet do atwo jest przezwyciy strach przed znalezieniem
partnera, o tyle narzeczeni wahaj si przed pjciem do otarza, narzeczone za
pacz z trwogi, gdy nadchodzi czas podjcia decyzji i potwierdzenia swego
szczcia. Wielu jednak cignie to przez lata, zmieniajc partnerw, szukajc
zwizkw, ktrych nie umiej nazwa, niezdolni do zaangaowania z kim rwnie
przecitnym, nic nie znaczcym i niewanym, co oni.
Kopoty ze znalezieniem moliwego do zaakceptowania towarzysza komplikuj si dodatkowo pod wpywem kulturowych wizerunkw, jak na przykad
obiekty mioci kreowane przez filmy, telewizj, powieci, magazyny i reklamy.
Kinowe, skarlajce widza obrazy stwarzaj zudzenie, i s dawno utraconymi,
odpowiednimi" - czyli na miar matki - ludmi. ywimy lepe zaufanie do tych
potnych istot, sami obdarzamy aktorw aur doskonaoci, ktra w naszych
umysach do nich przylgna. Nie mog czyni le, s ponad osdem takiego rodzaju, jaki stosujemy wobec samych siebie. I eby jeszcze bardziej zagmatwa
spraw: osobowoci, jakie reprezentuj - aczkolwiek nierealne - ustanawiaj
wzorce naszych poda, dziki ktrym rzeczywici ludzie wydaj si tym bardziej nie odpowiada wymaganiom.
Reklama nauczya si zbija kapita na tsknotach ludzi pozbawionych dowiadcze niemowlctwa, skadajc im obietnice, ktre zdaj si mwi: Jeli to
posidziesz, to poczujesz, e znw jeste prawdziwy." Saby alkohol reklamuje
si za pomoc hasa: To wanie jest prawdziwe". Jego gwny rywal odwouje
si do poczucia przynalenoci pokoleniowej dziki hasu: Jeste z pokolenia
Pepsi" oraz za pomoc obrazka dobrze wygldajcych wielbicieli Pepsi". Jedna z
firm sugeruje kres tsknoty sloganem: Diament na zawsze". Ma to oznacza, e
waciciel rzeczy o gwarantowanej wartoci przyda jej sobie jako czowiek o takiej samej trwaoci, nienaruszalnoci i prawdziwoci. Brzmi to tak, jakby nie
trzeba byo by godnym mioci, skoro nosi si diament lub magiczny piercie,
bowiem ten przycignie wszystkich i w kadym czasie. Status futer i samochodw, dobrego adresu itp. take zdaje si przyciga akceptacj, za ktr tsknimy. Jednoczenie pord niepewnoci zapewniaj one bezpieczestwo, podobnie
jak objcia matki, ktrych nam brakowao. Cokolwiek nasza kultura podaje jako
rzecz godn posiadania, my zawsze pragniemy by w jej wntrzu", czujemy si
bowiem na stae wyrzuceni na zewntrz siebie, cho staramy si raz na zawsze
wmwi sobie, e jestemy w", nawet gdy czynimy nowe starania, by zmusi si
do uwierzenia w ten fakt.
Wikszo z nas nie potrafi przypomnie sobie ani jednego momentu, kiedy
czulimy si dokadnie w zgodzie z naturalnym porzdkiem rzeczy, prawdziwie
przeywajc t wanie chwil, czsto jednak przenosimy jej iluzj na przeszo,
a take na przyszo. Mwimy o cudownych latach dziecistwa lub starych dobrych czasach, eby podtrzyma zudzenie, i nasze dopasowanie do 'naturalnego porzdku nie jest naprawd odlege. Niewinnoci dziecistwa, ktra - jak sdzimy - chronia nas przed okrutn rzeczywistoci, towarzyszya dezorientacja i

Jean Liedloff

78

Koncepcja kontinuum

zamt, wynikajcy ze sprzecznoci midzy tym, co nam mwiono i tym, co dziao

si na naszych oczach. Zawsze byo tam poczucie braku - wtedy i teraz.
Panowao te zudzenie, e wolno nam bdzie poczu si na swoim miejscu,
kiedy doroniemy i przyczymy si do ludzi we waciwym" wieku.
Nie przypuszczalimy, e ludzie we waciwym" wieku zawsze bd nas o
krok wyprzedza, pki upyw czasu nie skasowa tej odlegoci. Pozostawi wszak
dojmujce uczucia bycia nie tu, gdzie pragniemy.
Pogld, e spenienie, uczucie zgodnoci z naturalnym porzdkiem pojawia
si na drodze wspzawodnictwa i wygrywania, jest rozwiniciem tego, co Freud
nazywa bratersk rywalizacj". Sdzi, e kady z nas musi stawia czoa zazdroci (o naszych braci i siostry) i nienawici za to, i zagraaj naszej wycznoci na dostp do matek. Tylko e Freud nie posiada w swym otoczeniu nikogo,
kto nie byby pozbawiony dowiadcze niemowlctwa. Gdyby mia mono pozna lud Yequana, stwierdziby, e idea wspzawodnictwa i wygrywania - jako
cel sam w sobie - jest im zupenie obca. Nie moe zatem by uznana za integraln cz ludzkiej osobowoci. Gdy zostanie zaspokojona potrzeba przebywania w
ramionach matki, a dziecko rozstaje si z ni tylko z wolnej woli, wwczas bez
trudu zniesie pojawienie si nowego niemowlcia w miejscu, ktre dobrowolnie
opucio. Nie ma pola do .rywalizacji, jeli nic z tego, czego potrzebuje, nie zostao zawaszczone.
W plemieniu Yequana istnieje rnorodno motywacji pragnienia rzeczy
lub ludzi, lecz odnoszenie zwycistwa nad innymi do nich nie naley. Nie s im
znane gry oparte na rywalizacji, cho w ogle je tocz. Uprawiaj zapasy, ale bez
mistrzostw. Cigle uprawiane ucznictwo ma na celu osignicie doskonaoci,
nigdy jednak nie suy wspzawodnictwu z innymi chopcami. Wrd mczyzn
za polowanie nie jest kwesti konkurencji. Ich ycie emocjonalne tego nie wymaga, a wic take ich kultura nie dostarcza im tego pierwiastka. Trudno nam
sobie wyobrazi ycie bez wspzawodnictwa - tak jak trudno wyobrazi sobie
uczucie, i jestemy dokadnie tacy, jacy jestemy.
To samo mona powiedzie o deniu do nowoci. Staa si do tego stopnia
czci obecnej fazy naszej kultury, e naturalny sprzeciw wobec zmian uleg
wypaczeniu. Wydaje si, i przeobrazi si w przymus zmiany z czstotliwoci
tak jednostajn e a blisk monotonii, czyli niezmiennoci. Cakiem niedawno
narodzia si idea, e najnowszy sposb musi by najlepszy. Reklama zaja si
podsycaniem wycigu nowoci. Nie ma wytchnienia ni zwoki. Nic nie moe by
wystarczajco dobre, nic nigdy nie jest zadowalajce. Nasze ukryte niezadowolenie kierowane jest na podanie najnowszych rzeczy. Wrd nich na samym
szczycie listy s te, ktre oszczdzaj trud. W przypadku urzdze ich atrakcyjno jest podwjna, bo zasilana dwoma aspektami deprywacji dowiadcze w
objciach matki. Pierwszy - zdobycie czego waciwego" jest w wzmocniony
drugim - osigniciem jak najwikszego poziomu dobrego samopoczucia jak najmniejszym wysikiem. U osb z penym kontinuum niemowlca umiejtno zdobycia bez wysiku rzeczy upragnionej rodzi nasilajce si pragnienie przejawiania
zdolnoci do pracy. Jeli niemowl nie dowiadczao w swej biernoci sukcesu,
wwczas pojawia si skonno do naciskania guzikw , do oszczdzania trudu
jako i zapewnienia, e wszystko zrobi si samo i e niczego si ode nie oczekuje. Akt naciskania guzika pokrewny jest dawaniu opiekunowi sygnau, lecz moe
zosta dokonany z ufnoci, e pragnienie bdzie spenione. Bodziec do pracy, z

Jean Liedloff

79

Koncepcja kontinuum

koniecznoci silny w zdrowym kontinuum, zostaje stumiony; nie moe

prawidowo rozwin si w jaowej glebie braku gotowoci troszczenia si o
siebie. Praca staje si tym, czym jest dla wikszoci z nas: znienawidzon
koniecznoci. A oszczdzajce i trud urzdzenia migoc obietnic utraconej
wygody. Tymczasem rozwizanie konfliktu midzy dorosym pragnieniem
wykorzystania zdolnoci, a dziecinnym - bycia bezuytecznym czsto znajduje
si w czym, co trafnie nazwano rekreacj. Czowiek spdzajcy potrzebne,
nielubiane i pracowite ycie wrd papierw i pomysw odtworzy swe wrodzone
oczekiwanie pracy fizycznej poprzez co takiego, jak golf. Niepomny, e gwn
cnot tej gry jest bezuyteczno, gracz w golfa mozolnie brnie w socu,
taszczc ciki tob z kijami. Najczciej ca uwag, na jak go sta,
koncentruje na problemie, jak przekona pik, by wpada do dziurki w ziemi;
dokonuje tego - bardzo nieefektywnie - przy pomocy koca kija, a nie przez
podniesienie piki i wrzucenie jej do doka. Gdyby musia tego dokona przy
uyciu siy, czuby si przeciony, skoro jednak nazywa si to rekreacj i pod
gwarancj nie suy niczemu innemu, wycznie treningowi, ma prawo to lubi,
podobnie jak Indianie Yequana lubi sw poyteczn robot.
Obecnie jest wielu graczy w golfa, ktrzy pozwolili pdowi do oszczdzania
trudu na zmarnowanie take i tej przyjemnoci. Krgi majce zwizek z kultur
sugeruj, e taszczenie kijw nie jest przyjemne, a cakiem niedawno uznano, e
mozolne dreptanie midzy machniciami kijem powinno take zosta zaliczone
do kategorii pracy i zamiast tego, trzeba uywa maych automatycznych wzkw. Moe wkrtce przerzuc si na automatyzacj tenisa,eby wypocz po
grze w golfa.
Ciga potrzeba dowiadcze w objciach matki, ktr nam odebrano, wiedzie nas do pewnych bardzo dziwacznych zachowa. Nie atwo byoby wytumaczy nasze upodobanie do diabelskich kolejek w lunaparkach, ewolucji lotniczych
czy k Ferrisa. To, e jakie zwierz moe czu pocig do bycia poniewieranym i
straszonym (i eby jeszcze trzeba za to paci), mona wytumaczy tylko wwczas, jeli odkryje si potrzeb, jak ma to zaspokoi. Tych milionw lat przyjemnych dreszczykw grozy, doznawanych w niemowlctwie w ramionach matek, ktre skakay po drzewach, na sawannach, w wodzie czy gdziekolwiek indziej, musi bardzo brakowa pniejszym nieszcznikom. Dana im jest przecie
tylko cisza i bezruch eczka czy dobrze amortyzowany, mikki ruch dziecinnego
wzka z dodatkiem odrobiny raczkowania, i - jeli maj szczcie - par podrzuce do gry przez ojcw, nadal zdolnych sysze gos swego wasnego kontinuum. Tajemnica atrakcyjnoci tkwi w strefie bezpieczestwa, w zabezpieczonym
pasami fotelu maego pojazdu, ktry pdzi jak szalony, nurkuje, to znw wznosi
si niemal w przestworza. To przyjemno bycia bezpiecznym w okolicznociach,
ktre w innym przypadku byyby przeraajce. W lunaparkowym tunelu mioci"
duchy i kociotrupy skacz wok, straszc nas przyjemnie, a my wiemy, i jestemy bezpieczni; pod takim warunkiem kupujemy bilety.
To samo odnosi si do niezwykej popularnoci filmw straszcych nas
wszelkiej maci potworami. Ogldamy je z fotela, majc pewno, i w kadej
chwili moemy ze wsta, nie naraajc si na szwank. Gdyby kino rzeczywicie
stanowio cel odwiedzin wypuszczonego na wolno goryla, dinozaura czy wampira, niewielu byoby chtnych kupowa bilety.
Spraw dziecka w objciach matki jest uzyskanie dowiadcze, ktre przy-

Jean Liedloff

80

Koncepcja kontinuum

gotuj je do dalszego rozwoju. Bycie wiadkiem i bierne uczestnictwo w owych

wstrzsajcych, gwatownych i gronych wydarzeniach, jakie stanowi codzienn
dol niemowlcia w objciach pracowitej matki, jest podstawowym budulcem zaufania do siebie. To wana cz surowca, z ktrego tworzone jest poczucie jani.
W agodniejszej formie jazda konna - pozorowana lub prawdziwa - lub jazda samochodem - prawdziwym lub zabawk, lub czymkolwiek innym, co nas nosi
lub wozi uzupenia brakujc cz tego aspektu dowiadcze w objciach matki
i zmniejsza rozmiar naszej potrzeby owych dowiadcze. Jazda czsto jest naogiem. Z chwil, gdy odkrywamy przyjemno jazdy konnej lub samochodem, odczuwamy zawd. Odczuwamy go w momencie, gdy ponownie stajemy na wasnych nogach. Rol naogw zajmiemy si pniej.
Wyraanie deprywacji wprowadza rnorodno, ubarwia monotoni naszego ycia tak czsto, i mamy skonno postrzegania tej ekspresji jako czci
ludzkiej natury. Przykadem moe by syndrom Casanovy", w ktrym mczyzna usiuje przedstawi siebie jako godnego mioci, kompensujc liczb podbojw ten szczeglny rodzaj mioci, ktrego mu brak, a ktry powinien znale u
matki, rodzaj, jaki gwarantuje jego egzystencj i warto. Kolekcjonowanie wiadectw , i jest si godnym mioci, zmierza w pewien sposb do zastpienia przekonania, ktrego brak. W kadym momencie, w ramionach kolejnej kobiety co
si kompensuje, a w kocu niezaspokojony Casanov mczy si" t metod
poszukiwania poczucia zgodnoci z naturalnym porzdkiem rzeczy. Moe ju zacz rozwaa dojrzalsz postaw wobec kobiet. U wikszoci Casanovw okazuje si to uzasadnione we wczesnym okresie ycia. Niektre przypadki nigdy nie
potrafi uwolni si od zudzenia, e seksualny podbj jest punktem na stosownej tablicy wynikw i e doskonalenie technik zdobywania jest drog do odbudowania tego, czego w jaki tajemniczy sposb zabrako im w yciu.
Awanturnice i igolaki erujcy na bogatych wierz, e warto pienidzy,
jakie posiadaj, zdobywani przez nich mczyni i kobiety stanowi prawdziw
miar ich wasnej wartoci, i zwykle czuj, e maestwo z bogat osob uczyni
ich bogatymi, a zatem take niezaprzeczalnie akceptowanymi. Zaszczepione zostao im przekonanie, i pienidze zdobyte t drog s rwnoznaczne z mioci
oraz ulegli powszechnie panujcemu zudzeniu, e posiadanie ich jest szczciem. Wpywy kulturowe, ktre uniemiertelniaj owo bdne rozumowanie, nie
s trudne do wykrycia. Usunicie faszywych sugestii co do tego, gdzie umiejscowione s cechy przycigajce mio lub szczcie, nie rozwizaoby kopotw.
Poczucie braku naturalnego porzdku znalazoby pewnie kolejn nadziej, by si
jej chwyci, i istniej due szanse, e byaby ona rwnie iluzoryczna.
Innym przejawem deprywacji w niemowlctwie jest,,Syndrom niezdary".
Niezdara - podobnie jak zalinione, potargane niemowl - pragnie by kochana
po prostu dlatego, e istnieje, i wyklucza moliwo uczynienia czegokolwiek, by
ywion do niech zagodzi ujmujcym zachowaniem. Mlaszcze po to, by kady, kto znajduje si w pobliu, czu zadowolenie, widzc, e smakuje mu jedzenie. Narzuca sw fizyczn obecno, gdzie si tylko da, zostawia popi, plamy
czy mieci, majce wiadczy o jego istnieniu - rzuca tym wyzwanie wszystkim
obecnym, aby go odrzucili i jego prawo do bycia godnym mioci. A stwierdziwszy, i zosta odrzucony, miota w kierunku matki-kosmosu stanowcze stwierdzenie: Widzisz? Nikt mnie nie kocha, bo ty nie zadajesz sobie trudu, eby wytrze

