SIGFRIED GIEDION

PRZESTRZE, CZAS
i ARCHITEKTURA.
Narodziny nowej tradycji

WARSZAWA 1968
PASTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

Tytul oryginalu
Space, Time and Architecture
The Growth of a New Tradition
Copyright, 1941, 1949, 1954, 1956 by the
President and Fellows of Harvard College

Z jedenastego wydania uzupenionego przez

autora przeoy JERZY OLKIEWICZ

PRZEDMOWA AUTORA DO WYDANIA

POLSKIEGO
Obwolut,
okadk i
wyklejk
projektowa
S T E FAN
N A R G I EL L O

4 860
5

PA ST W O WE
W YD AWNI C T W

O NA UK OWE .
WARSZ AWA
1 96 8
Wydanie I.
Nakad 4750 +
250 egz. Ark.
wyd. 55,75;
ark. druk.
55,25. Papier
rotogr. III kl.
90 8 70 x'
Oddano do
skadania w
sierpniu 1966.
Podpisano do
druku w grudniu
1967. Druk
ukoczono w
styczniu 1968.
Cena zl 120.
Zam. 8360/66 T39.
Zak', Graf. Darn
Sowa
Polskiego.,
Warszawa.

W rejsie
po Morzu
Egejskim
na ktry
grecki
urbanista,
Constantin
Doxiadis
zaprosi
latem 1963
roku
przedstawic
ieli
rnych
zawodw w
celu
przedyskut
owania
istoty
kryzysu zagraajcego
ludzkiemu
osiedlu
oraz
wysunicia
propozycji
zaradzenia
tej sytuacji

w
chwilach
wolnych od
posiedze
prowadziem
dugie
rozmowy z
pewnym
polskim
urbanist a
zarazem
wysokim
urzdnikie
m
pastwowy
m oraz z
jego

synem.
Po kilku
miesicach
przysa mi
on
wnikliwy
referat
o
sympozjum
w Delos
jak
nazwano to
nasze
spotkanie
w podsumowaniu
ktrego
wskazuje na
istnienie
odmiennoc
i nie dajcych si
wyrwna
midzy
pastwami
socjalistycz
nymi a kapitalistyczn
ymi.
Odpowi
edziaem
mu, e te
rnice
rzeczywic
ie istniej;
pozwoliem
sobie
jednak
wskaza na
to, e na
pierwszy
plan
wysuwa
si
dzi
co
innego:
konieczno

XIII

podkrelen
ia tego, co
Wsplne.
Dla
architekt
w
i
urbanistw
naszych
czasw, jak
rwnie i
dla
naukowcw
,
jest
o
wiele
waniejsze
podkrelani
e tego, co
wsplne.
To,
co
wsplne
jest czym
prawdziwie
ludzkim, i
to
wcale
nie
w
wytartym i
sentymenta
lnym
sensie tego
pojcia.
Wspln
e
s
zadania

czowieka,
ktry stoi
przed
nieznanym
i usiuje to
nieznane
pozna.
W s p
l n e jest
tragiczne
dziedzictwo
dziewitnas
tego wieku,
o
ktrym
mwi
ta
ksika.
Rozwj
umysowy
ludzi znacznie
wyprzedzi
rozwj
uczu.
Znajduje to
wyraz
w
ocenach
politykw
wielu
krajw
w
stosunku do
zagadnie
literatury,

sztuki i architektury. W swych opiniach pozostali oni w tyle

o cale pokolenia; mimo to decyduj o tym, co powinno, a co
nie powinno by zbudowane. Innymi sowy, jak powiedzia mi
to Le Corbusier, Les administrations ernmerdent par pro fession".
Wsplna jest niepewno, jak sposb mieszkania ludzi
ma si ksztatowa pod wpywem postpujcych zmian.
Wsplna jest bezradno dzisiejszej cywilizacji wobec
problemu, w jaki sposb przy stale przybywajcym czasie
wolnym od pracy stworzy moliwoci wypoczynku i regene racji, gdy w przeciwiestwie do dawnych epok nie ma dzi
adnych urzdze, ktre, podobnie jak termy rzymskie, su yyby jednoczenie do pielgnacji ciaa i ducha.
W s p 61 n a jest bezsilno wobec problemu, jak zahamo wa rozrastanie si mamucich miast i jak zapobiec wykrwa wianiu si wsi.
Wsplny jest obowizek stworzenia takiej kultury, ktra
obejmie cay wiat. Wanie podczas tego rejsu po Morzu Egej skim, kanadyjski jzykoznawca Marshall McLuhan okreli
wiat jako global village (jedno wielkie sioo), w ktrym udaje
si uzyska wszdzie bezporedni czno. Mona by pj
jeszcze dalej. Global culture, czyli kultura wica cal)/ wiat,
wesza jako pojcie pierwszy raz w historii. Kultury dalekiego
wschodu i zachodu szukaj punktw stycznych, eby si wzbo gaci. Chodzi przy tym nie o monotonn jednakowo, lecz
o wzajemne zapadnianie. Hybrydyzacj nazywaj hodowcy
rolin sposb postpowania polegajcy na krzyowaniu rnych
gatunkw po to, aby otrzyma nowy owoc. Ju na pierwszy rzut
oka wida, e zjawisko takie moe mie miejsce rwnie
i w kulturze wszechwiatowej.
Zarwno dzisiejsza architektura Japonii, jak i architektura
Finlandii bd Brazylii wywodz s z regionalnych rde;
kada z nich wzbogaca na swj sposb dzisiejsz polifoni, nie
silc si jednak wcale na jej ujednolicenie.
Zurych, Dolderta.l,
1 stycznia 1965

S. GIEDION

293
W ys t a w a P a r y s k a z 1 8 7 8 r o k u
298
W ys t a w a P a r y s k a z 1 8 8 9 r o k u
Chicago,
1893
Nowe formy nowe ksztaty
......................................................................................................................................
307
Gusta ve Eiffel i jego wi ea
Cz czwarta

POTRZEBA MORALNOSCI W ARCHITEKTURZE ....................................................................

321

La t a dz i e wi d z i e s i t e pr e ku r s o r z y no wo c z e s n e j a r c h it e k tu r y
.........................................................................................................................................
323
Gdzie tkwi y rda tego ruchu 9
325
Bruksela orodkiem sztuki
nowoczesnej,
1880-1890
wkad Victora Horty ...................................................................................... 329
337
Gi e d a B e r l a ge ' a i po tr z e b a m o r a l no c i
Otto Wagner i szkoa wiedeska .................................................................... 346
elazobeton i jego wpyw na architektur .......................................................... 352
A. G. Perret .................................................................................................... 358
Ton y G a m i e r
.........................................................................................................................................
Cz pita

OS IGN IF,C IA AMERYKASSKIE

..................................................................................................................................................................

Europa obserwuje produkcj amerykask ................................................... 367

Struktura przemysu amer ykaskiego
.........................................................................................................................................
Balloon frame" i uprzemysowi enie
.........................................................................................................................................
381
Balloon frame" i rozbudowa Zachodu
.
Wynalezienie balloon frame" ....................................................................... 382
George Washington Snow, 1797-1870 ........................................................... 382
Balloon frame" i krzeso typu Windsor ........................................................ 385
386
Plaskie powierzchnie w architekturze
amerykask.ej
.
394
R z u t s wo b o d n y i p o z b a wi o n y g e o m e t r yc z n e j s z t yw n o c i
Szkoa chicagowska ........................................................................................... 400
Wielorodzinny
budynek mieszkalny ................................................... 408
Denie ku czystym
formom ................................................................. 413
Budynek Leitera, 1889 .................................................................................. 414
Reliance Building, 1894 ................................................................................ 417
420
Sullivan: dom towarowy firmy Carson, Pirie, Scott, 1889-1906
425
Wpyw Wystawy Swiatowej w Chicago, 1893
.
Frank Lloyd Wright ............................................................................................ 428
428
Wri g h t i a m e r yk a s k i e o s i g n i c i a
Rzut w ksztacie krzya i plan wyduony ..................................................... 432
Paskie powierzchnie i struktura .................................................................... 437
Denie do
organicznoci ....................................................................... 446
Budynki
biurowe
W p l y w F r a n k a L l o y d a Wri g h t a
.........................................................................................................................................
Cz szsta
459

C Z AS O -P R ZE S T R ZE LA W S ZT U C E , AR C H IT E K T U R ZE I KO N S T R U K C J I

Nowa koncepcja przestrzeni: czaso-przestrze ..................................................

Czy potrzebni s
nam artyci?

XIV

17 Przestrzeii, czas...

460
461

XVII

Poszukiwania w dziedzinie przestrzeni: kubizm

rodki wyrazu artystycznego ...................................................................
Poszukiwania w dziedzinie ruchu: futuryzm ................................................
Malarstwo dzisiejsze
Konstrukcja i estetyka: pyta i paszcyzna planu
Mosty Ro b e rta Maillarta
................................................................................................................................
Posowie ...................................................................................................
v Walter Gropius i rozwj architektury w Niemczech
Niemcy wieku dziewitnastego

464
467
473
'479
481
498
507

512
Walter Gropius .........................................................................................
516
Niemcy powojenne i Bauhaus .................................................................
Budynki Bauhausu w Dessau, 1926
................................................................................................................................
Cele architektury
530
Walter Gropius w Ameryce ..........................................................................
531
Znaczenie emigracji po 1930 roku ...........................................................
533
Walter Gropius na widowni amerykaskiego ycia
.
Dziaalno architektoniczna
................................................................................................................................
543
Gropius jako
nauczyciel
545
Le Corbusier i rodki wyrazu architektonicznego
551
Willa Savoie,
1928-1930 ....................................................................
K onkur s Ligi Nar odw, 1927 archite ktura wspczesna
556
wysuwa si naprzd .............................................................................
564
Due budowle i
cele architektury ...................................................
568
Dziaalno Le Corbusiera w latach 1938-1952 ...........................................
578
Mies van der Rohe i integralno formy ......................................................
579
Skadniki architektury Miesa van der Rohe .............................................
Country houses, 1923
.................................................................................................................................
Mies van der Rohe
i osiedle
mieszkaniowe Weissenhoff
w Stuttgarcie,
1927
592
Mies van der Rohe buduje .......................................................................
599
O czystoci formy ....................................................................................
602
Alvar Aalto: ywioowy i wspczesny ........................................................
603
Wzajemne uzupenianie si rozmaitoci i prostoty
Finlandia
.................................................................................................................................
Architektura fiska przed 1930 rokiem ...................................................
606
609
Pierwsze budynki
Aalto .................................................................
612
Paimio: Sanatorium, 1929-1933 ..............................................................
616
ciana falujca .........................................................................................
624
Sunila
fabryka i krajobraz, 1937-1939 ............................................
Mairea
........................................................................................................................................................................................................................................................................
633
Organiczne projektowanie miast ..............................................................
639
U me blowa nie w je dnos tka c h sta nda r d ow yc h
Strona ludzka
.................................................................................................................................
,Trn Utzon i trzecie pokolenie ....................................................................
643
643
Powizanie z przeszoci ........................................................................
645
Sdrn Utzon ...............................................................................................
648
Pozioma paszczyzna jako element podstawowy
649
Prawo do ekspresji: sklepienie opery w Sydney
Zrozumienie sytuacji: teatr w Zurychu ....................................................
657
Wczucie si
w sytuacj
uytkownika ........................................... 661
Rozwj architektury wspczesnej ....................................................... 663

XVIII

Midzynarodowe kongresy dotyczce nowego budownictwa

i ksztatowania dzisiejszej
architektury ...................................
Kierunki uniwersalne i problemy lokalne ..............................................

665
673

Cz sidma
URBANISTYKA W XIX WIEKU ...........................................................................................................

675

676
Pocztek wieku dziewitnastego ......................................................
Ru e de Ri v ol i N a p ol e on a I
...............................................................................................................................................
683
Panowie zieleni: skwery Londynu ..............................................................
Place-ogrody
Bloomsbury ..................................................................... 692
Budownictwo miesz ka niowe na wielk skal : Re ge nt's Par k
702
Ulica staje si czynnikiem dominujcym: przebudowa Par ya
708
w latach 1853-1868 ................................................................................
768
Pary pierwszej poowy dziewitnastegu wieku
712
Trois Reseaux" Eugene Haussmanna ...................................................
Place, bulwary, parki i
rolinno
731
Miasto jako problem techniczny .............................................................
735
Haussmann stosuje nowoczesne metody finansowania
Podstawowa jednostka ulicy
...............................................................................................................................................
Skala ulicy
...............................................................................................................................................
743
Przewidywania Haussmanna: znaczenie jego prac
.

Cz sma
URBANISTYKA JAKO PROBLEM LUDZKI ......................................................................................

Koniec

wieku

dziewitnastego

747

Ebenezer Howard i miasto-ogrd ...........................................................

752
Cite Industrielle" Tony Garniera 1901-1904
755
Amsterdam i odrodzenie urbanistyki
...............................................................................................................................................
Oglny plan rozbudowy Amsterda mu, 1934
...............................................................................................................................................
Powizania spraw mieszkaniowych z yciem osobistym .
780
Cz dziewita
CZASO-PRZESTRZEN W URBANISTYCE ........................................................................................

Wspczesne

podejcie do

785

urbanistyki

789
Zniszczenia czy przemiana? .................................................................
Nowa skala w urbanistyce
..............................................................................................................................................
Parkway"
..............................................................................................................................................
805
Wysokie bud ynki w otwar tej prze strzeni
Ce ntrum komuna lne
............................................................................................................................................
828
Z mia na pojc ia miasta
838
Wnioski
SKO ROW IDZ
...............................................................................................................................................................................................

ILUSTRACJE

I. Lucio

Costa. Plac Trzech

Wadz, Brasilia,
1957 r. (Modulo,
Brasilia,
luty
1958 r )
I I. K un i o M ae ka w a . H a le fe s t i w a lo w a w Toki o, 19 61 r. Fo t . S h i n ken c h i ku ,
Tokio
III. Lucio Costa. Plac Trzech Wadz,
Brasilia,
1957-1960. Fot.
Gautherot
(Ministerstwo Spraw Zagranicznych) ......................................................................................
IV. Le Corbusier.
Kaplica ptnicza
w Ronchamp,
1955 r,
(Udostpnione
p r ze z d r H . G i s b e r ge r a )
V. Le C or bu si er. Se kr et ari at w Ch andi ga rh, 1952 -1956. (Ud ost pn ione pr ze z
dr H. Gisbergera) .......................................................................................................................
1 . M a s a c c i o. Fr e s k w. Trj c y, K o c i t S a n t a M ar la N o ve l l a w e F l or e n c j i ,
ok. 1425 r. Fot, Anderson .........................................................................................................
2 . Le on B at ti st a Albe rt i. Ko ci S an Andr ea w Mant Ui , 1972 -1514 . Wid ok
zewntrzny. Fot. Emilia ............................................................................................................
3 . B r a ma n t e . I l u z j e n s t yc zn e p r e z b i t e r i u m w k o c i e le S a n t a M a r l a p r e s s o
S. Satiro w Mediolanie, 1479-1514 ..........................................................................................
4 . C a r lo M ad e rn o. N a w a w ba z yli c e w. P i ot r a w R z ymi e , 1 60 7 -16 17 . F ot .
Anderson
5 . B r u n e l l e s c h i . K a p l i c a P a z z i c h w e F l or e n c j i , r o z p o c z t a w 1 9 3 0 r. F o t .
Gledion
6 . F r a n c e s c o d i G i o r g i o . O s t r o k t n e b a s t e j e z Tr a t t a t t o d i Ar c h t t e t t u r a .
(Codex Magllabecchianus,
Florencja)
7. Vittore Carpaccio, Sw. Jerzy
ze smokiem,
1502-1507. Fat. Alinarl
.
8 . B a gn oc a va l l o . r e d n i ow i e c zn e mi a s t o , za o on e w c za s a c h r z ym s k i c h .
Widok z
lotu ptaka (Instytut
Wojskowy,
Rzym)
. .
.
.
9. Filarete.
Usytuowanie
gwiatdzistego
miasta Sforzinda,
ok. 1460-1484.
(Codex Magllabecchianus, Florencja) ......................................................................................
1 0 . F i l a r e t e , P la n g w i a d z i s t e g o mi a s t a S f or z i n d a . ( C od e x M a g l l a be c c h i a nu s, Fl or enc ja)
11. F i la r e t e . S f o r zi n d a , mi a s t o g w l a d z i s t e o p r o mi e n i s t ym u k a d zi e u li c .
(Wed ug V. Oetingena)
12. Vigevano.
Piazza del Duomo,
1493-1495
1 3 . Vige va n o , G l w n e w e j c i e n a P i a z za d e l D u o mo , F o t . G i e d i on
14. Francesco
di Giorgio. Miasto
wieloktne,
przecite
rzek,
ok. 1490.
(Codex
Magliabecchianus)
15. Leonardo da
Vinci. Florencja
przeobraona w Citta
Ideale (miasto
Id ea lne ") . (Wind s or Ca st le )
1 6 . F r a n c e s c o d l G i or gi o . P la c I u li c a w C t t t d Id e a t e . ( G a l l e r i a d e l l s M a r che, Urbino) ..............................................................................................................................
17. Giorgio
di Visarl. Uffizl
we Florencji,
1560-1574........................................
1 8 . J a c o p o B e l l i n i . O fi a r ow a n i e M a r i i P a n n y w w i t yn i , O k , 1 4 4 0 . R ys u n e k z e s zk i c ow n i ka B e l l ln Le go ( C a bi n e t d e s D e s s i n s , Lu w r )

XX

5
14
19
18
22
58
60
60
61
64
67

68
69
70
70
71
74
74
77
77
83
84
96

19. Etienne du P6rac. Turniej na Cortile del Belvedere Bramantego, 1565..................................

Fot, Oscar Savio ........................................................................................................................
20. C or ti le de l B e lve der e po mi er ci B ra ma nte go. Fra g men t fre s ku w Ca s te l
S. An ge lo w R z ymi e, 1537 -1591, pr z ypi s yw ane go ma lar zowi ma ni e r y c ie
Per in o de l Vega. (Ud ost pn ion y pr ze z pr of. Ja me s a S . Ac ker mane)
21. Siena. Piazza del Campo, wybrukowany w 1413 r. Widok z lotu ptaka..................................
(Instytut Wojskowy, Rzym) ......................................................................................................
22. Francesco di Giorgio. Plac miasta Idealnego", (Walters Art Gallery,
Baltimore)
23. Mlchat Aniel. Kapitol w Rzymie, rozpoczty w 1536 r...........................................................
24. Leonardo da
Vinci. Rzeka Arno i jej regulacja dziki budowie kanau. (Windsor Castle)
25. Leonardo da Vinci. Schemat osuszania ba gien pont ys kich, 1514. (Wind s or Ca st le )
2 6 . G i o v a n n i H a t t i s t a F a l d a . R z ym r e d n i o w i e c z n y o d C a s t e l l o 5 , An ge l o
d o mo s t u S yk s t u s a IV. Fr a g me n t ma p y F a Id y, 1 67 6
27. Ukad barokowego Rzymu Sykstusa V, 1585-1590 ................................................................
28. G. F. B ordino. Szkicow y plan ulic S ykstusa V, 1588
2 9 . P l a n g e n e r a l n y R z y m u S y k s t u s a V, 1 5 8 9 . F r e s k w B i b l i o t e c e Wat y kaskie j
3 0 . R z ym . O bs z a r mi d z y K o l o s e u m i La t e r a n e m. Fr a g me n t ma p y D t t P O rac Lafrery'ego, 1577
3 1 . R z ym . O b s za r mi d z y K o l o s e u m I La t e r a n e m, F r a g me n t ma p y A n t o n i o
Tempesty, 1593
32. Santa
Maria Maggiore
i Villa Montalto.
Fragment
mapy
Antgmo
Tempesty, 1593
33. Santa Marla
Maggiore z obeliskiem,
1587.
Z. fresku znajdujcego si
obecnie
w Collegla
Massimo
34. Obelisk, ogldany dzisiaj z przeciwnej strony. Fot. Gledion
.
.
35 . Vil l a M on t a lt o p od kon i e c X V II w i e ku . ( G. B . Fa ld a , Gi a r d in i di R o ma ,
Norymberga 1695) ......................................................................................................................
36.Domenico Fontana, Przemieszczenie kaplicy w. 2tbka .
.
37. G. F. Bordini. Kolumna Antonina i pocztki Piazza Colonna, 1598
.
38. G. F. Hardin!.
Obelisk przed bazylik
w. Piotra wkrtce
jego
po
wzniesieniu, 1589
39, Fon tann a Moj es za , 1587. Fr es k w B i bli ot ec e Wat yka s ki ej
40. Baseny fontanny
Mojesza. Fot. Giedion
41. 2rdlo wody do picia. Fot. Gledion .........................................................................................
42. Fontanna Mojesza
przy Strada Pia,
1616
43. Fontanna
Mojesza dzisiaj.
Fot. Gledion
44. Pralnia przy Piazza delie Terme. Fresk w College Massimo
.
45. Domenico
Fontana.
Plan
Sykstusa
V przeksztatcajcy
Koloseum
w tkalni weny. (Z ksiki Domenico Fontany, wyd. 2)
.
.
46. Francesco
Borromini.
San Carlo
alce Quattro
Fontana
w Rzymie,
1662-1687. Elewacja, Fot. Giedlon .......................................................................................
47. Francesco Borro min i. San Carlo alle Quattro Fon tana. Wntrze: ko pula, 1834-1841
48. Francesco Borromini, Kocit Sant' Ivo w Rzymie, 1642-1662
.
.
.
49. Francesco Borromini. Koci Sant' Ivo w Rzymie. Wntrze kopuy......................................
Fot, Gledion ............................................................................................................................
50. Picasso, Gowa. Rzeba, ok. 1910. Zbiory
Waltera P. Chryslera, jun.
.
5 1 . F r a n c e s c o B or r o mi n l . K o c i S a n t ' N o w R z ym i e . La t a r n i a z p o d w j nymi kolumnami
I spiral,
Fot. Gledion
.......
5 2 . Tat l i n . P r o j e k t p o mn i k a w M os k w i e , 1 9 2 0
5 3 . F r a n c e s c o B o r r o m i n l . K o c i S a n t ' I v a w R z ym i e . P r z e k r j w n t r z a
54. Francesco
Borrominl. Kocil Sant' Ivo, Fragment. Fot.
Giedion
.
55 . Gu a r i n o Gu ar i n l. K o c i S a n Lor e n zo w Tur yn i e , 16 68 -16 87 . P r ze kr j
prze z kopul t latarni
5 6 . G u a r i n o Gu a r i n i . K o c i S a n Lo r e n z o w Tur yn i e , K o p u la z pr z e c i n a jcymi si
ebrami. Fot. Alinarl
57. Guarino Guarini. Kocit San
Lorenzo w Turynie. Rzut
.
.
.
5 8 . M e c z e t a l H a k e m w K o r d o b i e , 9 6 5 . K o p u l a j e d n e j z M i h 'r a b - n i s z y
modlitewnej.
Fot. Arkin
Mas

88

89
92
92
93
99'
too

135
186
106
109
110
111

112
113
113
115
116
125
126
128

128

128
130
130
131
133
135
140
141.
143
144
145
147
147
198
151
152
152
154

XXL

5 9 . B a l t h a s a r N e u ma n n . Vie r z e h n h e i l l g e n ( k o c i C z t e r n a s t u w i t yc h ) ,
1743-1772. Fasada. Fot. F. Stoedtner, Berlin
157
6 0 . B a lt h a s a r N e u ma n n . Vie r z e h n h e i l lg e n . F r a g me n t f a lu j c e j f a s a d y
kocioa
152
6I. Balthasar Neumann. Vlerzehnheiligen. Przekrj poziomy .
.
.
158
62. Balthasar Neumann. Vlerzehnheiligen. Wntrze
. .
.
.
159
63. Balthasar Neumann. Vierzehnheillgen. Zwichrowane ebra
.
.
160
64. Louis le Vau. Chateau Vaux-le-Vicomte, 1655-1661. Rycina Perelle'a
164
6 5 . L o u i s l e Vau 1 J u l e s H a r d a u t n - M a n s a r d , W er s a l . P a l a c , o g r d i b u l war z lotu ptaka ...............................................................................................................................166
66. Wersal, Wielki dziedziniec, stajnie 1 trakt prowadzcy do Parye...........................................
Rycina Perelle'a ...............................................................................................................................167
87. Wersal. Ogrody, Lapis certa, wielki kenal I tarasy. Rycina Perelle'a
108
6 8 . Lo r en zo B e rn i n a . P i a zza O b l lqu a i ba z yl i ka w. P i ot r a w R z ymi e , Li t o graf la, 1870
170
69. Patte, Plan Parya, 1796 - projektowane i zrealizowane place
.
.
172
70.Hare de Corn y. Trzy powizane z sob place w Nanc y; P lace Stanislas, 1752-1755 ................................................................................................................................179
71. Her@ de Corny. Trzy powizane ze sob place w Nancy, Plan
.
174
72. H@r8 de Corny. Palais du Gouvernement z owaln kolumnad; Nancy
175
7 3 . J o h n Woo d j u n i o r, C i r c u s , 1 7 6 4 1 R o ya l C r e s c e n t , 1 7 6 9 ; B a t h , W id o k
z lotu ptaka. Fot. Aircraft Operating Co
176
74 .Jac qu es -An ge Ga brie l. Pla ce Louis XV - pniejsz y Plac e de la Con corde w Paryu, 1763
176
7 5 . J o h n Woo d j u n i o r, R o ya l C r e s c e n t w B a t h , 1 7 6 9 . W id o k z l o t u p t a k a .
Fot. Aircraft Operating Co
177
76. Piazza del Popolo w Rzymie, Rycina Tempesty, 1593
.
.
160
7 7 . P i a zza d e l P op o lo w R z ymi e . Wid o k n a b li n i a c ze ko c i o y w zn le s i on e
przez Ralneldiego
180
78. Giuseppe Valadier. Plan Piazza del Popalo w Rzymie, 1818
.
.
181
7 9 . P i a z z a d e l P o p o l o w R z ym i e . P r z e kr j p r ze z r n e p o zi o m y, R ys u n e k
E d w a r d a W. Ar ms t r o n g a , 1 9 2 4 . ( R e pr od u k ow a n a z Tow n P la n n i n g R e view, grudzie 1929)
181
80. Piazza del Popolo w Rzymie. Widok z tarasu na wzgrzu Pinelo
182
81.Theo van Daesburg. Wzajemne stosunki prze strzenne mi dzy pta szczyznami horyzontalnymi 1 pionowymi, ok. 1920 ... ....................................................................184
8 2 . F r a n c e s c o B or r o mi n i . F a lu j c a c i a n a k o c i ot a S a n C a r l o e l l e Q u a t t r o
Fontane, 1662-1607. Fot. Giedion
185
03. Lansdowne Crescent w Bath, 1794. Widok z lotu ptaka, Fot. Aircraft
Operating Co.
84. Bath i jego crescents. Widok z lotu ptaka. Fot. Aircraft Operating Co.
95, Le Corbusier. Projekt wysokich blokw w Algierze, 1931

86. Automat. Piszca lalka, skonstruowana przez Pierre Jaquet-Druza

w Neuchatel, ok. 1770. Fot. Giedlon
97. Abraham Darby. Pierwszy most eliwny na rzece Severn, 1775-1779...................................

186
188
189
I94

(Udostpnione przez Department of Civil Engineering, Massachusetts

Institute of Technology) ..................................................................................................................198
88, Sunderland Bridge. 1793-1796. (Copyright British Crown. Fot, Science
Museum, Londyn)
89. Humphry Replan. Baantarnia w Royal Pavilion w Brighton, 1808
90. John Nash. Royal Pavillon w Brighton, 1616-1821
91, Victor Louis, Thtre-Franals, elazna konstrukcja dachu, 1786 .
92, Spichlerz w Paryu, 1811
93. Marc Seguin. Pierwszy stosujcy liny stalowe francuski most wiszcy
na Rodanie w okolicach Tournon, 1824. Fot. Giedion
.

.
99. Golden Gate Bridge w San Francisco, 1933-1937. Fot, Gabriel Moulin
95. Fontaine. Galerie d'Orlaans, Palais Royal w Paryu, H29-1831
90. Rouhault. Cieplarnia Ogrodu Botanicznego w Paryu, 1633
.
.
97. Drewniane poddasze fabryki w Botton, Anglia, ok. 1800 .
.
.
98. Poddasze przekryte kratownicami z eliwa, ok. 1835
.
.
99 . W c ze sn e za st os ow an ie kolu mn e liw n yc h w lond y s ki ej ksi ga rni , I7 94

.
.

.
.
,
.

199
201
202
203
204
206
207
200
208
212
212

(Rycina udostpniona przez Alberta C. Kocha)

214
100.John Nash. Royal Pavilion w Brighton, 1818-1621. Salon czerwony ,
.
215
101.John Nash. Royal Pavilion w Brighton. Kuchnia ............................................................................216

102. Wystawa Paryska, 1807. Owalny ogrd w centrum gwnego budynku

217
103 . Akw at in ta pr zed st aw ia jc a pr opon ow an y pr ze z Tel for da mos t e liw n y na
Tami zie , Lond yn , 1801. ( Cop yr i ght B ri ti s h Cr ow n. Fot . Sc ien ce Mu seum. Londyn)
218
104 . Wat t i B ou lt on . Rys un ki roboc ze pie rw s ze j si ed mi opi tr owe j pr zd za l ni
o be lkach I kolu mn ac h z e liw a. Sa lford , Man che st er, 1801 . (B ou lt on
and Watt Collection, Birmingham Reference Library, Anglia)
.
289
1 05 . Wat t I B ou l t on . R ys u n ki r ob oc ze pi e r w s ze j s i e d mi opi t r ow e j pr zd za l ni
o be lka c h i ko lu mn a c h 2 e li w a . ( B ou lt on a nd Wat t C ol l e c t i on , B i r mingham Reference Library, Anglia)
221
106.
Wat t i B ou l t on . R ys u n ki r o b oc z e p i e r w s ze j s i e d mi o p l t r ow e j
p r z d z a l n i o be l k a c h I k o l u mn a c h z e l i w a , P r z e k r j p r ze z k o lu mn
eliwn.
(Boulton nad Watt Collection, Birmingham Reference Library, Anglia)
221
107. William Fa.irbairn. Rafineria w Anglii, ok. 1895. Przekrj
.
. .
223
108. William Fairbairn, Rafineria w Anglii, ok. 1845. Konstrukcja stropu
223
109.
J a m e s B o g a r d u s . P r o j e k t f a b r y k i z 1 8 5 0 r a k u , p o k a z u j c y w yt r z y m a tot konstrukcji eliwnej
224
110 . J a me s B o g a r d u s , H a r p e r a n d B r o t h e r s B u i ld i n g w N o w ym J o r ku , I8 5 9 ,
(Rysunek udostpniony przez firm Harper and Brothers.) .
225
Ill. James Bogardus. Projekt na Wystaw Swiatow w Nowym Jorku, 1853
227
112. Nadbrzee w St. Louis. Elewacja z eliwa domu przy North First Street
522-520, powstata ok. 1670-1871 r. (Rysunek udostpnion y przez United
States Department of the Interior) ................................................................................................231
113. Nadbrzee w St. Louis. Elewacja a eliwa Gantt Building pray Chestnut Street 219-221;
fasada pochodzi z 1877 r. (Rysunek udostpniony przez United States Department of the
Interior ) .....................................................................................................................................232
114.
Ju le s Sau lni er. Fa br yka cze kolad y Men ie ra w N olsle l - sur -Marn e,
1871-3872. Szkielet elazny
234
115.
Ju les Sau lnier. Fabr yka czekolad y Meniera w Nolslel-sur-Na me,
1673-1872. Widok zewntrzny .....................................................................................................235
116.
W i l l i a m l e B a r o n J a n n e y. H o m e I n s u r a n c e C o m p a n y w C h i c a g o ,
1883-1885. {Rysunek udostpniony przez Chicago Historical Society)
.
237
117. Elisha Graves Otls. Pierwszy bezpieczny dwig na wiecie, 1853
.
239

134.

Was h i n g t o n S t o r e s w N o w y m J o r k u , 1 8 9 5 . ( M u s e u m o f t h e C i t y o f N e w
Yor k )
135.
O a k H a l l w B os t o n i e o k 1 8 5 0 1 3 8 . B r o o me S t r e e t w N ow ym J or k u ,
1 6 5 7 1 3 7 . J o h n Wan a ma ke r S t o r e w F i l a d e l f i i , 1 8 7 6

116. Elisha Graves Otis. Dwig pasaerski w okresie Wojny Secesyjnej

234
119. Wiea Eiffla. Dwig na pierwsz platform, 1889 .......................................................................240
120. Henri Labrouste. BlbllothAque Sainte-Genevive w Paryu, 1843-1850...........................
Przekrj przez czytelni .................................................................................................................250,
121. Henri Labrouste. Bib!iothquo Sainte-Genevive w Paryu, 1843-1855...........................
Plan
250
122. Henri Labrouste. Biblloth&que Nationale w Paryu, 1858-1686, Czytelnia
252
123, Henri Labrouste. Bibllothque Nationale w Paryu, 1852-1868. Rzut
parteru
124. Henri Labrouste. Bibliothque Nationale w Paryu, 1958-1868. Pki na
ksiki. Fot. Giedion

252
254

125, Henri Labrouste, Bibliothque Nationale w Paryu, 1858-1868. Plk1 na

ksiki, Fot, Giedion .....................................................................................................................255
1 26 . H e nr i La br ou s t e . B i b l l ot h qu e Na t i on a le w P ar yu , 18 58 -1 86 8 . P k i na
ksiki. Fragment podogi rusztowej i porczy. Fot, Giedion .
.
255
1 27 . H e nr i La br ou s t e , B i b li ot h que Na t i ona le w P ar yu , 18 58 -1 86 6 . S c i an a
s zk la n a mi d z y ma ga z yn e m k s i e k ( ma ga s t n c e n tr a l) a c z yt e ln i . F ot .
Giedion
257
128. Szklana ciana Garage Rue Marbaeuf w Paryu, 1925. Fot, Giedion
257
129. Hala targowa Madeleine w Paryu, 1829
259
130. Hungerford Fish Market w Londynie. Dach metalowy, 1835
.
. .
259
131.
Vic t o r B a l l a r d . H a l l e s C e n t r a l e s w P a r y u . W n t r z e . B u d o w r o z p o czto w 1853 r.......................................................................................................................
132.
Hector Hareau. Projekt Grandes Halles, 1849
133.
Eu gne Fla cha t, pr oje kt Gra nde s Ha lle s, 1849

XXII

240
262
162

204
285
265
267

XXIII

138.

E iffel i Boileau . Bon Marche" w Par yu , 1876. Wntr ze, mostki elazne. Fot, Chevojon ........................................................................................................................270
139. Eiffel i Boileau. Bon Marche" w Paryu, 1876, Rzut parteru
. .................270
140.
Eiffel L Boileau. Bon Marche" w Par yu, 1876. Dach szklany nad
wietlikiem. Fot. Chevojon
271
141. Ogrd Zimowy i Sala Zebra w Paryu, 1847. (L'Ittustratton, 1848)
272
142. Pierwsza wysiewa przemystowa, Pole Marsowe, Pary, 1798
. .
274
143. Crystal Palace, Londyn, 1851. Widok oglny. Litiografla
.
281
144. Crystal Palace, Londyn, 1851. Plan
281
145. Crystal Palace, Sydenham. Wntrze. Fot. Giedion
282
146. The Favorites": popularna rzeba z 1851 r ......................................................................................283
147. Hector Horeau. Pierwsza nagroda w konkursie na Crystal Palace, 1950
284
148.
C r y s t a l P a l a c e . W n t r z e . R yc i n a . B r i t i s h C r o w n C o p y r i g h t , F o t . V i ctoria and Albert Museum, Londyn ...............................................................................................284
199. J. W, M. Turner. Przelcz Situplonu. Akwarela, ok. 1840. (Fogg Art
Museum) ..........................................................................................................................................285
150. Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 1955. Wntrze gwnego budynku. Litografia J. Arnouta t
Guerarda
288
151. Wystawa Midzynarodowa w Paryu. 1855. Plan
.
.
.
268
152. Galerie des Machines w Paryu, 1855. (L'Iltustratton, Journal Universal)
289
153.
P o pu l a r n a r ze b a T h e L o v e o f t h e An ge l s ", 1 8 6 7 . Z L 'E x p o s i t i on U n t eerseite de 1867 Illustrle
2^t
154.
W ys t a w a M i d z y n a r o d o w a w P a r y u , 1 8 6 7 . W i d o k z g r y. ( E u g e n e
Rimmel, Recollections of the Paris Exhibition, Filadelfia 1868)
.
.
292
155. Manet, Widok Wystawy w 1867 r. Obraz olejny. Fot. Druet
. .
.
293
156.
W ys t a w a M i d z y n a r o d o w a w P a r y u , 1 8 8 7 . P r z e k r j p r z e z g a l e r i e
gwnego budynku. (L'Exposttlon Universetle cle 1867 Ittuctre)
.
294
157.
W ys t a w a M i d z y n a r o d o w a w P a r y u , 1 8 6 7 , G a l e r i e d e s M a c h i n e s .
Wntrze. (L'Expo8ttton Universe lte de I867 ILtustree) ................................................................294
158. Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 1878. Gwne wejcie. Fot.......................................................
Chevojon ..............................................................................................................................................295
159, Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 4878. Przekrj i perspektywa Galerie des Machines
206
160.
W ys t a w a M i d z yn a r od ow a w P a r y u , 1 8 8 9 . G a le r i e d e s M a c h i n e s , F o t .
Chevojon
299
161.
W ys t a w a M i d z y n a r o d o w a w P a r y u , I 8 8 9 . P o d s t a w a t r j p r z e g u b o wego luku
302
162. Edgar Degas. Tancerka". Poprzednio w kolekcji Samuela Lewisohna, Fot. A. Calavas,
Pary
303
1 63 . P o pu la r n y obr a z, P oc a u n e k Fa li ", 18 89 , M . Wer t h e i me r a . ( Le C our r le r
cle L7Exp8slton Ittustree) ..............................................................................................................305
164. Wystawa Swiatowa w Chicago, 1893. Weneccy gondolierzy
. . .................346
165.
W ys t a w a M i d z yn a r o d o w a w P a r yu , 1 8 6 7 . S z k i e l e t e l a z n y. ( M a ga s ln
piopresque, 1866)
308
166.
G . E i f fe l . M o s t n a r z e c e D u e r o , 1 8 7 5 . R ys u n e k o r y g i n a l n y. F o t . C h e voj on ...............................................................................................................................................310
167. G. Eiffel. Wiadukt Garabit, 1880-1884. Fot. Eiffel
311
168. G. Eiffel. Wiadukt Garabit. Fragment podparcia. Fot. Eiffel .
312
169. G. Eiffel. Luk dekoracyjny wiey Eiffla, 1869. Fot. Giedion
.
31'3
170. G. Eiffel, Podstawa wiey Eiffla. Fol. Giedion
113
171.
G . E i f fe l . S p i r a l n e s c h o d y mi d z y p i e r w s z y m I d r u g i m p i t r e m w i e y
Eiffla. Fot. Giedion
314
172.
G. Ei ffe l. Wie a E i ffla . Wid ok z dru gi ej plat for my na pi er ws z
Fot. Giedion .....................................................................................................................................314
173. Robert Delaunay, Wiea Eiffla, 1910. Fot. Kunstsammlung, Bazyleja
317
174. Arnodin. Most przewozowy w Vieux Port w Marsylii, 1905. Fot. Giedion
318
175, Arnodin. Most przewozowy w Marsylii. Widok z gary platformy na
zawieszony prom. Fot. Giedion
176. Arnodin. Most przewozowy w Marsylii, 1905. Fot. Giedion
177. Victor Horta. Dom przy Rue de Turin 12, Bruksela, 1893 .
.
178. Victor Horta. Dom przy Rue de Turin 12, Bruksela, Plan
.
1 79 . N a d br ze e w S t . Lou i s . D o m pr z y N or t h F i r s t S t r ee t 10 9 -111, 18 49 a lb o
1852. (United States Department of the Interior)

316
319
330
330
331

XXIV

180.
Vic t o r H a r t s . D o m p r z y R u e d e Tur i n 1 2 , B r u k s e l a . K o l u mn a e l i w n a
1 klatka schodowa
33J
161 Alphonse Balat. Ornrament z paskw elaznych na konstrukcji cieplarni w Laeken, 1879
322
182.Victor Borta. Masson du Peuple w Brukseli. 1897. Widok zewntrzny
336
183 . Vict or Nort a . Mat s on du P eople w B ruks e li, 1897 . P la n dru gi ego i t r ze ciego pitra ....................................................................................................................................336
184.H. P. Berlage. Gieda w Amsterdamie, 1898-1903. Rozwizanie zewntrznej ciany. Fot. Gledlon ................................................................................................................338
185.H. H. Richardson. Sever Hail w Cambrigde, Mass, 1878
. . .
.
339
186.H. P. Berlage. Gieda w Amsterdamie, 1898-1903. Rysunek
. .
340
187.H. P. Berlage. Gieda w Amsterdamie, 1898-1903. Hall; rozwizanie ciany. Fot. Giedion
342
188.
H . P. B e r l a g e , G i e d a w A m s t e r d a mi e , 1 8 9 8 - 1 9 0 3 , W ie l k a h a l a . F o t .
Giedion
344
189.
O t t o Wag n e r. S t a c j a k o l e i p o d z i e mn e j K a r l s p l a t z w W ie d n i u , 1 8 9 4 .
Fragment ........................................................................................................................................348
190.Otto Wagner. Kasa Oszczdnoci w Wiedniu. Hall
.
348
191.
O t t o Wag n e r . P r o j e k t m o s t u , k o l e i p o d z i e m n e j i d w u p o z i o m o w y c h
ulic w Wiedniu, 1906 ....................................................................................................................351
192.
A n t o n i o S a n t ' E l i a . P r o j e k t k o l e i p od z i e mn e j , 1 9 1 4 . W ie l o p o z i o mo w e
ulice zwizane z budynkami mieszkalnymi I z systemem wind
351
193.John Smeaton. Latarnia morska Eddystone w Anglii, 1714.
253
194.Henneblque. Dom mieszkalny w Bourg-La-Retne ........................................................................354
195.
A n a t o l e d e B a u d ot . K o c i S a i n t - J e a n d e M o n t ma r t r e w P a r y u . R o z poczty w 1894 r. Fot. Chevojon ..................................................................................................354
196.
P f l e g h a r d , H a e f e l i I M a i l l a r t . S a n a t o r i u m kr l o w e j Al e k s a n d r y w D a vos, 1907. Fot. Meerkpmper .........................................................................................................357
197.
Au gust Perret. Dom pr zy Rue Franklin 25 bi s w Par yu , 1903. Fot.
Chevojon .......................................................................................................................................359
198.Auguste Perrot na dachu budynku przy Sue Franklin 25 bis
.
359
199.Auguste Perret. Dom przy Rue Franklin 25 bis. Plan
. .
J50
200.
Auguste Perrot, Dom przy Rue Franklin 25 bis. Biura na parterze.
Fot. Gledlon ...................................................................................................................................360
201.Tony Garnie[. Dworzec centralny, 1941-1904, Projekt
.
~ti=
202.Amerykaskie zegary ols 1850 ......................................................................................................367
203.Wzorce amerykaskie umeblowania szkolnego, 1849
368
204.
M lot e k me c ha n i ka ; m o t ki kow a ls ki e . K a t a l og w yd a n y w
Ch i c a go w 1 87 7 r oku . ( Cop yr i gh t Br i t i sh Cr ow n . F ot . Vic t or i a
and Alb ert
Museum, Londyn)
370
205.Zamek Yale. Z katalogu wydanego w Chicago w 1877 r.
370
206.Skadane ko na wystawie w Filadelfii w 1876 r .........................................................................372
207.Elewator zboowy w Chicago, 1873. The Land Owner, Chicago, 1873
374
208.
K o n s t r u k c j a b a l l o o n f r a m e " . Z k s i k i G . K . W oo d w a r d a , W oo d 378
ward's Country Homes (Nowy Jork, 1869)
249. St. Mary's Church w Chicago, 1833
378
210.Balloon frame". Z ksiki W. E. Bella, Carpentry Made Easy 1853
379
211.Krzeso typu Windsor. Fot. Giedion
280
212.R. J. Neutra. Dom w Teksasie, 1937
381
213.Old Larkin Building w Buffalo, 1837. Larkin Company, Inc., Buffalo
387214.
D o m La n g f e l l o w a w C a mb r i d g e , M a s s . , 1 7 5 9 . D e s k ow a n i e z e w n t r zn e
ciany. Fot. Giedion ......................................................................................................................388
215.
S c i a n a k a mi e n n a . M a g a z yn U n i o n W h a r f w B o s t o n i e , 1 8 4 6 . F o t . G i e dion ................................................................................................................................................ 390
216.Dom zebra sekty Shakerw w Concord, Vermont, 1832. Fot, Gledlon
191
217.Blok biurowy przy Commercial Street 140 w Bostonie, Mass., 1856

392
2 18 . B l ok b i ur ow y pr z y C o mme r c i a l S t r ee t 14 0 w B os t on i e , M a s s . Z B o s t on
Almanac, 1856 ...............................................................................................................................792
119. H. H. Richardson. Marshall Field Wholesale Store w Chicago, 1885
393
220.Dom przy Chestnut Street 34 w Salem, Mass., 1824. Fot. Giedion

395
221.
Kuchnia amer ykaska (1882). Z ksi ki E. C. Gardnera, The House
397
that Jilt Built (Nowy Jork, 1882)
222.
E. C. Gardner. Country house, 1882, Z ksiki Gardnera, The House
that Jilt Built (Nowy Jork, 1882) ..................................................................................................397

XXV

223. E. C. Gardner. Jednoizbowy dom dla starej panny", Z ksiki Gardnera, Illustrated Homes (Boston, 1875)

398

229. Architekt 1 jego klient - stara panna". Z ksikL Gardnera, Illustra398

ted Homes (Boston, 1975)
225. William Le Baron Janney. Pierwszy magazyn Leitera w Chicago, 1879..........
(Udostpnione przez An Institute, Chicago) .................................................407
226. William Le Baron Janney. Manhattan Building w Chicago, 189I. Fot.............
Giedlon
404
2 2 7 . W i l l i a m L e B a r o n J e n n e y. D o m t o w a r o w y T h e Fai r ' s w C h i c a g o ,
1891. Fot, Giedlon ...................................................................................406
229. William Le Baron Jenney, Dom towarowy The Fair" w Chicago,
1891. Szkielet .........................................................................................406
229. HoLabird I Roche. Marquette Building w Chicago, 1899. Fot. Giedion
469
411
220. Holabird i Roche. Margette Building w Chicago, 1894. Rzut jednego
412
pitra z nie rozdzielonymi pomieszczeniami biur
409
231. Chicago w pocztkach lat dziewidziesitych: Randolph Street ok. 1991
r.
232. Great Northern Hotel w Chicago, 1891
233. William Le Baron Jenney. Budynek Leiters przy Van Buren Street
w Chicago, 1889, Fot. R. B. Tague ..............................................................415
234. Le Corbusier, Maison Clart w Genewie, 1930-1932. Fot, Tinsler .....................418
2 35 . B ur nh am a nd C o m p a ny. Re li an c e Bu i l d in g w C h ic a g o, 1 89 4 . Fot .
Giedlon
419
236. Mies van der Rohe, Projekt szklanego wetowca, 1921
.
.
.
419
237. Louis Sullivan. Dom towarowy firmy Carson, Pirle, Scott w Chicago,
1899-1904. Fot. Fuermann .......................................................................421
238. Louis Sullivan. Dom towarowy firmy Carson, Pinle, Scott w Chicago,
1899-1904. Fragment
424
239. Walter Groplus. Projekt na konkurs na budow Tribune Tower w Chicago, 1923. (Udostpniony przez Chicago Tribune Company)
.
425
290, Frank Lloyd Wright. Dom Charnleya przy Astor Street w Chicago, 1892
431
241. G. E. Woodward. Rzut country house w ksztalcie krzya, 1873. Z
ksiki Woodwarda, Suburban and Country H ou se s (Nowy Jork, ok.
1873 i.)
433
242. G. E. Woodward. Country house o rzucie w ksztalcie krzya, 1873.
Z ksiki Woodwarda, Suburban and Country Houses (Nowy Jork,
ok, 1873)
433
243. Frank Ll oy d Wright . Dom I sabe l Robe rt s w R iver For e st , I llin oi s,
1907. Plan
434
244. Frank Ll oy d Wright . Dom I sabe l Robe rt s w R iver For e st , I llin oi s,
1907, Fot. Fuermann ................................................................................435
245. Frank Ll oy d Wright . Dom I sabe l Robe rt s w R iver For e st . I llin oi s,
1907. Dwukondygnacjowy pokj mieszkalny. Fot. Fuermann
.
.
436
246. Frank Lloyd Wright, Dom Suntopa w Ardmore, Pensylwan ia, 7939.
Plan. (Architectural Forum, sierpie 1939) ...................................................438
247. Frank Lloyd Wright. Dom Suntopa w Ardmore, Pensylwan ia, 1939.
(Museum of Modern Art, Nowy Jork)
938
248. Central Park Casino, New York City, 1871. (Museum of the City of
New York, Fot. Work Projects Administration)
440
249. R. E. Schm idt , G ar de n and M ar t in. e lbe t owy magaz y n dla fir my
Montgomery, Ward w Chicago, 1908. Fot. Giedion ........................................942
2 5 0 . F r an k L l oy d Wr i g h t . D o m E , C . R ob i e g o p r z y Woo d l a w n Av e n u e
W Chicago, 1998. Fot. Fuermann
443
251, Frank Lloyd Wright. Larkin Administration Building w Buffalo, 1904.
Fragment kapiteli zwieczajcych slupy. Fot. Giedion
.
.
.
252. Frank Lloyd Wright. Tennis Club w River Forest, Illinois, 1908. awki
z pyt betonowych. Fot. Giedlon
253. Frank Lloyd Wright. Dom wtasny w Taliesln. Fot. Giedlon
.
.
254. Frank Lloyd Wright. Larkin Administration Building w Buffalo, 1909.
Nawa i otaczajce j galerie. Fot. Giedion
255. Frank Lloyd Wright. Johnson Wax Company, budynek administracyjny
w Racine, Wisconsin, 1938-1939. Wntrze. (S. C. Johnson and
Son, Inc.)

494
944
998
450

951

XXVI

256. Frank Lloyd Wright. Johnson Wax Company, budynek administracyjny, 19381939. Wntrze gzymsu z rurek szklanych w cianie zewntrznej.
(S. C. Johnson nad Son, Inc.) ....................................................................455
251. Picasso. Martwa natura, ok. 1914. Z kolekcji Waltera C. Arensberga.............
Fot. Sam Little
488
258.Braque. Collage, 1913. Cahiers d'Art, vol. VIII
470
259.Mondrian ................................................................................................470
260.Malewicz. Kompozycje architektonizne, ok. 1920
471
261.Theo van Doesburg i C. van Eesteren. Projekt willi, 1923
471
262.Walter Groplus. Budynek Bauhausu, 1926
471
263.Boccioni. Butelka rozwinita w przestrzeni", 19114912
.
.
476
264.Balla. Szybko", 1913. Moholy-Nagy. (The New Vision)
. .
.
477
265.
Edgerton. Fotografia w czasie przedstawiajca czowieka grajcego
w tenisa, 1939
478
266.Picasso, Guernlca", 1937, Fragment. Fot. Dora Maar
. .
.
479
267.
Maillart. Magazyn w Zurychu, 1910, Pierwszy strop grzy bkowy
w Europie
483
268.Maillart. Most Tavanasa na Renie w Grlsons, 1905
486
269.Maillart. Most Salginatobel, 1929-1930. Fot. Giedion
487
270.
Maillart. Schwandbach-Br(lcke w kantonie berneskim, 1933, Widok
z gry. Fot. Giedlon
488
271.
Maillart. Schwandbach-Brbcke w kantonie berneskim, 1933, Pyty elbetowe. Fot. Giedion ................................................................................489
272.Maillart. Schwandbach-Brllcke. Fragment. Fot. Giedion
.
490
273.Rainbow Bridge w pobliu Carmel, Kalifornia. Fot. Giedion
.
490
274.
Maillart. Most na rzece Thur w pobliu Saint-Gall w Szwajcarii, 1933.
Fot. Giedlon ............................................................................................491
275.
Maillart. Most na rzece Arve w pobliu Genewy, 1936-1937, Fot. Boissonnas, Genewa
493
276.
Maillart. Most na rzece Arve, 1936-1937. Podpora 1 jej zbrojenie. Fot.
Giedion
494
277.
Maillart. Most na rzece Arve, 1938-1937. Podpory t fragment dwch
skrzynkowych tukw. Fot. Giedion
995
278.
Dipyloska waza grecka, 7 wiek p.n.e. Fragment, (Reprodukowano
z pracy Buschora, Criechtsche Vasenmalerei)
495
279.
Moholy-Nagy. Kompozycja malarska, 1924. (Moholy-Nagy, The New
Vision)
496
280.Alvar Aalto. Fotel
996
281.Freyssinet. Parowozownia w Bagneux kolo Parya, 1929. Fot. Giedion
496
2 82 .
M a i ll ar t . H al a C e me nt o wa na Sz waj c ar sk i e j Wyst aw ie N ar o d o we j
w Zurychu, 1939
497
2 83 .
M a i ll ar t . H al a C e me nt o wa n a Sz waj ca r sk ie j Wy st a wi e N ar o d ow e j
w Zurychu, 1939. Fot. Wolf-Bender
499
294. Maillart. Most w Lachan, 1940. Fot. Wolf-Bender ..........................................502
205. Maillart. Most w Lachan. Przegub luku
502
266. Maillart. Most na rzece Simme, Berner Oberland, 1940
502
287.Maillart, Most w Lachan, 1940. Fot. Wolf-Bender
503
288.Maillart. Most na rzece Simme, 1940 ...........................................................503
289.
Japoski most drewniany z osiemnastego wieku. Drzeworyt Hokusal
(British Museum)
507
290.Walter Groplus. Fabryka Fagus, 1911-1913
512
291.Walter Gropius. Fabryka Fagus w Alfeld nad rzek Leine, 1911
.
.
513
292.
Walter Groplus. Tylna elewacja Die Fabrik" pokazanej na wystawie
Werbundu w Kolonii, 1914. Fot, Schmdlz .....................................................514
293.
Walter Groplus. Spiralna klatka schodowa w naroniku Die Fabrik"
w Kolonii, 1919. Fot. Schmtllz
517
294.
Walter Groplus. Wystawa Deutsche Werkbund" w Paryu, 1930. Hall
klubowy ................................................................................................. 519
295.
Walter Gropius. Projekt midzynarodowej akademii studiw f ilozoficznych, 1924
521
296.
Walter Groplus. Zespl gmachw Bauhausu w Dessau, 1926, Widok
z gry
523
297.Waitertuacyjny Gropius. Zespl gmachw Bauhausu w Dessau, 1926. Plan sy

529

XXVII

298.
Picasso.
L'Arlesienne",
1911-1912.
Obraz
526
olejny. (Z kolekcji Waltera P. Chryslera, jun
)
299.
Walt e r G r o pi u s . Z e s p l g ma c h w D a u h a u s u w D e s s a u , 1 9 2 6 ,
527
N a r o n i k bu d yn ku w a r s zt a t w. F o t . M o h o l y, D e s s a u
300.
Wal t e r G r o p i u s 1 M a r c e l B r e u e r. W a s n y d o m G r o p i u s a w
536
Lincoln,
Massachusetts, 1936. Widok od strony poudniowej 1 rzut
.

537
301.
W al t e r G r o p i u s l M a r c e l B r e u e r . D o m w Wa yl a n d ,
Massachusetts, 1940. Fot. Ezra Stoller : Pictor
538
302.Graduate Center Uniwers ytetu Harvard. 1949-1950. Plan caego zespou
wraz z budynkiem socjalnym .................................................................................................
539
303.
G r a d u a t e C e n t e r U n i w e r s yt e t u H a r v a r d . B u d yn e k s o c j a l n y z
k r yt y m i p r z e j c i a m i . F o t . F r e d S t o n e
540
2 0 4 . Gr a d u a t e C e n t e r U n i w e r s yt e t u H a r va r d . B u d yn e k s oc j a l n y I f r a g me n t
w e j c i a d o b u r s y s t u d e n c k i e j . F o t . F r e d S t on e
541
305 . Gr adu ate Cen ter Uni wer s yt et u Har va rd . Sa la bar ow a z re lie fa mi dre w nianymi Hansa Arpa, Fot, D. H. Wright .................................................................................
545
306 . Le C or bus ier . G mac h S du Na jw ys ze go w C hand igarh , 1953 - w t rak 545
cie budowy ..............................................................................................................................
550
307.Le Corbusier. Szkielet elbetowy domu mieszkalnego, 1115
.
.
.
308.Le Corbusier. Martwa natura, 1924. Obraz olejny
-
551
3 09 . Le C or bu s i e r i P . J e a nn e r e t . D o m y os i ed la w P e s s a c ko lo B ord e a u x,
554
1 92 6
559
310.Le Corbusier 1 P. Jeanneret. Willa Savoie w Polssy, 1928-1930
.

311.Le Corbusier 1 P. Jeanneret. Willa Savoie, 1926-1930. Przekrj

.
.
555
312.Le Corbusier L P . Jeanneret. Willa Savoie, 1928-1930. Taras L ogrd na
557
dachu oraz plan .......................................................................................................................
313 . Le Cor bu si er t P . J eann ere t, P a a c Li gi N arodw w Ge new ie , 1927 319.
557
Le Cor bu si er I P. J eanne ret . Pa ac Li gi Nar od w, 1927 . Pr ze krj poduny przez Grande Salle
.
.
556
315 . Le C or bus ier f P . Je anner et . P a a c Li gi N arodw, 1927. Wej c ie pr ze kryte okapem, podobne do peronu na dworcu kolejowym
.

3 1 6 . m i n i sL
t rea cCj io r(bSuescireert ai r P.
i a tJ G
e aennneerrael t).. Pwaidaock Loi dg it yNlaur o d w,........................................56D
1 9 2 7 . B u d yn e k
317.
L e C o r b u s i e r 1 P. J e a n n e r e t . B u r s a s t u d e n t w s z w a j c a r s k i c h w
565
C i t e U n i v e r s i t a i r e w P a r y u , 1 9 3 0 - 1 9 3 2 . W id o k i r z u t 3 1 6 . P i c a s s o .
K o b i e t a w f o t e l u " , 1 9 3 8 . F r a g m e n t . ( Z k o l e k c j i M e r l e C a l l e r y;
567
Museum of Modern Art, Nowy Jork) .....................................................................................
567
3 1 9 . Le C o r b u s i e r , P r o j e k t n a w ys t a w w L i e g e , 1 9 3 7
320 . Le Cor bu si er. Uni te d 'Ha bi ta ti on " w Mar s yli i , 1947 -1952, Fr a gme nt .
572
Fot . Gi ed ion
573
321. Le Corbusier. Unite d'Habitation" w Marsylii. Widok 1 przekrj
.
322 . P et er de H ooch . Mat ka z d zi ec ki e m ", ok. 1650 r. Fot . F. Bru ck mann ,
579
M ona chiu m
3 2 3 . M i e s v a n d e r R o h e . P r o j e k t c o u n t r y h o u s e z c e g y, 1 9 2 3 , ( M u s e u m
584
o f M o d e r n Ar t , N o w y J o c k )
3 2 4 . M i e s v a n d e r R o h e . C o u n t r y h o u s e z c e g y, 1 9 2 3 . R z u t p a r t e r u . ( M u 584
s e u m o f M o d e r n Ar t , N o w y J o r k )
3 2 5 . M i e s v a n d e r R o h e . P a w i l o n n i e m i e c k i n a w y s t a w i e m i d z yn a r o d o w e j
584
w Barcelonie, 1929
326.Mies van der Rohe. Projekt domu z e lbetu, 1023. (Museum of
585
M od e rn Art . No w y J o rk )
3 2 7 . M i e s v a n d e r R o h e . C o u n t r y h ou s e d l a k a w a l e r a . W ys t a w a b u d o w l a n a
585
w Ber lince, 1931 .
585
328. Mies van der Rohe. Country house dla kawalera. Rzut parteru
.
329 . O si ed le Wei s senh of w St ut tgar cie , 1927 . Fot . Mus eu m of M odern Art ,
586
Nowy Jork ...............................................................................................................................
586
3 3 0 . O s i e d l e Wei s s e n h o f w S t u t t ga r c i e , 1 9 2 7 . P l a n
589
331. Osiedle Weissenhof w Stuttgarcie, 1927. Fot. Dr Loosen, Stuttgart
.
589
332. R zut pierws zego pitra
3 3 3 . S z k i e l e t s t a l o w y w i e l o r o d z i n n e g o b u d yn k u m i e s z k a l n e g o M e s a v a n
589
d e r R o h e . ( A k a d e m i s c h e r Ver l a g )
334 . M ie s van der R ohe . Teren y Illi n oi s In st i tu te of Techno log y z 24 bud yn 591
ka mi , 1940. Fot . Ge orge H . S teue r
591
335 . M ie s van der R ohe . B ud yn e k ad mi ni st ra cj i, 1949

XXVIII

33 6 . M i e s va n d er R oh e . G ma c h c he mi i t e c hn i c zn e j 1 me t a lu r gi i , 1 9 4 9 , Widok pnocna-zachodni. Fot. Illinois Institute of Technology

.
. 592
33 7 . M i e s va n d er R oh e . B u d yn e k mi e s zc z c y pr a c ow n i e ba d an i a me t a li .
19 43 . W id ok po lu dn low y. Fo t . H e dr i c h -B le s s i n g
594
33 8 . M i e s va n d er R oh e , P r o mon t or y Apa r t me n t w C h i ca g o, 19 49 E le w ac j a
wschodnia, Fragment od strony wejcia ................................................................................ 593
339. Promontory Apartment, 1999. Rzut
595
34 0 . P r o mon t or y Apa r t me n t , 19 49 . E le w a c j a w s c h odn i a . ( Ar c h i t e c tu r a l F o ru m, F ot . H ed r i ch -B l e s s i n g)
596
341.
P r o mo n t o r y Ap a r t m e n t , 1 9 4 9 . W id o k z h a l l u d z i e l c e g o d w a
593
s y me t ryczne skrzyda. Fot. Hedrich-Blessing
.
342. Mies van der Rohe. Lake Shore Drive Apartments, 1951. Rzut
.
599
343.
M i e s va n d e r R oh e , La ke S h or e D r i v e Apa r t me n t s , 1 9 5 1 , F o t .
600
Hedrick5.15
-Blessing ...................................................................................................................
wc
344.
F i n l a n d i a - S p a w p n i d r z e w n yc h . F o t . P i c t i n e n
we
345.
A l v a r Aa l t o . P a w i l o n w ys t a w o w y g o s p o d a r k i l e n e j i
rolnictwa
637
wsi Lapua, w pnocnej Finlandii, Wygld zewntrzny
.
607
346.
A i v a r A a l t o . P a w i l o n w ys t a w o w y g o s p o d a r k i l e n e j i r o l n i c t w a
608
wsi Lapua, w pn ocnej Fin landii- Wntrze
347. Alvar Aalto. Podiu m dla orkei str y na obchod y 700-lecia miasta Turku, 1929
348.
A l v a r Aa l t o , B u d yn e k T u r u n - S a n o ma t w Tu r k u . W n t r z e d r u k a r n i ,
1928-1930
6I0
349. Alvar Aalto. Budynek Turun-Sanomat. Elewacja, 1928-1930. Fot. Giedion
610
350.
A l v a r Aa l t o , S a n a t or i u m p r ze c i w g r u l i c ze w P a l ml o , 1 9 2 9 -1 9 3 3 H a l a w yp o c z yn k o w a n a s z c z yc i e bu d yn k u pr z e zn a c z on e g o d la
614
pa j c e n t w.
Fot. Gustaf Velin
012
615
351. Alvar Aalto. Sanatorium przeciwgrulicze w Palmlo, w poudniowej
Finlandii, 1929-1933. Widok wejcia
615
352. Alvar Aalto- Sanatorium przeciwgrulicze w Palmlo, 1929-1933. Widok
na pokoje pacjentw I. hal wypoczynkow. Fot. Gustaf Velin
.
35 3 . A lv a r Aa lt o, S a n a t or iu m pr ze c i w gr u l i c ze w P a ) ml o, 19 28 -1 93 3 . P la n
617
s yt u a c yj n y
354. Alvar Aalto. Biblioteka w Vlipuri, 1927-1934. Falujc y strop sail wykladowej
35 5 . A lv a r Aa l t o . P a w i lon fi s ki n a w ys t a w i e w i a t ow e j w N ow ym J or ku ,
1939. Falujca ciana we wntrzu. Fot. Ezra Stoller: Pictor
. .
619
619
813
358. Jeziora I lasy fiskie. Aulenko
619
35 7 .
A lv a r Aa l t o . P a w i lon fi s ki n a w ys t a w i e w i a t ow e j w N ow ym
J or ku .
1939. Rzut .......................................................................................................................
358.
Alv a r Aa lt o . Fo r m y s z k la n e , F o t. Ar t e k
359.
Alva r Aa lt o, Bur sa (B aker H ou se ) dla s tud ent w Mas s achu se tt s In st i tute of Technology, 1947-1949. Widok z gry. (Udostpnlone przez MIT)
620
36 0 .
A lv a r Aa l t o . B u r s a M IT, 1 94 7 -19 49 . E le w ac j a od s t r on y C ha r le s R i ve r
z wystajcym hallem i sal jadaln. Fot. Ezra Stoller: Pictor .
623
622
361.
B u r s a M I T. R z u t p i t r a z n i e s y m e t r yc z n i e w ys t a j c y m i
pomieszczeniami ...........................................................................................................................................622
362.
Bursa
MIT. Hall z tarasem i sala jadalna
623
363.
Bursa MIT.
Hall na balkonie 1 schody prowadzce do jadalni
.
623
364.
Bur sa M IT. Widok z boi s ka s port ow e go na w ej c ie i w ys ta j ce kla t ki
schodowe ...........................................................................................................................
365.
A l v a r Aa l t o . B u r s a M IT, P o k j t r z yo s o b o w y z k a m i p i t r o w y mi
dla oszczdnoci miejsca ........................................................................................................... 624
366.
Alvar Aalto, Suni la, 1937 -1939. Trans porter y 1 fragment fa br yki na gra nitowych gazach. Fot. Gledon
626
367.
Alvar AaltoSunila, 1937-1939. Magazyny, transportery. Fot, Roos
.
6211
368.

A a l t o . S u n i l a , 1 9 3 7 - 1 9 3 9 . W id o k n a p e n e m o r z e . F o t . G l e d l o n .
3 9 9 . Al v a r Aa l t o . S u n i l a , 1 9 3 7 - 1 9 3 9 . P l a n s yt u a c yj n y f a b r yk i 1 b u d yn k w

Alvar

627

mieszkalnych .....................................................................................................................
370.
Alvar Aalto, Mairea, 1938 -1939, Widok zewntr zn y, Fot. Welin
371.
Alvar Aalto, Mairea, 1938-1939- Rzut parteru
372..............................................................................................................................................Alvar Aalto,
Mairea, 1938-1939. W gbi fiski kominek i salon. Fot.............................................................
Welin ..................................................................................................................................
373.
Alvar AaltoMairea, 1938-1939. Fragment schodw. Fot. Giedion
632

XXIX

627
628
628
631

962. W. van Tijen. Plaslaan" w Rotterdamie, 1937-1938

4 6 3 . B u d yn e k mi e s z ka l n y w H i gh p o i n t , w Lo n d yn i e , z a pr o j e t k ow a n y p r ze z
grup Tecton, 1936-1938. Fot, Giedion

800
809

469. wieowce mieszkalne stojce w wolnej przestrzeni w pobliu jeziora

Michigan w Chicago, ok. 1929 r. Fot. Tague
812
465. Le Corbusier. Wieowce wrd zieleni; projekt dla Buenos Aires, 1929
813
966. Le Corbusier. Plan flot insalubre, no. 6", 1937
814
467. Le Corbusier. flot insalubre, no. 6", zespl budynkw mieszkalnych
615
468.
R oc ke fe lle r Cen te r w Now ym Jor ku , 1 93 1 -i93 9 . Wid ok z lo tu pta ka .
Fot. Thomas Airviews
616
469.
W ie o w i e c o k s z t a c i e s t o j c e j p yt y: R C A B u i l d i n g , R o c k e f e l l e r C e n ter w Nowym Jorku 1931-1932. Fot. Wendell MacRae
.
. .
819
476. RCA Building, Rockefeller Center. Rzut pitra
819
471. Wiee rodzin Asinelli i Garisenda w Bolonii, zbudowane w XIII wieku
623
472. Rockefeller Center. Fotomonta .....................................................................................................824
973. Edgerton. Fotografia w czasie przedstawiajca gracza w golfa
625
474. Kenzo Tange. Projekt zabudowy zatoki tokijskiej, 1960
.
.
633
475. Kenzo range. Wycinek nadbudowy zatoki tokijskiej
834
976. Fumihikn Maki. Odnowienie dzielnicy w Tokio
835
477. J. L. Sett i P. L. Wiener. Projekt osady grniczej Chimbote, Peru, 1949
836

WSTP

Architektura w latach szedziesitych:

nadzieje i obawy

ZMIESZANIE I NUDA

W architekturze wspczesnej, podobnie jak we wspczes nym malarstwie wyczuwa si obecnie atmosfer zmieszania
pewnego rodzaju zahamowanie, a nawet wyczerpanie. Wszyscy
sobie zdajemy z tego spraw. Znueniu czsto towarzyszy nie pewno co dalej robi i gdzie si kierowa. Znuenie jest
przyczyn niezdecydowania, otwierajc drog eskapizmowi i
wszelkiego rodzaju pyciznom.
W czasie sympozjum, ktre odbyo si w nowojorskim Me tropolitan Museum na wiosn 1961 roku, dyskutowano nad pro blemem: Architektura nowoczesna upadek czy przeobrae nie?" Jak wskazuje sam tytu, nowoczesna architektura trak towana jest niekiedy jako przemijajca moda' i jak powiedzia
pewien amerykaski architekt li czni projektanci, ktrzy
przyswoili sobie modne cechy stylu midzynarodowego, stwier dzili dzi, e cechy te s przeytkiem, i e zostali zafascynowa ni romantycznym aspektem nowego kierunku. Moda bieca,
ktr cechuje stosowanie wybranych przypadkowo form da wnej
architektury, zarazia wielu uzdolnionych architektw. W 1960
roku wszdzie mona byo dostrzec jej objawy: w sty lizowanych na gotyk budynkach uniwersyteckich o wskich
fasadach, w koronkowych detalach architektonicznych wn trza
i elewacji, w przesadnie smukych supach i skupisku
wyodrbnionych budynkw najwikszego orodka kulturalne go
Stanw Zjednoczonych.
Obecnie modna jest architektura w gucie zotego mo dzieca"; architektura traktowana w taki sposb, w jaki bon
vivant traktuje ycie, cigle zmieniajc wraenia i stajc si
bardzo szybko wszystkim znudzony.
Nie wtpi, e ta zrodzona z poczucia niepewnoci moda
wkrtce stanie si przestarzaa. W chwili obecnej jednak
skutki jej mog by niebezpieczne, ze wzgldu na duy wpyw
Stanw Zjednoczonych na ca reszt wiata.
W ksice Architecture, You and Me wskazaem na rnic w
podejciu do architektury w wieku dziewitnastym i w wie ku
dwudziestym. Obecnie znajdujemy si w okresie powsta wania
nowej tradycji, ale jest ona jeszcze w powijakach.
2

W ksice tej wspomniaem o istnieniu okrelenia, ktrego

powinnimy unika przy omawianiu wspczesnej architektu ry okreleniem tym jest styl". Z chwil kiedy zamkniemy
architektur w obrbie pojcia stylu", otwieramy drzwi po dejciu formalistycznemu. Kierunek nowoczesny w architek turze nie jest stylem" w dziewitnastowiecznym znaczeniu
okrelania formy. Oznacza on podejcie do ycia, podejcie,
ktre podwiadomie w kadym z nas drzemie.
Sowo styl" w architekturze czsto czono z przymiotni kiem midzynarodowy", chocia okrelenie to nigdy nie zo stao przyjte w Europie. Termin styl midzynarodowy"
wkrtce sta si szkodliwy, gdy oznacza co zawieszonego
~v prni, nie zwizanego korzeniami z adn gleb ozna cza architektur tekturow. Prawdziwie wspczesna architek tura widzi swoje gwne zadanie w interpretacji sposobu ycia
waciwego naszej epoce. Nie moe by kwestii upadku czy
przeobraenia"; moe istnie jedynie problem rozwinicia
nowej tradycji i wiele oznak wskazuje na to, e tradycja ta jest
rozwijana.