Jean Liedloff

81

Koncepcja kontinuum

mi brod!" I przepycha si w ten sposb, nieumyty, nieuczesany, nadeptujc po

drodze wszystkim na odciski. Ma nadziej, e matka-kosmos zlituje si nad nim
za to, co przecierpia, jako e absolutnie musi (mwi mu to jego kontinuum)
zlitowa si i w kocu otoczy go sw doskona mioci. W oczekiwaniu na jej
powrt, nigdy sam nie wytrze sobie brody, bo to oznaczaoby przyznanie si do
beznadziei.
Podobni do niezdary s mczennicy, ktrzy take cierpi oskarajco, kadc jednak wikszy nacisk na wielko cierpienia, ktre musi by w ostatecznoci
zrekompensowane. Jasnookie postaci z oddaniem maszeroway na stosy, szubienice i w szczki lww. Wierzyli, e oddajc wszystko, co maj, zagwarantuj sobie nalene im miejsce. Poytek z tego jest taki: ci, ktrzy zoyli siebie w ofierze, nie powrc, by narzeka, e zostali oszukani. Tak wic iluzja dla przejawiajcych podobne tendencje trwa niezagroona wskutek wczesnych dziejw ycia,
spdzonych u boku matki skonnej do nadmiernego objawiania wyrzutw sumienia, kiedy dziecko zrobio sobie krzywd.
Osobowo aktorska bardzo czsto odczuwa potrzeb bycia na scenie lub w
otoczeniu wielu ludzi, udowadniajc w ten sposb, e jest orodkiem uwagi,
mimo dokuczliwego uczucia, i jest przeciwnie; std niesabnca potrzeba zajmowania tej pozycji. Patologiczny ekshibicjonizm i narcyzm mog stanowi jeszcze
bardziej rozpaczliwe zaproszenie dla owej potrzeby, jeli bya bezskutecznie sygnalizowana u pocztkw ycia. Czsto mona zaobserwowa, jak bliskie"
zwizki midzy matk a przyszym poszukiwaczem aplauzu" w istocie polegaj
na staraniach matki, by skoncentrowa uwag dziecka na sobie w wyniku jej
wasnej gwatownej potrzeby.
Akademik z przymusu, kto, kto w nieskoczono odbiera stopnie naukowe, cae ycie spdzajc w szkoach dla zdobycia tych lub innych uprawnie,
uczyni sobie z alma mater dajcy si atwo przystosowa surogat matki. Szkoa
jest wiksza i trwalsza ni on. Wynagradza dobre lub ze zachowanie w do atwo dajcy si przewidzie sposb. Osania przed zimnem, trudnym na zewntrz
wiatem, penym ryzyka dla nieodpowiednio wyposaonego emocjonalnie dorosego dziecka, ktre pozbawiono dowiadcze niemowlctwa. Dorose pragnienie
podjcia wyzwania, jakie niesie wiat - a zatem rozwoju - nie moe pojawi si w
osobowoci niepewnej siebie, bez wzgldu na jej wiek.
Wyranym przeciwiestwem akademika, ktry kurczowo czepia si swej
dziecinnej pozycji tu naprzeciwko szkoy (i biznesmena ktry przez dziesitki lat
obapia spdnic jakiej firmy), jest poszukiwacz przygd - konkwistador, ktremu zostao wpojone by moe przez rodzicw - e droga do akceptacji wiedzie
przez wspinanie si na najwysz gr lub samotny rejs przez ocean w skorupce
orzecha; unikalny wyczyn obiecuje pokonanie wszystkich rywali, by zwrci uwag na siebie. Huczne oklaski nagradzajce tego, kto duej ni inni pozostanie na
placu apelowym lub bdzie pierwszym biaym mczyzn, ktry gdzie tam dojdzie lub przejdzie nad wodospadem po linie, robi waenie, jakby byy tym, czego si pragnie. Oczywicie jest tak do momentu osignicia celu i uznania go za
wystarczajcy. Wwczas pojawi si nowe przedsiwzicie, ktre sprawia waenie
czego rzeczywistego, sprawia wraenie odpowiedzi, paszportu do naturalnego
porzdku.
Przymusowy podrnik kieruje si bardzo podobnym rodzajem utwierdzajcego zudzenia. Nowe miejsca zawieraj w sobie obietnic, i to one s tymi wa-

Jean Liedloff

82

Koncepcja kontinuum

ciwymi. Iluzja magicznego powrotu w ramiona matki jest nie do utrzymania w

jakiejkolwiek wyranie postrzeganej rzeczywistoci. Dlatego wzgldna zielono
odlegych pl lni ncco dla gdybacza", wierzcego - z powodw, ktrych sam
ju nawet nie pamita - e spenienie polega na przeniesieniu si do jakiego innego miejsca.
Zgodnie z natur ludzkiego kontinuum i wiekami jego dowiadcze pragnienie znalezienia si dokadnie w centrum ycia zdaje si stanowi dowd, i owo
centrum jest osigalne. Jest to cz planu zakadajcego, e brakujce spenienie zachowa swe miejsce w przyszoci; tylko t drog moe suy, jako bodziec
do realizowania przedsiwzi. Owa wiara, nie skrpowana rozumowaniem czy
osobistym dowiadczeniem, wabi nas do siebie zgodnie z zaoeniem - obojtnie
jak dalece poza kontekstem, obojtnie jak dalece poza harmonogramem. Tego
czy innego rodzaju gdybanie odpowiedzialne jest za ogromny odsetek bodcw
dziaajcych u ludzi cywilizowanych.
Z pewnoci bardziej bolesne jest rozpatrywanie tych przypadkw wyraania deprywacji, ktre w nieskoczono przenosz swj bl na innych. Maltretowanie dzieci naley do najbardziej spektakularnych przejaww deprywacji rodzicw i ich cierpie.
Profesor C. Henry Kemp, ordynator Oddziau Pediatrii w Centrum Medycznym w Colorado, ustali na podstawie swych bada przeprowadzonych wrd tysica rodzin, e 20 procent kobiet ma kopoty z przeczeniem si na macierzystwo". Wiele kobiet nie kocha zbytnio swych dzieci" - stwierdza Kemp. Z jego
niefortunnej interpretacji liczb wynikao, e skoro tak wiele matek niezdolnych
byo do kochania dzieci, to mio macierzyska jako naturalny instynkt jest mitem". Jego wniosek brzmia, e bdne jest oczekiwanie, by kada matka bya
opiekucz, wszystko dajc dziecku madonn. Oskara te Starych Mistrzw,
e otumaniali ludzi i wmwili im, i powinna by tak. Niemniej jego odkrycia w
kwestii maltretowania dzieci mwi same za siebie. Wszelkie badania wskazuj
na niezbity fakt: maltretowane dzieci staj si maltretujcymi rodzicami. Badajc
okolicznoci, ktre tworz t form brutalnoci w rodzicach, ujawniono, e w jaki sposb - odkd sami byli dziemi - przez cay czas "brakowao im matkowania" ze strony waciwego nauczyciela, przyjaci, kochankw, mw i on.
Matka - mwi Kempe - ktrej zabrako opieki macierzyskiej, niezdolna
jest do otoczenia macierzysk opiek swego dziecka. W zamian spodziewa si,
i ono bdzie zdolne j kocha; oczekuje o wiele wicej, ni potrafi jej da, a
jego pacz odbiera jako odrzucenie." Przytoczy sowa inteligentnej, wyksztaconej matki: Kiedy pakao, to znaczyo, e mnie nie kocha, no to je biam."
Oczekiwanie, e poszukiwana mio zostanie w kocu wynagrodzona przez
ich wasne potrzebujce mioci malestwo, staje si tragedi wielu kobiet. I w
sposb niepokojcy wpywa na jako deprywacji, ktr ich dziecko cierpi. Nie
tylko odmawia
mu si niezbdnej mioci i uwagi, lecz w dodatku ubiega si o nie. Czy
moe by co bardziej wstrzsajcego, ni widok maej istoty paczcej z braku
opieki macierzyskiej i matki bijcej je dlatego, e ono nie udziela swej opieki w
odpowiedzi na jej tsknot?
W tej grze nikt nie zwycia; nikt nie jest otrem. Wszystko, ca mona zobaczy od kraca do kraca horyzontu - to ofiary ofiar.
Wypadki poparze opatruje si zwykle etykietk przypadkowych, cho He-

Jean Liedloff

83

Koncepcja kontinuum

len L. Martin - badaczka Oddziau Poparze Londyskiego Szpitala Pediatrycznego - stwierdza, e to nieprawda. S one mniej bezporednim wyrazem deprywacji rodzicw. W okresie siedmiu miesicy przestudiowaa pidziesit przypadkw
i dosza do wniosku, e wikszo z nich jest w istocie rezultatem problemw
emocjonalnych". Stwierdzia, e z wyjtkiem piciu zdarzay si one w sytuacjach
konfliktowych: w chwilach napi midzy dzieckiem a innym czonkiem rodziny,
midzy wrogo do siebie nastawionymi dorosymi. Wymowny jest fakt, e tylko
dwa wypadki zaistniay wwczas, gdy dziecko pozostawiono samo.
W przeciwiestwie do rodzicw maltretujcych, rodzice, ktrzy powoduj u
dzieci poparzenia, nie przyznaj si otwarcie do chci skrzywdzenia ich. S rozdarci midzy infantyln zoci i frustracj a rodzicielskim uczuciem opiekuczoci. Niewiadomie posugujc si oczekiwaniem dziecka do sugestii, eby samo
si poparzyo, pomagaj mu przez zostawienie wrzcej zupy w atwo dostpnym
miejscu. W nastpnej sugestii nieszczsne matki mog zachowa niezbdne pozory cnoty i jednoczenie kara siebie poczuciem winy. Doprowadzaj w ten sposb do tego, e uraony rodzic yje w jednej skrze z powodujcym si nienawici, destruktywnym dzieckiem, jakim rwnie jest.
U prawie poowy matek by wyranie widoczny brak macierzyskiej opieki"
ze strony ma, gdy zdarzay si wypadki ich dzieci. Okrelay one nastawienie
wobec swych mczyzn jako zimne, obojtne lub wrogie". W grupie kontrolnej
rodzin o takim samym wyksztaceniu i w tym samym wieku Helen Martin znalaza
tylko trzy na pidziesit, ktre miay takie uczucia.
Istniej wiadectwa, e silny strumie da mioci i uwagi, pyncy od
matki do syna, moe - poprzez to, e bierze gr nad potrzeb dziecka - sta si
w jego pniejszym yciu powodem homoseksualizmu. Matka - postrzegana jako
zaborcza lub nadmiernie troskliwa - swym usiowaniem zdobycia niepodzielnego
zainteresowania dziecka nie daje mu mioci, lecz jej wymaga. Czsto gra rol
dziewczynki" i stara si omami swe dziecko infantylnymi gierkami, by zwrci
na siebie jego uwag lub wspczucie. Nie mogc przezwyciy jej wpywu,
wpyw dziecka na ni pozostaje niezauwaony, bez odpowiedzi, ono za nie moe
uwolni si od potrzeby skierowania jej uwagi na to, e jest godne mioci. Dorasta w poczuciu, e odgrywanie nadsanej, mizdrzcej si dziewczynki jest sposobem na odniesienie zwycistwa. Odgrywa wic ten sam spektakl w odpowiedzi na
podobne wysiki matki, a bdc dorosym stwierdzi, e zniewolony przez sw pozornie osigaln matk, uroczycie zapewniajc o swej mioci i bezinteresownym uwielbieniu, jest w rzeczywistoci ograbiany z caej uwagi, ktr moe da,
jako starsze dziecko lub czowiek dorosy.
Dowiedziawszy si w ten sposb, e nie mona uzyska mioci od samic,
zwraca si ku myli, e to raczej samce s zdolne do macierzyskiej opieki. Tym
samym kieruje sw mio do osobnikw pci mskiej. Stwierdza, i pocigaj go
bardzo modzi ludzie, chopy, z ktrymi si identyfikuje, gdy matka od niego daa - i dostawaa - najintensywniejsz macierzysk opiek.
Zwizek taki jest wic czsto rywalizacj o macierzysk opiek. Homoseksualista, przebierajc si w pstrokate szatki, nie naladuje dorosego osobnika
pci eskiej, lecz dziecko teje pci, jakie matka przed nim odgrywaa. Brak tu
dojrzalszych aspektw dorosoci, za homoseksualna para napotyka trudnoci w
stworzeniu zwizku takiego rodzaju, jaki rozwija si wraz z upywem czasu.
Wyjtki stanowi mczyni zahamowani wobec kobiet z innych powodw,

Jean Liedloff

84

Koncepcja kontinuum

jak na przykad wskutek opowiadanych im od najmodszych lat makabrycznych

historii, e w kobietach tkwi zo. Historie te mog pochodzi od matek, ktre
skdind s bardzo macierzyskie i troskliwe.
Homoseksualne kobiety maj czsto zablokowane moliwoci otrzymania
mioci od osb pci mskiej z powodu okrutnych i niekochajcych ojcw. Wyrastaj przy matce, ktrej tsknota za trosk mczyzny bya silnym elementem
jej braku troski o crk. Mog zatem przyjmowa mski sposb bycia, poniewa
wydaje si im, i jest to rola zdobywcy.
Zbadanie tych wszystkich zjawisk mogoby mie istotn warto w zrozumieniu i leczeniu niedoli, jaka si z nimi wie.
Przestpczo, o ile jest patologiczn cech osobowoci, moe wypywa z
braku gotowoci do odgrywania roli dorosego, z niechci do zdobycia swego
udziau wrd dorosych na rwnych prawach. Zodziej moe by niezdolny do
pracy zarobkowej, czuje wic, i musi zdoby tak lub owak pienidze, jakby je
dostawa od matki - za darmo. Nie ma dla znaczenia, i czsto pakuje si w powane kopoty w zamian za owo niewielkie za darmo"; wane jest, e w rezultacie czuje, i co uzyska od kosmicznej matki" za nic.
Potrzeba ukarania - czyli zwrcenia na siebie uwagi, jak to si moe przestpcy wydawa - jest czsto elementem jego infantylnego stosunku do spoeczestwa, ktremu kradnie wartociowe rzeczy - oznaki mioci.
Zjawiska te nie s obce badaczom zachowa ludzi cywilizowanych, lecz postrzegane jako przejawy przerwanego kontinuum mog nabra wyrazistszego
znaczenia.
Choroby fizyczne - ktre mona pojmowa jako prb ponownego ustabilizowania organizmu po lub w trakcie ataku na niego - mog mie do odegrania
wiele rl. Jak wczeniej widzielimy, jedn z nich jest efekt naprostowania", jaki
wywiera kara na nieznony bl poczucia winy.
W okresach szczeglnych potrzeb emocjonalnych kontinuum moe zaordynowa nam chorob i potrzeb opieki ze strony innych - taki jej rodzaj, jaki trudno uzyska wwczas, gdy jestemy doroli i zdrowi. Potrzeba uwagi moe by
zwizana z jak konkretn osob lub z krgiem rodziny i przyjaci, czy systemu
opieki szpitalnej. Szpital - aczkolwiek wydaje si by bezosobowy - stawia pacjenta w roli niemowlcia i nawet wwczas, gdy nie jest zbyt dobrze czy wrcz
kiepsko wyposaony, bierze na siebie odpowiedzialno za nakarmienie pacjenta
i za podejmowanie w jego imieniu decyzji - czyli stwarza sytuacj podobn do
sposobu traktowania, jakiego mgby dozna w niemowlctwie pod opiek niedbaej matki. Jakkolwiek niekoniecznie wszystko, czego potrzebuje, moe by
rzecz atwo osigaln.
W Nowym Jorku w Monteflore Hospital's Loeb Center for Nursing and Rehabilitation dokonano pewnych odkry, ktre maj due znaczenie z punktu widzenia kontinuum. W 1966 roku Centrum ogosio, e zmniejszono tam o 80%
wskanik powrotw pacjentw do szpitala dziki akceptujcemu" podejciu i zachcaniu chorych do mwienia o swych problemach. Lydia Hall, dyplomowana
pielgniarka, ktra bya zaoycielk i dyrektork Centrum, powiedziaa, e opieka pielgniarska stanowia rwnowanik opieki, jak matka zapewnia nowo narodzonemu dziecku: Reagowalimy natychmiast na potrzeby pacjentw - mwia bez wzgldu na to, jak bahe mogy si nam wydawa."
Majc wyrany wgld w skonnoci do powrotu w stresie - czyli regresji - do

Jean Liedloff

85

Koncepcja kontinuum

infantylnej postawy emocjonalnej, Genrose Alfano - zastpca dyrektora Centrum

- stwierdzi: Wielu ludzi zapada na choroby na skutek niezdolnoci do uporania
si ze swym yciem. Kiedy dowiedz si, jak rozwiza problem samodzielnie,
nie zapadaj na choroby."
Oczywicie, zanim zachorowali, w wikszoci jako radzili sobie ze swymi
problemami, lecz gdy naroso ich ju zbyt wiele, potrzebowali wsparcia. Stosujc
technik opieki macierzyskiej, pracownicy Centrum stwierdzili, e powrt do
zdrowia jest take szybszy. Lydia Hall wyjania, e pknicia miednicy - do
powszednie schorzenie - lecz si o poowi szybciej w stosunku do wieku danej
osoby i jej oglnego stanu zdrowia. Po ataku serca wikszo pacjentw pozostaje w ku przez trzy tygodnie, ale wedug Iry Rubina - kardiologa - chorzy w
Loeb Center byli na tyle w dobrej kondycji, e ju po dwch tygodniach stali na
nogach. Wecie na przykad starsz osob, ktrej brak kontaktu z ludmi,
umiecie j w rodowisku, gdzie si ni interesuj, gdzie moe pogada o kopotach rodzinnych, a pozbiera si szybciej."
Z bada 250 wybranych przypadkowo pacjentw wynikao, e tylko 3,6%
musiao by ponownie hospitalizowanych w okresie dwunastu miesicy w porwnaniu z 18% tych, ktrzy otrzymywali opiek domow. Liczby te dowodz, i
opieka majca celowo charakter zbliony do macierzyskiej skuteczniej zaspokaja ow emocjonaln potrzeb, jaka staa si powodem choroby i hospitalizacji.
Uzupenienie niedoboru zmniejsza potrzeb bycia zalenym i dodaje siy niezbdnej do powrotu.
Badania na pewno potwierdz, e jednym z najbardziej bezporednich wyrazw deprywacji okresu niemowlctwa jest uzalenienie od narkotykw takich,
jak heroina. Jedynie badania mog ustali cisy zwizek midzy deprywacj a
naogiem. Gdy to nastpi, wiele form uzalenie - od alkoholu, tytoniu, hazardu,
barbituranw czy obgryzania paznokci - moe w wietle koncepcji kontinuum nabra wreszcie waciwego znaczenia.
Jednak dla uproszczenia zajmijmy si tylko uzalenieniem od heroiny. Pod
wzgldem chemicznym heroina jest narkotykiem uzaleniajcym, poniewa wytwarza, w organizmie zaywajcego I zapotrzebowanie na kolejne dawki, a e
wraz z zaywaniem jej dziaanie agodnieje, coraz wiksze dawki powoduj coraz
mniej podane efekty. W kocu czowiek uzaleniony siga po narkotyk nie dla
doznania tzw. odlotu" a bardziej dla zlikwidowania symptomw cofania si dziaania narkotyku. Prbujc nady za wci zacieniajcym si krgiem potrzeby
i zaywania, uzalenieni dochodz czasem do ostatecznego przedawkowania.
Czciej z premedytacj naraaj si na mczarnie godu narkotycznego,
by tym samym oczyci si", uwolni od rosncej nierwnowagi spowodowanej
braniem narkotyku. Wci na nowo uwalniaj si od fizycznej zalenoci, eby
mc ponownie doznawa odlotu". Dlatego wiele ich cierpie wie si z odwykiem, na przekr silnej potrzebie organizmu, na przekr mczarniom i gwatownym, torsjom narkotycznego godu, by znw osign zdolno do przeywania
tzw. haju. Nie odstrasza ich wiadomo, e pniej bd musieli zapaci za te
doznania powtarzaniem si tego strasznego cyklu.
Dlaczego? Jeli mog przerywa uzalenienie raz po raz, to dlaczego nie
odzwyczaj si na dobre? Czym jest owo uczucie bycia na haju, e staje si tak
nieodparte, i sama pami o nim skania setki tysicy ludzi do odwyku ponownego uzalenienia, ryzyka mierci, kradziey, prostytucji, porzucania domw i ro-

Jean Liedloff

86

Koncepcja kontinuum

dzin - wszystkiego, co kiedykolwiek mieli ub o cokolwiek dbali?

Sdz, e zgubny powab haju nie zosta dostatecznie zrozumiany. Czsto
mylono go z bardzo wyranymi potrzebami, jakie narkotyki wytwarzaj w chemii
organizmu, sprawiajc, i musi on kontynuowa zaywanie coraz wikszych dawek, bo zburzy rwnowag chemiczn. Lecz gdy przestaje si narkotyk zaywa,
a jego ostatni lad znika z organizmu, chemiczne dziaanie naogu take dobiega
kresu. Pozostaje zatem tylko pami, nie dajce si wymaza wspomnienie tego,
co si wwczas czuo.
Dwudziestoczteroletni narkoman, starajc si wytumaczy to zjawisko,
mwi tak:
- Najduej na ulicy byem czysty wtedy, kiedy mj starszy brat zmar po
przedawkowaniu. Nie chciaem zaywa narkotykw. Myl, e trwao to jakie
dwa, trzy tygodnie. Wierzyem, e za spraw jego mierci naprawd mi si uda.
Wtedy pewnego dnia z innym moim bratem zobaczyem znanego mi chopca, jak
stoi na rogu. Mia torsje. Ja byem w porzdku, staem niele ubrany, prowadziem porzdne ycie. Byem szczliwy. On by chory. Zapytaem: Na co polujesz? Jak bierzesz dziak?" Odpar: Dwa dolce", no to daem mu sze. Wiedziaem, gdzie idzie i co zamierza zrobi, i znaem to uczucie, ktrego chcia dowiadczy. Musiao to gdzie tam omota w tyle mojej gowy. Spojrzaem na
brata. Wiedzia, co mam na myli, wzruszy ramionami, jakby mwi: Nic mnie
to nie obchodzi." Powiedziaem wic do szczeniaka: Patrz, tu jest jeszcze sze
dolarw. Przynie jeszcze dwie." No i weszlimy do toalaty w jakim hotelu. Ten
dzieciak odlecia pierwszy, bo by na godzie, mj brat te odlecia, a ja przygotowaem strzykawk i dalej siedziaem, trzymajc j w rku. I nie przestawaem
myle o zmarym.
Nie chciaem zaywa narkotykw ze wzgldu na jego mier W kocu odezwaem si tak, jakbym mwi do niego: Mam nadziej, e zrozumiesz. Ty
wiesz, jak to jest."
Czu iluzj wybaczenia ze strony brata, wszak nie potraktowa jego mierci
rwnie powanie, jak potrzeby bycia na haju. Brat zna to uczucie, zrozumiaby
wic moj niemoc jego zaniechania". Wspomnienie haju omotao mu - jak sam
powiedzia -gdzie z tyu gowy". Ale o co tu chodzi? Potrafi o tym napomkn
jedynie niejasno. Jaki skadnik umysu nakazuje powici wszystko w celu spenienia tej determinujcej potrzeby?
Drugi narkoman ujmuje to po swojemu. Mwi, e inni ludzie szukaj wielu
rzeczy, ktre by ich uszczliwiy: mioci, pienidzy wadzy, ony, dzieci, dobrego wygldu, statusu spoecznego, ubra, eleganckich domw i caej reszty, a
uzaleniony chce tylko jednej; wszystkie jego potrzeby mog by zaspokojone od
razu dziki narkotykowi. O haju powszechnie mniema si, i jest dziwaczn sensacj niepodobn do dowiadcze jakiegokolwiek normalnego czowieka, niezgodn z natur i nie posiadajc adnego zrozumiaego zwizku ze struktur
ludzkiej osobowoci. Zwykle sdzi si, e jego niewolnicy s sabi, niedojrzali,
nieodpowiedzialni. Nie wyjania to jednak, na czym polega owa przycigajca
sia narkotyku, bijca na gow wszelkie inne atrakcje cywilizowanego wiata, na
jakie saby osobnik moe by podatny. ywot czowieka uzalenionego od heroiny nie jest atwy. Zbywanie go jako sabeusza nie wystarcza. Naley wyranie
zrozumie rnic midzy osob tymczasowo czyst" ze skonnoci do ponownego uzalenienia, a tym, kto nie zaywa narkotykw nigdy.

Jean Liedloff

87

Koncepcja kontinuum

Pewna uzaleniona dziewczyna zapytana, czy kiedykolwiek obserwowaa na

ulicy porzdn" - nie biorc narkotykw - rwienic, przerwaa: Zazdrociam
jej? Tak. Codziennie. Bo ona nie wie tego, co ja wiem. Nigdy ju nie mogabym
by taka porzdna. Dawniej byam, ale kiedy wziam pierwsz szpryc, ktra
rozwalia wszystko w kawaki, wtedy ju wiedziaam." Lecz i ona nie precyzuje
tego uczucia, nie potrafi go opisa, czyni tylko aluzje, jak ono jest wane: Wiedziaam, jak to jest by na haju. Wiedziaam, jak to jest z heroin. Kiedy rzuciam narkotyk po raz pierwszy - czuam si najgorzej - zrobiam to, eby z wasnej woli trafi na odwyk, ale stale do heroiny wracaam.
Dziewczyna ta nie bya saba, skoro potrafia przey straszny proces godu
narkotycznego bez wsparcia w postaci narkotykw zastpczych, jak np. methadon. Nie bya te w wizieniu czy w szpitalu, gdzie niedostpno narkotyku mogaby zredukowa nastpujce raz za razem natanie siy woli. Nie moga jedynie pozby si tego, co wie, jak i tego, e kadego dnia swego ycia zazdrocia
porzdnej dziewczynie braku wiedzy na temat, czym jest uczucie bycia na haju.
Opierajc si na dostpnych wiadectwach, byoby w najwyszym stopniu
naiwnoci mniemanie, i ci, ktrzy nie wiedz tego, co ona, zachowywaliby si
cakiem odmiennie, gdyby wiedzieli. Istniay niezliczone przypadki tego samego
rodzaju uzalenie zdarzajce si normalnym" ludziom, ktrym w szpitalach podawano morfin z powodu jakiej dolegliwoci objawiajcej si silnymi blami i
ktrzy trwali potem w uzalenieniu. Staczali si coraz bardziej, wiodc przestpczy ywot narkomana zmuszonego dwiga swj nag bez pomocy medycznej.
Domy i rodziny nie stanowiy dostatecznych wartoci, jakie mogyby przeciwstawi si tajemniczemu urokowi narkotyku. Istnieje dokumentacja spustosze, jakie byy skutkiem tej sytuacji.
Psychiatrzy, ktrzy przeprowadzali dugotrwae badania uzalenionych, mwi, e wikszo jest w najwyszym stopniu narcystyczna i e ich zaabsorbowanie heroin stanowi powierzchowny przejaw o wiele gbszego emocjonalnego
zaabsorbowania samym sob. Sw infantyln skonno okazuj rwnie w inny
sposb. Przejawiaj bezgranicznie doros przebiego i zuchwalstwo w pogoni
za heroin, lecz gdy tylko zawadn swoj dziak, cechy te znikaj. Unikajc np.
aresztowania, staj si neurotycznymi ofermami - uywaj kryjwek, ktre znalazoby nawet dziecko, naraaj si na niepotrzebne ryzyko, a win za zatrzymanie nieodmiennie obarczaj kogo lub co innego.
Dominujc cech emocjonaln naogowca jest ogromny wewntrzny przymus wyrzeczenia si odpowiedzialnoci za wasne ycie. Pewien psychiatra opowiada o swej uzalenionej pacjentce, e gdy ujrzaa innego pacjenta podczonego do sztucznego puca, wpada w wcieko i zadaa, eby i j podczy.
Odczucia, jakie daje heroina, w pewien bardzo zasadniczy sposb podobne
s do odczu, jakich doznaje dziecko w objciach matki. Dugie i bezadne poszukiwanie owego nieuchwytnego czego dobiega kresu, gdy po zayciu heroiny
czowiek dowiadcza utraconego uczucia. Kiedy za wie, jak mona je osign,
nie potrafi ju szuka go takimi samymi drogami, jak reszta ludzi. Z pewnoci
to miaa na myli narkomanka mwic: ...kiedy wziam pierwsz szpryc, ktra
rozwalia wszystko na kawaki, to wtedy ju wiedziaam." Owo wszystko", o ktrym wspomina, stanowi bodziec do znalezienia drogi do tego uczucia; drogi dugiej, niewyranej, po omacku szukanej, bardzo krtej, ktra w rzeczywistoci
nigdy nie doprowadza do celu; drogi, ktrej szukaniu podporzdkowane jest na-