OZNAKI ROZWOJU NOWEJ TRADYCJI

Od czasu rewolucji wizualnej okoo 1910 roku prbowano wiele

razy reklamowa popularny gust w architekturze. Ten dencje
takie byy przejciowe. Podejcie zotego modzieca", ktre
jest en vogue w 1960 roku, rwnie wkrtce zaniknie. Widzimy
konkretne oznaki, e proces rozwoju nowej tradycji trwa nadal,
pomimo wystpowania przejciowych zakce. Okres yjcy
pod grob nuklearnej katastrofy, ktra mo e ca ludzko
unicestwi, jest jednoczenie oywiony przemonym
pragnieniem budowania nowych miast miast, jakie nie
powstaway od wieku trzynastego.
Innym zjawiskiem jest fakt, e architektura wspczesna
wzbogacia swoje rodki wyrazu zarwno na polu waciwej
architektury, jak i w dziedzinie urbanistyki przez wkad kra jw lecych na kracach zachodniej cywilizacji przez
wspudzia najpierw Finlandii i Brazylii, a obecnie Japonii.
W cigu ostatnich pitnastu lat coraz wyranej rysuj si
kierunki, w ktrych bdzie postpowa dalszy rozwj architek tury: wzmoenie jej tendencji rzebiarsko-plastycznych i
umocnienie warunkw jej dalszego rozwoju.
3

Wszyscy si zgadzaj, e trzeba odzyska wartoci utraco ne przez nasz epok: skal czowieka, prawa przynalene
jednostce ludzkiej oraz najbardziej podstawowe bezpiecze stwo poruszania si w obrbie miasta. Jest to uwarunkowane
niezmiennymi prawami ludzkiego ycia, ktre musz by
uwzgldniane. W epokach wczeniejszych stosunkowo prost
spraw bya budowa osiedli, w ktrych czowiek nie by zbyt nio odcity od koniecznego kontaktu z ziemi. Dzi najtrud niejsze jest spenienie najprostszych potrzeb ycia. Olbrzymie
znaczenie mechanizacji i wszystkie wynike z tego konse kwencje stworzyy ogromne komplikacje, ktre prawie e
uniemoliwiaj przyjcie jakiejkolwiek ustalonej linii dziaa nia. W rezultacie problemy, o ktrych piszemy, wymagaj
rozwiza na skal globaln. Projektowanie na wielk skal
dawno ju przeobrazio si ze sporzdzania planw pojedyn czych miast czy regionw w dziedzin produkcji masowej.
Mimo skomplikowanej dzisiejszej sytuacji, pozostaj jed nak niezmienne wartoci ycia. Niezalenie od wszelkich prze szkd, jakie utrudniaj ich zachowanie, najistotniejszy jest
problem: Jak chcemy y?" Obecny stan urbanistyki ujawnia
biece tendencje.

i Chandigarh posiadaj opracowane plany przeniesienia

centrw komunalnych tak, aby miasto mogo si rozbudowy wa bez zaduszenia swego centrum dawnego i ciasnego.
Wrd nowo zakadanych miast najbardziej intersujce jest
Chandigarh o orodku rzdowym usytuowanym na zewntrz
organizmu miejskiego, a hie w jego wntrzu, jak to byo w
zwyczaju w miastach otoczonych murami.

I. Lucio Costa. Plac Trzech

Wladz, Brasilia, 1957 roku.
Szkic z planu oglnego.

ROZWOJ MIAST

Przyszy styl ycia polega bdzie na odzyskaniu jego intymnoci. Wzrost liczby ludnoci z dziesiciu tysicy do dziesiciu milionw powoduje u czowieka niemal fizyczny wstrzs.
Cika sytuacja mieszkaca miasta spowodowana jest ogrom nym skupiskiem ludnoci. Przeludnione miasta z koniecznoci
prowadziy do bankructwa caego ycia. Mimo wszystkich wysikw zmierzajcych do decentralizacji znw pojawia si
pragnienie wikszej koncentracji, ktrego nie mona stumi.
Dawniej poeci i malarze zwykli byli wycofywa si w samotno. Dzi nawet laboratoria naukowe i biura wielkich
firm czy towarzystw ubezpieczeniowych uciekaj z wielkich
metropolii i otaczaj si nieprzerwanymi pasami zieleni, uzyskujc w ten sposb izolacj i spokj.
Na cay wiat rozcigno si uczucie niezadowolenia i nie pokoju wywoane sytuacj w miastach. Kade niemal wielkie
miasto Helsinki czy Ateny w Europie, dawne i nowo po wstae stolice Azji i Afryki: Bagdad, Chartum, Islamabad
4

W Brasilii rozwizano ten sam problem Lokalizujc orodek

rzdowy Plac Trzech Wadz" (wadza ustawodawcza, wykonawcza i sdownicza) na ogonie" charakterystycznego planu
miasta w ksztacie samolotu.
Pomys umieszczenia centrum rzdowego na zewntrz organizmu miasta nie jest sam w sobie nowy, ale trzeba byo go
na nowo odkry. W innej nieco formie zosta on zastoso wany
przy budowie Paacu Wersalskiego. Za czynnik podstawowy
koncepcji Wersalu uznalimy bezporednie zestawienie
duego kompleksu budynkw bdcego siedzib wadz z
naturalnym otoczeniem. Dzi podkrelibym jeszcze fakt, e
miasto lece poza Paacem mogo si rwnie swobodnie
rozwija. Gdyby urbanici wieku dziewitnastego i dwudzie stego potrafili dostatecznie wczenie zrozumie lekcj Wer salu dzisiejsza sytuacja byaby radykalnie rna. Wskutek
inercji ludzkich decyzji czekano jednak tak dugo, a wiat
znalaz si w obliczu sytuacji prawie nie do rozwizania.
Rozbudowane lub nawet nowo powstae centrum komunal5

ne w obrbie miasta bynajmniej nie znajduje si u koca

swego rozwoju. Zaley to od warunkw. Sztokholm przygoto wuje miejsce na due nowe centrum. W Bostonie kilku profe sorw uniwersytetu zaprojektowao nowe centrum na miejscu
dawnego dworca kolejowego. Jeli zostanie zrealizowane,
stworzy bardzo potrzebny' precedens dla caego kraju.
Jeli chodzi o sytuowanie bry w przestrzeni, to duo
wczeniejsze Rockefeler Center wci pozostaje najbardziej
imponujcym rozwizaniem, mimo e dalekowzroczny projekt
Filadelfii rozwinito tak dalece, jak na to pozwalay warunki.
Przed dziesiciu laty nikt nie oczekiwaby ponownego
okresu rozkwitu w Stanach Zjednoczonych, a jednak postpu je
on duo szybciej ni postp wiedzy na temat jego architek tonicznej formy.
Nowe koncepcje rozwiza urbanistycznych powstaj te raz
w Japonii. Aby zmniejszy przeludnienie i zatoczenie miasta
tak wielkiego jak Tokio, zaproponowano zobycie no wych
terenw budowlanych przez wbudowanie si w zatok morsk.
Przeraajcy rozrost Tokio w cigu ostatnich dwu dziestu Iat,
do rozmiarw jedenastomilionowego miasta, sta si bodcem
do szukania nowych rozwiza. W rnych roz wizaniach
pojawiaj si rozmaite koncepcje. W jednym z projektw
zaproponowano elbetowe filary, zakotwiczone na dnie morza
jako fundamenty dla wysokociowcw; inny projekt
przewiduje kolosalne elbetowe tratwy, na ktrych maj by
umieszczone budynki. Najszerszy zakres problemw objty jest
planem rozbudowy Tokio (1960), ktrego autorem jest Kenzo
Tange. Budowle jego, wznoszone na palach, nawizuj do
tradycji weneckiej, a nawet mona by doszuka si w nich
wpywu pierwotnych osad na palach. Zadziwiajcy jest tutaj
tylko fakt, e tak duo czasu mino, nim nowoczesne me tody
budowlane zastosowane zostay do tych celw.
Wszystko staje si bardziej jasne przez porwnanie. Na prawd zadziwiajca jest konfrontacja zasigu poszukiwa
urbanistycznych ostatnich lat dwudziestu z tym, czego doko nano w poprzednim, blisko stuletnim okresie.
W pierwszym (angielskim) wydaniu ksiki Przestrze, czas
i architektura postawilimy pytanie: zniszczenie czy przeobra enie miasta? Nie zicio si denie Franka Lloyda Wrighta do
cakowitego unicestwienia miasta. Widzimy obecnie kieru nek
rozwoju, chocia wci jeszcze wymaga on korekty. Kie runkiem
tym jest denie do odzyskania intymnoci ycia,
6

skali ludzkiej i planowania przewidujcego dalszy rozwj.

Istnieje rwnie wiele innych problemw, moemy ju jed nak dostrzec drog przed nami. Miasto nie zniknie. Stao si
ono niezniszczalnym zjawiskiem od pocztkw wyszego
stopnia cywilizacji, lecz formy jego stale ulegaj zmianom.
Obecny rozwj postuluje nadanie wielkim miastom charak teru bardziej wiejskiego" i przeobraenie mniejszych orga nizmw wiejskich w skupiska bardziej miejskie".

ARCHITEKTURA UNIWERSALNA
W ostatnim wierwieczu Europa nie stanowia jedynego
rda odwieajcych prdw w rozwoju wspczesnej archi tektury. Powstaje obecnie cywilizacja uniwersalna, nie rozwi ja
si ona jednak rwnolegle we wszystkich krajach na podob nych podstawach.
Wsplnym czynnikiem tej cywilizacji jest koncepcja prze strzenna, ktra jest zarwno czci jej postawy emocjonalnej,
jak i intelektualnej. Niezalena, nie zwizana ze swym oto czeniem forma nie stanowi dzi podstawy architektury; jej
istot jest organizacja form w przestrzeni koncepcja prze strzenna. Cecha ta charakteryzowaa wszystkie twrcze okre sy
historii; charakteryzuje rwnie i nasz epok. Dzisiejsza
koncepcja czaso-przestrzeni sposb, w jaki bryy
usytuowane s w przestrzeni i wzajemnie si ze sob wi,
sposb, w jaki przestrze wewntrzna oddzielona jest od
przestrzeni zewntrznej lub zazbia si z ni wzajemnie si
przenikajc stanowi cech uniwersaln, lec u podstaw
caej wspczesnej architektury.
Mona by tu doda jeszcze jeden czynnik o niemaej wa dze,
widoczny w najlepszych przykadach nowoczesnej ar chitektury.
ywotno dzisiejszej koncepcji wynika z posza nowania, z
jakim odniosa si ona do odwiecznych kos micznych i
fizycznych warunkw danego regionu. Zamiast by
przeszkod, warunki te suyy za odskoczni dla wyobra ni
artystycznej. Zwrcono uwag, e nowoczesne malarstwa
czsto nawizywao do przeszoci zarwno po to, aby odnowi
kontakty z pokrewnymi deniami, jak i po to, by czerpa z
tych kontaktw nowe siy. Podobnie jak w architekturze, nie
dokonuje si tego przez przejmowanie dawnych form, ale przez
rozwijanie duchowych wizw.
7

Umiejtno uwzgldniania kosmicznych i fizycznych ele mentw danego regionu nazwalimy nowym regionalizmem".
Dziki nowej koncepcji przestrzennej, dziki wspczesnym
rodkom wyrazu mona znw rozpocz dialog z niezmienny mi staymi wartociami.
Sposb, w jaki cecha nowego regionalizmu wyrazi si w
twrczoci architekta cakowicie uzaleniony jest od jego
zada i od specjalnych potrzeb regionu. Potrzeby te s od mienne na Bliskim i Dalekim Wschodzie, w Finlandii i Bra zylii. W zasigu wspczesnej koncepcji przestrzeni moe si
polifonicznie rozwija architektura.
Indywidualne odrbnoci architektury opartej na takich
oglnych podstawach s dobrym prognostykiem dla caego
kierunku.

ARCHITEKTURA UNIWERSALNA I
KIERUNEK REGIONALNY
W Finlandii (o czym piszemy w jednym z rozdziaw
ksiki) a pniej w Brazylii, pojawiy si budowle
ujawniajce indywidualno twrcz. Kraje te day wasny
regionalny wkad w dzieo nowoczesnej architektury. Na
wskro demokratyczna Finlandia ukazaa, e wspczesna
architektura moe by rwnoczenie swobodna, regionalna i
uniwersalna. Brazylia, yjca w krgu poudniowoamerykaskich rewolucji, wprowadzia do swej architektury
wspaniao linii i formy w licznych efektownych budynkach
i w imponujcych projektach.
Ostatni niespodziank byo wczenie si w gwny nurt
wspczesnej architektury Japonii, pa raz pierwszy wprowa dzajcej gos Dalekiego Wschodu. Ju dawniej zwizane tra dycj Chiny i Japonia day Zachodowi w wieku osiemnastym
bodziec ujawniony w formie rokoka a wieku dziewitna stym
podniet mniej powierzchown, wtedy gdy japoskie
drzeworyty przyczyniy si do rozbudzenia wyobrani impre sjonistw.
Dzisiejsza sytuacja jest jednak zupenie rna. Wkad Ja ponii nie jest ju ograniczony do dzie utrzymanych w da wnej tradycji. Kiedy w 1953 roku pisaem przedmow do ja poskiego wydania ksiki Przestrze, czas i architektura,
8

czuem si w obowizku wyjani, e my, ludzie Zachodu, nie

mamy ju wiary w produkcj dla samej produkcji, i e po wstajca obecnie cywilizacja moe doprowadzi do wzajemne go wzbogacenia kultury Zachodu i Wschodu. Zachd zaczyna
na nowo zdawa sobie spraw z tego, o czym japoska cywi lizacja nigdy nie zapomniaa, a mianowicie z cigoci ludz kich dowiadcze. Proces odmodzenia japoskiej architektu ry
opiera si na elemnetach, ktre przetrway ca tradycj tej
architektury. Odmodzenie to nie wyniko samo z sie bie
impuls twrczy nadszed od modych japoskich ar chitektw,
ktrzy znaleli inspiracj na ulicy de Sevres, pod numerem 35,
pracujc w atelier Le Corbusiera.
Architektura wspczesna pojawia si w Japonii pniej
ni mona byo si tego spodziewa. Wydawao si, e budowa
hotelu Imperial Franka Lloyda Wrighta w Tokio (1917-1922)
wyzwoli nowy kierunek. Nie stao si tak jednak; koncepcja
hotelu Imperial nie uwzgldniaa charakteru wspczesnych
Japoczykw; bya raczej blisza chiskim wpywom w Ja ponii. Chocia hotel tak wietnie przetrzyma trzsienie ziemi
w 1923 roku, to jednak nie mg przy swojej bogatej or namentyce da koniecznego bodca do powstania nowego,
odkrywczego kierunku.
Potrzebna bya inna forma zblienia zachodniej i wschod niej umysowoci. Klucz znalaz si w rkach modych japo skich architektw Maekawy, Sakakury i innych ktrzy
znaleli drog do pracowni Le Corbusiera. Znaleli tam to
czego szukali; Le Corbusier jest zwizany cilej od innych z
t Wieczn Teraniejszoci, ktra yje w twrczych dzie ach
rk ludzkich wszelkich epok.
Z wyjtkiem krtkich okresw, Japoczycy, w przeciwie stwie do Zachodu, nigdy nie odcili si od swej przeszoci.
Nie odczuwali nigdy potrzeby imitowania dawnych stylw",
poniewa przeszo u nich jest cigle ywa. Prostota ich do mw, mimo caego wyrafinowania, pozostaje prehistoryczna.
Wspczesne stosowanie przez Japoczykw elbetowych belek
i supw wydaje si stare jak wiat a rwnoczenie nowe.
Istnieje obecnie duga lista modych japoskich architek tw, z ktrych Kenzo Tange, kiedy pracujcy w biurze Maekawy, zwrci na siebie najwiksz uwag. Sekretem ich
osigni jest bliski kontakt z yw przeszoci, przy rwno czesnym deniu do signicia w przyszo.
9

KONSTRUKCJA I JEJ IMPLIKACJE PRZESTRZENNE

W wieku dziewitnastym konstrukcja dala wyraz pragnieniom,
ktre tkwiy upione w podwiadomoci architektw tego okresu. W naszym wieku sprawy maj si inaczej archi tektura jest teraz w awangardzie i czsto da od konstrukto ra wicej, ni jest on w stanie osign.
Wiedza konstrukcyjna wyrosa z nowych metod oblicze i
nowych osigni w wytwarzaniu stopw elaza. Przy obliczeniach wszystkie elementy konstrukcyjne traktowane byy
jako elementy liniowe siy miay dziaa w okrelonych
kierunkach tak, e zachowanie si ich mogo by z gry
obliczane i kontrolowane. Siy te prowadzone byy poprzez
belki, wizania i uki, jak przez rurocig. W proces ten zostaa
naturalnie wczona prefabrykacja i standaryzacja. Najsynniejszym przykadem wczesnego ich zastosowania jest
wiea Eiffla.
Szczytowe osignicia uzyskano tu przed rokiem 1890 w
postaci wspaniaych, zawieszonych w przestrzeni mostw,
wiey Eiffla i Palais des Machines z 1889 roku. W Chicago
narodzi si rwnoczenie nowoczesny wieowiec. Konstrukcja
jego, oparta na linearnych elementach prefabrykowanych,
wci jeszcze, a do dnia dzisiejszego, jest udoskonalana.
Wysoce skomplikowane procesy obliczeniowe betonowych belek
spronych rwnie do pewnego stopnia przypominaj
dziewitnastowieczne metody liniowe.
Dwudziestowieczna wiedza konstruktorska idzie po innej
drodze. W dalszym cigu rozwija si tendencja w kierunku
uaktywnienia kadej czci systemu konstrukcji zamiast koncentrowa strumienie si w pojedynczych liniach czy kanaach.
Systemy takie mog z ca swobod rozwija si w kadym kierunku. Sytuacja ta powoduje jednak pewne trudnoci,
a mianowicie, nie daje si atwo opanowa si i czsto wymy kaj si one dokadnym obliczeniom. Pomc tu mog tylko
dowiadczenia przy uyciu modeli i prbnych konstrukcji.
Konstrukcja czy si z elementem irracjonalnym i rzebiarskim.
Kierunek ten wymaga bardziej elastycznego materiau od
prostych wizarw stalowych. Okoo roku 1900 elbet by ju
dostatecznie rozwinity, aby mona byo go uy do kon strukcji upinowej. W ksice tej pokazujemy mosty Roberta
Maillarta, poniewa oczom, ktre potrafi patrze na sztuk
10

wspczesn, ukazuj one czyste pikno. Pikno to nie byo

arbitralnie narzucone. Maillart by jednym z pierwszych ludzi,
ktrzy podjli i rozwinli pomys stosowania naprenia
powierzchniowego w paskich lub wygitych pytach swoich
mostw lub w stropach grzybkowych przy eliminacji
wszelkich elementw linearnych. Okoo 1930 roku Freyssinnet i Maillart budowali swoje pierwsze sklepienia upinowe.
Maillart wyzna kiedy, ze inspiracj jego by kocio parowy.
Pomys przestrzennego rozoenia sil poprzez ca konstrukcj, rozszerzony zosta obecnie na wiele innych dziedzin.
E. Y. Galantay, jeden z mych dawnych uczni z Zurychu,
obecnie wykadowca na wydziale architektury w Harvard
sporzdzi przybliony zestaw tych kierunkw: w konstrukcji
zarwno samochodw, jak i taboru kolejowego oddzielne none
podwozie i nadwozie zastpione zostao przez samonone
nadwozie. Przejcie z wizanych nadwozi na nadwozia samonone w konstrukcji samolotw stanowi krok najbardziej
sensacyjny, ale konstrukcja taka zdarza si rwnie i w budownictwie okrtowym. Wielkie zapory wodne o cienkociennej konstrukcji upinowej (stosowane we Francji) zastpuj
powoli cikie rozwizania typu ukowa-przyporowego. Nawet projekty mebli zaczynaj stosowa te zaoenia. Jednonone krzesa zaprojektowane przez Eero Saarinena, ktry
zmar tak przedwczenie, stanowi czyst konstrukcj skorupow.
Od mierci Maillarta w 1941 roku konstrukcje upinowe i
struktury przestrzenne rozwijane byy w dalszym cigu,
osigajc zdumiewiajce bogactwo i rozmaito i dajc coraz
wiksze moliwoci rozbudzania wyobrani architektonicznej.
Ksztaty, uprzednio moliwe tylko przy uyciu materiaw
najlejszych, mog by teraz realizowane w upinie betonowej.
Pojawiaj si najwczeniejsze formy schronie ludzkich:
namiot koczowniczy, wiszcy dach stosowany we wczesnohistorycznych osadach w Rosji, baldachim i inne formy zason. Nawet zasada bbna ujawnia si w betonie spronym.
Oszaamiajce bogactwo moliwoci moe powsta z kombinacji upin obrotowych o pojedynczym lub podwjnym
luku, lub te skomplikowanych form przestrzennych, takich jak
paraboloidy hiperboliczne powstae z elementw prostokrelnych. Rwnie i kable, te najbardziej gitkie elementy
budowlane, osigaj symptomatyczne znaczenie w prefabryka tach elbetowych.
11

Lekko i wielka elastyczno formy, ktr daj konstruk cje upinowe, osigane s obecnie po raz pierwszy w hi storii sklepienia bez towarzyszcych napre bocznych.
System konstrukcji wywaony jest w swoim wasnym wn trzu.
Konstrukcja upinowa coraz wyraniej wydaje si by
punktem wyjcia dla specyficznego rozwizania problemu
sklepienia naszej epoki.
Nie oznacza to jednak, e linearne elementy konstrukcyjne
zostay cakowicie odrzucone. Nadal stosowane s one zarw no w wielkich, jak i maych konstrukcjach. Zostay ulepszone
przez wielkich inynierw, takich jak Pier Luigi Nervi, ktry
stosuje prefabrykowane elementy linearne do swych sklepie i
kopu. W swym pawilonie wystawowym na wystawie w Tu rynie w roku 1961 jednym z najmielszych eksperymentw
Nerviego stara si on osign bardziej skomplikowan or ganizacj przestrzeni przez uycie kolosalnych, wolno stoj cych supw o rnej wysokoci, z promienicie rozstawiony mi, wachlarzowatymi palcami" konstrukcji nonej. Wystpu je
tu pewna dwudzielno formy izolowanych czonw kon strukcyjnych i zamknitego, pudowatego pomieszczenia o
paskim stropie. Moliwe, e budynek ten stanowi rwno czenie szczyt i koniec dugiego okresu rozwoju.
Przyszo naley do swobodniejszego stosowania
konstrukcji upinowej, jak to praktykuje Candela w Meksyku,
czy architekt-konstruktor Catalano, pracujcy obecnie w Mas sachusetts Institute of Technology, a przede wszystkim
Torroja w Hiszpanii. Eduardo Torroja, ktry zmar przed wczenie w 1961 roku, by znakomitym teoretykiem i wielkim
artyst. Czasami jak w swej konstrukcji Hipodromu w
Madrycie w 1943 roku osiga punkt, w ktrym kon strukcja
wykazuje organiczn potg natury. Tachira Club w Caracas,
w Wenezueli (1957), jedno z jego ostatnich dzie, wykonanych
wsplnie z S. Vivasem, odznacza si lekkoci i fascynujcym
wdzikiem wzdtego przez wiatr agla.
ROZMAITE PODEJCIE DO PRZESZOCI
Zawsze uwaalimy przeszo za co, co nie jest martwe,
ale stanowi integraln cz ycia. Coraz lepiej rozumielimy
mdro bergsonowskiego powiedzenia, e przeszo bez
przerwy wgryza si w przyszo.
12

Wszystko zaley od tego, jak si podchodzi do przesze u,

Jednym ze sposobw jest traktowanie przeszoci jako uy tecznej encyklopedii, z ktrej wybra mona formy i ksztaty.
Tak postpowa wiek dziewitnasty, uznajc przeszo za form ucieczki od swej wasnej epoki, przybierajc mask sko rupy minionych czasw.
Moda_lat szedziesitych jest bardziej wyrafinowana. Flir tuje si tylko z przeszoci, zapoyczajc przypadkowe szczeg y ostre uki, renesansowe portyki, kopuy nadajc im sur realistyczny posmak w celu osignicia poetyckiej" wymowy.
Twrczy artyci naszych czasw obrali inn drog: zarw no
poeci, malarze, rzebiarze i architekci. W ich dzieach
przeszo, teraniejszo i przyszo zlewaj si razem jako
nierozdzielna cao losu czowieka.
Na pocztku naszego wieku dziea wielkich mistrzw ma larstwa charakteryzoway si rodkami wyrazu abstrakcj,
plastyczn przezroczystoci i rwnoczesnoci przedstawia nia
ktre byy zblione do rodkw wyrazu sztuki pier wotnej.
Nie oznaczao to nagle powstaej i szybko zdewa luowanej
mody.
Byo
wynikiem
podwiadomego
paralelizmu,
powstaego z chci zgbienia czynnika ywioowego, irracjo nalnego; zgbiania rde symbolicznego wyrazu. Zrodzio si
z chci przeciwdziaania szkodom dokonanym przez mechani zacj. W pracy tej wspominamy o tym tylko pokrtce, na tomiast problem potraktowany jest obszerniej w mojej ksi ce
pt. The Eternal Present, vol. I, The Beginnings of Art.
Podobny stosunek do przeszoci ujawnia si w dzieach
odkrywczych architektw nie przez przejmowanie dawnych
form, ale przez wyraanie wewntrznego pokrewiestwa. Wy daje si, e w klasztorze La Tourette, zbudowanym przez Le
Corbusiera w 1959 roku, wszystko jest radykalnie zmienione w
wyrazie formalnym: zwyczajowe usytuowanie klasztoru, sia
oddziaywania wiey i kocioa, ktre spojono razem z budynkiem. A jednak La Tourette inspirowana bya przez fran cuskie klasztory z trzynastego wieku i duch ich yje w tej
nowej budowli.
Innym przykadem podobnego stosunku do przeszoci jest
przywrcenie elementu patio wspczesnej architekturze. Pa '
tio, dziedziniec wewntrzny, zamknita cz domu, znane by o od czasw prywatnych domw z Ur, budowanych okoo roku 2000 p.n.e. Rzymskie domy wiejskie posiaday cae szeregi
wewntrznych dziedzicw, sucych specjalnym celom.
13:

Przed kilkoma laty, Jos Luis Sert przywrci patio w osadzie

grniczej w Chimbote w Peru, aby da ludziom nieco tak po trzebnego odosobnienia i separacji od ssiadw. W ten sposb
Sert by moe wspominajc patio mauretasko-hiszpa skie
osign wiksz przestrzenno, a rwnoczenie bardzo
zwarty plan.
Zblienie do przeszoci staje si tylko wwczas twrcze,
gdy architekt jest w stanie przenikn jej wewntrzne znacze nie i tre. Degeneruje si natomiast do poziomu niebezpiecz nej zabawy, kiedy architekt jedynie poluje na formy, produ kujc architektur zotej modziey".

OBECNY STAN ROZWOJU ARCHITEKTURY

Wielu architektw zaniepokojonych jest tendencjami rze biarskimi ujawnianymi czsto w dzisiejszej architekturze: ka plica ptnicza w Ronchamp Le Corbusiera (1955); budynek
opery w Sydney Jrno Utzona (1957); hala festiwalowa w Tokio Kunio Maekawy (1961). Architektura zblia si do rzeby,
a rzeba zblia si do architektury. Co oznaczaj te zjawiska?
Dla rozpoznania i ocenienia tego wszystkiego co ma dzi
miejsce i zrozumienia, w jakim punkcie rozwoju obecnie si
znajdujemy, potrzebna jest perspektywa dalsza od bezpored niej przeszoci historycznej. Moe dobrze byoby rzuci
obecne zdarzenia na wielki ekran rozwoju historii. Zdarzenia
te widzimy w wietle przesdw, z ktrymi si narodzilimy.
Jednym z tych przesdw jest przekonanie, e przestrze w
znaczeniu architektonicznym jest synonimem przestrzeni
wydronej, przestrzeni wntrza. Przekonanie to oparte jest na
rozwoju architektury w cigu ostatnich dwch tysicy lat. Od
czasw cesarskiego Rzymu gwnym problemem sztuki
budowania byo ksztatowanie przestrzeni wewntrznej. Takie
poczucie przestrzeni architektonicznej stao si dla nas do tego
stopnia naturalne, e nieatwo moemy zda sobie spraw
jego wzgldnego charakteru. Pisaem o tym w ksice Architecture, You and Me (str. 119) i w innych pracach.
Bryty w przestrzeni
Istnieje jednak inna koncepcja przestrzenna, majca rw ne prawo do uznania. Koncepcja ta utrzymywaa si przez
II. Kun io Mae ka wa . H a la fe s ti wa lowa w Takla , 1981 r.

15

wysokoci i usytuowaniu moemy si zwrci do pracy rze biarza. Przez dwadziecia lat Alberto Giacometti eksperymentowa nad zagadnieniem wzajemnego oddziaywania najprost szych form poczwszy od szkicu z 1930 roku Pour une
Place" i Paacu o godz. 4 nad renem" z 1932 roku, a do maej
grupy w brzie z 1948 roku Przechodnie na placu". Po stacie
tych przechodniw s w najwyszym stopniu zdema terializowane, a jednak s one uksztatowane i usytuowane w
taki sposb, e wypeniaj przestrze midzy sob i poza nimi.
Wydaje mi si, e we wspczesnej architekturze pierwsze
planowe powizania bry w przestrzeni odnale mona w pro jekcie centrum miasta Saint Di (1945) Le Corbusiera. Roz maite budynki s tutaj zaprojektowane i usytuowane w taki
sposb, e kady z nich emanuje i wypenia sw wasn atmo sfer przestrzenn i rwnoczenie kady z nich znajduje si w
bliskim stosunku do caoci.
Obecnie architekci staj wci wobec zadania umieszcza nia bry o rnych wysokociach i formach we wzajemnym do
siebie stosunku. Jak rzadkie stay si jednak specjalne
uzdolnienia w tym kierunku; by moe przez to, e ukszta towanie przestrzeni wewntrznej przez tak dugi czas uwaa ne
byo za najwysze zadanie architektury. Nawet wspaniae
miejskie dziedzice i place pnego baroku, otoczone murami,
stanowi waciwie form przestrzeni wewntrznej, z niebem
tworzcym sklepienie.
Obecna sytuacja jest cakowicie odmienna. Zniky zamy kajce mury. Wysokie wiee musz by powizane z nisk
zabudow. Powstaj place pozbawione bocznych cian. Jed nym z pierwszych rozwiza tego typu jest trjktny plac
Trzech Wadz w Brasilii (1957-1960), gdzie dominujcy kom pleks gmachw senatu, kongresu i administracji wchodzi w
swobodny zwizek z niszymi budynkami paacem pre zydenckim i budynkiem Sdu Najwyszego usytuowanych
w rogach trjkta. Nie ma tu cian: le jeu savant des volu mes dans 1'espace".

szereg pierwszych cywilizacji w Egipcie, Sumerze, a nawet w

Grecji. We wszystkich tych cywilizacjach ksztatowa nie
przestrzeni wewntrznej nie byo uwaane za bardzo istotne. Z
punktu widzenia czasw pniejszych mona by powiedzie, e
budowniczowie tych cywilizacji zaniedbywali przestrze
wewntrzn lub nie zwracali na ni uwagi. Pozo stali oni
pocztkujcymi w zakresie rozwiza problemu sklepienia,
poniewa nie nadali nigdy temu problemowi tak wysokiego,
symbolicznego znaczenia, jakie zdoby on w epokach
pniejszych.
To wanie mistrzowie nowoczesnego malarstwa wyostrzyli
nasz wzrok tak, i bylimy w stanie stwierdzi fakt, e te
archaiczne, wielkie cywilizacje miay swoj wasn koncepcj
przestrzeni, ktra pozwolia im na tak wspaniae osignicia
jak usytuowanie trzech piramid w Gizie lub zgrupowanie
wity na Akropolu w Atenach.
U zarania historii powizania czowieka z kosmosem nie
byy jeszcze zerwane. Jednym z wyrazw tych powiza byo
umieszczanie bry w nieograniczonej przestrzeni. Sklepienia
nie otrzymyway wwczas wiata oznaczay one ciemno,
macierzyskie ono ziemi. Sytuacja ta, podstawowa dla tego
co si dzi dzieje w architekturze, zostaa przeze mnie szerzej
omwiona w pracy The Beginnings of Architecture (The Eternal Present, vol. II).
Formy nie ograniczone s swymi materialnymi granicami.
Formy emanuj i modeluj przestrze. Zdajemy sobie znw
obecnie spraw z faktu, e ksztaty, powierzchnie i paszczyz ny nic su tylko do modelowania przestrzeni wewntrznej.
Oddziauj one rwnie silnie, daleko poza granice swoich
waciwych wymiernych wielkoci, jako czynniki podstawowe
bry umieszczonych swobodnie w przestrzeni. Istotn spraw
nie s tylko wymiary piramid czy niedociga doskonao
Partenonu. Istotne jest wzajemne oddziaywanie na siebie
bry, ktre daj pen orkiestracj" tej pierwszej architekto nicznej koncepcji przestrzennej.
Jestemy obecnie znw wyczuleni na potg bry emanu jcych przestrze, budzc w sobie w ten sposb emocjonalne
pokrewiestwo z najwczeniejszymi pocztkami architektury.
Dzi zdajemy sobie spraw z faktu, e bryy wpywaj na
ksztatowanie przestrzeni, podobnie jak zamknicie nadaje
ksztat przestrzeni wewntrznej. Dla wyraenia tej wspczes nej wiadomoci powiza midzy bryami o rnych formach,

Architektura i rzeba
Fakt, e architektura zblia si do rzeby, a rzeba zblia si
do architektury nie oznacza zboczenia z drogi rozwojowej
wspczesnej architektury.
Jedn z cech rozwijajcej si tradycji jest rwnoczesno
2 Przestrze, czas...

16
y'Z

1~~ fyY1;r

17

III, Lucio C osta. Plac Trzech Wadz, Brasi lia, 1957-60,

IV. L e C o r b u s i e r. K a p l i c a p t n i c z a w R o n c h a mp , 1 9 5 5 r.

swobody i powizania. Poprzez t wanie cech brya na

nowo zdobya znaczenie, jakie posiadaa u zarania
cywilizacji. Staa si ona znowu aktywnym, emanujcym
ciaem. Jest to jedna z przyczyn powodujcych bogate
uksztatowanie budynkw, takich jak kaplica w Ronchamp czy
hala festiwalowa w Tokio. Uksztatowanie kaplicy w
Ronchamp stale przypomina o wzajemnych powizaniach
midzy przestrzeni wewntrzn i zewntrzn, a take o
powizaniach z caym krajobrazem, ktry nazwany zosta
przez Le Corbusiera przestrzeni akustyczn".
W pierwszej fazie obecnego rozwoju na pierwszym planie
stao malarstwo, W drugiej fazie, najwaniejsza jest rzeba.
Zupenie susznie z rozmaitych stron nadeszy ostrzeenia,
e przykad kaplicy w Ronchamp w rkach przecitnego ar chitekta moe wywrze wpyw katastrofalny. Tajemnic Le
Corbusiera jest fakt, .e jest on rwnie malarzem i rzebia rzem. Talenty te s dzi normalnie rozdzielone midzy po szczeglne osoby. Przecitny architekt bardzo rzadko wie, jak
rozmieci bryy, a jeszcze rzadziej jak je rzebiarsko
uksztatowa. Rzebiarze natomiast rozwinli w sobie t wra liwo. Nie istnieje jednak aden pomost, czcy ich z ar chitektami. Normalnie dopiero kiedy wszystko w sprawie bu dynku zostao ju zadecydowane woa si artyst i daje mu
si jakie miejsce budowli do ozdobienia".
W ten sposb nawet najlepsi i najtroskliwiej dobrani arty ci
nie mog nigdy osign nic wicej ponad muzealn eks pozycj. Integracja jest niemoliwa. Po kilku podobnie gorz kich dowiadczeniach, wikszo spord najlepszych rzebia rzy zrezygnowaa, wracajc do wasnych warsztatw. Istnieje
zaledwie saba nadzieja, e zaistnieje konieczna doza skrom noci, pozwalajca na to, by architekci i artyci mogli praco wa wsplnie od samego pocztku. Rozwizanie takie przed stawia jednak jedyn drog rozwoju.

Problem sklepienia
W cigu ostatnich dwch tysicy lat, kada epoka wytwa rzaa swoj wasn form przesklepiania przestrzeni we wntrznej: rzymsk, bizantysk, romask, gotyck, rene sansow, barokow. Kada specyficzna forma sklepienia sta waa si niemal symbolem epoki.
19

Znajdujemy si zaledwie u pocztku epoki. Jeszcze jest o

wiele za wczenie, aby formuowa jakiekolwiek owiadczenia, z uwagi na ogromn ilo rozmaitych moliwoci sklepie niowych zaoferowanych architektom przez inynierw naszej
epoki. Moliwe, e odwrotnie ni w epokach wczeniejszych,
rozwinie si wiele form rwnoczenie.
Jedn z moliwoci jest koncepcja przyjmujca, e strop i
podoga wzajemnie si odzwierciedlaj jak dwie poowy skorupy muszli; widzimy to we wczesnym projekcie hali zebra
Paacu Rad (1931), wykonanym przez Nauma Gabo. Interesu jcy projekt sali zgromadze w gmachu Organizacji Narodw
Zjednoczonych w Nowym Jorku (1947) przedstawiony prze
Le Corbusiera, ktry stworzyby jeden z najbardziej frapuj cych przykadw rozwizania przestrzeni wewntrznych na szych czasw, rwnie szed po tej Linii.
Najwiksze moliwoci daj sklepienia upinowe. Dotych czas rodkiem sklepionego stropu by zawsze punkt najwy szego wzniesienia. Obecnie jednak stropy mog by wklse, a
ich rodek moe wypa w najniszym punkcie: Ronchamp
(1955), Hala Konferencyjna w Berlinie (Stubbins i Severud)
(1957). Nie jest to pozbawione znaczenia psychologicznego.
Wzajemne przenikanie przestrzeni wewntrznej i zewntrznej,
stanowice podstaw u pocztkw nowej tradycji, zostaa
przetransponowane w now, bardziej wyrafinowan form.
Wklsy strop wznosi si w gr do otaczajcych cian, wskazujc w ten sposb, e nie koczy si on tam, lecz rozciga si
dalej. W kaplicy w Ronchamp wskie pasmo szka dzielce
strop od ciany podkrela t wanie intencj. Strop wsparty
jest na cianach jak osiadajcy ptak.
Przestrzenna rama o ksztacie paraboloidy hiperbolicznej
daje nowy punkt wyjcia dla wyobrani przestrzennej. Za rwno w drewnie, jak w betonowej upinie jej rwnowaga
zachowana jest zawsze we wntrzu konstrukcji, a wraenie
unoszenia si wywodzi si z tego wewntrznego ukadu. Roz wizanie to omwione zostao bardziej szczegowo w ksice
Architecture, You and Me.
Ponowne architektoniczne uaktywnienie ciany
Scian trzeba byo najpierw oczyci ze wszystkich dekoracyjnych nalotw wieku dziewitnastego, aby moga sta si
podstawowym elementem bryy. Musiao nastpi ponowne
20

odkrycie walorw estetycznych czystej paskiej powierzchni,

ktrej potga ekspresji zostaa zatracona od czasw staroyt nego
Egiptu.
W jzyku koncepcji przestrzennej to ponowne odkrycie rozerwao tradycyjne pojcie masywnej bryy domu. Na pocztku lat dwudziestych Doesburg, van Eesteren, Rietveldt i Mies
van der Rohe osignli to przeobraenie. Dom mieszkalny zo sta wwczas pocity na paskie, prostoktne paszczyzny.
Ponowne odkrycie paskiej powierzchni miao fundamentalne znaczenie. Stworzyo ono podstaw, na ktrej mona byo
rozwija drug faz. Druga faza take przyjmowaa pasz czyzn jako swj nieodczny czynnik skadowy. Sprzeciwiano
si diametrialnie uyciu ciany jako ta dla umieszczania
reliefu: podejciu, ktre znajduje swj prototyp w pnych
rozwizaniach hellenistycznych niemal wolno stojcych
paskorzebach (otarz w Pergamonie).
W tej drugiej fazie interesuje nas plastyczna integracja po wierzchni i jej modelunku. Jest to symbolem dzisiejszego
reliefu, a take architektoniczno-rzebiarskich rozwiza
ciany. Na nowo ody charakter pierwotnego reliefu
osadzonego w skale czy wklsych reliefw egipskich,
rzebionych w kamieniu.
Zwrcenie obecnie uwagi na rzeb i plastyczne moliwo ci architektury powoduje wzmoone zainteresowanie relie fem ciennym ze strony rzebiarza, oraz ponowne uaktywnie nie ciany ze strony architekta. Artyci -- pionierzy na tym
polu jeszcze przed rokiem 1920, to Lipschitz, Duchamp Villon, Marcel Duchamp. Midzy innymi wielki krok naprzd
zosta dokonany okoo roku 1950 w formie piknych,
aurowych rzeb Mirka na Fosse Ardeatine w Rzymie (1953),
pomniku ku czci zabitych jecw wojennych; przez reliefy
Henry Moore'a, wyrastajce z ceglanej ciany w Rotterdamie
(1955); przez ca twrczo Etienne Hajdu.
Podobnie jak w przypadku Ronchamp, tak i tu naley
uwiadomi sobie niebezpieczestwo zwizane z ponownym
architektonicznym uaktywnieniem ciany. Narzucio ono ju
mamic zason na mod zotego modzieca" z lat szedziesitych. Wszdzie mona zauway tendencje do degradacji
ciany przy pomocy nowych elementw dekoracyjnych.
Nie jest to celem podstawowym. Architektura jest przede
wszystkim zainteresowana ponownym plastycznym uaktyw nieniem ciany od rodka" (tj. wnikajc w jej istotny, a nie
21

~ cu gR i ~ j l I r u W~ ~ rc ' ~

rr f r ~IF

rech oddzielnych czci, przy czym cz przeznaczona dla

ministra jest specjalnie interesujca przez plastyczne zrnico wanie i wariacje jej masywnych i aurowych elementw. Naj mielszym jednak elementem budowli jest 40-metrowa kon strukcja pochylni o wielkich, gadkich i paskich powierzch niach, wystrzelajca jak wskazujcy palec pod ostrym ktem
do przodu. Kontrast midzy filigranowym podziaem cian a
ogromnymi paszczyznami tej smukej konstrukcji pochyl ni
nadaje powierzchniom cian budynku charakter penego
wyrazu napicia.

rr ~

rTli~ll

KONKLUZJA

IM
d

.a t

renr1 r I"9rui rr9

j~
~
r~~+ 'Prirlf"9:1~'
~

,rw~jt%~

'

~ Mt

atwiej jest zrozumie to wszystko, co dzieje si obecnie

w architekturze, gdy si umiejscowi wspczesne zjawiska w
szerszych ramach historii architektury. Krtka konkluzja:
istniej trzy etapy rozwoju architektury. W czasie etapu pier wszego okresu pierwotnej koncepcji przestrzeni prze strze tworzono przez wzajemn gr bry. Etap ten obejmo wa architektur Egiptu, Sumeru i Grecji. Przestrze we wntrzna nie bya brana pod uwag. W czasie drugiego etapu
rozwoju koncepcji przestrzennej formowanie przestrzeni ar chitektonicznej byo jednoznaczne z dron przestrzeni
wewntrzn. Mimo wielu rnorodnych wariantw, druga
koncepcja przestrzeni obja okres od rzymskiego Panteonu
a do koca wieku osiemnastego.
Wiek
dziewitnasty
stanowi
ogniwo
porednie.
Przestrzenna analiza jego budynkw wskazuje na to, e
elementy wszystkich rozmaitych faz drugiego etapu s w tym
okresie
rwnoczenie
przemieszane
(Paul
Frankl).
Wczeniejsza jedno przestrzenna zanikaa jednak coraz
bardziej, a budynki reprezentujce okres w sposb
najbardziej prawdziwy nie byy brane pod uwag.
Trzecia koncepcja przestrzeni rozwina si rwnoczenie z
rewolucj wizualn na pocztku naszego wieku; poniechano
pojedynczego punktu widzenia klasycznej perspektywy. Miao
to istotne nastpstwa, jeli chodzi o koncepcje architektury i
urbanistyki. Znw mona byo doceni emanujce przestrze
waciwoci budynkw, uwolnionych od ograniczajcych wi zw barier ciennych. Wystpuje tu powinowactwo z pier wotn koncepcj przestrzeni. Rwnolegle rozwija si najistot-

'1.`",,-'-'..

1ir~i,, ,
6.1~~~~
~I~V`I Vya.rrr,~;:iv

44H ~ ~ ~ ~
V. Le C orbus ie r. S ekre tar ia t w C had igarh , 1952 -E6 .

naskrkowy charakter). I znw musimy wymieni pioniersk

prac Le Corbusiera. W jego Unite d'Habitation" w Marsylii
ju w 1945 roku zrealizowano plastyczny modelunek ciany.
Jej powierzchnie s uksztatowane z wielkich szachownico wych rytmw poziomych i pionowych podziaw. Szklane
ciany mieszka cofnite s za aurowe ekrany.
W Sekretariacie w Chandigarh (1952-1956) uaktywnienie
plastyczne ciany osiga najmocniejszy jak dotd wyraz. Wy nika to z rzebiarskiego zastosowania elementw konstrukcyj nych, takich jak pionowe parapety oraz pionowe i poziome
podziay brise-soleils. Delikatne, pionowe czniki, ktre roz graniczaj cztery czony Sekretariatu, subtelnie dziel ca
fasad tego 254-metrowego budynku. Cao skada si z czte
22

23
i

niejsze zainteresowanie architektw okresu drugiej koncepcji

przestrzeni drenie przestrzeni wewntrznej. Wprowadza
si nowe elementy: nie znane dotychczas wzajemne przenika nie przestrzeni zewntrznej i wewntrznej; wzajemne prze nikanie rnych poziomw znajdujcych si ponad i poniej
powierzchni ziemi spowodowane inwazj samochodu, ktry
narzuci wczenie ruchu, jako nierozcznego elementu ar chitektury. Wszystko to dao w wyniku dzisiejsz koncepcj
przestrzeni, ktra tworzy kociec powstajcej obecnie tra dycji. Wci jeszcze przeywamy konwulsje okresu ksztato wania. Maemy si spodziewa wielu odchyle. Gwne, isto tne linie rozwojowe zostay ju jednak okrelone.

C Z P I E RWS Z A

Historia czci ycia

WSTP
Kontakt bezporedni jest zawsze najlepszym sposobem
porozumienia, nie tylko zreszt w sprawach osobistych, ale
take w zagadnieniach oglnych. Pozwol wic sobie zacz
od wyjanienia, jaki jest mj punkt wyjcia i jakie s cele.
Fakty te maj znaczenie dla dalszych rozwaa.
Ienryk Willfflin:
kresy kontrastowe

;lasycyzm
nobarokowy
romantyczny

Jestem historykiem sztuki, uczniem Henryka Wlfflina.

Zarwno przez osobisty kontakt z Wlfflinem, jak i dziki je go znakomitym wykadom, my, jego uczniowie, uczylimy si
pojmowa ducha omawianej przez niego epoki. Wnikliwa
analiza Wlfflina wyjania nam prawdziwe znaczenie i
rzeczywist warto obrazu czy rzeby.
Wlfflin chtnie jedne okresy przeciwstawia innym. Me tod t stosowa z jak najlepszymi rezultatami w swoich wy kadach i nie tylko w takich ksikach jak Renaissance und
IIarock (Renesans i barok), 1889 i Ktassische Kunst (Sztuka
klasyczna), 1899, w ktrych przeciwstawia wiek pitnasty
wiekowi szesnastemu, lecz take i w Podstawowych pojciach
historii sztuki, 1915 ksice, ktra ukazaa si wtedy, gdy
byem studentem Wlfflina w Monachium. Wielu z jego ucz niw prbowao przej t metod kontrastowania stylw; a den nie osign jego gbi i bezporednioci.
W pierwszej mojej ksice Spatbarocker und romantischer
Kiassizismus (Klasycyzm pnobarokowy i romantyczny) (wydanej w Monachium, 1922, jako praca doktorska) staraem si
zastosowa metod Wlfflina. Okresami kontrastowymi byy:
koniec osiemnastego i pocztek dziewitnastego wieku je den i drugi by okresem klasycyzmu. Styl Ludwika XVI
uksztatowa w formie i konstrukcji tendencje samego schy ku
baroku, traktujc klasycyzm jako podstawowy szkielet.
Klasycyzm pocztku dziewitnastego wieku najdobitniej wy powiedzia si w kraju romantykw w Niemczech, Nigdzie
si nie zaznaczao tak silnie jak wanie w Niemczech w ar chitekturze tego okresu denie do indywidualnego wyodrb
26

nienia pomieszcze na przykad w dzieach K. F. Schinkla.

By to rzeczywisty architektoniczny odpowiednik indywidua lizmu poetw romantycznych.
Nazwaem ten okres okresem romantycznego klasycyzmu.
Klasycyzm stanowi w obu przypadkach jedynie powierzchow n powok --- by czynnikiem przejciowym, jak bym to dzi
nazwa. Cech charakterystyczn tych czasw byo to, e pod
klasycznym naskrkiem rozpocz si rozkad spucizny baro kowej i zaczy si pojawia tendencje wieku dziewitnastego.
Fascynowao mnie zagadnienie, w jaki sposb zostaa
uksztatowana nasza epoka, gdzie tkwi korzenie dzisiejszej
myli. Problem ten fascynuje mnie a do dzisiaj od czasu,
kiedy po raz pierwszy go sobie uwiadomiem.
Henryk Wlfflin by uczniem Jakuba Burckhardta i prze j
po nim katedr na Uniwersytecie w Bazylei, kiedy mia
zaledwie dwadziecia siedem lat. Pniej wykada z wielkim
powodzeniem w Berlinie i Monachium. Wlfflin zawsze ak centowa szeroki horyzont pogldw Jakuba Burckhardta i
czsto przytacza jego sowa nie tylko w swych wykadach,
lecz rwnie w rozmowie. Tak wic szwajcarska tradycja hi storyczna bya podstaw naszego wyksztacenia w dziedzinie
wiedzy o sztuce. Obawiam si jednak, e wielu z nas dopiero
znacznie pniej pojo znaczenie Burckhardta, ktre rozci gao si poza jego metier.
Jakub Burckhardt (1818-1897) by wielkim odkrywc wie ku
odrodzenia. On pierwszy wykaza, w jaki sposb powinien by
rozpatrywany okres jako cao; nie tylko z punktu wi dzenia
malarstwa, rzeby i architektury, lecz take instytucji
spoecznych i ycia codziennego.
Wspomn w zwizku z tym tylko jedn ksik, jego Kultur Odrodzenia we Woszech, ktra po raz pierwszy ukazaa
si w 1860 roku. Tumaczenia na angielski dokonano w 1878
roku. Wyjtkowo miarodajna recenzja z ksiki ukazaa si w
New York Herald z 20 padziernika 1880 roku. Burckhardt,
ktry normalnie wzdraga si przed pochwaami, byl tak zadowolony z tej recenzji, e dopisa pod ni Bravo?"
W Kulturze Odrodzenia we Woszech Burckhardt pooy
nacisk raczej na rda i kroniki ni na swoje wasne pogldy.
Omwi jedynie fragmenty ycia tego okresu, zrobi to jednak
tak umiejtnie, e w umyle czytelnika powstaje obraz cao ci.
Jakub Burckhardt nie darzy sympati swych czasw; wi27

Jakub Burckhardt:
caociowe
rozpatrywanie
okresu

STOSUNEK HISTORYKA DO SWEGO WIEKU

dzia w latach czterdziestych sztucznie uksztatowan Europ,

ktra znajdowaa si na krawdzi opanowania przez brutalne siy.
W tym czasie Poudnie wydawao si wyrwane z historii; dla
Burckhardta miao ono spokj grobowca. Tak wic wanie na
Poudniu, we Woszech, szuka ucieczki przed wszystkimi
sprawami, do ktrych czu nienawi i odraz. Burckhardt jed nak
by czowiekiem o wielkiej ywotnoci, a ludzie ywotni nie
mog cakowicie porzuci swoich wasnych czasw. Jego
ucieczka do Woch daa w wyniku najlepszy przewodnik, jaki
kiedykolwiek zasta napisany, Cicerone (1855) ksik, ktra
zwrcia uwag czterech pokole na wyjtkowe wartoci scenerii
woskiej. Kultura Odrodzenia we Woszech miaa na celu
obiektywne uporzdkowanie materiau faktograficznego, ale
najwikszy nacisk zosta w niej pooony na odkrycie pocho dzenia czowieka dzisiejszego. John Ruskin, yjcy wspcze nie
z Burckhardtem, rwnie nienawidzi swojej epoki i szu ka
sposobw jej odrodzenia w innych okresach historii (nie w tych
jednak, ktre zajmoway historyka szwajcarskiego).
Wspczeni artyci:
ich znaczenie dla
metody historycznej

Historyk, a zwaszcza historyk architektury, musi zachowywa Historyk i

wspczesne
cisy kontakt ze wspczesnymi koncepcjami.
koncepcje
Tylko wwczas, kiedy jest przesiknity duchem swych wasnych
czasw, jest przygotowany do odkrycia tych obsza rw
przeszoci, ktre zostay przeoczone przez poprzednie po kolenia.
Historia nie jest statyczna, lecz dynamiczna. adne poko lenie nie ma przywileju zrozumienia dziea sztuki w jego pe nym znaczeniu; kada yjca aktywnie generacja odkrywa je go nowe aspekty. Te nowe aspekty nie zostan jednak odkry te, dopki historyk nie wykae na swym polu odwagi i ener gii, jak ujawnili artyci stosujc metody waciwe swojej
epoce.

Historia
dynamiczna, a nie
statyczna

Architekci naladowali inne okresy, przejmowali ich spec - Mie kontakt z

jalne formy i techniki, chcc uciec przed dzieem przemijaj - histori znaczy
zmienia j
cym i osign ponadczasow prawd. Po krtkim jednak czasie
ich budowle staway si martwymi masywami kamienia, mimo
e wczono w nie detale dzie a nieprzemijajcej pik noci.
Ludzie ci posiadali wprost przeciwny dar dotyku ni dotyk
Midasa" wszystko, co brali w swoje rce, obracao si w
py, a nie w zoto. Dzisiaj dostrzegamy, dlaczego tak si stao.
Historia nie jest po prostu zbiorem niezmiennych fak tw, lecz
procesem, ukadem ywych i zmieniajcych si po staw i
interpretacji. Jako taka jest gboko tkwic czci naszych
wasnych natur. Aby zwrci si wstecz do przeszego okresu,
nie wystarcza tylko zbada go, znale wzr, ktry bdzie taki
sam
dla
wszystkich
nastpnych.
Spojrzenie
wstecz
przeksztaca przedmiot: kady widz, w kadym okresie
waciwie w kadej chwili w nieunikniony sposb prze ksztaca przeszo zgodnie ze swoj wasn natur. Absolut ne
punkty odniesienia s nieosigalne zarwno dla historyka, jak i
dla fizyka: obaj tworz okrelenia odnoszce si do
szczeglnej sytuacji.
Nie istniej rwnie absolutne wzory w sztuce: malarze i
architekci XIX w., ktrzy sdzili, e pewne formy bd
obowizujce w kadym okresie, byli w bdzie. Nie mona
mie kontaktu z histori nie zmieniajc jej rwnoczenie.
Malarze naszego okresu sformuowali inne stanowisko: lo

Ja jednak zawdziczam rwnie wiele dzisiejszym arty stom,

co tamtym przewodnikom mojej modoci. To oni wa nie
nauczyli mnie obserwowa z ca powag przedmioty, ktre
wydaway si niewarte zainteresowania, albo interesujce
jedynie dla specjalistw. Nowoczeni artyci ukazali, e nie pozorne fragmenty wydobyte z ycia okresu mog ujawni
jego zwyczaje i uczucia; e trzeba mie odwag dostrzegania
drobnych faktw i przenoszenia ich do wielkiej skali.
Artyci ci ukazali w swoich obrazach, e powszednie me ble, nie dostrzegane artykuy produkcji masowej yki, bu telki, szklanki, wszystkie przedmioty, ktre ogldamy co dziennie nie dostrzegajc ich stay si czci naszej natu ry. Wtopiy si w ycie bez naszej wiedzy.
Moja dziaalno zwizaa mnie przyjacielskimi kontakta mi z architektami naszych czasw. Siedzielimy wsplnie, w
maych grupach, przy wielu stoach Europy, od Sztokholmu
do Aten nie po to, by dyskutowa o problemach sztuki czy
o sprawach dotyczcych specjalistycznych szczegw, lecz
aby uzgodni, tak jak mona najlepiej, w jakim kierunku po winien pj rozwj budownictwa, urbanistyki czy planowa nia regionalnego. Ten bliski i trway kontakt da mi przywi lej
obserwowania problemw architektonicznych w ich cig ym
wzrocie.

28

spettatore nel centro de/ quadro. Widza trzeba umieci w

rodku obrazu, a nie w jakim odosobnionym punkcie
obserwacyjnym na zewntrz. Nowoczesna sztuka, podobnie jak
wspczesna nauka, uznaje fakt, e obserwacja i przedmiot
obserwowany tworz jedn zoon sytuacj obserwowa
jakie zjawiska, znaczy oddziaywa na nie i zmienia je.
Stosunek historyka
do wspczesnoci

Prawie wszyscy historycy okazuj niech do przyswajania

sobie wspczesnych sposobw mylenia i odczuwania, uwa ajc to za grob dla ich naukowego odosobnienia, godnoci i
szerokoci perspektywy. Mona jednak by penym tworem
wasnej epoki, wyposaonym w jej metody, bez potrzeby
powicenia owych zaet. Waciwie historyk na ka dym polu
musi by zronity ze swoj epok poprzez system jak
najbardziej rozwinitych korzeni. wiat historii, podobnie jak
wiat natury, wyjania si tylko tym, ktrzy stawiaj waciwe
pytanie i podnosz waciwe problemy. Historyk musi by
czstk wasnego okresu, aby wiedzie, jakie spra wy dotyczce
przeszoci maj dla znaczenie. Przy kadym innym ujciu
historia pozostaje pustyni jaowych wydarze, nie dajc
moliwoci adnej twrczej pracy. W takim wy padku powstaj
tylko martwe kroniki i ograniczone specjal noci studia.
Historyk oderwany od ycia swojego okresu pi sze histori
pozorn, zajmujc si martwymi faktami, a prze cie jego
jedynym zadaniem, w ktrym nikt go nie moe za stpi, jest
odkrycie dla wspczesnoci jej ywych, wewntrz nych
pokrewiestw z przeszoci.
Historyk rzeczy - wicie nie moe oderwa si od ycia, kt re go otacza, on take otoczony jest biegiem wydarze. Hi storyk idealny stojcy poza naporem spraw, au-dessus cle la
melee, obserwujcy ca przeszo i wszystkie zjawiska z wy sokiego piedestau jest fikcj.
Historyk, j ak kady inny czowiek, jest tworem swoich
czasw i czerpie z nich zarwno swoj moc, jak i swoj sa bo. Z racji swojego zawodu moe dostrzega szerszy krg
wydarze ni przecitny wspczesny mu czowiek, lecz to
nie wynosi go poza wasn pozycj historyczn. To, e musi
czasem opuci swoje akademickie siedzisko, aby wzi udzia
w danym momencie w powszechnych sporach, jest nawet
dla korzystne. Wanie bezporedni kontakt z yciem i jego
potrzebami zaostrza u historyka zdolno wnikania w chaos
30

drukowanych kronik, eby wydoby z nich niezafaszowany gos

prawdziwych aktorw.
Zadaniem historyka jest rozpozna prawd omijajc wszelkie
faszywe pozory.
Niestety, historyk czsto uywa swojej pozycji dla go szenia wiecznej prawdy o statycznej przeszoci. Poszed na wet dalej, uywajc argumentw, opartych na wydarzeniach
przeszoci, aby ogranicza i znieksztaca przyszo.

POTRZEBA CIGOCI
Przy jakimkolwiek planowaniu, wiedza nasza musi sign
poza stan spraw, ktre aktualnie si dziej. Chcc planowa,
musimy wiedzie, co wydarzyo si w przeszoci i
przeczuwa to, co przyniesie przyszo. Nie jest to zacht do
proroctw, ale potrzeb uniwersalnego spojrzenia na wiat.
Trudna dziedzina urbanistyki wydaje si wspczenie za gadnieniem nie do opanowania. W okresach, ktre uznaway
uniwersalny punkt widzenia, nie trzeba byo geniusza, aby
stworzy formacje urbanistyczne wysokiej jakoci, ktrych
wpyw przetrwa dugo poza okres ich powstania. Osignicia,
ktrych celem byo zaspokojenie okrelonych potrzeb danej
klasy spoecznej, okazyway si uyteczne w zupenie innym

okresie dla innych potrzeb i innych klas. Stawao si to moliwe po prostu dlatego, e pocztkowa twrczo wywodzia si z
uniwersalnego punktu widzenia.
Dzi potrzeb takiej uniwersalnoci odczuwa gboko ka dy. Jest to reakcja wobec caego stulecia, ktrego ycie po legao na egzystencji z dnia na dzie. To, co widzimy wok
nas, potwierdza fakt, e ta krtkowzroczno si przeya.
ycie z dnia na dzie, z godziny na godzin, bez adnego
uczucia powiza, jest nie tylko pozbawione godnoci; nie jest
ono ani naturalne ani ludzkie. Prowadzi do przyjmowa nia
wydarze jako odizolowanych faktw, a nie jako frag mentw
procesu o rozmiarach sigajcych w histori. Potrzeba
bliszego kontaktu z histori jest naturalnym wynikiem tego
stanu. Mie bliszy kontakt z histori: innymi sowy rozcig n nasze istnienie na szerszy wymiar czasu. Wydarzenia dnia
dzisiejszego s po prostu najbardziej uwidaczniajcymi si od cinkami cigego procesu; s one podobne do maej wizki fal
31

Potrzeba
uniwersalnego
spojrzenia

wietlnych, midzy ultrafioletem i podczerwieni, ktre ujawniaj

si kolorem, dostrzegalnym dla ludzkiego oka.
Niszczcy niead wydarze na wiecie w dobie obecnej jest
tak wielki, e denie do uniwersalizmu uwidacznia si wyra nie na polu nauki i pracy uczonych. Pragnienie upodobnienia
metod w poszczeglnych naukach wczajc nauki socjal ne
w filozofii, i w sztuce nabiera coraz bardziej okrelo nych
ksztatw. Potrzeba uniwersalnego pogldu na wiat da je si
ju odczu na wyszych uczelniach: wiadomie s roz wijane
kontakty intelektualne midzy rnymi wydziaami.
Wiemy wszyscy, e rozporzdzamy znacznie Liczniejszymi
rodkami ni ludzie dawniejszych epok, aby dokona zmiany pod
dalekowzroczn kontrol. Te nowe moliwoci, bdce do naszej
dyspozycji, s kluczem do nowego i zrwnowaonego ycia
olbrzymiej iloci ludzi.
Pragnienie uniwersalizmu jest wyrazem odczuwanej przez
nas potrzeby, ktra ma rzdzi nowymi moliwociami i ko ordynowa je. Zawsze niebezpieczne jest zaoenie, e czas,
w ktrym si yje, ma wyjtkow donioso. Pomimo to,
lata, ktre przeywamy, stanowi, jak si wydaje, okres
prbny dla ludzkoci; stanowi prb ludzkiej zdolnoci do
organizowania swego wasnego ycia.
HISTORIA WSPOCZESNA
Potrzeba
historycznego
podoa

Konsekwencje
ycia z dnia na dzie

Szerszy przegld caego zasigu ludzkiej dziaalnoci jest

niewtpliwie potrzeb wieku. Wanie w zwizku z tym hi storia moe odegra powan rol. Uatwi nam ycie w szer szym sensie, w wikszym zasigu to jedna z funkcji
historii. Nie oznacza to, e mamy kopiowa formy i postawy
minionych okresw, jak to robiono w wieku dziewitnastym,
ale e powinnimy oprze nasze ycie na znacznie szerszym
podou historycznym.
W czci historii wspczesnej, ktr bdziemy rozpatrywa,
najwaniejszym elementem rozwoju s zmiany, ktre zachodz w
yciu codziennym.
Wieczn bolczk dziewitnastego wieku, byo to, e ycie
powszednie opucia wszelka godno. A ycie powszednie
utracio godno od chwili, kiedy oparto je na wycznej za sadzie egzystencji z dnia na dzie. Ludzie zatracili poczucie
32

odgrywania swej historycznej roli; albo odnosili si obojtnie

do okresu, w ktrym yli, albo nienawidzili go. Gdy porwnywali si z przedstawicielami innych okresw, ich dziaalno
za czy dobra wydawaa si niewana i bez znaczenia.
To samo uczucie spowodowao kracowe lekcewaenie blis Obojtno dla
kiej przeszoci to znaczy historii wspczesnej.
bliskiej przeszoci;
Niewiadomie, w swoich prakt yczn ych konstrukcjach, lu
na s t p s t w a dzie w dziewitnast ym wieku tworz yli fakt y
podstawowe, z ktrych miaa powsta struktura prz yszoci. Nie
zdawali sobie jednak z tego sprawy, rzecz ywicie, jeszcze dzi si
niekiedy tego nie uznaje. RezuItatem b y o nie t yl ko zaniedbanie
historii wspczesnej, Iecz co znacznie gorszego bezm ylne
niszczenie obiektw i dokumentw, ktre b y y istotne dla jej
zrozumieni a. Pniejsze okres y bd posiada y powane luki w
relacjach o sposobie ycia w dziewitnast ym i dwudziest ym
wieku, o jego genezie.
Z e w s z ys t k i c h s t r o n s ys z ym y s k a r gi , e z a p r z e p a s z c z o n o O
i s t o t n e d o k u m e n t y p r z e z z w yk o b o j t n o d l a w a s n e j
t r a d yc j i . U r b a n i s t a , n a p r z yk a d , n i e m o e o d n a l e d o k a d n yc h
d a n yc h o e w o l u c j i w i e l k i c h m i a s t , k t r e s p o t r z e b n e d o j e g o
b a d a . N i e r n o z n a z e s t a w i z a l e t i w a d r n yc h t yp w m i a s t
s i e d z i b r z d u , p o r t w m o r s k i c h , m i a s t f a b r yc z n yc h p o p r o s t u
d l a t e g o , e n i e p r o w a d z o n o a d n yc h s t a yc h i j e d n o l i t yc h b a d a .
F a k t , e b a d a n i a b y y t a k n i e r e g u l a r n e , s p r a w i a , e h i s t o r yk ,
ktry chce uzupeni taki przegld, musi si czsto zda na
w a s n e p o s z u k i w a n i a . O c z yw i c i e , z a w s z e i s t n i e j e
niebezpieczestwo przejaskrawienia.
urbanistyce

Historia przemysu w dziewitnastym wieku ucierpiaa O

pena luk. Na przykad niezmiernie interesujcy rozwj nabardzo z powodu naszej obojtnoci dla wasnej tradycji i jest
rzdzi moemy obserwowa tylko na podstawie kilku prze-trwaych
z ubiegego wieku katalogw wyrobw elaznych. Zagina
wikszo katalogw z lat trzydziestych, pidziesitych i
siedemdziesitych. Istnieje tylko kilka miejsc, w ktrych
przechowano te niezastpione dokumenty: jednym z nich jest
biblioteka Victoria and Albert Museum w Londynie.
Okres rozwoju w Ameryce, kiedy skomplikowane rzemiosa zaniechay pracy rcznej i wprowadziy produkcj maszy now, jest jedyny w swoim rodzaju i nie ma odpowiednikw
3 Przestrzeii, czas...

33

historii przemysu
w dziewitnastym
wieku

gdziekolwiek indziej na wiecie. Zwiedziem wielk fabry k

pod Bostonem, w ktrej po raz pierwszy uruchomiono
produkcj zegarw i zegarkw rcznych ze standaryzowa nych
elementw, na krtko po 1850 roku. Zasada ta zna laza pniej
najbardziej rozlege zastosowanie w produkcji samochodw.
Dawniejsze wyroby tej fabryki wymieniano w relacjach kilku
europejskich obserwatorw z lat siedemdziesitych. Chciaem
zobaczy te przykady i przejrze wcze sne katalogi tej firmy.
Nie byo w ogle starych katalogw firma zniszczya je
celowo po upywie trzech lat a jedyny mi starymi zegarkami
byy te, ktre przyszy do naprawy. Bya natomiast dua,
wartociowa, lecz bez historycznego znaczenia, kolekcja
zegarkw europejskich.
Najstarsze w Stanach Zjednoczonych biuro przesyek pocz towych, o rocznym obrocie 500 000 000, dolarw mieci si w
Chicago. Udaem si tam, aby zobaczy, jakie zmiany po czyniono w artykuach ycia codziennego od czasu Wojny Se cesyjnej. Biuro posiadao pewien materia, wprawdzie nie kompletny i bardzo starannie przechowywany w kasie ognio trwaej.
Otis Elevator Company w Nowym Jorku miaa stosunkowo
duo danych o swoich produktach a literatura zajmujca si
dwigami bynajmniej nie jest dokadna lecz nawet tu nie
zachowano
materiaw
dotyczcych
samych
pocztkw
dziaalnoci.
E O architekturze

nyni. Moe Monadnock Block Johna Roota najbardziej

sawny ze wczesnych drapaczy chmur nie bdzie mg si
osta przy rozbudowie kolei podziemnej. Nie interesuje nas tutaj
zagadnienie, czy mona bdzie unikn tego ataku na niedawn
przeszo.
Interesuje nas jednake fakt, e nie ma adnej szczeglnej
sympatii dla tego, co zostaje zniszczone. Chicago jak gdyby
nie uwiadamiao sobie znaczenia swej wasnej szkoy archi tektonicznej. Szukaem w Chicago fotografii wntrz wielkich
hoteli i domw mieszkalnych tego miasta z lat osiemdziesi tych tych budynkw, ktre w swym ukadzie byy zwiastu nem wielu dzisiejszych realizacji. Pewien fotograf powie dzia
mi, e zniszczy tysice plansz ukazujcych te wntrza:
potrzebowa miejsca i uwaa, e nie ma powodu ich przecho wywa. W cigu ostatnich kilku lat wiele instytucji w Chica go
starao si przechowa materia tego rodzaju. Jest jednak
rzecz wtpliw, czy ich usiowania wystarczaj do powstrzy mania cigle postpujcych strat.
Uwagi te maj na celu proste wykazanie, jak szeroko roz powszechniona jest obojtno w stosunku do niedawnej prze szoci do wieku, z ktrego nasz okres wyrasta i czerpie
podstawowe skadniki dla wasnego ycia. .

IDENTYCZNOSe METOD
W 1880 roku, kiedy
wydawao
si,
e
architektura europejska
wkracza w przyszo
niejasn, pen rozterek
i
braku
decyzji,
powstawaa
nowa
architektura
na
amerykaskich preriach.
Od 1880 roku do
czasu
Columbian
Exposition w 1893 roku,
Loop"
(centralna
dzielnica handlowa) w
Chicago, bya orodkiem
rozwoju
architektonicznego
nie

tylko
dla
Stanw
Zjednoczonych, lecz dla
caego wiata.
Moe po upywie
kilkudziesiciu
lat
drapacz chmur stanie
si
czynnikiem
niweczcym przestrze
i bdzie go trzeba zbu rzy.
Moe
dom
towarowy
Marshall
Field

jeden
z
najpikniejszych
domw w Chicago i
najlepsze dzieo Henry
Hobson Richardsona
bdzie zniszczony, aby

zrobi miejsce na par ki,ig. Moe nie znajdzie

si innej trasy dla
poprowadzenia
autostrady, jak tylko
przez teren, na ktrym
stoi Auditorium Adlera i
Sullivana
z
jego
niepowtarzalnym
wntrzem teatral-

34

Nasz okres jest

okresem
przejciowym.
Splot
rozmaitych tendencji
kontynuowanych
w
przeszoci
lub
skierowanych
w
przyszo, tendencji,
ktre si gmatwaj i
przenikaj w kadym
punkcie, czyni nasz
okres
pozornie
pozbawionym
jakiejkolwiek
zdefiniowanej
linii
rozwoju.
Dla
niektrych przedstawia
si on jako chaos
sprzecznych impulsw.
Wybitny
francuski
socjolog
napisa
ostatnio, e widzimy
wok siebie jedynie
zgiek,
bezcelowe
wzburzenie, wahajce
si opinie, chwijno
myli".
Nie moemy jednak
zapomina,
e
ten
szczeglny
okres
przejciowy
trwa
przez cae stulecie.
Moemy go odczu w
kadym
kraju,
jak
posuwa si z t sam
szybkoci i w tym
samym stopniu, jak
zamieszanie, wnoszone
wszdzie przez proces
uprzemysowienia.
Odkd si zacz
ten okres przejciowy,
nasze ycie umysowe
zastao
pozbawione

rwnowagi.

Psychika

nasza ulega

Nasz okres
okresem
przejSciowym

35

podziaowi. Ten stan ducha wspczesnego by do czsto

odczuwany, lecz nie wycignito adnych konsekwencji.
Gdyby chaos oznacza jedynie wspistnienie tendencji
przeciwstawnych, nasz okres zasugiwaby zapewne na miano
chaotycznego. Wierzymy jednak, e te przeciwiestwa s tylko
powierzchowne.
Istnieje doniose zjawisko, ktre moemy obecnie obserwo wa: dyscypliny nauki, rnice si powanie przedmiotem
swoich zainteresowa, zaczynaj upodabnia si w swoich me todach. U podstawy tego rosncego podobiestwa tkwi stae i
rozlege poszukiwanie cisej wiedzy. We wszystkich dzie dzinach przyznajemy, e idee, wyniesione z przeszoci, s za rwno zbyt skomplikowane, jak i zbyt prymitywne.
Okres przejciowy moe oddziaywa na dwch obserwa torw w zupenie rny sposb. Jeden z nich moe widzie
tylko chaos tendencji przeciwstawnych i wzajemnie zwalcza jcych si zasad; drugi moe dostrzec, poza caym stanem
zamieszania, elementy, ktre wspdziaaj w wytyczeniu dro gi
dla nowych rozwiza. Decyzja o susznoci jednego z dwch
takich sdw nie jest rzecz prost; nie atwo ustali, ktry z
nich wydobywa zasadnicze znamiona czasu. Potrzebujemy
obiektywnego przewodnika, dla poznania tego, co dzieje si w
gbi; pewnego znaku, dziki ktremu moglibymy stwier dzi,
czy rozproszone dziaania prowadz do zjednoczonej akcji.
Porwnanie metod, ktre rzdz gwnymi dziaania mi danego
okresu, jego sposobem mylenia i odczuwania, moe nam
przynie takie obiektywne kryterium.
Czy nauka I sztuka
maja co wsplnego?

John Dewey w swoim dziele Art as Experience dowodzi, e

podzia zawodw i zainteresowa wywouje seperacj tego
gatunku aktywnoci, ktry zwykle nazywa si gpraktykp, od
poznawania; wyobrani od aktu wykonawczego; doniosego celu od pracy; emocji od myli i czynu". Kada z tych czynnoci
ma nastpnie wyznaczone swoje wasne miejsce, ktre musi
jej wystarczy. Ci, ktrzy opisuj anatomi dowiadczenia,
sdz, e taki podzia tkwi w samej budowie ludzkiej natury".
Taki wanie kierunek rozwoju sprawia, e istnieje wt pliwo co do tego, czy nauka i sztuka maj ze sob zwizek.
Pytanie to powstaje jedynie w stosunku do okresu, kiedy my lenie i odczuwanie przebiegaj w odrbnych i przeciwnych
sobie paszczyznach. W takim okresie ludzie nie spodziewaj
si, e odkrycie naukowe bdzie miao jakie odbicie w dzie
36

dzinie uczu. Wydaje si nienormalne, e teoria z dziedziny

fizyki matematycznej znajduje odpowiednik w dziedzinie
sztuki. Zapomina si jednak, e obie teorie sformuowali lu dzie yjcy w tym samym okresie, wystawieni na te same
oglne wpywy i poruszani podobnymi impulsami. Myl i
uczucie mogyby zosta cakowicie oddzielone jedynie przez
rozcicie czowieka na dwoje.
Mamy poza sob okres, w ktrym mylenie i odczuwanie
zostay od siebie oddzielone. Okres ten stworzyy jednostki,
ktrych rozwj wewntrzny by nierwny, wykazywa brak
rwnowagi: rozdwojenie osobowoci. Nie interesuje nas tu
rozdwojona osobowo jako przypadek psychopatyczny; m wimy o wewntrznej dysharmonii, ktra tkwi w strukturze
normalnej osobowoci tego okresu.

Oddzielenie
mylenia od
odczuwania

Jakie s skutki tego wewntrznego podziau? Niezwykle

rzadko spotykamy specjalist pracujcego w pewnej dziedzi nie,
ktry moe odnale na innym polu dziaalnoci pracow nikw
wykazujcych t sam postaw i takie same tendencje,
Wspczeni artyci i naukowcy utracili midzy sob . kontakt;
uywaj jzyka swoich czasw we wasnych dzieach, Iecz nie
potrafi nawet go zrozumie, gdy objawia si w pracy o od rbnym charakterze. Wielki fizyk moe zupenie nie rozumie
malarstwa, ktre stanowi artystyczny odpowiednik jego was nych idei. Wielki malarz moe cakowicie nie pojmowa ar chitektury, ktra rozwina si z jego wasnych zasad. Ludzie,
ktrzy tworz poezj, bdc czystym wyrazem naszego czasu,
pozostaj obojtni na muzyk, ktra jest wspczesna w tym
samym sensie i tym samym stopniu. To jest nasz spadek po
dziewitnastym wieku, kiedy rne dziedziny ludzkiej dziaal noci niezmiennie traciy kontakt midzy sob. Zasady laissezfaire i laissez-aller byy rozcignite na ycie duchowe.

Rozdwojona
osobowo

W cigu dziewitnastego wieku nauki przyrodnicze wspa niale si rozwiny, pobudzone wielk tradycj ustanawian
przez poprzedzajce dwa stulecia i oywione problemami, kt re miay wasny kierunek i rozpd. Z tych bada wyoni si
waciwy duch epoki w dziedzinie myli, ale osignicia te
uwaano za emocjonalnie neutralne, nie majce zwizku z
dziedzin odczuwania. Odczuwanie nie mogo dotrzyma kro ku
szybkim postpom poczynionym w nauce i technice. Praw-

Rozdwojenie
cywilizacji

37

dziwa sia i specjalne osignicia stulecia pozostay w duym

stopniu bez zwizku z yciem wewntrznym czowieka.
Kierunek wyadowania energii yciowej tego okresu od zwierciedla si w nastawieniu czowieka dzisiejszego. Nikt
chyba nie moe uciec przed skutkami niezrwnowaonego roz woju, ktry z tego nastawienia wynika. Rozdwojona osobo wo, niedopasowany" czowiek, jest symptomatyczny dla
naszych czasw.
Niewiadoma
rwnolego metod
w nauce f sztuce

A jednak poza tymi rozkadowymi siami, mona zaobser wowa w naszym okresie tendencje prowadzce do jednoci.
Od pierwszego dziesiciolecia XX wieku spotykamy dziwn
rwnolego metod w odrbnych dziedzinach myli i odczu wania, nauki i sztuki. Problemy, ktre tkwi korzeniami ca kowicie w naszych czasach, s rozwizywane w podobny spo sb, nawet wwczas gdy ich przedmiotem s sprawy zupenie
rne, a ich rozwizania osigane niezalenie.
W 1908 roku wielki matematyk Hermann Minkowski pier wszy stworzy pojcie wiata w czterech wymiarach, z prze strzeni i czasem wicymi si w niepodzieln cigo. Jego
dzieo Space and Time (Przestrze i czas), ktre wtedy si
ukazao, rozpoczyna si sawnym zdaniem: Odtd, odrbne
pojcia przestrzeni i czasu musz ustpi i tylko pewien ro dzaj ich zwizku zachowa niezalen rzeczywisto". Byo to
w tym samym czasie, kiedy we Francji i Woszech kubici i
futuryci rozwijali artystyczne odpowiedniki czaso-prze strzeni w swoich poszukiwaniach rodkw, ktre wyraayby
na wskro wspczesne uczucia.
Inne mniej uderzajce odpowiedniki metod na polu myli i
uczu rwnie datuj si z tego okresu. W ten sposb nowe,
podstawowe skadniki koncepcji, ktrej celem byo rozwiza nie wanie wtedy wyonionych problemw, zostay wprowa dzone do dziedziny konstrukcji i malarstwa okoo 1908 roku.
Podstawow .identyczno tych elementw omwimy w czci
VI: Czaso-przestrze w sztuce, architekturze i konstrukcji".

)ziewietnastowieczna
popularyzacja nauk:
iacisk na rezultaty

Tylko drobn cz penego zakresu nauk moe opanowa

pojedynczy czowiek. Zagadnienia specjalistyczne i skompliko wana technika bada uniemoliwiaj rozleg znajomo
przedmiotu. A jednak nawet minio tej niemoliwoci, dymy
dzi w innym kierunku, poszukujc dojcia do oglnego po gdu. To ju nie specyficzne zjawiska naukowe i osignicia
domagaj si popularyzacji, jak to miao miejsce w dziewit
38

nastym wieku. Wwczas nawet najwiksi naukowcy czuli po trzeb zapoznania publicznoci z tym, co dziao si w ich
dziedzinach. W latach trzydziestych dziewitnastego wieku
Michael Faraday w Anglii i Dominique Franois Arago we
Francji powanie zajmowali si podniesieniem popularnej
znajomoci nauk. Dziaalno Faradaya w cigu caego ycia
bya zwizana z Royal Institution w Londynie, towarzystwem
zaoonym w 1799 roku, dla popierania, rozpowszechniania i
rozszerzania poytecznych wiadomoci". Do dzi dnia na
cotygodniowe
wieczorne
posiedzenia
tego
do
ekskluzywnego
towarzystwa
przybywaj
wycznie
czonkowie (obowizuj biae krawaty) do starej sali
wykadowej Faradaya przy Abeniarle Street w Londynie. Sam
Faraday wprowadzi w 1826 roku specjalny kurs dla modych
suchaczy, ktry jeszcze obecnie odbywa si rok rocznie w
okresie Boego Narodzenia.
Dominique Franois Arago, znany fizyk, autor prac z dzie dziny astronomii, optyki i elektromagnetyzmu i propagator
falowej teorii wiata, sta si najbardziej sawny przez umie jtno omawiania trudnych zagadnie takich jak astrono mia
w sposb popularny. Na swoich wykadach w paryskim
obserwatorium przemawia do suchaczy nieobeznanych z ma tematyk. Wiksza cz czternastu tomw obejmujcych jego
dzieo powicona jest podobnej. popularyzacji.
Rozwj uniwersytetu w sensie nowoczesnym, zainicjo wany
w latach siedemdziesitych ubiegego wieku w Oxford i
Cambridge wyoni si z takich wanie wysikw spopula ryzowania osigni naukowych.
Dzi sawny naukowiec Secretaire perpetuel de 1'Aca d6mie", jakim by na przykad Arago nie uczyniby popu laryzacji bada naukowych jednym ze swoich zainteresowa.
Dzi s waniejsze inne problemy. Metody nauki s obecnie
bardziej dla nas zajmujce ni jakie ich odrbne wyniki.
Problemem dzisiejszym nie jest popularyzacja nauki. Zna cznie bardziej potrzebne w naszym okresie jest osignicie
zrozumienia i oglnego pogldu na dominujce metody w roz maitych dziedzinach ludzkiej dziaalnoci okrelenie ich
rnic i podobiestw.
Celem wyksztacenia naukowego w dzisiejszych czasach jest
wychowanie specjalistw w wsko pojtym zakresie. Trudno zaprzeczy, e z drugiej strony istnieje potrzeba stworze nia wzajemnych powiza. Nie istnieje jeszcze jednak adna
39

instytucja, ktra pomogaby nam zrozumie wzajemne powi zania istniejce midzy rozmaitymi dziedzinami nauk lub
midzy nauk a dziedzin uczu.
Waniejsza jest
obecnie znajomo
metody naukowej

Oglne zrozumienie metody naukowej jest obecnie wa niejsze dla naszej kultury jako caoci ni szeroka znajomo
faktw naukowych. Poprzez zwikszajce si podobiestwo .
metod, rne pola dziaalnoci naszych czasw zbiegaj si,
aby stworzy jedn kultur. Pewne zrozumienie sposobu, w
jaki rozmaite dziedziny nauki upodabniaj si do siebie w
stosowaniu podobnych metod, jest potrzebne dla wgldu we
wspczesne ycie, traktowane jako cao.
Nauka jednak nie jest dziaalnoci, ktra postpuje nie zalenie od wszelkich innych. Kady okres przejawia si za rwno w dziedzinie uczu, jak i w dziedzinie myli, a zmiany
jednej z nich oddziaywaj na zmiany w drugiej. Kady okres
znajduje ujcie dla swoich emocji poprzez rne rodki wyra zu. Emocje i rodki wyrazu zmieniaj si rwnoczenie z kon cepcjami dominujcymi w epoce. I tak, w renesansie dominu jce koncepcje przestrzeni znalazy waciw opraw w per spektywie, podczas gdy w naszym okresie koncepcja czaso przestrzeni prowadzi artyst do przyjcia zupenie odrbnych
rodkw wyrazu.
Ekonomia i polityka zostay uznane jako punkty wyjciowe
dla wyjanienia struktury okresu we wszystkich jego aspek tach. Wpyw sposobu odczuwania na rzeczywisto, jego stale
przenikanie do wszystkich dziedzin ludzkiej dziaalnoci zwy kle lekcewaono lub uznawano za nieznaczny. Siedzc wza jemnie powizany rozwj osigni w dziedzinie sztuki, ar chitektury i konstrukcji w wybranym przez nas okresie, prag niemy podkreli wanie wpyw sposobu odczuwania.

Kosmologiczne
podoe okresu
baroku

Nasza kultura ma struktur rnic si w wielu aspek tach

od kultur, ktre wyrosy w okresach przed uprzemyso wieniem.
W okresie baroku na przykad, Leibniz dokona od krycia
rachunku rniczkowego wychodzc z zaoe filozofii.
Wyszed on z oglnego mona powiedzie kosmologicznego ________ spojrzenia na wiat i dokona tego szczeglnego odkrycia.

Korzenie
naszej kultury w specjalizacji

Obarczeni spucizn poprzednich generacji, jestemy zmu szeni przyj inny punkt wyjcia i postpowa inn drog.
Musimy oprze si na wielkiej iloci wyspecjalizowanych dy
40

scyplin i zmierza w kierunku spjnego, oglnego pogldu

na wiat. Nie jest istotne, e ta droga jest trudniejsza, pena
zwtpie i nie gwarantuje sukcesu, ktry sta si udziaem
Leibniza. Drog t nakazuje nam przyj obecna rzeczywis to. Dla nas jedno bdzie musiaa wynikn z niezamie rzonych
rwnolegoci
metod,
ktre
powstaj
w
wyspecjalizowanych
dziedzinach
nauki
i
rwnie
wyspecjalizowanych gaziach sztuki. Jest to znak, e
zbliamy
si
do
spontanicznie
ustalanej
harmonii
emocjonalnego i intelektualnego dzia ania.
Zarwno we wspczesnej nauce, jak i wspczesnej sztu ce
mona odkry elementy oglnego ukadu, ktry zostanie
wcielony przez nasz kultur. Sytuacja jest dziwna: nasza kul tura jest podobna do orkiestry, w ktrej instrumenty s go towe
do gry, lecz w ktrej kady muzyk jest oddzielony od
towarzyszy odporn na dwiki cian. Nie mona przewidzie
wypadkw, ktre musz nastpi, zanim te bariery zostan
zburzone. Jedyna usuga, jak moe wywiadczy historyk, to
wskazanie tej sytuacji, uwiadomienie jej istnienia.
Stopie, w jakim metody mylenia i odczuwania zgadzaj
si ze sob, wyznacza rwnowag danej epoki. Gdy metody te
rozchodz si, nie ma warunkw na tworzenie kultury i
tradycji. Nie s to rozwaania obce naszemu przedmiotowi;
zobaczymy, e wanie ten nieszczliwy rozam pomidzy
myl a uczuciem zniweczy wspania potg dziewitnastego
wieku. Z takiego rozamu powstaj rozdwojone osobowoci i
rozdwojone cywilizacje.

FAKTY PRZEJSCIOWE I PODSTAWOWE

Zadaniem historyka nie jest ujawnianie suchaczom, co Fakt
osobicie mu si podoba a co nie. Jest to sprawa prywatna, a interpretacja
w historii
ktra traci ca atrakcyjno przez ujawnienie. Od historyka
nie wymaga si, aby naprawia epok w myl swoich
przekona. Musi j wyjani, wykaza, dlaczego bieg historii
poszed danym torem. Ludzie yjcy w pewnym okresie mog
najlepiej powiedzie nam na podstawie swoich wewntrznych
dozna, czy okres ten przebiega szczliwie, czy te nie. Do cierajce do nas relacje o szczliwych i nieszczliwych zda rzeniach w danych czasach daj niezbdne dowody. Nikt y41

eksperymentw ze stylami historycznymi, ktre wci

zmieniajc kierunek trway poprzez cay wiek dziewit nasty.
Caa
produkcja
oficjalnego
malarstwa
bya
faktem
przejciowym, niemal zupenie pozbawionym znaczenia.
W okresie mog dominowa fakty przejciowe lub podsta wowe; obie alternatywy s moliwe. Nie ma jednak wtpli woci, ktry z tych dwch kierunkw moe sta si pomoc ny
w rozwizaniu rzeczywistych problemw wieku. W tej
wanie dziedzinie, historyk nie tylko ma swobod
formuowania sdw, ale jest do ich formuowania
zobowizany.
Rozrnienie
faktw
przejciowych
i
podstawowych, co nie zawsze jest spraw oczywist, stanowi
jego osobist odpowiedzialno.

jcy w czasach pniejszych, pomimo bezstronnoci, jak daje

odlego w czasie, nie moe mie tak bezporedniego i praw dziwego wyczucia okresu, jak ci, ktrzy sami przeyli ten okres
walczc o wasny los. Sowa wypowiedziane pod nacis kiem
aktualnych zdarze daj historykowi nieomylne wska zwki; w
nich musi on szuka wyjanie okresu. Prawdziwa krytyka
danego wieku moe wywodzi si tylko ze wiadectw
wspczesnych.
Sd cakowicie obiektywny, pozbawiony ladu tendencji
osobistych jest w praktyce zupelnie niemoliwy. Niemniej jed nak, osobista infiltracja musi by zredukowana do minimum.
Historyk nie jest wycznie zbieraczem faktw; jego prawo, a
waciwie obowizek, to wydanie sdu. Sd jego musi jed nak
wynika bezporednio z zebranych przez niego faktw.
Historyk nie moe wypowiada si z bezporednim autory tetem wspczesnego wiadka, ale ma szeroki zakres spojrze nia, ktrego wspczesnym nieodzownie brakuje. Widzi fakty
ukryte przed ludmi yjcymi w okresie, ktry bada. Moe
odrnia krtkotrwae nowinki od autentycznie nowych ten dencji. Fakty historyczne nale do jednego z tych rodzajw,
zadaniem za historyka jest dokadne ich rozrnienie.
Fakty podstawowe:
tendencje
powracajce i
kumulujce

Faktami podstawowymi s tendencje, ktre nawet stu mione nieuchronnie powracaj. Ich powtrne pojawienie
uwiadamia nam, e s to czynniki, ktre razem tworz now
tradycj. Faktami podstawowymi w architekturze s na przy kad: falujca ciana, zestawienie natury i ludzkiej siedziby,
swobodny plan budynku. Faktami podstawowymi w dzie witnastym wieku s nowe moliwoci konstrukcji, zastoso wanie produkcji masowej w przemyle, zmieniona organizacja
spoeczestwa.

Fakty przejciowe:
sporadyczne
kierunki

Faktom innego rodzaju powstaym rwnie w wyniku

dziaania si w danym okresie brak jest cech staoci; nie
wczaj si one w zakres nowej tradycji. Przy pierwszym
pojawieniu mog odznacza si wspaniaoci i byskotliwoci
pokazu ogni sztucznych, nie wykazuj jednak wikszej trwa oci. Czasem przeplataj si z wyrafinowaniem mody przy kadem mog by .meble okresu Drugiego Cesarstwa we Fran cji. Nazwiemy je faktami przejciowymi.
Fakty przejciowe w swoim rozmachu i blasku czsto od nosz sukces, stajc w centrum uwagi. Tak byo w wypadku

ARCHITEKTURA JAKO ORGANIZM

Szukamy w architekturze odbicia postpu, jakiego nasz Architektura

okres dokona na drodze uwiadomienia sobie swoich cech wykadnikiem
okresu
swych specjalnych ogranicze i moliwoci, potrzeb i celw.
Architektura umoliwia wgld w ten proces, bdc tak bardzo
zwizana z yciem okresu jako caoci. W architekturze
wszystko odzwierciedla warunki charakteryzujce wiek, w
ktrym si ona rozwija poczwszy od upodoba do pe wnych
form, a do sposobw rozwizywania specyficznych za gadnie
budownictwa, uznanych za najbardziej naturalne. Jest ona
produktem wszelkiego rodzaju czynnikw spoecznych,
ekonomicznych, naukowych, technicznych, etnologicznych.
Bez wzgldu na to, w jakim stopniu dany okres stara si
zatai swj charakter, jego rzeczywista natura ujawni si w
architekturze, obojtnie czy bd to oryginalne formy wy razu,
czy usiowania naladownictwa minionych epok. Charak ter
wieku rozpoznajemy tak atwo, jakby chodzio o identyfi kacj
odrcznego pisma przyjaciela w sfaszowanym licie.
Architektura jest niezbdna jako nieomylny wykadnik rze czywistych wydarze pewnego okresu, gdy szukamy jego
oceny.
W wielkich arcydzieach architektury, tak jak w kadym
wielkim dziele sztuki nie odgrywaj roli ludzkie usterki, ktre
kady okres tak obficie ujawnia. Dlatego wanie dziea te s
prawdziwymi pomnikami swoich epok; wraz z usuniciem
42

warstwy cigle powracajcych ludzkich saboci ukazuj si jasno

gwne tendencje wspczesnych im czasw.
Jeli jednak architektura jest wynikiem oddziaywania tak
wielu warunkw, czy jest waciwe, a nawet moliwe badanie
jej poza otaczajc osnow, jako okrelonego organizmu kie rujcego si wasnymi prawami?
Architektura jako
niezaleny organizm

Architektur mog powoa do ycia wszelkiego rodzaju

warunki zewntrzne; z chwil jednak powstania, stanowi ona
samodzielny organizm, o wasnym charakterze i cigncej si
dalej egzystencji. Warto jej nie moe by okrelona termi nami
socjologicznymi
czy
ekonomicznymi,
ktrymi
wyjaniamy jej pochodzenie, wpyw za moe rozciga si
rwnie wwczas gdy jej pierwotne otoczenie ulegnie zmianie
lub przestanie istnie. Architektura moe siga poza okres
swoich narodzin, poza klas spoeczn, ktra powoaa j do
ycia, poza styl, do jakiego naley.

Tendencje cige

Jeeli rzymski architekt barokowy koca siedemnastego

wieku budowa falujc fasad kocioa, odkrycie jego moemy
wytumaczy w rozmaity sposb. By to okres kontrreforma cji;
potrzebne byy sposoby skupienia caej uwagi ludzi na
sprawach Kocioa. Moglibymy rwnie powoa si na czyn niki ekonomiczne i przypisa falowanie ciany zacienionym
ulicom Rzymu i potrzebie oszczdnego zuytkowania miejsca
przeznaczonego na fasad budynku.
Oba te czynniki bez wtpienia byy brane pod uwag. cia n falujc stosowano jednak pniej, kiedy czynniki te ju nie
oddziayway w wielkich kompleksach mieszkalnych
osiemnastego i pocztkw dziewitnastego wieku. ciana falu jca z chwil odkrycia staa si czynnikiem podstawowym w
architekturze i w dalszym cigu, po zakoczeniu okresu
kontrreformacji i pnego baroku w Rzymie oddziaywaa
na architektoniczne rodki wyrazu.
Paac w Wersalu mona rozpatrywa w kategoriach wycz nie socjologicznych. Natomiast formy jego architektury i roz wizania sal mona analizowa z punktu widzenia stylw hi storycznych, z ktrych si wywodz. W ukadzie ogrodw
ujawniaj si wpywy woskie i holenderskie. Wszystkie te ba dania daj w rezultacie obraz okresu, przedstawiony z r nych
punktw widzenia, co jest zapewne pouczajce i intere

sujce. Przeoczaj one jednak fakty podstawowe, trwale ten dencje, ktre pojawiy si po raz pierwszy w Wersalu.
Decydujcym czynnikiem, ktry okrela charakter nowo - Poszukiwanie
czesnego dziea sztuki s stosunki istniejce midzy elementa - wzaje mnych
stosunkw w historii
mi kompozycji. Podobnie, nowoczesna nauka stara si uoy
przedmioty swych bada w schemat wzajemnych stosunkw.
Bynajmniej nie wasnoci sprawiaj, e niektre z tych przed miotw wydaj si unikalnymi pord innych, ktre s roz patrywane -- lecz sposb ich funkcjonowania w swoim oto czeniu. Historia jest zawsze ostatni z nauk rozwijajc me tod zgodn ze swoim okresem. Niemniej jednak wydaje si,
e nowoczesna historia przybiera form, ktrej rozwj post puje w kierunku przyjtym ju przez sztuk i nauk. Obecnie
historyk jest bardziej zajty powizaniami midzy okresami,
kierunkami dziaania sil, ktre trwaj i rozwijaj si w cigu
kilku okresw, ni specjalnymi aspektami, oddzielajcymi
kady okres od pozostaych.
W sztuce, okresy wyodrbniaj si dziki stylom", ktre
ustalaj si i przybieraj zdefiniowan form w kadym sta dium rozwoju. Badanie historii stylw byo specjalnym zaj ciem dziewitnastowiecznych historykw, ktre wykonywali z
wielk umiejtncci. Moe jednak powizania i cise zwiz ki midzy okresami czynniki podstawowe s dla nas
waniejsze ni zamknite w sobie caoci, jak style.
Kiedy rozpatrujemy na przykad, paac w Wersalu, naj bardziej interesujcy dla nas jest fakt, e tu po raz pierwszy,
wielki kompleks mieszkalny (rwny co do wielkoci maemu
miastu) zosta usytuowany w bezporednim kontakcie z na tur. Nigdy przedtem nie robiono tego na tak wielk skal.
Zestawienie rezydencji z natur, to jeden z faktw podstawo wych, ktre wyrosy z okresu Ludwika XIV. W sto lat pniej
ten wzr siedziby mieszkalnej zosta przejty w urbanistyce
przez zupenie rn klas spoeczn, w innym kraju.
Zwizki i wzajemne stosunki midzy wydarzeniami s
najbardziej interesujcym zagadnieniem. Wiemy, e nie ist niej zdarzenia wyizolowane czy spontaniczne i zawsze do szukujemy si midzy nimi zwizkw.
Porwnanie historii

Mimo e architektury nie da si oddzieli od ycia jako ca- sztuki z histori

oci, mona jednak napisa jej histori, w ktrej byaby trak- nauki
44

towana jako niezaleny organizm. Sprawa jest podobna jak w

przypadku matematyki lub fizyki. Ewolucj nauk matema tycznych omawia si zazwyczaj bez odwoywania si do wy darze spoecznych, ktre stanowiy to a to pomimo faktu,
e istnieje zarwno barokowa matematyka, jak i barokowa
fizyka. Rachunek rniczkowy jest jak najbardziej konse kwentnym tworem barokowego punktu widzenia, opartego na
uniwersalizmie. Nie jest przypadkiem, e w tym okresie rw noczenie dwch badaczy pracowao nad tym problemem,
chocia najbardziej obiecujce z poprzednich wysikw w tym
kierunku nieuchronnie zatrzymyway si przed samym roz wizaniem. Ci dwaj odkrywcy rozwinli najbardziej znamien ne koncepcje barokowe na innych polach Newton w swoich
prawach powszechnej grawitacji, Leibniz w stosunkach mo nady do caego wszechwiata. Nie przyszoby jednak nikomu
na myl podkrela barokowe pochodzenie rachunku rnicz kowego. Jest on niezalenie od tego czci caej wiedzy ma tematycznej i najistotniejsza jest rola, jak odegra w ewolu cji
matematyki.
Czynnik ludzki odgrywa oczywicie wiksz rol w archi tekturze ni w nauce; trudno je w ogle porwnywa. Nie mniej jednak istnieje historia architektury oraz osignicia, na
ktrych powstanie wpyny wycznie wzgldy architekto niczne; mona je oceni stosujc tylko kategorie architekto niczne. Historia od czasw baroku do wieku dziewitnastego
ma swoje burzliwe momenty i jest pena dramatycznych epi zodw.
Mniejsze znaczenie
wariantw
stylistycznych

Jeeli interesuje nas oglna droga ewolucji rozwj, kt ry przebiega przez rne okresy, systemy spoeczne i rasy
wwczas formalne i stylistyczne warianty, cechujce osobne
etapy, utrac nieco ze swej wanoci. Uwaga nasza skieruje
si na histori architektury jako na przedsiwzicie wyka zujce swj wasny, stay i niezaleny rozwj, pozostawia jc
na uboczu problemy ekonomii, interesw klasowych, rasy i
inne,
Architektura nie jest wycznie spraw stylw i form, ani
te nie jest cakowicie okrelona przez socjologiczne lub eko nomiczne warunki. Ma ona swoje wasne ycie, wzrasta i upa da, odkrywa nowe moliwoci i znw o nich zapomina. Obraz
architektury, jako rozwijajcego si organizmu, jest szczegl nie uyteczny w badaniach nad architektur amerykask.

W tej dziedzinie nic nam nie daje roztrzsanie stylw i po szczeglnych wystpie czy objaww ycia architektury. le dzenie podstawowej linii rozwoju, biegncej przez rne okre sy, ignorujc maniery stylistyczne, jest jedyn drog unik nicia
cakowitego zamieszania. Style i ich warianty tworz faszywy
labirynt o wszystkich przejciach zagrodzonych.
Od pocztku w Ameryce importowano style. Nie rozwijano
ich w kraju, lecz docieray tu w peni dojrzae. aden ze sty lw dziewitnastego wieku romantyczny, wiktoriaski, Tu dorw, neogotyk nie reprezentowa amerykaskiego ducha,
ktrego eskapady i przeobraenia zachodziy poza ich wski mi ograniczeniami. Dworki szlacheckie romantykw, wikto riaskie wille, a nawet wejcia i kolumny kolonialnych do mostw -- mimo caego czaru, bardziej wprowadzaj w bd,
ni informuj o tym duchu. Skadniki architektury amery kaskiej maj gdzie indziej swoje rda.

SPOSB POSTPOWANIA
Zamierzamy pokaza, w jaki sposb okres nasz osign Dziedzictwo
poczucie wasnej wiadomoci na jednym polu w dziedzi
a r c h i t e k t o n i c z n e n i e a r c h i t e k t u r y. W t y m c e l u m u s i m y p o z n a
dziedzictwo ar chitektoniczne naszego okresu zakres wiedzy stale
rozwijanej w wiekach poprzednich. Nie potrzebujemy bada w ca oci
t y c h p o p r z e d n i c h o k r e s w. Wys t a r c z y z a o b s e r w o w a p o
jawienie si nowej koncepcji przestrzeni we wczesnym
renesansie, wraz z nawrotem do bezporednich i obiektywnych
bada natury. W dwa i p wieku potem, w okresie pnego
baroku, koncepcja ta nabiera nowej miaoci i gitkoci.
Nastpnie zainteresujemy si sposobami organizowania
przestrzeni zewntrznej, najpierw na Poudniu, a nastpnie (w
wieku siedemnastym) w krajach pnocnych Francji i
Anglii. Osignicia te, korzystajce z dowiadcze na polu
architektury zgromadzonych od czasw renesansu, podniosy
poziom urbanistyki i kompozycji wielkich przestrzeni. Ta tra dycja urbanistyczna rozszerzya swj zasig i rozwijaa si
poprzez cay wiek osiemnasty. Na terenie caej Europy spoty kamy przykady umiejtnoci tworzenia z oddzielnych i czsto
ju istniejcych elementw wspaniaej, zwartej i zaskaku jcej jednoci. W owym czasie, tu przed okresem uprzemy sowienia, urbanistyka zmierzaa w kierunku rozwiza, kt46

re ponownie podejmuj dzisiejsi twrcy majc odmienne

podejcie, narzucone przez nowe potrzeby i now wiedz.
Znaczenie
konstrukcji i
urbanistyki

Konstrukcja jako
podwiadomo
architektury

rakterze wspczesnym powstaway w obojtnej atmosferze, z

dala od zasigu intymnych, osobistych uczu.
Zakadajc,
e
rozpatrujemy
architektur
jako
organizm,
naturalne
bdzie zbadanie zarwno jej
pocztkw, jak i ko ca
zarwno konstrukcji, jak i
urbanistyki. atwiej nam b dzie bada nasz dziedzin,
jeli
rozpatrzymy
j
dwustronnie. W kadym bd
razie
musimy
powici
wicej uwagi konstrukcji i
urbanistyce, ni byoby to
potrzebne w ksice o historii
stylw.
Bdem byoby patrze na
nowoczesne konstrukcje inynierskie wycznie oczyma
inyniera albo widzie w nich
tylko skuteczne urzdzenia
suce poytecznym celom.
Bardziej
ni
aspekty
techniczne konstrukcji bd
nas zajmoway oglne metody,
jakie si w nich przejawiaj,
oraz
ich
zawarto
emocjonalna przewidzenie
architektonicznych
rodkw
wyrazu, ktre zjawi si
pniej.
W wieku dziewitnastym,
tak
jak
we
wszystkich
okresach, kiedy zmieniaj si
metody produkcji, szczeglnie
wana bya konstrukcja ze
wzgldu na ukryt w niej
wiedz architektoniczn. Nowe
moliwoci
okresu
uwidoczniaj
si
znacznie

wyraniej w konstrukcjach
inynierskich ni w dzieach
cile architektonicznych. W
cigu stu lat przytumiona
architektura tkwia w martwej,
eklektycznej atmosferze, mimo
e cigle usiowaa si z niej
wydosta. W tym czasie
konstrukcja odgrywaa rol
podwiadomoci architektury,
przewidujc
i
czciowo
ujawniajc tendencje na dugo,
zanim
mogy
si
one
urzeczywistni.
Czynniki
podstawowe w dziewitnastym
wieku mona czsto odnale
w konstrukcji, podczas gdy
panujca
architektura
nie
wykazuje adnych ich ladw.
To wanie konstrukcja, a nie
architektura, jest najlepszym
drogowskazem
poprzez
stulecie.
Zetknicie si architektury
z
konstrukcj
postpowao
stopniowo. Nasz okres powoli
nabywa umiejtnoci wyraania w architekturze tego, co
konstrukcja przez dugi czas
milczco objawiaa w swoim
abstrakcyjnym jzyku. Proces
ten postpowa tak wolno, e
na Kontynencie okoo 1900
roku wikszo budynkw, z
ktrych wywodzi si nurt
nowoczesny, nie miaa adnych
zwizkw z siedzib ludzk.
Byy to fabryki, gmachy
giedy, domy towarowe i
podobne
budowle.
Plany
budynkw,
ktre
stanowi

pierwsze
o cha-

48

rozwizania

Dzi
architekci
doskonale
si
orientuj,
e
przyszo
architektury
jest
nierozdzielnie
zwizana
z
urbanistyk.
Pojedynczy pikny dom
lub pikny pojedynczy
zesp mieszkalny, to
bardzo
niewiele.
Wszystko uzalenione
jest od scalonej organizacji ycia. Nie
mona
pozostawia
duej
przypadkowi
wzajemnych
stosunkw
midzy
domem, miastem i
wsi, albo siedzib
ludzk,
prac
i
wypoczynkiem.
Potrzebne jest wiadome planowanie.
W
pojedynczym
budynku
mona
poszukiwa czego niezwykego i mona to
osign.
Cao
miasta jednake ukazuje
ponad
wszelk
wtpliwo stan wiedzy
architektonicznej
danego
wieku.
Pokazuje,
w
jakim
stopniu
okres
by
zdolny
do
zorganizowania
swojego ycia.
W
cigu
lat
dziewidziesitych w
Europie powstaa w

wielu
rnych
krajach
potrzeba
moralnoci
w
architekturze. Jak okrela to
van
de
Velde,
ludzie
dostrzegli,
e
panujca
architektura bya kamstwem"
cakowit poz, pozbawion prawdy i konieczna jest
wiksza
czysto
wyrazu.
Oznacza
to,
e
oprcz
potrzeby znalezienia nowych
rodkw
wyrazu
odpowiadajcych
wspczesnoci,
istniaa
bardziej
oglna
potrzeba
zharmonizowania
wyrazu
artystycznego
z
nowymi
moliwociami,
ktre
przynosi wiek. Moglibymy
inaczej
powiedzie,
e
powstao
pragnienie
pogodzenia
sposobw
odczuwania
z
metodami
mylenia.
Zbada my drog rozwoju
tendencji
wzbudzonych
potrzeb
moralnoci
obserwujc kilka krytycznych
etapw. Cay proces wie si

z postpujcym rozbudzeniem
moliwoci,
zawartych
w
nowoczesnej
konstrukcji: np. zUrbanistyka
budynkiem
owykadnikiem
wiedzy
szkielecie
e-architektonicznej
laznym w Belgii
lat dziewidziesitych i z
elazobetonowym
szkieletem
we Francji okoo 1900 roku.
Architektura
zarzucaa
stopniowo swj niead i
niezdecydowanie
wobec
nowych zada budownictwa
wyrosych z potrzeb wieku.
Po raz pierwszy ujrzaa jasno
swoj drog od-Lata
nonie
tychdziewidziesite:
budynkw, ktrepotrzeba moralnoci
w architekturze
stanowiy form
poredni
midzy
neutralnymi" konstrukcjami
przemysowymi
a
ludz k
siedzib,
nieuchronnie
zwizan z emocj. W ten
sposb luk midzy nag
konstrukcj i architektur w
okazaej skali

Znaczenie szkoy
chicagowskiej z lat
osiemdziesitych

4 Prz:strze. czas...

49

wypeniaj po raz pierwszy handlowe budynki Chicago w la tach osiemdziesitych. Architektura szkoy chicagowskiej
ukazuje z zadziwiajc jasnoci potrzeb uycia wynalazkw
konstrukcyjnych w formie penej wyrazu; jest to myl prze wodni tego okresu.
Frank Lloyd
Wright

Nowa koncepcja
przestrzeni w
malarstwie i
architekturze

Dziki atmosferze Chicago moliwe bya pojawienie si f

enomenu, jakim by Frank Lloyd Wright w latach dziewi dziesitych. Podczas swojego pobytu w Chicago Wright stwo rzy rozwizania w dziedzinie budownictwa mieszkaniowego,
ktre day podstawy do dalszych osigni w Europie w pra cach powojennej generacji. Pokolenie to rozwijao problem
postawiony przez Wrighta.
Do 1910 roku architekci prbowali wielu rodkw umoli wiajcych osignicie nowego poczucia przestrzeni podsta wy i najsilniejszego impulsu dla oryginalnej twrczoci archi tektonicznej. Nigdy nie mogli si zupenie przeama. Tylko
wski zakres przydatnoci do celu" i odrzucenia stylw hi storycznych" sta otworem dla takich wysikw.
Okoo 1910 roku miao miejsce zdarzenie o decydujcym
znaczeniu odkrycie w sztuce nowej koncepcji przestrzeni.
Pracujc w swych studiach, jak w laboratoriach, malarze i
rzebiarze badali, w jaki sposb przestrze, brya i materia
przemawiaj do uczu.
Rozwaania matematyczne fizykw wydaj si bardzo da lekie od rzeczywistoci i od spraw praktycznych, lecz dopro wadziy do gbokich zmian w ludzkim otoczeniu. Podobnie
wydawao si, e eksperymenty kubistw maj niewielkie zna czenie dla wszelkiego rodzaju praktyki nawet dla architek tury. Faktycznie jednak, wanie taka praca daa architektom
wskazwki, ktrych potrzebowali, aby opanowa rzeczywisto
w ich szczeglnym zakresie. Odkrycia te dostarczyy architek turze obiektywnych rodkw umoliwiajcych zorganizowanie
przestrzeni w sposb, ktry wspczesnym uczuciom nadawa
form.
Nasze zainteresowania ograniczaj si do problemu od zwierciedlenia w architekturze procesu, dziki ktremu okres
osign poczucie wasnej wiadomoci. Bdziemy ledzi roz wj jedynie do punktu, w ktrym architektura przejawi wy rane mistrzostwo rodkw wyrazu, waciwych dla naszych
czasw. Punkt ten zosta osignity okoo 1926 lub 1927 roku.

Na polu urbanistyki bdziemy brali pod uwag tylko te Etapy dziewitnastomiejsca, gdzie nastpi w danym okresie najwikszy postp. wiecznej
urbanistyki
Place Iondyskie (1800-1850) ilustruj kontynuacj form
urbanistycznych pnego baroku w cigu dziewitnastego
wieku.
Rue
corridor,
wybitne
wydarzenie
w
dziewitnastowiecznej urbanistyce, osigna swj pierwszy
etap rozwoju na wielk skal w przebudowie Parya,
dokonanej przez Haussmanna (1850-1870) . Ewolucj miasta
dzisiejszego ukazuje stopniowy rozwj Amsterdamu, trwajcy
od 1900 roku do czasw obecnych.
N i e mo e m y i gn o r o w a w u r b a n i s t yc e t yc h d r g r o z w o j o
W s p c z e s n e w yc h , k t r e w yk a z u j j e s z c z e p o s t p . P r oj e k t o w a n i e
m i a s t , t e n d e n c j e b d c e z a w s z e o s t a t n i ga z i a r c h i t e k t u r y
o s i g a j c p e n y w u r b a n i s t y c e r o z w j , z a c z o w yp r a c o w yw a n o w e

koncepcje zupenie niedawno od okoo 1925 roku. Bdziemy si

s t a r a l i z e b r a f r a g m e n t a r yc z n e i r o z p r o s z o n e p r a c e i u z ys k a n a i c h
podstawi pewien wgld w tendencje, ktre jeszcze si rozwijaj.
Histori architektury mona by uj w form z grubsza Wybr
wydarze naszkicowanego wykazu bardzo rnorodnych kierunkw i p os t a c i
i zwizanych z nimi licznych faktw. Chcc jednak okreli
stopie i charakter poczucia wasnej wiadomoci naszego okre su,
wiksz korzy odniesiemy uwanie badajc przekroje przez
decydujce etapy w historii architektury. Wolimy wni kliwie si
zaj mniejsz iloci wydarze w bliszej per spektywie. Kilka
rozpatrzonych do wnikliwie faktw moe pouczy o czym
znacznie bardziej wanym od znaczenia samych oddzielnych
zdarze: o wewntrznej strukturze architektury na etapie rozwoju,
ktry osigna w naszych czasach.
Istnieje kilku indywidualnych artystw, ktrych bdziemy
rwnie osobno omawia; s to tacy twrcy, jak Borromini,
Labrouste, Berlage, Gropius, Le Corbusier, w ktrych skry stalizowa si duch epoki. W kadym razie bdziemy bada
tylko te z ich dzie, ktrych analiza okae si najbardziej po mocna w zrozumieniu okresu.
O tym, jak rozwijao si ycie w dziewitnastym wieku,
czsto moemy nauczy si wicej od zapomnianych i niefor tunnych postaci tego okresu ni od wielkich oficjalnych zna komitoci. Proste, utylitarne konstrukcje objawiaj wicej
prawdziwego ducha ni wspaniae budynki, ktre miay wiecz nie
wywoywa zachwyt. Anonimowe produkty przemysowe,
50

bezpretensjonalne artykuy codziennego uytku czsto ujawniaj

wiksz si twrcz ni luksusowe i niezmiernie kosztowne
umeblowanie.
Znaczenie
przedmiotw
codziennego uytku
dla historii

Picasso kiedy napisa: Artysta zbiera w sobie emocje

bez wzgldu na to, czy pochodz one z nieba. z ziemi, z
kawaka papieru, mijanej twarzy czy paj"czyny. Dlatego te
nie musi rozrnia rzeczy. QUartiers de noblesse nie
istniej midzy przedmiotami". Historyk musi przyj tak
sam postaw wobec swojego materiau: chce zna prawd o
yciu i musi bra j std, gdzie j znajdzie. Nic mu nie da
wyczne studiowanie najwikszych realizacji artystycznych
okresu. Czsto moe dowiedzie si wicej o siach
ksztatujcych ycie epoki ze zwykych przedmiotw i
naczy, ktre s pospolitymi produktami przemysu.

CZ DRUGA

Nasze dziedzictwo architektoniczne

)Jaczego konieczna est

znajomo6 Iaszego
dziedzictwa I
rchitektonicznego?

Zycie kadego okresu oprze si na bezcelowej egzystencji

z dnia na dzie, jeli bdzie pozbawione wiadomoci zwiz kw, ktre wi je z przeszoci, albo kierunku rozwoju w
przyszoci. Czasy wspczesne ucierpiay bardzo z powodu
tej krtkowzrocznej postawy laissez-faire, oraz z zupenego
braku planowania, ktry jest jej rezultatem.
Jasne jest jednak, e istnieje sprzeciw w stosunku do tak
krtkowzrocznego pogldu i to zarwno w nauce, w sztuce, jak
i w przemyle. Zwiksza si potrzeba szerszego wgldu we
wszystkie dziedziny ludzkiej dziaalnoci.
Historia moe w zwizku z tym odegra powan rol. Mo e odkry wspczesnoci zapomniane skadniki jej istnienia
tak jak nasi rodzice mog ujawni nasze waciwoci zwizane
z dziecistwem i cechy odziedziczone po przodkach, ktre w
dalszym cigu okrelaj nasze natury, mimo e nie odnajdu jemy ich we wasnej pamici. Zwizek z przeszoci jest nie odzownym warunkiem pojawienia si nowej i pewnej swych
podstaw tradycji.

NOWA KONCEPCJA PRZESTRZENI: PERSPEKTYWA

Florencja kunia
nowoczesnego ducha

Jakub Burckhardt w ksice Kultura Odrodzenia we Woszech twierdzi, e najwysze uwiadomienie polityczne wraz z
najwikszym bogactwem form rozwoju wykazuj dzieje Flo rencji, ktra w tym sensie zasuguje na nazw pierwszego no woczesnego pastwa na wiecie... Zdumiewajcy duch Floren tyczykw jednoczcy bystro rozumowania z polotem arty stycznym, ustawicznie przetwarza formy ycia politycznego i
spoecznego, nieustannie opisujc i osdzajc zmiany". Flo rencja okoo 1400 roku, w pocztkach quattrocento, miaa jednak znaczenie nie tylko jako ognisko dowiadcze politycznych
i spoecznych; tu rwnie przejawi si najsilniej esprit nouveau renesansu. To specyficzne poczenie uczynio Florencj
miastem niezrwnanym najwaniejsz kuni woskiego, a
w istocie nowoczesnego, europejskiego ducha".

54

Wrzenie okresu odrodzenia przejawiajce si we Florencji

przybierao bardzo rnorodne formy. Rozpatrzmy tylko jed no
spord osigni, ktre byy rezultatem tego wrzenia now
koncepcj przestrzeni. We Florencji, w pocztkach pit nastego
wieku, koncepcja ta znalaza interpretacj artystyczn poprzez
odkrycie perspektywy. W cigu nastpnych piciu wiekw
perspektywa staa si jednym z czynnikw podstawo wych w
historii sztuki regu bez wyjtku, ktrej musiaa podlega
kada kompozycja artystyczna.
W perspektywie" linearnej to znaczy etymologicznie
przejrzystym widzeniu" przedmioty przedstawione s na
powierzchni paskiej, zgodnie z tym jak je widzimy bez
wzgldu na ich wielkoci absolutne i wzajemne stosunki. Obraz
lub rysunek jest tak zakomponowany, aby odpowiada jednemu
tylko stanowisku lub punktowi obserwacji. W wieku pit nastym
zasady perspektywy oznaczay cakowit rewolucj, pocigajc
za sob ostateczne i gwatowne zerwanie ze red niowieczn
koncepcj przestrzeni i z paskimi, dowolnymi ukadami form,
ktre byy jej artystycznym wyrazem.
Z chwil odkrycia perspektywy odnaleziono odpowiednik
artystyczny nowoczesnego pojcia indywidualizmu. Kady
element kompozycji perspektywicznej odnosi si tylko do
jednego punktu widzenia indywidualnego obserwatora.
Zasada ta bya cakowicie nowym odkryciem, rzadko jed nak jakie nowe odkrycie tak harmonizowao z duchem swo jej
epoki. Od czasu ustalenia zasad perspektywy, nie zaobser wowano jakichkolwiek waha odnonie do jej stosowania: po sugiwano si perspektyw od razu z cakowitym zaufaniem i
pewnoci. Artyci i naukowcy opracowywali jej sekrety z
atwo zrozumiaym wzruszeniem i durn. Ich uczucia przejawiaj si w entuzjastycznym okrzyku malarza Paola
Uccello .Jakie sodk rzecz jest perspektywa"!

Perspektywa
linearna i rozwj
nowoczesnego
indywidualizmu

Perspektywy nie odkry pojedynczy czowiek bya ona Perspektywy nie

wyrazem caej epoki. Na podobn sytuacj natkniemy si p - odkry pojedynczy
niej, kiedy bdziemy omawiali kubizm. Tam take nie odnaj - czowiek
dziemy pojedynczego odkrywcy, lecz cay kierunek, powsta jcy w odpowiedzi na now koncepcj przestrzeni, ktra roz wina si w naszych czasach. W obu wypadkach doniose jest
poczenie sztuki z nauk; wsppraca tych dwch dyscyplin
55

jest jednak znacznie cilejsza w rozwoju perspektywy. Rze czywicie, rzadko spotyka si tak cakowit jedno myli i
sposobu odczuwania sztuki i nauki jak na pocztku
pitnastego wieku. Istniaa w tych dziedzinach nie tylko znacz na identyczno metod, ale powstao cakowite zespolenie si
artysty z naukowcem w jednej osobie.
Jedno myli i uczu w
okresie odrodzenia:
3runelleschi

VJalarstwo Drekursorem N
wyrazie sposobu )
dozuwania

enesansu

Brunelleschi (1377-1445), jeden z wielkich wsptwrcw

perspektywy, by wanie tak postaci. Rozpocz karier ja ko
zotnik i badacz jzykw staroytnych, a osign to, e sta si
rwnoczenie wielkim architektem, rzebiarzem, inynie rem i
matematykiem. Nie marny prawa twierdzi, e ta niezwyka
wszechstronno bya moliwa tylko w dawniejszych czasach.
W pewnym sensie jest ona moliwa w kadym okre sie, kiedy
specjalici nie dziaaj w oderwaniu od siebie, leer s objci
jednolit koncepcj ycia. Istotnie, jedn z tajemnic wielkiej
doskonaoci, cechujcej dzieo renesansu, jest brak rozdziau
na
ograniczonych
w
swej
dziedzinie
zainteresowa
specjalistw. Dlatego te, kiedy Brunelleschi podj si budo wy
kopuy florenckiej katedry mia wszelkie dane, eby tego
dokona, jako rwnoczenie miay architekt i odwany kon struktor. Zaprojektowa kopu, ktra miaa podwjn upin,
podobnie jak wczeniejsze budowle wschodnie. Przy budowie
sklepienia nie uyto rusztowa, wznoszono je swobodnie
wzwy do wysokoci okoo 27 m. Jeli chodzi o miao przed siwzicia konstrukcyjnego, kopu t mona porwna z mo stami inyniera francuskiego Eiffla, ktrych przsa rozbudo wywano bezporednio w przestrze. Czy porwnujc nasz
epok z tamt zdajemy sobie spraw, co oznacza czowiek, czcy w sobie umiejtnoci konieczne do stworzenia bardzo
odwanej koncepcji konstrukcyjnej, a rwnoczenie wietnej
rzeby? A jednak takie poczenie talentw spotykamy u
wszystkich niemal wielkich artystw odrodzenia. Leonardo da
Vinci jest postaci typow, bynajmniej nie wyjtkiem. Tradycja
za, w myl ktrej naukowiec i twrczy artysta jed noczy si w
jednej osobie utrzymuje si poprzez wiek siedemnasty i
osiemnasty.
Najwikszy postp w okresie odrodzenia uczyniono w cigu
dziesiciu lat 1420-1430.
Malarz Masaccio by najmodszym z wielkich mistrzw
renesansu, a zarazem najbardziej zaawansowanym w swojej
56

dziedzinie twrczoci. Urodzony z pocztkiem nowego stule cia

w 1401 roku wiernie ucielenia charakter odrodze nia. Z
pewnoci inny byby bieg historii malarstwa tego okresu,
gdyby nie jego przedwczesna mier w wieku dwu dziestu
siedmiu lat. Architekt Brunelleschi by niemal dwa dziecia
pi lat starszy od Masaccia i w znacznym stopniu podziela
sposb mylenia waciwy dla czternastowiecznego gotyku.
Rzebiarz Donatello by starszy od Masaccia o lat osiemnacie;
on take musia wyama si spod gotyckiego sposobu
odczuwania udao mu si to dziki zadziwiajcemu poczuciu
realizmu. Nie jest bynajmniej niepowtarzalny fakt, e spord
tych trzech twrcw, malarz by pierwszym, ktry stworzy
now wizj swej epoki. Zobaczymy pniej, e w bardzo
podobny
sposb
malarstwo
nowoczesne
wyprzedzio
nowoczesn architektur.
Masaccio wykona Fresk w. Trjcy" (il. 1) w kociele
Santa Maria Novella we Florencji, majc okoo dwudziestu
piciu lat. Dzieo to, malowane w latach dwudziestych
quattrocento, zostao odkryte w kocu wieku dziewitnastego i
jest dzi powanie zniszczone. Fresk w. Trjcy dugo sy n z
umieszczonych na nim realistycznych portretw funda torw
kocioa. Jest to pierwszy z niekoczcej si serii obra zw
tego typu. Dla nas ma on jednak duo wiksze znaczenie ze
wzgldu na majestatyczne sklepienie kolebkowe, zamyka jce
ca kompozycj. Perspektywiczny punkt zbiegu znajdu je si
tak bardzo nisko, e sklepienie mona oglda w caej
okazaoci. Fresk ten, namalowany przed ukoczeniem jakie gokolwiek wntrza renesansowego, stanowi prawdopodobnie
pierwsze udane sformuowanie rodkami architektonicznymi
tych emocji okresu odrodzenia, ktre stanowi podoe roz woju perspektywy. Objawia on zadziwiajce zastosowanie no wo odkrytych elementw w poczeniu z cakowicie okrelo nym otoczeniem tektonicznym. Wraenie, jakie wywiera fresk,
byo niezaprzeczalne; nawet Vasari obeznany ze miaym,
perspektywicznym ksztatowaniem przestrzeni podziwia
sposb, w jaki to namalowane sklepienie przenika pask
powierzchni ciany.
Moliwe, e Masaccio uczy si perspekty wy u Brunelleschiego; utrzymywano nawet, e Brunelleschi sam mg wyko na perspektywiczn architektur fresku w. Trjcy. Malarze i
rzebiarze w okresie quattrocento do chtnie do tego ro57

Fresk w. Trjcy"
Masaccia

dzaju prac zatrudniali wykwalifikowanych specjalistw. Ale

kolebkowe sklepienie Masaccia nie jest przypadkowym frag mentem kompozycji; nie stanowi zwykego ta. Przeciwnie
dominuje nad caym obrazem. W okresie, kiedy powstawa
fresk, Brunelleschi by zajty budow portyku Spedale degli
Innocenti i zakrystii kocioa San Lorenzo. Nawet w swoich
ostatnich dzieach nie zastosowa takiego sklepienia zawsze
by przywizany do pewnych zwyczajw redniowiecznych.
Cikie, kasetonowe sklepienie na fresku w. Trjcy nadaje mu
wspaniao uku triumfalnego. Brak tu wyrazu pogody, tak
bliskiego gustom wczesnego renesansu i obecnego we
wszystkich dzieach Brunelleschiego. W jego miejsce wstpuje
rzymska powaga, ju pniejszego okresu.
Wyduone sklepienie kolebkowe, namalowane przez Ma saccia moe wiadczy o wietnym rozwizaniu problemu
przesklepienia, przed ktrym stanli architekci w okresie
penego rozwoju renesansu i w okresie baroku. W formie kon kretnej realizacji pojawio si ono dopiero w kociele San
Andrea w Mantui (il. 2) w 1472 roku prawie czterdzieci
pi lat po mierci Masaccia. Ten koci o surowym sklepie niu jest architektonicznym urzeczywistnieniem ideau wyo braonego na obrazie Masaccia. Jest rzecz istotn, e koci
San Andrea projektowa przedstawiciel pokolenia Masaccia,
czowiek urodzony take w pocztkach quattrocento: florencki
humanista i architekt, Leon Battista Alberti (1404-1472). Ch
zastosowania cigncego si w gb sklepienia kolebko wego
doprowadzia do jego uycia nawet na zewntrz kocio a, w
najbardziej nieoczekiwanych miejscach.
Iluzjonistyczne" prezbiterium Bramantego w Mediola nie
= dzieo skromne wymiarami, ale wielkie znaczeniem wpywu
stanowi krok na drodze od fresku Masaccia do ba zyliki w.
Piotra w Rzymie. Ciga linia rozwoju czy fresk w. Trjcy,
prezbiterium Bramantego i moment kulminacyj ny potn
naw barokow bazyliki w. Piotra.
Iluzjonistyczne prezbiterium Bramantego (il. 3) w kociele
Santa Maria presso San Satiro (1479-1514) jest waciwie

!.

M a s a c c l o . F r e s k w. Tr j c y, k o c i S a n t a M a r i a N o ve l l a w e F l or e n c j i , o k.
112 5 r. W yd u o n e s k l e pi e n i e k o l e b k o w e n a ma l o w a n e pr z e z M a s a c c i a n i e t yl k o
b y o b l i s ki e c e l o m p e r s pe k t yw y, w n i ka j c g b o k o w pr z e s t r z e , a l e t a k e
a n t yc yp o w a t o g w n y p r o b l e m b u d o w n i c z yc h r e n e s a n s u , p r o b l e m p r ze s k l e pi e n i a .

59

Sklepienie
kolebkowe od
fresku w. Trjcy
do bazyliki ,c.
Piotra

2 . Le on B a t t i s t a Al be r t i . K o c i S a n An d re a w Ma n tu l, 14 72 -1 51 4. N e ma l w p
w i e ku p o fr e s ku w. Trj c y w y d lu on e s kl e pi e n i e ko le bk ow e zo s t a o z a s t os ow a n e
w e w n tr zu t e g o k o c i o a . C h za s t os ow a n i a r o zc i gn i t e go w g b s k le pi e n i a
ko le bk ow e go d opr ow a d zi a d o j e g o u yc i a n aw e t n a ze w n t r z k o c i o a , w
na j ba r d zi e j ni e oc ze ki w a n yc h mi e j s c a ch .
3. Bramante. Iluzjonistyczne prezbiterium w
kociele Santa Maria presso S. Satiro w Me diolanie, 14T9-1514.

4 . C a r lo M ad e rn o. N a w a w ba z yl i c e w. P i ot r a w R z ymi e , 15 07 -1 61 7 , N a j ba rd zi e j
ma j e s t a t yc zn e r ozw i za n i e re n e s an s ow e g o pr o b le mu s k le p i en i a . W c ze n i e j s ze
e t a p y, kt r e d opr ow a d zi y d o t e g o r o zw i za n i a , mo e m y ob s e r w ow a na pr z y ki a d zi e k o c i o a d e l Ge s u i w i e lu in n yc h ko c i o w r z yms ki c h .

ma nisz. Czciowo j zbudowano, a czciowo wyobraono

na kompozycji malarskiej, aby wywoa moliwie najwikszy
efekt gbi w przestrzeni, ktr dysponowa artysta. Dla nas
oznacza ono krok na drodze od fresku Masaccia do bazyliki w.
Piotra.
Carlo Maderno wybudowa centraln naw bazyliki w.
Piotra (il. 4), cznie z bocznymi kaplicami i fasad w cigu
dziesiciu lat, midzy 1607 a 1617 rokiem. Wykonujc zlece nia
nowego papiea, zmieni on ukad rzutu Michaa Anioa,
zastpujc form krzya greckiego krzyem aciskim. Powo dem zmiany bya ch uzyskania wikszej przestrzeni dla
zgromadze kocielnych i objcia budowl caej powierzchni
zajmowanej przez bazylik starochrzecijask oraz pewnej
przestrzeni dodatkowej.
61

Niemniej skala caego przedsiwzicia zostaa ustalona ju

przez Michaa Anioa wysokoci filarw wybudowanej przez
niego kopuy centralnej. Micha Anio zerodkowa w jednym
miejscu ca potg artystyczn katedry; potga ta koncen truje
si w kopule z si wybuchu. Maderno i wczesny papie,
nalecy do pniejszego pokolenia, powikszyli to zaoenie
o rozbudow wzdu, zgodnie z cechujc pny barok
potrzeb dugich i nieprzerwanych przestrzeni. Wraenie, ktre odbiera widz po wejciu do bazyliki, wynika z ponadludz kich rozmiarw tej nowej nawy.
Jej wysoko przekracza 45 metrw rwna si wic wysokoci pierwszych drapaczy chmur. Szeroko jest stosunkowo niewielka, ale Maderno wiedzia co zrobi, aby patrzcy
sobie tego nie uwiadomi. Dokonano tego w sposb, ktry
ukazuje w peni rozwinit sztuk baroku i jej wadz nad
przestrzeni: kaplice boczne prawie niedostrzegalnie powik szaj rozmiary nawy i dodaj jej nowej potgi oddziaywania.
Fresk w. Trjcy Masaccia
to odkrycie majestatu i siy,
ktre mona wyrazi za pomoc prostych i okazaych elementw.
Nawa zbudowana przez Carlo Maderna w bazylice w. Piotra rni
si od sklepienia namalowanego przez Masaccia zarwno
rozmiarem, jak i zoonoci. Rnice te stanowi jedynie
podsumowanie moliwoci ukrytych w wizji pitnastowiecznego
mistrza.
Pokolenie, ktre nastpio po Carlo Madernie, doprowadzi o ten rozwj do dalszych, bardziej specjalnych rezultatw.
Zanim jednak nimi si zajmiemy, powrmy do pewnych ju
zrealizowanych dzie architektonicznych, w ktrych po raz
pierwszy przejawi si duch wczesnego renesansu.
Nowy charakter
wczesnorenesansowego
budownictwa

Spedale degli
Innocenti

Pierwsz budowl, w ktrej przejawia si duch renesansu

jest loggia Brunelleschiego w fasadzie Spedale degli Innocenti
we Florencji. Spedale degli Innocenti, czyli Szpital Podrzut kw, zbudowano na zlecenie cechu tkaczy jedwabiu, ktrego
czonkiem, jako zotnik, by take Brunelleschi. W latach
1419-1424 wznis on dziewi ukw loggi w rodkowej partii budynku.
Przeznaczeniem pierwszego renesansowego budynku byy
praktyczne, spoeczne cele, jego wygld nie musia wic odpowiada dostojnym i imponujcym wymaganiom, jakim pod62

legay gmachy pastwowe budowle, w ktrych czsto od zwierciedlaj si gusty minionego okresu. Tak wic paace
florenckie a do poowy pitnastego wieku zachoway podobiestwo do zamknitych, gotyckich twierdz. Brunelleschi przy
budowie Spedale degli Innocenti mia okazj odsoni
zamknit jak forteca bry domu. Dokona tego przez wpro wadzenie portyku o pokrgych ukach, odznaczajcego si
pen wdziku lekkoci.
Grna, nie rustykowana ciana budynku Spedale degli In nocenti, stanowi pask powierzchni z rzadko rozstawionymi
otworami okiennymi. Upodobania charakterystyczne dla rene sansu przejawiaj si na zewntrz w formie gzymsu przecina jcego poziomo ca powierzchni ciany.
Budynek wyrnia si jednak gwnym portykiem, ktre go
najbardziej znamienn cech jest sposb rozwiania sklepienia. Zniky przektne gotyckie ebra krzyowe; zastpiy je
lekko wklse sklepienia, podobne do wydtych agli. Dla
wyranego oznaczenia granicy midzy ssiadujcymi odcinka mi sklepienia zastosowano gurty, podkrelajc w ten sposb
renesansow potrzeb penej niezalenoci fragmentu kompo zycji.
Nie istnieje bezporedni zwizek midzy architektur kla syczn a Spedale degli Innocenti Bruneileschiego. Czsto
zwracano uwag, e gwne cechy stylu architektury BrunelIeschiego cile wi si z budowlami, ktre mg oglda
codziennie we Florencji z Baptysterium, San Miniato i Badia di Fiesole. Wszystkie te budowle tkwi w tradycji archi tektury redniowiecznej, z okresu od smego do dwunastego
wieku.
W staroytnoci nie znano take pkolistego sklepienia,
ktrym Brunelleschi tak pewnie operowa w swoich kocio ach
i w budynku Spedale degli Innocenti, i ktre byo za wsze
rodzajem sklepienia przekadanym przez niego nad inne. Do
powszechnie stosowano je jednak w architekturze bizantyjskiej, zwaszcza przy budowie loggi i przedsionkw w gma chach wity. W czasach, kiedy y Brunelleschi, istnia sto sunkowo cisy zwizek midzy Florencj i Bizancjum. Osta tnie badania jasno wykazuj, e niektre inne wczesnorene sansowe rozwizania problemu sklepie zawdziczaj wicej
wiekom rednim i Bizancjum ni klasycznej staroytnoci.
63

Zwizki z
architektur
bizantyjsk

Kaplica Pazzich
we Florencji

Kaplica Pazzich (il. 5) zbudowana przez Brunelleschiego

jest pierwsz budowl renesansow, w ktrej zarwno wn trze, jak i architektura zewntrzna maj rozmiary i charakter
monumentalny. Budow rozpoczto w 1430 roku, okoo dzie siciu lat po gmachu Spedale degli Innocenti, w czasie, kiedy
Masaccio ju nie y. Sama kaplica zostaa ukoczona w 1442
roku; dekoracj jej uzupeniano do 1469 roku. Brunelleschi
zastpi pkoliste sklepienie, zastosowane w Spedale degli
Innocenti poprzecznym ukadem sklepie kolebkowych, in nym od wzdunego sklepienia na fresku w. Trjcy Masaccia.
(Poprzeczny ukad sklepie kolebkowych spotykamy w archi tekturze bizantyjskiej i syryjskiej). Ten ukad sklepie wraz z
kopu umieszczon porodku, ponad miejscem ich przeci cia,
sprawi wraenie kompozycji bardziej paskiej od wni kajcej
w gb perspektywy ukadu, ktrego poszukiwa Masaccio i
twrcy pnego renesansu.

Wntrze
trudnoci w
operowaniu now
koncepcj
przestrzeni

czytelnej formie geometrycznej, wydzielonych kamiennym

obramowaniem w kontrastowych kolorach. Posiada nieporw nan wieo czego nowo stworzonego, ale niewielkie wy miary obu sklepie kolebkowych wskazuj, e nie nabrano
jeszcze zaufania do nowej wizji architektonicznej. W zesta wieniu na przykad z freskiem w. Trjcy Masaccia, rozwi zanie problemu sklepienia ujawnia wyran niemiao w
stosowaniu nowo wprowadzonych form. Z takich przyka dw
dowiadujemy si, jak trudno jest umysowi ludzkiemu ogarn
now koncepcj przestrzeni. Brunelleschi, peen wa ha twrca
kaplicy Pazzich, jest tym samym czowiekiem, ktry pracujc
w ramach bliskiej sobie tradycji gotyku, de cydowa si na
najbardziej odwane przedsiwzicia. W jego projekcie
katedry Santa Maria del Fiore we Florencji, z po tn kopul
opart na promienistym ukadzie eber, przeja wia si
cakowita pewno siebie.
Wntrze
kaplicy
Pazzich stanowi punkt
wyjcia
projektw
wszystkich kociow
renesansowych
o
planie
centralnym.
Kompozycja jego jest
oparta
na
sumie
podziaw, o atwo

5. Brunefile sch l. Kaplica

Pa zzich we Florencji, roz p o c z t a w 1 4 3 0 r. S k l e p i e nia kole bkowe zastosowa no
w u k a d z i e p o p r z e c z n ym ,
r n ym o d w n i k a j a c e g o W
gib sklepienia Masaccia
na
fresku
w.
Tr j c y.
Odwa ne uka zanie cian y
jako pa skiej Po wier zchni.

Musimy tu zwrci
uwag na pewn cech
fasady
kaplicy
Pazzich

na
odwany
sposb
potraktowania ciany
jako
paskiej
powierzchni.
(May
daszek, ktry j dzi
ochrania,
jest
dodatkiem
pniejszym). Sciana
ta,
pokryta
delikatnymi
podziaami, nie spenia
adnej funkcji nonej;
jest
podobna
do
osony. Widoczne tu
uniezalenienie
funkcji
ciany
ma
wane znaczenie dla
caej
przyszoci.
ciana potraktowana
po prostu jako paska
powierzchnia bdzie
wkrtce przedmiotem
wanych innowacji w
architekturze.
P
E
R
S

Podobnie
jak
roliny,
osiedla
ludzkie wymagaj dla
swego
rozwoju
spenienia
pewnych
warunkw;
ycie
spoeczne
ludzi
uzalenione
jest
jednak od znacznie
bardziej
zoonych
warunkw
ni
egzystencja
rolin.
Paska powierzchnia
Wsplnym
czynnikiem
charak- ciany zewntrznej
teryzujcym
oba
przypadki s okresy
sprzyjajce rozrostowi
oraz inne, ktre mu
nie sprzyjaj.
Miasto jest wyrazem
rnorodnoci stosunkw
spoecznych, zespolonych
w jeden organizm.
Warunki
wpywajce
na
rozrost miasta mog
posiada
bardzo
rozmaity
charakter.
Miasta powstawa y w
okresach

i
A
r
U

S
T

P
E
K
64

W
a
5 Przestrze, czas...

65

rzdw dyktatorskich, gdy rzdzcy despota mia do dyspozy cji si, zmuszajc og do budowania zgodnie z ustalonym
planem. Powstaway one rwnie i w okresach wiadomego
dziaania miejskich si spoecznych.
Despota ma przewag dziki moliwoci szybkiego i bez wzgldnego dziaania; jednak jego wadcza wola skonna jest
ignorowa naturalne prawa pobudzajce wsplnot ludzk,
zatem miasto zbudowane w okresie dyktatury nie moe nigdy
osign istotnych wartoci organicznej rnorodnoci.
W miastach rozwinitych wsplnym wysikiem mieszka cw, wszystko a do ostatniego szczegu przeniknite
jest si wyrazu. Nigdy ju, od czasw gdy demokratycz ny
styl ycia znalaz swj pierwszy wyraz w staroytnej Grecji
w pitym wieku p.n.e., nie okazywano tyle pietyzmu sprawie
rozbudowy miast, ani te nie powicano ich miesz kacom
tyle swobodnej przestrzeni. Nigdy rwnie miejsce debat i
decyzji ludu nie dominowao tak widocznie nad fi zyczn i
moraln struktur miasta, jak to miao miejsce w miastach
wczesnogreckich (agora). Jedynie moe miasta europejskie
zaoone midzy dwunastym a czternastym wie kiem, ktre
sw zawzit walk ze wieckimi i kocielnymi feudaami
day podwaliny nowoczesnej demokracji, mogyby z nimi
wytrzyma porwnanie.
U progu renesansu gwne miasta-republiki Woch: Wene cja, Siena, a przede wszystkim Florencja, miay ju poza so b
walk o prawa demokratyczne. Stary duch wsplnoty wie kw
rednich zaczyna teraz ustpowa egzaltacji wasnej
osobowoci, co utorowao drog siedemnastowiecznemu abso lutyzmowi. Wiek, tak bardzo nasycony poczuciem prymatu
osobowoci nie mg przej do historii jako wiek budowy
nowych miast.