Jean Liedloff

88

Koncepcja kontinuum

sze ycie. Czowiekowi porzdnemu" oszczdzona jest bezporednia wiadomo

celu, porusza si cakiem spokojnie po labiryncie zudze, ktre zdaje si prowadzi go we waciwym kierunku, a wzdu drogi znajduje wzgldnie mao satysfakcji. Narkoman wie, gdzie tego szuka, jak mona to osign w jednym miejscu. Podobnie jak niemowl w objciach matki dostaje wszystko, czego pragnie.
W poczuciu winy, szczuty, ajany i chory nie moe powstrzyma si przed powrotem do tego dowiadczenia, jakie faktycznie naley mu si z urodzenia. Groba
koszmarw, wrd ktrych pynie ycie narkomana - a choby nawet i mier nie odstrasza go W obliczu tej najbardziej podstawowej potrzeby. Osobowo
uzalenionego zerodkowana na narkotyku odrzuca wszelkie pozory dojrzaoci,
jak zdoaa osign, i usadawia si na paszczynie infantylnej - tam, gdzie zostao przerwane kontinuum.
Wikszo uzalenionych - o ile przeyj. - przestanie bra narkotyki po ilu
tam latach prawdopodobnie dlatego, e spdzi pod ich wpywem wystarczajco
duo godzin, eby zaspokoi potrzeb bycia w objciach matki trwajc w nich
od niemowlctwa. Dopiero teraz gotowi s emocjonalnie do przejcia kolejnego
zespou bodcw, do jakiego niemowl Yequana dorasta, nim osignie pierwszy
rok ycia. Trudno w inny sposb wytumaczy samoistne zaprzestanie brania po
latach niewolniczej zalenoci od narkotyku. Faktem jest przecie, e nie ma prawie w ogle narkomanw w starszym wieku i to nie dlatego, e wszyscy wymarli.
Bezsensowne s prby domylania si, w jaki sposb naleaoby odtworzy
owe sze do omiu miesicy brakujcego okresu w objciach matki, by pacjent
mg przej do kolejnej fazy emocjonalnej. Badania mogyby wykaza, czy terapia tego rodzaju, jak omwiona we wstpie, skutecznie zastpiaby branie narkotykw. Gdyby tak byo, wwczas uzaleniony okae si tylko czowiekiem chorym. Jest to choroba, na ktr wszyscy cierpimy. U niego zostaa za w bardziej
drastyczny sposb wydobyta na powierzchni. Jego deprywacja przeciwstawia
si spenieniu - a raczej miertelnie niebezpiecznemu substytutowi pierwotnego
spenienia. Potrzeba leczenia ich moe zatem by bardziej naglca. Ktrego dnia
okae si, e to jedyna rnica midzy nimi a wikszoci z nas.
Pewnego niedzielnego popoudnia obejrzaam w telewizji oywion dyskusj
o moralnoci. Uczestniczyli w niej duchowny, humanista-ateista oraz mody czowiek z dugimi wosami, ktry postulowa legalny handel opium jako priorytet w
udoskonalaniu spoeczestwa. Bya tam rwnie zakonnica i dwch pisarzy, ktrzy take przedstawili pogldy na to, jak ludzie winni postpowa. Przyszo mi do
gowy, e mimo rnic i emocjonalnego przedstawienia stanowisk czyo ich o
wiele wicej, ni dzielio. Wszyscy wnioskowali t czy inn tward lini. Wszyscy
na swj sposb byli idealistami. Jedni chcieli wicej ostrej krytyki, dyscypliny,
inni pragnli wicej wolnoci, wszyscy za poprawienia sytuacji ludzi. Wsplnie
byli poszukiwaczami gdybaczami", lecz ich pojcia o tym, co powinno nadej
po gdyby", bardzo byy od siebie rne.
To, co nazywamy rozumieniem moralnoci, byo - pod rozmaitymi maskami
- rozumieniem kontinuum. Bya tam tsknota za adem, ktry zadowalaby potrzeby ludzkiego zwierzcia, ktry byby stosowany, a jednoczenie nie ciy,
pozwalajc na dokonywanie wyboru zgodnego do pewnego stopnia z interesem
dobrego samopoczucia. Byli tam przedstawiciele zmienionego", czyli postpowego" spoeczestwa, prbujcy obmyli drog dojcia do takiego rodzaju trwaego stanu usatysfakcjonowania, jaki jest osigalny dla ludzi o prawidowym kon-

Jean Liedloff

89

Koncepcja kontinuum

tinuum na drodze dugotrwaej ewolucji spoecznej.

Wydaje si jednak, e istniej dwie odrbne przyczyny powszechnego uczucia nieprawidowoci. Pierwsz jest odczuwanie przez jednostk kontinuum jako
sprawdzianu tego, co dorwnuje jej oczekiwaniom; druga - znacznie bardziej
pierwotna. Istnieje wsplna przesanka kadej mitologii, e agodno bya i ponownie kiedy bdzie nasz cech.
To, i tak powszechnie ulegamy przewiadczeniu, e utracilimy agodno,
nie mona tumaczy li tylko utrat we wczesnym okresie ycia naszego miejsca
w kontinuum waciwego traktowania i otoczenia. Nawet ludzie odpreni i pogodni, jakimi s czonkowie plemienia Yequana, ktrzy nie zostali pozbawieni
oczekiwanych dowiadcze, maj mitologi mwic o odebraniu aski i uwaaj,
e yj poza tym utraconym rajem. Ich mitologia take ofiaruje nadziej na powrt do szczliwoci poprzez rytuay i obyczaje, oraz ycie po mierci. Opisywanie szczegw wykraczaoby poza zasadniczy temat mojej ksiki. Podstawowa
struktura, ktr antropologia interkulturowa uwaa za zasadniczo uniwersaln w
religijnych mitach, jest tu spraw najwaniejsz. Okazuje si, i wystarczy by
ludzk istot, eby potrzebowa zestawu wyjanie i pewnego typu obietnic w
celu zaspokojenia wrodzonej nam tsknoty.
Przez ten niezwykle dugi okres, liczony w setkach milionw lat, zanim nasi
przodkowie rozwinli intelekt zdolny do refleksji nad kopotliwymi kwestiami moralnoci i celu, wiedlimy bogosawiony ywot wycznie w teraniejszoci. Podobnie jak inne zwierzta, cieszylimy si dobrodziejstwem niezdolnoci do zamartwiania si. Istniay niewygody, gd, rany, lki i deprywacje, jakie znosilimy
nawet wwczas, kiedy bylimy zwierztami, lecz utrata aski, nieodmiennie
przedstawiana jako wybr niewaciwej drogi, byaby niemoliwa dla istot nie obdarzonych dostatecznym dla dokonania wyboru rozumem. Upadek sta si moliwy dopiero wraz z pojawieniem si owej zdolnoci. I dopiero wraz z wyborem odstpio nas bogosawiestwo niewinnoci. To nie fakt niewaciwego wyboru, lecz
w ogle zdolno jego dokonywania, niewinnoci nas pozbawi. Nietrudno wyobrazi sobie, jaki wpyw wywary owe wieki nienawici na nasze zadawnione
oczekiwania, e wci trwa w nas uczucie, i agodno, jak niesie ona z sob,
moe znw da si odnale. Cieszylimy si ni w onie matki i stracilimy j z
chwil, kiedy zaczlimy w niemowlctwie myle. Wydaje si tak bliska, a zarazem tak bardzo odlega; mona j sobie prawie przypomnie. A w chwilach
olnienia, czyli ekstazy miosnej, wrcz odczuwamy, i jest tu obok, uchwytna,
rzeczywista..., a do chwili, gdy wiadomo przeszoci i przyszoci, wspomnienia i spekulacje zjawia-. j si ponownie, by zepsu czyste odczucie teraniejszoci, proste i doskonae czucie bytu.
W odwiecznym deniu do jego niczym nie zmconego osignicia, owego
poczucia jednoci wszechrzeczy nieobwarowanego wyborami czy wzgldnoci,
czowiek szuka i znalaz dyscypliny i rytuay bdce przeciwiestwem mylenia.
Odkryto sposoby powstrzymania gonitwy myli, uspokojenia, pozwalajce nie
myle, lecz tylko by. Rnymi metodami przyuczono wiadomo, aby spocza
na pustce lub na jakim obiekcie, lub sowie, monotonnym nuceniu lub wiczeniach. Posuono si cierpieniem i blem do oderwania umysu od niespokojnego
rozbiegania, do cignicia jego uwagi na,chwil obecn, do uwolnienia go od
odpowiedzialnoci i spekulacji.
Proces niemylenia zwykle nazywa si medytacj. Stanowi ona podstaw

Jean Liedloff

90

Koncepcja kontinuum

dyscypliny wielu szk dcych do podwyszenia poziomu agodnoci. Powszechnie stosowan technik jest mantra - sowo lub fraza - wymazujca skojarzenia
mylowe, za ktrymi umys skonny jest poda. Gdy bieg myli zostaje spowolniony i zatrzymany, psychologiczny stan obiektu zmienia si, przypominajc w
pewien sposb stan umysu niemowlcia. Oddech staje si pytszy, a ostatnio
przeprowadzane eksperymenty wykazuj, e typ fal wytwarzanych przez mzg
jest odmienny od fal czowieka dorosego w stanie czuwania czy snu.
U tych, ktrzy regularnie medytuj, wida wyrany wzrost agodnoci, czasami zwanej duchowoci, wpywajcej stabilizujco na reszt czasu, kiedy to
pozwalaj swym mylom manifestowa si bez przeszkd. W przypadku cywilizowanych, pozbawionych dowiadcze niemowlctwa ludzi jest to jakby wypenienie luki w owych dowiadczeniach, ktre dayby im wiksz agodno. Czyni to
poprzez wprawianie si w stan podobny do tego, jakiego im zabrako i jaki - by
moe - daje si osign dziki zaywaniu narkotykw. Ludzie w ekstremalnym
stopniu pozbawieni dowiadcze niemowlctwa - czyli ludzie kultury Zachodu musieliby powici medytacji bardzo duo czasu, eby podcign si do zerodkowania jednorocznego dziecka, ktremu dane byo pene kontinuum. Odzyskanie brakujcego poziomu agodnoci zajoby im nieporwnanie wicej czasu
ni ludziom wychowanym w innych kulturach, ktrych niemowlctwo zawierao
wiksz ilo dowiadcze w objciach matki.
Ludzie Wschodu, ktrzy zazwyczaj w niniejszym stopniu pozbawieni s dowiadcze niemowlctwa ni przecitny mieszkaniec Zachodu, odznaczaj si
proporcjonalnie wikszym stopniem agodnoci. Jeli zatem uprawiaj jedn ze
szk duchowej dyscypliny - Zen, jog, medytacj transcendentaln itp. - maj
do przebycia o wiele krtszy dystans, nim zaczn odzyskiwa agodno, utracon wskutek odstpstwa gatunku ludzkiego od zwierzcej niewinnoci. Pilniejsze
potrzeby pojawiaj si najpierw, lecz w miar upywu czasu i dziki uporczywoci
przenosz si z jednego poziomu uspokojenia na inny, aby w kocu osign
prosty i niewzruszony stan, uodparniajcy ich na troski i zmartwienia, jakie nadal
drcz reszt rodzaju ludzkiego. Czarownicy, mdrcy czy guru - to kobiety i mczyni wyzwoleni spod tyranii procesw mylowych; nie przypisuj rzeczom i
zdarzeniom relatywnego znaczenia - jak to czynimy my.
Kiedy ich poznaam, ogromny odsetek Indian Sanema - wikszy ni u ssiadujcego z nimi plemienia Yequana - aktywnie zajmowa si doskonaleniem
tej nadzwyczajnej agodnoci, czyli duchowoci.
Ich metoda polega na sporadycznym zaywaniu substancji halucynogennych i gwnie jest to monotonny piew. Rozpoczyna si od powtarzania pojedynczej krtkiej frazy muzycznej skadajcej si z trzech lub czterech sylab, potem kontynuowany jest - podobnie jak mantra - w sposb nie zdradzajcy wysiku, pki nie pocznie rozwija si bez wiadomego starania piewaka drog wymiany lub dodawania nut czy sylab. Dowiadczeni piewacy, podobnie jak ludzie
dowiadczeni w medytacji, za kadym razem szybko odnajduj drog do owej atwoci; przejcie od mylenia do niemylenia dokonuje si swobodnie. Pocztkujcy musi si strzec przed robieniem tego na si, przed aktywnoci intelektu,
musi powraca do podstawowej frazy, gdy umys wtrca jak myl, ktra przerywa cakowicie niesterowalny proces zmian w piewie.
Skoro czonkowie plemienia Sanema, podobnie jak lud Yequana, nie s pozbawieni dowiadcze niemowlctwa, maj nad nami w drodze do agodnoci

Jean Liedloff

91

Koncepcja kontinuum

przewag, odznaczajc si spenion osobowoci solidnie opart na poczuciu

wasnego naturalnego porzdku. Sanemaczyk, ktry odtwarza w sobie
bezrozumne bogosawiestwo niemowlcia, potrafi uwolni si od obcie
intelektu o wiele szybciej i skuteczniej.
Odsetek Sanemaczykw, ktrzy osignli naprawd imponujcy stan radoci i harmonii z otoczeniem, jest godny uwagi, nieporwnywalny z czymkolwiek na Zachodzie i na Wschodzie. W kadym klanie jest kilka osb yjcych tak
lekko i szczliwie, jak najbardziej zaawansowani guru. Znam rodziny, w ktrych
prawie kady dorosy posiada cechy, jakie rzadko spotyka si w cywilizowanym
wiecie.
Szybko nauczyam si rozpoznawa po szczeglnym wyrazie twarzy i z do
du dokadnoci, jaka grupa plemienia Sanema skadaa si z szamanw, poniewa to wanie owi wysoce agodni ludzie zwykle zajmuj si szamastwem.
Zwizek czcy stan agodnoci wytrawnego piewaka z posiadan przez
szamana wadz jest zoony i tajemniczy, a ta odrobina wiedzy, ktr posiadam,
nie ma zwizku z moj ksik. Wany jest natomiast stopie dobrego samopoczucia, jaki osiga, i powd, dla ktrego to czyni.
Kolejn form uwolnienia od ciaru dokonywania wyboru jest rytua. Mowa
i dziaanie uczestnicz w nim poprzez posugiwanie si umysem i ciaem wedug
z gry ustalonego wzorca. System nerwowy rwnie jest zaangaowany w dziaanie i dowiadczanie, nie posiada jednak koniecznoci mylenia i dokonywania
wyboru. Czowiek znajduje si w sytuacji niemowlcia lub innego gatunku zwierzt. Podczas rytuau - zwaszcza jeli bierze si w nim aktywny udzia poprzez
taniec lub piew - organizm funkcjonuje pod sztandarem o wiele starszym ni
sztandar intelektu. Intelekt odpoczywa; zatrzymuje swj pd od skojarzenia do
skojarzenia, od domysu do domysu, od decyzji do decyzji. Odpoczynek odwiea nie tylko intelekt, lecz i cay system nerwowy. Dodaje kwantum agodnoci
rwnowace jej ubytek spowodowany myleniem.
Powtarzanie byo od dawien dawna szeroko stosowane w tym samym celu.
Czy bd to miarowe uderzenia bbna, monotonny piew rytualny, kiwanie gow, przytupywanie, oguszajca umys zabawa czy pidziesit zdrowasiek efekt bdzie oczyszczajcy". Na pierwszy plan wysuwa si spokj umysu; niepokj zostaje odrzucony; stsknione w czowieku niemowl doznaje chwilowej
ulgi; brakujce dowiadczenie troch bardziej dopenia si. Za u tych, u ktrych
wycznie domaga si ugaskania atawistyczna nostalgia za niewinnoci - nastpi to na pewno.
Wszystkim, ktrzy na jaki czas oddaj cugle intelektu w rce niemylcego bytu, dane jest rdo lepszego samopoczucia.