Miasto gwiadziste

W przeciwiestwie do kolektywnego ducha gotyku, skomplikowany organizm miasta z jego rozmaitymi zazbieniami
spoecznymi by obcy epoce renesansu epoce, ktra odkrya
perspektyw, gdzie cao obrazu komponowano z jednego
punktu ogniskowego z punktu widzenia pojedynczego, statycznego widza.
Epoka renesansu zafascynowana bya jednym typem mia sta,
ktre przez ptora wieku od Filareta do Scamozzie go
wywierao wyrany wpyw na wszystkie utopijne plany; byo
to miasto o ksztacie gwiazdy. Z symetrycznego, uforty fikowanego wielokta promienicie rozstawione ulice prowa dz do gwnego centrum; taki jest ukad podstawowy. Obszar
rodkowy jest otwarty, jak np. w ukoczonym miecie Pal manova (1593), lub te zawiera wie centraln centralne
stanowisko obserwacyjne, z ktrego promienicie rozchodzce
si ulice s widoczne w skrcie perspektywicznym.
Na ksztatowanie tych ostro zarysowanych gwiazd, o sze ciu, omiu, dziewiciu i dwunastu wierzchokach wpyn
zdecydowanie fakt wprowadzenia do Europy prochu strzelni-

e . F r a n c e s c o d i G i o r gi o . O s t r o k t n e b a s t e j e z T ra t t a t t o d i Ar c h l t e t t u r a . B a s t e j e t e , u mo l i w i a j c e
o b r o c o m r a e n i e o g n i e m f l a n k o w ym n a p a s t n i k a , z
k t r e j k o l w i e k s t r o n y b y s i p o j a w l i , mi s t y b yt
w yn a l a z k i e m F r a n c e s c o d i G i o r gi o .

Nieatwo jest poj waciwy charakter planowania miast

okresu renesansu. W porwnaniu z olbrzymim rozmachem
twrczym widocznym na kadym innym polu, urbanistyka
wydaje si na pierwszy rzut oka dziwnie pozbawiona tego
krzepkiego i penego wyobrani sposobu ujmowania spraw,
ktry si tak przemonie uwidacznia w malarstwie i rzebie.
Jak daoby si wytumaczy to zjawisko?
66

67

Wpyw broni
palnej

czego. W wiekach rednich cakowicie wystarcza ciasny krg

murw ochronnych z wieami wznoszonymi ponad blanki w
odpowiednich od siebie odstpach. Teraz mur ochronny za mienia si w szereg zbatych bastei (il. 6), z ktrych napastnik
moe by raony flankowym ogniem.
;udynek centralny
miasto
wiadziste

Wielokt i gwiadzisty ksztat miasta idealnego" jest wy nikiem systemw fortyfikacyjnych renesansu; nie byy one
jednak czynnikiem decydujcym. U podstaw koncepcji mia sta
gwiadzistego tkwia renesansowa teoria architektury cen tralnej. Koncepcja ta, to dominujca myl Bramantego w ci gu caego jego ycia; wiemy rwnie, e ukad budowli na krytej kopu z promienicie rozstawionymi kaplicami, to
problem, ktry bardziej od innych zaprzta wyobrani Leo-

7 . Vi t t o r e C a r p a c c i o . S w .
Jerz y ze smokie m, 1502 1 5 0 7 . Ta k j a k c z s t o w
malarstwie
wenecki m,
najwa niejsz ym
e le mentem kompozyc ji nie
jest
jej
t e ma t ,
ale
mono
ukazania
rozlegej
przestrzeni.

Centraln y
koc !
[
stanowic y
to,
bardziej
dominuje
w
kompoz ycji ,
ni
jej
aktorzy
na
pierwsz ym
planie.
W
czasach
w s p c z e s n yc h C a r p a c c i a
nigdy
nie
zbudowano
placu podobnie okazaego

8. Bagnocavallo. Sredniowieczne mia sto, zaloone w czasach rzymskich .

Ulice rozrastaj si jak soje drzewa, a
nie W ukiadzie promienist ym jak w
miastach
i d e a l n yc h "
renesansu,
Nier egu la rn o u lic spowod owana jest
n a t u r a l n ym u k s z t a l t o w a n l e m t e r e n u .

w koncepcji
w ymi arami.

wielkiego

narda
da
Vinci.
Centralny budynek
porodku
gwiadzistego
w
planie
miasta
spenia t sam rol
co
symboliczny
widz
stojcy
w
punkcie
ogniskowym.
Centralny budynek
powtarza si uparcie
w malarstwie tego
okresu.
Wystarczy
wymieni
dobrze
znan wczesn prac
Rafaela w Brera:
Sposalizio", czyli
Zalubiny
Matki
Boskiej"
(1549) 1 ,
gdzie
wieloktna
witynia wystrzela
w gr sigajc ram
obrazu i dominujc
nad
ca
kompozycj,
podczas
gdy
od
krtkich
traktw
schodw
otaczajcych
wityni rozcigaj
si z kadej strony
rozlege
obszary
ciemnej,
marmurowej
posadzki. Za jeden z
wielu
moliwych
przykadw suy
te moe rysunek
Vittore
Carpaccia
(ii. 7).
Renesansowe,
gwiadziste
citta
ideale
(miasto
idealne)
jest
w

rzeczywistoci
racjonalizacj
ukadu
redniowiecznego 2 ,
w ktrym tworzcy
rdze miasta zamek,
katedra lub plac
centralny, otoczony
jest nieregularnymi
pasmami ulic, w
iloci od
Prof.
J.
Biaostocki w ksice
Sztuka cenniejsza ni
zoto (Warszawa 1963,
PWN)
jako
dat

powstania
obrazu
podaje
rok
1504.
(Przyp. red.).
Informacje
na
temat innych, jeszcze
wczeniejszych
przykadw miast tego
typu mona znale w
dziele L. Picciriato,
Origini dello Schema
Urbano Circolare nel
Medioevo",
Palladio,
vol. V, Nr 3, Rzym
1941, jak rwnie w
Urbanisiica",
vol.
XVI, Rzym 1947, str.
124-126.

69

Pochodzenie
redniowieczne

! ,fa

Cowl; flt4 ;nmaun t ' ttE'Ilr~ fiN.nr ~r,rnto

chip-. x7itra,na~ea. 1rt`r .[Af~n t. iartnUe
1
I tOrilitnnrrlt Itrdn i1pY~' motto Tnr(~rn.~W Q nCrri~rut 1 1prD{e1YA ,~~f~
lI
f
1
111
~
~t~rnf~ . lttatmro' matt } c~nti { ntla t. mil r,r uq. fUertrgDn/a r ngne wr'~Mt~o ~J tr
ir Inc A qutlse nttu~ 'in ~n ?ale r.en t +'A Q n :ewe arolfe. m tmcir e ,.tl~
diRetrre ttrr!!f- eromandll

l ~ w~anreat

;.

.r

~f ( r~lttn

[wile

k lut

i!

jednego do czterech. 3 Plan miasta Bagnacavallo we Woszech

(il. 8) o ksztacie drzewa, przedstawia organiczny sposb roz wizania podobnej sytuacji w wiekach rednich. To co red niowiecze osigao rozmaitymi sposobami na drodze rozrostu
organicznego renesans w nastpstwie zamrozi od samego
pocztku w sztywny, formalny wzr. Cech miasta redniowiecznego s rozrastajce si trakty ulic; cech renesansu
ulice promieniujce ze rodka.
Miasto gwiadziste jest tworem quattrocento. Po raz pierwszy zostao ono zaplanowane okoo poowy wieku pitnaste go przez florentyczyka Filareta,(Antonio di Pietro Averlino);
w okoo dwadziecia Iat pniej, z podobnym projektem wys t pi a rch i te kt ze S ie n y, rze b ia rz i mal a r z, Fr an ce sc o di
Giorgio Martini. Chocia Leone Battista Alberti omawia mo.l

9 . F i l a r e t e . U s yt u o w a n i e g w i a d z i s t e g o mi a s t a S f or z i n d a , o k . 1 4 6 0 -1 4 6 4 . G e o me t r yc zn y u ki a d t e g o mi a s t a w k o mp on o w a n o w a g od n a w i o s ka d o l i n ot o c z on
w z g r z a mi , p r ze z k t r p yn i e r z e k a . In d a x , j a k t o o pi s u j e F i l a r e t e w s w o j e j
drugiej ksidze.

i. Filareto. Plan gwiad ziste go miasta Sforzinda.

odstaw for my tego miasta twor z dwa nalot.one
a siebie ukonie kwadraty wpisane w koto,
w o r z c e o mi o r a mi e n n g w i a z d . P r z yp o mi n a
to .awn, wpisan w kwadrat wewntrz koa
p o - ; a t l u d z k W it r u w i u s z a , k t r a o d e g r a i a t a k
w i e l r o l w r e n e s a n s o w ym m y l e n i u .

70

Filarete (1400-1469)

Rozmaite przykady znale mona w rozdziale Urbanistica Me dioevale w dziele L. Piccinato, Urbanistica doll' Antichita ad Oggi,
Florencja 1943, jak rwnie w pracy G. Giovannoniego, Saggi suita Architettura del Rinascimento, Mediolan 1935, wyd. 2. str. 298 i nast.

11. ' Filarete. Sforzinda, miasto gwiad ziste o

promienist ym
u kla dz le
u lic.
Szesnacie
g w n yc h u l i c w y b l e g a p r o m i e n i c i e z p l a c u
cen tr a lne go, w stron omiu br a m mie jskich I
o m i u n a r o l n yc h w i e . W p o l o w i e d r o g i k a d a z
u lic pr ze cin a otwar ty plac ; osie m spor d plac w
posiana w centrum koci.

71

liwo budowy citta ideale w dziesitej ksidze swego dziea

De Re Aedificatoria, wydanego okoo 1450 roku, to jednak Fi laretowi przyszo dopeni szczegw i opracowa dokadny
schemat. Filarete napisa swj Trattato d'Architettura midzy
1460 a 1464 rokiem, gdy by w subie Francesco Sforza i
budowa wielki Ospedale Maggiore w Mediolanie (szpital, po wanie uszkodzony na skutek dziaa wojennych w drugiej
wojnie wiatowej). Traktat ten mia zaoenia propagandowe,
ma on zatem form dialogu midzy toskaskim architektem
(Antonio Filarete) a renesansowym ksiciem (Francesco Sforza). W ksidze tej zosta podjty pomys budowy idealnego
miasta, nazwanego Sforzinda" opisanego nastpnie w naj drobniejszych szczegach od paacu ksicego i katedry,
a do dzielnic przeznaczonych dla kupcw i rzemielnikw
nie wyczajc budynku wiziennego. Sforzinda bya planowa na jako symetryczna gwiazda o omiu wierzchokach: Mury
zewntrzne przedstawia winny figur szesnastoboczn, za
wysoko ich winna by czterokrotnoci ich gbokoci. Ulice
prowadzi winny od bram miasta do jego centrum , gdzie
umiecibym plac centralny o dugoci rwnej dwum jego sze rokociom. W rodku placu wybudowabym wie o wysokoci
umoliwiajcej widok na ca okolic" (il. 9-11).
Francesco di Giorgio
Martini (1439-1502)

Pomys miasta idealnego zaczerpn Filarete prawdopodo bnie od Leone Batisty Albertiego, jednak form plastyczn
otrzymao ono po raz pierwszy dopiero z rk znakomitego
wszechstronnego artysty, jakim by Francesco di Giorgio Mar tini (1439-1502). W trzecim tomie swego traktatu o architek turze 5 zajmuje si on rozwiniciem gwiadzistego miasta.
Pierwotny ukad gwiadzisty zosta zmieniony na regularny
wielokt z wystajc bastej na kadym z jego zewntrznych
4
Po raz pierwszy zosta opublikowany w Wiedniu w 1890 roku przez
W. von Oettingena na amach Quellenschriften fur Kunstegeschichte und
Kunsttechnik, pod tytuem Antonio Averlino Filarete's Tractat fiber die
Baukunst". Istnieje rwnie wydanie ilustrowane pod tytuem Filareto,
Scultore e Architetto del Secolo XV, opracowane przez M. Lazzaroniego i
A. Muoza, Rzym 1908.
Trattato di Architettura Civile e Militare di Giorgio di Martini by
wydany po raz pierwszy w Turynie w 1841 roku. Por. rwnie: R. Pappi ni,
Francesco di Giorgio, Architetto, Florencja, ok. 1946, dzieo trzytomo we.
Tom drugi zawiera cenne ilustracje zwizane z ca dziaalnoci Francesco
di Giorgio jak rwnie spis rzeczy zawartych w Trattato.

rogw. Francesco di Giorgio jako mieszkaniec Sieny, by za znajomiony od dziecka z budow miasta na stromym wzgrzu i
dla tego rodzaju sytuacji proponowa on alternatywny pro jekt,
przypominajcy ksiowski biret, ze spiralnymi drogami
prowadzcymi a na wierzchoek. W trzecim i najwaniejszym
wariancie projektu wariancie przyjtym przez wikszo
jego nastpcw (wywar on poza tym wpyw na plan odbudo wy
Londynu Evelyna po wielkim poarze w 1666 roku) przyj
on cile prostoktn siatk ulic, wychodzcych na sze reg
wielkich placw publicznych. Francesco di Giorgio stara si
przystosowa projekty citta ideale do szeroko zrnicowanych
warunkw lokalnych, zdawa on sobie jednak jasno spra w z
faktu, e architekt planujcy miasto winien tylko ustali
gwne wytyczne planu, pozostawiajc samemu yciu doko nanie poprawek tam, gdzie to si okae konieczne.
Czas, jaki mieli do swej dyspozycji woscy despoci koca Vigevano: Piazza
wieku pitnastego, by zbyt ograniczony na wdawanie si w tak Ducale (1493-1495)
dalekosine przedsiwzicia jak wznoszenie miasta idealnego.
Przed 1500 rokiem, jednym z niewielu przykadw miasta
przypominajcego wprawdzie do sabo Sforzin d
Filareta, jest niewielkie miasteczko Vigevano, lece wraz ze
swym redniowiecznym zamkiem okoo 40 kilometrw na
poudniowy zachd od Mediolanu. Tutaj, w 1452 roku, urodzi
si Lodovico Sforza (il Moro"), wielki mecenas sztuki, na kt rego dwr przyby Leonardo da Vinci i Bramante. Na dugo
przedtem nim zosta ksiciem Mediolanu, Lodovico Sforza po stanowi upikszy miejsce swego urodzenia, modernizujc
warowny, redniowieczny zamek, doprowadzajc go do formy
renesansowego paacu i budujc obszerny regularny, otwarty
plac o wymiarach zblionych do proporcji 1 : 2, zalecanej przez
Filareta, przy czym przebudowy dokona w czci sam
Bramante. W ten sposb powsta Piazza Ducale (plac ksi cy)
w Vigevano, zbudowany jak gdyby za jednym zamachem w
niezwykle krtkim czasie, w latach 1493-1495.
Cay ten program przypomina na pewno Filareta: jest tu owa
wiea dostatecznie wysoka, aby umoliwi widok na ca
okolic", paac ksicia i nawet zalki kilku promienicie za planowanych ulic. Wiea ta jednak (60 metrw wysokoci), jak
i dominujcy nad miastem paac (obecnie rozpadajcy si bu dynek, sucy za koszary), stoj w pewnej odlegoci od oko lonego arkadami placu, ktrego jedn stron zajmuje red72

niowieczny koci o siedemnastowiecznej fasadzie. Niezwy kle

12. Vigevano. Piazza del Duomo, 1493.1455, Rzadki przykad wczesnorenesanso wego placu zbudowanego w niezwykle krtkim czasie. Plac otoczony jest arkadami, podobnie jak w miastach powstaych w XIII wieku. Czwart strong zajmuje
barokowa fasada katedry. Wysoka wiea Bramantego" wznosi si ponad niskimi
budynkami otaczajcymi plac wytyczony przez LodovIca 11 Moro w celu
stworzenia podejcia do jego zamku, a nie jako centrum lokalnej dziaalnoci. Jest
rzecz interesujc, i pomimo wczesnych renesansowych teorii, w myl ktrych
plac byt miejscem skupiajcym promienicie prowadzone ulice plac ten sprawia
raczej wraenie zamknitego dziedzica.

74
13. Vigevano.
Gtwne wejcie na
Piazza del Duomo.
Na zdjciu widzimy
uki sklepienia, pod
ktrymi gwna ullca wbiega na plac;
nad tukami wznosi
si pozorowana fasada, zachowujca
cigo powierzchni
cian. Widok przedstawia wejcie od
zewntrz, w stron
katedry; na
poprzedniej ilustracji
luki wejcia t
pozorowan fasad
widzimy porodku.

surowe prawodawstwo 6 pozwolio Lodovicowi wywaszczy i

zburzy budynki uprzednio zajmujce ten teren, jakie za
suszne przeczucie kazao mu dziaa w tak niezwykym
popiechu; rzeczywicie ukoczywszy swe dzieo bardzo krt ko mg si nim cieszy. Zaledwie w par lat pniej zosta
zwyciony przez Franciszka I, wzity do niewoli i przewie ziony do Francji, skd nie mia ju nigdy powrci.
Lodovico Sforza uwaa Piazza Ducale za cz terenu sta nowicego wspaniay dostp do paacowego zamku. Plac jed nak
pozostaje cile odizolowany, spoza za jego regularnych,
arkadowych cian o wysokoci zaledwie dwu i p piter, w
dziwaczny sposb wylania si wielka wiea, tzw. wiea
Bramantego.
Jednym z sekretw udanego placu publicznego czy te
miejsca zebra publicznych wydaje si prostota jego architek tonicznych elementw. Prostota taka widoczna jest w stoa", w
Wandelhalle" i w agorze, jak rwnie w cikich arkadach
miast Tedniowiecznych, takich jak w trzynastowiecznych pla cach miast ufortyfikowanych poudniowej Francji, oraz wa nie
tu, u progu renesansu w lekko rozkoysanych arkadach
Piazza Ducale. Powyej tych wyranie uformowanych ukw,
mury przerywane s z rzadka rozstawionymi otworami okien nymi o zaokrglonych szczytach. Niegdy caa powierzchnia
murw pokryta bya swawolnymi, lombardzkimi freskami,
obecnie jednak pozostao zaledwie kilka zatartych fragmen tw
tej barwnej kpiny z architektury. Sam plac wci jeszcze
zachowuje sw pen spokoju godno, cho ranga jego spada
do roli placu parkingowego, dziki czemu jest bezustannie za lewany potokami rowerw, skuterw i turystw.
J e dn ym z na jb a rd z ie j p r z ek on uj c yc h a rgu me n t w, tu ma Wszechstronno czcych wielk energi twrcz renesansu jest fakt,
e okres czowieka renesansu ten wiadomie rozwija czowieka

wszechstronnie, zamiast szkoli go na specjalist o jednym zaledwie

polu dziaania. Uniwersalno jest sekretem bogactwa renesansu we
wszechstronne talenty i pomienn rado ycia, jaka uderza nas w
dzieach tego okresu. Czowiekiem obdarzonym podobn
wszechstronnoci by z pewnoci Francesco di Giorgio. W swym
traktacie, nad ktrym pracowa cae ycie, omawia L'Arte, vol. V, 1902, str. 249.
75

jc w szerokich ramach wasne dowiadczenie, wspomina rw nie greckich filozofw. Nie s to powierzchowne cytaty, lecz
wiadome zastosowanie arystotelowskiej metody przechodze nia od prawd oglnych do przypadkw szczegowych.
Francesco di Giorgio by synnym budowniczym fortyfika cji; dla samego ksicia Urbino zbudowa blisko siedemdziesit
umocnie. Powszechnie bya znana jego wszechstronno rw nie i w pracach architektonicznych. Karier zakoczy jako
gwny budowniczy katedry w Sienie. Zasig dowiadcze wi da wyranie w wielu projektach i szkicach zamieszczonych w
jego traktacie; w stosunku do poziomu architektury owych
czasw s one ogromnie postpowe. Projekty te oywczo kon trastuj zarwno z okoo szedziesiciu rysunkami, ktre
Vasari Modszy (Vasari it Giovane) opracowa jako nieudane
plany citta ideale okoo sto lat pniej, jak i z projektami wy konywanymi w przyblieniu w tym samym czasie przez inte resujcego zreszt architekta, Bartolomeo Ammanatiego T.
W jak naturalny sposb Francesco di Giorgio jako malarz
potrafi czy wyobrani ze wiatem realnym, wida wyra nie na wielu jego cassone (malowidach na drewnianych skrzyniach), przedstawiajcych idealne place miejskie i ulice. Obra zy te nie tylko wykazuj subtelno pdzla sieneskiego arty sty, lecz zawieraj rwnie nowe pomysy architektoniczne.
Znajduje si midzy nimi wskie malowido Placu Idealnego"
(Piazza ideale obecnie w zbiorach Walters Art Galle ry
Colection w Baltimore w Stanach Zjednoczonych A. Pn. (il.
22), niezwykle ciekawie traktujce rozmaite poziomy terenu;
zadziwiajco nowoczesne ustawienie elementw plastycznych
w przestrzeni ujawnia wielkie dowiadczenie wytrawnego
rzebiarza. Francesco di Giorgio zawdziczamy rwnie po wstanie delikatnie wymodelowanych w brzie aniow na
gwnym otarzu katedry w Sienie, ktre nale do najdosko nalszych dzie rzebiarskich okresu bezporednio poprzedzaj cego Michaa Anioa.
Bogaty i w znacznej mierze jeszcze nie przestudiowany zbir ry sunkw architektonicznych w Uffizi zawiera Cittd Ideale del Cavaliere
Giorgio Vasari Inventato, jak rwnie wstrzemiliwe rysunki Bartolo meo
Ammanatiego. Naley doda, e pord niekoczcych si powt rze
kolumnowych dziedzicw Ammanatiego mona odnale wyraz jego
zainteresowania rnymi rzemiosami. W adnym z tych rysunkw nie
odczuwa si sugestii na temat zbliajcego si ogromnego rozwoju baroku.
Trudno te dostrzec, e s to rysunki czowieka, ktry w tym wa nie
czasie budowa tak ozdobny Pallazo Ruspoli przy rzymskim Corso.

76

r1

~
a

s
19. Francesco di Giorgio. Miasto wieloktne prze cite r ze k, ok. 1990 . Rze k u jto w zu pe n ie
pr ost y ka na ; br ze gi kan a le cz most y w ma t e m a t yc z n i e r e g u l a r n yc h o d s t p a c h .

1 5 . L e o n a r d o d a Vin c i , F l o r e n c j a p r z e o b r a o n a w
C i t t d i d e a l e ( m i a s t o i d e a l n e " ) . U k a d F l or e nc j i
u k s z t a t o w a n o n a w z r s z a c h o w n i c y, a r z e k a Ar n o
p yn i e p r o s t o j a k s t r u n a .

Ten sieneski malarz, twrca subtelnych obrazw Wniebo wstpienia i wizerunkw Madonny, stawa si surowym racjo nalist z chwil, gdy chwyta przykadnic i zabiera si do
planowania miasta. Majc do czynienia z przypadkiem specjal nym, Jak np. z miastem, przez rodek ktrego pyna rzeka umieszcza t rzek w prosto biegncym kanale i czy oba jej
brzegi mostami umieszczonymi w rwnych od siebie odle gociach (il. 14). W zbiorach Zamku Windsorskiego znajduje
77

si bardzo swobodny szkle do planu Florencji, rysowany przez

Leonarda da Vinci, na ktrym przeinacza on plan Florencji na
wzr szachownicy: rzeka Arno podobnie jak na szkicach
Francesco di Giorgio zostaje wyprostowana w swym biegu
(ii. 15). Obaj ci artyci byli niemal rwnienikami; poznali si
w Mediolanie w 1490 r., dokd wezwano ich na konsultacj w
sprawie budowy kopuy katedry. Wiemy, e Leonardo od czuwa du wsplnot pogldw z Francesco di Giorgio i mia
duy dla niego szacunek.
Renesans nie zamierza cakowicie zmienia planw miast,
ale pasjonowa si rozwojem pewnych urbanistyczno-archi tektonicznych elementw. 9
Pocztki
renesansowych
arkadowa

Wikszo placw projektowanych w okresie renesansu

okolona bya arkadami. Chocia pochodzenie ich jest rzymskie
(co wyranie wida w Ostii), to jednak prawdopodobnie poja wiy si ponownie we Woszech za porednictwem Wenecji z
Bizancjum, ktrego ulice, czsto cakowicie obudowane dwu pitrowymi arkadami, od dawna byy synne na cay wczesny
wiat. Place otoczone arkadami identyfikowano jednak
mo-e wbrew historycznej prawdzie -- gwnie z epok renesan su. Nawet Micha Anio proponowa otoczy arkadami Piazza
della Signoria we Florencji i plac przed bazylik w. Piotra.
Wykoczenie budowy wspaniaych placw renesansu trwa o
czsto setki lat, za najszlachetniejszy z nich --- plac w.
Marka wraz z Piazett w Wenecji pozostawa nie ukoczony
przez blisko pi wiekw.

Jak wspominalimy, citta ideale tylko systematyzowao

Sztywno planu
miasta gwiadzistego uprzednio ju egzystujce miasto typu redniowiecznego. Oby dwa te modele opieray si na istniejcych w owym czasie sy stemach obronnych. Miasta o wybieralnych wadzach miej skich
byy we Woszech redniowiecznych przewanie nieza lenymi
miastami-pastwami, a zatem miasto otoczone mura mi stawao
si symbolem niezalenoci politycznej. Zasada sa morzdu
zaamaa si w okresie renesansu; jasne jest wic, e miasta
gwiadziste zeszy do roli fortecy. 9 Umocnione miasto
" Enciclopedia Italiena zawiera interesujcy wybr ilustracji cittd
Ideate, vol. X, str. 490.
Jest ciekawym faktem, e w kraju pooonym bardziej na pnoc

graniczne, Palmanova, lece okoo stu kilometrw na pnoc ny zachd od Wenecji, synne byo jako klasyczny przykad
regularnoci planowania a do okresu baroku: dziewiciora mienne rozplanowanie przestrzenne, omioboczny plac cen tralny jako ogniskowa szeciu promienicie rozchodzcych si
ulic. Miasto to zbudowane zostao przez Vincenzo Scamozzie go, wsptwrc Prokuracji na poudniowej stronie placu w.
Marka, gdzie zaprojektowa i wybudowa szereg wykuszy.
Scamozzi by ostatnim z teoretykw renesansu, a jego dzieo
Idea deli' Architettura Universale zostao wydane w Wenecji
w 1615 roku bezporednio przed jego mierci. 1
Sto pidziesit lat, ktre upyny midzy ukazaniem si
Trattato Filareta i Idea Scamozziego, nie przyniosy adnych
wyranych zmian, gdy wieloktne miasto byo nazbyt sztyw nym modelem, aby mogo zosta poddane jakiemukolwiek
stopniowemu rozwojowi.
Ze specj alnego punktu widzenia swoj ej epoki mi asto o
kszt ac ie gwi azdy byo doskonal e logiczn koncepcj , bo wiem perspekt ywa odkr yta przez renesans opieraa si a
cile ograniczonym dystansie i wymagaa wymiernego pun ktu,
aby zatrzyma wzrok. W idealnym placu Francesco di Giorgio
(il. 22) celem dla wzroku jest uk jednej z bram miasta
ustawiony w kracowo cofnitej pozycji. Nikt nie potrafi na da szlachetniejszego wyrazu ani wspanialszej skali projektowi tego typu ni Micha Anio w pnym swym dziele Por ta Pia -- w Rzymie.
Z drugiej strony, perspektywa barokowa opieraa si na
nieograniczonym polu widzenia. Std typowe miasta pnego
baroku, takie jak Wersal (druga poowa siedemnastego wieku) i
Karlsruhe (okoo sto lat pniej), nie maj w sobie nic
z ukadu gwiadzistego. Paac aktualnego wadcy jest miao
usytowany midzy miastem i okolicznym terenem wiejskim,
panujc przynajmniej w sensie optycznym -- nad niczym
nie ograniczon woln przestrzeni.
Scamozzi opisa wasne cittd ideate w swej drugiej ksice. Bezcennym rdem informacji a teoretykach architektury tego okresu jest
praca Juliusa von Schiossera, Materialen zur Quellenkunde der Kunstgeschichte, zwaszcza za cz II Friihrenaissance", Wiede 1915 i
cz VI Die Kunstliteratur des Manierisums", Wiede 1919.
30

Vauban zastosowa dla miasta ufortyfikowanego Saarlouis plan

gwiadzisty jeszcze w 1681 roku.
78

79

Urbanistyka
i koncepcja

PERSPEKTYWA A PODSTAWOWE ELEMENTY MIASTA

Niesuszne byoby ocenianie planowania miast w okresie
renesansu na podstawie kolejnych wersji cittd ideale. Pomys
miasta jako caoci, w ktrej wzajemne oddziaywanie tysicy
indywidualnych istnie ludzkich moe podlega koordynacji,
by cakowicie obcy duchowi tej epoki. aden z wielkich ar tystw renesansu nie pozostawi potomnoci jakiego planu no wego typu miasta ani Bramante, ani Micha Anio, ani na wet
Leonardo, po ktrego wizjonerskim spojrzeniu, wybiega jcym
czsto o cale wieki w przyszo, mona by byo waciwie si tego spodziewa. 1
To, co byo nowego w renesansowym planowaniu miast, mo na odnale w innej dziedzinie, a mianowicie w absolutnym
mistrzostwie opracowania niektrych elementw skadowych
miasta. Na tym polu Bramante i Micha Anio ukazali cakiem
nie znane dotychczas moliwoci. Midzy urodzajnym okresem
gotyku z jego wizi spoeczn a absolut yzmem baroku
renesans jest na polu planowania miast niej ako porednim
okresem przygotowawczym. W krajach pnocnych wiek pit nasty nalea jeszcze cakowicie do okresu gotyku, podczas
gdy we Woszech sytuacja ju si bardziej komplikowaa.
Chocia odkrycie perspektywy wytworzyo nowe nastawienie,
to jednak tradycja gotyku na rny sposb ya dalej i wy wieraa wpyw na realizacj postpu w planowaniu miast,
a zwaszcza na planowanie placw publicznych. 2 W sensie soW swym synnym licie do Lodovico il Moro, ksicia Mediolanu,
datujcym si prawdopodobnie z okresu zarazy morowej w tym miecie w
1485-1486 roku, Leonardo da Vinci wyrazi yczenie, aby miasta byy
bardziej higieniczne, tak aby ich mieszkacy nie musieli ju y sto czeni jak kozy, zatruwajc sobie wzajemnie powietrze". Zaproponowa on
budow dziesiciu miast dla Ksicia, kade przeznaczone dla piciu
tysicy mieszkacw. Miay by one usytuowane nad rzekami regulowa nymi luzami... w ich wntrzu panowaoby wiato, powietrze i czysto".
Pord rysunkw Leonarda zachowanych w Zamku Windsorskim znaj duj
si plany miast ju istniejcych, nie ma jednak adnego rysunku cittd
ideate (I Disegni Geografici, conservati nel Castello di Windsor,
opracowane przez M. Baratta, Rzym 1941).
'- Dowody upartego stosowania tradycji gotyckiej w powaniejszych
budowlach miejskich mona odnale w wielu placach publicznych, kt re
zostay zaplanowane w miastach pnocno-woskich w czasie quattro cento: Piazza del Santo w Padwie, Piazza Grande w Parmie, wyrwna-

80

cjologicznym Wochy nie znajdoway si w owym okresie

przejciowym w tak bardzo wyranym kontracie w stosunku
do krajw pnocy.
Sciana, plac i ulica
Renesans nauczy operowania duymi bryami i nauczy K s z ta t o wa ni e
nadawa im nowe formy. Paace spychay czsto na drugi plan wielkich bry
domy mieszczan, ulice i place miejskie. Ich budowniczowie
odkryli jednak sekret otwierania wielkich powierzchni cian
bezporednio na ulic. Staroytno nigdy nie zdoaa tego
osign, chocia czasami tu i wdzie, jedno czy dwa okna
umoliwiay spojrzenie na ulic. Renesansowe paace wpatryway si szeroko rozwartymi oknami w wiat zewntrzny, jak
gdyby staray si go oszacowa za pomoc nowo odkrytej perspektywy. Chocia fasady gotyckie czsto byway przerywane
du iloci okien, to jednak okna te pozostaway izolowane,
zagubione na tle ogromnej powierzchni cian, jak np. w trzy nastowiecznym Palazzo della Signoria we Florencji.
W peni renesansu, tj. okoo 1500 roku, umieszczano okno ponad
oknem, traktujc kade jako oddzielny element i akcentujc
obramieniem, pilastrami czy kolumnami wszystkie jednak
nawzajem wic wsplnym rytmem.
Z m i a n y, j ak i m u le g y p o w ier zc h n i e ci an , m o n a n aj w yr a Pallazo Farnese niej dostrzec w paacu Farnese w Rzymie,

ro zpoczt ym przez kard yn aa Alessandro Far nese w 1514 roku,

G mach ten zapro jektowa Anton io Sangello Mod szy i pr zez
niego samego budowa zostaa doprowadzona do wysokoci
gzymsu dachowego; po jego mierci jednak w 1546 roku, tj. przy
samym ko cu epoki r enesan su, Micha Anio mid zy inn ymi
doda do wiele szczegw. Ogrom budowli Sangalla przekracza
moliwoci miejsca, na ktrym j usytuowano, dajc przykad
przesadnego indywidualizmu cechujcego umys renesansu. Nie zwykle pretensjonalna wspaniao rezydencji, przeznaczonej do
uytku jednego czowieka, wyranie przepowiada nieu chronne
nadejcie baroku.
nie Piazza del Campo w Sienie (il. 21), Piazza Principale w Piacency i
tak dalej. Du y wybr tych placw podany jest na ilustracjach w pracy
G. Giovannoniego, Saggi sulfa Architettura dcl Rinascimento, Mediolan
1935, wyd. 2, str. 268-280.
8-

?rteatrzct, czas...

81

Alessandro Farnese rozpocz budow swego paacu jesz cze jako kardyna i ukoczy go ju jako papie Pawe III.
Gmach ten stanowi przykad okresu przejciowego od indywi dualizmu do absolutyzmu, Micha Anio za dobrze wiedzia,
jak wyrazi ten charakter za pomoc rodkw rzebiarskich.
Sangallo uprzednio ju podkreli centralne okno fasady dwo ma koncentrycznymi ukami s , jednak Micha Anio zabra si
do pracy w sposb cakiem odmienny. W wyranym kontra cie
do naczkw ponad oknami po kadej stronie na zmia n
trjktnych i pkolistych ponad dominujcym, central nym
oknem umieci architraw, akcentujc specjalnie ogromn
tarcz z wyrytym na niej herbem rodu Farnese, zwieczonym
tiar papiesk. To monumentalne okno wydaje si wci oczekiwa przybycia wielkiego wadcy, ktry miaby w nim uka za
si zebranym na dole tumom.
Sw ogrodow elewacj Palazzo Farnese wychodzi na Via
Giulia, wytyczon przez Bramantego, i na Tyber. Micha Anio
uwaa, e ogromny korpus paacu potrzebuje wok siebie
wicej otwartej przestrzeni i zaproponowa budow mostu
przez rzek tak, by wczy Villa Farnesina i dzielnic Traste vere w zasig osiowej trasy, w sposb, ktry pniej stosowa no
jako dojcie do wielu francuskich zamkw.
Ulica w dobie
renesansu

W okresie renesansu nie traktowano ulicy jako caoci na wet wwczas, gdy byo to stosunkowo atwe do urzeczywist nienia. Sceneria ulicy renesansowej to pewna liczba indywi dualnych budynkw, ustawionych na chybi-trafi na oddziel nych dziakach; sytuacja taka utrzymywaa si od pnego
quattrocento a po wiek szesnasty. wietne obrazy Francesco
di Giorgio przedstawiajce ulice i place (il. 16 i 22) nie ukazu j ani jednej pary podobnych do siebie domw. Nawet porty ki
domw, ktre wymagayby jednolitego potraktowania ar chitektonicznego nie wykazuj cigoci; kady budynek ma
swoje oddzielne podcienie. Jeszcze duo pniej, okoo 1550
roku, jak to wida na czsto reprodukowanych dekoracjach tea tralnych Sebastiano Serlio, projektowanych nie tylko dla
osignicia zwykego efektu perspektywicznego ulica jest
wci zlepkiem rnorodnych budynkw.

~.seerr_

..

16. Fran cesco di Gicrgie. Plac i ulica w Cittd Ideale; fragme.rt, Re.ie3ans nie
traktowal ulicy jako architektonicznej caloci nawet wtedy, kiedy wydawaoby
si to oczywistoci. Na pikr.ym obrazie Francesco di Giorgio aden z przy legych domw nie jest do sien ie podobny.

Kiedy Donato Bramante (1444-1514) po raz pierwszy wy - Via Giulia

tyczy w Rzymie, na danie papiea Juliusza II, now ulic Braman tego
kilometrow Via Ciulia , rwnie nie przewidywa dla niej w Rzymie
cigoci fasad; swj Paac Sprawiedliwoci z masywnymi na ronikami i naronymi basztami zamierza postawi swobod nie, wzdu fragmentu tej ulicy. Budow Paacu SprawiedliOpisane jest to w
pracy C. de Tolnaya;
Beitrage zu den apaten
architektonischen
Projekten Michelangelos",
Jahrbuch der Preussischen
Kunstsammlungen,
vol.

51, 1930.

82

' Ceccarius, Strada

Giulia, Rzym 1941,
Nierzadko spotykane w
nowo
zakadanych
miastach na pnoc od
Alp
w
wieku
dwunastym
i
trzy-

nastym
(np.
Berno
szwajcarskie)
byly
proste i jeszcze szersze
ulice.

83

woci rozpoczto w 1506 roku, jednak po mierci papiea Ju liusza II prace zostay wstrzymane. Kilka fragmentw muru
cyklopowego wbudowanych w ssiednie domy daje jednak
pojcie o stopniu, w jakim budynek ten rozerwaby cigo
Via Giulia. 5
,

rgio Vasari
ffizi

Tym bardziej zadziwiajca jest architektoniczna jednolito

krtkiej ulicy we Florencji, znanej pocztkowo jako Piazza
degli Uffizi, przy ktrej w latach 1560-1574 Giorgio Vasari
umieci budynki administracji Medyceuszw. Cigy, lekko
podcity, potrjny gzyms widoczny wraz z symetryczn lini
dachu, stanowi arcydzieo gbokiej perspektywy (il. 17). Tak
regularne rozplanowanie Uffizi byoby prawie nie do pomy lenia, gdyby mistrz i nauczyciel Vasariego, Micha Anio,
Domenico Gnoli, Il Palazzo di Giustizia di Bramante", Nuova
Antologia, 16 kwiecie 1914.
5

1 7 . G i o r g i o d i Vas a r i . U f fi z i w e F l o r e n c j i , 1 5 6 0 - 1 5 7 4 . W o s t a t n i m o k r e s i e r o z w o j u r e n e s a n s u m a l a r z - ma n i e r ys t a Vas a r i s t w o r z yt w k r t k i e j u l i c y U ff i z l
a r c yd z i e l o p e r s p e k t yw y g l b l z a p o mo c c l gi yc h U n i t h or yz o n t a l n yc h 1 s c h o d w. Z d j c i e w yk o n a n o s p o d t u k u l o g g i i z a m yk a j c e j p e r s p e k t yw o d s t r o n y
r z e k l A r no .

nie dostarczy mu przykadu w postaci zespou budynkw,

wznoszonych wanie na wzgrzu Kapitoliskim w Rzymie.
Dug zacignity przez Vasariego u Michaa Anioa wyra nie uwydatnia si nawet w szczegach, jak np. w zastosowa niu midzyokiennych filarw na przemian z parami kolumn,
ktre jednak nie s dynamicznie przeciwstawione filarom jak
na Kapitolu, ale rozstawione w regularnych odstpach. Wie my, e Vasari przedstawi projekt swemu mistrzowi w Rzy mie; Micha Anio wzi zatem udzia w projektowaniu bu dynkw.

Bramante i otwarte trakty schodw

Poza miaym potraktowaniem powierzchni cian wycho dzcych na ulice i place, budowniczowie renesansu usiowali
stworzy przestrzenn relacj midzy paszczyznami poziomy mi, lecymi na rnych wysokociach. Osigali to przez za stosowanie monumentalnych schodw, otwartych i niczym nie
przykrytych, Bramante stosowa te trakty schodw jako spo sb wczania do kompozycji zewntrznych obszarw prze strzeni, wprowadzajc w ten sposb nowy element do archi tektury miejskiej.
Stosowanie tarasw w budownictwie datuje si od bardzo
dawnych czasw na wschodzie, schody za w formie piramid,
ktre tworzyy dojcie do wity lub te ceremonialny dostp
do obnianych podwrcw s znamienn cech architektury
kapaskiej w prekolumbijskiej Ameryce. Ani budownictwo
tarasowe, ani te monumentalne schody nie byy same w so bie
niczym nowym, ale budowniczowie renesansu zastosowali
obydwie te formy w cakowicie nowy sposb. Byo to widocz ne od pocztku epoki, ale jeszcze bardziej wyrane stao si w
pniejszych dzieach renesansu.
Jeden z rysunkw w szkicowniku Jacopo Belliniego, po chodzcy z okoo 1440 roku, ukazuje cel, jakiemu mg suy
taki ukad schodw (il. 18). Na najwyszym z trzech kolejnych
P. K e l e me n , M e di e v a l Am e r i c an Ar t , No w y J o r k 19 43 , vo l . I I , i l . 4
i 7.
T d i l e m i w i a d o m o , n i e z o s t a l y d o t yc h c z a s p o d j t e a d n e b a d a n i a
n a u k o w e n a d r o z w i z a n i e m k l a t e k s c h o d o w yc h w w i e k a c h r e d n i c h ( a
zwaszcza we Woszech).

85
81

Jacopo Bellini
(ok. 1440)

tarasw stoi koci o sklepieniu kolebkowym, przy czym doj cie do tarasw stanowi zygzakowate schody, prowadzce z
jednego poziomu na drugi, a do otwartego frontonu kocio a.
Tarasy te, podobnie jak liczne postacie umieszczone na
pierwszym i dalekim planie, ukazuj zamiar rysownika: odda
wraenie gbokiej perspektywy.

t a . J a c o p o B e l l t n t . O f i a r o w a n i e 1 4 S a r t i P a n n y w w i t y n i , o k . 3 4 4 9 . Te m a t i
p o s t a M a r i i P a n n y s t y l k o p r e t e k s t e m d o r z e c z y w i s t y c h z a m i e r z e a r t y s t y.
Poczwszy od ka miennej posadzki na pierwszym planie, skd patrzy widz, az
po ogromne sklepien ie kolebkowe przestrzenn ego kocioa rozmieszczon o
lic zne posta ci e na r ozma it yc h pozi oma ch, sta ra jc si opan ow a pe rspe kt yw
gt bi . Z yg z a k o wa t y u k a d s c h o d w, c o fa j c yc h s i i w ys t p u j c yc h d o
pr zodu, sta no w i wc ze sn pr b pr zeka za ni a pe rspe kt yw y g bi rodka mi
w y r a z u a r c h i t e k t u r y.

86

Donato Bramante z Urbino by pierwszym architektem, Schody Bramantego

ktry wprowadzi monumentalne schody jako element kszta - na dziedzicu
Belvedere
tujcy, poprzez ktry przestrze zostaje niejako wcielona w
ukad budynku. Miejscem pierwszej realizacji tej idei by
dziedziniec ogrodowy Belvedere w Watykanie (1506-1513).
Realizacje Bramantego pochodzce z okresu okoo 1500 roku
po raz pierwszy odznaczaj si tym nowym rodzajem wspania oci, ktra przenikaa do prac artystw poprzez atmosfer
Rzymu i patronat papiea-humanisty Juliusza II. Wpywy te
widzimy u Rafaeala, a nawet w pewnym stopniu w genialnej
twrczoci Michaa Anioa.
Nowe poczucie siy wyrazu u Bramantego uwidacznia si w
opanowaniu bezprzykadnie wielkiej skali architektonicznej, z
ktr mia do czynienia przy budowie bazyliki w. Piotra od
1506 roku. Chocia mniej ambitne, jednak i to rozwizanie
dziedzica Belvedere okazao si rwnie mistrzowskie.
Belvedere to niewielka letnia rezydencja papieska, stojca na
wzniesieniu, w odlegoci okoo trzystu metrw od Paacu
Watykaskiego. W 1506 roku papie Juliusz II powierzy Bra mantemu zadanie zespolenia tych dwch budynkw w jeden
architektonicznie caociowy ukad. Papie ustawi ju uprzed nio na dziedzicu szereg rzeb klasycznych; teraz zarzdzi, aby
cay obszar lecy midzy budynkami zosta przebudowa ny w
nowym majestatycznym stylu rzymskim. Jako punkt
kulminacyjny caego zaoenia, Bramante wznis w jego gr nym kracu przed Belvedere --- monumentaln cian, z
ogromn nisz w rodku, wzorowan na rozwizaniach sto sowanych czasem w willach okresu Cezarw. W dolnym kra cu
zaoenia, przed paacem Watykaskim, zaprojektowa p kolist aren. Dziki tarasom osign Bramante formalne
powizanie midzy nowymi budynkami o potrjnym szeregu
loggi.
Zaj mij my si t ymi schodami w y cznie jako cz ynniki em
formuj c ym dan y obszar i czc ym go w przestrzenn

87

2 0 . C o r t i le d e l B e l v e d e r e p o mi e r c i B r a ma n t e g o . F r a g me n t f r e s ku w C a s t e l S .
A n ge l o w R z ymi e , 1 5 3 7 -1 5 4 1 , pr z yp i s yw a n e g o ma l a r z ow i - ma n i e r y c i e P e r i n o d e l
Vaga . F r e s k t e n u ka z u j e l e p i e j o d i n n yc h zn a n yc h w i d o k w C o r t i l e o ka z a o ,
c e c h u j c u ks z t a t o w a n i e pr z e s t r z e n i z e w n t r zn e j B r a ma n t e g o . N i e w yk o c z o n a
a r c h i t e kt u r a p o z w a la z r o zu mi e , w j a k i s p o s b w r ka c h B r a ma n t e g o ot w a r t e bie gi
s c h o d w I p oc h yl n i e o r a z o p e r ow a n i e p o z i o ma mi u mi e s zc z o n ymi w r n yc h
p l a n a c h s t a y s i n ow ym e le me n t e m w p r oj e kt o w a n i u mi a s t .

Z pierwszego poziomu tarasu na drugi prowadzi sze roki

trakt schodw, ktry nastpnie dzieli si na dwa rozgal zienia,
pod cian oporow, aby wreszcie osign najwyej pooony
ogrd i sam paac Belvedere (il. 20). Zachowujc za cisze
wielkiego, redniowiecznego klasztoru, ogrd ten przy stosowany by do dworskich rozrywek. Blisko pidziesit lat
po mierci Bramantego, kiedy wreszcie ogromny zesp archi tektoniczny zosta ukoczony, uroczystoci weselne jednego
cao. a

]D . Et ienne du P ra c. Turni ej na C ort i le de l Be lve dere B ra man te go, 1565.

R yc i n t w y k o n a n o w k r t c e p o z a k o c z e n i u p r z e z P i r r o L i g o r i a b u d o w y
d zi ed zi c a Be lve der e pr ze z dod ani e N ic cht on e ora z kor yt ar za po lew ej
stronie. W kilka lat pniej koncepcja Bramantego, zmieniona juz przez
L i g o r i a , z o s t a l a u n i c e s t w i o n a p r z e z S y k s t u s a V, k t r y w z n l s w y s o k i e
skr z yd o bud yn ku bi b li o te ki , pr ze ci naj ce na p d zi ed zi ni ec . Od t ej por y
w i e c k i e u r o c z y s t o c i n a z a w s z e z o s t a y u s u n i t e z t e r e n u W at y k a n u . W
pr ze ci wi estw ie d o r ysun ku Ja copo Be l lin ie go, pa tr z c w ysoko z gr y
ogarniamy tutaj cao ; ujawnia si tu pnorenesansowe opanowanie
per spe kt yw y g bi t ch t wor ze ni a ot oc ze ni a spec ja lni e pr z yst osowa ne go do
wi ec ki ch za baw zw i za n ych z uroc z yst o ci a mi.

88

s Doskona1y, dokadny opis mona znalei w pracy M. L. Gotheina,

A History of Garden Art, Londyn 1928. Por. rwnie James S. Ackerman,
The Belvedere as a Classical Villa", Journal of the Warburg and Courtautd Institutes, vol. XIV, Nr 1-2, stycze-czerwiec 1951. Za udostpnienie
mi ilustracji 20 wyraam podzikowanie prof. Ackermanowi.

89

z bratankw papiea Piusa IV dostarczyy odpowiedniej okazji

do inauguracji Cortile del Belvedere. Ca wspaniao tych
wystawnych uczt i turniejw uwieczniy sztychy Vtienne du
Praca (il. 19). Cortile nie zachowao jednak na dugo formy,
jak nada mu Bramante. W 1589 roku papie Sykstus V za kci jednolito projektu przez wybudowanie nowej biblio teki przez rodek jego kwietnikw. Ten wielki urbanista
zniweczy zreszt niejeden pomnik dawnego Rzymu jednak
zeszpecenie Cortile byo chyba jego najbardziej destruktyw nym czynem.
Monumentalne schody, ktrych prototypem byo okazae
wejcie Bramantego na dziedziniec Belvedere, stay si p niej najszlachetniejsz podstaw, jak mona byo dobudowa
do kocioa Santa Maria Maggiore. Pniej schody monumen talne stay si prawie niezalenym elementem, ktrego rola
polegaa na czeniu poziomw lecych na rnych wysoko ciach w przestrzenn cao. Przykadem s Scala di Spagna
(Schody Hiszpaskie, 1721-1725), ktre cz koci Santa
Trinity dei Monti z Piazza di Spagna. We wntrzach pnego
baroku czsto spotykamy ogromne klatki schodowe, ktre
symbolizuj ruch i stwarzaj wielkie, puste przestrzenie, nie
majc sobie rwnych w historii wiatowej architektury.

Micha Anio i ksztatowanie przestrzeni

zewntrznej
,Capitolina"
dichaa Anioa v
Rzymie

Na Area Capitolina, wielkim placu, gdzie niegdy sta

rzymski Kapitol, Micha Anio ukaza sposb osignicia rw nowagi midzy starannie uksztatowanymi masywami: relacj
przestrzenn wielkich bry. Kiedy w 1536 roku rozpocz t
prac, renesans by ju w okresie schyku, a on sam osign
ju szczyt swej sawy jako malarz i rzebiarz; sklepienie ka plicy Sykstyskiej, nagrobek papiea Juliusza i kaplica Me dyceuszw we Florencji byy ju wwczas zrealizowane. Ar chitektura Area Capitolina jest wic owocem jego najdojrzal szych lat. Giovani Lorenzo Bernini, ktrego kolumnada przed
bazylik w. Piotra tak znakomicie uzupenia koncepcj Mi chaa Anioa, rzadko mawia dobrze o ludziach. Powiedzia on
jednak Micha Anio zarwno jako rzebiarz, jak i malarz by
wielki, ale jako architekt jest boski". Potwierdzeniem tych
sw jest Area Capitolina, gdzie z chaosu redniowiecznych
90

szcztkw, plastyczny geniusz Michaa Anioa stworzy wznio s, przestrzenn symfoni. Plac ten, obecnie Piazza del Cam pidoglio, zajmuje szczyt skay antycznego Kapitolu, ktry g ruje nad Forum Romanum. Jest to zesp trzech budynkw,
oraz waciwy plac i szerokie schody zwane La Cordonata",
prowadzce w d, do miasta. Cay ten zesp jest zwrcony
frontem do miasta redniowiecznego; zamyka go ratusz
Paac Senatorw, prawe skrzydo stanowi Palazzo dei Conser vatori, lewe Muzeum Kapitoliskie, najstarsza kolekcja
staroytnoci na wiecie.
Za ycia Michaa Anioa ukoczono zaledwie cz tych
wielkich, rozgazionych schodw przed Paacem Sena torw.
Budow obu pozostaych gmachw rozpoczto po jego mier ci.
Mimo jednak pewnych modyfikacji wprowadzonych w cza sie
budowy, ktra trwaa a do pierwszej poowy siedemnaste go
wieku, plany i zalecenia Michaa Anioa opracowane w 1546
roku (reprodukowane w sztychach Du Praca w 1568 i 1569
roku) byy w zasadzie cile przestrzegane. W czasie triumfal nego wjazdu Karola V do Rzymu w 1536 roku La Cordona ta"
nie bya jeszcze ukoczona. Karol V musia si wspina na
Kapitol od przeciwnej strony od strony Forum, stanowi cego
kierunek orientacji Area Capitolina w czasach rzymskich. La
Cordonata" to schody w postaci szerokiej pochylni opa dajca
paszczyzna zoona z pochyych stopni. Ludzie wspi najcy si
po szerokich, pytkich schodach prowadzcych do wysokiego
tarasu zmuszeni s i wolno i miarowo. Stopniowo ukazuje si
brzowy posg konny Marka Aureliusza, ktry Micha Anio
przenis z Lateranu na rodek placu. Ma on rwnie szlachetn
prostot wyrazu, gardzc bohaterskim gestem (w myl
spostrzeenia Stendhala), jak jego bezpreten sjonalny cok
zaprojektowany przez Michaa Anioa.
Niemniej jednak jego samotne usytuowanie na tle nieba i
pozycja w centralnym punkcie placu, skd panuje nad osi
schodw, dowodzi faktu, e mistrz, ktry spokojnie sobie ra dzi z tak bezprzykadnie wielkimi bryami, jak kopua
bazyliki w. Piotra, potrafi rwnie ustali najbardziej deli katn gradacj paszczyzn z t sam bezbdn pewnoci.
Area Capitolina o ksztacie klinowatym zwa si w kie runku balustrady, gdzie wychodz schody. Ani jeden centy metr
powierzchni nie zosta pominity w koncepcji projektan ta.
Umieszczona wewntrz placu forma owalna jest lekko
wgbiona i otoczona dwoma stopniami, ktrych wyginajce
91

21. Siena. Piazza del

Campo, wybrukowany
w 1413 r. Wielki plac
publiczny w ksztacie
muszli pooony w centrum Steny rozciga
si we wgbieniu midzy trzema wzgrzami,
na ktrych wznosi si
miasto.
Znakomicie
wykorzystano pochyto
terenu,
akcentujc
dominant architektoniczna
Palazzo
Publico. Z placu wybiega
jedenacle ulic, a biale
marmurowe
pasy
nawierzchni
placu
rozchodz
si
promienicie z centralnego
punktu miasta.

22. Francesco di Giorgio. Plac miasta idealnego". Ciekawe rozwizanie roz maitych poziomw i zdumiewajco nowoczesne otoczenie przestrzenne ,skazuj
dowiadczenie biegego rzebiarza. Postacie ludzkie rozrzucone gdzieniegdzie
ujawniaj, te Francesco di Giorgio relacjonowa w przestrzeni kolumny, r norodne plany I rzeby w stosunku do poruszajcych si ludzi. S to probie my,
ktre w naszym wieku znw nabray wanoci, jak to wida w pewnych
aspektach twrczoci Alberto Giacomettiego.

92

93

23. Micha AnioL Kapitol w Rzymie, rozpoczty w 1538 a, Zdjcie wykonane z

wysokoci Paacu Senatorw daje pewne wyobraenie o koncepcji przestrzennej
Michaa Aniola: obniony owal, pomnik konny porodku dwunastoramiennej
gwiazdy wybuchajcej jak fajerwerk, majestatyczna Cordonata prowadzca w d
ku redniowiecznemu miastu. Trzy budynki otaczajce plac uzmysawiaj jego
trapezoidaln form, cho wida tylko ich fragmenty.

si cienie akcentuj obwd podstawy pomnika. Grunt wznosi

si agodnie w kierunku cokou. Miejsce to nazywane jest caput mundi, a jego wygita powierzchnia porwnywana bya z
wycinkiem kuli ziemskiej.
Co za niepokj obj teraz te spokojne pasy marmuru, kt re
w okresie quattrocento pokryway powierzchni wikszoci
znakomitych placw, takich jak zaokrglony plac Sieny. Teraz
pasma te rozchodz si palczastymi promieniami od coko u
Marka Aureliusza formujc dwunastoramienn gwiazd zo on
ze spaszczonych, zachodzcych na siebie krzywizn. 10 Ich
fantastyczny wzr roznieca szalon gr kontrastw: owale,
trapezoidy, to rzymskiej i redniowiecznej tradycji, subtelny
bieg barokowych wiate i cieni, ktre modeluj plastyk cia ny
11
, dynamika wielkich schodw La Cordonata wszyst ko to
skada si na jedn, obejmujc cao harmoni; wza jemne
powizanie pojedynczych elementw i zwizek caoci z jej
skadnikami zostay doskonale urzeczywistnione. atwo
zrozumie zdanie Vasariego: Do czegokolwiek zabra si Mi cha Anio, zawsze tworzy cuda". 12
Ju w Sdzie Ostatecznym" i w grobowcu papiea Juliu sza II Micha Anio zastpi statyczn przestrze quattrocento
wasn przestrzeni, pen dynamiki. Osign to rwnie na
Kapitolu.
Micha Anio
porednikiem
midzy stylami

Wyczucie renesansu zaczyna zanika. To, e kracowo

rozbiene opinie co do dokadnego znaczenia historycznego
Michaa Anioa" 13 byy rozpowszechnione wrd uczonych od
C. de Tolnay, Beitrage zu den spaten architektonischen Projek ten Michelangelos", Jahrbuch der Preussischen Kunstsammlungen, vol.
51, 1930, str. 26. Stwierdzenie to mona zestawi z natychmiastowym
atakiem skierowanym na niego przez H. Sedlmayra na str. 176-181 tej
samej publikacji, z 1931 roku.
W roku 1940, a wic w przeszo czterysta lat po zaprojektowaniu
przez Michaa Anioa, ta oryginalna, gwiadzista kompozycja zastpia
mierny wzr umieszczony tam po jego mierci.
" adna z dotychczas opublikowanych fotografii nie oddaje nie zwykle
dynamicznego charakteru kompozycji, czytelnik moe si jednak zapozna
z tablicami 50-75 w pracy Armanda Schiavo, Michelangelo Architetto,
Rzym 1949.
1e C. de Tolnay, Werk und Weltbild des Michelangelo, Zurych 1949,
str. 90.
" C. de Tolnay, Beitrdge zu den spdten architektonischen Projekten
Michelangelos, str. 47.
70

94

czasw Jakuba Burckhardta jest cakowicie zrozumiae, gdy

Micha Anio by jednym z rzadkich geniuszy, czcych okre sy sztuki, ktre niekoniecznie nastpuj po sobie w kolejno ci
chronologicznej. John Constable i J. M. W. Turner, osobo woci
znacznie mniej wybitne, nale jednak rwnie do tego
samego wyjtkowego gatunku ludzi, poniewa stanowi po most midzy malarstwem pnego baroku i malarstwem dzie witnastowiecznej Francji. Micha Anio to mieszanina go tyku i renesansu. czy on ziemski uniwersalizm baroku z du chowymi wartociami gotyku. ycie i mier byy dla niego
tymi samymi pojciami. Od chwili urodzenia kady jest
skazany na noszenie w sobie zarodka mierci". W 1555 roku
Micha Anio pisa do Vasariego: Nigdy jeszcze dotd nie
wyraziem myli, ktra nie zawieraaby pitna mierci". ta Jest
to bezsprzecznie wypowied redniowiecznego rzemieI nika, a
nie renesansowego artysty. Czu on jednak zawsze wielki
pocig do rozwizywania problemw ruchu', do eks perymentowania jego artystycznymi i fizycznymi moliwocia mi. Jest to potrzeba wrodzona czowiekowi zachodu, ktra
przenika zarwno gotyk, jak i barok.
Znaczenie architektoniczne Kapitolu mona atwo podsu - Znaczenie
mowa. Jest to doprowadzenie zastosowania tarasw w Bel - architektoniczne
vedere Bramantego do rangi elementu urbanistycznego. To ca - Kapitolu
ociowa kompozycja operujca gbok przestrzeni
piazza, schody, miasto a rwnoczenie przygotowanie do
koncepcji wielkiej osi wyprowadzonej z pojedynczego
budynku, Paacu Senatorw koncepcji, ktrej wiat
staroytny nigdy nie usiowa realizowa. W Area Capitolina
Micha Anio osign nie wszystkie, lecz cz swoich
zamierze, ktrych nie mg urzeczywistni w przypadku
paacu Farnese. Pniej, w rkach Francuzw, perspektywa
osiowa uwanie studiowana i dumnie nazwana kultem osi",
staa si krgosupem osiemnastowiecznej urbanistyki.
Jakie jest rzeczywiste znaczenie Area Capitolina?
Nie zachoway si adne zapiski Michaa Anioa na temat
Kapitolu, tak e powstao mnstwo domysw co do jego za" C. de Tolnay, Werk und Weltbild des Michelangelo, str. 59.
S. Giedion, Mechanization takes Command, Nowy Jork 1948, str.
14-30 (w rozdziale o ruchu).
15

93

mierze i uczu w czasie, gdy tworzy ten dumny pomnik

praw obywatelskich, ktre w owym momencie stanowiy ju
tylko czysto nominalne resztki autonomii. Jakie mogy by je go osobiste uczucia w czasie budowy?
W 1530 roku miasto-republika Florencja stracia swoj
dotychczasow niezaleno na rzecz despoty z rodu Medyceuszw Cosimo I. Micha Anio wzi czynny udzia w
obronie swego rodzinnego miasta przed papieem Medy ceuszem, Klemensem VII. Po mierci papiea, ktry by jego
osobistym wrogiem, w 1534 roku Micha Anio opuci Floren cj z uczuciem gbokiego antagonizmu w stosunku do panu jcego reymu i spdzi ostatnie trzydzieci lat swego ycia w
Rzymie, jako dobrowolny wygnaniec. Po mierci Antonio da
Sangallo Modszego w 1546 roku zosta gwnym budow niczym miasta. Chocia mia w tym czasie ju ponad sie demdziesit lat, to jednak powierzano mu budow kadego
waniejszego budynku: kopu bazyliki w. Piotra, paac
Farnese oraz cakowite rozplanowanie i zaprojektowanie Kapitolu.
Charles De Tolnay, ktrego studium Michelangelos poli tische Anschauungen (Pogldy polityczne Michaa Anioa) wy kazuje gbok wiedz o zapatrywaniach politycznych mistrza,
cytuje sonet 16 zdradzajcy cae gryzce go rozgoryczenie mi mo
pnego wieku (rok 1545). W sonecie tym jego wasna posta
Nocy z kaplicy Medyceuszw mwi:
Non veder, non sentir, m'e gran ventura;
Pere), non mi destar, deh! !;aria basso! "

Wymowa Kapitolu wydaje si analogiczna z myl

zawart w tym sonecie. W obu przypadkach Micha Anio nie
wyraa swych uczu bezporednio, lecz wiadomie
przemawia ustami pozornie zdepersonalizowanych obiektw.
Czy rzeczywicie mg wznie Kapitol w celu gloryfikacji
mglistych szcztkw potgi? Czy nie powinnimy raczej
dostrzec w Kapitolu namitnego denia do odzyskania
straconej wolnoci jego rodzimej Florencji, marzenie wykute
i zbudowane z kamie nia?
18 Na str. 32.
17 Nie widzie, nie czu jest dla mnie rozkosz;
Przeto mnie nie bud, cut! mw chum glosem.
{Michia Anio auonarotti, Poezje, PIW 1956, w przekadzie L. Staffa).

96

Cao dziea Michaa Anioa odzwierciedla jego wasn

tragiczn koncepcj ycia. Nawet tworzc swe plany, wiedzia
dobrze, jak zwile wyrazi te cierajce si nawzajem moty wy dziaania kadego ludzkiego istnienia i kadej prawdziwej
demokracji potrzeb zachowania praw jednostki, przy za chowaniu praw spoeczestwa. To, co wynis ze swych mo dzieczych przey we Florencji, zostao zrealizowane w Rzy mie okresu kontrreformacji; w Rzymie, ktry nie zna ani
wolnoci, ani demokracji. Tak wic jego Kapitol jest rwno czenie symbolem zanikych swobd redniowiecznych miast republik i pomnikiem wystawionym tragicznym marzeniom
jego twrcy.
Opieszaa wyobrania, jak wykazuj nasze wspczesne
prby wytworzenia nowych wartoci w urbanistyce, wartoci
takich jak centrum komunalne, moe by zawsze wytumaczo na faktem, e obecny nasz styl ycia nie pozwoli wyrazi si w
podobny sposb. Micha Anio odzwierciedli w Area Capi tolina zadziwiajc irracjonalno zdarze historycznych i ta jemniczy brak jakiegokolwiek zwizku midzy przyczyn i
skutkiem. Raz jeszcze moemy zda sobie spraw z faktu, e
wielki artysta zdolny jest tworzy formy artystyczne dla pe wnej fazy historii spoecznej na dugo przed jej materialnym
pocztkiem.

LEONARDO DA VINCI I POCZTKI PLANOWANIA

REGIONALNEGO
Szkice Leonarda da Vinci na temat obserwacji dotyczcych
czy to urzdze przdzalniczych, helikopterw, czy te regu lacji ruchu drogowego lub pomiarw dla celw regionalnego
planowania wydaj si nam dzisiaj spojrzeniem na czasy,
ktre dopiero miay nadej. Institute de France ma w swych
zbiorach rkopis 1 zawierajcy sugestie oddzielenia pieszych
od ruchu koowego na osobnych poziomach, plan dostarczania
towarw do domw za pomoc barek, wzdu kanaw zaopa trzonych w luzy, jak rwnie studia hydrodynamiczne, ry sunki dwigw, maszyn wojennych i systemw fortyfikacyj nych.
I Manoscritti e i Disegni di Leonardo da Vinci, vol. V, II Codice B. (2173)
nell' Instituto di Francia", Rzym 1941.
1

7 Przestrze, czas...

97

Rzeczywisto
socjologiczna
i estetyczna

S to przebyski intuicji co do moliwoci technicznych, ale

poza tym rwnie co wicej; nie ma w nich natomiast ani ladu
szeroko pojtego projektowania miast. Fragmentaryczny szkic
Florencji, znajdujcy si obecnie w zbiorach Zamku
Windsorskiego, jest zaledwie projektem regulacji rzeki Arno,
tak aby pyna prosto przez rodek miasta; plan ten traktuje
Florencj jak gdyby bya ona jeszcze jednym cittd ideale. Nie
s na nim zaznaczone adne budynki, ulice za przylegajce do
rzeki s wyznaczone na sposb szachownicy (il. 15). Wyra nie
zainteresowania Leonarda leay w zupenie innej dziedzinie.
Jego studia hydrodynamiczne obejmuj problemy nauko we,
ktre w swej przemonej czci zastay rozwizane dopiero w kilkaset lat pniej. Bada on, na przykad, warunki tworzenia si wirw, zdawa sobie spraw z faktu, e woda porusza s i szybciej na swej powierzchni ni w rejonach ni szych. W osiemnastym roku ycia usiowa ju przedstawi
wiry rzeki na pejzau, ktry mia malowa jako fragment
obrazu swego mistrza Verrocchia Chrzest Chrystusa". 2 Leonardo stale usiowa bada siy dynamiczne ukryte w nieorganicznych i organicznych sferach ycia, w mikro- i makro kosmosie. Jak nikt inny potrafi wypeni swoje rysunki rolin
atmosfer dynamicznego rozrostu.
Leonardo jednak ze wszystkich si przyrody najbardziej
interesowa si jak sam to nazwa natur i ruchami wo dy",
ktra w owym czasie stanowia jedyn znan si nap dow.
Od swych studiw hydrodynamicznych postpuje krok za
krokiem do formuowania okrelonych planw, opartych na
zrozumieniu fizycznej struktury danego regionu; jest to racjo nalistyczny punkt wyjcia charakterystyczny dla wiadomoci
okresu renesansu. Nale do nich jego dokadnie opracowane
projekty irygacji doliny Padu i budowy sieci kanaw cz cych Mediolan z pnocno-woskimi jeziorami; kanay te zo stay nawet na prbnych odcinkach wykopane. W czasie gdy
mieszka w Rzymie za panowania papiea Leona X i nie na malowa ani jednego obrazu (1513-1514), sporzdzi imponu jcy projekt hydrograficzny osuszenia bot Pontyskich.

2 4 . Le on a r d o d a Vin c i . R ze k a Ar n o i j e j r e g u la c j a d zi k i bu d ow i e ka n a u . O d w a n a
p r o p o z yc j a
uspawnienia
rzekl
Ar n o
p r ze z
bu d ow
s ze r o ki e g o
ka n a le
p o p r o w a d z on e g o t u ki e m p o pr z e z w s z ys t k i e zr n i c o w a n i a p o z i o m w I c z c e g o
F l o r e n c j z P i s t oj . R e pr o d u k c j a za mi e s z c z on a za z g od K r l o w e j , z e z b i or w
W in d s or C a s t l e .

Przedsiwzicie to zostao pniej zaledwie czciowo podjte

przez Sykstusa V pod sam koniec jego panowania (il. 25)_
miaoci innego projektu, regulacji nawigacyjnej rzeki przez
budow szerokiego kanau o ogromnym uku dugoci osiem dziesiciu kilometrw, pokonujcego wszystkie istniejce r nice poziomw, nie dorwnywa, o ile nam wiadomo, nawet
aden kana zbudowany w cigu wieku dziewitnastego. Se piowy rysunek pirkiem, intrygujcy jak wikszo prac Leo narda, przedstawia bieg kanau, ktry mia omin rzek Ar no,
poczy Florencj z Pistoj i wczy si znw w rzek w jej
niszym biegu (ii. 24). 8
Mario Baratta, I Disegni Geografici, plansza 5 po prawej; Maria
Baratta, Leonardo da Vinci negli Studi per la Na viga zione dell'Arno",
Bolletino delia Societ Geografice Italia na, seria V, vol. VI, 1905, str.
739-761 i str. 893-919; Kenneth M. Clar k, A Catalogue of the Dra wings of
Leonardo da Vinci in the Collection of His Majesty the King at Wind sor
Castle, 1935 (2 tomy).

L. H . He yde nr ei ch, Leon ardo , Be rl in 1943, s tr. 267. S ze ro ki e spoj r ze ni e He yd en re ic ha n a ni ero z c z ne po wi za ni a ar t ys t yc z n ych i nau ko w yc h za int er es o wa Leon ard a po z wal a n a m mo e na jle pie j z apo zn a si z
j ego dzi e e m.
2

98

99,

SYKSTUS V (1585-1590) I PLANOWANIE

BAROKOWEGO RZYMU

2 5 . Le o n a r d o d a Vin c i . S c h e ma t o s u s za n i a b a gi e n p on t yf i s k l c h , 1 5 1 9 . P r oj e kt t e n
n i e z o s t a l d o d zi w c a o c i zr e a l i z o w a n y, mi mo e w s i e d e md z i e s i t l a t p n i e j
S yk s t u s V r o z p o c z c z bu d ow y w m y l z a l o e Le o n a r d a . R e p r o d u k c j a z a mi e s z c z on a z a z g od K r l o w e j ze z b i or w Win d s or C a s t l e .

Aby umoliwi koordynacj planowania ziemi uprawnej z

organizacj dziaalnoci ludzkiej, planowanie regionalne mu si
by wynikiem wgldu w warunki danego obszaru. Badania
szczegowe, konieczne w podobnym przypadku, dalekie s
dzi od podejcia kosmologicznego Leonarda, ktry usiowa
wymierzy i organizowa naturalne sity caego regionu w su bie czowieka. Niemniej, wszystkie projekty Leonarda byy
owocem mozolnej analizy rozmaitych problemw, z jakimi
mial do czynienia; mimo caej swej wulkanicznej burzliwoci
okres ten by wiekiem gorliwie dociekliwym. Z burzliwego
impulsu Leonarda, ktry zmusza do badania kadego bez wy jtku pola nauki, wyoniy si pierwsze, wiadome prby pla nowania regionalnego. Jest to ziarno, ktre cho skazane w wczas na kamienn gleb, zawierao w sobie jednak wicej
drzemicych moliwoci ni wszystkie geometryczne projekty
doskonaych nowych miast nigdy nie wychodzcych poza bez poredni orbit swoich czasw.

Rzym, Pary i Londyn najwaniejsze ogniska cywiliza cji zachodniej stworzyy prototypy wielkich dzisiejszych
miast; Rzym jednak pozosta miastem wyjtkowym. We wcze niejszych okresach historii istniay miasta liczce milion lub
nawet wicej mieszkacw -- orodki ogromnych imperiw i
kultur. Gdy jednak te kultury upady, ich centra nerwowe
rwnie przestay istnie, bez adnej szansy na ponowne po wstanie z zapomnienia. Nawet Rzym nadawszy swe imi im perium o wiatowym zasigu po jego upadku zapad si na
tysiclecie w stan niemocy.
Okoo 1500 roku Rzym powsta jednak na nowo i przez na stpne ptora wieku sta si pocztkowo centrum rozkwitu
artystycznego, potem za planowania miejskiego. Na tere nie Rzymu renesans osign szczyt swojego rozwoju i tam
zostay sformuowane barokowe rodki wyrazu, ktre nastp nie przenikny ca zachodni kultur, niepowstrzymane ani
granicami terytorialnymi, ani religijnymi. 1
Musimy sobie uwiadomi, e wanie w Rzymie formy
miejskie renesansu zostay raz na zawsze rozbite. W miejsce
ograniczonego, otoczonego murem miasta o ksztacie gwiazdy,
okres picioletniego panowania Sykstusa V okreli now for m
rozwoju, ktrej znaczenie byo wielkie. Tu w Rzymie po raz
pierwszy zostay wytyczone arterie ruchu drogowego no woczesnego miasta; zrealizowano je nastpnie z absolutn
pewnoci.

Rzym miasto
wyjtkowe

Istniej rwnie inne powody, dla ktrych Rzym jest zja wiskiem wyjtkowym wrd miast wiata; przyczyny te nie tak
atwo jest zrozumie. Stolica apostolska nie posiada zaple cza
w formie jakiej potgi pastwowej, papie jest jedynie
midzynarodow potg religijn. Obywatele Rzymu, poddani
dyktaturze papieskiej, niewiele mieli do powiedzenia na temat

Rozwj Rzymu
dokonany przez
artystw
przybyych z
zewntrz

Katedra w. Pawa w Londynie, projektowana przez Christophera

Wrena (1675-1716) okazaa si na podstawie ostatnich bada zbudowana
w myl zasad architektury barokowej. Protestancki koci Frauenkirche
w Drenie, projektowany przez Georga Baehra, zburzony niestety w cza sie drugiej wojny wiatowej, by jednym z najwietniejszych przyka dw kocioa barokowego.
1

10 7

100

rozwoju swojego miasta, mimo to jednak tu wanie powstao

jedno z najbardziej okazaych osigni miejskiego budow nictvwa Rzym barokowy, ktry do dzi dominuje nad ca ym
obliczem miasta. 2
Poczwszy od renesansu rozwj Rzymu by prawie cako wicie dzieem ludzi przybyych do z zewntrz artystw,
bankierw, kupcw i fabrykantw. Kiedy papiee przenieli
si z Lateranu do Watykanu, caa okolica wok bazyliki w.
Piotra zostaa stopniowo rozbudowana jako Borgo Nuovo (no we miasto); w poowie wieku pitnastego papie Mikoaj V
(1447-1455) powzi decyzj stworzenia tu kolosalnej, wy odrbnionej i imponujcej rezydencji papieskiej. Plan ten,
ktry zreszt nigdy nie doczeka si realizacji, zosta
wykonany przez florentyczyka, Leone Battista Albertiego.
Okoo 1500 roku, gdy na serio rozpoczto dzieo odbudo wy papiee stali si najwikszymi budowniczymi w
wczesnym wiecie. Papie Juliusz II z rodu Rovere z
Urbino i papie Leon X z rodu florentyskich Medyceuszy
wezwali do Rzymu swych ziomkw Bramantego i Rafaela
z Urbino oraz Michaa Anioa z Florencji powierzajc im
zadanie wykonania swoich wspaniaych planw; pniej a
do czasw Rzymu barokowego trwa napyw projektantw z
innych miast.
Trudno zrozumie przyczyn tego dziwnego stanu rzeczy;
mona tylko powiedzie, e sam Rzym nie wyda wielu wy rniajcych si artystw ani w okresie renesansu, ani baro ku.
Niewtpilwie jednak atmosfera Wiecznego Miasta i ogrom ny
zasig przedsiwzi papieskich rozpalay wyobrani ar tystw odwiedzajcych miasto i inspiroway ich w kierunku
tworzenia dzie o takim majestacie, jakiego nie znao adne
miasto tego okresu.
Rzym, podobnie jak Pary w bliskich nam czasach, stal si
magnesem dla wczesnych talentw. Zachodzi stay proces
wymiany talent ludzi przybyych z zewntrz, wspomagany
by atmosfer miasta, a z kolei dziea przybyszw nadaway
miastu nowy, polifoniczny wyraz.
To rzymskie zjawisko budzi nadziej na dalsz, nieokrelon
przyszo wtedy, gdy dla istnienia wiata zachodniego
Jest to oczywicie, zwizane z wszechobecn atmosfer antyku. W
obliczu pustego przepychu" budynkw koca wieku dziewitnaste go,
najlepiej jest po prostu zamkn oczy.

stanie si koniecznoci stworzenie nowych form centralnej

administracji kierujcej si kryteriami ducha. Rzym baroko wy, to przykad, e podobne formy niekoniecznie objawiaj
si brakiem jakichkolwiek osigni, stwarzajc bezbarwn
monotoni ponur midzynarodow szarzyzn. Przeciwnie,
Rzym barokowy dowodzi, e wzajemne oddziaywanie na sie bie rnorodnych si moe wytworzy now ywotn warto.
Miasto redniowieczne i renesansowe

Nie sposb jest oceni wielki plan urbanistyczny Rzymu

stworzony przez Sykstusa V, nie zdajc sobie sprawy ze
spucizny, jak przekazay mu wieki rednie i renesans.
Sykstus V nie ogranicza si do czciowego rozwizania
problemu. Pozostawi on Rzym redniowieczny w stanie
nienaruszonym i od pocztku skoncentrowa swj wysiek na
prac od podstaw.
Ponowne przebudzenie si Rzymu z dugiego letargu trwa jcego przez wieki rednie, stanowi cud bliski caej historii
jego losw. W innych czciach Europy (rwnie we
Woszech pnocnych od wieku jedenastego) dawa si
wyranie odczuwa nawrt do ycia miejskiego; Rzym jednak
by wci upiony. Chocia duchowa potga papiey nie bya
nigdy tak wielka jak w wiekach rednich Rzym jako miasto
znajdowa si w zupenym cieniu. W Rzymie barokowym
kocioy wyrastay jak grzyby po deszczu, ale w Rzymie
redniowiecznym nie istniaa ani jedna katedra, ktra by
wytrzymaa
dalekie
nawet porwnanie
z katedrami
niezalenych miast pnocy. Podobnie przedstawiaa si
sprawa jeli chodzi o ludno.
Czsto dokonywane porwnanie midzy zaludnieniem trzy nastowiecznego Rzymu ocenianym na okoo 17 000 a
ludnoci wczesnej Wenecji, Londynu czy Parya, daje
wyrane pojcie o stopniu zmniejszania si liczby jego miesz kacw.
Sytuacj a ta powoli zmieniaa si wraz z powrotem papie D z ia a l n o
y z wygnania w Avignonie i ich ponownym usadowieniem pa pie y rene sansu
si w Watykanie. Do zmiany przyczynio si rwnie wyniesienie na stolec apostolski realnie mylc ych Medyceuszy,
czonkw innych rodzin kupieckich lub potomkw kondotierw, takich jak Juliusz II.
102

Dzielnica wcinita midzy ptl Tybru naprzeciwko Ca

stello S. Angelo stanowia orodek Rzymu redniowiecznego,
zajmujc teren, ktry obecnie z trudem nadawaby si do wy
korzystania. Okolica ta znana bya ze swego niezdrowego kli
matu i dlatego pozostawaa niezabudowana poprzez cay okres
staroytnego Imperium Rzymskiego. Rzym redniowieczny
rozrasta si z tego wanie centrum powoli i chaotycznie w
kierunku Kapitolu i Teatru Marcellusa 3 w pobliu Tybru.
Przeobraenie miasta rozpoczo si na zewntrz rednio
wiecznego orodka, w dzielnicy Borgo Nuovo, obszarze
czcym Watykan z Castello S. Angelo. Zamek ten suy
papieom za skarbiec, wizienie i miejsce schronienia w
przypadku najazdu lub buntu. Na mapie Giovanniego Battista
Faldy (il, 26) wida wyranie jego dominujc nad miastem
sytuacj, poza tym mapa ta pokazuje rwnolegle biegnce
renesansowe uliczki Borgo Nuovo.
Ponte S. Angelo most na osi zamku sta si teraz
najwaniejszym wlotem do centrum miasta i nada sw nazw
handlowemu centrum renesansu. Tu znajdowaa si mennica
papieska, tu te gromadziy si zagraniczne domy bankowe i
wielkie firmy handlowe takie jak Chigi, Medici i Fuggerw z
Augsburga. Tutaj znajdowa si odpowiednik Wall Street
renesansowego Rzymu i w tym niewielkim odcinku miasta de
cydowano o sprawach, ktre czsto miay wpyw na ekono
miczne, dyplomatyczne i kocielne losy caej Europy.
Ulice miasta ir
edniowiecznego

Od czasw Mikoaja V papiee zajmowali si utworzeniem

placu u wylotu mostu, nazwanego Forum Pontis na mapie
Rzymu wykonanej przez Bufaliniego (1551) lub Piazza di
Ponte" na mapie Faldy z 1676 roku. ' W okresie renesansu
a Piero Tomei, L'Architettura a Roma nel Quatrocento, Rzym 1942.
' Najlepszym wstpem do studiw nad rozwojem Rzymu s wietnie
wydane przez Bibliotek Watykask reprodukcje gwnych planw miasta
z wiekw: szesnastego, siedemnastego i osiemnastego. S to: dla Rzymu
Juliusza III plan Leonardo Bufaliniego (1551), dla Rzymu przed
Sykstusem V mapa Du Perac-Lafrery'ego (1557), dla Rzymu po Syk
stusie V mapa Antonio Tempesty (1593), dla Rzymu w okresie baro
mapa Givanni Maggiego (1625) i G. B. Faldy (1676), dla Rzymu pa
pieskiego przed schykiem mapa G. B. Nolliego (1748). Mapa Bu
faliniego drzeworyt jest pierwsz sporzdzon na podstawie do
kadnego ukadu ulic; mapy Tempesty i Faldy wyrniaj si przejrzy
stoci; Nolli, podobnie do Bufaliniego, stosuje nowoczesn metod opisu
ulic, zachwycajce za wykonanie tego sztychu zblia go do dziea sztu-

104

$ L ORENZO

___________________________1585-90

V)

S.CaoCE IN _____________

S. G

VANNi
IN ATERANO _______________
PORTA PIG 1st,
&MARIA OfGLI
aN6 Y,RNMri
0i0{1.11 6141y
,

IGZZA
S. MARIA

MAGGIORE
5. OI ETRO
VINCOt

COLOSSEUM

YQti
T R A a A k A
.

0 cotow+e aHroNU+p

a w dalszym biegu z Lateranem. Trzecim wanym pocze niem

przelotowym jest Via Recta czciowo pochodzenia
antycznego , ktra, nie bez pewnych trudnoci, umoliwia po czenie z pniej powstaym Piazza Colonna i z Corso (Via
Lata) (il. 27).
Via Peregrinata, Via Papalis i Via dei Corcna:i byy cz ciowo pochodzenia redniowiecznego, a czciowo zostay
uksztatowane poprawkami dokonanymi w wieku pitnastym.
W swym edykcie papieskim z 1480 roku, Sykstus IV Restaurator Urbis rozkaza, aby wszystkie wystajce w ulic
budynki i wszelkie inne przeszkody w biegu ulicy zostay
usunite. By to najpowaniejszy pojedync"y czyn, ktry po prawi warunki urbanistyczne miasta.
W czasie pnego renesansu papiee, a zwaszcza Pawe III Ulice miasta
(1534-1549), ukoczyli szczliwie wszelkie prace wok renesansowego
Piazza di Ponte, wytyczajc krtkie i bezporednie ulice od
placu do redniowiecznych i renesansowych drg przecinajcych miasto. Ten ukad krtkich, lecz promienicie rozchodz cych si ulic stanowi pierwsze rozwizanie tego rodzaju. Za wiera on Via Paolo, prowadzc do Via Giulia stworzonej
przez Bramantego, i do Via di Panice, ktra po bardzo krt kim
biegu, czy si z Via dei Coronari.
Wreszcie, jedn z najwaniejszych arterii Rzymu renesan sowego jest Via Trinitatis; rozpoczyna si ona przy Piazza di

D O G - I O . d l ` `~

`e ,\ s.9GBINA

RC ELLO \

PIZZ n DEL
PO',, LO

B Jej najsynniejszy odcinek, Via dei Coronari, nazwany tak przez

sprzedawcw wiecw ranych, jest dzi niemale dzielnic zaniedba nych ruder. Ktokolwiek poszedby ladami przechadzki Ludwika von
Pastora, nie potrafi unikn szoku zdawszy sobie spraw, e w okresie
niewiele dusz ym ni jedno pokolenie nastpio zupene zniszczenie w
wyniku zaniedbania. Por. praca L. von Pastora, Die Stadt Rom zu Ende
der Renaissance, wyd. 3, Freiburg 1916. Ta maa ksieczka opi suje
szczegowo stan Rz ymu przed Sykstusem V.

T _________________________
CASTELLO S.ANGELO

S. PIETRO _______________________________

NICOLGU5 V
IV
SIXTLiS
II
OULILIS
X
LEO
II
PAUL US
I
JULIUS
I
PIUS
N
PIUJ
GREGOR IV
V
SI;CTUS
XII
PGULVS
I

144 7-55
1471-84
1
1502-13
151322
1534-50
i55P -55
1554-66 1 I
1566 -72 +
1572 -85
1585-90
1605-21

27. Uktad barokowego Rzymu Sykstusa V, 1585-1550. Ta dlagramatyczn

m a u ka za p l a ny S y ks t u s a V w z e s ta w i e n i u z t y m , ca i s t n l at o p rz e d j eg
ty f i ka t e m . U l ic e w yt yc zo n e p rz e z S ykstusa V zaznaczono gr ubsz ym ob
zasi g r ed n i ow i e c z n eg o R zy m u w yo d r b n i o n o kr es ko w a n i e m , a o b r ys R z
za panowania Marka Aureliusza lini murw Aureliana. Staje si oc

e Sykstus V wytycza swoje ulice tworzc sie tak organiczna jak pojczyna, wzm
konstrukcyjnymi pouczeniami tam gdzie ich obecno byla konieczna ze wzgldu na to
Rzymu.

1 07


4 1 0 . .
~'

tT

as`

2 8 . G . F. B o r d i n o . S z k i c o w y p l a n u l i c S y k s t u s a V,
15BB, Gwczesn y plan szki cowy
prac
d o k o n a n yc h
prze z S ykstusa V uprasz cza
ukiad jego ulic do prostego
syste mu potcze mid zy
wit ynia mi.

Ponte prowadzc poprzez

skierowan
na
pnoc
Strada di Tor di Nona. Via
Trinitatis zapocztkowana
bya przez Pawa III, a
budow jej prowadzi dalej
Juliusz III (1550-1555). Mapa Bufaliniego z 1551 roku
pokazuje j jako dug lini, przecinajc w wikszoci jeszcze
niezabudowane czci Rzymu renesansowego i koczc si w
pobliu renesansowego kocioa Santa Trinita dci Monti, u stp
wzgrza Pincio, gdzie zostaje ju wczona w teren dziaania
Sykstusa V.

Sykstus V i jego pontyfikat

Cron papieski

Na tron papieski wybierano zwykle tylko przedstawicieli

szlachty i rzdzcych rodw woskich. Istniay jednak wyjt ki,
nawet w takich okresach, jak koniec wieku szesnastego, kiedy
wci wzrastajce przywileje szlachty przekrelay red niowieczne prawa ludnoci. Std stao si moliwe, e Sykstus

108

~:va~:ti'a..`dYq`
-~eF,__ .

..

.*r!ihaea+Ye[..-s-r .s.=Kiac+~..:..,.-... -~

'

2 9 . P l a n g e n e r a l n y R z y m u S y k s t u s a V, 1 5 8 9 . Ten f r e s k w B i b l i o t e c e Wat y k a skiej ukazuje obszar Rzymu od pnocnego zachodu w kierunku poludniowo w s c h o d n i m . Z a r w n o R z y m r e d n i o w i e c z n y, j a k i W at y k a n s o d c i t e l u k i e m
drzwi w Bi bliotece tak, e obraz koncentruje si na pr zedsiwziciach S ykstu s a V. G t w n y m a k c e n t e m k o m p o z yc j i j e s t p r o s t a l i n i a S t r a d a F e l i c e , k t r a
b i e g n i e o d P i a z z a d e l P o p o l o p n l e w e j s t r o n i e , m i j a j c k o c i t S t a Tr i n i t a d e l
Monti i kierujc si ku baz ylice Sta Maria Maggiore, a pote m dale} , w stron
La teranu. Na pos zcze gln ych placach w znosz si obe li ski 1 kolu mn y; mona
ta ke d ostr ze c fon ta n n Ac qu a Fe lic e n a Str a d a Pia , w p olowie od le g o c i, p o
lewej stronie.

V czowiek niskiego pochodzenia otrzyma najwysz

godno duchowej i ziemskiej wadzy, jaka moga wwczas
by aspiracj miertelnikw. wiadczy to doskonale o we wntrznej mocy, ywotnoci i instynkcie Restauracji Katolic kiej, e miaa ona odwag wanie w tym niebezpiecznym mo mencie, wznie czowieka takiego jak Sykstus V na tak wy sokie stanowisko wznie czowieka, ktry, pomijajc po chodzenie, wyranie stworzony by do czynu.
Sykstus V to tytu papieski, przyjty przez Feliksa Pe rettiego, mnicha z ebraczego zakonu Franciszkanw, ktry
wstpi do zakonu w wieku lat trzynastu. By on praktykuj cym katolikiem od czasw wczesnej modoci, tak samo jak
artysta czy naukowiec z wewntrznym powoaniem jest czo109

Zycie Sykstusa V

z pnocy na poudnie i Acqua Felice systemowi nawadnia jcemu, ktry oywi grzyste tereny na poudniowy wschd
od miasta.
Papie musi by zawsze mdry i zawsze musi by stary,
albowiem nie przewiduje si jego dugiego panowania, Warun ki
te wywoyway tragiczne konflikty u kadego z wielkich pa piey -- konflikty midzy pragnieniem wykonania swoich

3 1 . R z ym . O b s z a r m i d z y K o l o s e u m i L a t e r a n e m . F r a g m e n t m a p y An t o n i o Ter n p e s t y, 1 5 9 3 . Tr u d n o t ma p , w yk o n a n w k r t c e p o o k r e s i e p a n o w a n i a S yk s t u s a
V, p o r w n yw a z m a p p o p r z e d n i , g d y o d mi e n n a j e s t o r i e n t a c j a w z g l d e m
s t r o n w i a t a . M i mo t o o d r a z u w i d a , e w c i g u t yc h k i l k u l a t n a s t p i l y
o g r o mn e z m i a n y, K o l o s e u m c z y s i t e r a z p r o s t d r o g z o b e l i s k i e m p r z e d
P a a c e m L a t e r a s k i m ; s t a mt d p r o s t a l i n i a ( r o z b u d o w a n a Via G r e g o r l a n a ) M e g n i e w p o p r z e k ma p y k u b a z yl i c e S t e M a r i a M a g g i o r e ( p o z a ma p , p o l e w e j
s t r o n i e ) . Ten u l u b i o n y k o c i S yk s t u s a V z o s t a t r w n i e p o c z o n y p r o s t y m
t r a k t e m ( od c i n k i e m S t r a d a F e l i c e ) z k o c i o e m S . C r o c e ( u g r y m a p y) . W p o b l i u K o l o s e u m m o e m y z a o b s e r w o w a w i e l k a k t yw n o b u d o w l a n ; w p e j z a u
z a r z yn a j w yr a s t a d o m o s t w a .

\N4-.............~ __ _, . .._. ._-_

.

,+ :FT zd 'Va M~41

.

,~
30. Rzym, Obszar mid zy Koloseu m i Lateranem. Fragment map y Du Prac
L a f r r y ' e g o , 1 3 7 7 . W yr a n i e w i d a w i e j s k i c h a r a k t e r o b s z a r u w z g r z n a k r t k o
pr ze d okr e se m p on t yf ika tu S yks tu sa V; wid a r wn ie pr z yp a d kow o wij c e si
drogi. Lateran na mapie u mies zczon y jest po Ie wej str onie; Ste Maria Maggiore
o bj ta wie jski m ot oc ze n ie m le y n a pr awo . Wid a r wn ie , e via Gr e gor ia n a
zbudowana przez Grzegorza XIII skadaa si z krtkiego, prostego odcinka
mid zy dwoma koci oa mi . Mapa ta dobr ze uzmysawia trudnoci, kt re mi at do
p o k o n a n i a S y k s t u s V w y t yc z a j c S t r a d a F e l i c e c z c S t a M a r i a M a g g i o r e z e
wzgrzem Pinelo.

' i:
~
`1 ~-

~ " - ~

~~ .~

~)1 , ~
7-

i~. l?~ t~'~t

. -t. ~
.~

- r ~_

a.

4
, . .;-~, .' .. ._.
~

y ~

-..

. ~ ~ ~ i ' : . ~

~~y ~.
~~
y

/ . . . 3 7

wiekiem sztuki czy nauki ju duo wczeniej nim mzg jego w peni
moe si rozwin.
Ojciec Perettiego, drobny dzierawca i ogrodnik pochodz cy z Dalmacji, wizjonersko przewidujc przyszo swego sy na, nada mu imi Feliks. Imienia tego, w przeciwiestwie do
innych papiey, Sykstus V nigdy cakowicie nie zarzuci i na wet nada je swym najbardziej ulubionym projektom urbani stycznym: Strada Felice wielkiej arterii Rzymu, biegncej
110

7 ;. :

or~~

i t

`' ~
,.,

J ~

1 11

*
~

'

32. Santa Maria Maggiore I Villa Montalto. Fragment mapy Antonio Tempesty,
1587. Kiedy kardy,rlal Montalto (ptniejszy papie Sykstus V) zakupi w 1581
roku teren pad budow Villa Montalto, Santa Maria Maggiore wraz z
zabudowaniami klasztornymi stale samotnie w miejscu opuszczonym i
pozbawionym wody na wzgrzu Eskwilinsklm. Na mapie Tempesty wyranie
wida otoczon mu rem posiado, zawierajc Palazzetto", wie i dwie aleje
wysadzane cyprysami; wida rwnie nowo powstay plac oraz obelisk przed
bazylik Santa Maria Maggiore, za kocioem nowa droga, wytyczona przez
S ykstusa V w kierunku S. Lorenzo, przebije si przez mur Aurellana. Nieatwo
rozpozna Strada Felice, poniewa Tempesta uzna za konieczne jej
zakrzywienie, aby podkreli nier.wnoci terenu.

wielkich planw i ograniczonym czasem ycia. ycie Sykstusa

jest najlepsz ilustracj tej wanie tragicznej sytuacji. Ka riera
jego, a do stanowiska kardynaa, bya szybka i wspa niaa;
jego teologiczna erudycja bya gboka, jego za reli gijna
gorliwo bezgraniczna. Jako kaznodzieja wielkopost11 2

przez cay okres panowania papiea Grzegorza XIII, ktrego

stosunek do kardynaa by bardzo chodny. Mia lat szedzie sit
cztery, kiedy wreszcie zosta wyniesiony na tron papieski i lat
szedziesit dziewi, gdy umar na malari w murach swego
nieukoczonego paacu Kwirynalskiego.
Zaledwie pi lat i cztery miesice mg ten wielki organi zator powici olbrzymiemu zadaniu, ktre pragn wyko na
w dziedzinie polityki, administracji i urbanistyki. Jego
wycig ze mierci najbardziej uwidacznia si w niesycha nym
popiechu, z jakim wprowadza w ycie swj program rozwoju
budownictwa. Jego architekt, Domenico Fontana, powtarza raz
po raz, e nic nie mogo by wykonywane do statecznie szybko,
aby zadowoli ukochanego pana.
Na pocztku swego panowania Sykstus V ukoczy budo w
Strada Felice w cigu niespena roku (1585-1586); przy kocu
panowania cechujca go ogromna zawzito pozwolia mu na
wzniesienie w cigu dwudziestu dwch miesicy kopuy
bazyliki w. Piotra (1588-1589), ktra przez poprze dzajce
wierwiecze nie bya prawie ruszana. Giacomo de lla Porta i
Domenico Fontana, ktrzy zrealizowali projekty Mi chaa
Anioa, zatrudniali przy tej pracy omiuset robotnikw
pracujcych dniem i noc, w dnie powszednie i wita.
Od momentu mierci Piusa V Kardyna Montalto musia
czeka jeszcze trzynacie lat najlepszych lat swego ycia
nim mg wzi si do dziaania. W czasie tych trzynastu
lat trzyma si on na uboczu, ignorowany przez Grzegorza
XIII i odsunity od czynnego ycia. W tym czasie odkry
idealne miejsce ucieczki od ycia okolic, w ktrej chtnie
potem mieszka i gdzie zosta pochowany, By to opuszczony
i pozbawiony wody skrawek gruntu na wzgrzu
Eskwiliskim, oddalony od wszelkich ludzkich osiedli, 7 lecz
bliski ukochanego kocioa Sta Maria Maggiore. Kardyna
kupi ten teren w 1581 roku i z pomoc Domenico Fontany
wybudowa na nim Villa Montalto, niewielk letni
rezydencj z wie nazwan Palazetto Felice (il. 32) i
otoczon rozlegym ogro dem.
Rozbudowa tej posiadoci stanowia przykad najdosko nalszej, jak znaa historia, wsppracy midzy architektem a
jego klientem. Ten wyjtkowo szczliwy zwizek polega
A. von Hubner, The Life and Times of Sixtus V, Londyn 1872, str. 225
i nast.
114

3 5 , Vil la M on t a lt o pod k on i e c X V II w i e ku . R oz p la n ow a n e pr ze z S yk s t u s a V
o gr od y o u kla d zi e a kc en t u j c ym zd e c yd ow a n e ki e u n ki pe r s pe kt yw, wybie gaj o
t a t y w i e k na pr zd w s t os u n ku d o pr o s t o k t n yc h kl o mb w re n e s an s u . A l e j e
c ypr ys w d ot r w a l y d o c h w i l !, ki e d y zo s t a l y p och lon i e t e w okr e s i e r ozw oj u k ole i
e la zn e j , w t ra kc i e r ozr os t u mi a s t a za pr oj e k t ow a n e go w i a n ie pr ze z S yks t u s a V.

na gbokim wewntrznym powinowactwie: Domenico Fontana

A
, podobnie jak jego mocodawca, wykazywa talent precy zyjnej i sprawnej organizacji. Dostateczne dowody tego daje
on sam w swoim opisie troskliwego sposobu przeniesienia
obelisku Watykaskiego. Mniej efektowne, lecz moe jeszcze
bardziej ryzykowne byo przeniesienie relikwii witego ob ka z kocioa Santa Maria Maggiore do nowego mauzoleum,
przez niego wzniesionego (il. 36). Fontana nalea do arty stycznie miernego pokolenia architektw okresu midzy Mi chaem Anioem a pocztkiem rzymskiego baroku. Gust jego
9 Domenico Fontana by jednym z pierwszych architektw, ktrzy
przybyli do Rzymu z pnocy z lblelide, pooonego na szwajcarskim
brzegu granicznego jeziora Lugano, Ciekawe, e zarwno siostrzeniec
Fontany, Carlo Maderno, budowniczy nawy bazyliki w. Piotra, jak
Francesco Borromini, siostrzeniec Maderno, pochodzili z okolicznych
wiosek i naleeli do tego samego klanu. Por. Ugo Donati, Artisti Ticinesi a
Roma, Bellinzona 1942.

I15

38. Domenico Fontana. Przemieszczenie

kaplicy w. bka. przeniesienie caej
kaplicy zawierajcej relikwie w. b ka
z
poprzedniego
miejsca
wewntrz
bazyliki Santa Maria Maggiore do nowej
kaplicy, ktr Sykstus V wznis z
zamiarem pomieszczenia w niej wiasnego grobowca grobowca swego dobroczycy, Piusa IV, byo bardzo ryzy kownym przedsigwzicicm, ujawniaj cym wielkie zdolnoci Fontany do przeprowadzania miaych zamierze inty nierskich.

by rwnie pospolity, jak gust jego pana. Lateran, Kwiryna i

skrzydo Watykanu przez niego wybudowane nale do naj mniej ciekawych paacw Rzymu; kolektywne wspdziaanie
stworzonych przez niego dzie dao jednak rozwizanie urba nistyczne, nie majce sobie rwnych w tamtym okresie.
Palazzetto projektu Fontany w posiadoci Montalto byo
rwnie nieciekawe, lecz rozplanowanie ogrodu (il. 35) z jego
dugimi perspektywami, byo przynajmniej o cay wiek nowo czeniejsze od renesansowych ogrodw opartych na ukadach

kwadratowych. W Montalto syn drobnego dzierawcy znalaz

kawa ziemi, ktra bya cakowicie jego wasnoci i tutaj
wanie tak dugo tumiona tskonta za gleb znalaza swoje
ujcie. Jako kardyna, a potem jako papie, zajmowa si on
najtroskliwiej upraw swej posiadoci, sadzc wasnymi r kami cyprysy i drzewa oliwne. Na jednym z freskw, w skrzy dle dobudowanym pniej, a zachowanym do dzisiaj jako Collegio Romano, te delikatne jeszcze mode drzewa wyrastaj
spoza muru (il. 33).
Tutaj wanie, w odosobnieniu kardyna Montalto spdzi Planowanie
wikszo dni swych ostatnich czterech lat, przed wstpieniem rwnoczesne
na tron papieski. Najbardziej imponujc moe stron caej
jego dziaalnoci jako papiea jest wielokierunkowo rwno czesnych projektw, realizowanych od pierwszego dnia jego
rzdw. Lata samotnoci i kontemplacji, jakie spdzi w miej scu, od ktrego rozpocz urzeczywistnianie swych planw,
day mu moc uyt nastpnie przy realizacji swego wielkiego
planu w tak krtkim czasie. Synchronizacja pracy bya prze prowadzana z absolutn pewnoci, jak moe posiada jedy nie
sztabowy plan operacji wojskowej. Baron Haussmann d o kona
przetworzenia Parya krok po kroku, dzielnica po dziel nicy;
Sykstus V rozpoczyna prac od razu we wszystkich punktach,
z zadziwiajc rwnoczesnoci.
Zachowany zosta do dzi skrupulatnie prowadzony notat nik, zawierajcy szczegowe notatki na temat dziaalnoci
mnicha ebrzcego zakonu Franciszkanw, Feliksa Perettiego.
Papie Sykstus V postanowi narzuci taki sam porzdek i
skrupulatno spoecznym i finansowym sprawom Pastwa
Papieskiego, i w obu tych dziedzinach potrafi swoje zamiary
wprowadzi w ycie. W krtkim czasie rozbi bandy oprysz kw i arystokratw wspdziaajce w terroryzowaniu ludno ci
w samym Rzymie, jak i poza jego granicami 9 , w okresie za
jego krtkiego panowania zawarto skarbca papieskiego w
Zamku w. Anioa wzrosa dwudziestokrotnie. Stosowane
przez niego metody znajdoway si na pograniczu okrucie stwa; potrafi on czy sztywn moralno swych puryta skich rwienikw z bezlitosnym dziaaniem katolickich in kwizytorw. Wedug sw wielkiego ksicia Toskanii, przed A. von Hilbner, Sixtus V; podane s tam szczegy jego walki ivo1. I, str. 275,
284, 293).

116

117

siwzicia budowlane traktowane byy przez Sykstusa V rwnie

bezwzgldnie, jak i ludzie.
Ustanawiajc porzdek w caym kraju Sykstus V przepro wadza rwnoczenie swoje Magnanime Imprese", wspaniae
przedsiwzicia jak to nazwa Domenico Fontana. W pier wszym roku jego panowania zostay rozpoczte prace przy bu dowie Strada Felice i w tym samym roku arteria ta zostaa
ukoczona; rozpoczto przenoszenie obelisku przed bazylik
w. Piotra oraz prace nad wzniesieniem mostw i kanaw
Aqua Felice, budow paacu Lateraskiego i bazyliki, oczyszczeniem terenu otaczajcego kolumn Trajana i osuszaniem
bot pontyskich (przy udziale dwch tysicy robotnikw). Po za tym z ogromn szybkoci posuwaa si praca nad rozbu dow wasnej posiadoci Sykstusa V oraz nad okaza kaplic
bazyliki Santa Maria Maggiore. Dane te powinny wystarczy
do pojcia rozmiaru jego rwnoczesnych przedsiwzi w
dziedzinie rozwoju miasta.

Rozrost Rzymu z
zachodu na
wschd

biegnca po osi ulica, Via Lata (dzisiejsze Corso), istniaa ju

wwczas jako starodawny szlak wjazdowy do Rzymu od p nocy. Charakterystyczny jest fakt, e dwa z niewielu renesan sowych kociow Rzymu, ktre tu si znajduj Santa Ma ria del Popolo i Santa Trinita dei Monti, na szczycie wzgrza
Pincio zostay zbudowane ostatecznie w czasie panowania
Sykstusa V.
Rozwj miasta kieruje si teraz zdecydowanie w stron
poudniowo-wschodni. Z opuszczonego wzgrza Kwirynalskiego Pius IV (1559-1565) wytyczy prost, dwukilometrow
Lini, biegnc na przeaj, a do niezrwnanej Porta Pia (1561),
dziea Michaa Anioa. Ulica ta, pocztkowo nazwana imieniem
papiea, Strada Pia, stanowi obecnie Via del Quirinale i Via XX
Settembre; znajdujemy si ju w sferze dziaania Sykstusa V.
Wreszcie, bezporedni poprzednik (i przeciwnik) Sykstusa V,
Grzegorz XIII (1572-1585) wyprostowa cho tylko
fragmentarycznie star drog, ktra czya Sta Maria
Maggiore z bazylik San Giovanni in Laterano (il. 30).
Plan generalny
Ju przed okresem
panowania Sykstusa V
Na polu urbanistyki
zaistniao w Rzymie
Sykstus V by jednym z
dziwne
zjawisko.
tych
rzadko
Zamiast rozwoju
spotykanych
ludzi
tak jak w wikszoci
zdolnych
do
miast od wschodu
organizowania,
na
zachd,
zestawiania faktw i
nowoczesny Rzym rs
realizowania
planu.
od
zachodu
ku
Przej on prace swych
wschodowi, lub te
poprzednikw, wczy
dokadniej,
od
je w swoje wasne
pnocnego
zachodu
plany
i
wytyczy
(Watykan), w kierunku
kierunek ich dalszego
bardziej zaniedbanych,
rozwoju.
Usun
pagrkowatych okolic
wszystko, co stao na
poudniowego
drodze do realizacji
wschodu.
tych zamierze, tak e
W latach 1503tylko mier bya w
1513
Juliusz
II
stanie

niestety
wytyczy dwie proste
nazbyt wczenie
ulice po kadej stronie
przerwa
jego
Tybru: Lungara po
niezwykle
aktywn
jego stronie prawej i
dziaalno.
Via Giulia po lewej.

Nastpca jego, Leon X

(1513-1521),
zaplanowa
ulic
Strada Leonina (Via
Ripetta),
najbardziej
wysunit na wschd
spord trzech ulic,
rozchodzcych
si
gwiadzisto z Piazza
del Popolo. Pawe III
(1534-1549)
by
twrc
jej
odpowiednika,
Via
Babuino, podczas gdy
rodkowa,

118

Po
dojciu
do
wadzy, franciszkaski
papie, Sykstus V zasta
wiele
fragmentarycznie
rozbudowanych
obszarw,
rozcigajcych si biorc
chronologicznie od
zachodu
ku
wschodowi.
Potrafi
zebra je wszystkie
razem w jeden, zunifikowany plan
jego plan generalny.
Pierwszym bodcem
do wykonania tego
zadania byy pobudki
kocielne;
siedem
gwnych kociow i
miejsc
witych,
odwiedzanych
przez
wiernych
w cigu
jednodniowej
pielgrzymki,
naleaoby nawzajem
poczy
drogami.
rdem
tego
przedsiwzicia bya
kontrreformacja i na
nowo
rozbudzona
ywotno Kocioa.
yczeniem Sykstusa
jak to wyrazi
Pastor byo uczyni
cay Rzym jednym,
wielkim,
witym
miejscem".
Plan
Sykstusa
wyglda w oczach
duchowiestwa i pielgrzymw na proste

poczenie
drogami
poszczeglnych miejsc
witych.
Istnieje
poemat,
chwalcy
dzieo Sykstusa V,
napisany
przez
biskupa
Awinionu,
Bordino,
aciskim
heksametrem (1588)
io w okresie, gdy
projekty znajdoway
si jeszcze w trakcie

realizacji. Poemat ten

ilustrowany jest nie0
Giovanni Francesco
Bordino,
De
rebus
praeclore gestis a Sixto V,
Rzym 1588. Ksika ta
jest wielk rzadkoci,
istniej jednak jej egzempierze
w
bibliotece
Palazzo
Venezia
w
Rzymie,
w
British
Museum i w Bibliotheque
Nationale w Paryu.

Pobudki kocielne
w urbanistyce
Sykstusa V

119

dokadnym szkicem (il. 23), na ktrym s zaznaczone tylko

gwne kocioy i czce je ulice. Ulice te tworz gwiazd roz chodzc si promienicie od bazyliki Santa Maria Maggiore w
kierunku rozmaitych kociow in syderis formam. Ten
gwiadzisty plan zapocztkowa nieporozumienia odnonie do
rzeczywistego celu tego ukadu, ktry by w istocie odmienny
od gwiadzistych koncepcji miasta renesansowego.
Pierwsze uwagi
Domenico Fontany
(1589) na temat
nowoczesnego
wytyczania ulic

Poszukiwania majce na celu odnalezienie oryginalnych

planw architekta pozostay niestety bezskuteczne; by moe
plany te nigdy nie istniay. W pracy Domenico Fontany na te mat projektw, wykonywanych pod protektoratem Sykstusa V
jest tylko kilka krtkich uwag o ulicach przebitych przez
naszego pana". Okrelaj one jednak po raz pierwszy punkt
widzenia, ktry nastpnie zadecydowa o planowaniu ulic no woczesnego miasta. Jest to wystarczajcym powodem, aby za cytowa niektre z uwag Fontany. 11 Rozpoczyna on oglnym
omwieniem problemu:
Pan nasz, pragnc uatwi dojcie do witych miejsc
Rzymu tym, ktrzy z pobudek religijnych lub w wyniku zo onych lubw, przyzwyczajeni s do czstego tych miejsc od wiedzania, a zwaszcza do siedmiu kociow tak bardzo synnych z wielkich odpustw i relikwii, przebi wiele nad wyraz
wygodnych i prostych ulic w licznych punktach miasta. W ten
sposb wychodzc z kadego miejsca w Rzymie mona dosta
si w prawie prostej linii pieszo, konno lub pojazdem do tych
synnych wity."
Kierunek tych ulic zachowano, bez wzgldu na wiele na potkanych trudnoci w postaci przeszkd naturalnych lub bu dynkw, ktre zostay usunite z drogi. Rwnoczenie Sykstus
zdawa sobie doskonale spraw z bajecznej rnorodnoci
rzymskiej topografii i wykorzystywa jej rne i rozmaite
perspektywy... dla oczarowania zmysw".
Obecnie, niesychanym rzeczywicie kosztem i w zgodzie
z duchem tak wielkiego ksicia (Sykstusa), przeduy on uli ce z jednego koca miasta do drugiego, nie zwaajc ani na
wzniesienia, ani na doliny, jakie musiay one przecina; ci najc jednak te pierwsze i wypeniajc te drugie sprowadzi
11
Nastpne cytaty z Delia Transportatione delt' Obelisco Vaticano
et delie Fabriche di Nostro Signore Papa Sisto V, fatto dal Cat,. Domenico Fontana, Architetto cli Sua Santita, Libro Primo (Rzym 1590). Zostay przetulmaczone przez dr James S. Ackermana.

120

on je do poziomu agodnych rwnin i uroczych okolic; od saniajc w wielu punktach, przez ktre przebiegay, najniej
pooone dzielnice miasta, z ich rnymi i rozmaitymi widoka mi; tak e poza sprawami dewocji dostarczaj one obecnie
przyjemnoci zmysom."
W kilku sowach Fontana przedstawia podstawowe zamie rzenia Sykstusa. Dwie trzecie Rzymu pooone byo wewntrz
murw Aureliana. Z obszaru tego okolice grzyste o najlep szym klimacie, byy praktycznie biorc nie zamieszkae i rze czywicie z trudem do zamieszkiwania si nadaway. Nie byo
tam niczego poza kilkoma wieami kocielnymi z okresu
redniowiecza, wystajcymi spoza dawnych bazylik. Cay ten
opuszczony obszar wydawa si przeznaczony na zawsze dla
modw i ciszy. Jedynymi miejscami zamieszkaymi byy kla sztory i kilka porozrzucanych na terenie szop". 1 "
Te wanie wzgrza dawnego Rzymu, wystawione na wia try Kampanii i rozcigajce si od Pincio na pnocnym
wschodzie a do Eskwilinu, Kwirynalu, Viminalu i Caelius,
usiowa Sykstus uczyni na powrt dostpnymi. W tym celu
zabra si natychmiast do pracy nad ulepszeniem istniejcej
sieci prostych drg, aby uczyni z nich zoony system miej skiego transportu.
Pragniemy teraz na nowo oywi miasto, gdy te nowe
ulice, tumnie nawiedzane, umoliwiaj powstanie duej iloci
domw i sklepw, w miejscach gdzie to uprzednio byo utrud nione przez czste zakrty drogi."
Zgodnie z praktyk redniowiecza stosowan przy zaka daniu miast, Sykstus popiera ruch budowlany przez nadawa nie
rozmaitych przywilejw. Jeden z jego biografw 13 notuje, e
siostra Sykstusa, Donna Camila, zdajc sobie jasno spraw z
opacalnoci handlu, wybudowaa szereg sklepw w okoli cach
Eskwilinu, w pobliu bazyliki Santa Maria Maggiore, i sklepy te
nastpnie wynajmowaa z duym zyskiem.
Zmiany w miecie byy tak wielkie i szybkie, e pewien
ksidz wrciwszy do Rzymu po mierci Sykstusa stwierdzi, e
z trudem moe rozpozna to miasto: Wszystko wydaje si no we; budynki, ulice, place, wodotryski, akwedukty, obeliski".id
L. von Pastor, Die Stadt Rom zu Ende der Renaissance, str. 102. 18
Hubner, Sixtus V, vol. II, str. 137.
" Lettere di Angelo Grillo, Venezia, 1612" cytowane przez Antonio
Muiioza w jego pracy Domenico Fontana, Rzym 1944, str. 39.
is

121

trada Felice

Najwiksz durn Fontany bya Strada Felice, noszca imi

papiea; budowa jej zostaa rozpoczta i ukoczona w cigu
jednego roku (1585-1586). Ta wspaniaa ulica (obecnie Via
Agostino De Pretis i Via Quattro Fontane) schodzi w d
wzgrza do obelisku przed bazylik Santa Maria Maggiore, a
nastpnie wspina si a na szczyt wzgrza Pincio, do kocioa
Santa Trinity dei Monti, powiconego przez Sykstusa w 1585
roku 15 ; koci ten w ten sposb zosta poczony z Santa Ma
ria Maggiore na wzgrzu Eskwiliskim. Ostatni odcinek, kt
nigdy nie zosta ukoczony, mia prowadzi w d, do obe
na Piazza del Popolo (il. 29). Schody Hiszpaskie plano
przez Sykstusa jako poczenie midzy wysoko usytuo
kocioem Santa Trinita dei Monti a sercem miasta, poprzez Via
Trinitatis (dzisiaj Via Condotti) musiay czeka na sw
realizacj a do wieku osiemnastego.
Strada Felice cignie si dalej poza Sta Maria Maggiore w
niezmiennie prostej linii, a do kocioa Sta Croce in Ge
rusalemme. W drugiej poowie wieku dziewitnastego ten
wanie fragment ulicy stanowi krgosup jednej z najbardziej
ponurych dzielnic Rzymu, rne za jego odcinki miay ww
czas rnorodne nazwy. Domenico Fontana tak mwi o Strada
Felice:
Najbardziej synna jest ulica zwana Felice, biorca swj
pocztek od kocioa Santa Croce in Gerusalemme, mija ko
ci Santa Maria Maggiore i nastpnie cignie si dalej, do
kocioa Santa Trinity dei Monti, skd schodzi si do Porta di
Popolo cay ten odcinek liczy cztery kilometry dugoci,
jest prosty na caej swej dugoci i dostatecznie szeroki, aby
zmieci pi pojazdw jadcych obok siebie".
Droga, po ktrej pi pojazdw mogo jecha rzdem
innymi sowy ulica piciostrumieniowa musiaa wydawa
si Rzymianom nieco przesadnie szeroka, by to jednak wa
nie okres zastpienia konnej pojedynki i lektyki przez powz
i karet. 1 8 Sykstus rzadko opuszcza okazj przedstawienia na
freskach jakiego pojazdu epoki, z otwartym przodem i tyem,
jako wspomnienie ulepsze, ktre wprowadzi w ycie w tak
krtkim okresie czasu.
Obelisk stojcy przed tym kocioem zosta ustawiony w 1789 ro
klasycyzujcego papiea Piusa VII.
L. von Pastor, Sisto V, ii Creatore delia Nuova Roma, Rzym 1922,
str. 15.
13

16

122

Watykaskiej (1589) nie jest dokadny ani w skali, ani w spo sobie wykoczenia; stanowi jednak informacj o tym, czego by
jeszcze papie dokona, gdyby pozwoli mu na to czas. Daje on
nam lepsze wyobraenie o tym wielkim planie, ni da mog
mapy ukazujce to, co zostao w rzeczywistoci wyko nane (ii.
29),
Po lewej stronie fresku znajduje si obelisk na Piazza del
Popolo. Strada Felice biegnie lini prost do obelisku Santa
Maria Maggiore i dalej, a do kocioa S. Giovanni in Latera no.
Std zaznaczone jest poczenie z odlegym kocioem San
Paolo fuori le Mura (w. Pawe za Murami), w kierunku za
przeciwnym z pobliskim kocioem Santa Croce in Gerusa lemme. Odcinek czcy Lateran z Koloseum wspomniany by
ju uprzednio.
Powracajc do bazyliki Santa Maria Maggiore, znajdujemy
tam jeszcze inn drog prowadzc bezporednio do kocioa
Santa Croce in Gerusalemme oraz poczenie szczeglnie ciekawe dla tego okresu z kocioem S. Lorenzo fuori le Mura,
nie zatrzymujce si na starych murach Rzymu. Wreszcie, po czenie ze starym miastem zapewnia Via Panisperna, prowa dzca wprost do Kolumny Trajana i Piazza S. Marco (Piazza
Venezia). Te gwne arterie poprzecinane s sieci przecznic 16
i jest jasne, e gdyby tylko czas mu na to pozwoli, Sykstus V
przebudowaby na nowo cay Rzym wytyczajc ulice i place
miejskie, wznoszc budowle i zakadajc sie wodocigow.
Place miejskie i
obeliski

Rzym nie potrafi nigdy stworzy penego godnoci cen trum miejskiego, ktre wyraaoby w monumentalnych for mach ducha obywatelskiego, jak to miao miejsce we Floren cji, Sienie i Wenecji. Place miejskie Rzymu choway si za
bocznymi uliczkami, jak np. Piazza Navona, ktry powsta na
miejscu stadionu Domicjana. Byy one uywane jako targo wiska lub miejsca obchodw karnawaowych nie mieciy
si jednak nigdy przy nich budynki o znaczeniu komunalnym.
Nawet Kapitol, mimo caej swej architektonicznej wspania oci, by usytuowany w miejscu do odosobnionym. Syks'a Doskonae informacje na temat realizacji niektrych budowli Syk stusa V mona odnale w Avvisi di Roma. Niektre z nich opublikowa ne
byy przez L. von Pastora w jego pracy Geschichte der Pdpste, vol. X,
Freiburg 1926, str. 591-609, inne za w pracy I. A. F. Orbaana, Siztine
Rome, Londyn 1910.

1 7 . G . F. B o r d i n l .
Ko lu mn a An t o n in a 1
pocztki Piazza Co158a. Sykstus
V sytuowa swoje obeliskl,
kierowany
niezwyka intuicja, w
miejscach, w ktrych
w przyszoci miay
powsta wspaniale
place. W tym
przypadku odslonll
kolumn Antonina I
oczyci z gruzw
otaczajc j prze.
strzep, wytyczajc
granice,
ktrych
forma
architektoniczna miala zosta
ustalona
dopiero
pod koniec XVII
wieku. Na rycinie
Bordinlego, wyraniej
ni na watykaskim
fresku, wida
prymitywny
charakter wczesnego
budownictwa
l e s zc z e d z i P i a z z a
Culonna zachowuje
g od n o c e n t r u m R z ymu .

" ~

tus V w znacznie wikszym stopniu ni jakikolwiek inny

papie popiera budow placw w caym miecie. Usytuo wanie wielu z nich bynajmniej jednak nie wszystkich
wizao si z kocioami.
Przed zbudowanymi przez siebie budynkami Lateranem i
Kwirynaem i wszdzie tam, gdzie krzyoway si wytyczone
przez niego ulice, Sykstus V pozostawia due, wolne prze strzenie, dostatecznie wielkie dla realizacji znacznie pniej szych projektw. Przykadem tej zasady moe by zarezerwo wana przestrze przed Termami Dioklecjana, ssiadujca z je go wasn posiadoci w Montalto; powsta tam nastpnie
Piazza delle Terme, plac przed dziewitnastowiecznym dwor cem kolejowym. Oczyszczajc okolice wok Kolumny Anto124

.1I2rr!

ri

yr ] lu.ri

trlvttTA ;

r. P VC !
ii
J I I r LI t [ a N '/ ATI t A I tT
ALtN/i)A!YFAASTI7IUNt
~~Atrwn~: .I Irrrl rl
I T ` Y:: : I V S
lcrrS{,:RAVI'r c ' . FNNa
It .L XXXr: FOOT Ii
L

^ 7 7 P,rlr /.1...<1 ~hitva-'iN

;

VATISAHVM
,

'

:a-:
F.
~

; r . ,v .
,

Sit :GA TIVM 7Mrt

t.TlZ.:'kTVMAD

;.ntwe,
u
. a(N ,I16
-

3 8 . G . F. i l o r d i n l .
Obe lisk przed haz ylik w. Pi otra,
wkrtce po jego
w zniesieniu,
1588.
Przetransportowanie
tego obelis ku, tak Jak
pr zeniesienie ka plic y
w. 21obka w ba zyli ce
Santa Ma ria
Maggiore, sta nowi
t ypowe prz yklad y
wirtuozost wa i
wie lkie go za interes owania trud n ymi wyczynami w
dziedzinie mechani ki,
kt re cechowa y
sch yek XV I wieku,
za powiadajc p niejsze prace Ga li leusza.

sta jeszcze w tym samym miejscu, gdzie ustawi go cesarz

Kaligula na osi (spina) Cyrku Nerona. Od czasw Mikoa ja
V wszyscy papiee, a zwaszcza Grzegorz XIII, zastanawia li
si nad przeniesieniem obelisku, nikt jednak nie odway si
na rozebranie go i przetransportowanie na nowe miejsce.
Pod koniec wieku szesnastego istniaa we Woszech wysoko
rozwinita technika, a rwnie zainteresowanie maszynami i
mechanik Sykstus V potrafi zdoby si na konieczn do
takiego przedsiwzicia odwag. Duo waniejsze jednak od
sensacyjnego przeniesienia obelisku, byo nowe znaczenie ar tystyczne, jakie Sykstus V potrafi nada egipskiemu symbo lowi
soca: byo to znaczenie akcentu plastycznego organizu jcego
otaczajc przestrze. Instynkt urbanistyczny papiea oraz jego
architekta raz jeszcze ujawni si w wyborze nowego miejsca na
wzniesienie obelisku w doskonale odmierzonej odlegoci od
niedokoczonej wwczas katedry; miejsce to zo stao wybrane
tak trafnie, jak gdyby Bernini wyznaczy je z gry jako idealne
centrum swej kolumnady.
Ostatni z czterech obeliskw, ustawionych za ycia Sykstu sa V, otrzyma chyba najbardziej wyjtkowe usytuowanie.
Umieszczony u pnocnego wjazdu do miasta wyznacza zbieg
trzech gwnych ulic (oraz czsto projektowany, ale nigdy nie
zrealizowany kocowy odcinek Strada Felice); w dwiecie lat
potem wok tego miejsca uksztatowa si Piazza del Popolo.
Istnieje tylko jeden obelisk, zajmujcy rwnie dominujce
miejsce to obelisk na Place de la Concorde w Paryu, usta wiony w 1836 roku.

Aspekt komunalny
nina (1588) i wytyczajc zarys Piazza Colonna tworzy obecne
centrum miasta. Kolumna Trajana w pobliu Koloseum, wraz
ze swym rozbudowanym otaczajcym placem, stanowia cz nik midzy starym i nowym miastem.
Jak rdkarz, Sykstus V umieszcza swoje obeliski w pun ktach, w ktrych, w cigu przyszych stuleci, powstaway naj wspanialsze place miejskie. Wrd jego licznych wielkich
przedsiwzi najbardziej sensacyjnym i najefektowniejszym w
ocenie caego nastpnego stulecia, byo rozebranie, przewie zienie i ponowne ustawienie obelisku, stojcego obecnie przed
bazylik w. Piotra (1585-1586). By to jedyny obelisk, ktry
126

Sykstus V by pierwszym nowoczesnym urbanist. Od sa mego pocztku uwaa miasto za zoony organizm i zdawa
sobie spraw, e pikno otwartych placw i szerokich ulic
musi by poparte urzdzeniami komunalnymi.
Z pierwszym dniem, kiedy zjawi si na Lateranie jako Acqua
papie, postanowi, jak twierdzi Domenico Fontana 19, dostarc z y w o d r u r o c i g i e m Ac q u a F e l i c e l e c y m n a w z g r z a c h
okolicom miasta, ktre zostay opuszczone od czasu
Felice

19

127

A. Mutioz, Domenico Fontana, str. 42.

3 8 . F o n t a n n a M o j e s z a , 1 5 8 7 . F o n t a n n a t a , z w i e c z o n a t r ze ma l u ka m( , z p o s t a c i
M o j e s z a u mi e s z c z o n P o r o d k u , s ymb o l i zu j e t r i u mf a ln e w pr o w a d z e n i e Ac q u a
F e l i c e d o o b s z a r u w z g r z r z ym s k i c h , p o z b a w i on yc h d os t a w y w o d y od z g r
t ys i c a l a t . W ie l k i e ba s e n y f o n t a n n y z o s t a l y za p r o ye k t o w a n e d o c o d zi e n n e g o
u yt k u , j a k o z b i or n i ki w o d y d la o k o l i c z n yc h mi e s z ka c w ; p o p r a w e j s t r o n i e
s pe c j a ln e k or yt k o z a p e w n i a w od d la zw i e r z t .
,,.r, . .,

:i-a~.F I

i_.~v~,

zniszczenia rzymskich akweduktw, wzniesionych przez Alek sandra Sewera (222-235 n.e). Sykstus V zamierza doprowa dzi wod do najwyszych punktw rzymskich wzgrz
Eskwilinu, Caelius, Viminalu, Kapitolu i Pincio. Gwn trud noci by bardzo niewielki spadek terenu midzy poziomem
usytuowania rde, zakupionych w pobliu Palestriny, okoo
25 km od Rzymu a poziomem miasta, oraz fakt, e topogra fia terenu zdawaa si uniemoliwia poprowadzenie rurocigu
w linii prostej. Problem ten rozwizano przez uoenie rur na
przestrzeni 12 km na wysoko sklepionym akwedukcie, a przez
nastpne 13 km pod ziemi; w cigu osiemnastu miesicy
zadanie zostao wykonane. Ogromnie emocjonujcy dla Syk stusa V by moment uruchomienia rurocigu, gdy nie wia domo byo na pewno, czy woda rzeczywicie dopynie do
Kwirynau i innych okolic. Mimo to w padzierniku 1586 roku
bieca woda znalaza si w ogrodach Villa Montalto, w 1589
roku tryskaa ze wszystkich dwudziestu siedmiu publicznych
wodotryskw. 20
Inni papiee odrestaurowali akwedukty obsugujce niej
pooone dzielnice miasta, Grzegorz XIII za zamierza wpro wadzi w ycie projekt pniej wykonany przez Sykstusa V;
przeraziy go jednak trudnoci techniczne oraz wysokie koszty
przedsiwzicia i nigdy nie wyszed poza wstpne dyskutowa nie swych planw.
Monumentalny wlot Acqua Felice do miasta jest zaznaczo ny na fresku Biblioteki Watykaskiej przez trjlukow f ontann Mojesza (1587), ktra wznosi si na Strada Pia biaa
i nieproporcjonalna (il. 39). Nawet w wieku siedemnastym
fontann t uwaano za obiekt pessimo stile (w zym stylu) 21 i
trudno jest naprawd sobie wyobrazi, w jaki sposb taka

0. Basen y fontann y Mojesza. Dzi jeszc ze

basen y
fontann y
obstuguj
okoliczn ych
mi es zkacw.

91 , 2r d lo w od y d o pic ia . E gi pski e lw y w ytr ysku j

nada l w od na u yt e k spr agni on ych pr ze chodni w.

D L. va n P as t o r, Pd p s t e , vo l . X , s t r. 42 6- 4 33 ; r wn i e A . D . Tan i ,
L e Ac qu e e I e F on t a n e di Ro ma , R z ym 1 92 6, s t r. 4 9 i n a s t .
s1 Biogra fia Domenica Fontan y w prac y G. Ba glione, Le Vite de'
Pittori, Scultori ed Architetti, Rz ym 1642.
9 Przestrze, czas...

129

Urzdzenia
komunalne

2. Fontanna Mojesza przy Strada Pla, 161G. Tu

43. Fontanna Mojesza dzisiaj. Plac ten,
stworzony
ake Sykstus V stworzy[ plac, ktry w specjal prawie w
caoci przez Sykstusa V, zachowuje swj
.ych warunkach speinia zarwno funkcje prak oryginalny
charakter.
yczne, jak i socjalne.

r,.

mierna
budowla
moga
powsta
zaledwie
w
dwadziecia Iat po
mierci
Michaa
Anioa.
Waciwe
przeznaczenie
fontanny widzimy
na innym fresku
i~;lffL.i 0,04? .. _
f~/~t/f,'/Ir'l,'r/I/irALliv!
Biblioteki
ie
%
~4e1.'
~ = k~r~(
Watykaskiej
(il.
41lFdw~
42). Bynajmniej nie
miaa
by
ona
dekoracj;
jej
zadanie, to take
przypomnienie, e ta cz Rzymu bya pozbawiona wody
przez przeszo tysic lat; przede wszystkim jednak jest to
urzdzenie komunalne. Egipskie lwy wytryskuj wod do
uytku przechodniw; trzy wielkie baseny su za zbiorniki
wody dla mieszkacw dzielnicy; marmurowe ocembrowanie
chroni przed zanieczyszczeniem wody przez zwierzta, po
prawej za stronie znajduje si specjalny basen dla uytku
koni i byda.
W pobliu fontanny Moj esza, na obecnym Piazza delle
Terme, Sykstus V zainstalowa publiczn pralni, o dwch

dugich basenach (it. 44), dla kadego, kto by zechcia pra

brudn bielizn". Przewidzia poza tym zamknit przestrze,
w ktrej miecia si pralnia kryta do uytku w z pogod i
po to, by kobiety mogy przebywa bez obawy napastowania
przez nikogo (alcuna sorte di persone)
Te szesnastowieczne
z? D. Fontana, Della Transportatione dell' obelisco Vaticano, wyd. 2, Neapol 1604,
cz. I, str. 88.

4 4 . P ra ln i a pr z y P i a z za de li e Ter me . Fr e s k w C o l le gi o M a s s i mo. U mi e s zc z on o t u
d w a d u gi e ba s e n y na u yt e k w s z ys t ki c h , kt r z y ch c i e li w ypr a bi e l i zn .
P r ze w i d zi a n o r wn i e pr a ln i e o bud ow a n e , w pr z yp a d ku ni e po god y i w c e lu
za pe w n i en i a w i ks ze go od os obn i e n i a .

t.~~

130

s~

P~wM1ii~F~Qil1p'~f~(~.:.~.7.71OJ~P~i'LRN

1'\Il:i.'.S:biX'NC}1j4:J..S\

LIE

F.'l',.. ,,

1F11.0;:,,.E'-.T1'P -1-Pi'Fi>iT.~1',i-i.l~.

_v...~.?.1L.;4v~ .1a.=rr ,A' . ~ A,~ldii?

. t..'~~_4,.-

.z- . ~' ^'~..~ -w.

'

''''.;.

it.lVi'I'1\t.11-

~ --,.s:~ F~
13 1

urzdzenia przypominaj nam niemiae prby wznoszenia

publicznych pralni w Anglii okoo 1830 roku i we Francji ~.a
czasw Napoleona III.
Przeksztacenie
Koloseum w
przdzalni wen y

Wielko SykstusaV

Najwikszym basenem wodnym ofiarowanym przez Syk stusa V ludnoci Rzymu by basen przeznaczony do pukania
weny, ktry mial by zacht do rozwoju przemysu wenia nego. W wieku osiemnastym przerobiony on zosta na teatral n w charakterze Fontana di Trevi.
Po dojciu do wadzy Sykstus V zasta pusty skarbiec, a
miasto pene ebrakw i bezrobotnych. Stara si rozwiza ten
problem przez budow domw dla ubogich oraz przez za trudnienie tysicy robotnikw w swym programie prac pu blicznych. Kroki te jednak okazay si niewystarczajce. Pa pie
postanowi zatem rozbudowa eksport tradycyjnych rzymskich
wyrobw przemysu wenianego i jedwabniczego, oczywicie,
przy pomocy obcokrajowcw. Zatwierdzono prawo o
obowizkowym sadzeniu wszdzie drzew morwowych, jed nym
za z ostatnich planw Sykstusa V byo przeksztacenie
Koloseum w przdzalni weny. Miay tam by hale fabryczne
na parterze i mieszkania dla pracownikw na grnym pitrze
(il. 45). Zacz ju dokonywa wykopw ziemnych i planowa
ulic, zatrudniajc przy pracy siedemdziesit wozw i stu
robotnikw i gdyby papie y choby o jeden rok duej." za
Koloseum staoby si pierwszym na wiecie osiedlem robotni czym i jednostk przemysow na du skal.

C.
1

,~

111

tc

~-~r li-

`.~...,w.,:H_.LrL.~,ww.LM. .,

_.,.._...~.~.......~
: .

~ :,+~
.
..~
' "_

..,,.

.,..^
._.. ~,....,,...
Jame

..:.

.,...~....,,,..

.~_~i

4 5 . D o m e n i c o F o n i a m . P l a n S yk s t u s a V p r z e k s z t a l c a j c y K o l o s e u m w p r z d z a l n i
w e t n y, 1 5 9 0 . W c i gu o st a t n i e go r o k u s w e g o p a n o w a n i a S yk s t u s V p l a n o w a l
p r z e k s z t a l c e n i e K o I o s e u m w z e s p l w a r s z t a t w d l a p r z d z a r z y w e n y; n a g r n yc h
p i t r a c h z n a j d o w a yb y s i g i c h mi e s z k a n i a , n a p a r t e r z e w a r s z t a t y.

Nie ma wtpliwoci,
e niezwyka pasja, z
jak Sykstus V zaj si
urbanistyk, wyrnia
t dziedzin w sposb
wybitny spord wielu
innych jego osigni.
Imi
tego
papiea
zostao
wyryte
na
obliczu
Rzymu
w
wieloraki sposb, nie
tylko w nieco naiwnych
napisach na obeliskach
i bryach marmuru.
Sykstus V zdawa
sobie jasno spraw z
ogromnie
skomplikowanego
charakteru
planowania
miasta.
Wanie
to
jest
przyczyn uderzajcej
pewnoci,
z
jak

rozwizywa
rwnoczenie
najbardziej
rnorodne
problemy
urbanistyczne.
Ta
rwnoczesno
bya
jednak zaledwie jedn z
cech
charakterystycznych
tego
wielkiego organizatora.
Niewiele bya spokoj23

D. Fontana, op. cit.,

tabl. II, str. 18.

132

nych godzin w Rzymie

w okresie pontyfikatu
Sykstusa V. Koci
znw znalaz si w
niebezpieczestwie, nie
mona wic ignorowa
niespokojnego
ta
politycznego
tych
czasw. Niemcy byy
podzielone
i
znajdoway si w stanie
niepokoju; Francja bya
na
progu
protestantyzmu, Maria
krlowa
szkocka
zostaa cita, Armada
hiszpaska

zniszczona, Anglia za
stracona dla wiary
katolickiej
raz
na
zawsze.
Najbardziej
przykre ze wszystkiego
byy niekoczce si
kontrowersje
z

aroganckim i ambitnym
Filipem Hiszpaskim,
ktre, wedug opinii
Pastora,
Sykstus
V
przypaci yciem.
Na
tak
nieustablizowanym tle
politycznym Sykstus V
usiowa stworzy z
Rzymu
stolic
wczesnego wiata, w
ktrej
papie
rezydowaby
w
charakterze wiecznego
arbitra rwnowagi si
midzy
ziemskimi
pastwami. Tak si
jednak nie stao, gdy
racjonalizm
narzuci
wiatu rozwj w innym
kierun-

ku. Wiara Sykstusa V natchna go jednak tak wielkim opty mizmem, e potrafi dokona rzeczy zdawaoby si niemoli wych. Nie mona bowiem projektowa miast nie wierzc w
ycie.

POLNY BAROK
Oglna
charakterystyka
okresu baroku

Dobrze wiemy, w jaki sposb zasady budownictwa rene sansowego przeobraziy si w barok. Coraz bardziej uwydat niay si nowe formy, osigajc moment cakowitego przeo braenia w pracach architektw koca siedemnastego wieku. W
rkach budowniczych baroku, formy renesansowe byy za ledwie prymitywnymi czciami skadowymi kompozycji ar chitektonicznej. Tak jak Bach przetransponowaby prost me lodi w wielk, now harmoni wyszukan i subteln ar chitekci przeksztacili formy rozwinite w okresie renesansu.
Wntrza budynkw, ktre stworzyli, stanowi zespolenie
dwch rodzajw zainteresowa, z ktrymi stykamy si zwy kle
osobno. S one produktem wysoce skomplikowanych i cile
matematycznych oblicze oraz rwnoczenie tworem na wskro
wizjonerskim, powstaym na kanwie wyobrani mi stycznej.
Podobny zwizek dwu, tak odrbnych idei, pojawia si w
dziele Pascala (1623-1662), przedstawiciela zupenie in nej
dziedziny twrczoci w okresie baroku. Majc lat szesna cie,
Pascal napisa klasyczne dzieo o przekrojach stokowych, po
czym przeszed do studiowania krzywych cykloidalnych,
rozwijania teorii prawdopodobiestwa i dokona pionier skich
odkry w dziedzinie fizyki. rda religijnego mistycyz mu
Pascala tkwi w rozwaaniach dotyczcych tych wanie
dziedzin. Wieczna cisza tych nieskoczonych przestrzeni
przeraa mnie" to powiedzenie wynika z prac nad mate matycznymi wnioskami pojcia nieskoczonoci i doprowadza
Pascala do przekonania o bahoci czowieka pozbawionego
Boga.
Ostatnie fazy rozwoju baroku stanowi prawdziwe dzie dzictwo epoki, z ktrej wyrastamy. Rozpatrzmy w pierwszym
rzdzie dziea powstae w okresie baroku we Woszech; pniej
zobaczymy, w jaki sposb docza si do tych osigni Europa
Pnocna.
Historia tego okrelenia zmusza do wstpnych wyjanie:
134

46 . F r an c e s c o R or r o mi n i . K o c l t S an C a r l o s i le Qu a t t r o Fon t an e w R z ymi e , 1 68 2 16 57 . E le w a c j a . C o la c i a n a j e s t r oz fa l ow a n a . Fa lu j c a c i an a za s t os ow an a p o ra z
pi e r w s z y pr ze z B or r o mi n i e g o w ko c i e le S . F i li pp o N er l w R z ymi e je s t j ed n ym z
c z yn n i k w p od s t a w ow yc h w ar c h i t e kt ur ze p n e go ba r o ku .

barok" nie odnosi si wycznie do przeadowanych dekoracj

gmachw Meksyku czy Hiszpanii. Od z gr pidziesiciu lat
barok" oznacza w historii sztuki okres od Michaa Anioa do
osiemnastego wieku; okres ten trwa nawet duej w niekt rych
dziedzinach --- np. w urbanistyce.
Pny barok" oznaczaby dzieo powstae po 1660 roku.
135

Barok" to
nazwa epoki, a
nie okrelonych
form

Okres baroku trwa wic prawie tak dugo jak gotyk. Cieka we,
e nazw tego okresu spotka podobny los: gotyk a do
dziewitnastego wieku by synonimem czego barbarzyskie go
i nieokrzesanego. W niektrych wspczesnych angielskich
historiach architektury barok okrela jeszcze wynaturzon"
form sztuki. Poprzez dzieo Henryka Wlfflina nauczylimy
si, ju przed 1890 rokiem, ocenia waciwie wczesny barok
rzymski, ktrego pocztkiem jest twrczo Michaa Anioa.
Architekt niemiecki Cornelius Gurlitt speni wkrtce podobn
do Wlfflina rol, jeli chodzi o stosunek do pnego baroku
we wszystkich prawie krajach. W latach pniejszych znako mita wiedeska szkoa historii sztuki powicia temu okresowi
wiele wnikliwych bada. Sowo barok" posiada obecnie ogl nie przyjty sens w dziedzinie historii sztuki; odnosi si nie
tyle do okrelonych form, co do caej epoki.
Okres baroku charakteryzuje sposb mylenia i odczuwa nia, odgrywajcy w nim dominujc rol. Cech najbardziej
znamienn jest powstanie uniwersalizmu o bardzo specyficz nym charakterze. W omawianej przez nas dziedzinie przeja wia
si on w nowo odkrytej potdze ksztatowania przestrzeni i w
umiejtnoci tworzenia zadziwiajco jednolitej caoci z
najbardziej rnorodnych elementw. Trzeba zwrci uwag,
e we wszystkich dziedzinach, metoda i odrbno barokowego
odczuwania przetrwaj a do chwili, kiedy utwierdzi si roz pad wywoany rozwojem przemysu, burzcy na pewien czas
metod jednolitego rozpatrywania zjawisk.
Perspektywa i
barokowe pojcie
nieskoczonoci

Pod koniec wieku siedemnastego matematyczne pojcie

nieskoczonoci staje si czci skadow barokowego uni wersalizmu i podstaw praktycznych rozwiza. Wraenie
nieskoczonoci w sensie linearnym, w formie rozcignitej w
nieskoczono perspektywy zostaje wykorzystane w ma larstwie i w architekturze jako rodek do uzyskania efektw
artystycznych. Ju na pocztku stulecia w pracach holender skich
pejzaystw pojawia si element niekoczcej si prze strzeni
atmosferycznej". Nieco pniej architekci rzymscy nawet w
niewspmiernie maych wntrzach kocielnych uzyskuj
podobne wraenie mistycznego bezkresu, dziki je dnoczesnemu
korzystaniu ze zdobyczy malarstwa, rzeby i ar chitektury
popartych teoretycznymi odkryciami optyki. Fran cuscy
architekci krajobrazu z koca siedemnastego wieku wykorzystuj dla celw artystycznych efekt niekoczcej si per136

spektywy w ksztatowaniu przyrody (podobne denia poja wiay

si ju, wprawdzie na mniejsz skal, we Woszech i Holandii).
W ogrodach francuskich, po raz pierwszy w historii, wielkie
aleje staway si istotnymi elementami oddzia ywania
architektury. Ogrd uzyskiwa dziki temu bezpo redni i jasno
okrelony stosunek wzgldem otaczajcej, niekoczcej si
przestrzeni. Wersal, z imponujc, otwart alej, wiodc do
Parya, jest znakomitym przykadem rozwiza tego typu .
Ogrody te, rozpatrywane jako cao, stay si mo delami
barokowego wszechwiata, zachowujc jego aspekt nie skoczonoci.