Jean Liedloff

92

Koncepcja kontinuum

ROZDZIA 6
SPOECZESTWO
Poprzez dziecistwo stajemy si coraz lepiej przystosowani do ogromnej
rnorodnoci warunkw i okolicznoci, zawsze jednak istniej granice, w ktrych
dziaamy optymalnie. Podczas gdy w przypadku dziecka zachowanie opiekuna w
ogromnym stopniu musi wypenia jego potrzeby, to jednostka dojrzewajca do
zaspokojenia wrodzonych oczekiwa coraz bardziej potrzebuje wsparcia spoeczestwa. Czowiek moe przetrwa w warunkach skrajnie wrogich kontinuum,
lecz jego dobre samopoczucie, rado spenienia jako penej ludzkiej istoty ulega
zatraceniu.
Sia yciowa w swym nieustannym deniu do naprawiania szkd i realizowania faz rozwojowych, pord swoich instrumentw stosuje trwog, bl oraz
szereg innych metod sygnalizowania, e co nie jest w porzdku. Rezultatem jest
wszelkiego rodzaju zgryzota. Czstym wynikiem dziaania tego systemu w wiecie cywilizowanym jest nieustanne cierpienie. Dugo nie zaspokajane potrzeby
zbyt czsto nkaj nas od rodka, gdy tymczasem od zewntrz gnbi okolicznoci, a my nie posiadamy wobec nich odpowiedniego przygotowania i dojrzaoci.
Wiedziemy ycie, do ktrego ewolucja nie daa nam godziwego wyposaenia, a
prbujc mu podoa, okazujemy si upoledzeni, bo nasze zdolnoci okaleczone
s osobist deprywacj.
Standardy materialne podnosz si bez wzrostu standardw dobrego samopoczucia, czyli jakoci ycia, z wyjtkiem przypadkw na samym dole skali socjoekonomicznej, gdzie czynnikiem jego braku s takie kwestie, jak zimno i gd,
stanowice przygniatajc rzeczywisto. Najczciej przyczyny nieszczcia s
mniej wyrane.
Najpowszechniejsz przyczyn utraty istniejcego poziomu dobrego samopoczucia i naporu zdecydowanie nieprzyjemnych
uczu jest percepcja na poziomie umiejtnoci postpowania Ja - Inny,
oparta na zadawnionym poczuciu utraty czego, co uczynioby j zgodn z natur. Ja ulega osabieniu u samych podstaw i atwiej poddaje si zatroskaniu codziennymi przeciwnociami. Nasze oczekiwania dysponuj take odpowiedni
kultur, w ktrej mona by spoytkowa dane nam zdolnoci. Ilekro osobiste
uwarunkowania nie przystaj do parametrw owych oczekiwali, nastpuje utrata
dobrego samopoczucia.
Jest rzecz niepraktyczn, nierealn i utopijn okrelenie kultury, w jak
mona by przemieni kultur obecn, by zaspokajaa potrzeby kontinuum. Nawet
gdyby taka zamiana dokonaa si, byoby to cakowicie bezuyteczne. Jeli nie
bylibymy pierwszymi, ktrzy wprowadziliby j w czyn, staaby si niesatysfakcjonujcym dowiadczeniem z gry skazanym na wypaczenia i ostateczn porak.
Warto jednak sprbowa przeledzi niektre waciwoci, jakimi kultura
winna si odznacza, gdyby dostosowa j do potrzeb kontinuum swych czonkw. Po pierwsze - jzyk, w jakim mgby rozwija si ludzki potencja werbalizacji. Dziecko winno mie mono suchania tego, co rodzice do siebie mwi.
Trzeba te, by miao rwienikw, z ktrymi komunikowaoby si na tej samej
paszczynie zainteresowa i rozwoju. Wane jest rwnie posiadanie troch

Jean Liedloff

93

Koncepcja kontinuum

starszych od siebie towarzyszy, eby tym samym pojo, dokd zmierza, nim
tam dojdzie. Nada o treci jego rozwijajcych si zainteresowa cech
zwyczajnoci, dziki czemu mogoby t kultur, gdy ju bdzie gotowe, sprawnie
sobie przyswoi.
Aktywno dziecka w takim samym stopniu wymaga towarzystwa, jak i
przykadu. Spoeczestwo, ktre ich nie zapewnia, traci na efektywnoci swych
czonkw, jak te na ich dobrym samopoczuciu.
Niezawodn oznak, e spoeczestwu czego brak, jest dystans pokoleniowy. Jeli moda generacja nie czerpie przykadu, z upodabniania si do starszych
oznacza to, e "spoeczestwo utracio swe wasne kontinuum, sw wasn stabilno i prawdopodobnie nie posiada kultury zasugujcej na to miano. Znajduje
si w stanie cigej przemiany od jednego niezadowalajcego systemu wartoci
do innego. Jeli modsi czonkowie spoeczestwa czuj, e starsi s mieszni, nie
maj racji lub s nudni, nie znajd naturalnej drogi naladownictwa. Bd czuli
si zagubieni, ponieni i oszukani, stan si gniewni. Take starsi poczuj si
oszukani i dotknici brakiem kontynuacji w kulturze i wraz z modymi zaczn
cierpie na bezcelowo swego istnienia.
Nieustanne, obietnice lepszego jutra", bez ktrych nasze ycie jest nieznone, z trudem wyobraanie, nie wzbudzaj zainteresowania czonkw rozwinitego, stabilnego, dumnego i szczliwego spoeczestwa. Ich opr wobec zmian
suy zachowaniu obyczajw i dziaa na rzecz zapobieenia innowacjom. Z drugiej strony niemoc odczuwania zadowolenia, wronita w masow deprywacj i
alienacj, druzgocze kulturalny wyraz naszej naturalnej skonnoci do opierania
si zmianie i czyni nakazem zdolno oczekiwania czego lepszego" bez wzgldu
na to, jakie korzyci" odnosimy w chwili obecnej.
Niezmienny sposb ycia jest czym, co wymaga pracy i wspdziaania
czonkw spoeczestwa w takim stopniu, eby nie przerastay ich naturalnych
moliwoci. Praca winna nie rado osobie, ktrej wczeniejsze potrzeby zostay zaspokojone, by tym samym czua niczym nieskrpowane pragnienie spoecznych zachowa i wykorzystywania swych zdolnoci.
Rodzina musi pozosta w staym kontakcie z innymi rodzinami i kady - w
okresie ycia zawodowego - powinien mie mono nawizania koleestwa i
wsppracy. Kobieta codziennie pozostawiona z dziemi pozbawiona jest spoecznych bodcw i potrzebuje emocjonalnego i intelektualnego wsparcia, jakiego
dzieci nie mog jej da. Rezultaty nie s dobre ani dla matki, ani dla dziecka, rodziny czy spoeczestwa.
W naszym spoeczestwie gospodynie domowe, miast gra rol cierpliwej
pani domu, mogyby wykonywa czynnoci gospodarskie pospou z ssiadkami.
Najpierw- pracowayby w jednym domu, potem w nastpnych. To, co obecnie
nazywa si grupami towarzyskimi, moe stworzy zgrany zesp wykonujcych
gospodarskie roboty, w ktrych matki na rwni z innymi ludmi
mogyby zaj si poyteczn i ciekaw prac. Dzieci obmylayby swe wasne zabawy lub przyczay si do oglnych zaj, nie angaujc uwagi dorosych
ponad absolutn konieczno. Miejsce dzieci na peryferiach raczej ni w centrum
tej uwagi pozwoli im odnale (bez naciskw z zewntrz) wasne zainteresowania
i tempo dziaania. Zapewni im szeroki zakres rnorodnoci przedmiotw oraz
aktywnoci w celu gromadzenia dowiadcze i odkrywania wasnych moliwoci.
Lecz bez wzgldu na to, czy gwnym zajciem jest tkanie, rkodzieo, malowa-

Jean Liedloff

94

Koncepcja kontinuum

nie, rzebienie, naprawy itp., powinno by ono najpierw wykonywane przez dorosych. Dzieciom naley pozwoli na przyczenie si do pracy bez nieuzasadnionego jej przerywania. Tym samym wszyscy bd zachowywa si w sposb naturalny i swobodny, nie zmuszajc partnerw, aby ograniczali umys do dziecinnego poziomu, lub dzieci do przystosowania si do tego, co w przekonaniu dorosych jest dla nich najlepsze i co przeszkadza wasnej inicjatywie dzieci w gadkim i bezkonfliktowym motywowaniu.
Dzieci powinny towarzyszy dorosym wszdzie tam, dokd si udaj. W
kulturze takiej, jak nasza, gdzie jest to w duej mierze niewykonalne, szkoy i
nauczyciele mogliby uczy peniejszego wykorzystania tendencji dzieci do naladownictwa i wiczy uzdolnienia, jakie rodz si z jego inicjatywy, ni poucza"
je, jak maj robi to czy tamto.
W spoeczestwie prawidowego kontinuum pokolenia yyby pod tym samym dachem dla dobra wszystkich jego czonkw. Dziadkowie pomagaliby wedug swych moliwoci, za ludzie w peni si twrczych nie odmawialiby pomocy
seniorom, podobnie jak jej nie odmawiaj swym dzieciom. I tu prawdziwie wzbogacajca wsplnota mieszkaniowa pokole zaley od spenionych osobowoci, a
nie od grania - jak to wikszo z nas czyniaby - na swych emocjach w celu zaspokojenia infantylnej potrzeby troski i opieki.
Przywdztwo wyaniaoby si z czonkw spoecznoci w sposb naturalny,
podobnie jak dzieje si to wrd dzieci, i ograniczaoby si do przejmowania inicjatywy jedynie wwczas., gdy jednostki oka si nieoperatywne. To ci, ktrzy
podporzdkowuj si, winni decydowa, komu powierz przywdztwo i winni
mie mono zmieniania ich na takich, jacy by im odpowiadali. W kulturze kontinuum, takiej jak plemi Yequana, obowizki liderw s minimalne, a kada jednostka moe zdecydowa, czy zastosuje si do postanowienia przywdcy. Duo
jeszcze czasu upynie, nim bdziemy zdolni y szczliwie na krawdzi anarchii.
Niemniej warto taki kierunek bra pod uwag wszdzie tam, gdzie naciski naszej
kultury i populacji na to pozwalaj.
Grupa ludzi, ktrzy yj i pracuj razem, winna waha si od kilku rodzin
do kilkuset osb. Tak wic jednostka byaby zainteresowana w utrzymywaniu dobrych stosunkw ze wszystkimi, z ktrymi ma do czynienia. Wiedza o tym, e
bdzie si miao cige kontakty z tymi samymi ludmi, jest silnym bodcem do
traktowania ich rzetelnie i z szacunkiem, nawet w naszym wiecie, gdzie trwae
grupy ssiedzkie - jak w rodowiskach wiejskich i maomiasteczkowych - uwaaj
si za cile zwizan spoeczno. Zwierz ludzkie nie potrafi y z tysicami czy
milionami innych ludzi. Moe mie bliski zwizek tylko z ograniczon liczb osobnikw swego gatunku, a w duych miastach mona zauway, e w cibie kady
ma krg towarzyszy pracy czy przyjaci, liczebnoci mniej lub wicej przypominajcy plemi. Obecno innych powoduje, e istnieje nieskoczenie wiele okazji
nawizania nowych zwizkw, jeli starym pozwoli si zanikn.
Czonkowie plemienia Yequana nauczyli mnie o wiele subtelniejszych metod
traktowania ludzi od poznanych przeze mnie w rodowisku, w ktrym si wychowaem. Sposb, w jaki witaj goci, wywar na mnie silne waenie sw naturalnoci.
Po raz pierwszy miaam to okazj obserwowa, kiedy przybyam do wioski
wraz z podrujcymi z odlegej wsi Yequaczykami. Uznano wwczas, e nie
bd wiedziaa, jak si zachowa, wic pewien stary pan, ktry w modoci prze-

Jean Liedloff

95

Koncepcja kontinuum

bywa pord Wenezuelczykw i mwi troch po hiszpasku, podszed i powita

mnie po wenezuelsku, klepic po plecach, a po krtkiej rozmowie wskaza, gdzie
mam zanie swj hamak.
Jednake dwch moich towarzyszy potraktowano inaczej. Usiedli nieopodal
pod ogromnym okrgym zadaszeniem, nie
mwic sowa. Nikt. si do nich nie odezwa, nie patrzyli na siebie i nie rozmawiali. Mieszkacy podchodzili i odchodzili w toku zwykych zaj, aden nie
spojrza w ich stron. Przez ptorej godziny mczyni siedzieli nieruchomo i
niemo; wreszcie cicho podesza jaka kobieta, stawiajc przed nimi na ziemi troch jedzenia. Mczyni nie od razu po nie signli - zaczli je w milczeniu dopiero po chwili. Pniej zabrano miski i znw upyno troch czasu.
W kocu leniwie podszed jaki mczyzna i stan za przybyszami, oparty
o jeden ze supw podtrzymujcych dach. Po parunastu sekundach powiedzia agodnie kilka sylab. Upyny jeszcze dwie minuty, zanim starszy z goci odpowiedzia, rwnie krtko. Znw zanikna si nad nimi cisza. Kiedy ponownie zaczli
mwi, byo tak, jakby kada wypowied nawizywaa do panujcej ciszy, z ktrej si wyonia. Osobisty spokj i godno kadego z mczyzn nie ucierpiay
wskutek przymusu. Kiedy wymiana sw staa si bardziej oywiona, podeszli inni
i stojc chwil przyczyli si do goci. Wydawao si, e wszyscy maj zrozumienie dla agodnoci mczyzn i e naley j chroni. Nikt im nie przerywa; w adnym gosie nie wyczuwao si emocjonalnego napicia. Kady w swym wasnym
wntrzu zachowywa rwnowag.
Wkrtce rozmow wzbogaci miech, sprawiajcy, e gosy kilkunastu mczyzn faloway unisono pomidzy wypowiedziami.
O zachodzie kobiety poday zgromadzonym posiek - tym razem wszystkim.
Wymieniano wiadomoci, poczucie humoru dominowao. W takiej atmosferze zarwno mieszkacy, jak i gocie byli doskonale zasymilowani, bez oznak faszu
czy nerwowoci. Chwile milczenia nie oznaczay przerwania komunikacji, miay
pozwoli na zawarcie pokoju z sob, by uzyska pewno, e inni te s z sob
na stopie pokojowej.
Kiedy mczyni z wioski udawali si w dugie podre, by handlowa z innymi Indianami, po powrocie byli podejmowani przez rodziny i wspplemiecw
wedug takiej samej procedury. Siedzieli w milczeniu dostatecznie dugo, by
wczu si w ycie wioski, a nastpnie bez przymusu czy okazywania emocji od
czasu do czasu podchodzono do nich.
Jestemy skonni postrzega cudzoziemcw lub egzotyczne ludy jako osobowoci jednorodne, a ludy prymitywne z pewnoci jeszcze bardziej. Oczywicie
oni tacy nie s. Dostosowanie si do lokalnej obyczajowoci nadaje cech pewnego podobiestwa w zachowaniach czonkw spoecznoci, lecz rnice midzy
jednostkami stanowi w spoeczestwie o bardziej prawidowym kontinuum swobodniejszy wyraz wrodzonych rysw charakteru, jako e nie musi si ono obawia ich okazywania czy stara si je stumi.
W spoeczestwach cywilizowanych - w rnym stopniu, w zalenoci od
odejcia od standardw kontinuum - cechy odrniajce ludzi s w duej mierze
wyrazem sposobu adaptacji do wypacze, jakie zaszy w ich osobowociach
wskutek rozmiaru i charakteru deprywacji. Dlatego czsto zachowuj si aspoecznie, w rezultacie czego spoeczestwo obawia si ich, a wraz z nimi wszelkich
innych oznak nieprzystosowania swych czonkw. Zazwyczaj im bardziej jaka