FALUJCA SCIANA I MIKKA FORMA RZUTU

Francesco Borro nini (1599-1667) 1

Odstp niemal dwustupidziesiciu lat dzieli pask po wierzchni elewacji kaplicy Pazzich i ostatnie dzieo Francesco
Borrominiego: fasad kocioa San Carlo alle Quattro Fontane
(w. Karola przy czterech fontannach) w Rzymie, 1662--1667
(il. 46 i 82).
Paska powierzchnia zewntrznej ciany kaplicy Pazzich
przedstawia wyranie czytelny szereg jednakowych podziaw,
z ktrych kady stanowi zamknit cao. ciana kocioa San
Carlo alle Quattro Fontane wyraa ruch. Pojedyncze podzia y
nie s juz od siebie wydzielone wie je nieprzerwany cig
powiza, ogniskujcy si w rodkowej partii budowli,
stwarzajc wraenie picia si wzwy.
W niszy, ponad gwnym portalem, stoi posg patrona ko cioa, w. Karola Boromeusza. Otaczaj go po obu stronach
figury aniow; ich skrzyda, zasklepiajce si nad gow po sgu, akcentuj jego wzrok skierowany ku grze. Ten motyw
wznoszenia si jest widoczny w caej fasadzie, nawet wie czca balustrada ponad wyduonym pionowo medalionem
wtopiona jest w masyw ciany szczytowej, ogniskujcej i za mykajcej rozfalowany pd ku grze.
1 Twrczo Borrominiego nasuwa problemy, nalece do najbar dziej skomplikowanych w calej historii architektury. Zajmiemy si ni
jedynie w zakresie dotyczcym naszej spucizny architektonicznej.

137

San Carlo alle

Quattro Fontane
Borrominiego

Falujca ciana

Rzym w tym okresie by miastem redniowiecznym o w skich uliczkach i niewielkiej przestrzeni midzy budynkami.
Fasada kocioa San Carlo alle Quattro Fontane, mimo swego
niezwykego zagszczenia, zajmuje nie wicej powierzchni ni
pojedynczy filar w bazylice w. Piotra. A jednak w fasadzie
tego kocioa zawarta jest koncepcja, . ktra miaa przemony
wpyw na okres pniejszy. Nie tylko poszczeglnej formie, ale
caej cianie nadano wraenie falujcego ruchu. Jego wy nikiem
bya rozfalowana powierzchnia ciany --- wielkie od krycie
Borrominiego. Korzystano z niego nie tylko w celu zwrcenia
uwagi przechodnia wcinitego w wskie uliczki Rzymu.
Odkrycie Borrominiego pojawia si take w zadziwia jcej
formie ukadw angielskich crescents koca osiemnaste go
wieku, a nawet w nieco zmienionej postaci odzywa si w
architekturze wspczesnej.
Nie zajmowalibymy si deniami, ktrych wynikiem byo
rozfalowanie ciany, gdyby ich cele byy wycznie dekora cyjne. Takie ustosunkowanie usprawiedliwia nawet opini Ja kuba Burckhardta, ktry ze zoliwoci zauway, e fasada
San Carlo przypomina co, co wysuszono w piecu. Nasze obec ne pogldy wynikaj ze stanowiska zupenie odrbnego, od
tego, ktre zajmowa Burckhardt w 1855 roku 2 , piszc Cicerone
ksik niezastpion nadal jako przewodnik po Wo szech.
Dzi atwo moemy dostrzec si ujawniajc si w caej

2 Powtrne odkrycie Francesco Borrominiego zaczo si od opubli kowania dziea Corneliusa Gurlitta, Geschichte des Borockstils in Italien,
Stuttgart 1887. Wszyscy, ktrzy nie stracili jeszcze odwagi tworze nia
nowych rodkw wyrazu odpowiadajcych nowym zadaniom... w kon strukcji znajd pokrewnego ducha w Borrominim" (str. 365-366). Syste matyczne badania nad Borrominim zostay podjte najpierw przez szko
wiedesk" po 1900 roku. Przywdca tej szkoy, Max Dvorak opubli kowa w 1907 roku krtki artyku o pracy Borrominiego przy odbudo wie
kocioa w. Jana na Late'anie pt. Francesco Borromini als Re staurator", Beiblatt zum Kunstgesch., Jahrbuch der K. K. Zentralkommission (Wiede 1907) I, str. 89 i nast. Oscar Pollak, nalecy do tej samej szkoy, opublikowal biografi Borrorniniego w Thieme-Becker, Allg.
Lez. d. bild. Kiinstler, vol. 1V, Lipsk 1910, Wplyw dziel Borrominiego
by omwiony przez A. E. Brinekmanna, Die Baukunst des I7. and 18.
Jhdfis. in den romanischan Ldndern (Berlin 1915). Podstawow biografi
jest praca Eberhardta Hempla Francesco Borromini, Wiede 1924, ktra
zawiera pen bibliografi. Dte Architectur Borrorninis" (Berlin 1930)
zawiera skomplikowane analizy strukturalne Hansa Sedlmayra dziel
Borrominiego .-- czasami bardzo poruczajce, czasem przesadne.

138

budowli, poprzez nacisk wysunitej naprzd i cofajcej si

ciany, o wydronych niszach i rozbudowanych kontrastuj cych partiach. Przestrze jest tu rzeczywicie modelowana;
wypukoci i wklsoci wywouj gr wiata na frontonie ko cioa. Francesco Borromini osign rodkami czysto architek tonicznymi i w otwartej przestrzeni efekt rwny mikkiemu
chiaroscuro obrazw wspczesnego mu Rembrandta, ktry w
tym czasie pracowa nad swymi ostatnimi ptnami.
rdo inspiracji ciany falujcej Borrominiego odkryli
niektrzy historycy w staroytnoci. Jest moliwe, ale zupe nie
niepewne, e Borromini zna jak wspczesn rycin
przedstawiajc witynie skalne w Petra (Azja Mniejsza). s
witynie te (najlepiej znana El Chasne) s jednak wykute
bezporednio w masywie skay, ich ciany nie s wygite, a
wszystkie elementy kolumny, zaamane ciany szczytowe,
budlei stranicze" s od siebie oddzielone. Trafniejsze jest
przypuszczenie, e Borromini opar si na koncepcji paskiej
elewacji kocioa, stosowanej od czasu powstania florenckiej
Santa Maria Novella Albertiego i uksztatowa wszystkie jej
czci zgodnie z wasn wizj atrystyczn.
Bardziej interesujce jest porwnanie sali kopuowej Piaz za
d'Oro w willi Hadriana w pobliu Tivoli. To wntrze z
okresu pnego cesarstwa rzymskiego ma rzut oparty na
omiu wycinkach kola, z przesonami kolumnowymi, ktre s
na przemian wypuke i wklse. Caa sala umieszczona jest
porodku wielkiej kwadratowej komory. Take i tu, jak w
innych staroytnych budowlach, ciana nie jest jednak roz falowana w sensie nieprzerwanego ruchu, przepywajcego
przez ca jej dugo. W Piazza d'Oro nie istnieje cigo
ruchu: w miejscu styku odcinkw ciany s przerwy.
Uksztatowanie to jest przeciwiestwem rozwizania wityni
Wenus w Baalbek, gdzie wklse gzymsy pilastrw
wbudowano w kolist parti centraln.
Koncepcja falujcej ciany Borrorniniego narzucia swobo d, jeli chodzi o ksztatowanie form architektonicznych w
kamieniu; przeobrazia cian zbudowan z kamienia w elaSedlmayr sugeruje, e Borromini w taki sposb wanie zaznajo mi
si z tymi wityniami, pochodzcymi z drugiego wieku, jak rwnie, e
zna rzymskie dekoracyjne malarstwo cienne (op. cit. str. 59).
H. SedimayQ, op. cit., str. 56-57.

139

Czy falujca
ciana pojawia si
w staroytnoci?

1641, a wic wntrze San Carlo, to jedna z jego pierwszych

realizacji. Dziki temu, e jest prawie cakowicie pogrone w
mroku, zwiksza si efekt wiata wpadajcego przez latar ni.
W tym owietleniu oywa kunsztowna kombinacja form
geometrycznych, stanowicych paskorzeb na wewntrznej
stronie kopuy. Ukad form nadaje kopule wygld przypomi najcy komrkow struktur roliny (il. 47).
Koci Sant' Ivo (il. 48) zbudowany dla Sapienza (Uniwer - Koci Sant' No
sytet Rzymski) stanowi najlepszy przykad ksztatowania Borr ominiego w
Rz ymie
wntrza przez Borrominiego. Prac nad kocioem rozpocz
architekt w 1642 roku, w rok po ukoczeniu wntrza San Carlo
ale dopiero w dwadziecia lat pniej dobiega ona koca.
Sant' Ivo jest usytuowany na zapleczu renesansowego
dziedzica Uniwersytetu. Borromini wiedzia doskonale, w ja ki
sposb zwiza loggie renesansowego dziedzica z przesu nit
w gb fasad swego kocioa tak, aby tworzyy nieroz-

47. Francesco Borromini. Koc ll San Car lo a lce Quattro Fontane. Wnetrze :
w i d o k k o p u y, 1 6 3 9 - 1 6 4 1 .

48. Francesco Borromini. Koci Sant ' Ivo w Rzymie, 1642-1662. Rzut. Zbudowan y wewntrz renesansowego dziedzica Sapienza, koci Sant ' No wie si
z nim w nierozczn cao.

styczne tworzywo. Wygite linie ciany

wspdziaay w sposb naturalny z
pynn przestrzeni, wynik z mikkiego
rzutu budowli.
sztaltowanie form
adycyjnych:
:iedziniec kocioa
an Carlo

Koci San Carlo zbudowano ze skromnych funduszy hisz

paskiego zakonu Trinitariuszy Bosych; stanowi on wasno
tego zakonu. Budujc go, Borromini nie szuka efektu poprzez
stosowanie ornamentyki czy dekoracji. Przeciwnie, wystarczy
spojrze na niewielki klasztor, eby przekona si, jak bardzo
architekt by oszczdny w ich stosowaniu. 5 Dziedziniec klasz
torny o surowych formach jest przykadem uycia rodkw
czysto architektonicznych. Jego cite naroniki przypominaj
jeszcze raz potg Borrominiego w oywianiu kadej formy,
nawet jeli jest to motyw palladiaski.

Borromini zbudowa klasztor i wntrze kocioa niemal

trzydzieci lat przed wykoczeniem fasady w latach 1634

Tntrze: kopula

Hempel, op. cit., il. 13.

140

141

czn cao. Wspudzia jego architektury wnosi do spokoj nego, renesansowego ukadu element wieoci i dynamiki.
Nawet niezwyka, pena inwencji, forma kopuy, narzucajca
wraenie ruchu nie wprowadza mimo to niepokoju.
:dno geometrii
wyobrani

W uksztatowaniu wntrza.kocioa Sant' Iva przejawia si

ta sama gitko formy, ktra cechuje fasad San Carlo alle
Quattro Fontane. Kady wprowadzony motyw powtarza si w
ukadzie caej budowli, docierajc do wierzchoka kopuy.
Przypadkowy obserwator odbiera prawdopodobnie tylko za dziwiajce wraenie ruchu i oywienia form architektonicz nych. Idea artystyczna twrcy jest czytelna bez analizy skom plikowanej koncepcji przestrzennej, ktra jest w niej zawarta;
rzeczywicie trudno jest uchwyci prost matematyczn za sad, na jakiej jest oparty rzut. Niewidocznym jdrem, ktre
ksztatuje plan budowli, jest ulubiony motyw Borrominiego
szecioramienna gwiazda. Ta podstawowa forma jest rwnie
niedostrzegalna na planie, jak kociec w ciele ywego zwierz cia: mona j odkry jedynie za pomoc swoistego przewie tlenia. (W reprodukowanym tu planie Borrominiego wzmocniono graficznie niektre elementy, aby najbardziej uzmy sowi ksztat gwiazdy, stanowicy podstaw planu). 6 Gwiazd
tworz dwa przecinajce si trjkty rwnoboczne. Znany
holenderski architekt Berlage oraz kilku innych badaczy wy kazali, e wiele budowli redniowiecznych rwnie opiera si
na tym ukadzie form. Sze punktw, w ktrych przecinaj si
boki obu trjktw, to w koncepcji Borrominiego elemen ty
koordynujce cay projekt. W oparciu o idealny szeciobok,
wyznaczony przez te punkty, architekt formuje sze nisz
przenoszcych dynamik gwnych skadnikw kompozycji
fi Skomplikowan organizacj przestrzeni wewntrznej Sant' Ivo wy janiano w rny sposb. Niektrzy twierdz, e wntrze zostao rozwi nite z prostego graniastosupa o trjkcie rwnobocznym jako podsta wie
i e pozostae elementy zostay dodane wedug wzoru wczeniejszego
renesansowego planu Peruzziego. Inni utrzymuj, e zostao ono rozbu dowane przez przenikajce si dwie takie pryzmy, ktre razem stwo rzyy
szecioramienn gwiazd. Por. Sedlmayr, op. cit., str. 70.

4 9 . F r a n c e s c o B o r r o m i n l , K o c i S a n t ' I v a w R z y m i e . W n t r z e k o p u y. Wew n tr zn a, cugla powie rzchn ia kopu y zosta a poc i ta . Zr obiono to w c e lu pr ze k a z a n i a w r a e n i a r u c h u , k t r y p r z e p yw a p r z e z c a a e l e w a c j .

142

wzwy, a po sklepienie kopuy, ozdobione zotymi

gwiazdami. Kopua wie si w ten sposb cile z caym
wntrzem (il. 49).
Elastyczno
ksztatowania
wntrza

Dotychczas zawsze budowano kopuy o podstawie okrgej

lub owalnej. Zastosowanie wci w idealnym obwodzie kopuy i
rozcignicie dynamiki projektu przez nadanie mu charak terystycznej gitkoci, musiao sprawia na wspczesnych
Borrominiemu odbiorcach rwnie zaskakujce wraenie, jak
dokonany przez Picassa, okoo 1910 roku, rozkad formy twa rzy
ludzkiej (il. 50). Przekrj poprzeczny kocioa Sant' Ivo (il. 53)
ukazuje, co w tym wypadku osignito: dynamiczny ruch caego
ukadu wynikajcy z projektu przepywa bez przeszkd od
posadzki do latarni kopuy, a nawet tam nie koczy si
cakowicie. Borromini nie dysponowa naturalnie rodkami,
ktre
umoliwiy
Eifflowi
zrealizowanie
cakowitego
przenikania przestrzeni wewntrznej i zewntrznej w jego
wielkiej paryskiej wiey. Mimo to, rozwijajc wzwy dynamik
ruchu, ktry przenika kady fragment przestrzeni we-

50.Picasso.

Gowa.

Rzeba,

ok. 1910. Po cigej, wewntrznej powierzchni ko puy

Borrominiego mu siao by
dla jego wspczesnych
rwnie
zadziwiajc ym
efekte m,
jak
rozbicie
formy ludzkiej twarzy w
rzebie Picassa.

cicie

51.Fr a n c e s c o B or r o mi n i .
Koci
Sant'
No
w
R z ymi e . La t a rn i a z p o d w j n ymi k olu mn a mi i
s pi r a la . Pu n kt ku l mi n a c yj n y dyna mi ki i T U .
Z h u , kt r y pr ze n i ka c a i
bu d ow l .

5 2 . Tat l i n . P r oj e kt po mn i ka w M o s kw i e ,
1 92 0 : Pr o j e kt t en , pod o bn i e j a k w i e a
E i ffl a i ki l ka i nn yc h w s p c z e s n yc h
p o mn i k w, je s t w s p c ze s n a re a li z a c j a
d e n i a d o w za j e mn e go pr ze n i ka n i a
pr ze s t r zen i we w n tr zn e j i ze w n t r zn e j .

wntrznej budynku, przedzierajc si na zewntrz w formie

wieczcej kopul spirali Borromini podejmuje podobne
zagadnienie.
E la Wp r owa dz e ni e r uc h u
ksz d o a r c h it e kt ur y
wn

Grujca nad kocioem ? latarnia o podwjnych kolum nach, odwanie wykrojonym gzymsie i fantastycznej spirali,
zastpujcej zwykle stosowane przykrycie przypomina ja ki
twr organiczny. Na spirali, stanowicej zakoczenie ko puy,
biegnie wski chodnik, umoliwiajcy dojcie na sam szczyt
(il. 51).

Zwizki z nasz
epok

Dzi, kiedy cakowicie osigalne jest przejcie midzy

przestrzeni wewntrzn i zewntrzn, nie mona si dziwi,
e powstaj projekty w myl tej samej idei, do ktrej Borro mini zdawa si dy po omacku. Dobitnym wyrazem tego
samego sposobu odczuwania jest pomnik zaprojektowany w
1920 roku przez Tatlina, rosyjskiego malarza konstruktywi st.
Podobnie jak Borromini, zastosowa on form spirali, za wierajc cigo ruchu (il. 52).

Borromini
jako rzebiarz

Borromini, podobnie jak wikszo wielkich artystw ba roku w Rzymie, pochodzi z pnocnych Woch.
Rozpocz prac jako kamieniarz przy budowie bazyliki w.
Piotra. Pracowa w tym zawodzie przez wiele lat, a w ci gu
caego ycia spotyka si bezporednio z obrbk materia w
budowlanych. By jednak take rzebiarzem, i to nawet
jednym z najwikszych w epoce baroku, mimo e nie rzebi
piknych popiersi ani posgw witych, roztapiajcych si w
mistyczno-erotycznej ekstazie. Waciwie nie stworzy ad nej
rzeby w normalnym tego sowa znaczeniu. Podobnie, jak
niektrzy twrcy wspczeni, wypowiada si w formie ab strakcyjnych spiral, w rzebach z prtw metalowych na
szczytach swoich kociow. Przede wszystkim by jednak
rzebiarzem budowli, wypowiadajcym si najpeniej
wwczas, gdy nierozcznie scala oparte na obliczeniach
matematycznych rzuty, z
fantastycznie uksztatowan
przestrzeni budynkw, w ktrych trudno byoby ustali
granic midzy architektur i rzeb.
Gwnym
zainteresowaniem
Borrominiego
byo
zawsze
ksztatowanie przestrzeni. Stosowa rozfalowane linie i poPorwnywano go ze wityni Wenus w Baalbek.

146

53. Francesco Borromini. Koci Sant '

No w Rzymie. Przekrj wntrza.

147

wierzchnie, form kuli (il. 54) i spirali oraz formy jeszcze bar dziej niezwykle, w rzebach z prtw elaznych na szczytach
swych wie. W jego rkach kada odziedziczona z przeszoci
forma nabieraa nowej gitkoci. Nie przesdza nic z gry i
niemal od zarania pracy twrczej zarzucano mu, e produku je
dziwactwa i pozwala sobie na zbyt wiele swobody.
Znaczenie ciany

falujcej

Borromini wprowadzi do architektury element nowej git koci, swoim sposobem rozwizywania ciany i rzutu budowli.
Nada wraenie ruchu caemu korpusowi budynku. Sciana fa lujca, zastosowanie wci w sklepieniu kocioa Sant' Ivo,
zwieczenie kopuy spiral wznoszc si ku niebu to
wszystko rodki zmierzajce do tego samego celu.
Wpyw Borrominiego rozciga si na ca Europ i zosta
przyswojony przez architektur nawet w jej dziedzinie zwi zanej z urbanistyk. Dziao si to pomimo sw potpienia ze
strony francuskich i angielskich akademikw, rzucanych w
cigu caego wieku osiemnastego i znacznej czci dziewit nastego.

5 4 . Fra ncesc o Borr om i -

ni. Koc i Sant , Ivo.

Fr a gm ent. (W t yle w i da kopu l Panteonu. )
Ku le, spr aw iaj ce w raenie
cementowych,
wykonano z pytu marmurowego osadzonego na
elaznym zbrojeniu.

148

Przez dwiecie lat Borromini by uwaany za czowieka, Zwizek

ktry nie rozumie penej majestatu prostoty sztuki staroyt nej Borrominiego
mimo e faktycznie by z przeszoci cile zwizany. z histori
Borromini nie kopiowa form i fasad, a historia nie suya mu
dla zastpienia wyobrani. Ten rewolucjonista uwanie
studiowa gotyckie freski, jak wynika z rysunkw, ktre do
dzi przetrway. Max Dvo"rak, jako jeden z pierwszych, bada
prace nad restauracj bazyliki w. Jana na Lateranie, pro wadzonej przez Borrominiego. By zdumiony troskliwoci, z
jak Borromini stara si zachowa fragmenty starego ko cioa, gdziekolwiek to bya moliwe, wcielajc je do wasne go projektu.
Jak kady wielki twrca, Borromini zachowywa zwizek z
przeszoci. Nie naladowa form epok minionych; staway si
one czci jego wasnych dzie. Podobnie jak my staramy si
obecnie znajdowa w cznoci z histori rdo siy dla
dalszego rozwoju.
Guarino Guarini (1624--1683)
Ostatni faz rozwoju pnego baroku jest twrczo Gua - Guarini -- architekt i
rino Guariniego w Turynie, w pnocno-zachodniej czci matematyk
Woch. Guarini, mnich zakonu Teatynw i znakomity uczony,
urodzi si w Modenie, w wier wieku po Borrominim i Ber ninim. Po raz pierwszy przyby do Rzymu w okresie, kiedy
Borromini pracowa nad wntrzem kocioa San Carlo alle
Quattro Fontane. W dalszym cigu swej normalnej zakonnej
dziaalnoci zostaje skierowany do Mesyny na Sycylii jako
profesor filozofii. Zaprojektowa tu kilka kociow; wszystkie
zostay zniszczone podczas ostatniego trzsienia ziemi. W 1662
roku przeniesiono go do Parya, gdzie uczy teologii. Rozpo cz tu budow nowego kocioa. Praca ta bya jeszcze bar dziej
niefortunna ni przedsiwzicia sycylijskie; zniszczona przez
poar budowla nie zostaa nigdy ukoczona.
W trakcie podry, Guarini zetkn si z gotyckimi kocio ami we Francji i mauretaskimi meczetami Kordoby w Hiszpanii. By cakowitym kosmopolit. Chocia nie zatraci nigdy
cznoci z wasnym krajem i z wasnym pokoleniem, mia pen
wiadomo historii we wszystkich jej przejawach ar tystycznych.
Nie ma nic bardziej charakterystycznego dla pnego ba roku ni czsto pojawiania si w tym okresie matematyka,
149

empirycznego naukowca i artysty w jednej osobie. Zdumiewa jca jest czno midzy sposobami mylenia, czucia, mwic
cilej, istnieje bezporedni zwizek midzy wiedz artystycz n i matematyczn. Kada pojawiajca si koncepcja matema tyczna znajduje natychmiast odpowiednik artystyczny. W ten
sposb rachunek rniczkowy, przybierajcy definitywn f orm w kocu wieku siedemnastego, znajduje swj ekwiwalent
architektoniczny w skomplikowanych kompozycjach prze strzennych, pojawiajcych si w tym samym czasie. Kariera
Guariniego jest doskona ilustracj bliskich zwizkw midzy
sztuk i matematyk w okresie pnego baroku. Guarini by nie
tylko architektem i uczonym, ale rwnie wybitnie utalen towanym matematykiem. Jego opublikowane prace ukazuj go
jako czowieka, ktry w znacznym stopniu przewidzia od krycie geometrii wykrelnej, dokonane o cay wiek piniej
przez Gasparda Monge'a (1746-1818).
Palazzo Carignano
fa l u j c a c i a n a
1 m i k ka fo r m a
r z ut u

Najwybitniejsze dziea Guariniego powstay w Turynie,

gdzie przebywa od 1666 roku a do mierci. By wwczas
opatem (prepositus) zakonu Teatynw i jednoczenie inynie rem w subie ksicia Sabaudii. W Turynie zbudowa swe naj wspanialsze kocioy i paace. Jeden z tych ostatnich, Palazzo
Carignano (1680) jest przykadem uycia rodkw nadajcych
jego realizacjom architektonicznym cech niemal tej samej
gitkoci, jak odznaczaj si dziea Borrominiego. Paac ten o
charakterystycznie wygitym frontonie i ksztacie klatki
schodowej na pewno wywar wpyw na architektur paaco w
pniejszego okresu w poudniowych Niemczech. Wielka
sklepiona sie wejciowa o eliptycznej formie stanowi rdze
koncepcji Palazzo Carignano. Wraenie eliptycznego ruchu w
hallu przemieszcza si na oba skrzyda klatki schodowej po
lewej i prawej stronie, a poprzez nie na ca falist cian
zewntrzn. Pomimo jednak wigoru architektonicznego, jaki
wykazuje Guarini w tym dziele, ukad wntrza budowli zbli a
si do rozwizania tych cile rezydencyjnych zagadnie, ktre
stoj w tym czasie przed architektami. Caa inwencja
architektury woskiej w tym okresie bya skierowana na bu dow wntrz kociow, Wyraajc si bardziej technicznie
ca t nieograniczon wyobrani powicono ksztatowaniu
olbrzymich przestrzeni wewntrznych. Uoglnienie to spraw dza si w przypadku Guariniego. Jego mistrzowskie dzieo, to
koci San Lorenzo (il. 55 i 57) w Turynie (1668-1687).
150

55. Guarino Guarini. Koci San Lorenzo w Tur ynie, 1868-1637. Przekrj przez
kopule i latarni ukazuje przecinajce si ebra.

151

5 6 . G u a r i n o G u a r i n i . K o c i S a n L o r e n z o w Tu r yn i e . K o p u l a z p r z e c i n a j c y m i
s i e b r a m i . W i z j a a r c h i t e k t o n i c z n a o s i g a g r a n . c e m o i i w o a k o n s t r u k c yj n yc h ,
starajc si przekaza wraten ie n ieskoczon oci.

5 T. G u a r i n o G u a r i n i . K o c i S a n L o r e n z o w Tu r yn i e . R z u t .

Koci San Lorenzo zbudowano dla zakonu, ktrego czon kiem by Guarini. Podstawow form kocioa jest kwadrat
obramowany masywnymi cianami. Kopua jest okrga. Mi dzy posadzk parapetu a kopul mieci si omiokt ze cia nami wygitymi na przemian do rodka i na zewntrz w skom plikowany sposb, stwarzajc przejcie do wysokich partii bu dowli. Intencj Guariniego byo wyraenie za pomoc rodkw
architektonicznych barokowego uczucia tajemniczoci i nie skoczonoci. Okres baroku wykazuje wielk skonno do
konstrukcji, ktre zdaway si przeczy sile cikoci. Wszyst kie dyscypliny sztuki wczajc nawet uycie kolorowych
wiate wyzyskiwano dla wywoania tego podniecajcego
wraenia. W Rzymie istniaa kaplica, w ktrej latarnia w ko pule spoczywaa na ramionach wyrzebionych aniow. W San
Lorenzo Guarini uywa czsto architektonicznych rodkw, aby
przeciwstawi si prawom grawitacji. Jego budowla jest
konwencjonalna a do podstawy kopuy; tu wkracza od razu w
dziedzin fantazji. Przecinajce si ebra wi tambur od
jednego punktu do drugiego, jak pajczyna uwita przez ol brzymiego pajka. Krzyuj si, tworzc rodzaj filigranowej
gwiazdy, z omioktnym otworem porodku. Powstaje w ten
sposb wraenie, e latarnia jest zawieszona w powietrzu po nad ebrami. W rzeczywistoci spoczywa na omioboku, stwo rzonym przez przecicie eber (il. 56).
Wraenie nieograniczonej przestrzeni osignito nie przez
zastosowanie iluzorycznych perspektyw lub wymalowanego
nieba, ale wycznie poprzez rodki architektoniczne. Olepia jce wiato, ktre przebija przez filigranow form gwiazdy,
wywouje w efekcie dematerializacj otoczenia. Jest to jeden z
rzadkich wypadkw, kiedy poczucie nieskoczonoci wywo ano wycznie rodkami architektonicznymi.

San Lorenzo
nieskoczono
wyraona rodkami
architektonicznymi

Mona miao przypuszcza, e nie podjto by budowy ko puy w San Lorenzo, gdyby Guarini nie oglda kopu Mihra bu
niszy modlitewnej meczetu Al Hakima w Kordobie (il.
58). Skonstruowano je przy kocu dziesitego wieku, w 965
roku. Taka sama metoda konstrukcji zostaa zastosowa na w
kopuach, ktre Guarini zaprojektowa dla San Lorenzo. S one
take zbudowane na kwadratowej podstawie z syste mu
wicych eber, przecinajcych si w grze dla stworze nia
omioramiennej gwiazdy, na ktrej spoczywa zawieszona
latarnia.

Zwizki
z twrczoci
dziesitego wieku
meczet w Kordobie

152

liwoci swego okresu akurat w momencie, kiedy zaczyna wi ta wizja dalszego postpu w architekturze.
Odruchowo przychodzi nam na myl, jak atwa byoby roz wiza taki problem rodkami dostpnymi dla nowoczesnej
konstrukcji. Musimy jednak odrzuci takie refleksje jako ab solutnie niehistoryczne. Kopua kocioa San Lorenzo to przy kad wizji architektonicznej doprowadzonej do kracw mo liwoci konstrukcyjnych. Dzi sytuacja jest wprost przeciw na. Mamy dostp do moliwoci konstrukcyjnych, ktrych nie
bylimy dotychczas w stanie w peni wykorzysta.
Poudniowe Niemcy Vierzehnheiligen

5 B . M e c z e t A l H a k i m a w K o r d o b i e , B 6 5 , K o p u l a j e d n e j Z M l h 'r a b
niszy mod litewnej. uycie po ra z pierwszy ebra jako podstaw y
konstrukcji .

Kopuy nisz modlitewnych meczetu w Kordobie s naj wczeniejszym znanym przykadem zastosowania ebra do ce lw konstrukcyjnych. Niektrzy francuscy historycy twierdz,
e ten wanie maurytaski wynalazek zasugerowa budowni czym gotyckim, ptora wieku pniej, moliwo zastpienia
solidnego sklepienia, szkieletem kamiennych eber. Ale wy miary tych maurytaskich kopu s znikome w porwnaniu z
odwanym dzieem Guariniego. O ile mogem stwierdzi, e bra sklepienia kocioa San Lorenzo skadaj si z dugich,
masywnych kamiennych belek; jest to metoda niebezpieczna i
pracochonna. Rzeczywicie, wymagania budowniczego San
Lorenzo niemal przekraczay wczesne moliwoci konstruk cyjne. aden pniejszy architekt nie odway si naladowa
precedensu stworzonego przez Guariniego w tym kociele.
Realizacja San Lorenzo wyczerpuje wszystkie techniczne mo

Z krajw pnocnych tylko Niemcy poudniowe i Austria

cznie z Czechami, zastosoway skomplikowane koncepcje
przestrzenne Borrominiego i Guariniego. Niemcy, jeli chodzi
o architektur, zawsze byy krajem dochodzcym do gosu w
pnych okresach rozwoju w okresie pnego gotyku,
pnego renesansu, pnego baroku. Zwaszcza w Niemczech
poudniowych mona znale najlepsze pomniki tych epok.
Pny barok w poudniowych Niemczech 8 w osiemnastym
wieku nie wykazuje tej twrczej siy, ktr dziea Borromi niego emanuj daleko poza swoj epok. Powsta w kraju po dzielonym na male pastewka, a wrd nich wiele kociel nych.
Oznacza on zamknicie pewnego etapu rozwoju, ktrego
korzenie tkwi we Woszech, oraz nadanie temu etapowi no wego i frapujcego wyrazu. Rozwija si w krajach katolic kich
Niemiec poudniowych -- Frankonii, Badenii, Bawarii oraz
w Austrii, Czechach i w niektrych czciach Szwajcarii.
Najwikszy rozkwit nastpi we Frankonii i w Bawarii i tam te
spotykamy
najpikniejsze
rozwizania
pnobarokowe.
Przypominaj one dojrzae owoce przed upadkiem z drzewa;
Wtrne odkrycie niemieckiego baroku naley przypisa Corneliuso wi
Gurlittowi, ktrego Geschichte des Barock-stils stad des Rokoko in
Deutschland (Stuttgart 1889), przygotowaa drog dla zrozumienia tego
okresu. Male ksieczka napisana przez Wilhelma Finders Deutscher
Barock (Lipsk 1911) ze wietnym wstpem i wyborem materiaw ilu stracyjnych, pomoga do spopularyzowania tego zagadnienia na wielk
skal (sprzedano ponad 100 000 egzemplarzy). To, e barok nie charak teryzuje si wycznie powierzchown ornamentyk, lecz wykazuje was ne
walory przestrzenne i artystyczne, uznano w Anglii dopiero w latach
trzydziestych.

154

Spniony rozwj
w Niemczech

cay urok i smak penej dojrzaoci momentu poprze dzajcego proces rozkadu. Speniaj one, cakowicie niewia domie, swe zadanie zamknicia okresu. czc instynkt z ra doci ycia, znajduj rodki wyrazu w wyobrani przestrzen nej;
wykorzystuj
jednoczenie
pen
orkiestracj dyscyplin
artystycznych s najwyszymi i wieczcymi okres arcy dzieami.
Moliwoci artystyczne Frankonii ujawniy si ju w
pitnastym i szesnastym wieku poprzez postacie Al-brechta
Diirera i Wita Stwosza. Tem spoecznym w owym czasie byy
wolne miasta i wolni obywatele; przykadem jest Norymberga.
W osiemnastym wieku to miao charakter kocielny.
Hrabiowie Schnborn, ktrzy w tym czasie obejmo wali
wikszo stanowisk biskupw i arcybiskupw w takich
kocielnych ksistewkach jak Moguncja, Spira, Bamberg i
Wurzburg, poprzez cay wiek mieli najwikszy wpyw na
budow kociow, klasztorw i rezydencji.
Z tego pnego okresu omwimy pne dziea mistrza
Baltazara Neumanna (1687-1753) i jego koci ptniczy pod
wezwaniem Czternastu witych, znany jako Vierzehnheili gen.
9
Neumann by na subie Schbnbornw, dla ktrych wy budowa paac w Wiirzburgu, o wyszukanym rozwizaniu
przestrzennym wntrza widocznym w kadym szczegle od
szerokiej woskiej klatki schodowej, do zagszczonej formy
kaplicy, wygldajcej jak klejnot przemieniony w przestrze.
Neumann wychowa si w niemieckiej czci Czech i tam si
zapozna z kocioami barokowymi o charakterze woskim. Po drowa rwnie do Francji i wiemy, e w bibliotece swej po siada dzieo Guariniego, Architettura civile (wyd. 1, Turyn
1686; wyd. 2, 1737), opisujce gwne budowle Guariniego.
Oprcz tego, idee Guariniego czciowo ju przedostay si na
pnoc poprzez dziea niemiecko-woskich architektw, takich
jak Lucas von Hildebrandt, budowniczy wiedeskiego Belwe deru.
maj

5 9 . B a l t a s a r N e u ma n n , Vie r ze h n h e l l i g e n ( k o c i l C zt e - n a s t u S w i e t yc h ) , 1 7 1 3 1 7 7 2 . F a s a d a . W p yw y a r c h i t e kt u r y w i e c ki e j w i d o c zn e s a w z a s t o s ow a n i u r z d w
o k i e n ; k on t yn u a c j a fa l u j a c e j c i a n y B o r r o mi n le g o .

Koci
Czternastu Switych,
stojc
wysoko
na
grze, z widokiem na
szerok dolin Menu,
stanowi kwintesencj
dowiadcze
architektonicznych
Neumanna (il. 59-61).
Budow
rozpoczto
pod
sam
schyek
architektury
kocielnego baroku
Richard Teutel, Die
Wellfahrtskirche
Vierz ehnheiligen, Berlin
1936;
Hans
Eckstein,
Vierzehnheiligen, Lips k
1939.

156

Wplyw architektury
paacowej

w
1743
roku
i
ukoczono dopiero w
1772 roku, wiele lat
po mierci Neumanna.
Wygld
zewntrzny
kocioa jest stosunkowo skromny, o formie
bazyliki w ksztacie
krzya, z wysmuk
fasad
z
dwiema
wieami w typie tak
popularnym w krajach
pnocnych, ale nie
we
Woszech.
Zwiedzajcy
Woch
byby
rwnie
zdumiony widzc, e
fronton rozbity jest
licznymi

wielkimi oknami w pasach poziomych; stanowi to dowd

wpywu zamkw pnocnych francuskich i niemieckich
na form kocioa. Innymi sowy, jest to przykad wpywu ar chitektury wieckiej na budowl kocieln. W tym frontonie z
piaskowca wyeliminowano prawie cakowicie figury w ni szach, a zamiast nich wydto wielkie okna w falistej cianie.
Wntrze (il. 62) jednake jest bardziej zblione charakte - Wn trz e
rem do pnego woskiego baroku. Nie rozwija skomplikowa nego ukadu konstrukcyjnego kopu Guariniego i nie posiada
plastycznej intensywnoci Borrominiego. Wszystko tu jest

62. B a lt a sa r N eu m an n. Vier z eh nh ei l lg en. Wn t r z e. O ta r z w ysu n i t o d o pr z o du, w na w k oc i o a. S w i a t t o w pa da z e w s z ys t k i ch st r on pr z ez w i elk i e ok na o

sz yb ac h z b ez ba rw n eg o s zk a .

66. Baltasar N eumann. Vierzehnhei li gen. Fragm ent faluj cej fasady kocioa.

61. Baltasar Neumann. Vierzehnheill gen. Przekrj poziomy. pominita

zwykle stosowan kopul. Jej miej sce
zaja przestrze, w ktrej sty kaj si
cztery
rozmaicie
uksztatto wane
sklepienia (kuliste i elipsoidalne):
naw y, prezbiterium i dwch krtkich
transeptw.

158

63. Baltasar Neumann. Vierzehnheiligen. Zwichrowane ebra.

lejsze i pozbawione tragizmu, ale take tu stosuje si przeci najce si i nawzajem przenikajce ukady przestrzenne. Pod staw rzutu (il. 61) jest kombinacja przecinajcych si k i
owali, dziwnie przesunitych ze swych zwykych pozycji. W
kociele tego typu, w ksztacie krzya, centralne skrzyo wanie jest zwykle przykryte kopul. Tu jednake kopul,
najwaniejsz cz kocioa, cakowicie pominito. Jej miej sce zajmuje przestrze, w ktrej stykaj si cztery rnie
uksztatowane sklepienia (kuliste i owalne): nawa, chr oraz
dwa krtkie transepty. Przenikanie si skomplikowanych ma-

160

syww tych sklepie wymaga uycia ukw uksztatowanych

w paszczyznach zwichrowanych. Niezwyke krzywizny e ber ukazuj, w jaki sposb poszczeglne paszczyzny
stapiaj si z sob. aden odcinek przestrzeni nie jest
oddzielony od innych. Konieczno przejcia z kadego
odcinka do innych czci schematu, w ktrymi jest zawarty,
stwarza ostatecznie wraenie, e cae wntrze jest w ruchu.
Te zwichrowane ebra (il. 63), stwarzajce taki ukad, s
krzywymi przestrzennymi krzywymi rozwinitymi w
trzech wymiarach, niemoliwych do przedstawienia pask
powierzchni, jak np. koo. Warto zauway, e w owych
czasach takie trjwymiaro we krzywe mogy by obliczone za
pomoc rachunku rnicz kowego.
We woskich kocioach pnobarokowych kopu czsto
pozostawiano w pmroku; w biaym kociele Czternastu wi tych pozwolono wiatu przenika ze wszystkich stron. Z pe wnoci nigdy przedtem nie owietlono by wntrza kocielne go budynku tak olniewajcym blaskiem.
Czystego szka, bez jakiejkolwiek dekoracji, uyto w wiel kich oknach po to, aby mogy one peni sw funkcj owie tlania wntrza bez jakichkolwiek przeszkd.
Gwna sia oddziaujca w tym kociele, to nie pierwszo planowa architektura jak w budowlach Borrominiego i
Guariniego. To raczej wspaniaa rwnowaga midzy archi tektur, rzeb a malarstwem. Atmosfera, w jakiej pracowa
Neumann, sprzyjaa rozwojowi rnego rodzaju dyscyplin ar tystycznych w znakomitej zgodzie z sob. Tajemnic schyku
wieku osiemnastego byo stworzenie najbardziej rzeczywistego
powizania wszystkich gazi sztuki. Architekci osiemnastego
wieku znali wszelkie sekrety efektw architektonicznych. Sto sowali, jak nigdy przedtem, swobodny dostp wiata do wn trza i mimo to, dziki doskonaej jednoci sztuk, zachowa li
tajemnicz si budzenia wrae. Mogli uywa naturalnego
owietlenia w sposb tak wietny, jak dzi najbardziej na tchnieni reyserzy teatralni uywaj wiata rampowego i re flektorw.
Moe naleaoby pamita, e te wspaniae kocioy zbu dowano w tym samym czasie, kiedy protestantcy robotnicy
Birmingham i Manchester konstruowali swe pierwsze maszy ny w przdzalniach baweny.

12 Przestrze, czas...

161

ORGANIZACJA PRZESTRZENI ZEWNTRZNYCH

Zespl rezydencyjny i natura

Rola Francji

Praca architektw okresu baroku bya zarwno kontynuo wana, jak i uzupeniana we Francji podczas ostatnich lat sie demnastego stulecia. Wkad Francji przejawia si zwaszcza
w dwch dziedzinach w budowie bardziej wykwintnych
typw rezydencji i w urzdzaniu przestrzeni zewntrznych.

Wpyw wieckiego
absolutyzmu

Decydujcy wpyw na rozwj we Francji, ktra w tym czasie

staa si czoowym pastwem Europy, miaa cakowita
supremacja wieckiego systemu rzdzenia. Absolutyzm by u
wadzy i w konsekwencji, osobiste ycie krla stao si
orodkiem caego ycia towarzyskiego.

Wpywy kobiet

Oprcz tego zaznaczyy si wpywy nowej potgi, potgi o

wielkim znaczeniu i to takiej, ktra nie miaa adnego wpywu
na barok rzymski mianowicie wpywy kobiet. Ros nca
potrzeba lepszego urzdzenia siedzib ludzkich, potrzeba
wikszej wygody, commodit, bya potgowana przez wzra stajce teraz znaczenie kobiet w spoeczestwie francuskim.
Naturalnie, te dwa czynniki wspdziaay ze sob. Na przy kad w 1665 roku Ludwik XIV poprosi papiea, aby zezwoli
Lorenzo Berniniemu, swemu najwikszemu architektowi, na
przybycie do Parya dla sporzdzenia planw nowego gmachu
Luwru. Plan Beininiego zosta odrzucony, z ca moliw
kurtuazj, ale nie dlatego, e by zbyt teatralny, jak si to
zwykle tumaczy. Pewien architekt z osiemnastego wieku po daje prawdziwy powd: Bernini ne pouvait se preter en trer
clans tous les details de ces distributions, de ces commo dites
qui rendent le service d'un palais commode". Innymi so wy,
Berniniemu nie udao si wykaza orientacji w skompli kowanych problemach budynku paacowego, w ktrym rola
kobiet bya tak wana: po prostu zapomnia o kobietach, Od
tego momentu rola, jak odgryway kobiety w rozwoju fran cuskiej architektury, jest bardzo doniosa.

Ceremonie dworskie

Bardzo skomplikowany przebieg ceremonii dworskich jest

jeszcze jednym wanym czynnikiem. Zmiany w yciu spoecz nym Francji podyktoway konieczno bardziej skomplikowa

nago ukadu pokojw w wielkich domach. Nowa wraliwo i

wykwint pojawia si w ich opracowaniu. W tym samym czasie
zmienia si ksztat mebli, zwaszcza mebli przeznaczo nych do
siedzenia i leenia; stay si one bardziej wygodne dla kobiet
i do gry miosnej.
W okresie tym zmienia si oglny typ budynkw miesz- Wykwint siedzib
kalnych. Zamek, chateau, zastpowa will stylu woskiego. a r ys t okr a c j i
Miejskie paace szlachty i wysokich urzdnikw pastwo wych, budowle takie jak Htel Lambert, ktry Louis Le Vau
wybudowa w Paryu w 1650 roku, s dowodem wysokiego
poziomu kultury mieszkalnej, wynikej ze specjalnych wyma ga ycia we Francji. Wkrtce jednak ten wzrost kultury uleg
zahamowaniu. Znaczenie wielkich arystokratw, boga tych
finansistw i pierwszych urzdnikw pastwowych zo stao
zamione wymaganiami absolutnego wadcy.
Wraz z t zmian, krlewski chateau -- znajdujcy si po za Pojawienie si
miastem sta si centrum zarwno towarzyskim, jak i chateau
architektonicznym. Dominowa nad miastem znajdujcym si
poza nim i nad terenem rozpocierajcym si przed nim. Idea
umieszczenia chateau porednio midzy miastem a wsi
powstaa we Woszech znacznie wczeniej. Micha Anio na
przykad, budujc Palazzo Farnese w Rzymie, powzi fanta styczny zamiar przerzucenia mostu przez Tybr, dla przedue nia osi paacu daleko poza drug stron rzeki.
Jednak nie krl francuski, ale Fouquet, najwikszy finanVau x - l e - V i c o m t e s i s t a t e g o c z a s u , b y p i e r w s z y m , k t r y
doprowadzi zapocztkowany styl budowli chateau do logicznej
k o n k l u z j i w c h a t e a u Vau x - l e - V i c o m t e . Z a m e k t e n z b u d o w a
a r c h i t e k t L o u i s L e Vau w p o o w i e s i e d e m n a s t e g o w i e k u , w l a t a c h
1655-1661 (il. 64). Stosunkowo skromny wymiarami, ma jednak
przed so b olbrzymi park, dzieo Andr le Ntre'a. Chateau jest
zbudowany na zasadach francuskiego pawilonu. Strome dachy ze
swymi wysokimi kominami, przypominajce gotyckie dachy
wieowe, kontrastuj z kopu i latarni pawilonu rodkowe go.
Moemy sobie wyobrazi, jakie wraenie zrobia ta mie szanina
stylw na Lorenzo Berninim, przebywajcym w Pa ryu w czasie
b u d o w y t e g o c h a t e a u . N i e m n i e j Vau x - L e - V i c o r n t e b y p i e r w s z y m
przykadem budynku mieszkalnego pro jektowanego w cisytn
zespoleniu z natur, z parkiem na
162

uporczywie odrzucajc propozycje swojego ministra Colberta,

ktry doradza mu wykoczenie rezydencji jego przodkw
Luwru w Paryu. Przedstawiciel innej generacji ni Colbert,
Ludwik nie dba ani o stary paac, ani o swoj stolic Pa ry. Bernini, wtedy ju niemal siedemdziesicioletni, zosta
sprowadzony z Rzymu do Parya i otrzyma od Colberta ca
list wymaga niezbdnych przy budowie krlewskiej siedzi by. Wszystko to jednak na prno. Ludwik XIV mia inne
projekty.
Krla fascynowaa zwaszcza myl opanowania przyrody Absolutyzm nie
(forcer la nature). Ludwik XIV nie znosi wskich uli Pa rya. znosi wielkich miaat
Rzeczywicie nienawi do wielkich miast bya wszdzie forcer lo nature
charakterystyczn cech barokowego absolutyzmu. Nie rozwi jay si nawet nowo zaoone miasta zwizane z nowymi paa cami. Potwierdzeniem tego by zarwno Wersal, jak Mann heim i Karlsruhe. Niemniej Wersal i idea narzucenia nowego
stylu ycia, ktry byby niezaleny od ogranicze zwizanych
z yciem miejskim, zajmowaa Ludwika przez ponad 30 lat
cho byo to wydarzeniem bez precedensu, aby krl opuci i
zaniedba stolic swego kraju.
69. Lelas le Vau, Chateau Vaux-3e-Vicomte, 1655-1651.

wielk skal. Ucielenia ten doniosy eksperyment na wiele

lat przedtem, nim zosta on zastosowany i znacznie bardziej
rozwinity przy budowie Wersalu. Wiadomo jednak dobrze,
e Fouquet zapaci ciko za sw miao. Jego chateau i
park wywoay zazdro krla, ktry nie znosi konkurencji w
adnej dziedzinie. Ludwik XIV rozkaza wic budowniczemu
Le Vau i projektantowi parku Le Ntre zbudowanie paacu w
Wersalu, z ca jego rozsawion okazaoci i wtrci
Fouqueta do wizienia na reszt ycia. Wypadek ten nie jest
odosobniony; przedstawia jeden z etapw prowadzcych do
absolutyzmu. Potga i presti wielkich arystokratw i finasje ry musiay by zamane, aby uczyni Ludwika XIV monar ch
absolutnym.

Wers al

Paac w Wersalu symbolizuje eliminacj wadzy kocielnej

papiea przez wiecki absolutyzm krla. Ludwik XIV potrze bowa prawie p wieku (1661-1708) na wybudowanie Wer salu
w caej jego wspaniaoci, Rozpocz budow maj lat 22,

164

Wersal w czasach Ludwika XIII by zwykym pawilonem

myliwskim, zbudowanym na niskim pagrku otoczonym lasa mi. Pocztkowo zosta zaledwie powikszony. Przebudowa ta
dokonana przez twrc Vaux-le-Vicomte Louis Le Vau,
okazaa si jednak niewystarczajca. W latach 1668-1674 po wstaa nowa koncepcja, koncepcja na skal gigantyczn (il.
65). Wielki centralny blok w ksztacie litery U" jest zwrco ny frontem do parku. Jules Hardouin-Mansart przeduy
fronton budynku przez dobudowanie skrzyde prostopadle do
kadego koca U". Lewe skrzydo (1679-1682) miao by
siedzib ksit krwi, prawe (rozpoczte w 1684 roku) -- po mieszczeniem dla rozmaitych ministerstw. (W 1683 roku Lud wik XIV zdecydowa si umieci biura administracji Francji
w swym wasnym paacu i rwnoczenie ogosi Wersal sw
oficjaln rezydencj. Ta proklamacja wywoaa nieomal re wolucj w Paryu).
Dwa dugie skrzyda poczone z U" centralnego bloku
stworzyy nie znany dotychczas, otwarty w przestrze sposb
budowania. Caa skomplikowana i ogromna budowla suya
trzem funkcjom: zawieraa mieszkania dla krla, rodziny kr165

Pawilon myliwski
Ludwika XIII staje
si centrum Francji
1668-1674

 ilk 6E>~11I,0

~;.;~~?

6 5 . L o u i s l e V au 1 J u l e s H a r d o u i n M a n s a r d , W e r s a l , P a l a c , o g r d l b u l w a r z

lotu ptaka.

zestawienie z natur

Fakty podstawowe w
Wersalu

ss . Wer sa l. Wie lki d zi ed zi ni ec, st aj ni e i t rakt pr ow ad z c y d o P ar ya . Ryc in a

Per e li e 'a .

lewskiej
i
ministrw
Francji. Prace zwizane z
budow tych ogromnych
pomieszcze
mieszkalnych prowadzone
byy
najbardziej
intensywnie
w
latach
1668-1684;
zatrudniono
trzydzieci
tysicy
robotnikw. Okres prac
pokrywa si cile z
okresem
powstania
monarchii absolutnej. W
tym
samym
czasie
barokowa
architektura
Rzymu wesza w ostatni
faz swego rozwoju w
pracach Borrominiego i
Guariniego.

Jakie jest znaczenie Wersalu?

Jaki zasadniczy element zawarty w
tej budowli wpywa na jej wano?
Jest to bliski kontakt z przyrod.
Ogromny kompleks budynkw o
dugoci ponad 600 m zosta
bezporednio
zestawiony
z
naturalnym otoczeniem. Rozlegy
teren sta si rzeczywist czci
samej budowli, tworzy z ni cao,
pen potgi i wspaniaoci.
Lorenzo
Berniniemu
nie
pozwolono realizowa projektu
Luwru, niemniej nowa rozbudowa
Wersalu rozpoczta przez Ludwika
XIV w 1668 roku oznaczaa sukces
grandezza

rzyms
kiej
wspani
aoci.
Proste
linie i
paskie
dachy
zastpi
y
cik
redni
owiecz
n
sylwet
k.
Ogrom
na
odwag
a
i
pewno

siebie
tkwi w
prosto
cie
dugiej
pozio
mej
linii,
uytej
bez
adnego
odchyl
enia.
Cao
budyn
ku jest
archite
ktonic
zn
od-

powiedzi
na
nowe
zapotrzebowanie
spoeczne i na
potrzeb nowej
oprawy
dla
osobistego,
dworskiego
i
urzdowego
ycia
absolutnego
krla.
Wymienilimy
ju
najwaniejsze
funkcje
poczone
pod
jednym dachem.
Uwzgldniono
rwnie
mniej
wane funkcje:
salony
na
przykad, mimo
swych
mitologicznych
nazw byy w
rzeczywistoci
przeznaczone
dla
hazardu,
taca
i
muzykowania.

stawione rozwizanie
yciowego problemu.

Przyroda bywaa

Interesujcy jest rwnie sposb,

w jaki wielki kompleks F or ma
n owe go st yl u

budowli sucy celom spoecznym,

mieszkalnym i administra ycia
cyjnym zosta zespolony i tak
bezporednio zestawiony z otaczajc przyrod (il. 67). Wano
Wersalu nie wynika z jego
krlewskiej wspaniaoci, ale z tego,
e zostao tu jasno przed166

167

wzrok do Grand Canal (Wielkiego Kanau) w ksztacie krzya, o

dugoci okoo dwch kilometrw (il. 67). W czasach Ludwi ka

XIV pyway po nim gondole i inne dekoracyjne odzie, Poza
Wielkim Kanaem widok przechodzi w niekoczcy si
krajobraz wiejski. Po obu stronach cign si drzewa i krze wy
ogromnego parku, ktry zajmuje przestrze rwn jednej
czwartej powierzchni caego Parya. Przewidziano tu wszyst kie
rodki suce odpoczynkowi, sportom, polowaniu, uroczy stociom, miostkom. W lasach jest wiele okrgych polan, od
ktrych promienicie rozchodz si cieki. Te koliste prze strzenie z promienistymi ciekami czy drogami znajd za stosowanie w urbanistyce osiemnastego wieku.

6 7 . Wer s a l . O g r o d y, t a p i s v e r t s , w i e l k i k a n a i t a r a s y. R yc i n a P e r e l l e 'a ,

ju przedtem ksztatowana wol czowieka, nigdy jednak tak

wielka spoeczno nie znalaza schronienia pod jednym da chem, na wsi, z dala od jakiego wielkiego miasta.
Trakt elementem
architektonicznym

Wersal poczony jest z Paryem traktem (il. 66). Jego

wylot znajduje si midzy dwoma budynkami na kocu dziedzica; trakt koczy si w Paryu na Champs 2lyses i przy
Luwrze. Pikne, uksztatowane w luk budowle, ktre nadaj
jego pocztkowi w Wersalu tyle potgi to prawie nie do
wiary stajnie krlewskie. Zaakcentowanie traktu przez te
stajnie podkrela dostp do chateau. Innymi sowy, trakt
zwizano z oddziaywaniem architektury; sta si podstawow
czci wyrazu architektonicznego.

Ukad ogrodw
Pragnienie opanowania nieskoczonoci, charakterystyczne
wyprzedza pniejsz dla baroku, najpeniej wyraa si po przeciwnej stronie paaurbanistyk
cu. Poziom terenu powoli obnia si od tarasw z dekoracyj-

Rozlega i starannie zaplanowana naturalna oprawa Wersa Ludwik XV I

lu stawaa si nie t ylko te m wielkich now ych budowli, ale kr l o t w a r t yc h
rwnoczenie tem nowego stylu ycia, ktry si tam rozwin. przestrzeni
Historia obalia stary mit, w myl ktrego Wersal by rodzaj e m o l b r z ym i e go i i mp on uj c e go ma u z o l e u m, gd z i e Lu dwik XIV by wiziony jak krlewska mumia. Louis Bertrand,
jeden z jego biografw, daje obraz, ktry zaprzecza znanym,
s t a r ym i n i ep r a wd z i w ym po gl d o m. N a z yw a o n Lu dw i k a
krlem otwartej przestrzeni" i opowiada o polowaniach, na
ktre udawa si samotnie dwa raz y w t ygodniu w gb l asw wersalskich, usprawiedliwiajc polowaniem potrzeb samotnoci. Z okien swej sypialni paacowej mia nieprzerwany
widok na lasy i zielone ki widok, ktry naturalnie dzi
z o s t a z n i e k s z t a c o n y. C z yn n i k i p o d s t a w o w e , u j a w n i o n e
w Wersalu, wytyczne, ktre miay by kontynuowane w okresach pniejszych, nie zamykay si w jego krlewskim przepychu. Tkwi one w nowym stylu ycia, ktremu da form.
Olbrzymia budowla niemale mae miasto, wraz z yciem,
ktre si w nim toczyo wesza w bliski kontakt z przyrod.
Pojedyncze place
W czasie, kiedy architektura barokowa rozkwitaa w Rzy- Bernini:
Piazza mie, miasta na caym wiecie byy stoczone i brakowao
Obliqua w Rz ymie przestrzeni w obrbie otaczaj c ych je murw.

Pierwsz du przestrzeni otwart w miecie w przeciwiestwie

do obudowanego placu z okresu renesansu by Piazza Obliqua
(P lac Poch y y) przed bazylik w. Piotra w Rz ymi e (il. 68).

nymi sadzawkami. Dugie trawniki tepis verts prowadz

169
163

nych, kiedy Piazza Oblique jest przepeniony tumami oczekujcych na bogosawiestwo papieskie. Plac opada agodnie
w kierunku obelisku znajdujcego si w samym rodku, wznoszc si potem agodnie nachylonymi tarasami i szerokimi
schodami ku olbrzymiemu portykowi. Mistrzostwo architektoniczne Berniniego ujawnia si, kiedy widz oczekujcy bogo sawiestwa stwierdza, e ma doskona widoczno na cay
zgromadzony tum oraz na wszystko, co dzieje si na tarasach
bezporednio przed kocioem.

88. Lorenzo Bernini. Piazza 0b1541ua I bazylika w. Piotra w Rzymie. Litografia,

1870. Tiumy oczekuj blogosiawiestwa papieskiego.

Czy kraje pnocne stworzyy co, co mona porwna z

takimi dzieami? Pary mial wielkie bulwary, ktrymi Vauban,
wielki inynier Ludwika XIV, zastpi mury miejskie po ich
zburzeniu. Pokryte traw fortyfikacje, bardziej odpowia dajce
nowoczesnym" rodkom obrony, odsunito od miasta.
Pierwszym wielkim placem Parya by renesansowy Place des
Vosges (1612). Ludwik XIV wybudowa swj pierwszy plac
dopiero w trzydzieci lat po kolumnadzie w. Piotra Berninie go i po dwudziestu piciu latach swego panowania. By to
Place des Victoires (1685-1687). Mia on ksztat koa, z jed nej
strony spaszczonego i zupenie skromne wymiary. By to
jednak pierwszy kolisty plac w Paryu, bdcy miejscem, w
ktrym stykaj si ulice.

Plac ten zbudowano w

poowie
siedemnastego wieku.
Jego
zrnicowana
pod
wzgldem
wysokoci przestrze
jest objta poczwrn
kolumnad
bazyliki
w. Piotra jakby
przez
gigantyczne
szczypce i zwizana
przez nie z portykiem.
cz si tu trzy
elementy:
owalny
plac, plac prostoktny
i korpus kocioa z
wieczc go kopu.
Bernini
zamierza
zamkn wylot Piazza
Oblique jeszcze jedn

kolumnad,
pozostawiajc
tylko
dwa wskie wejcia,
plan ten jednak nie
zosta zrealizowany.
Andre Le Ntre
zaprojektowa Vauxle-Vicomte na pi lat
przed
powstaniem
kolumnady w. Piotra
Berniniego. Bodcem
do stworzenia tych
obu
dzie
byo
pragnienie dominowania
nad
wielkimi
przestrzeniami, ktre
pojawio si w tym
czasie
w
caej
Europie. Kolumnada
Berniniego jest jednak

Pary Ludwika XIV:

pne rozpoczcie
budowy placw

niezrwnana,
jeli
chodzi a precyzj jej
rozplanowania, opracowanego
do
ostatniego szczegu.
Dokadno
tych
oblicze mona w
peni doceni jedynie
podczas uroczystoci
kociel170

Pierwszym
naprawd
wielkim
placem publicznym w
Paryu tego okresu
by Place Vendme,
zbudowany na pocztku
osiemnastego
wieku.
Warto
zauway, e Place
Vendme powsta po
ukoczeniu Wersalu.
Architekt
budujcy
Wersal,
Jules
Hardouin-Mansart,
mg teraz powici
czas na opracowanie
wanych placw w
samym Paryu. Jego
pierwszy projekt z
1699
roku
przewidywa zwyky
prostokt. Pniej naroniki
prostoktne
zostay cite, a nowe
boki, ktre powstay
w ten sposb, wygito
na
zewntrz.
Siedemdziesit
lat
wczeniej, Borromini
zastosowa t sam
metod w kociele
San Carlo alle Quattro
Fontane.
Najwaniejszym
jednak osigniciem
w Paryu, ktre w
owych czasach nie
zostao
naleycie
docenione, by trakt
prowadzcy w prostej
linii
przez
pola,
czc
o
paacu
wersalskiego z osi
Luwru.
Do
dnia
dzisiejszego ChampsElysees
cile

pokrywaj si z oryginalnym
planem
Ludwika XIV i s w
dalszym cigu jedyn
dostatecznie szerok
tras
wylotow
z
Parya.

Wiek
osiemnasty
jest
wiekiem
planowania placw.
Tak jak
171

Place Vendme

i zupenie wiadome pragnienie narzucenia jednoci kierowao

ich usytuowaniem i sposobem przeprowadzenia promienicie
rozchodzcych
si
ulic.
Niekiedy
cae
miasta
przystosowywano do z gry ustalonego projektu tego rodzaju.
Karlsruhe w Niemczech, zaoone w 1715 roku, to jeden z
przykadw takiego budownictwa. W czasie, kiedy cae miasta
rozwizywano w ten sposb, tworzc caociowe zespoy
architektoniczne, budynki ju istniejce czsto musiay ulec
przerbkom, aby naleycie harmonizoway z ukadem
ustalonym przez nowy plan.
Spord tych wszystkich szeregowo zaplanowanych placw,
najprzyjemniejszy jest zesp utworzony przez trzy place w
Nancy, stolicy Lotaryngii. Nancy w swoim czasie byo sie dzib
tecia Ludwika XV skazanego na wygnanie krla Polski,
Stanisawa Leszczyskiego. Trzy place w tym miecie (il. 71)
zostay zbudowane przez Hre de Corny'ego w latach 17521755, dokadnie w sto lat po kolumnadzie Berniniego. Pierwszy
plac (Place Stanislas) wraz z ratuszem Htel de
89 . P a t c e . P la n P a r ya . 17 98
pr oj e kt ow a n e 1 zr e a li zo w an e
pl a c e .
P la n
ten
w y ra n i e
u ka zu j e c ha r a kt e r ys t yc zn e d la
po lo w y XV II I w i e ku d e n i e
d o orga n i z ow a n i a ot w a r t yc h
przestr zeniplac w,
o
na j r n i e j s z ym ks zt a t c le , or a z
w kai d e j mo li w e j l ok a l i za c j i .
Tylko ni e kt r e z t yc h p la c w
zo s t a i y zr e a li zow a n e .

7 0 . H e r e d e C o r n y. Tr z y
powizane z sob place w
N a n c y; P l a c e S t a n i s l a s , 1 7 5 2 1 7 5 5 . W id o k .

Trz y place
w Nanc y

imi Ludwika XIV zwizane jest z budow paacw i ogro dw, imi jego nastpcy, Ludwika XV, wie si z
powstawaniem nowych skwerw miejskich i placw
publicznych. Plan Parya sporzdzony przez Patte'a w 1748
roku (il. 69) ukazuje wszystkie place miasta, zarwno te
istniejce, jak i tylko projektowane, ujawniajc ju na
pierwszy rzut oka wielk ilo zamierze i realizacji za
czasw Ludwika XV. Prawdopodobnie najlepiej znanym
przykadem jest Place de la Concorde, projektowany przez
Jacques-Ange Gabriela i zbudowany w 1763 roku. Wkrtce
bdziemy mieli okazj omwi jego znaczenie.
Szeregi placw powizanych
W wielu miastach zakadano szeregi skwerw i placw,
stanowicych nie tyle poczenie niezalenych od siebie
jednostek, co zespl o formie zrytmizowanego cigu.
Nadrzdne

siebie place. Aleje drzew i symetryczne szeregi domw pro wadz do trzeciego placu Place Royale. Paac Rzdowy,
ktry stoi na tym placu, jest take budynkiem powstaym
wczeniej ni opracowanie planu. Dostosowano go do wymo gw nowej kompozycji przez dodanie wytwornej kolumnady.
Biegnie ona dookoa placu powtarzajc motyw uyty uprzed nio na ukach Paacu Rzdowego (il. 72).
Olbrzymi zasb wiedzy architektonicznej objawia si w
kadym z tych placw. Umiejtno ta jest widoczna zarw no
w dyscyplinie regulujcej wysoko i proporcje budynkw, jak
i w sposobie uycia materiau. Elewacje, kraty, fontanny,
drzewa, kolumnady wszystkie te elementy uyto z instynk town bezbdnoci. Odkrywamy tu tajniki architektury po lowy osiemnastego wieku: kady skadnik kompozycji jest ci

172
71. Here de Corny. Trzy powizane ze
tob place w Nancy. Plan. W projekcie
tych placw w ykorzystano nowe po mysly, ktre zwizay istniejce jut ele menty w now, inspirujc i ywotn
cao przestrzenna.

~ i~` . ~_f.,. -. 7,
~er t
r

i.i

-- .. r,

. --. _ . . _

~~;+ i~-~rI r-ir i

.
,. I.i

.J.i
,

vx

i<, ~~ijr.-r:`r ' _~a.vWi

il'' j ~1~
!11

' 1 3 1 ~~.~i
!

Synteza
poszczeglnych
elementw
P o wi z a n e pl a c e
c h a r a kt e r yz u j
p o o wo X V II I w i e ku

Ville (il. 70), ktry powsta wczeniej poczony jest u kiem triumfalnym z podunym Place Corriere. Pena uroku,
kuta w elazie przez Lamoura rokokowa krata oddziela od

173

le powizany ze wszystkimi innymi; pojedyncze elementy

scalaj si tworzc efektown cao.
W tym samym czasie, kiedy budowano trzy place w Nancy,
istniao w Anglii mae miasto Bath, ktrego kompozycja bya
wynikiem rwnie bogatej wiedzy architektonicznej, cho
powstao i rozwino si dla cakowicie innych celw. W osiem nastowiecznej Anglii korzystanie z wd" gorcych rde Bath
byo obowizkiem ycia towarzyskiego: Bath bya miej scem
spotka najlepszego towarzystwa i orodkiem stosunkw
towarzyskich". Nie byo tu kocioa, ani zamku, ktremu ukad
miasta trzeba by podporzdkowa. Bath zbudowano dla

7 2. H er e d e C orn y. P a la is d u G ou ver n em ent z ow a ln k o lu mn ad ; N an c y.

Bath: nowa forma

uzdrowiska

174

175

rozrywki
anonimowego
i
mieszanego
towarzystwa.
Przycigao arystokracj, artystw, literatw i jak pisa
Oliver Goldsmith jeszcze bardziej rnorodne typy;
urzdnikw z Zachodnich Indii, obadowanych upem z
ograbionych prowincji, plantatorw, handlarzy niewolnikw z
plantacji amerykaskich, agentw, ktrzy wzbogacili si na
dwch kolejnych wojnach, maklerw i porednikw
wszelkiego rodzaju, ludzi niskiego pochodzenia". Ten
fragment
mgby
by
napisany
ra czej
w
kocu
dziewitnastego wieku ni w wieku osiem nastym:

7 3 , J oh n Woo d j u n i or. C i r c u s , 1 7 6 9 i R o ya l C r e s c e n t , 1 7 6 6 ; B a t h . W id o k z l o t u

Bath zbudowa dla nowo powstaego buruazyjnego spoe - Circus i Royal

czestwa czowiek, ktry by rwnoczenie architektem, bu - Crescent
downiczym, spekulantem i artyst John Wood. Jego syn i
nastpca, John Wood junior, wykoczy Circus w 1764 roku, a
w 1769 roku zbudowa sawny Royal Crescent, ktry czy
trzydzieci domw w form otwartej elipsy (il. 73). Royal
Crescent mona porwna pod wieloma wzgldami z Place
Louis XV, projektowanym przez Jacdues-Ange Gabriela (Pla ce
de la Concorde), wykoczonym o sze lat wczeniej (il. 74).

pt a ka .

Ja cque s-An ge Ga brie l.

Pla ce
Louts
XV

pn iejszy
Place
de
la
74.

176

11

Concorde w Par yu , 1763 .

Zestawiono
tu
ze
sobs
p r z yr o d e l o t w a r t y p l a c ; j e s t

17

to ta sa ma zasada, ktra
uwid aczn ia
si
w
R o ya l
Crescent w Bath.

7 6 . J o h n Woo d j u n i o r . R o ya l
Crescent
w
Bath,
1799.
Szeroki
trawnik
przed
domami
R o ya l
Crescent
obnia
si
agodnie
ku
d olinie.