Jean Liedloff

96

Koncepcja kontinuum

kultura sprzeczna jest z kontinuum, tym wikszego nacisku naley oczekiwa na

jednostk, by w publicznym i prywatnym yciu zachowaa pozr przystosowania
do normy.
Kiedy zdziwiam si, e pewien Yequaczyk postanowi wdrapa si nieopodal wioski na szczyt wzgrza, gdzie wali w bben i krzycza co si w pucach
przez dobre p godziny, nim zaspokoi swj impuls. Czu, e dla sobie tylko znanych powodw musi to zrobi i uczyni to, najwyraniej nie przejmujc si, co
pomyl ssiedzi. Warto podkreli, e takie zachowanie nie naleao do zwyczaju". Jedynie ja byam zaskoczona. Nigdy nie kwestionowaam niepisanego
prawa mego spoeczestwa, w myl ktrego zdrowi na umyle czonkowie wsplnoty powstrzymuj swe dziwne czy irracjonalne" impulsy, by nie wzbudza lku
czy podejrze.
Wskutek owego prawa dopiero najsynniejsze, najbardziej uznane osobowoci - gwiazdy filmowe, modzieowe, postacie takie, jak Winston Churchill, Albert Einstein i Ghandi.- miay i maj upowanienie do ubierania si i zachowywania w o wiele mniej konformistyczny sposb. Mog sobie na to pozwoli, odkd stay si znane na tyle, eby by poza podejrzeniem psychicznego niezrwnowaenia. Nawet tragiczne odchylenia Judy Garland byy w pewnym sensie nie
tak szokujce dla publicznoci, ni wwczas, gdyby podobnie zachowywa si np.
nasz ssiad. Stanowio znakomito akceptowan przez miliony, nikt wic nie
obawia si bra za dobr monet tego, co robia. Nie zachodzia konieczno
zwracania si do swej wtpliwej zdolnoci osdzania i akceptowania.
Niezwykle atwo zauway, e ci z nas, ktrzy najmniej zasuguj na zaufanie, s bardziej podejrzliwi w stosunku do innych. Mona by to uzna za zjawisko
neurotyczne i aspoeczne w spoeczestwie, ktre zaleca, by jego czonkowie byli
godni zaufania. Taka postawa musi jednak by cakowicie prawidowa w spoeczestwie, w ktrym zwyczajem jest oszukiwanie bliniego w kadej moliwej
chwili przy zaoeniu, rzecz jasna, e ten drugi bdzie czyni to samo. Kto taki
posiada zatem pewno, e czonkowie jego kultury nie zasuguj na zaufanie,
bez przerwy wic szuka okazji, by pokona ich w grze. W wielu krajach jest to
powszechnie praktykowany modus vivendi, z pewnoci trudny do zaakceptowania dla przybysza z kraju, gdzie fair play stanowi, wan cz tego, co uwaane
jest za zachowanie spoeczne. Yequaski pogld na robienie interesw - podobnie jak sposb podejmowania goci - wydaje si by oparty na przenikajcym
wszystko pragnieniu, by nie stwarza napicia. Miaam rzadk okazj gbszego
wgldu, jak daleko sigaj ich dobre maniery, kiedy prowadziam interesy z wodzem Yequana - Anchu. Dziao si to wwczas, gdy wszcz on kampani uwiadomienia mi, i powinnam zachowywa si, tak jak oni. Wwczas nie musieliby
traktowa mnie jak nieczowieka, (temu nie naley si respekt przysugujcy
Yequaczykowi), po ktrym nie oczekuje si zachowania godnego i ludzkiego.
Lekcje, jakich mi udziela, nie byy wycznie werbaln instrukcj czy wyjanianiem, lecz dowiadczeniami, ktrych cel stanowio uwypuklenie mi - czy raczej
uadzenie we mnie - wrodzonej zdolnoci rozpoznawania i wspomagania tego, co
najbardziej odpowiada okolicznociom. Stara si - rzec mona - uwolni moje
wyczucie kontinuum od niezliczonych zakce, jakie do wprowadzia moja wasna kultura.
To wanie przy tej okazji - jak wczeniej wspomniaam - Anchu spyta
mnie, co wziabym, w zamian za komplet biuterii z weneckiego szka. Natych-

Jean Liedloff

97

Koncepcja kontinuum

miast odparam, e chc trzcin cukrow, bo nasza ekspedycja stracia cay zapas cukru, kiedy czno wywrcio, si na katarakcie, za moje aknienie czego
sodkiego przerodzio si w obsesj. Nastpnego dnia udalimy si wraz z jego
on (u Yequaczykw tylko kobiety tn trzcin cukrow), eby dopeni transakcji.
Usiedlimy z Anchu na pniu na skraju pola, kobieta tymczasem wesza w
trzcin i wyniosa cztery odygi. Pooya je na ziemi, a Anchu spyta, czy chc
wicej.
Oczywicie chciaam wicej. Chciaam tyle, ile mogam unie, odparam
wic, e tak.
ona Anchu wrcia na pole i przyniosa jeszcze dwie odygi. Pooya je
obok poprzednich.
-Wicej? - spyta Anchu.
Znw odpowiedziaam: Tak, wicej!". Wwczas olnio mnie. Nie dobijalimy targu na zasadzie kady dla siebie, jak ja przyjam. Anchu zwraca si do
mnie, bym po koleesku i odpowiedzialnie osdzia, co bdzie stanowio sprawiedliw wymian i by gotw trwa przy mojej ocenie. Kiedy pojam mj bd,
poczuam zakopotanie i zawoaam jego on, ktra ponownie udaa si z maczet na pole: Toini!" - Tylko jedna!" Dobilimy wic targu, za w transakcji nie
byo adnych sporw ani jakiegokolwiek napicia (po tym, jak zrozumiaam).
Nie sdz, by istniao jakiekolwiek prawdopodobiestwo, e nasza technika
handlu stanie si rwnie cywilizowania", jak handel wrd plemienia Indian
Yequana. Przedstawiam t histori jedynie jako przykad tego, co mona by
uzna jako metod dziaania, jeli tak zaleca kultura. Mona wtedy liczy, e
czonkowie spoeczestwa kierowa si bd prospoeczn, nie za aspoeczn
motywacj.
Spoeczestwa, ktre zaleca mniej przyjemne i mniej atrakcyjne obyczaje,
bdzie jednak nadal przejawia konformizm wrd czonkw kierujcych si motywacj spoeczn. Na przykad Indianie Sanema, ktrych kultura rni si
ogromnie od kultury yequariskiej, uznaj za suszne napadanie na inny klan Sanema, kradzie modych kobiet i zabijanie tylu mczyzn, ilu si da.
Kiedy i dlaczego powsta ten element ich kultury, czemu Indianie Jivaro po
drugiej stronie kontynentu poudniowoamerykaskiego wyznaj zasad, e kada
mier domaga si odwetu - nikt nie wie. Poyteczna jest natomiast obserwacja,
e spoeczestwo zoone z jednostek kierujcych si prospoeczn motywacj,
bdzie yo zgodnie z zaleceniami swej kultury i mona by pewnym, e tak si
stanie. Aspoeczny czy kryminalny charakter nie rozwija si u ludzi, ktrych oczekiwania kontinuum nie zostay zawiedzione. Podobnie jak w przypadku mordercy,
ktry w bocznej ulicy dopuszcza si zbrodni, natomiast onierz zabijajcy wroga
- nie. To motyw, a nie czyn jest decydujcym czynnikiem w ocenie spoecznego
zachowania sprawcy.
Przypuszczalnie chcielibymy by ludzk kultur, ktrej nasze spoeczestwo zaofiaruje przychyln gotowo wsppracy. Ale okrelenie ludzki" musi zakada szacunek dla ludzkiego kontinuum. Kultura wymagajca od ludzi, by yli
w sposb, do ktrego ewolucja ich nie przygotowaa, ktra nie spenia ich wrodzonych oczekiwa, a tym samym kae im przekracza granice zdolnoci przystosowania si - na pewno zniszczy ich osobowo.
Jedn z drg popychania osobowoci zbyt daleko jest pozbawianie jej mini-

Jean Liedloff

98

Koncepcja kontinuum

malnych potrzeb rnorodnoci bodcw. Wynikajcy std brak dobrego samopoczucia przybiera form zwan nud. Zmys kontinuum - stwarzajc owo niemie
uczucie - motywuje czowieka do zmiany zajcia. My zazwyczaj nie czujemy, e
mamy prawo" do nienudzenia si, spdzamy wic lata cae na wykonywaniu
monotonnej pracy w fabrykach i biurach, lub samotnie wprzgnici w nieciekawy
codzienny kierat.
Lud Yequana natomiast - posiadajc wyrane i natychmiastowe wyczucie
granic wasnego kontinuum oraz zdolno do adaptacji i nie tracc dobrego samopoczucia - byskawicznie zwraca uwag na wezwanie do zaprzestania robienia
czego, co grozi nud.
Znaleli wiele sposobw na uniknicie niebezpieczestwa nudy, gdy musz
wykona monotonn prac. Na przykad kobiety wbijajce ostre zby w desk do
ucierania manioku nie robi tego rwnymi rzdami, lecz najpierw ukadaj wzr
w ksztacie rombw, wypeniajc nastpnie wszystkie przestrzenie. Dziki temu
wzr zanika, za cel, jakim jest zabawienie rzemielnika, zostaje osignity.
Innym przykadem jest budowa dachu. Polega to na przymocowywaniu lici
palmy lianami do ramy. Mczyni siedz na rusztowaniu z pkami lici i posuwajc si cal po calu, umocowuj jeden po drugim. Maj rne sposoby na uniknicie nudy, nawet podczas ukadania duych dachw. Po pierwsze - zapraszaj
wszystkich mczyzn z wasnej i pobliskich wiosek, co wydatnie przypiesza robot. Nim gocie przybd, kobiety przygotowuj tyle sfermentowanego manioku, by podczas wielu dni pracy mczyni byli na rauszu, co zawa wiadomo,
a tym samym podatno na nud. eby spotgowa uroczysty nastrj, pracujcy
przystrajaj si paciorkami, pirkami i maluj ciaa. Kto stale chodzi wok i
uderza w bben. Mczyni i chopcy w trakcie pracy rozmawiaj i artuj, wykonuj j za tak dugo, pki nie zechce im si zej i zaj dla odmiany czym innym. Czasem jednoczenie pracuje ich wielu, niekiedy za tylko nieliczni s w
nastroju do aktywnoci. Dziaa to wspaniale na wszystkich; gocie karmieni s
przez rodzin, do ktrej bdzie nalea dom i ktra przed budow intensywnie
polowaa, by zaopatrzy si w miso.
Podczas owych dni pijastwa, kiedy to kady jest troch odurzony, oraz
nocy - gdy nawet kobiety i dzieci pij jeszcze wicej, za mczyni upijaj si,
gboko porusza fakt, i nie wida u nich oznak agresji.
Jest to zapewne wyraz ich spenionych osobowoci, wszak odczuwaj tak
niewielk potrzeb osdzania siebie i z tak atwoci akceptuj indywidualne
rnice. Godnym uwagi jest fakt, e im bardziej ludzie s sfrustrowani, im bardziej wyalienowani,
tym silniej czuj si powoani do osdzania innych i dzielenia ich na takich,
ktrych mona lub nie mona zaakceptowa, zarwno jako jednostki jak i grupy.
Ma to miejsce w konfliktach religijnych, politycznych, narodowych, rasowych, w
dziedzinie seksu czy nawet wieku.
Wzajemna nienawi, pynca z tego, e nie byo nam dane w niemowlctwie poczucie naturalnego porzdku rzeczy, stanowi gwne podoe irracjonalnej
nienawici.
Interesujce jest to, e cho plemi Yequana uznaje Indian Sanema za
istoty poledniejszego gatunku, yjce po barbarzysku, za Indianie Sanema
ywi agodny uraz do ludu Yequana za to poczucie wyszoci, adna z tych grup
nie wykazuje najmniejszej ochoty krzywdzenia tej drugiej lub wtrcania si w y-

Jean Liedloff

99

Koncepcja kontinuum

cie jej czonkw. Czsto odwiedzaj si wzajemnie i handluj, robi sobie za plecami arty, nigdy jednak nie wybuchaj midzy nimi konflikty.
Nasz tragedi w duej mierze jest utrata zrozumienia naszych praw" jako
czonkw gatunku ludzkiego. Nie tylko z rezygnacj godzimy si na nud, lecz
take z innymi niezliczonymi przypadkami pogwacenia tego, co pozostao z naszego kontinuum na skutek spustosze okresu niemowlctwa i dziecistwa. Mwimy na przykad: To okrutne, trzyma tak due zwierz w miejskim mieszkaniu", lecz odnosi si to do psw, wycznie do psw, nigdy do ludzi, ktrzy s
wiksi i wraliwsi na otoczenie. Pozwalamy bombardowa si haasem maszyn,
ruchu ulicznego, radia i spodziewamy si grubiaskiego traktowania ze strony
obcych. Uczymy si oczekiwa, e dzieci nas zlekcewa, a rodzice zirytuj. Godzimy si y z drczc niepewnoci nie tylko w odniesieniu do naszych wasnych kompetencji zawodowych i spoecznych, ale bardzo czsto w odniesieniu
do maestwa. Z gry zakadamy, e ycie jest cikie i czujemy zadowolenie z
kadej odrobiny danego nam szczcia. Nie traktujemy go jako nalenego nam z
urodzenia, nie spodziewamy si te, i bdzie ono czym wicej ni spokojem czy
zadowoleniem. Prawdziwa rado - stan, w jakim lud Yequana spdza wikszo
ycia - jest wrd nas niezwykle rzadka.
Gdybymy mieli okazj y takim yciem, do jakiego zostalimy stworzeni,
niemao naszych obecnych motywacji okazaoby si sztucznymi. Przede wszystkim nie wyobraalibymy sobie, e dzieci musz by szczliwsze ni doroli, a
modo szczliwsza od staroci. Jak przekonalimy si, pogld ten wyznajemy
w duym stopniu poprzez trwanie w pogoni za celem, ktry - jak mamy nadziej
- przywrci naszemu yciu utracone poczucie naturalnego porzdku. Kiedy za
osigamy cele i stwierdzamy, e nadal brak nam tego nienazwanego czego, odmawianego nam od niemowlctwa, stopniowo tracimy wiar, e nastpny adunek nadziei utuli nasze uporczywe tsknoty. Uczymy si najlepiej, jak potrafimy,
akceptacji rzeczywistoci", by zagodzi bl powtarzajcych si rozczarowa. W
pewnym momencie, w rodku ycia, zaczynamy sobie mwi, e przegapilimy z tej lub innej przyczyny - szans cieszenia si w peni dobrym samopoczuciem i
teraz musimy y w permanentnym kompromisie z nastpstwami tego faktu.
Stan taki rzadko prowadzi do radoci.
Czowiek wiodcy ycie do jakiego jest stworzony, ma zupenie odmienn
histori. Pragnienia niemowlctwa ustpuj miejsca kolejnej fazie dziecistwa, a
kady speniony zbir pragnie ustpuje miejsca nastpnemu. Pragnienie zabawy
blaknie, pragnienie pracy staje si coraz silniejsze w miar, jak dorolejemy,
pragnienie dzielenia ycia z osob pci przeciwnej - jeli zostanie spenione - rodzi ch dziaania na rzecz yciowego towarzysza i posiadania dzieci. Potrzeba
kontaktw towarzyskich z osobami podobnymi do nas jest zaspokajana od dziecistwa do mierci. W miar, jak rozwinite potrzeby dorosych do inicjowania i
realizowania projektw zostaj spenione, a starzenie si ogranicza siy fizyczne,
pojawia si wola bycia wiadkiem sukcesw ukochanych bliskich, pragnienie spokoju, mniejszej rnorodnoci dozna, poczucia, i sprawy tocz si przy udziale
z naszej strony, zgodnie z cyklem ycia, a ostatecznie i bez naszego udziau, a
ostatnia sekwencja ycze zostaje speniona. Po niej nie nastpuje ju nic poza
pragnieniem odpoczynku, niedowiadywania si niczego wicej, wycofania si.
W kadej fazie, opartej silnie na realizacji fazy poprzedzajcej, podnieta
pragnienia napotyka peny oddwik. Nie istnieje zatem adna autentyczna prze-

Jean Liedloff

100

Koncepcja kontinuum

waga wieku modego nad starszym. Kady okres ycia ma swoje szczeglne radoci. Jeli rezygnuje si z poprzedniego zbioru pragnie zgodnie z ich biegiem,
nie ma powodu, by zazdroci modym, ani te yczy sobie innego wieku ni
nasz wasny. Mona si cieszy przyjemnociami, jakie z sob niesie, a do
mierci, z ni wcznie.
Bl i choroba, mier ukochanych, dolegliwoci i rozczarowania mc wizj,
normy szczcia, lecz nie zmieniaj faktu, i szczcie jest norm, nie maj te
wpywu na tendencj kontinuum do odbudowywania go, do gojenia ran po kadym wstrzsie.
Rzecz w tym, e zmys kontinuum - jeli pozwoli mu dziaa przez cae ycie - potrafi zajmowa si naszymi sprawami lepiej, ni byby do tego zdolny jakikolwiek system wykoncypowany intelektualnie.

Jean Liedloff

101

Koncepcja kontinuum

ROZDZIA SIDMY
PRZYWRCI DO DZIAANIA PRAWA KONTINUUM
U niemowlcia majcego cigy kontakt z ciaem opiekunki jego pole energetyczne stanowi jedno z jej polem, za nadmiar energii obojga moe rozadowywa si poprzez jej wyczn aktywno. Niemowl moe by dziki temu rozlunione, wolne od kumulujcego si napicia, bo nadmiar jego energii przepywa na opiekunk.
Istnieje zauwaalny kontrast midzy zachowaniem niemowlt Yequana w
objciach opiekunki, a naszymi niemowltami, ktre wikszo czasu spdzaj w
fizycznej izolacji od matki. Dzieci Yequana s agodne i niewymagajce, nie stawiaj oporu, jeli trzyma je lub nie w wygodnej pozycji. Nasze niemowlta
wierzgaj nogami, gwatownie machaj rkami, wyginaj sztywny krgosup w
napity uk. Wierc si i pr w eczkach, i wzkach, i trudno je utrzyma,
kiedy zachowuj si podobnie w naszych objciach. Staraj si uwolni rosnce
napicie spowodowane tym, e nabray wicej energii, ni potrafi w sposb nieskrpowany zatrzyma lub rozadowa. Podniecone zainteresowaniem wobec jakiej osoby wydaj przeraliwe wrzaski i skrcaj si. Cho wyraaj w ten sposb zadowolenie, bodziec wyzwala gwatown reakcj mini, zuywajc ukryt
energi.
Niemowl biernie schowane w zaciszu swego kontinuum, kiedy zaspokojone
zostaj jego oczekiwania staego kontaktu fizycznego, nie dy do rozadowania
energii, pozostawiajc to aktywnemu dorosemu lub dziecku, ktre je trzyma.
Sytuacja ulega radykalnej zmianie w momencie, gdy niemowl koczy faz ycia
w objciach opiekunki i zaczyna peza. Samo wtedy musi zuy energi, przynajmniej w cigu dnia, gdy jest z dala od matki. Nastpuje ogromny wzrost jego
aktywnoci. W krtkim czasie pezanie staje si efektywne, dziecko wdruje z
imponujc prdkoci, ktra ulega przypieszeniu, gdy zaczyna raczkowa.
Jeli nic go nie ogranicza, peza energicznie i uparcie po caym terenie, zuywajc nadmiar energii w poznawaniu wiata, w jakim przyszo mu y.
Gdy dziecko zaczyna chodzi, biega i bawi si, czyni to w takim tempie,
jakie dorosemu wydawa si musi szalone. Usiujcy nady za nim, szybko by
si zmczy. Rwienicy i starsze dzieci s dla niego bardziej stosownym towarzystwem. Pragnie je naladowa i czyni to najlepiej, jak potrafi, zgodnie e stale
rosncymi zdolnociami. Nikt poza nim samym nie ogranicza tej niesamowitej
aktywnoci. Gdy si zmczy, wraca odpocz do matki, a gdy jest starsze - na
swoje posanie.
Jednake dziecko nie jest w stanie rozadowa energii i trwa w dobrym samopoczuciu, jeli z jakiego powodu - co tak czsto zdarza si w cywilizowanym
sowiecie - jego dziaania s ograniczane, czy to przez niewystarczajco duo czasu powicanego na zabaw na podwrku, czy ograniczon przestrze domow,
lub gdy jest uwizione w kojcu, uprzy, dziecinnym eczku czy w specjalnym
krzeseku.
Kiedy ma ju za sob etap kopania i prenia si w celu uwolnienia siebie
od zego samopoczucia z powodu niewydatkowanej energii, naley spodziewa
si, i wkrtce odkryje, e ten niewygodny nadmiar koncentruje si w duej mierze w genitaliach, a pobudzajc je moe sprawi, by zgromadzony w reszcie ciaa

Jean Liedloff

102

Koncepcja kontinuum

popyn do nich, wzmagajc nacisk stosowny do rozadowania. W ten sposb

masturbacja staje si zaworem bezpieczestwa dla nadmiaru nie zuytej energii
w dziennej aktywnoci dziecka.
W wieku dorosym jej nadmiar jest podobnie koncentrowany przez wstpn
gr seksualn, a uwalniany w orgazmie. Tym samym stosunek seksualny suy
dwm rnym celom - reprodukcji oraz zachowaniu przyjemnego poziomu energii.
Wrd ludzi, ktrych deprywacja skazaa na ycie w stanie napicia pomidzy rnymi aspektami ich osobowoci, orgazm uwalnia jedynie powierzchown
cz energii wizionej w ich permanentnie napitych miniach. Owo niepene
uwolnienie jej nadmiaru stwarza chroniczny stan niezadowolenia, przejawiajcy
si zym humorem, nadmiernym zainteresowaniem seksualnym, niezdolnoci do
koncentracji, nerwowoci lub rozpust.
Spraw pogarsza jeszcze i to, e u dorosych pozbawionych dowiadcze
niemowlctwa potrzeba fizycznej ekspresji seksu jest zmieszana z potrzeb nieseksualnego kontaktu, jaka pozostaa im po tym okresie. Zazwyczaj ta druga nie
jest w naszym spoeczestwie uznawana, a kade pragnienie kontaktu interpretowane jest jako seksualne. Zatem seksualne tabu obejmuje wszelkie dodajce
otuchy nieseksualne formy fizycznego zblienia.
Nawet dzieci i doroli plemienia Yequana, ktrym dana bya w niemowlctwie caa niezbdna gama zblie, nadal je lubi, siadaj blisko siebie, le w
tym samym hamaku, a nawet wyrczaj partnerw w niektrych czynnociach
zwizanych z toalet.
My o wiele bardziej ni oni posiadamy potrzeb przeamania obecnego tabu
i uznania ludzkiej potrzeby wsparcia i kontaktu. Niezaspokojona i infantylna niezmiernie zwiksza wymagania, jakie mamy wobec siebie, nie yjc zgodnie z natur dziecistwa i wieku dojrzaego. Trwa tak dugo, dopki istnieje szansa jej
zaspokojenia, o ile chcemy j zaspokoi.
Pod rozlegym pojciem seksu, niedostrzeona jako odrbny impuls, istnieje potrzeba bycia obejmowanym, otaczanym trosk innej osoby, niaczonym i
zapewnianym o mioci nie dlatego, e przynioso si do domu pensj czy upieko
placek, ale po prostu dlatego, e si istnieje. Uspokajajca atmosfera, jak wytwarza mwienie jzykiem dziecinnym, stosowanie midzy maonkami zdrobnie (Krliczek", Maa dziewczynka tatusia") pomaga im wypeni luk w dowiadczeniach pozostawion przez niedbaych rodzicw. Szeroko rozpowszechnione mwienie zdrobnieniami samo w sobie wiadczy o staej naturze potrzeby.
Czsto pragnienie seksu i pragnienie uczucia przeradza si jedno w drugie.
Wrd dorosych satysfakcja z zaspokojenia silniejszej potrzeby decyduje, e
najczciej pojawia si ta druga. Dzie spdzony w biurze, ktry wywoa szczeglnie silny brak poczucia bezpieczestwa, moe sprawi, e m zapragnie
przytuli si i by tulony przez on, oraz traktowany z uczuciem. Kiedy potrzeba
ta zostanie zaspokojona, zainteresowanie on nieraz przeradza si w pocig
seksualny. W naszym spoeczestwie mczyzna poczuje si zobowizany do odbycia stosunku, poniewa jego umys nie rozrnia owych potrzeb, jako niezalenych od siebie.
Dorosa mio midzy ludmi pozbawionymi dowiadcze niemowlctwa
zawiera z koniecznoci domieszk tyche potrzeb, a jej proporcje zalene s od
charakteru deprywacji. Pary musz nauczy si bra pod uwag, co czuje partner

Jean Liedloff

103

Koncepcja kontinuum

i stara si zaspokaja siebie najlepiej, jak potrafi, jeli maestwo ma by

udane.
Zamt zwizany z potrzeb seksu oraz uczucia macierzyskiego rodzaju
kontaktu fizycznego, zamt, ktry powoduje powstawanie zwrotw w stylu duej ciepej blondyny", winien wreszcie zosta uporzdkowany. Wierz, i dziki
jasnemu pojmowaniu rnicy i praktyce w rozrnianiu obu potrzeb mona wymienia o wiele wicej uczucia, nie komplikujc go seksem, gdy nie jest on podany. Ogromne pokady tsknoty za fizyczn pociech mogyby by znacznie zredukowane, gdyby stao si spoecznie akceptowane trzymanie za rce idcych
obok siebie towarzyszy obojga pci, siedzenie obok siebie na odlego dotyku,
siadanie na kolanach zarwno w miejscach publicznych, jak i w domowym zaciszu, gadzenie wosw, czste uciski w miejscach publicznych i w ogle niepowciganie uczu.
Uczyniono pewne starania w kierunku wikszego kontaktu w tak zwanych
grupach spotkaniowych. Zalecaj one dotykanie i uciski, nie wiedzc dokadnie,
czemu to suy. W jednej grupie przeprowadzono eksperyment, ktry odnis
niebyway sukces. Nazywa si to ludzki sandwicz" i polega na tym, e osoba
staje midzy dwiema innymi, ktre obejmuj si jakby w tacu, trzecia przytulona jest do plecw ktrej z nich. Rce osoby w rodku podniesione s pasko na
wysoko barkw, rce za pozostaych przycinite do przodu i do tyu jej rk.
Osoba znajdujca si w rodku otoczona jest w taki sposb, jak nigdy nie moe
by objty dorosy przez innego dorosego, chyba e bdzie karzekiem, za partner - olbrzymem. Dla osoby w rodku sandwicza" jest to rdem najwikszego
zadowolenia, jakiego moe dostarczy uczestnictwo w grupie. Czuje si wwczas
niezmiern bogo - jak zapewniaj.
Wychodzc z punktu widzenia kontinuum, zrozumienie, czego istoty ludzkie
potrzebuj i dlaczego potrzebuj, umoliwia lepsze pojmowanie naszego zachowania i zachowania innych ludzi. Moglibymy przesta oskara naszych rodzicw
czy spoeczestwo, e wyrzdzili nam krzywd, i zrozumie, e wszyscy jestemy
ofiarami deprywacji. Arcybiskupi i hippisi, pisarze i nauczyciele, a take niegrzeczni chopcy - wszyscy prbuj znale drog do poczucia naturalnego porzdku. To samo dotyczy gwiazd filmowych, politykw, kryminalistw, artystw,
homoseksualistw, bojowniczek o prawa kobiet i biznesmenw. Bdc z pochodzenia zwierztami, moemy jedynie dy do spenienia oczekiwa bez wzgldu
na to, jak irracjonaln gmatwanin czyni z naszego teraniejszego zachowania
rozmaite kombinacje deprywacji.
Jednake zrozumienie, na czym polega problem, i uwiadomienie sobie, i
jestemy jedynie ofiarami ofiar, e nie ma zwycizcy - nie uleczy nas. W najlepszym przypadku moe pomc wybra waciwy kierunek, ni uczyni krok ku lepszemu samopoczuciu.
Wskazane jest bardziej bezporednie posugiwanie si prawdami kontinuum. Istniej powody, by wierzy, i brakujce dowiadczenie da si uzupeni u
dzieci i dorosych w kadym wieku. Jedn z przesanek takiej nadziei jest to, i
istnieje niewtpliwy dowd, e potrzeba ta trwa podczas rozwoju niemowlcia, a
take w dorosym yciu. Wci szukamy spenienia naszych infantylnych potrzeb.
Poniewa nie ma jasnoci co do tego, czego szukamy, sukces dotd jest niemoliwy.
Innym powodem, by sdzi, i deprywacja okresu niemowlctwa moe by

Jean Liedloff

104

Koncepcja kontinuum

u dzieci i, dorosych leczona i wyleczona, s badania przeprowadzone przez dr

Domana i dr Delcato w Klinice Filadelfijskiej. Dowodz one, e do nastpujcych
po sobie faz - pezania i raczkowania - mog powrci starsze dzieci i doroli pozbawieni tych dowiadcze. Dziki temu s w stanie rozwin umiejtnoci uwarunkowane spenieniem tych faz.
cilej mwic, stwierdzono, e ludzie, ktrym nie pozwolono w odpowiednim czasie chodzi na czworakach, ktrym w zaspokojeniu potrzeby pezania i
raczkowania przeszkadzay kojce lub inne czynniki, nie zdoali w peni rozwin
zdolnoci wysawiania si. W niektrych wypadkach skutkiem byo jkanie, za
powrt do niemowlcej aktywnoci pezania i raczkowania (okoo godziny dziennie) przez kilka miesicy uleczy t wad. Ponadto przeszli oni trening dotyczcy
penej dominacji jednej pkuli mzgu nad drug, jeli poprzednio nie miao to
miejsca. Oznaczao to, e kady, kto nie by praworczny lub prawonony, nie
mia dominujcego prawego oka lub nie by cakowicie zdominowany lewostronnie - wiczy, by sta si takim.
Doman i Delcato zaczli pracowa z dziemi z uszkodzeniem mzgu, ale
dopiero potem odkryli w Chesnut Hill Academy, gdzie Delcato by zastpc rektora, e mona udoskonali zdolnoci werbalne normalnych" uczniw. Podzieli
grup chopcw na dwie czci i u kadej z nich przeprowadzi test zarzdu
uczelni na zdolnoci werbalne. Nastpnie jedn grup podda szeciotygodniowemu intensywnemu treningowi pezania, raczkowania i dominacji jednej pkuli
mzgu. Druga grupa chodzia do szkoy jak zwykle. Potem znw podda obie grupy testowi. Ci, ktrzy nie pezali, zdobyli 6,8 punktw. Tymczasem grupa eksperymentalna osigna zdumiewajc redni 65,8. Raczkowanie i wiczenie w dominacji stao si dla uczniw Chesnut Hill Academy rutyn rwnie codzienn, jak
gra w futbol.
Zaspokojenie u chopcw empirycznej potrzeby pezania i raczkowania z takim wynikiem wskazuje na to, e byli oni do powszechnie pozbawieni penego
jej wyrazu. Fakt, e dowiadczenie to moe by dane poza naturalnym, chronologicznym porzdkiem i nadal skutecznie dziaa - budzi nadzieje. Potwierdza dowody, e infantylne potrzeby w oczekiwaniu na spenienie, trwaj w nieskoczono, a wic mog znale zaspokojenie w kadym wieku.
Implikacje - jak mi si wydaje - s takie: wczeniejsze i bardziej ksztatujce dowiadczenia, jakich zabrako w okresie, kiedy niemowl powinno przebywa
w objciach opiekunki, mog by zapewnione w pniejszym wieku, jeli znajdzie
si odpowiednie metody. Do atwo sprawi, by dzieci i doroli raczkowali, jeli
tego im wanie potrzeba, lecz nieco wikszym problemem jest zrekonstruowanie
modziecowi lub osobie dorosej sytuacji w objciach matki.
Dzieci pozbawione dowiadcze niemowlctwa mog ogromnie zyska dziki siedzeniu przy kadej nadarzajcej si okazji na kolanach rodzicw (lub innych
ludzi) oraz dziki spaniu w jednym ku z rodzicami. W ten sposb dostan
wszystko, czego im potrzeba i zechc spa w swym wasnym, podobnie jak dziaoby si, gdyby spay z rodzicami od urodzenia.
W tym momencie historii, przy caej naszej obyczajowoci, spanie z dzieckiem wydaje si zaleceniem do ekstrawaganckim. Tak samo, jak noszenie go
lub dawanie do noszenia komu innemu - cay czas, w dzie i w nocy. W wietle
kontinuum i milionw lat jego trwania ten drobny wycinek naszej historii wydaje
si zasadniczo odbiega od dawno temu ustalonych norm ludzkiego i poprzedza-

Jean Liedloff

105

Koncepcja kontinuum

jcego ludzki gatunek dowiadczenia.