Plac ten jest, mimo wszystkich poczynionych zmian, nadal

najpikniejszym placem Parya. Urok jego wynika std, e
zabudowanie jednej tylko ciany zapewnia zupenie nie miej ski widok w centrum miasta: ogrody Tuileries po lewej stro nie, po prawej Champs )lyses, a na wprost Sekwana. Oto
opinia wczenie yjcego Abb6 Laugier, ktry uwiadamia
sobie intencje, jakie kieroway twrc tego wietnie ukszta towanego fragmentu: Entoure de jardins et de bosquets, elle
ne prsente que 1'image d'une esplanade embellie au milieu
d'une campagne riante..." Czyli po prostu, plac ten sta si
nierozerwaln czci rozpocierajcego si krajobrazu.
Jedyna zabudowana ciana Place de la Concorde pozostaje
otwarta w swej rodkowej czci. Dziki temu ulica Rue
Royale ktrej wylot znajduje si w tym miejscu, staje si osi
placu. Koci zamykajcy ulic zbudowano w latach
pniejszych.
Royal Crescent:
samodzielny
kompleks mieszkalny

Royal Crescent w Bath (il. 75) nie ma osi ani centralnego

wylotu prowadzcego do kocioa lub paacu. Nic nie ogranicza
swobody widoku, aden reprezentacyjny budynek wiecki czy
kocielny nie uzalenia od siebie sposobu rozplanowania uka du. Jest jedynie szeroki trawnik, ktry nachyla si agodnie w
kierunku miasta, a dalej krajobraz wiejski, rozpocierajcy si
przed domami. Cakowicie otwarty widok osignito po przez
skupienie
wielu
pojedynczych
domw
mieszkalnych.
Trzydzieci maych, standardowych domkw zwizano w zwart
jednostk tworzc pksiyc (Crescent), a jego mo numentalny
charakter wynika std, e standaryzowane ele menty poczono
ze sob bez jakichkolwiek podziaw. Dopie ro w naszych
czasach spotykamy podobne przedsiwzicia. Na przykad
projekt omiopitrowych blokw mieszkalnych, ktre wedug
planu Gropiusa z 1937 roku miay stan w St. Leo nard's Hill
parku kolo Windsoru zda w tym samym kierunku.
Zachowano nietknit przestrze terenu, jego drze wa i ki,
koncentrujc
mieszkania
indywidualne
w
trzech
omiopitrowych budynkach. Zapewniono w ten sposb otwar ty
widok z okien kadego mieszkania. Przeciwiestwem uka du
Royal Crescent i planu Gropiusa s uzdrowiska i miejsco woci
wypoczynkowe dziewitnastego wieku; zabudowane roz strzelonymi hotelami i prywatnymi domami sprawiaj chao tyczne wraZenie prowizorycznych obozowisk grniczych.
178

Bath, od pocztku, kiedy John Wood senior postawi swe

pierwsze domy w 1727 roku, budowano dla celw spekulacji.
Podobnie Place Vendme w Paryu (1701) by w wikszej
czci dzieem spekulantw, tak jak londyskie skwery i crescents prezentujce wysokie standardy budowlane. Wielu naj lepszych angielskich architektw wieku osiemnastego i po cztkw dziewitnastego, takich jak bracia Adam, John Nash,
Soane i inni byli jednoczenie budowniczymi, artystami i
spekulantami. Pomimo to ich architektura wykazuje dyscyp lin i oddziaywanie zdrowej tradycji. Tylko czciowo zdaje my sobie spraw z roli spekulacji w rozwoju architektury. A
jednak warto byoby zna zasig tego wpywu, nie tylko ze
wzgldu na architektur, ale rwnie dla uwiadomienia sobie
zarwno inicjujcej, jak i destruktywnej roli spekulanta.
Nancy i Bath nie byy jedynymi miastami, a Pary jedy nym
wielkim organizmem miejskim, w ktrym urbanistyka
osigna tak zdumiewajc wietno. Tak sam znajomo
dyscypliny spotykamy w caej osiemnastowiecznej Europie.
Tak wic podstawowa zasada wsplna dla Place de la Concor de i dla angielskich crescents i terraces polegajca na zwizaniu siedzib mieszkalnych z naturalnym otoczeniem kiero waa rwnie przebudow Piazza del Popolo w Rzymie, doko nan przez Giuseppe Valadiera. Valadier (1762-1839) wedug
Enciclopedia itali_a.na by pierwszym czowiekiem w historii
nowoczesnej architektury woskiej, ktry traktowa urbanisty k, wraz z trosk o zachowanie przestrzeni zielonych jako
nauk". Formy stosowane przez Valadiera bez wtpienia okre laj go jako architekta klasycyzujcego, a jednak plan tego
wielkiego placu tkwi w tradycji urbanistyki pnego baroku,
jeli chodzi o koncepcj przestrzenn, ktra jest jego podsta w.
Musimy zda sobie spraw ze stanu, w jakim znajdowa si
ten plac przed przebudow dokonan przez Valadiera, jeli
chcemy naleycie doceni jego dzieo. Sprawdzianem zdolnoci
urbanisty jest umiejtno uporzdkowania rnorodnego
kompleksu zabudowy, jak zastaje na pocztku swej pracy.

Spekulanci
budowlani
osiemnastego i
pocztkw
dziewitnastego
wieku

Pewno zaoe
urbanistyki w
osiemnastym
wieku:
Piazza del Popolo
w Rzymie

A do czasu wprowadzenia kolei elaznych, Piazza del Po- P ia z z a de l P op ol o

polo (il. 76) stanowi gwny wlot do Rzymu dla wszystkich w s i e de mn a s t ym i
przybyszw z pnocy. Tu wanie przyjezdny odbiera pierw - os i e mn a s t y m w i e ku
sze wraenia z papieskiej stolicy. Wchodzi na plac przez
179

76. Pia zza del Popo lo w Rzymie. Rycina Tempest y, 1691

Rycina przedstawia
Porta del Po po lo,
renesansow y koci

Sant a Ma r ia del Popo lo, o belisk i ogrody na wzgrzu cio.

7 8 . G i u s e p p e Va l a d i e r. P l a n P i a z z a d e l P o p o l o w R z ym i e , 1 8 1 6 . S c h e ma t k o -

c ow y zr e a l i z o w a n y p r z y p r ze b u d o w i e .

Porta deI Popolo, ktr odrestaurowano i na nowo ozdobiono w

siedemnastym wieku z okazji wizyty Krlowej Krystyny
Szwedzkiej w Rzymie. Przed nim, po przeciwnej stronie placu,
jako pierwsze symbole specjalnego znaczenia Rzymu, stay
dwa bliniacze kocioy, zbudowane przez Carlo Rainaldiego w
1662 roku (il. 77). Ze swymi identycznymi kopuami i portykami sprawiay wraenie kocielnych wartownikw, pilnujcych trzech gwnych arterii miasta, ktre od czasw staroyt-

7 9 . F i a z za de l P op o lo w R z ymi e . P r ze kr j pr ze z r ne p oz i o m y. R ys u n e k E dw a rd a
W. Ar ms t r on ga , 19 24 .

77. P ia z z a d el Po po lo w R z ymi e . W Idok na bl it n ia cz e

ko c io iy w znie si one
pr ze z R a in a l di eg o .

180

'E404

~.'".t

. '~ ~ _ ~.r..f~taMilR~-+
...a,..~

181

tach 1818-1820, w okresie, w ktrym zabudowa skwerw 1,v

Bloomsbury osigna najwiksze nasilenie (il. 78).1

s a , P i a z z a d e l P o p o l o w R z y m i e . W id o k z t a r a s u n a w z g r z u P i n e l o u k a z u j e
z a s t o s o w a n i e r n yc h p o z i o m w I i c h p o w i z a n i e z p i o n o w y m i p t a s z c z y z n a m t
p l a c u . Vat a d i e r z b l l z a s l e t u d o p o d s t a w o w e j k o n c e p c j i
hor yzon ta ln ymi hc zrw : w za j e mn yc hh st osun kw pr ze st r zenn yc h mi dz y
pt a szc z yzn x now ymi ja ko podsta w y r oa wi azan la e st et yc zne go.

nych rozchodziy si z tego placu. Porodku placu wznosi si

samotnie egipski obelisk, ustawiony tu w kocu szesnastego
wieku. Po lewej stronie bya tylko prosta, renesansowa fasa da
kocioa Santa Maria del Popolo, przynalenego do klasz toru
Augustianw, w ktrym przebywa ongi Marcin Luter.
Ogrody klasztorne podchodziy na zbocza wzgrza Pincio.
Obie strony placu zapeniaa podobna kombinacja wysokich
murw i drobnych budynkw. Ta zabudowa oraz zwyke poida
dla zwierzt, mieszczce si na placu, nadaway mu wygld
typowy dla przedmiecia. Oto stan, jaki zasta Va' ladier w 1794
roku, kiedy przygotowa i opublikowa pierwszy swj plan
placu. Ostateczn wersj zrealizowano jednak w la182

Valadier nie naruszy adnego z monumentalnych budyn kw

znajdujcych si na placu lub w jego otoczeniu, za to zburzy
wszystkie mury i budynki nie majce specjalnego znaczenia.
Przeobrazi wiksz cz ogrodw nalecych do kla sztoru
Augustianw w park publiczny, umoliwiajc dostp na
wzgrze Pinicio. Przez park poprowadzi wijce si dro gi
dojazdowe dla ruchu koowego midzy placem i Pincio. Na
wzgrzu Pincio Valadier zbudowa taras, dajc mu wielk pod budow, o proporcjach dostosowanych do innych budowli znaj dujcych si poniej (ii. 80). I tak, cho taras znajduje si na
znacznie wyszym poziomie, dostosowany jest do otoczenia i
tworzy jednolit cao w ramach przestrzennej kompozycji
Valadiera. Mona si przekona z il. 79 i 80, jak znakomicie
udaa si Valadierowi zaprowadzi now harmoni midzy bu dynkami rnych stylw i rnych okresw.

P la n Val a d ie r a
(zrealizowany w
l a ta c h 1 8 1 6 - 1 8 2 0 )

Prcz tego Valadier wystawi jeszcze kilka obiektw miesz kalnych stanowicych obudow placu oraz wytyczy dwa wy tworne pkola, suce do dzi usprawnieniu komunikacji.
Ponadto starannie zaplanowa wprowadzenie terenw zielo nych
do caej kompozycji. Ta troskliwie pomylana infiltra cja zieleni
charakteryzuje wszystkie podobne prace tego okre su. Plan
przewidywa poza tym zostawienie zupenie otwartej i
niezabudowanej zachodniej strony placu, aby umoliwi widok
na szerok, zielon przestrze, podobnie jak w Place de la
Concorde i Royal Crescent w Bath, Obecnie przestrze t
zajmuj szerokie aleje i wysoka zabudowa.
Piazza del Popolo pozosta do dzi jednym z najbardziej
nowoczesnych" z wygldu spord wielkich placw. W pe wnym stopniu naley to zawdzicza cakowitemu powizaniu
budynkw i parku. Nowoczesny charakter wypywa jednak w
znacznie wikszym stopniu ze sposobu, w jaki rne pozio my
terenu zwizano w jednolitej kompozycji. Szereg placw
zbudowanych w Nancy w poowie osiemnastego wieku korzy sta z zalenoci zachodzcych midzy pionowymi cianami bu-

Innowacje Valadiera:
infiltracja zieleni,
regulacja ruchu,
stosunek rnych
poziomw

1
Znakomite studium o Piazza del Popolo napisane przez Rowlarida
Pierce'a i Thomasa Ashyby'ego mona znale w Town Planning Review,
vol. XI, grudzie 1924.

183

stawowy - m rodkiem ekspresji w architekturze. Rysunek uka zuje wzajemno stosunkw midzy pionowymi i poziomymi
paszczyznami w przestrzeni.
Aby unikn nieporozumie, trzeba podkreli, e ani
Borromini, ani Valadier nie projektowali w myl koncepcji
przestrzennych identycznych z dzisiejszymi. Wyrane rnice
midzy tymi koncepcjami omwimy pniej. Dla historyka
jednak jest spraw zawsze wan i interesujc odkrycie da lekich pocztkw tendencji, ktre dopiero znacznie pniej
zostan cakowicie zrealizowane.
W okresie poprzedzajcym burzliwy i przytaczajcy atak
uprzemysowienia, istnia wysoki standard budowlany, obo wizujcy zarwno zwyke, jak i luksusowe budownictwo.

81. Theo van Does burg. Wzajemne stosunki pr zestrzenne

mi dz y plas zcz yzna mi hor yzonta ln ymi pionow ymi , ok.
1920.

82. Fran ce sc o Bor ro min l, Fa lu j ca c ian a kociota San Ca r lo a lle Qua ttro Fon t a n e , 1 6 6 2 - I 8 8 7 . F a l u j c a c i a n a , o d k r yc i e p n e g o b a r o k u , p o j a w i a s i p o w t r n i e w a n g i e l s k i e j u r b a n i s t yc e p o d k o n i e c X V I I I w i e k u .

dynkw o rnych wysokociach. W Piazza del Popolo koco wym efektem projektu Valadiera jest wraenie wznoszenia si
w gr, wywoane przez zwizanie ze sob dwch horyzontal nych powierzchni lecych na rnych poziomach: tarasu na
Pincio i powierzchni waciwego placu. Stworzono harmonijny
ukad w trzech wymiarach, a nie w dwch jak w Nancy.
Powizanie
powierzchni
poziomych i
pionowych

Widzielimy, jak Borromini, usiujc wyprowadzi ruch kom pozycji poprzez przestrze wewntrzn na zewntrz, wyprze dzi
poszukiwania nowoczesnej architektury. Plac Valadiera jest
zwizany z inn podstawow koncepcj naszych czasw:
zagadnieniem stosunku midzy powierzchniami poziomymi i
pionowymi jako podstaw rozwiza artystycznych specjal nego
rodzaju. Nie ulega wtpliwoci, e jest to jeden z pod stawowych
czynnikw w nowoczesnej architekturze, jedna z tendencji
okrelajcych jej charakter. Rysunek wykonany okoo 1922 roku
przez malarza holenderskiego, Theo van Doesburga, jest
dowodem uwiadomienia sobie tych tendencji (il. 81). Doesburg,
ktrego wpyw na dzisiejsz architektur jest wyjtkowo
pobudzajcy, wykona ten rysunek jedynie w celu wykazania, e
wzajemny stosunek paszczyzn jest pod189

wych wzniesie i spadkw terenu dla uchwycenia moliwie

najlepszego owietlenia i nasonecznienia. Ten crescent zawiera
w sobie dwa elementy podstawowe rozwinite w wiekach
dawniejszych.
W wowych krzywiznach jego planu odzywa si forma f a- S t o s u n e k d o
lujcych cian Borrominiego (il. 82) wprowadzajcych niespo - p r z e s z o c i
dziewane oywienie i gitko plastyki architektonicznej w
wskie ulice Rzymu. Drugim poprzednikiem by Wersal, wielki
budynek po raz pierwszy usytuowany naprzeciw olbrzy miego
parku, zamiast w wskich ulicach miasta. Sposb umiej scowienia tej wielkiej rezydencji w bezporednim kontakcie z
natur i wynike std wraenie nieograniczonej swobody
sprawiy, e staa si ona wzorem dla wszystkich pniejszych
dowiadcze. Podobna swoboda charakteryzuje Lansdowne
Crescent. Poczenie ruchu, zaskoczenia i przestronnoci stwarza
z tych domw waciw form siedziby ludzkiej: odpowiednie
to dla odpoczynku.

to. Lansdowne

Crescent w Bath, 1794. Serpentynowe wijca si linia domw zwizana

jest form z rzeb terenu.

Podstawy urbanistyki byy powszechnie znane wrd ludzi

zwizanych z architektur. W momencie, kiedy jaki okres
rozwija sw wasn kultur i kiedy kultura ta poparta jest
dugoletni tradycj osignicia najwyszej klasy mog by
dzieem zarwno anonimowych, jak i najznakomitszych ar tystw. Przypadkiem znamy nazwisko architekta, ktry zbu dowa Lansdowne Crescent w Bath na pocztku dziewitna stego wieku, ale nazwisko to nie odgrywa adnej roli w hi storii.

W cigu ostatnich kilkudziesiciu lat starano si odzyska

i rozwin zapomnian wiedz o urbanistyce, ktra ujawnia
si w takich dzieach jak Lansdowne Crescent.
Jest to trudne zadanie, biorc pod uwag wszystkie kom plikacje towarzyszce nowym osigniciom technicznym. Nie
mona go jednak poniecha. Jako jeden z przykadw rozwi zania tego problemu w sposb odpowiadajcy wspczesnym
warunkom, moe suy plan przebudowy Algieru (il. 85) wy konany przez Le Corbusiera w 1931 roku. Le Corbusier projektuje wieowce w organicznych" formach crescents w Bath.
Tak jak tamte zespoy, budynki Le Corbusiera przystosowuj
si do wzniesie i spadkw terenu, chocia rnice poziomw
s znacznie wiksze od tych, ktre spotykamy w miecie an gielskim. Mieszkania w tych wieowcach s dwupoziomowe, a
ukad ich umoliwia znaczn swobod indywidualnego roz planowania wntrza. Projekt przewiduje dostp z kadego
mieszkania do tarasw i wiszcych ogrodw oraz zapewnia
wszystkim mieszkacom wspaniay widok na miasto, morze i
niebo.
Ele
me
nty
po
dst
aw
ow

e w Lansdowne
Crescent w Bath
(1794)

Lansdowne
Crescent ley
wysoko ponad
miastem Bath
(il. 83). Trzy

wo
we
krzy
wizn
y
nadaj

Zwizek
z teraniejszoci
faliste wieowce
Le Corbusiera


m
u
w
yg
l
d
or
ga
ni
c
zny
,
sp
ot

186

gowany
sposobem, w
jaki
biegn
wzdu
przypadko-

Projektowa
nie miast jest
zawsze
ostatnim
dziaem architektury,
osigajcym
peny rozwj.
Czsto
dojrzao
nastpuje
dopiero przy
schyku
jakiego
okresu:
tak
dzieje si

Projek
towani
e
miast
w
kocu
XVIII
wieku;
bogat
a
tradyc
ja

187

8 9 . Ba th 1 je go c r e sc en ts. Wid o k z lotu

p t a k a . P o r o d k u w i d z i m y R o ya l C r e s c e n t l
Circus; poni ej, na lewo jest Lan sdowne
Crescent.

w przypadku pnego baroku.

Pnobarokowa
urbanistyka
jednoczy artystyczn spucizn
czterech wiekw, ale wiedza
urbanistyczna nie znalaza od
razu zastosowania w budownictwie przeznaczonym dla kadej z
klas
spoecznych.
Wersal,
stanowicy pierwsz wielk prb
usytuowania
wielkiego
blo ku
rezydencyjnego
i
administracyjnego w jednoci z
przyrod, zbudowano dla dworu
krlewskiego
i
potrzeb
ministerstw. Bath to moment
zaspokojenia w podobny sposb
potrzeb klas rednich; Karol
Dickens, na przykad, umieszcza
kwater Pickwicka w Royal
Crescent w Bath. Pod koniec

65. Le Cor busier. Projekt w ys okich blokw

w Alg ie r ze , 19 31 . Kon c e pc je pr ze str ze n ne
pnego baroku staly si bardzo bliskie
wspc zesn ym rozwi zaniom, taki m jak ten
projekt.

stulecia ten typ budownictwa

mieszkalnego stal si powszechn
form
wypowiedzi
w
architekturze i zosta przyjty
przez
architektw,
ktrych
nazwiska nigdy nie weszy do
historii.
W
pocztku
dziewitnastego wieku skwery i
crescents Londynu rozszerzyly
tradycje barokowego powizania
natury i siedzib ludz kich nawet na
budynki
mieszkalne
niszych
klas; w ten sposb tradycje te
przestay
by
wycznym
przywilejem bogaczy.
188

Ale wanie w tym czasie

nastpio nagle zaamanie. Rodzaj
urbanistyki, ktry wypywa z
wczesnych
umiejtnoci
architektonicznych, zastosowany
konkretnie na przykadzie Bath,
nie odpowiada nowym warunkom
stworzonym przez przemys. Jego
wymagania dotyczce godnoci i
proporcji byy tylko przeszkod w
okresie chaotycznej ekspansji,
kiedy
miasta
i
orodki
przemysowe rosy z nie dajc si
opanowa
szybkoci.
Miasta
fabryczne takie jak Manchester i
Birmingham
byy
wyrazem
bezadu architektonicznego od
chwili ich zaoenia. Poczwszy
od pierwszych uderze nowej

potgi przemysu, wiedza, na

ktrej jest oparta urbanistyka,
zostaa
zniweczona
w
przeraajcym tempie.
Ta dezorganizacja przenikna
z miast przemysowych do starych
stolic. Dziaa nowy, zabjczy
wpyw; denie do bogactwa
poprzez wzrost potgi produkcji
Stao si ostatecznym celem.
Doprowadzio to z jednej strony
do powstania slumsw, a z drugiej
do wznoszenia wielkich i
bezksztatnych gmachw. Znikno
pojcie czasu wolnego od zaj;
nikt nie mial
189

Nage zaamanie

czasu y z wdzikiem; ycie utracio rwnowag. Rezultatem

tego bya gboka niepewno duchowa --- im mniej pewny
siebie stawa si czowiek, tym bardziej stara si podeprze
wiar w sprawiedliwo i trwao rzeczy tworzeniem budo wli
o imponujcym pseudomonumentalnym charakterze.
Istnieje dziedzina architektury, gdzie kama nie mona
jest to projektowanie miast. Urbanistyka moe by wynikiem
jedynie peni ycia; moe zaistnie tylko wtedy, kiedy roz maite dziedziny ludzkiej dziaalnoci osigaj jedno i rw nowag.

CZ TRZECIA

Rozwj nowych moliwoci

Uprzemysowienie wydarzenie o podstawowym znaczeniu

Rewolucj a

przemysowa

gwatowny

wzrost

produkcji,

S ku t ki r e w olu c j i

Nie moemy porwnywa pod wzgldem miaoci i pdu ku

odkryciom naszego stulecia z wiekiem dziewitnastym. Jak jednak
ostatecznie osdzi ten okres?
Historyk staje tu przed zagadnieniem przyszoci naszych
losw. Nie mona wyda dzi ostatecznego sdu o dziewitna stym wieku. Nie zostay ustalone gwne zarysy, a czynniki
przemijajce i podstawowe s ze sob pomieszane i za gmatwane.
Jedni uwaaj, e stoimy u pocztkw wielkiej tradycji.
Inni, dostrzegajc wok siebie niepowodzenia, myl, e znaj dujemy si u kresu pewnej epoki. Ocena dziewitnastego
wieku, zaley od tego, ktry z tych pogldw jest prawdziwy.
Jeliby nasz kultur miaa zniszczy brutalna przemoc
lub nawet gdyby w dalszym cigu miaa jej zagraa wwczas trzeba by uzna, e wiek dziewitnasty niewaciwie uy
ludzi, rodkw i myli ludzkiej, e by jednym z najbardziej
nieszczsnych okresw. Ale jeli okae si, e jestemy w stanie naleycie spoytkowa przekazane nam moliwoci, to mi mo spowodowanych przez to stulecie nieporozumie w stosun kach midzy ludmi i konsekwencji dotd z nich wynikaj cych
dziewitnasty wiek uronie do nowych, heroicznych
rozmiarw.
Dlatego ocena wartoci dziewitnastego wieku jest nieroz cznie zwizana z losem naszej kultury a wic z naszym
wasnym losem.
Stosunek do
XIX wieku

Doszlimy do niezadowalajcych wynikw, stosujc do dzie witnastego wieku takie same kryteria, jak do okresu poprzed niego. Wystarczajco wnikliwe zrozumienie tego okresu nie
moe wynika z analizy dziewitnastowiecznej architektury monumentalnej ktra ponadto pozostaje w dalszym cigu za gadnieniem niezupenie zbadanym. Nie dokonano jeszcze selek cji budynkw wartociowych, a historia nawet przejciowych
etapw rozwoju nie jest zrozumiaa. Zajmiemy si zamiast tego
ewolucj nowych moliwoci architektonicznych w tym okresie,
rozwojem, ktry przebiega anonimowo i tkwi gboko w
specyfice tego wieku.
192

ktry nastpi w osiemnastym wieku przez wprowadzenie sy stemu

fabrycznego i maszyny zmienia wygld wiata dale ko bardziej
ni rewolucja spoeczna we Francji. Jej oddziay wanie zarwno na
myl ludzk, jak i na sposb odczuwania byo tak gbokie, e
nawet dzi nie moemy w peni oceni, w jaki sposb przenikna
natur czowieka i jak wielkie poczynia tam zmiany. Z pewnoci
nikt nie unikn tych wpyww, poniewa rewolucja przemysowa
nie bya przewrotem politycznym, z koniecznoci ograniczonym w
konsekwencjach. Waciwie wzia w swe posiadanie caego
czowieka
i
cay
jego
wiat.
Rewolucje
polityczne
podporzdkowuj si, po pewnym czasie, nowej rwnowadze
spoecznej; ale rwnowaga, ktra opucia ycie ludzkie, wraz z
nadejciem rewolucji przemysowej nie zostaa przywrcona do
dnia
dzisiejszego.
Zniszcznjewewntrznego
spokoju
i
bezpieczestwa czowieka to najbardziej uderzajcy skutek
rewolucji przemysowej. Jednostka ustpuje przed postpem
produkcji; zostaje przez niego pochonita.
Zwiastunem

peni

rozwoju

maszyny

nieograniczonej

przemysowej

pro-

Osiemnastowieczny dukcji byo nage pojawienie si w osiemnastym pd do wynalazczoci

wieku szerokiego pdu do wynalazczoci. W Anglii 1760 roku pd
ten obj ludzi wszystkich warstw spoecznych. Wszyscy A n g l i a
zajmowali si wynalazkami, poczwszy od bezrobotnych tkaczy,

robotnikw wiejskich, synw farmerw i pastuchw tak jak

Telford, budowniczy mostw; do fabrykantw jak Wedgwood i
czonkw arystokracji, takich jak ksie Bridgewater (ktre go
wytrwaa praca daa w rezultacie angielski system kana w).
Wielu z tych wynalazcw nie zatroszczyo si nawet o za bezpieczenie swych odkry przez opatentowanie. Wielu nie tylko
nie osigno zyskw ze swych wynalazkw, ale nawet znosio z
ich powodw przeladowania. Cignicie zyskw i nieuczciwa
eksploatacja nale ju do pniejszego okresu.
Musimy istotnie pozby si zudze, e rdem tej dziaal noci byy jedynie ambicje natury materialnej, lub ch impo nowania. rda rzeczywiste leay o wiele gbiej, a ich ujaw nienie si powstrzymywano sztucznie przez duszy okres czasu.
Pd do wynalazczoci nie mg by jednak w owych latach duej
hamowany.
13 Prze Strze, czas...

193

Francja

Kiedy, jak we Francji, przeszkadzano mu osign sfery

praktycznej dziaalnoci zosta tylko zawrcony z drogi, ale nie
zniszczony. Ujawnia si wtedy w konstrukcji dziwacznych,
mechanicznych pomysw i cudownych automatw w formie mechanicznych lalek, ktre wyglday jak ywi ludzie i
mogy wykonywa najbardziej zadziwiajce funkcje: chodzi,
gra na instrumentach muzycznych, bd te malowa obrazy.
Niektre z tych automatw w pomysowoci i precyzji wyko nania uprzedzay nawet odkrycie zasady dziaania nowoczesnego automatycznego telefonu na przykad piszca lalka"
wykonn_w Neuchatel okoo 1770 roku przez Pierre Jacquet Droza. Lalka ta (il. 86) jeszcze istnieje, a jej mechanizm jest
upenie dobrym stanie.
Wynalazczo
cel zainteresowania przedstawicieli wielu
narodw i najrniejszych profesji prowadzia do uprzemy swienia niemal wszystkich dziedzin ludzkiej dziaalnoci. Ale
ten ruch, ktry mial nada dziewitnastemu wiekowi jego
najistotniejsz cech charakterystyczn, niemal nie odbija si
na formie jego oficjalnej architektury. Nie bylibymy nigdy w
stanie odczyta prawdziwego charakteru tego okresu anali-

zujc jego budynki publiczne, siedziby pastwowe, czy wielkie

pomniki. Musimy w tym celu bada bardziej niepozorne bu dowle.
W tych to bowiem powszednich i cakowicie praktycznych
konstrukcjach, a nie w gotyckich czy klasycznycn na ladownictwach z pocztkw dziewitnastego wieku, wystpiy te
decydujce objawy, ktre prowadziy do rozwoju nowych
moliwoci.
ycie jest jednak skomplikowane i irracjonalne. Kiedy jcprzemys go ewolucja zostaje wstrzymana w jednym kierunku,
szuka i ycie prywatne ona innego ujcia (czsto zupenie

niespodziewanego). Rozwj nowoczesnego przemysu jest

rozwojem na wskro material nym. Niemniej jednak, idc za
potrzebami materialnymi, przemys niewiadomie stwarza nowe
rodki wyrazu i nowe moliwoci dla dowiadcze. S one
pocztkowo zwizane z bardzo rzeczowymi przedsiwziciami,
ktre bynajmniej nie dotycz intymnego i osobistego ycia ludzi.
Ale pomau i stopniowo, nowe moliwoci staj si czci
s k a d o w yc i a p r y w a tn e g o i in d yw i d u a l n e g o . Tak w i c k r t a
droga rozwoju prowadzi od innowacji w budynkach przemysowych
wszelkiego rodzaju kopal, magazynw, dworcw kolejowych i
fabryk do domw prywatnych i ycia osobistego. Dzieje tych
przeobrae stanowi w duym stopniu histori dziewitnaste go
wieku. W kocu uwiadomiono sobie istot nowych moli woci
tkwicych poza wzgldami czysto utylitarnymi. Architek tura
d z is ie j s z a s t a no w i z a ko c z e n ie te go p ro c e s u . Ab y go z ro z u m ie ,
musimy wic zbada moliwie najdokadniej przeobra enia w tych
dziedzinach, ktre wydaj si dalekie od jakich kolwiek dozna
estetycznych.
ELAZO

Stc
xi:

BC. Automat. Piszca lalka,

skonstruowana przez Pierre
Jacquet Droza w NeuchAtei,
ok. 4774.

194

e l a z o , j a k w i e m y, b y n a j m n i e j n i e j e s t n o w y m
elazo przed
materiaem; uywano go ju w czasach
prehistorycznych. Stasowane byo uprzemysowieniem jednak bardzo
oszczdnie w wielkich budowlach klasycznej sta roytnoci. Zarwno
G r e c y, j a k i R z y m i a n i e w o l e l i b r z z p o w o d u j e g o w i k s z e j
o d p o r n o c i n a w p y w y a t m o s f e r y c z n e . Tak e r e n e s a n s n i e m i a
wikszego zaufania do elaza jako materiau budowlanego. Moemy
stwierdzi, e Leon Battista Alberti, florentyski architekt i teoretyk
quattrocento, zaleca raczej materiay gotowe do uytku w stanie
naturalnym ni
195

te, ktre musiay by przygotowane rk i umiejtnoci czo wieka hominum Tranu et arte. Nawet elazne piercienie,
uyte przez Michaa Anioa dla zwizania kopuy bazyliki w.
Piotra, trzeba traktowa wycznie jako wzmocnienie. Jeszcze
w epoce wiktoriaskiej ludzie, ktrzy jak John Ruskin niena widzili przemysu, uwaali elazo za materia nadajcy si je dynie do wzmocnie. Saba odporno na wpywy atmosfe ryczne i brak klasycznych precedensw w uyciu, nie byy
jedynymi powodami, dla ktrych elazo odgrywao tak mac
rol w konstrukcjach wszelkiego rodzaju. Dodatkow trudno ci byo to, e mogo ono by produkowane tylko w stosunko wo niewielkich ilociach.

rosncy niedobr drewna i wgla drzewnego. Opa mineraii Pv

czciowo ju wypar drewno, Do koca siedemnastego wieku
sta si on normalnym paliwem do ogrzewania domw, a nawet
by do powszechnie uywany przez rzemielnikw, pie karzy,
piwowarw, pracownikw cukrowni, tkaczy i kotlarzy. W cigu
stulecia uycie jego wzroso czternastokrotnie. Natu ralnie w
osiemnastym wieku zapotrzebowanie na wgiel zwik szyo si
jeszcze bardziej na skutek uycia go w przemyle elaznym. W
owym czasie uycie paliwa mineralnego byo ju uwaane
przez wszystkich za rzecz naturaln i zwyczajn. Kie dy w
pierwszej poowie osiemnastego wieku Abraham Darby
rozpocz prby zastosowania piecw hutniczych w produkcji
elaza, uywa on ju koksu zamiast wgla drzewnego.

elazo nabrao zupenie nowego znaczenia z chwil uprze mysowienia jego produkcji. Do uprzemysowienia produkcji
metalu niezbdna bya jednak znajomo jego skadu chemicz nego. Przed kocem osiemnastego wieku brak byo zarwno
urzdze, jak i wiedzy koniecznej do studiw nad skadem
chemicznym materiaw. Dzieje elaza jako substancji o szero kim zastosowaniu s wic czci dziejw chemii, fizyki i ba da nad wytrzymaoci materiaw. Te studia nad umoliwie niem przemysowej produkcji elaza przeobraziy je w nowy,
naturalny materia. Uyteczno przyczynia si za do roz woju nauk zwizanych z jego otrzymywaniem.

elazo nowym
materiaem

Pocztkowe
przeszk:,dy w
uprzemysowieniu
Francji

W Anglii narodzia si caa rewolucja przemysowa. Prag nienie przejcia od produkcji rcznej do produkcji przemyso wej
istniao rwnie i w innych krajach, na przykad we Fran cji.
Wstpne eksperymenty podjte przez te kraje byy jednak
wyjtkowo niepomylne, bez wzgldu na to, czy dotyczyy bu dowy mostw czy uprzemysowienia tkactwa jedwabiu. Przy kadem moe by nie udana prba zbudowania mostu z eliwa
na Rodanie w 1755 roku. Dopiero w ponad dwadziecia lat
pniej zbudowano w Anglii pierwszy most eliwny na rzece
Severn. Usiowania francuskie okazay si przedwczesne i musiano ich zaniecha po prostu dlatego, e nie mona byo odla
elaza w czony o wymaganych wymiarach.
Warunki w Anglii byy zupenie rne ni gdzie indziej. W
kocu siedemnastego wieku zadrzewione tereny Anglii po wanie zmalay. W zwizku z tym zwrcono uwag na wydo bycie wgla jako rda opalu, ktry mgby zastpi cigle

Warunki w Anglii

Wczesne konstrukcje eliwne w Anglii

C z s t o s i w An g l i i z d a r z a , e j e d n a r o d z i n a
Uprzemyslowienie
op pe w
a ni oe nw ur oj ed z a j h a n d l u l u b p r z e m y s u n a p r z e c i g k i l k u p o k o - p r o d u k c j i
elaza le. Rodzina Darbych zajmowaa tak pozycj w pierwszej fa zie
u p r z e m y s o w i e n i a p r o d u k c j i e l a z a . P i e r w s z y Ab r a h a m D a r b y w y n a j
stary piec w Coalbrookdale w 1709 roku i wa nie tu rodzinie Darbych
udao si pniej wytopi rud elazn z uyciem jako opau koksu,
zamiast wgla drzewnego.
Pierwsza drukowana wiadomo o tej dziaalnoci ukazaa
si w 1747 roku. Okoo 1750 roku Darby zacz stosowa
wgiel w produkcji surwki, nadajcej si do kucia sztab
elaznych. Staa si teraz moliwa masowa produkcja elaza, a
przestawienie si z produkcji rcznej metalu miao zmieni
oblize wiata.
Nowy material by pierwotnie zastosowany jedynie przy
budowie maszyn. Kiedy John Smeaton, wielki inynier, ktry
by jednym z antagonistw Jamesa Watta, uy po raz
pierwszy sprztw eliwnych (w 1755 roku), traktowa to
zastosowanie eliwa jako co zupenie nowego". Ale z chwil
dziaalnoci trzeciego Abrahama Darby'ego nadszed czas,
kiedy eliwo mogo by uyte do rozmaitych celw. W 1767
raku odlano pierwsze eliwne szyny kolejowe, a na pocztku
trzeciej wierci tego stulecia wzniesiono pierwszy most
eliwny na rzece Severn.'
136.

196

' L. John i Barbara Hammond, The Rise of Modern Industry, Londyn 1925, str.

197

Projekt tego mostu nie mia adnych ambicji artystycznych i

z punktu widzenia architektury nie jest wielkim osigni ciem.
Pod tym wzgldem nie mona go w ogle porwnywa z
kocioem Czternastu witych, ktry ukoczono zaledwie
kilka lat wczeniej. Koci ten wyznacza najwyszy poziom
osignity przez architektur swojego okresu, stanowi on jed nak rwnie zamknicie tej architektonicznej tradycji. adna
jego cecha nie wybiega w przyszo. Prosto skonstruowany
most, mimo e nie interesujcy jako dzieo sztuki, a nawet jako
zagadnienie architektoniczne, otwiera drog dla osigni
o wielkiej wadze.
Sunderlai7d Bridge

Sunderland Bridge (1793-1796) by jednym z najmielszych

eksperymentw konstrukcyjnych tych czasw (il. 88). Ju w
1786 roku Thomas Paine, synny amerykaski pisarz poli-

97. Abraham Darby. pierwszy most eliwny na rzece Severn, 1775-1779. RozpiGto: zc,5
m; wysoko: 13,5 ni.

Thomas Paine
jako wynalazca

83. Sunder land Bridge, 1793-1726. P oj ed ynczy luk o dugoci 72 1n. Te stosun kow o w ielk rozpito uz yskano przez zastosowanie w konstrukcji elaznej
met od budow y sklepi e kami enn ych.

Severn Bridge
(1775-1778)

Severn Bridge (ii. 87) przedstawia jeden z najmielszych

eksperymentw w uyciu tego nowego materiau. Koncepcja
mostu zostaa zainicjowana prawdopodobnie w 1773 roku przez
Johna Wilkinsona, przemylnego mistrza elaza" (ktry rwnie
wynalaz cylindryczn maszyn wiertnicz, umoliwiajc
Jamesowi Wattowi zbudowanie rzeczywicie wydajnie pracujcego kota parowego), oraz przez trzeciego Abrahama Darby'ego. Most, zbudowany w latach 1775-1779, skada si z pojedynczego uku o rozpitoci 30,7 m i wysokoci 13,7 m, wykonanego z piciu eliwnych eber. Cay uk ma ksztat zbliony
do pkola. Most musia by bardzo mocny, poniewa rzeka
Severn czsto wylewa. Wyprodukowano go w fabryce Darby'ego
w Coalbrookdale jedynej, ktra bya w stanie odla luki
otak wielkich rozmiarach i skadajce si zaledwie z dwch
czonw. 2
William Fairbairn, On the Application of Cast and Wrought Iron to
Building Purposes, Londyn 1854, str. 201.
2

198

tyczny, pokaza Beniaminowi Franklinowi model mostu zbu dowanego wedug jego wasnej, nowej metody. Franklin, wi dzc trudnoci w zastosowaniu tego systemu w Ameryce, gdzie
przemys dopiero zacz si rozwija, radzi Paine'owi zabra
ten model do Anglii i da mu rekomendacje.
W Anglii jednak, tak jak wszdzie, Paine nie mial szczcia.
Eksperymentalny most w Paddington (Londyn) :by powodem
jego wielkiego zaduenia. Nazwisko Paine'a stracio na re putacji, a bez wtpienia przyczyniy si do takiego przebiegu
sprawy jego pogldy polityczne. W kocu jego patenty zostay
bez skrupuw przywaszczone przez spk, ktr kierowa
Rowland Burdon. Korzystajc z pianw Paine'a, Burdon wy budowa Sunderland Bridge, przejmujc na siebie ca zasug
za t konstrukcj.
Most w Sunderland mia pojedynczy uk o rozpitoci 72
m (Severn Bridge -- tylko 30 m). Sze eber tworz cych uk
zoona z pyt eliwnych pracujcych jako klice. Seria 105
takich pyt tworzya kade ebro. W ten sposb w
konstrukcji elaznej zastosowano metod budowy sklepie
kamiennych. Wykonanie jednej belki o tej rozpitoci byo w
tamtych czasach nieosigalne.
Robert Stephenson
o Severn Bridge

Opinia Roberta Stephensona odnonie tego mostu, wypo wiedziana w 1856 roku, jest tak trafna, e musimy j przy toczy. Stephenson by konstruktorem Britannia Tubular Brid ge (1849), najsynniejszego mostu swoich czasw, bdcego
wynikiem trzyletnich bada laboratoryjnych. Oto co Stephen son powiedzia o pracy Paine'a: Okoo 1790 roku Thomas
Paine zaproponowa skonstruowanie elaznych ukw o formie
klicw i z waciw sobie energi podda swoje pogldy
prbie, konstruujc eksperymentalny uk o rozpitoci 27 m w
Paddington... Jego miao w dziaalnoci inynierskiej w
peni odpowiadajca jego energii ujawnionej w karierze
politycznej bya uwieczona sukcesami, jak to wykazay
wyniki... skonni jestemy raczej dziwi si budowie ni si
ni zachwyca budow, ktra pod wzgldem proporcji i
maej
iloci
uytego
w
niej
materiau...
zostanie
prawdopodobnie bezkonkurencyjna". s
J Richard Blunck, Thomas Paine, Berlin 1936, str. 115 i nast.
R. Blunck, op. cit., str. 22.
Robert Stevenson p. Encyclopaedia Britannica, Boston 1856.

89. Humphry 'lepton. Ba La nt a rnla w R oyal pavilion w Brighton. 1808.

W okresie tym eliwo podobnie jak chrom

okoo 1930 ro- Fascynacja eliwem ku --- byo
nowym i fascynujcym materiaem, ktry wsz dzie
mona byo zastosowa. Jego jeszcze nie odkryte
m o l i w o c i p o b u d z a y w yo b r a n i w s z ys t k i c h . Tak i
w anie sto sunek spowodow a, e John Wilkinson
chcia mie mauzoleum z eliwa, a nawet eliwn
trumn. Podbudowane fantazj moliwoci tego
wynalazku technicznego wkrtce wywary wpyw
take na architektur. Skojarzenie nowego
materiau z egzotycznymi ptakami w projekcie
baantarni, ktra miaaby szkielet z eliwa,
ukazuje, jak wyobrania pobudzona bya ww czas
konstrukcjami z elaza (il. 89). Humphry Repton,
synn y an gielsk i ar chitek t o grodw, wczy t
ptaszarni do przedo200

dynku tego rodzaju pozostay trwa cech konstrukcji elaz- ~I

nych we Francji. Te same zalety widoczne s w pracach po wstaych we Francji w sto lat pniej, a do chwili, kiedy e lazna konstrukcja osiga swoje klasyczne wyyny podczas
Wystawy Paryskiej w 1889 roku. 8
elazne przekrycie dachu Thatre Franais jest warte uwa gi
z bardziej specjalnych wzgldw. Caa konstrukcja jest w taki
sposb zrwnowaona, e dla podparcia wymaga sto sunkowo
cienkich cian. Jak wykazali francuscy teoretycy, ksztaty jej
belek ujawniaj instynktowne wyczucie momentu bezwadnoci,
ktrego zasada nie zostaa jeszcze wtedy nauko- wo
sformuowana.
90. John Nash. Royal Pavilion w Brighton, 1818-1521.

onego w 1808 roku planu Royal Pavilion ksicia regenta Je rzego w Brighton. Ten krlewski pawilon zosta ostatecznie
zbudowany w 1818 roku przez Johna Nasha, twrc Regent's
Park i Regent Street w Londynie. Ten fantastyczny twr w
stylu indyjskim mia wielk, bulwiast kopul nad czci
rodkow. Kopul t zbudowano na szkielecie eliwnym, wa cym 60 ton 8 (il. 90).

Elegancja
pierwszych
zastosowa
francuskich:
Thatre Franais
(1786)

Drewniana kopua spichlerza w Paryu, przykrywajca

okrgy dziedziniec, spona w 1802 roku. W 1811 roku zostaa
zastpiona skomplikowan konstrukcj z elaza i miedzi (il. 92).
Architekt Bellange i inynier Brunet wsppracowali przy jej
budowie. Bya to jedna z pierwszych prac, w ktrych funkcj
architekta i konstruktora wykonyway rne osoby. Budowla
Elegancja tej konstrukcji przez dugi czas budzia zachwyt. Por.
Charles L. Eck, Traite de i'appiication du fer, du fonte, et de la tle, Pary
1841, str. 50.
8

Wczesne konstrukcje
eliwne na
Kontynencie
Pierwszym
na
Kontynencie
zastosowaniem elaza
do celw budowlanych
byo uycie go jako
konstrukcji dachowej.
Drewniane
dachy
teatrw
i
skadw
cigle ulegay poarom
i
pony
byskawicznie.
Gdy
tylko
rcznie
kute
elazo stao si dostpne w odpowiednich
ilociach, uywano je
przy budowie chcc w
ten sposb zapobiec
poarom.
Jednym z

pierwszych przykadw
tego
rodzaju
jest
konstrukcja dachu z
kutego
elaza
w
gmachu
Thatre
Frangais w Paryu (il.
91); zaprojektowa j
znakomity budowniczy
teatrw Victor Louis 7 w
1786 roku. Elegancja i
odwaga wymagana przy
uyciu elaza w bua John Summerson,
John Nash, Londyn
1935, str. 162.
7 Kilka lat przedtem
Victor Louis wybudowa w
Bordeaux ostatni wielki
teatr okresu ancien regime;
stosunki
przestrzenne
poszczeglnych
czci
wypracowano
tu
z

eliwna kopula
spichlerza Pary
(I811)

mistrzowsk umiejtnoci.
Victor Louis wykona wiele
znakomitych planw tego
teatru. Por. S. Giedion,
Splitbarocker
und
romantischer Klassizismus,
Monachium 1922, str. 184.

202

81. Victor Louis, Th eatreFranais. Z elazna konstrukcja

dachu,
1785.
Forma
dwigarw
ujawnia
inst ynktow ne
w yczucie
mom entu bezw ladnoci, ktry
nie b y j eszcze wwczas
matematycznie okre lon y.

Koncepcja mostw wiszcych na linach stalowych siga Most wiszcy

Seguina nad
wczesnych lat dziewitnastego wieku. Pierwszy taki most zbu - Rodanem (1824)
dowano we Francji nad Rodanem, koo Tournon w 1824 roku (il.
93). Konstruktor Marc Seguin by siostrzecem Montgolfie ra i
wynalazc cylindrycznego kota umoliwiajcego dug3 trway
bieg pocigw. Wzorem dla dziea Seguina w Tournon byy
pnocnoamerykaskie mosty wiszce. Mosty te byy
zawieszone na sznurach konopnych lub skrzanych; Seguin uy
zamiast nich lin stalowych. By to pierwszy w Europie
przypadek uycia lin stalowych do tego celu i przed zrealizo waniem swego projektu Seguin przeprowadzi cise badania
naukowe nad ich wytrzymaoci. Ten nowy materia umoliwi
konstrukcje odznaczajce si niezwyk elegancj i lekko ci.
Zbudowano ponad czterysta mostw tego typu.
9 2 . S p i c h l e r z w P a r y u , 1 8 11 .
Bellang& I Brunet zastosowali
tu
metody
kon strukcji
drewnianej,
podobnie
jak
i n yn i e r o w i e
angie lsc y
stosowa li
metody
budowy
s k l e p i e k a mi e n n yc h w s w o i c h
p i e r w s z yc h
mostach
e l i w n yc h . J e s t t o j e d e n z
p i e r w s z yc h
b u d yn k w,
w
k t r yc h f u n k c j i a r c h i t e k t a i
i n yn i e r a n i e s p e i n i a l a j e d n a
osoba.

ta ukazuje co wicej
ni adaptacj starych
metod konstrukcyjnych
do nowego materiau,
zrczne
zastpienie
zwykle
stosowanych
robt ciesielskich przez
ebra eliwne. Niemniej
spichlerz
po
wykoczeniu
budzi
wielki zachwyt. Nawet
Napoleon I by obecny
przy
jego
otwarciu.
Zupenie
przerobiony
przetrwa do dzi jako
cz obecnej Bourse de
Commerce.

Dopiero okoo 1850

roku w eliwnej kopule
na rotundzie British
Museum zastosowano
przy
konstrukcji
wielkiego
budynku
ebra
eliwne,
sigajce od podstawy
do
szczytu.
Do
pokrycia
wntrza
kopuy uyto tu papiermciche. Mniej wicej
w tym samym czasie
(1855-1863),
star
drewnian
kopu
Kapitolu
w
Waszyngtonie
zastpiono kopu o
ebrach eliwnych. Jej
perystyl spoczywa na
podstawie omioktnej
i
jest
przeplatany
skomplikowanymi
czonami
konstrukcyjnymi z e laza. W perystylu i
kopule byy potrzebne
belki podporowe do
podtrzymania zawiych

profilw marmurowych
na
zewntrz
caej
budowli. Ciekawe jest,
jak przyjte zwyczaje
tego
okresu
doprowadziy
w
przypadku tej wanej
amerykaskiej budowli
do
obudowy
konstrukcji
elaznej
zewntrzn
architektur.

Uycie kopuy
eliwnej w Anglii i
Stanach
Zjednoczonych

204

Zasady
Seguina
zastosowa na szersz
Skal w Ameryce John.
August
Roebling
w
mostach
na
rzece
Monongahela
w
Pittsburgu (1846), na
Niagarze (1851-1855)
oraz
w
mocie
w
Brooklynie,
przy
ktrym wstpne prace
rozpoczto
w
1868
roku. Ta sama zasada
przeniesienie
caego
obcienia na jednolity,
elastyczny
kabel
biegncy
wzdu
konstrukcji

jest
jeszcze dzi podstaw
budowy najmielszych
mostw. Most Seguina
jest zreszt w dalszym
cigu w uyciu, chocia
dopuszcza si na nim
obecnie
tylko
ruch
pieszy.
Konstrukcja
mostu
wiszcego ulegaa w
cigu
dziewitnastego
wieku
staemu
rozwojowi,
poniewa
potrzebne byy wiksze
rozpitoci
i
rosy
wymagania
komunikacyjne.
Opracowywano
coraz
bardziej
przemylane
zastosowania
konstrukcyjne
tej,
zdawaoby
si,
ograniczonej
zasady
elastycznego
zawieszenia i w kocu

osignito fantastyczne
rozpitoci czc brzegi
przepaci, nad ktrymi
przerzucenie mostu nie
zdawao si dotychczas
moliwe.

jednoprzsowy
most
wiszcy na wiecie
przecina zatok San
Francisco,
majc
wspaniae to morza i
ska.

Czsto mosty te o
wymiarach niezwykych
tkwi w krajobrazach
tworzc z nimi now
cao na skal ponadludzk. Golden Gate
Bridge (il. 94)
najduszy

Zbudowany w latach
1933-1937, ma nastpujce
wymiary: dtugo cakowita

2800
m,
dugo
gwnego przsa 1280
m, szeroko jezdni 18 m
(6 torw samochodowych).
Wytrzymao dwch kabli okoo 200 000 ton.
Obiekty
pniejsze

Golde n Ga te Br idge
w San Fra ncisc o

205

93 . M a rc S e gu in . P i e rw s z y fr a n cu s ki mos t w i s z c y n a l i n ac h s t a lo w yc h n a R od a n i e w o ko li c a c h Tou r n on , 1 82 9.

Galerie d'Orleans elazo i szko to dwa materiay, ktrych poczenie w archi tekturze
(1829-1831)
dziewitnastego wieku doprowadzio do nowych roz wiza. Po raz

pierwszy w wikszym budynku zastosowa je Fontaine, w kilka lat po powstaniu

koncepcji mostu wiszcego. Fontaine (ktry wraz z Percierem stworzy styl empire) za stosowa w latach pniejszych (1829-1831) elazo kute w kon strukcji szklanego dachu
Galerie d'Orlans, stanowicej cz Palais Royal w Paryu (il. 95).
We . wczeniejszych ,przykadach takich galer ii w Londynie uyto szka w zupenie
inny sposb. Royal Opera Arcade, zbudowana w 1790 roku w powizaniu ze starym Her
Majesty's Theatre, ma koliste otwory w sklepieniu. wiato z ukrytego szklanego sufitu
wpada przez nie do wntrza. Zupenie inne wraenie osignito w Galerie d'Orl@ans
wraenie swobody i przestrzennoci. Czowiek nie mia uczucia zamknitej prze. strzeni, bdc jednak chroniony przed wpywami atmosfery.
Galerie d'Orlans, umieszczona na kocu wewntrznego ogrodu Palais Royal, bya
miejscem spotka eleganckiego to-

206

9 9 . Go ld e n G a t e B r i d ge w S a i l Fr a n c i s c o , 1 93 3 .1 93 7 , N a jd t u s z y mos t w i s z c y o j e dn ym pr ze le . Wymi a r y: d u g o
c a t k ow i t a 2 90 0 m, d u go gt w n e go pr ze s t a ok . 1 30 0 m, s ze r o ko j e zdn i 1 8 m.

warzystwa. Zostaa zburzona w 1935 roku przy przebudowie Palais Royal, a na jej
miejscu zbudowano otwart kolumnad. Wraz z jej zburzeniem zagin jeden z
najbardziej uroczych okazw architektury pocztku dziewitnastego wieku, poprzed nik
nie tylko tak wielkich galerii jak Galleria Vittorio Emma nuele w Mediolanie (18651867), lecz take zbudowanych ze szka i elaza hal wielkich wystaw.
Pierwsz wielk budowl skadajc si wycznie z elaz nego szkieletu i szka bya
francuska oraneria, les serres des jardins du Musee d'histoire
naturelle (ii. 96), cieplarnia Ogro du Botanicznego w Paryu. Oraneria w Jardin
Zbudowana przez Rouhaulta w 1833 roku, cieplarnia ta bya des Nantes
prototypem wszystkich wielkich oranerii o elaznej konstrukcji. Niezwykle wielkie
powierzchnie szyb oraz nieskrpowany dopyw wiata uzyskany przez eliminacj
drewna byy powodem nazwania tej bu dowli jardins de verre (szklanymi ogrodami).
Istniejca jeszcze dzi oraneria Rouhaulta ma 9000 m 3 przestrzeni wewntrznej.

207

ka eleganckiego towarzystwa; budowla zapowiadajca nie tylko tak wielkie galerie

jak Galierie Vittorio Emmanuele w Mediolanie (1865-16671, ale take zbudowane
ze szkle I elaza riale wielkich wystaw, Zburzona w 1935 r.

~~ .

Skonstruowana jest z dwu naoonych na siebie wycinkw

sklepie kolebkowych o przekroju jednej czwartej koa (utrzy muje si tam nisza temperatura), pooonych midzy dwoma
pawilonami o wysokoci 15 metrw, w ktrych s umieszczone
roliny tropikalne. W artykule napisanym w 1849 roku, jeden
ze wspczesnych architekt Gottfried Semper mwi
o bardziej ambitnym planie przewidzianym dla tych ogrodw.
Przed obaleniem Ludwika Filipa w 1848 roku istnia fanta styczny
projekt
cakowitego
przekrycia
ogrodw
botanicznych olbrzymim, przenonym szklanym dachem,
ktry mona by usuwa w okresie lata.
OD KOLUMNY ELIWNEJ DO SZKIELETU
STALOWEGO
Prawdopodobnie najbardziej charakterystyczn cech architektury dziewitnastego wieku jest jej zamiowanie do obiek tw stylowych". Wszystkie waniejsze budowle, wszystkie bu dynki, od ktrych widz oczekiwa powabnych dozna estetycz nych, pojawiay si w wyszukanej historycznej szacie. Teore tyczne rozwaania, ktrym powicono w tym czasie najwicej
uwagi, wywodziy si z rozmaitych odrodze" raz klasycznych, to znw gotyckich. Mogoby si wydawa, e postp
w technice budownictwa przynis ze sob jedynie praktyczne
problemy dotyczce uycia nowych metod, dla uzyskania daw nych efektw. Ale nawet ju wtedy byli ludzie, ktrzy wiedzieli, e adna oryginalna i wyodrbniona tradycja nie moe
wyoni si z mieszaniny odziedziczonych form, ktre
naoono na architektur tego okresu. Sto lat temu krytycy
mwili
o arlekinowym stroju architektury", okrelajc w ten sposb
schorzenie, ktre jeszcze obecnie nie jest wyleczone.

Obiekty stylowe" w
architekturze
dziewitnastowiecznej

96. Rouhault. C ieplarnia Ogrodu Botanicznego w Paryu, 1533. P rotot yp

wszystkich wielkich clep larli o elazne} konstrukcji. W odrnieniu od
angielskich ciep lar tego okresu, budow an ych przez P axtona prostota tych
w ysokich pawi lonw w ynika jedyni e z u ycia kolumn I belek eliw nych.
14 Przestrze. czas...

209

Ukryte tendencje

Izolacja
architektury
od postpu
technicznego

Niemniej, pod ca t maskarad, tkwiy ukryte tendencje o

twardej wanoci, powoli nabierajce sil. Dzisiejsza architektura jest kontynuacj tych tendencji: jest produktem wielkiej
fali rozwoju, ktra ogarna cae stulecie. Powszechna opinia,
e architektura wspczesna zawdzicza swe powstanie kilku
nowatorom, ktrzy dziaali okoo 1900 roku, jest niecisa i
powierzchowna. Architektura ta zostaa zainicjowana w
momencie, w ktrym praca rczna ustpia produkcji
przemysowej. Tak jak wiele innych aspektw naszej
cywilizacji, zawdzicza ona swj znamienny charakter
wpywom rewolucji przemysowej.
Jak to si jednak dzieje, e tendencje tak istotne dla przy szoci uwydatniaj si jedynie w budownictwie utylitarnym
dziewitnastego wieku? Dlaczego ich oddziaywanie na archi tektur oficjaln byo tak znikome? Naleaoby naturalnie spo dziewa si, e postp techniczny zaznaczy si najpierw w dzie dzinie konstrukcji przemysowych, ale nie jest to pene wytu maczenie. Rewolucja przemysowa moga znale swj pocz tek
w nauce i technice; nie ma jednak powodu, eby nie mia a
wpywa rwnie na sztuki pikne. Widzielimy ju, jak w
okresie barokowym nowe odkrycia naukowe, nawet te naj bardziej abstrakcyjne i zwizane z matematyk, natychmiast
znalazy swe odpowiedniki w dziedzinie uczu i byy przetran sponowane w formy artystyczne. W dziewitnastym wieku
cieki nauki i sztuki rozeszy si, zwizek midzy metodami
mylenia i sposobami odczuwania zosta zerwany. Wzajemna
izolacja tych dwch dziedzin, bynajmniej nie wynikajca z ich
rnych waciwoci, jest zjawiskiem szczeglnie charaktery stycznym dla dziewitnastego wieku ona uwarunkowaa wiele
cech jego kultury, ktre w innym przypadku byyby nie zrozumiae.
Zainteresowanie histori widoczne w architekturze dzie witnastego wieku jest po prostu specjalnym przypadkiem tej
separacji, ujawniajcej si na tym polu rozamem midzy archi tektem i inynierem. Architekci okresu gotyku nie tylko sto sowali now wiedz inyniersk, ale widzie li w niej moliwoci
wyraenia celw, emocji i perspektyw charakteryzujcych ich
wiek. Podobnie, postp wiedzy matematycznej wnis do
architektury barokowej co wicej ni nowe sposoby oblicze.
W obu przypadkach nowe odkrycia byy jeli mona tak
powiedzie zhumanizowane; postp intelektualny i emocjo230

wieku, ktre miay wyrazi i symbolizowa ducha stulecia

sytuacja bya wprost przeciwna. elazo konstrukcyjne, na
przykad, byo po prostu nowym narzdziem umoliwiajcym
stawianie pseudomonumentalnych elewacji wedug starej mo dy.
To nowe narzdzie przez samo jego uycie sprowadzio
naturalnie odrodzone" formy do funkcji faszywych fasad.
Jak dugo jednak korzystano z postpu naukowego i tech nicznego w architekturze, nie przyswajajc go w peni in ynier zawsze by podporzdkowany architektowi a zarazem by
od niego oddzielony. Architekt natomiast by izolowany od
wszystkich najwaniejszych tendencji w otaczajcym go wie cie. Dopki nie zdoa przystosowa si do zmienionego otocze nia i nie uzna architektonicznych moliwoci w nowoczesnych
metodach konstrukcyjych nie moga si rozwin adna no wa
tradycja odpowiadajca wiekowi. Wanie z tych technicz nych
innowacji, ktre pojawiy si poza sceneri architektury
dziewitnastego wieku, miaa wyrosn architektura przyszo ci.
Konstrukcja bya, bd co bd, podwiadomoci architek tury i
w niej drzemay impulsy, ktre dopiero znacznie pniej
znalazy wyrane teoretyczne okrelenie.
Std wanie wynika zainteresowanie, jakie budz w histo ryku pozornie trywialne budowle, te niemiae prby wpro wadzania nowych materiaw i nowych metod. Tendencje wci
ywe i aktywne w naszych czasach, czynniki podstawowe no woczesnej architektury, sigaj takich bezpretensjonalnych
pocztkw majcych czsto zupenie niespodziewany charak ter.
Fragment ksiki powicony rozwojowi prowadzcemu od
kolumny eliwnej do ramy stalowej wyjania to zagadnienie z
przyjtego punktu widzenia. Ewolucja ta jest wana jako
szczeglny moment rozwoju, w ktrym przez ponad sto lat, w
okresie od 1780 do 1880 roku, nowe moliwoci architekto niczne wyrastay ze cile technicznych odkry.
Kolumna z eliwa
Kolumna eliwna bya pierwszym uytym w budownictwie
elementem konstrukcyjnym produkowanym nowymi metodami
przemysowymi. Ju w 1780 roku jeszcze przed wpro wadzeniem siy parowej kolumny takie zastpoway drew niane supy, jako podpory dachw w pierwszych angielskich
przdzalniach baweny. Rozmiary nowych maszyn wymagay
211

Wczesne
pojawien
kolumny
(okoo 17

87. Drewniane poddasze fabryki w Bolton, Ang lia, ok. 1800. Cika, drewniana
witba dachowa uniemoi3wiaa zachowane porodku pustej przestrzeni, miesz czcej diugie maszyny przdzalnicze.

98. Poddasze przekryte kratownicami z eliwa, ok. 1835. Kratownice dachowe z

eliwa s wyrazem dalszego postpu; ich w ynalezienie przypisuje sig J. B.
Papworthowi w 1921 r. Wymieniamy Papwortha w dalszym cigu ksiki jako }
ednego z pierwszych projektantw .,miast-ogrodw" (ok. 1827).

.:.4,:at.h,. ~~~?
yr'

wielkich pomieszcze z minimaln liczb elementw zawa d2ajcych.

Dzieje tych przdzalni nie zostay jeszcze dokadnie zbada ne. Jedno z rzadkich sprawozda dotyczcych takich budowli
pniej omwimy pochodzenie ilustracji przyznaje, e
budynki byy traktowane jedynie jako konstrukcje, nikt nie
owa wnikn w ich fascynujce dzieje. Daty)) powstania
rnych fabryk zostay sprowadzone do okresw, zamiast
miarodajnej i dokadnej daty rzeczywistej budowy". 1 Typowa
farbyka z koca osiemnastego wieku w Bolton ukazuje, w jaki
sposb przerabiano strychy istniejcych budynkw, aby po mieci nowo wynalezione maszyny przdzalnicze (iI. 97).
Konstrukcja tej fabryki bya oparta na cikim drewnia nym
szkielecie, podobnym do tych, jakich uywano od czasw
gotyku. Pocztkowo zainstalowano maszyny tylko na strychu.
Drewniane obelkowanie dachu, ktre wkrtce miao by za stpione elaznymi belkami, pozostawiao do miejsca w rod ku na urzdzenie dugich ram przdzalniczych. Pniej uycie
filarw eliwnych umoliwio umieszczanie maszynerii na
wszystkich pitrach.
Te murowane budynki (podobne w typie do tych, ktre po jawiy si powtrnie w Massachusetts, kiedy zaczto uprze mysawia Now Angli) miay szerokie okna budowli pne go
baraku. Usytuowane w nietknitym otoczeniu wiejskim, blisko
rzek, z ktrych czerpay energi, miay wygld zupenie
odmienny od dzielnic fabrycznych wieku pary. fabryka koo
Manchester, zbudowana w 1783 roku, przedstawia t faz roz woju. Ta osobliwa przdzalnia jest jedn z pierwszych maj cych wewntrz eliwne filary. Pracuje jeszcze obecnie i w dal szym cigu korzysta pomocniczo z energii wodnej.
Strych przdzalni baweny z okoo 1835 roku (ii. 98) o e liwnych wizaniach dachowych ukazuje, w jaki sposb tworzo no
miejsce dla nowo wynalezionych, samoczynnych ram maszyn
przdzalniczych. Widoczna jest potrzeba bardzo obszernego po mieszczenia. W tym przypadku rama przdzalnicza musiaa by
ustawiona rwnolegle do dugiej osi poddasza.
eliwne filary uywano cznie z kamieniem, a take ceg
i drewnem. Nieco pniej, w budowie przdzalni stosowa no
eliwne belki i stropy o sklepieniach ceglanych. Niemniej,
Official Record of the Annual Conference of the Textile Institute, Bolton
1927, str. 41 i nast.

27

213

Poczenie z innymi
materiaami, szerokie
zastosowanie

swobodnie, niekiedy tylko 21a pokaz. John Nash, architekt

krlewski, nie waha si powierza innym prac projektowych;
jak twierdzi Summerson, zaprojektowa jednak osobicie
skomplikowan stolark i elementy elazne podtrzymujce
stropy" 2 (il. 100). Dziao si to w 1818 roku. b ile wiem, byo
to pierwsze zastosowanie kolum eliwnych w oficjalnym wnt rzu. Nash umieszcza te kolumny swobodnie w przestrzeni
salonu.

,
r'

', ~'
rp

~A's..-~yIFF ..~~~..

' %''% . ~~,:li, +

W dwadziecia pi lat pniej Henri Labrouste w taki sam

jawny sposb uy elaznych kolumn w maej czytelni (La
Reserve) biblioteki Sainte-Genevieve w Paryu. Gdy wsp czeni architekci okoo 1925 roku -- wysunli podobn pro pozycj, spotkali si z wielkim sprzeciwem.
Royal Pavilion w Brighton by orodkiem wielkich festiwali;
eliwo zastosowane przez architekta znalazo si tu w otocze2

J. Summerson, op, cit., str. 162.

INn.

100. John Nash. R oya l Pavili on w Brighton, 1110 - I0 21 . S ol on czerw ony.

Niemaskowane
zastosowanie
kolumn
p r z e z I.abrot1ste'a

99. Wczesne zastosowanie kolumn eIiwaych w londyskiej ksigarni, 1794.

Test to ksigarnia Lackingtona Temple of the Muses" przy Finsbury square:
Wewntrzny ukad budynku jest zupenie dotychczas nie znany ...mona
sobie atwo uprzytomni przestrzenno przez fakt, e w dniu jego otwarcia
wntrze objecha czterokonny zaprzg poczty Weymoutha. Pomieszczenie
to... wspiera sio na supach eliwnych" (Ackermans Repository of Arts, 1
kwiecie 1899).

przez ponad sto Iat, kolumna eliwna odgrywaa gwn

rol w budynkach wszelkiego rodzaju, we wszystkich
czciach wiata, Znalaza nieskoczenie wiele zastosowa
w architekturze w cigu caego dziewitnastego wieku.
W._lrystal._ Palace i w zwykych halach targowych, w
bibliotekach i oraneriach, nawet w pierwszych drapaczach
chmur zbudowanych w Chicago filar eliwny by
gwnym elementem podpierajcym. W pewnej mierze w
Anglii, ale znacznie czciej w Ameryce, kolumn eliwn
stosowano w latach czterdziestych w rozwizaniach fasady
budynku, oraz przy wznoszeniu konstrukcji z elementw
prefabrykowanych.
Jako nowy materia, ktry w dalszym cigu
przedstawia sob co bajecznego, eliwo znalazo si
nawet w Royal Pavilion w Brighton. Uyto go w tym
niezwykym budynku do
214

Zastosowanie w
Royal Pavilion
w Brighton

1 0 2 . W ys t a w a P a r ys k a , 1 8 6 7 . O w a l n y o g r d w c e n t r u m g w n e g o b u d yn k u . K o lu mn y e liwne poja wiaj si w ci gu ca e go stu le cia, a le ich za stosowanie

o s i g a p u n k t s z c z yt o w y w a n i e w t y m o k r e s i e . K a t a l o g i p a r ys k i c h w yt w r c w
w yr o b w e l a z n yc h p o l e c a j k o l u mn y o n a j b a r d z i e j w y m y l n yc h f o r m a c h n a
p o t r z e b y w i e l k i c h p r a c z w i z a n yc h z p r z e b u d o w P a r yt a p r z e z H a u s ma n n a .

1 0 1 . J o h n N a s h . R o ya l P a v i l i o n w B r i g h t o n . K u c h n l a .

Zastosowanie kolumn w
owalnym ogrodzie
Wystawy Paryskiej w
1867 roku

Nowe rnorodne
zastosowania

niu bardzo odlegym

od atmosfery pracy i
interesw. W olbrzymiej kuchni (il. 101)
stay porodku cztery
smuke, wspierajce,
eliwne
kolumny;
kada z nich bya
fantastycznie wyduona i miaa u szczytu
kapitel w formie lici
palmowych.
Niezwyka
smuko
eliwnych filarw i
kolumn umoliwia zastosowanie nowych i
osobliwych proporcji
w architekturze.
Niemal
w
pidziesit lat pniej,
w owalnym ogrodzie
mieszczcym si w
rodku
gwnego
budynku Wystawy Paryskiej z 1867 roku,
takie
wanie
egzotycznie wysmuke
kolumny
eliwne
umieszczono
w
bezporednim
ssiedztwie
drzew
palmowych z Poudnia
(i1. 102).
atwo
odszuka

moemy
powanych

wiadkw,,
potwierdzajcych
fakt
szybkiego
przyjcia
eliwa jako materiau
nadajcego
si
do
budowy wszystkiego

poczwszy
od
kotw
parowych,
koczc
na
kocioach.
Thomas
Tredgold,
jeden
z
pierwszych
naukowcw
interesujcych
si
moliwociami
tego
materiau, pisze w
1823 roku, e stosuje
si go na gwne

podpory w kocioach,
teatrach,
fabrykach,
magazynach oraz przy
budowie
podstawowych czci
kotw".
Dalej
Tredgold
podaje
niektre przyczyny tej
popularnoci:
ulepszenia w procesie
produkcji uczyniy go
tanim,
nawet
w
porwnaniu z drewnem
i ... daje on pewne
zabezpieczenie
przeciwko
poarom,
takie,
jakiego
drewniane belki nie
mogyby
nigdy
zapewni". Tak wic,
panowanie eliwa w
dziewitnastym wieku
byo oparte na jego
ognioodpornych
waciwociach,
na
tanioci,
nieskomplikowanej
produkcji,
oraz

wytrzymaoci
na
wielkie
obcienia.
Byy to dostateczne
korzyci, aby zapewni
panowanie
filarw
eliwnych a do lat
osiemdziesitych
ubiegego
stulecia,
kiedy
w
Chicago
wynaleziono
ram
stalow.
By jeszcze jeden
powd uywania a
take naduywania
eliwa:
jest
to
materia, ktremu bez
trudu mona nada
kady ksztat. Katalog
francuskiego
producenta wyrobw
elaznych z 1860 roku
powica setki stron
eliwu zastosowanemu
do rnych celw.
Uywano je nawet
do
obrzydliwych
imitacji
rzeb
wielkich

Zmienny charakter
eliwa niewaciwe
uycie
w masowej produkcji

216

217

mistrzw. Filary eliwne, kolumny i balustrady, na ktre byo

wielkie zapotrzebowanie w zwizku z przebudow Parya przez
Haussmanna, byy osigalne w kadej wyobraalnej formie.
Rzeczywicie, eliwna kolumna stosowana bez precyzji i ogra nicze staa si jednym z symboli dziewitnastego wieku. Jesz cze w 1889 roku Vierendeel, wielki inynier belgijski, mia po wody, eby napisa relacjonujc Wystaw Parysk: wielkie
niebezpieczestwo tego rodzaju podpory polega na jej oburza jcej wulgarnoci". Urok, ktry tkwi we waciwym uyciu
tego materiau, zatraci si w beznadziejnie wypaczonej maso wej produkcji.
KU KONSTRUKCJI
STALOWEJ
London Bridge
projekt Telforda
(1801)

Naley
wymieni
jeszcze
dwa
inne
wczesne przykady zastosowania eliwa w
konstrukcji.
Oba
pochodz z samego pocztku dziewitnastego
wieku. Pierwszy, projekt
London
Bridge
opracowany
przez
Telforda
i
Douglasa
zosta wykonany w 1801
roku, nigdy go jednak

nie zrealizowano (Il.

103).
Ten
peen
elegancji i dobrze znany
projekt
przewiduje

rzeczywicie kolosaln
realizacj w eliwie:
most o wysokoci 20 m i
o pojedynczym przle
majcym
183
m
rozpitoci.
Nawet
Britannia
Bridge
Roberta Stephensona, w
pidziesit lat pniej,
nie
osiga
takiej
rozpitoci.
Niemniej,
projekt London

103.

Akwatinta

proponowany

eliwny
1801.

na

przedstawiajca

przez

Telforda

Tamizie,

most

Londyn,

r',c Z'Lt'c"'

~'~

~_..z rzll
104.

Watt

' 1 '

utton.

robocze
siedmiop ict rowej
belkach

R ys unki
pierwsz ej

prz edza lni

kolumna ch

eliwa ;

Ma nchest er,
1801.
Jest ta pierwszy kiedykolwiek
Salford,

zap rojekt owa n y

cz y

zrealizo wa ny
szkiel eci e
kolumnach

budyn ek

murowa n ymi
m e c h a n i z m

m et a lo wym
i

belka ch

obudo wa nych

eli wa

z ewmetrz nymt
cia na mi

z egarka

Tomasza Paine'a w 1783

roku,
zamierza
zbudowa
most
na
zasadach
uku
kamiennego,
stosujc
mae
elementy
konstrukcji
w
ksztacie
klina.

z a mkniet y

ja k
w

kop ercie.