S zapewne kobiety i mczyni, ktrzy zaoponuj, wyraajc obaw, i
mogliby przygnie lub zadusi pociel niemowl pice obok nich. Czowiek
picy nie jest przecie ani martwy, ani nieprzytomny - poza przypadkami upojenia alkoholem, odurzenia narkotykami esy choroby. Nawet nie budzc si posiada w pewnym stopniu cigo wiadomoci.
Pamitam pierwsze noce, kiedy dzieliam ko z wacym dwa funty niemowlciem wochatej mapy poudniowoamerykaskiej. Pierwszej nocy budziam
si kilkanacie razy w obawie, e j zgniot. Druga noc bya prawie tak samo
mczca, lecz po kilku dniach stwierdziam, e pic jestem wiadoma pooenia
mapki i w trakcie snu uwzgldniaam jej obecno, podobnie jak to czyni inne
due zwierzta pice z maymi. Moliwo uduszenia si niemowlcia pod kodr
rodzicw wydaje mi si mniejsza - o ile nie adna, jeli bd wiadomi jego
obecnoci - od moliwoci uduszenia si sw wasn koderk, gdy pozostawi si
je osamotnione w pokoju.
Obawy budzi te obecno dziecka podczas stosunku seksualnego rodzicw.
Wrd ludu Yequana jego uczestnictwo w takiej sytuacji jest spraw oczywist i
zapewne tak musiao by przez cae tysiclecia przed nami.
Zapewne dzieje si tak, e nie bdc wiadkiem takiego wydarzenia, dziecko traci wan psychologiczn wi z rodzicami. Rodzi si w nim wwczas tsknota za ow wizi, przemieniajca si w stumione, obcione poczuciem winy
pragnienie Edypa czy Elektry uprawiania mioci z rodzicem pci odmiennej. W
rzeczywistoci pragnie ono przede wszystkim odgrywa biern rol niemowlcia,
wtedy tsknot za wizi zdoa waciwie przeoy na tsknot aktywnego
uczestnictwa, gdy jego seksualno ulegnie jakociowej przemianie, za bierne
uczestnictwo zatarciu w pamici lub wyobrani. Badania mogyby wykaza, e
potrafimy wyeliminowa to potne rdo zbijajcego z tropu, dziaajcego
wbrew instynktowi spoecznemu poczuciu winy.
Powszechnie wyznawany pogld gosi, e powicanie niemowlciu lub
dziecku zbyt duo uwagi przeszkadza mu sta si niezalenym, a noszenie go
przez cay czas osabia zaufanie do siebie. Przekonalimy si, e zaufanie do siebie ma rdo w penowartociowej fazie rozwoju w ramionach matki. Jest to
faza, w ktrej dziecko pozostaje stale obecne, ale rzadko w centrum uwagi. Ono
po prostu yje w centrum ycia swej opiekunki, przebywa bezpiecznie w jej objciach, uczestniczy w jej dowiadczeniu. Kiedy opuszcza kolana matki i zaczyna
peza, raczkowa i spacerowa w wiecie poza jej ciaem, czyni to bez przeszkd. Rola matki polega na tym, i jest osigalna, gdy dziecko do niej powraca
lub gdy j woa. Nie do niej naley kierowanie jego aktywnoci ani te osanianie go przed niebezpieczestwami, przed ktrymi doskonale moe ochroni si
samo, gdyby tylko otrzymao tak szans. Jest to z pewnoci najtrudniejsza
cz przejcia do metody kontinuum. Kada matka bdzie zmuszona - na tyle,
na ile jest w stanie - zaufa zdolnoci swego dziecka do samoobrony. Nieliczni
zdobd si na pozwolenie mu na niekontrolowan zabaw ostrymi noami i
ogniem, na pen swobod w kpieli, co Indianie Yequana czyni bez namysu,
znajc potg instynktu samozachowawczego u niemowlt. W im mniejszym
stopniu cywilizowana matka przejmie odpowiedzialno za bezpieczestwo dziecka, tym szybciej i skuteczniej stanie si ono niezalene. Samo bdzie wiedziao,
kiedy potrzebuje pomocy lub wsparcia. To jemu winno si pozostawi inicjatyw.

Jean Liedloff

106

Koncepcja kontinuum

Niech nie oddala si od matki, lecz ona niech ofiaruje mu minimum kierownictwa.
Dziecko otoczone nadmiernie czujn opiek i sabe - to takie dziecko, do
ktrego inicjatywy nadgorliwa matka stale przywaszczaa sobie prawo. Dziecko,
ktre brano na rce w pierwszych wanych miesicach ycia, kiedy najbardziej
tego potrzebowao, takim dzieckiem nie bdzie.
Pojawi si oczywicie trudnoci z przeoeniem nauk o kontinuum zaczerpnitych od plemienia Yequana, eby mogy one poprawi sytuacj w naszych jake odmiennych warunkach cywilizacyjnych. Jestem przekonana, e zdecydowanie
si na to, by w miar monoci, jak najbliej trzyma si kontinuum, bdzie
samo w sobie najpoyteczniejszym krokiem. Odkrywanie drogi do takiej praktyki
- o ile pragnie si tego - jest w duej mierze spraw zdrowego rozsdku.
Jeli matka zrozumie, e dopilnowanie noszenia dziecka przez pierwszych
sze lub osiem miesicy ycia zapewni mu niezaleno i stworzy podstawi dla
rozwinicia w nim instynktu spoecznego, e stanie si ono niewymagajce i zdecydowanie wspdziaajce przez nastpnych pitnacie lub dwadziecia lat spdzonych w domu, wwczas nawet jej wasny interes podpowie jej, e nie warto
szczdzi trudu noszenia go podczas wykonywania domowej roboty czy zakupw.
Ogromna wikszo matek naprawd kocha swe dzieci i pozbawia je owych
tak istotnych dla ich szczcia dowiadcze, wycznie poprzez brak wiedzy na
temat przysparzanych im cierpie. Gdyby rozumiay udrk niemowlcia toncego w eczku we zach, jego straszliw tsknot i konsekwencje tych cierpie,
wpyw deprywacji na rozwj osobowoci i potencjaln moliwo uczynienia jego
ycia radosnym, nie wtpi, i walczyyby o to, eby dziecko ani przez chwil nie
pozostawao samo.
Wierz take, e gdy matka zacznie suy kontinuum swego dziecka (a
tym samym i swemu wasnemu kontinuum jako matki), kulturowo skoowany instynkt w niej samej ponownie umocni si i znw poczy jej naturalne bodce.
Nie bdzie chciaa skazywa go na samotno. Gdy zapacze, sygna pobiegnie
wprost do jej serca nie zniewolonego adn teori na temat hodowli dzieci. Jeli
prawidowo wykona pierwsze ruchy, to jestem pewna, e pradawny instynkt rycho przejmie inicjatyw; kontinuum bowiem jest potn si i nigdy nie zaprzestaje prb powrotu na swoje miejsce. Naturalny porzdek, ktry odczuje, gdy zachowa si zgodnie z natur, uczyni w niej dla przywrcenia kontinuum o wiele
wicej ni wszystko, co ksika ta mogaby przekaza jej teoretycznie.
Teoria ta, odkd przedstawiam j po raz pierwszy, znalaza potwierdzenie
w dowiadczeniach niejednej matki na Zachodzie. Cho niektre uwaay, i nigdy nie posun si a tak daleko, by zachowa stay, dwudziestoczterogodzinny
kontakt, to jednak stwierdziy, e im duej nosiy dziecko, tym bardziej tego
pragny. Ich instynkt rzeczywicie przej inicjatyw.
Rnice midzy naszym sposobem ycia a sposobem ycia plemienia Yequana nie maj nic wsplnego z prawem ludzkiej natury, o ktrym tu mowa.
Wiele matek pracuje w miejscach, do ktrych nie wolno im przyprowadza
dzieci. Ale czsto praca jest kwesti wyboru matki mogyby - zdajc sobie spraw z wagi ich obecnoci przy dziecku podczas pierwszego roku - zrezygnowa z
niej, by tym samym oddali niebezpieczestwo deprywacji rujnujcej reszt ycia
dziecka, a i dla niej mogcej by przez lata ciarem.
S jednak matki zmuszone do pracy. Nie zostawiaj przecie dzieci w domu
samych; wynajmuj opiekunki, powierzaj opiek babci, czy te w inny sposb

Jean Liedloff

107

Koncepcja kontinuum

organizuj towarzystwo dla swych pociech. W kadym przypadku opiekunka

moe otrzyma instrukcj, by trzymaa dziecko blisko siebie. Noszenie dziecka
podczas robt domowych jest kwesti praktyki. Pomocny jest rodzaj temblaka
przewieszonego przez rami, podtrzymujcego dziecko na przeciwlegym biodrze. Odkurzanie rczne i mechaniczne mon wykona jedn rk. cielenie ek bdzie tylko troch trudniejsze, lecz zaradna matka i na to znajdzie sposb.
Problem z gotowaniem w duej mierze polega na tym, by piec oddzieli ciaem od
dziecka, istnieje bowiem niebezpieczestwo poparzenia. Podczas zakupw chodzi
o to, eby mie pojemn torb i nie kupowa wicej, ni jest si w stanie unie.
Nie jest najgorszym pomysem wkadanie zakupw do dziecinnego wzka, na rkach za noszenie dziecka. S take specjalne plecaki do noszenia dzieci, w ten
sposb uwalnia si obie rce.
Niezmiernie pomocne moe by nastawienie, i opiekowanie si dzieckiem
jest niedziaaniem. Moemy nauczy si, e tu nie ma nic do roboty. Praca, zakupy, gotowanie, sprztanie, spacerowanie i rozmowna z przyjacimi - to jest co
do zrobienia, trzeba temu powici czas, wymaga to aktywnoci. Niemowie (a
take starsze dzieci) nosi si jako co oczywistego. Nie trzeba specjalnie rezerwowa dla niego czasu, z wyjtkiem tych paru minut, jakie konieczne s na
zmian pieluszki. Kpiel niemowlcia moe by czci kpieli matki. Karmienie
piersi take nie wymaga wstrzymywania innych prac. Jest to tylko kwestia
zmiany sposobu mylenia, ktrego centralnym punktem jest dziecko, na bardziej
odpowiedni. Dla inteligentnej natury dziecka rado z pracy i towarzystwa innych
dorosych jest sednem egzystencji. Przy naszym obecnym trybie ycia kontinuum
napotyka na niekoczce si przeszkody. Nie tylko panuj wrd nas sprzeczne z
nim obyczaje - jak na przykad oddzielanie w szpitalach pooniczych niemowlt
od matek w momencie narodzin, stosowanie wzkw dziecinnych, eczek i kojcw, brak zachty by na spotkania towarzyskie matki przynosiy malestwa lecz take nasze siedziby s od siebie zbyt odseparowane, przez co kobiety zostay pozbawione towarzystwa i nudz si same w domu, za dzieci nie maj
swobodnego kontaktu z rwienikami i starszymi dziemi. Nawet na placu zabaw
kontakty te ograniczaj si do dzieci w dokadnie tym samym wieku, za nauczyciele zbyt czsto instruuj je, co naley robi z danymi im zabawkami, miast dawa przykady, wedug ktrych zachowywayby si one w sposb naturalny.
S przecie parki, gdzie matki i dzieci mog spotyka si - tam nie dokonuje si segregacji wiekowej. Kada matka i dziecko napotykaj przeszkod narzucon - jeli nie przez inne czynniki - to przynajmniej przez przeszo, przez to,
w jakim duchu matka zostaa wychowana, przez pokutujce w naszej kulturze
przestarzae pojcia o tym, jak hodowa dzieci. Zawsze pojawi si obawa przed
niedostosowaniem do obowizujcej obyczajowoci, samo kontinuum bowiem
sprawia, e skonni jestemy dostosowywa si do wszystkiego, co robi nasze
spoeczestwo. Dziecko nie moe pody za ojcem do biura, a jeli nie bdzie
on kim w rodzaju farmera, jego potomek musi szuka przykadw gdzie indziej.
Dzieci mog naladowa ludzi, ktrych zadaniem jest przyjcie na siebie
roli dawcy przykadw, demonstrujcych zrczno naszego spoeczestwa. Jeli
pedagodzy owi zbuduj swe stosunki z dziemi na takiej zasadzie, i zawsze
bd osigalni, wwczas potrafi one czyni uytek ze swej wasnej naturalnej
drogi samodzielnego uczenia si, korzystajc z ludzi, rzeczy i zdarze z otaczajcego rodowiska w celu ich naladowania, obserwacji i zdobywania praktyki.

Jean Liedloff

108

Koncepcja kontinuum

Bd powodowa si przy tym wasn spoeczn i odtwrcz natur. Nie ma

skuteczniejszej metody wychowawczej.
Inn jeszcze przeszkod dla stosowania kontinuum jest pogld, i dzieci s
nasz wasnoci, dlatego mamy prawo traktowa je wedle naszej woli, nie wyczajc maltretowania, a nawet zabijania. Nie zagwarantowano im dotd, e nie
bd tskniy za matkami i nie bd przez nie porzucane, e ich krzyk udrki
osamotnienia winien by suchany. Fakt, i s istotami ludzkimi, sam w sobie nie
daje im takich praw , jakie dane s dorosym, doznajcym okruciestwa ze strony innych dorosych. Fakt, i mki w niemowlctwie upoledzaj zdolno do cieszenia si reszt ycia, wyrzdzajc im tym samym bezgraniczn krzywd - take nie ma wpywu na ich status prawny.
Niemowlta nie s w stanie artykuowa swych skarg. Nie mog uda si do
wadz i protestowa. Nie potrafi nawet znale zwizku midzy udrk a jej
przyczyn; s szczliwe, e widz matk, ktra wreszcie do nich przychodzi.
W naszym spoeczestwie prawa s gwarantowane nie dlatego, e kto ponis krzywd, lecz dlatego, e si poskary.
Obyczaj pozostawia opiek nad niemowlciem macierzyskiej woli. Ale czy
kada matka powinna mi prawo do zaniedbywania dziecka, bicia go za to, e
pacze, karmienia, kiedy jej przyjdzie ochota, a nie wwczas, gdy ono chce je?
Pozostawiania go, eby godzinami, dniami i miesicami cierpiao w samotnoci,
gdy tymczasem istot jego natury jest znajdowanie si w centrum ycia?
Spoeczestwa zapobiegajce okruciestwom dorosych wobec niemowlt i
dzieci zajmuj si tylko najpowaniejszymi rodzajami naduy. Potrzebna jest
pomoc w dostrzeeniu ciaru zbrodni popenionych przeciwko niemowltom,
tego, co w dzisiejszym wiecie uwaa si za normalne traktowanie.
Nawet w kulturze takiej, jak nasza - rozwijajcej si bez uwzgldnienia rzeczywistej potrzeby jej czonkw - znajdzie si okazja na poprawienie szans i redukcj bdw - krok po kroku i dzie po dniu - dziki zrozumieniu natury kontinuum.
Nie czekajc, a zmieni si spoeczestwo, moemy wobec dzieci zachowywa si poprawnie i da im zdrow indywidualn podstaw, dziki ktrej bd
mogy poradzi sobie z kad sytuacj. Miast pozbawia je dowiadcze niemowlctwa - przez co maj jakby tylko jedn rk do radzenia sobie z zewntrznym
wiatem, podczas gdy druga zajta jest wewntrznymi konfliktami - moemy postawi je na nogi, z obiema rkami gotowymi do podjcia zewntrznych problemw.
Jeli w peni uznamy konsekwencje wynikajce z traktowania niemowlt,
dzieci, samych siebie i innych - i nauczymy si respektowa prawdziw natur
naszego gatunku, z pewnoci uda si nam odkry o wiele wicej potencjalnych
moliwoci radowania si yciem.