Bridge mgby zosta

zrealizowany w okresie
kiedy go przedstawiono,
poniewa
Telford,
stosujc
system
proponowany
przez

Przdzalnia baweny
naleca do firmy Philip
and Lee, zbudowana w
1801 roku w Salford,
Manchester, jest drugim
przykadem (iI. 104).
Zakad ten przewysza
wszystkie inne wspczesne sobie fabryki
miaoci projektu. Jest
pierwsz
prb
zastosowania eliwnych
filarw i belek przy
konstrukcji cale-

~^;.x~.~._.

:r,

rr,

.i,

ix,rix-

Zakady Salford
zbudowane przez
Boultona i Watta (1801):
ich odkrywcza
konstrukcja

219

218
go wewntrznego szkieletu budynku. Wybudowanie tej fabryki
byo wydarzeniem o pierwszorzdnym znaczeniu w historii
nowoczesnej konstrukcji. Ten naprawd nadzwyczajny wy czyn
budowniczych owego okresu z czasem niemale zapomnia ny
zestal dokonany w odlewni elaza w Soho, nalecej do
Boultona i Watta. James Watt, wynalazca maszyny paro wej,
powica w tym czasie sw uwag urzdzeniu, ktre wy konywaoby kopie posgw i zastanawia si nad wycofaniem
Poczenie elaznych
belek
z interesw.
i podpr

Li
p r
f 1

Oryginalne
rysunki
robocze tej fabryki, nigdy
przedtem
nie
reprodukowane,
znajduj
si w kolekcji Boultona i
Watta w Birmingham
Pierwsze
Reference
Library.
zastosowanie
belek dwuteowych Plansza przedstawia rzut
i elewacj przdzalni w
Salford. Jest to duy
budynek ma okoo 43 m
dugoci i 13 m szerokoci;
szeciopitrowa wysoko
jest czym niezwykym w
tym okresie. Rzut ukazuje
na kadym pitrze dwa
rzdy eliwnych filarw.
Zastosowanie
Po raz pierwszy eliwne
betonu
belki zastosowano cznie
z tymi eliwnymi kolumnami.
Belki
te,
pierwsze belki dwuteowe,
sigay poprzez budynek,
czc jego ciany w
regularnych
odstpach.
Szkocki inynier, William
Fairbairn,
ocenia
to
pierwsze
zastosowanie
belek dwuteowych jako
przykad
intuicyjnego
wybrania
w
najodpowiedniejszym
przekroju, zanim jeszcze
dokonano
oblicze

potwierdzajcych
suszno takiego wyboru,
(Podobny
przykad
instynktownie
prawidowego rozwizania
napotkalimy
ju
w
przypadku elaznego dachu
Thatre Francais z 1786
roku. Belki z kutego elaza
dostosowano
tu
do
dziaania
momentu
bezwadnoci, mimo e
teoretyczne
podstawy
takiego
dostosowania
zostay
opracowane
znacznie pniej). Rysunek
ukazuje rwnie system
konstrukcji
stropw
przdzalni z ceglanych
sklepie, wypenionych do
poziomu podogi warstw
surowego betonu.
]]rugi
rysunek
to
przekrj
poprzeczny
budynku (il. 105), Ukazuje
specjalne
fundamenty
przewidziane dla kolumn
eliwnych na parterze,
oraz poczenia midzy
eliwnymi kolumnami i
belkami
na
dwch
niszych pitrach.
Trzeci rysunek dotyczy

konstrukcji
wydronych
filarw
eliwnych,
z
ktrych kady ma rednic
wewntrzn 23 cm. To
niezwykle
staranne
opracowanie przypomina o
dowiadczeniu,
nabytym
przez Boultona i Watta
przy budowie maszyn
220

parowych
(il.
106).
Szczegy zespolenia filaru
z belk (z prawej strony
planu) ujawniaj precyzj,
nabyt przy konstrukcji
maszyn.
Jak zauway Fairbairn
w 1854 roku, eksperyment
w
Salford
odegral
pioniersk rol systemu
konstrukcji
ognioodpornych, obecnie powszechnie
stosowanych
w
przemysowych
rejonach
kraju. Przez wier wieku
przdzalnia ta suya za
wzr
dla
podobnych
budynkw. Od 1801 do
1824 roku wyst-

1 0 3 . Wat t 1 B o o i t o n . R ys u n k i r o b o c z e p i e r w s z e j s z e c t a pitrowej przdzalni

belkach I kolumnach z eliwa.

1 0 5 . Wat t 1 B o u lt o n . R ys u n k i r ob o c a e
pi e r w s z e j s ze c i o pi t r ow e j p r z d z a ln i a
be l k a c h k o lu mn a c h z e l i w a . P r ze kr j
pr z e z k o lu mn 2 e l l w n .

Fairba ir n o
przdzalni w Salford

Precyzja detalu

221

poway niewielkie odchylenia, albo te nie byo adnych zmian w

ksztacie belek". Wynikao to std, e trzeba byo czasu na
dowiadczenia i obliczenia, aby dogoni zadziwiajco daleko wzroczn konstrukcj Watta. Typ budynku reprezentowany przez
t szeciopitrow przdzalni z 1801 roku o szkielecie
eliwnym obudowanym zewntrznymi murowanymi cianami,
stal si wzorem dla magazynw poprzez cale stulecie, a nawet
by stosowany przy budowie niektrych bardziej nowatorskich
budynkw publicznych. Eksperyment Watta w Salford by
pierwszym krokiem na drodze rozwoju szkieletu stalowego, ktry
mia si ostatecznie pojawi w Chicago w latach osiem dziesitych.
W latach
czterdziestych
Fairbairn ulepsza
konstrukcje Watta

William Fairbairn wasn prac przyczyni si do dalszego

postpu. Budowniczy okrtw i mostw, a rwnie budynkw
przemysowych, prowadzi dowiadczenia z rurami elaznymi w
laboratorium w Manchester. Eksperymenty te zakoczone w
1846 roku, umoliwiy mu wybudowanie Britannia Tubular
Bridge, najsynniejszego w swoim czasie mostu oraz zachciy
pniej do budowy mostw o jeszcze wikszych rozpitociach
przse. Decydujce zmiany w metodach budownictwa prze mysowego, ktre mona zaobserwowa na krtko przed po ow
stulecia, zawdziczaj wiele dowiadczeniom przeprowa dzonym przez tego zdolnego inyniera. Dotychczas, jak sam
pisze, wiedzielimy niewiele, albo zupenie nic o wikszej wy trzymaoci elaza kutego w ksztacie belek... nasza znajomo
(jego wasnoci) jeszcze moe by uwaana za niedostateczn i
ograniczon do bardzo wskiego zasigu". l
Usiujc zabezpieczy swe budynki przed poarem, Fairbairn zastosowa godne uwagi zasady konstrukcyjne. W sied miopitrowej rafinerii o paskim dachu, zbudowanej przez nie go w poowie lat czterdziestych, wprowadza czony z elaza
kutego cznie z elementami eliwnymi. Dwuteowe belki z ku tego elaza, poczone elaznymi sztabami wicymi (il. 107),
oparte s tu na filarach eliwnych. Zamiast stropw o sklepie niu ceglanym uyto cienkich pyt z kutego elaza; spoczywaj
one midzy kolumnami, ukowato wygite i wypenione do
poziomu podogi betonem (il. 108). Przeskok od takiej budowli
do konstrukcji z elazobetonu nie jest ju wielki; nie nadszed
jednak jeszcze czas, aby nasuna si taka myl.

iuiuiii
~~{~`.~_0 ~
~_~H`~~'~~
~~_~~_S~~
~~E~`111M
~_

NOINIANIN ~
~ ~

~ ~ ~ ~ ~

107 . W li tam Fai rba ir n. Raf in er ia w Ang li i, ok.

1545 . Pr ze kr j . W c i g u pi erw s zej po low y w ie ku
rozwj w d zi ed zi ni e ko n s tr u kc ji po ste pow al
ba rd zo pow ol i; n ie nas tp i y ad ne pow ane
z mia ny w meto dac h s tos ow a nych pr zez Bo ulto na
1 Watt a. W raf in er ia Fai rba ir na s tyl ko pew ne
te ch ni cz ne u le p sz en ia.

108. William Fairbairn. Rafineria w Anglii, ok. 1845.

Konstrukcja stropu.

Zastosowanie elaza jako materiau konstrukcyjnego zostao

w dalszym cigu zwikszone przez wynalezienie urzdze do
produkcji elaza walcowanego i stalowych belek stropowych. Wprowadzenie belek
z walcowanego
Amerykaski budowniczy kolei, Robert Stevens z Hoboken, elaza
przyjecha do Anglii w 1830 roku po zakup lokomotyw. W czasie
swych odwiedzin prbowa wyprodukowa szyny kolejowe z
walcowanego elaza; w kocu jego usiowania uwieczone zo stay powodzeniem w walcowni elaza w Poudniowej Walii,
mimo wielu napotkanych trudnoci. Belki z walcowanego ela za
o przekroju dwuteowym weszy jednak w uycie dopiero
znacznie pniej. Architekt Boileau pisa w 1871 roku, e splot
wyjtkowych okolicznoci przyczyni si we Francji do wpro wadzenia belek z walcowanego elaza. Dziao si to w 1845 roku
w Paryu; strajk murarzy, wysoka cena drewna, obawa przed
poarami i zapotrzebowanie na wiksze rozpitoci spowodo way, e hutnik nazwiskiem Zores pierwszy wyprodukowa we
Francji walcowane elementy elaznych belek stropowych. Po jawiy si one"w Anglii jeszcze pniej.
Wane dla pniejszych konstrukcji prace wstpne prze prowadzano przy budowie okien wystawowych w magazynach,
gdzie w miar postpu uprzemysowienia roso zapotrzebowanie
na coraz wiksze powierzchnie tafli szka. Podrczniki kon strukcji elaznych publikowane w latach 1850-1890 wypenio ne
s instrukcjami dotyczcymi oparcia cian ceglanych gr nych
piter na belkach elaznych. Te kolumny elazne byy

1
William Fairbain, The Application of Cast and Wrought Iron to Building
Purposes, op. cit., str. 152.

222

223

Okna wystawowe
przyczyniaj si do
powikszenia
otworw w cianach

okna wystawowe. Cofnite w gb filary stosowano w tak wielu

nowoczesnych budynkach, e bardzo interesujce byoby prze ledzenie rozwoju tego rozwizania. Wanie dziki oknom wy stawowym nauczylimy si umiejtnoci uywania wielkich
tafli szka w domach mieszkalnych.

James Bogardus
James Bogardus:
szkielet eliwny i
formy renesansowe
(1548)

~ . r , ~ ~ r
X
X
i~ t i+ ~hi E~ w~#~ Y ~~1 !; `m~o+m1, ~ . ~ ~ ~ , ~ . u r ~ + r d ~ 1 ~ i ~
~ ~ ~' ~
'
~.._.'

Pocztki dzisiejszej konstrukcji szkieletowej spotykamy ju

w 1848 raku w ojczynie drapacza chmur Stanach Zjednoczo nych. Decydujcym momentem byo zastpienie murw zew ntrznych przez kolumny elazne, na ktrych spoczyway stro py
budynku. Wczesnym przykadem tego typu konstrukcji jest
czteropitrowa fabryka, wybudowana w Nowym Jorku w 1848
roku. Budowniczym by czowiek, ktry wynalaz ten typ kon-

i4.10

110 . J a me s B o g a r d u s . H a r p e r a n d B r o t h e r s B u i ld i n g w N o w ym J o r ku , 1 8 5 9 .

109.
J a me s
B o ga r d u s .
P r o j e k t fa b r yk i z 1 8 5 6 r ok u ,
p o k a zu j a c y
w yt r z ym a l o 5 8
k o n s t r u kc j i e l i w n e j .

224

strukcji

James
Bogardus
(18001874).
Wszystkie
amerykaskie
domy
towarowe, magazyny i
budynki
biurowe
powstae w latach
1850-1880 s oparte
na
tym
systemie
budowlanym.
Uywajc elementw
prefabrykowanych
Bogardus wznosi te
budynki
we
wszystkich czciach
Stanw
Zjednoczonych. Zgodnie z notatk w New
York Herald z dnia 14
kwietnia 1874 raku,
przetransportowa
w
czciach
nawet
olbrzymi budynek do
Santa Catalina, kola

Hawany na Kubie.
Doskonae przykady
tego
budownictwa
istniej
jeszcze
w
wikszoci
miast
amerykaskich.
Niektre
specjalnie
adne obiekty (skady i
budynki
biurowe)
znajduj
si
w
dzielnicy nadrzecznej
w St. Louis. Jeden z
nich, mieszczcy si
przy North First Street
7911, jest specjalnie
interesujcy
ze
wzgldu
na
bezkompromisowe
zastosowanie wielkich
tafli szka w cianie
frontowej. Wszystkie

posiadaj warto jako

zabytki nie tylko przez
to, e s dowodem
postpu w dziedzinie
konstrukcji,
ktr
reprezentuj,
ale
poprzez powcigliwy
i rzeczowy charakter
architektury. Ten typ
budynku
jest
niewtpliwie jednym z
gwnych
rde
specyficznie
amerykaskiego stylu
budownictwa. Mimo
jednak
wczesnego
znaczenia
i
rzeczywistych
zalet
prace Bogardusa s
dzi prawie nie znane.
15 Przestrze, czas...

225

iiud

Harper
thers (1854)

N a j b a r d z i e j
N o w y m

J o r k u

s y n n e j

f i r m y

( i l .

s z k l a n
m i

j e d n o

c i a n

p o w i e r z c h n i .

o b r a z u j e

d u c h a

s w e j

o w y c h

k s i e c z c e

p i s z e

1 8 4 0

r o k u .

w i e l k i e
p r a c y

T a k

j a k

a r t y s t y .

g d y b y

, e

"

p a d y

r o k u

"

z a m i a s t

t e r a z

d o m y

a l b o

s y s t e m

m u

b u d o w i e

j e . . .

t a k

n o t a t c e

p r e k u r s o -

n a

j a k o

m a

p r z y
( i l .

d z i e d z i n y

t e j

B o

b y a b y

m a g a z y n w
t a k i

b y

d o m u

t a k
"

s a m o

P l a n o w a

s p o s b ,

e l a z n y c h

j e s z c z e

k s i e c z k i

w y b u d o w a n i e

i n y n i e r a ,

p r z y p a d k u .

i c h

t o

.i'

t o

r w n i e

1 4

t a )

w i k s z o

z n i s z c z o n o

s t r o n i e

( m e t o d a

p r z y

B y o

h a n d l o w y c h

m e t o d y

t y l k o

z a p r o j e k t o w a n e

u s u n i t o

"

e l a z a

j a k

j e g o

p o z w o l i y

w z o r a m i

z a r w n o

s w j

n a

"

p o m y 3

B i o g r a p h y ) .

p r z y d a t n o c i

w y n i k a

a n d

e l a z a

, p o p a d a

w y m i e n i o n a

o k r e l a .

n a

n o w o c z e s n y c h

p o d o b n i e

f a b r y k i ,

j a k

g o

C o n s t r u c t i o n

o s i e m n a s t o w i e c z n y c h
o

c z y t a m y

o k o l i c z n o c i

j a s n o

k s i e c z k a
j e s t

w y c z e n i e

e l i w n y

d o s k o n a l e

a r c h i t e k t o n i c z n i e

z a s t o s o w a b y

c z u ,

w p a d

c z a s a c h

j e g o

s z k a

p i e r w s z y

A m e r i c a n

p r z e k o n a n y

b y

B o g a r d u s a ,
j e g o
w

p r o j e k t

N o w y m

z a l e t

j t k o w

e k o n o m i c z n o

d w i e c i e

t y s i c y

b u d o w l a

k t r y m

s w o j e g o

1 8 5 3

p r o j e k t u

d o l a r w .

b d z i e

p r z e j a w i o

p r z e d o o n y

J o r k u

w i k s z

226

d o
T h e i r

s p o s b

c a k o w i c i e

a r c h i t e k t

n i e

o f

j a k i

B o g a r d u s ,

w a n a

n a w e t

s i

c z c i
n i e

r o z

f a n

w i a t o w e j

c a a

m i e s z k a l n y c h ,

n a w e t

D z i e l e m
t a z j i ,

a l e

s p o r d

w i e r z y

s k a d o w y c h . . . ,

s a m

b o g a t y m i

D i c t i o n a r y

f a n t a s t y c z n e

. , g d y b y

na

v w N ow ym
' n . _. .v 1853
r oku : r :
.owzroczny

d l a

1 8 5 4

r e n e s a n s u

C h t n i e

r o z p o w s z e c h n i o n a
t e

1 8 5 8 ) ,

m i e s z k a n i o w e g o

g b o k o

m i e s z k a l n e g o

E 1sa

n i e m a l

t a f l i

z a s p o k o i w y m a g a n i a

W i d o c z n i e

g a r d u s

s z e r o k i c h

m g b y

d o m w

b u d o w n i c t w a

B u i l d i n g s :

e l i w a

b y

k t r y

b u d o w i e
1 0 9 ) .

( z

m a a

w i e l u

B o g a r d u s

J o r k

p o m o c

( T a

B o g a r d u s a

r w ,

j a k

; .v

S t r e e t

B r o t h e r s

w e n e c k i e g o

B o g a r d u s

z a p o m n i e n i e ,

t e r i a u ,

K onany

z b u d o w a n o

P e a r l

d o s t r z e c ,

B o g a r d u s

I r o n

e :

z a

a b y

s t y l u

c z a s w .

( N o w y

s o b i e ,

s t a r o y t n o c i )

C a s t

w s p z a w o d n i c z e n i a

Y ,.lek:

a n d

z e w n t r z n

P o c z e n i e

u k a m i

Advantages

m ane

B o g a r d u s a
p r z y

H a r p e r

s p o j r z e n i e ,

p r z e o b r a z i

k o l u m n a m i

T: l i e s z k a l n e

J a m e s a
S q u a r e

w y d a w n i c z e j

W y s t a r c z a

b u d y n e k

F r a n k l i n

1 1 0 ) .

B o g a r d u s

z n a n y
n a

w a r t a

c a y

s i

o k a z j i
r o k u

( i l .

B o g a r d u s
k o s z t

W y r a z i
z n a c z n i e

m i a

p o z a
w i c e j

t y m
n i

n a j w i c e j

p i e r w s z e j
1 1 1 ) .

w y s u n
w y n o s i

W y s t a w y
J a k o
j e g o

n a j

w y

z a l e d w i e

p r z e k o n a n i e ,
w

o b e c n e j

f o r

e
-

227

n,,.-4)y,:e4
r

.q

, .

"CTlL

~.4Jt0.1" ~`L!

~ . TCZOxrR:

f?'7,iQOAiSiftW~~~ i~4gtdL

~ ~u ~ --, ~~ -~ ; ~~ .:.,.,:,
+r ~i
- , i~ ~ ,~ : i ~ i ;~ cTr;;~ : w
4i:i5-93tVW:F.tr~ v
F

056PPIP4117,4 `ry'`J:: y

ur ~~vfi

GC h''i.'14,:1'iy;g
:44.1

II I. J a me s B o ga rd u s . P r oj e kt n a Wys t a w o S w i a t ow w N ow ym J or ku , 1 85 3. Amfi t e a t r
mi a 3 60 r n r e dn i c y. Wie o o w ys o ko c i 9 0 m mi a a mi e c i ur z d zen i e , kt r e
b y o b y pi e r w s z ym d w i gi e m os ob ow ym. P r z y t a k w i e l ki m o bw od zi e mo n a b yt o
za s t os ow a pr o s t e d w i ga r y, a t w e d o p n i e j s ze go od s pr ze d an i a .

m i e ,

p o

r o z b i r c e

o s z c z d n o c i
c z c i

w e d u g

r o z b i r k i ,
g e g o ,

t e g o

p n i e j
P l a n

s a m e g o

B o g a r d u s

a m f i t e a t r u

z m o n t o w a

z u y t k o w a n i u

o d t w o r z e n i u

r e d n i c y

p r o s t y c h

B o g a r d u s a

w z o r u

k o l u m n ,

W i e a

w z n o s i a

3 6 5

n a

m .

e l e m e n t w

M a j c

T a k

n a

p o w o d u

i d e n t y c z n y c h

m y l i

p r z y s z e

w i e l k i e g o ,

w i e l k i

e l a z n y c h ,

o k r g

k t r e

o k r -

m o n a

a t w o

b y

b y o b y

,
p r z e w i d y w a

b i e g n c e
s i

"

c e l w ,

l i c z b y

w y b u d o w a n i e

o l b r z y m i e

ciana zewntrzna
u k w

z w y k y c h

w i e l k i e j

p r o p o n o w a

z u y t k o w a

d l a

t a k

d o o k o a

w y s o k o

9 2

o
i

k o l o s e u m

w y s o k o c i

w y d z i e l a j c e
m

p o r o d k u

1 8 , 3

o s o b n e

m i a a

e l i w a .
s z e r e g i

k o n d y g n a c j e .

d z i e d z i c a ,

Gwny budynek Wystawy Paryskiej w 1867 roku mia dwa pl-kola

zbudowane na obu jego kocach. Po'rozebraniu budynku, gdy wy stawa
si zakoczya, trudno byo znale nabywc na zakrzywione e lazne
elementy, uyte w tych pkolach. Amerykanin przewidzia t
okoliczno, ale jego projekt zarzucony w owym czasie pozosta w za pomnieniu do dzi.
2

aby suy podwjnemu celowi jako podpora dla wiszcego

dachu z blachy elaznej, zawieszonego na prtach wygitych
acuchowo, oraz jako wielkie obserwatorium". 3
Takie podtrzymujce prty o wygiciu acuchowym byy
powszchnie stosowane w mostach wiszcych. Bogardus zamierza
zainstalowa w wiey wind do przewoenia zwiedzajcych na sam jej
szczyt.
Formy pojawiajce si w tym projekcie byy zapoyczenia mi z tradycyjnych stylw, ale budowla jako cao przejawia a
zadziwiajcy postp techniczny, odwanie przewidujc dal szy
rozwj. Gmach ten byby tak samo oryginalnym dokumentem
lat pidziesitych, jakim dla swoich czasw byy francu skie
wystawy, poczwszy od 1867 roku.
Budynek, ktry zosta faktycznie wybudowany na t wy staw, nie mia adnego znaczenia historycznego, a inne
przedoone projekty bd nie wyrniay si, bd te nie
odpowiaday
sytuacji.
Dotyczyo
to
take
projektu
przedoonego przez Josepha Paxtona.
Bogardus jako
wynalazca

Kariera Jamesa Bogardusa bya niezwykle interesujca. Za cz swe aktywne ycie jako zegarmistrz i bardzo podny wynalazca. Wynalaz specjalny rodzaj owka, ktrego grafit by
zawsze ostry, maszyn rytownicz, ktra wyprodukowaa
pierwsze angielskie znaczki pocztowe, maszyn do sondowania
gbin morza i wiele innych przyrzdw. By rzeczywicie
klasycznym przykadem typu wynalazcy charakterystycznego
dla pocztku dziewitnastego wieku, kiedy Ludzie starali si
wynale za jednym zamachem wszystko to co nie zostao jesz cze odkryte w przeszoci. By to okres, w ktrym rzecz nor maln byo spotkanie czowieka przeprowadzajcego ekspery menty w najrniejszych dziedzinach przemysu. Uderzajcy
jest kontrast w porwnaniu z renesansem. Wtedy idealn po staci by czowiek uniwersalny", jednoczcy w swym yciu
najwicej rozmaitych gatunkw aktywnoci czowiek bdcy
jednoczenie artyst, naukowcem i inynierem. W pocztku
dziewitnastego wieku ideaem by czowiek, kt ry potrafi
wykona wszystko, co dotyczyo jednej dziedziny przemysu
' B. Silliman, jr., C.R. Goodrich, tame, str. 1-3:
Industry, Nowy Jork 1854, str. 4.
B. Silliman, jr., C.R. Goodrich, tame, str. 1-3.

228

typ zegarmistrza-kowala-inyniera, reprezentowany przez Ja-mesa

Bogardusa. b
St. Louis River Front
Budynki handlowe o fasadach zbudowanych z eliwa, a cz - Anonimowe budynki
sto o szkieletach eliwnych, powstaway we wszystkich rejo - handlowe lat
nach Stanw Zjednoczonych w latach 1850-1880, w tak zwa - pidziesitych
nym wieku eliwa". Bogardus jest po prostu najlepiej zna ny
spord wielu budowniczych. Trudno obecnie ustali, czy by
on pierwszym, ktry wprowadzi ten typ budowy. Brak
dokumentacji sprawia, e nawet oglny przegld tych budyn kw jest niemoliwy a wiele z nich to projekty zdumiewa jco wiee i uczciwe, wykazujce pene zrozumienie funkcji,
ktre miay by wypenione. Budynki te czsto wznosiy huty
produkujce elementy budowlane, bez udziau jakiegokolwiek
architekta. Waciciele tych hut, w odrnieniu od Jamesa Bogardusa, nie podrowali w przeszoci do Woch i nie mieli
zamiaru wskrzesza renesansu w eliwie.
Wybierzmy spord tej anonimowej twrczoci ca dziel - St. Louis w latach
nic skadajc si z okoo piciuset budynkw central ne pidziesitych
nadbrzee w St. Louis. W cigu przeszo stu lat od daty
zaoenia w 1764 r., jako gwnego punktu skupu skr, St.
Louis byo najwaniejszym orodkiem handlowym dla caego
obszaru na zachd od Mississippi. Okresem szczytowego
rozwoju byy lata pidziesite ubiegego wieku. Komunikacja
statkami parowymi przeywaa rozkwit; trwaa gorczka zota
w Kalifornii i Colorado; wanie udostpnione zostay nowe te reny w dolinie rzeki Missouri. Mona uwaa, e w tym czasie
St. Louis byo trzecim co do wielkoci portem parowym w kra ju, a okoo 1870 roku czwartym spord wielkich miast w
Stanach Zjednoczonych. Nadbrzee rzeki stanowio stare cen trum handlowe i w wikszoci zostao zabudowane w tym
wanie okresie rozkwitu. 6 Rozbudowa zacza si po wielkim
typu.

James Watt i Brummelowie stanowi inny przykad tego samego

Za wdzicza m te dane Charlesowi. E. Petersonowi, Gwne mu

Archite ktowi Kraj obrazu w National Park Service, jednemu z architektw zatrudnion ych prz y Jefferson National Expansion Me mor ial, powstajc ym na tym terenie.

229

poarze w 1849 roku (roku gorczki zota w Kalifornii, w cza sie ktrej St. Louis byo jednym z punktw wzowych) i
trwaa do wybuchu Wojny Secesyjnej.
Upadek po Wojnie
Secesyjnej

W czasie lat powojennych, St. Louis stopniowo tracio swe

znaczenie, podczas gdy Chicago zajo jego miejsce jako wiel ki
rynek rodkowego zachodu. Wreszcie po przeprowadzeniu
wschodnich linii kolejowych przez Ead's Bridge w 1874 roku i
w okresie schyku statku parowego centrum handlowe prze nioso si, a nadbrzee zaczo chyli si ku upadkowi". 7
Na wp opustoszae nadbrzee przetrwao jako wiadek jed nego z najbardziej bujnych okresw w rozwoju Ameryki.
Niektre z jego budynkw handlowych skady futer i por celany, biura Pony Express, zwyke bloki handlowe ukazuj
architektur rozwinit daleko wyej od przecitnego wczes nego poziomu. 8

112 . N a d b r ze e w S t . L ou i s .
E l e w a c j a z e l i w a d o mu
p r z y N or t h F i r s t S t r e e t 5 2 7 529, poWstala ok. 1870 1 8 7 1 r. B u d yn e k t e n b yt
k o l e j n o h u r t o w n i , ma g a z yn e m t ow a r w t e k s t yl n yc h ,
d c me m od z i e o w ym. z o s t a t
o n za c h ow a n y w v c za s i e
a kc j i w ybu r za n i a
prowadzonej
w
rejonie
nadbrzea.

The Old St. Louis Riverfront, An Exhibition of Architectural Stu dies

in the Historic Area of the Jefferson National Expansion Memorial., St.
Louis Public Library, 1938, str. 17.
Znaczenie, jakie ma zachowanie dziewitnastowiecznych doku mentw, skania nas do przypomnienia specyficznego problemu, ktry
obecnie jest opracowywany.
Czterdzieci blokw nadbrzea rzeki w St. Louis przejto przez rzd
Stanw Zjednoczonych jako teren Jefferson National Expansion
Memorial, ktry ma si cign wzdu brzegu Missisipi. Pierwszym
krokiem w pracy bdzie wyburzenie tej historycznej dzielnicy. W zwiz ku z tym projektem zaczto bada okres powstania budynkw i syste matycznie je fotografowa niezwykle wydarzenie tv dzisiejszych
czasach. National Park Service postanowio zachowa fasady niektrych
z najwaniejszych budynkw. Proponowano ustawi te fasady na dzie dzicu nowych gmachw.
Odwiedziem St. Louis w sierpniu 1939 roku na zaproszenie Peter sona i zbadaem dzielnic, nim dobray si do niej kilofy. Wydaje mi si,
e budynek przy North First Street 523-529 mgby pozosta nie tknity.
(Por. St. Louis Post-Dispatch, St. Louis Star-Times, St. Louis Daily
GlobeDemocrat, 10.VIII.1939). Najlepsze okazy z innych czci
dzielnicy mogyby by przeniesione do tego bloku. Wszystkie mona by
wyposay, tak jak wyglday dawniej, kiedy nadbrzee przeywao
rozkwit cznie z biurem Pony Express, zapasami w skadach i ty powymi wypchanymi zwierztami pod kloszami ze szka, ktre kiedy
stay w oknach starych przedsibiorstw handlujcych skrami.
Ktr y z tych budynkw mgby na wet by u yty jako muzeum
historii regionu Missisipi. Mona by pokaza zwiz ki regionu z prze szoci i teraniejszoci, z caym obszarem Stanw Zjednoczonych
pnoc i poudnie m, wschode m i zachodem. Ge orge Henri Riviere
7

230

231

S to budynki handlowe o rnorodnym charakterze archi tektury, ale nawet wtedy, gdy przyswajaj eliwu motywy architektury kamiennej, nie s pozbawione pewnej francuskiej
elegancji. Budynek przy North First Street 523-529 (okoo 18701871 roku, il. 112) przy samym kocu obszaru Memorial,
powinien by zachowany w obecnym stanie. 9
Inny wietny okaz to piciopitrowy ceglany skad przy
North First Street 7-9-11. Jego grne pitra s zwizane ze so b smukymi kolumnami. Paskie powierzchnie przypomi naj
formy uproszczonego stylu romaskiego, ktry by pniej tak
celebrowany przez Henry Hobson Richardsona, Poza tym s
tam proste budowle, jak budynek przy North First Street
z Musee du Trocadero odtworzy w podobny sposb burgundzk wiosk
na Wystawie Paryskiej w 1937 roku. Dawaa ona obraz spoecznoci w
formie penej ycia. Czy rzeczywicie tak trudno sobie uwiadomi, e
budynki handlowe z dziewitnastego wieku s rwnie wanym wia dectwem okresu, jak jaki siedemnastowieczny zamek?
' Peterson donis mi pniej, e tak postpiono.

109-111, ktry pniej bdziemy mieli sposobno porwna z

jednym z pierwszych nowoczesnych domw mieszkalnych w
Europie budynkiem Horty przy Rue de Turin z 1893 ro ku. 10
Budowle te wprowadzaj tak wielkie uproszczenia do formy
elewacji, e eliwne kolumny i nadproa przeistaczaj si
niemal w podziay wielkiego okna rozpostartego na ca fasa d.
Dziki takiemu rozwizaniu, a take dziki doskonaym pro porcjom, Gantt Building (1877) przy Chestnut Street 219-221
113) mona nazwa jednym z najlepszych budynkw caego
okresu.
Wczesne budowle szkieletowe
Pierwszym budynkiem o prawdziwie szkieletowej konstruk cji
bya fabryka czekolady, wybudowana w latach 1871-1872 przez
Jules Saulniera w Noisiel-sur-Marne kolo Parya (il. 114).
Fabryka ta spoczywa na czterech filarach umocowanych w dnie
rzeki Marny, ktrej prd dostarcza energii maszynom. Sam bu dynek jest wzniesiony na czterech wydronych, elaznych bel kach, o przekroju kwadratowym. Budowla, ktrej podstaw
stanowi te belki, jest pierwszym przykadem zastosowania za sad konstrukcji szkieletowej, to znaczy pierwszym, w ktrym
szkielet elazny dwiga cay ciar. Szkielet ten jest widoczny na
zewntrznej powierzchni cian, s one wykonane z cegy
dziurawki, i su jedynie jako wypenienie. Przektne elaz ne
usztywnienia wyranie wskazuj, e Saulnier wzorowa si
czciowo na metodach stosowanych w konstrukcjach drewnianych.

Pierwsz y budynek
o konstrukcji
szkieletowej:
Francja, 1871

Wszystkie wczesne budynki, ktrym zamierzono nada ofi cjalny lub okazay charakter, miay ciany przeadowane de koracj. Sciany omawianej fabryki czekolady s gadkimi po wierzchniami. Jak wyjania Saulnier, przyczynia si do tego
sama konstrukcja: System konstrukcji zastosowany przy budo-

P a s kie
powie rz c hnie i
nowe r od ki
kons tr ukc j i
odp owia daj sob ie

For, il. 177.

4
113 . N a d b r ze e w S t . Lo u i s . E le w a c j a z e l i w a G a n t t B u i ld i n g p r z y C h e s t n u t
S t r e e t 2 1 9 -2 2 1 ; fa s a d a p o c h o d zi z 1 8 7 7 r. P oc z t k ow o s u y j a k o b i u r o p r a w n i c z e , p n i e j b y h u r t o w n i . F a s a d a z o s t a a zd j e t a p r ze z N a t i on a l P a r k S e r v i c e
d l a p r z ys z e g o u yt k u mu ze a ln e g o.

233

114 . J u le s S a u In t e r. F a br yk a c z e kolad y Meniera w Noisiel-sur Marne, 1871-1872. Szkielet elaz n y. O i l e w i e m y, j e s t t o pi e r w s z y

bu d yn e k s z k i e le t o w y w n ow o c z e s n ym t e g o s o w a z n a c z e n i u .
S c i a n y ze w n t r z n e s pe n i a j j e d yn i e r o l o s t on _

wie tych fasad dal w rezultacie powierzchni zupenie pask

na caej swej wysokoci, bez jakichkolwiek elementw wysta jcych w poziomie czy w pionie". 1 1 Gusty panujce w Europie
na pocztku lat siedemdziesitych wymagay pewnych ustpstw
ze strony Saulniera. Chocia sumiennie zachowa paskie po wierzchnie wynikajce ze swej metody, cianom wypeniaj cym
dal dekoracyjny wzr z rnobarwnych pytek.
Widzimy na przykadzie tego budynku, jak paskie i nie
ozdobione powierzchnie dzisiejszej architektu ry pojawiy si
rwnoczenie z nowymi rodkami konstrukcji (il. 115). Co wi cej, dziaa si to mimo tego, e monumentalna architektura
koca dziewitnastego wieku rozwijaa si na zupenie innych
zasadach, w kierunku prowadzcym do przeadowanej dekora cj gmatwaniny. Rwnie nie tylko ch potanienia budowni ctwa jest przyczyn prostoty fabryki w Noisiel. Rodzaj kon strukcji uytej przez Saulniera by bezsprzecznie bardziej kosztawny ni jakikolwiek inny.
11

239

)^ncyclopedie d'architecture, 1877, str. 92.

115 . J u l e s S a u l n i e r. F a b r yk a c z e k o l a d y M e n i e r a w N o i s i e l - s u r -M a r n e , 1 8 7 1 1 8 7 2 . F a b r yk t z b u d o w a n o n a d k o r yt e m r z e k i M a r n y; w z n o s i s i n a c z t e r e c h
p o z i o m yc h d w i g a r a c h , o p a r t yc h o k a m i e n n e f i l a r y u m o c o w a n e w d n i e r z e k i .

Plany fabryki czekolady publikowano wielokrotnie, bardzo

szczegowo, w najbardziej znanych francuskich czasopismach;
wszystkie one byy dostpne w amerykaskich bibliotekach. W
zwizku z tym jest rzecz bardzo dziwn, e praca Saulniera
bya, jak si wydaje, zupenie nie znana w Stanach Zjednoczo nych. Mona si byo spodziewa, e ten pierwszy przykad
konstrukcji szkieletowej odegra znaczn rol w rozwoju drapa cza chmur.

Samodzielno
roz woju
a mer ykaskie go
drapacza chmur

Etapy rozwoju prowadzce do realizacji amerykaskiego

drapacza chmur nie s dokadnie znane. Jak twierdzi E. M.
Upjohn, Co najmniej trzy miasta Nowy Jork, Chicago i
Minneapolis ubiegay si o zaszczyt miejsca narodzin dra pacza chmur, a kilku architektw domagao si wyrnienia,
jako jego wynalazcy". 1E dania architekta z Minneapolis,
Leroy S. Buffingtona wysuwane byy czciej od innych. Czu-

L. S. Buffington

12
E.M. Upjohn, Buffington and the Skyscraper", Art Bulletin, vol XVII,
marzec 1935, str. 48-70.

235

w ynalazca
drapacza chmur

wal nad tym bezporednio sam Buffington, kt ry twierdzi, e

wynalaz drapacz chmur w 1880 roku, czerpic natchnienie z
pracy Viollet-le-Duca, Entretiens isur Z'architecture, ktra pojawia si w tumaczeniu w owym czasie. Ustp, ktry wzbudzi
jego zainteresowanie znajduje si w II tomie Entretiens, na str.
1-2, gdzie Viollet-le-Duc uwaa, e praktyczny architekt moe
zupenie naturalnie powzi zamiar wybudowania ogrom nego
budynku o cakowicie elaznym szkielecie... ochraniajc (t
konstrukcj) obudow z kamienia". Po podsuniciu mu myli o
moliwoci powstania budynku posiadajcego elazny szkie let... otoczony murem", Buffington jak sam twierdzi
przejrza cay materia dotyczcy takiej budowli, dostpny w
publicznych bibliotekach, nie znajdujc jednak niczego. Wobec
tego stanu rzeczy, by cakowicie usprawiedliwiony w swych
przypuszczeniach, e system konstrukcji szkieletowej, ktr
ostatecznie zastosowa, jest zupenie oryginalny. 1s
Niemniej jednak, chocia metody Saulniera rni si pod
pewnymi wzgldami od metod proponowanych przez Buffingtona, francuski konstruktor wyprzedzi go pod jednym wany-m
" Interesujca moe by opinia nie yjcego Williama B. Mundiego
odnonie do da Buffingtona. Mundie by modszym wsplnikiem
Williama Le Baron Jenneya. Jestem zobowizany E.C. Jensenowi z
firmy architektonicznej Mundie, Jensen, Bourke and Havens za mono
przytoczenia wyjtkw jednego z nie opublikowanych dokumentw
Mundiego.
Po prostu nie wiem jak podej do twierdzenia Buffingtona, e on
jest wynalazc, a miasto Minneapolis miejscem urodzin konstruk cji
szkieletowej. 21 mego punktu widzenia stanowisko to winno by
zignorowane, ale nabrao ju tak szerokiego rozgosu, a Urzd Paten towy rzeczywicie wydal zawiadczenie patentowe, nazywajc to wy naazkiem" pod nazw Iron Building Construction, Patent nr 383, 170
Wynalazca L.S. Buffington. Data: 22 maja 1888. Tego nie mona igno rowa, z tym mona jednak polemizowa."
Po kilku szczegach o sporach prawnych pomidzy Jenneyem a
Buffingtonem, Mundie kontynuuje uwagi: Wszystko co opatentowa
odnosio si do uycia tej konstrukcji (ju wtedy dobrze znanej) w po czeniu z jego pask kolumn z pyt stalowych, skadajc si z pyt
znitowanych razem jedna przy drugiej i z zaamanych pocze, two rzc w ten sposb mocn kolumn stalow na caej wysokoci. Ta
kolumna, przy swojej masywnoci, bya tak dziwaczna, e nikt nie mia
ochoty jej stosowa. Ludziom, ktrzy wypytywali Jenneya o patent, a
okazali si penomocnikami Buffingtona, Jenney powiedzia, e je liby
mogli znale kogo stosujcego t dziwaczn kolumn, byby na pewno
pocignity do odpowiedzialnoci za jej stosowanie, aden jednak
archtekt ani inynier majcy wiedz naukow, nie zdobyby si na
stosowanie jej; w konstrukcji szkieletowej jest ona bez wartoci."
236

116. wid ia m le B ar on
7enne y. Ho me In sur an ce
C o mpan y w Chi ca go,
1683 -1885 .
P ie rw s z y
dra pa c z ch mur w zn ie si o n y w m y l nowoc ze s n yc h
za sa d
kon st ruk c ji .
P osi ad a
d zi es i e
kond ygn ac ji , b y ogni o t rwa y i za pewn ia
maksymalny
dopyw
wiata
do
kadego
pomieszcze biurowych.

wzgldem: prawie dziesi lat wczeniej wybudowa budynek,

ktrego zewntrzne ciany wspieray si wycznie na belkach
z kutego elaza. Fabryka w Noisiel bya istotnie elaznym
szkieletem obudowanym murem.
Home Insurance

Dobrze wiadomo, e pierwszym drapaczem chmur rzeczy - Building

wicie zbudowanym (a nie tylko projektowanym) wedug nowo - Williama Le Baron
czesnych zasad konstrukcji, by dziesiciopitrowy budynek Jenney'a (1883)
Home Insurance Company (il. 116) w Chicago (1883-1885).
Zamwienie na projekt otrzyma William Le Baron Jenney w
1883 roku. Home Insurance Company dao nowego typu bu dynku biurowego, cakowicie ognioodpornego i uwzgldniaj cego dopyw maksymalnej iloci wiata do kadego pokoju. i'
14 Warto zwrci uwag na konstrukcj, poniewa skada si aria
nie tylko z kolumn eliwnych, ale zawiera kilka pierwsz ych belek sta lowych Bessemera. zastosowanych w budownictwie. Byo to w trzy dzieci lat po ogoszeniu przez Bessemera wynalezionego przez siebie
procesu produkcji stali. Inne gazie przemysu przejy go prawie na tychmiast, tak wic wkrtce by stosowany prz y wyrobie sz yn kolejo237

Reasumujc: Siedmiopitrow przdzalni Jamesa Watta z

1801 roku o eliwnych kolumnach i eliwnych belkach dzieli
okres niewiele ponad osiemdziesiciu lat od pierwszego drapa cza chmur o elaznym szkielecie. Jest rzecz ciekaw, e
podobn osiemdziesicioletni przerw midzy odkryciem
nowej wanej zasady i jej zastosowaniem w yciu codziennym
spotykamy w innych dziedzinach. Na przykad, wanie tyle
czasu uplynlo midzy odkryciem prdu galwanicznego przez
Volt w 1800 roku a pierwsz transmisj energii elektrycznej w
latach osiemdziesitych.
Dwigi
Pierwsze dwigi

Wwczas, gdy James Bogard.us ogasza, e jego na ive budynki z eliwa mog by wzniesione na wysoko znacznie
wiksz ni przy uyciu jakiegokolwiek innego materiau.:. a im
wysze, tym bd trwalsze", la wynaleziono w Bostonie i
Nowym Jorku pierwsze mechaniczne dwigi. Jak prawie
wszystkie wynalazki tego okresu, dwigi byy pocztkowo prze znaczone wycznie do celw przemysowych.
James Bogardus proponowa zainstalowanie mechanizmu do
podnoszenia zwiedzajcych na sam szczyt za pomoc siy
parowej" 50 w centralnej wiey o wysokoci ()kola 90 in, wchodzcej w skad projektowanego przez niego budynku Wystawy
wiatowej w Nowym Jorku w 1853 roku. Chocia samo sowo
dwig" jeszcze wwczas nie istniao, Bogardus proponowa tu
'nstalowanie urzdzenia, ktre byoby pierwszym pasaerskim
dwigiem na wiecie.
Pierwszy, cakowicie zadowalajcy dwig by dzieem Eli sha
Graves Otisa z Nowego Jorku (il. 117). Skonstruowa on
pierwszy, bezpieczny dwig, instalujc urzdzenie zabezpiecza jce do zwykej podnoszcej platformy. Dwig ten zosta poka zany i wyprbowany w Crystal Palace na Wystawie wiatowej
w Nowym Jorku, w 1853 roku. Podczas kadej demonstfticji,
Otis wchodzi na platform, ktra wznosia si nastpnie ponad
wych i pyt pancernych dla okrtw wojennych. dalsze szczegy dotyczce tego synnego budynku mona znale w kadej historii drapacza chmur.
j 5 James Bogardus, Cast Iron Buildings.
' B. Silliman i C.R. Goodrich, The Wor ld of Science, Art and Indus t r p, o p. c i t . , str. 4.
1

238

239

117. Elisha Graves Otis.

Pierwszy bezpieczny dwig
na wiecie, 1853.

515. Elisha Graves Oils. Dwig pasaerski

w okresie Wojny Secesyjnej.

ziemi. W momencie przecicia liny dwigowej dwig zatrzy mywa si, po czym Otis wygasza historyczn uwag:
Wszystko bezpieczne, panowie". Niedawna kontrola w archi wum Otis Company wykazaa, e nie przetrway adne pro jekty tego pierwszego dwigu. Znamy tylko jego przyblia wygld z rysunkw maszyn pochodzcych z nieco
pniejszego okresu.
Urzdzenie, ktre uwaa si za pierwszy dwig pasaerski,
zostao zainstalowane przez Otisa w domu towarowym na rogu
Brordway i Broome Street w Nowym Jorku w 1857 roku. 17 Nastf, ly dwig osobowy zaoono w starym hotelu Fifth Avenue"
w 1859 roku. Wynalazc by Tufts z Bostonu, aparatura za no sia nazw: Vertical Screw Railway". Brak rwnie wspczesnych wizerunkw tych kolei", istniej jednak szkice z cza sw Wojny Secesyjnej, dajce pewne wyobraenie odnonie
zasad stosowanych w ich projektowaniu (11. 118).
i t Infor macj t, kor ygujc rozpowszechniony bd, zawdziczam
G.C. Bebbowi, kierownikowi reklamy Otis Elevator Company.

Pierwsz}
pasaers

10.s. Wiea Eiffla. Aw ig

na pierwsza platf orm.
1989.

-yska
.1

Pierwszy dwig europejski zbudowano, o ile nam wiadomo,

dopiero w 1867 roku; by on wtedy zainstalowany na Wielkiej
Wystawie Paryskiej. Dwig hydrauliczny, rwnie niezgrabny jak
prehistoryczny potwr, transportowa zwiedzajcych ze
wspaniaej Galerie des Machines na dach z blachy falistej, pokrywajcy t olbrzymi hal. Z tarasw tego dachu zwiedzajcy
widzieli nie tylko rozpostarty przed nimi wielki Pary, ale cae
nowe krlestwo szka i elaza.

wielkie dwigi, o podwjnym pokadzie, biegy od ziemi do

pierwszej platformy (U. 119), na wysoko rwn katedrze Nitre
Dame; dwie dalsze prowadziy od tarasu do drugiej platformy, na
wysoko rwn bazylice w. Piotra; pozostae wzniesienie byo
pokonywane w dwch etapach przez par hydraulicznych
dwigw dziaajcych na zasadzie systemu czenka tkackiego.
Wzniesienie si na wysoko 300 m zajmowao zaledwie siedem
minut a 2350 pasaerw mogo by przewiezionych na wierzchoek w cigu kadej godziny. 18 Dokonano tego w 1889 roku.

problem
komunikacji
rozwizano
przez
skonstruowanie caego
systemu
dwigw.
Cztery

ROZAM MIDZY ARCHITEKTURA I TECHNIK

Ju wspominalimy oglnikowo o przepaci, jaka powstaa w

cigu dziewitnastego wieku midzy nauk z jednej strony, a
sztuk z drugiej a przez to midzy architektur i konstruk cj.Poprzedni rozdzia powinien poprze nasze twierdzenie,e
rda architektury dzisiejszych czasw mona odnale w osigniciach techniki, lekcewaonych w okresie, w ktrym powstaway. W obecnym rozdziale omwimy ten temat bardziej szczegowo. Bdziemy zastanawiali si, kiedy ten rozam sta si
wido_i w jaki sposb rozpoznanie jego istnienia doprowadzio do
zapotrzebowania na now architektur, Poprzez wspczesne
wypowiedzi bdziemy mogli wykaza, e z sytuacji tej
rozwinio si wiele zagadnie, na ktre jeszcze dzi poszukujemy odpowiedzi. W kocu, oddzielajc fakty podstawowe od
epizodycznych tendencji dziewitnastego wieku, bdziemy mogli
wypeni wiele luk w historii naszego wasnego rozwoju luk,
ktrych istnienia czsto bylimy niewiadomi.
:te:n
Lal;

1889

Przyjemnie
jest
stwierdzi, e pierwszy
dwig w budowli o skali
wspczesnego drapacza
chmur, zbudowano nie
dla potrzeb handlowych i
nie
dla
wskich
praktycznych
celw.
Przeznaczony by on dla
konstrukcji,
ktra
wyrosa bardziej z wizji
ni
z
codziennych
240

potrzeb czowieka dla

wiey Eiffla. Wiey
Eiffla rzeczywicie nie
mona okreli sowem
budowla", w normalnie
przyjtym
znaczeniu:
mona
j
uwaa
jednoczenie za manifest
i pomnik wieku elaza,
ktry obejmowa drug
poow
ubiegego
stulecia.
Niezwyky

.W
1806
roku
Napoleon zaoy Ecole
des Beaux-Arts (Szko
Sztuk
Piknych),
wskrzeszajc
tym
samym do ycia instytuc
okresu ancien regime.
Program
Bk
y
obejmowa cay zakres
sztuk
plastyczriyh
achowj.j.
jedno
architektury z innymi
sztukami, tak cakowit i
spontaniczn w okresie
baroku. Niestety sposb
zarzdzania
szko
wkrtce ujawni p kre
nastpstwa.
Szkop_pieraa
tendencj
do
stale
pogbiajcej si

B
Te
szczegowe
informacje
mona
odnale
w
bardzo
interesujcej
broszurze:
Gaston Tissandier, La Tour
Eiffel de 300 m, Pary 1889,
str. 68.
1

S kutki
wskrze sze nia 2c ole
de s Bea ux-Ar ts
(1806)

16 Przestrze, czas...

241

izolacji sztuki od warunkw codziennego ycia, Od pocztku

stulecia dwa przeciwstawne stanowiska, kade kracowe i kade
reprezentowane przez oficjaln instytucj, cieraj_ si_ ze sob
we Francji: JJcole des Beaux-Arts staje naprzeciw lJcole Polytechnique.
Pcole Polytechnique
(1794). Punkt zborny
nowych sil

IScole Polytechnique (Szkoa Politechniczna) zostaa zaoona

podczas Rewolucji Francuskiej w 1794 roku, w trzy lata po Proclamation de la iberte du travail (Proklamacji wolnoci pracy),
dokumentu, ktry obali przeszkody prawne rozwoju nowoczes nego przemysu we Francji. Szkoa Politechniczna bya etole
speciale (szko specjaln) dawaa jednolite naukowe przygo towanie do wyszych szkl technicznych 1'tcole des ponts et
chaussees, l'$cle des mines, 1'2cole de 1'artillerie, itp. Wielcy
matematycy, fizycy i chemicy francuscy, ludzie tacy jak Monge,
Lagrange, Berthollet, Chaptal, pracowali tam jako wykadowcy.
Szkoa Politechniczna speniaa wan funkcj czenia nauk
teoretycznych z wiedz praktyczn. Nie ulega wtpliwoci, e
miaa bezporedni wpyw na przemys. W pierwszych dziesitkach lat ubiegego wieku stela si skupiskiem ludzi zainteresowanych sprawami ekonomii politycznej i socjologii, a przede
wszystkim orodkem saint-simonistw, do ktrych naleeli twr cy wielkiego przemysu oraz szlakw kolejowych zbudowanych
we Francji w latach pidziesitych.

Dyskusje
Oddzielne istnienie Szkoy Sztuk Piknych _i Szkoy Politech nicznej, samo przez si wskazuje na rozam midzy_ architektur i
konstrukcj. Przegld czasopis architektonicznych dziewitnastego wieku wykazuje, e dwa zagadnienia, najczciej w owym
czasie omawiane, wyrastay ze sporw midzy tymi szkoami.
Zagadnienia te mona nastpujco sformuowa:
1.Wedug jakich zasad powinno przebiega szkolenie archi tekta?
2.Jaki jest stosunek inyniera do architekta? Jakie specjalne funkcje
odpowiadaj kademu z nich?
Wszystkie inne polemiki i dyskusje odnonie form architektonicznych maj mniejsze i przemijajce znaczenie, w porwnaniu z
odpowiedzi na te dwa pytania.

242

1`cole Polytechnique: czno

midzy nauk i yciem
Olbrzymi wpyw) cole Polytechnique_ w cigu pierwszych Archite kt
t r z e c h d z i e s i t k w l a t d z i e w i t n a s t e g o w i e k u m o n a p r z yp i s a i
konstruktor faktowi, e szkoa ta zupenie wiadomie postawia przed
sob olbrzymie zadanie. Po raz pierwszy usiowano w niej ustanowi
czno midzy nauk i yciem; wprowadzi do praktycznego
zastosowania w przemyle odkrycia na polu nauk matematycz nych i
fizycznych. Jean-Antoine Chaptal, wielki chemik i prze mysowiec,
ktry by ministrem spraw wewntrznych za czasw Napoleona I,
wytycza ten cel szkoy na pocztku dziewitna stego wieku.
Twi e r d z i o n , e n a u k a m u s i z e j z e s w e g o p i e d e s t a u i u d z i e l i
pomocy w tworzeniu nowego wiata.
Rondelet teoretyk, ktrego praca uratowaa od ruiny pa- Niewiadomy wplyw ryski
Panteon pierwszy uparcie sdzi, e naukowe gazie techniki konstrukcji
maj wan rol do odegrania w architekturze. Jego Discours
pour l'ouverture du cours de construction a l'cole speciale
d'architecture (1816) dowodziy, e metodom konstruk cyjnym
naley da wicej ni dotychczas moliwoci wpywania na
charakter projektu budowy. Od tego czasu inynier powoli
wkracza coraz bardziej na teren architekta. Konstruktor zupe nie
niewiadomie w cigu dziewitnastego wieku odgrywa rol
zwiadowcy w stosunku do architekta. Nowe wymagania, ktry mi
obarcza architekta, zmuszay go cigle do wkraczania na
nieznane cieki. Zama rytualny i sztuczny formalizm archi tektoniczny, bbni energicznie w drzwi jego wiey z koci so niowej. Take w dalszym cgu jedn z gwnych funkcji kon strukcji Test dostarczanie architekturze bodca i inicjatywy dla
nowego rozwoju.

Potrzeba nowej architektury

Wraz z przyspieszeniem postpu w przemyle w poowie
dziewitastego wieku, u architekta zaczyna si pojawia uczu ie, ze jego uprzywilejowane stanowisko jest zagroone, a tradycje jego sztuki przestarzae. _Niepokj ten ronie w miar
postpu uprzemysowienia. wczesne potwierdzenia tego na stroju s jednak bardziej interesujce ni abstrakcyjne wnioski,
jakie moglibymy w zwizku z tym wysun. Przytoczmy naj243

Potrzeba nowej
architektury w
wczesnych
wypowiedziach

pierw kilka wypowiedzi wiadczcych o wyczekiwaniu na now

architektur, pobudzonym pojawieniem si nowych moliwoci.
18491: Nowa architektura, ktra wyprowadzi nas z jaowej _
przeszoci i.z niewolniczego kopiowania, jest tym, czego wszyscy si
domagaj i na co czeka spoeczestwo."
;1849: Nowa architektura jest architektur elaza. Rowolu cje architektoniczne zawsze id w lad za rewolucjami spoecz nymi. W okresach porednich widzi si mao zmian, bez wzgl du na to, jak dugo one trwaj. Ludzie domagaj si przekszta cenia starych form, a do chwili, kiedy radykalny przewrt
oczyci teren z banalnych szk i pogldw.
S wielkie okresy w architekturze, tak samo, jak s wielkie
okresy geologiczne: nowy gatunek rolin lub zwierzt pojawia
si tylko po znikniciu gatunku starego. W architekturze jst tak
samo: pokolenie starych autorytetw musi zosta wyparte tak
jak wyparte zostay mastodonty aby zrobi miejsce RITa
artystw nowego rodzaju, ktrzy nie bd przestrzega tra dycyjnych przesdw starych szkl.
Ale moecie zapyta, gdzie znajdziemy odpowiednio
zdolnych mistrzowi? Nie moemy wam poleci wyszukiwania
tych ludzi wrd starych murarzy, ktrych rce przez tak dugi
czas miay do czynienia z kamieniem i zapraw, e miao mona
przypuszcza, i ich umysy rwnie poruszaj si po tak samo
ograniczonej orbicie. Aby tworzy rzeczy nowe, potrzeba
modych ludzi." 2
1850: Ludzko wytworzy zupenie now architektur wy wodzc si ze swego czasu dokadnie w tym momencie, w kt rym zostan uyte nowe metody stworzone przez przemys. Za stosowanie eliwa dopuszcza i przyczynia si do szerszego uy cia wielu nowych form; wida to w dworcach kolejowych, mos tach wiszcych i ukach oranerii." 9
Cesar Daly, Revue generale d'architecture, 1849, str. 26.
2 Jobard, L'architecture de 1'avenir", Revue generale d'architecture, 1849, str.
27.
Jobard by inynierem, pierwszym dyrektorem Muzeum Przemysku
w Brukseli i jednym z tych uczonych, ktrzy bardzo interesowa li si
nowymi procesami i materiaami pojawiajcymi si w przemyle. Jobard nie ogranicza) si do nawoywa o powstanie nowej architektury ze
szka i elaza. Proponowa on na przykad rodzaj konstrukcji o po dwjnych cianach, wypenionych szklanymi taflami, ktre zezwalayby
na regulowanie temperatury wntrza. Przestrze midzy taflami miaa
by wypeniona gorcym powietrzem w zimie, a zimnym w lecie.
P oe ta r oma n t yc z n y, T he ophile Ga utie r, w dz ie nniku La P res se .

244

1867,: Pod koniec Drugiego Cesarstwa, Csar Daly znw ubo lewa nad cigym wpywem starych tradycji: Czowiek odczuwa eklektyczn atmosfer spowijajc wiat; wszystkie organy
ddechu wchaniaj j; zmieszana z nasz krwi oddziauje na
serce i umys". 4
1889; W dwadziecia lat pniej sytuacja niewiele si popra wia. Za kadym pojawieniem si nowych i niezwykych kon strukcji pobudzajcych wyobrani sw miaoci, znw podno siy si stare okrzyki. Nawet pisarz Octave Mirbeau mimo, e
w ogle niezbyt skonny do przypieszenia marszu w przysz o
uwiadomi sobie po zobaczeniu wiey Eiffla i Galerie des
Machines, e wie, kiece sztuka kultywuje l'intymisme lub
trzyma si starych formu ze wzrokiem tkwicym w dalszym__
cigu w przeszoci, przemys idzie naprzd i odkrywa nieznane.
To nie w pracowniach malarzy i rzebiarzy przygotowuje si mak
"dugo oczekiwana rewolucja, ale w fabrykach!". 5
Wzajemne stosunki architektury i techniki
Przed oczyma wiata wyrastay w okresie po 1850 roku e lazne konstrukcje pawilonw wielkich wystaw. Przy ich budo wie metody inynierskie wkroczyy w dziedzin architektury;
wraz z tym wejciem powstao zagadnienie stosunkw midzy
architektem a inynierem, stajc si coraz bardziej dokuczliwe
i natarczywe. Przez ponad szedziesit lat zagadnienie to byo
tematem rozwaa wielu teoretykw.
1852: Daleki jestem od udawania, e styl wytyczony przez
naszych mechanikw jest tani i ekonomiczny, jak to si czsto
bdnie mniema. Nie! Jest najdroszym ze wszystkich stylw.
Kosztuje myl ludzk; wiele, bardzo wiele myli; niewyczerpane
badania; bezustanne eksperymentowanie. Jego prostota jest
prostot susznoci; powiedziabym niemal sprawiedliwoci.
... mechanicy Stanw Zjednoczonych przecignli ju artys tw i dziki swemu miaemu i niezomnemu przystosowaniu
weszli na prawdziw drog, niosc wysoko wiato dla wszyst kich, ktrzy pracuj dla amerykaskich potrzeb, bez wzgldu
na to, jakie one s.
Przez pikno, rozumiem obietnic funkcji.
Revue generale d'architecture, 1867, str. 6.
Octave Mirbeau, w Figaro, 1889; por, take Ettcpclopddie d'archilecture,
1889/1890, str. 92.

245

Refleksje nad
wczesnymi
wypowiedziami

Przez czynno, rozumiem obecno funkcji.

Przez charakter, rozumiem dokument funkcji." a
1867: Czy przeznaczeniem architektury jest ustpi sztuce
inynierskiej? Czy inynier przymi sw prac architekta?" 7
1877: W tym roku zagadnienie to poruszone byo w Akade mii, przy ustalaniu nagrody za najlepsz prac omawiajc:}
problem zwizku czy oddzielenia inyniera i architekta".
Davioud, jeden z architektw Trocadro, zdoby nagrod nastpujc odpowiedzi: Nigdy nie nastpi zgoda prawdziwa, ca kowita i owocna, a do dnia, w ktrym inynier, artysta i nau kowiec zostan zespoleni w jednej osobie. Przez dugi czas
ylimy w niesusznym przekonaniu, e sztuka jest rodzajem
aktywnoci rnicej si od wszelkich innych form ludzkiej
inteligencji, majc swe rdo i pocztek w osobowoci samego
artysty i w jego kaprynej fantazji."
1889: Ju dawno temu zmala wpyw architekta, a inynier,
l'homme moderna par excellence zaczyna go zastpowa,.. To
nie (dowolnie wybrane} formy uksztatuj podstawy nowej
architektury: w urbanistyce, w rzeczywistym zastosowaniu
nowoczesnej konstrukcji, biorc pod uwag nowe sytuacje, z
ktrymi naley bezwzgldnie si liczy, dojdziemy do form,
tak dugo nadaremnie poszukiwanych. Powiecie jednak, to co
proponujesz, to metody dzisiejszej techniki. Nie zaprzeczam
temu, bo s one prawidowe." B
1899: Trzydzieci lat po niepokoju Csara Daly'ego o przyszo architektury, jeden z inicjatorw art nouvau widzi zupe nie
jasno, e istnieje klasa ludzi, ktrym tytuu artysty nie mona
duej odmawia. Tymi artystami, twrcami nowej architektury, s inynierowie.
Niezwyke pikno cile zespolone z prac inynierw ma swe
podoe w nieuwiadomieniu przez nich samych moliwoci
artystycznych prawie tak jak twrcy pikna katedr nie byli
wiadomi wspaniaoci swych osigni". !o
6 Horatio Greenough, rzebiarz amerykaski, w The Travels, Observations, and Experiences of a Yankee Stonecutter, cytowane przez Nan cy
Wynne i Beaumont Newha11a, w Horatio Greenough: Herald of
Functionalism", Magazine of Art, vol. XXXII, stycze 1938, str. 15.
Cesar Da1y, Revue generale d'architecture, 1867, str. 6.
Encyclopedie d'architecture, 1878, str. 67.
Anatole de Baudot, na pierwszym Midzynarodowym Kongresie
Architektw w Paryu, 1889.
Henri van de Velde, Die Rolle der Ingenieure in der modernen
Architektur", Die Renaissance im modernen Kunstgewerbe, Berlin 1901.
10

24 6

Ju van de Velde uzna, e inynier obiecuje odrodzenie

architektury, a nie jej zniweczenie. W dalszym cigu tak jak
w okresie kiedy pisa van de Velde ostatnie dziea inynie rw ucieleniaj moliwoci dowiadcze estetycznych,
dotychczas nie wykorzystanych, ktre musz jeszcze znale
swe miejsce w rodkach wyrazu architektury.
Istniej na przykad fantastyczne, jednokolumnowe osony,
budowane we Francji dla zabezpieczenia przeadowywanego ze
statkw towaru, wygite szwajcarskie mosty, skonstruowane z
cienkich pyt elbetowych i wiele innych uderzajco orygi nalnych konstrukcji, ktre wcielaj nie zbadane jeszcze moli woci architektury.
1924: Stulecie maszyny zbudzio architekta. Stworzyy go
nowe zadania i nowe moliwoci. Teraz jest przy pracy wsz-

dnie.1
"'

Taka opinia podzielana przez ca generacj architektw, do

ktrych naley Le Corbusier oznacza rozwizanie zagadnienia rozamu midzy architektem i inyniere._m.
`
Na ogl jest prawd, e wspczeni architekci zdoali w
kocu stuletnich zmaga dogoni konstrukcj\ Dzi oczekuj
arhitektury nowe zadania. Musi teraz sprosta potrzebom
odmiennym od cile racjonalnych; odmiennych ni te, ktre
pragmatycznie okrelono. ywa architektura musi take zado woli te irracjonalne, emocjonalne dania, ktre s gboko
zakorzenione w naszym wieku.

HENRI LABROUSTE, ARCHITEKT-KONSTRUKTOR,

-

1801 - 1875_ - -

--

Dotychczas musielimy analizowa waciwie anonimowe

konstrukcje, aby doszuka si pierwszych odznak nowego roz woju, ktry prawie niewiadomie wprowadzio ycie. W poowie
dziewitnastego stulecia spotykamy po raz pierwszy w tym
okresie czowieka, czcego talent zarwno inyniera, jak i
architekta; jest nim architekt-konstruktor Henri Labrouste.
Labrouste urodzi si w Paryu w 1801 roku. W tym samym roku
Telford przedstawi swj projekt London Bridge, plan przewidujcy kolosaln konstrukcj z eliwa. W 1801 roku odlewnia
Jamesa Watta w Soho wzniosa take pierwsz przdzalni
" Le Corbusier, w L'Esprit nouveau, Nr 25, Pary 1924.

247

Labrouste, urodzony
z nowym stuleciem

baweny, zawierajc w swej wewntrznej konstrukcji belki

eliwa.
Labrouste zdobywa
Grand prix de Rome;
uwaa pobyt w
Rzymie, za odsunicie si od ycia

i filary z

Labrouste ksztaci si_ w Academie des Beauxhrts. i by

jednym z jej wybitnych wychowankw. Kiedy mia lat _ wa.adzieseia trzy, przyznano mu Grand prix de Rom; co_umoliwilonsu spdzenie piciu lat w Villa Medii
zyzrue. Podczas tych
piciu lat zacz uwaa staroytny Rzym za co wicej ni pomnik czy
arsena piknych form, z ktrego mg czerpa badacz. Stosunek jego
do Rzymu by prawie taki sam jak obserwatora dzisiejszego;
zastanowia go widoczna wszdzie w tamtejszych dzieachbiego w
konstrukcji. Kiedy, jaka stypendysta Akademii, studiowa rzymskie
akwedukty i bada witynie w Pacstum
.r si zawsze odkry ucha kade] konstrukcji, l'orga_nisme de chaque construction.1
Mimo to, uwaa pod koniec swj pobyt we Woszech b dcy najwysz nagrod za jego talent za systematyczne
odsuwanie si od ycia. Wola studia dotyczce problemw wy z-i Mych z czasw, w ktrych y. Jest rzecz do znamienn, e
ostatni projekt przesany z Rzymu do Akademii by planem mos tu
nadajcego si do wzniesienia na granicy dwu zaprzyjanionych krajw.
Labrouste, nalecy do pokolenia, ktre osigno dojrzao
okoo 1830 roku i zdawao si obejmowa wrd swych przed stawicieli najywotniejsze osobowoci stulecia, dzieli jego opi ni o potrzebie odnowy ycia spoecznego, moralnego i intelek tualnego. Latem 1830 roku, kiedy powrci do Parya, zetkn
si w Akademii z niezmiennie t sam rutyn. Pisa do swego
brata Teodora w dniu 12 lipca 1830 roku: lo_mam ci powie dzie o l cole? Jej programy wykadw s zawsze nie interesu jce i le zorganizowane; uczniom brak entuzjazmu. Nawet kie rownik atelier wyczerpaby si -zupeinie przez bezowocne wysiki pry takich programach ... Architektury nie mo~n a bi
studiami takimi jak te, ktre obecnie s prowadzone w); role des
Beaux-Arts: Potrzebne s reformy jaki mistrz bdzie
Labrouste nie robi zwykych, malowniczych kopii staroytnych
monumentw. Patrzy na nie bystrym wzrokiem inyniera bd archeologa. Jego rysunki wity w Paestum byy rdem wielu sporw w
Akademii Francuskiej. By jednym z pierwszych, ktrzy odkryli lady
barw pokrywajcych pierwotnie budynki i prbowa je odtworzy. W
kocu lat pidziesitych, zagadnienie zwizane z uyciem polichromii
w sztuce staroytnej zajmowao wielu architektw w rnych krajach --Schinkla, Hittorfa, Gottfrieda Sempera i innych.
1

mia odwag uczyni naglce sprawy naszej sztuki, swoj wasn

spraw?" 2
Tego samego lata otworzy swe wasne atelier szko projektowania sprzeciwiajc si zasadom Akademii w ktrym
ksztaci postpow modzie Francji. List do brata (z listopada
1830) i tym razem ujawni wiele szczegw jego metody nau czania:
Pracuje niezmiernie duo i co jest trudniej e n aka- niam
moich uczniw do pracy,
Wyznaczyem kilka r kTadw zaj, aby zaznajomi pocztkujcych z czym poytecznym: chc, eby nauczyli si komponowa za pomoc bardzo prostych rodkw. Trze a aby o sa em
go pocztku widzieli kloninom c twej pracy , eby mogli
uporzdkowa jej fragmenty zgodnie z ich suszn wanoci.
Tumacz im potem, e trwao jest bardziej uzaleniona od
~sposo w jaki materiay s poczone ze sob_, .ni`od ich
masy. Kiedy fylko poriaj pierwsze zasady konstrukcji,
polecam im wypr`wadza bezporednio z konstrukcji ornament,
ktry bdzie wtedy uzasadniony i wyrazisty.
Czsto powtarzam im, e sztuka ma moc uczynienia wszyst kiego piknym, nalegam jednak, eby zrozumieli, e w architekturze forma musi zawsze odpowiada funkcji , ktrej jest
przeznaczona.
W kocu jestem szczliwy, e znalazem si wrd tych mo dych towarzyszy, ktrzy s uwani, peni dobrej woli i zdecydowani i drog, ktr razem kroczymy."'
Akademia prowadzia zagorza walk z tak zwan ,,szko
racjonalistyczn" kierowan przez Labrouste'a. Ta oficjalna
crpdycja miaa swe konsekwencje_ Labrouste pojawia si na
placu budowy tylko wtedy, kiedy nadzorowa prace innych arc
aiektw.' Ldobywca Grand prix; cle Rome musia czeka ponad dwanacie lat, aby wykaza swj talent realizujc jak po wan prac. Dopiero kiedy przekroczy czterdziesty rok ycia,
powierzony mu budow Bibliotheque Sainte-Genevieve w Paryu (1843-1850).

Pierwsze due
zlecenie
po przekroczeniu
czterdziestu lat

W Bibliotheque Sainte-Genevieve Labrouste po raz pierwszy

sprbswa zastosowa konstrukcj z eliwa i elaza _kute o

SainteGenevieve, Pary

Souvenirs d`Henri Labrouste, Notes recueillies et classes par ses

enfants, druk prywatny, Pary 1928, str. 24.
2

Tame.

248
249

~ ,
4 0110111
Co .. . . .. _ <;.-.

1111117,

.=C., 4..

t r, , ,

=r

n
!

N II
i

440,

~ ,
~ : r ~
~~ atr:P
x~
r ilveleunyeettr7fMW691xm9n9

m i;,j llrr
ir.l
I~

Szkie _d_ugi_j,_dwunawowej czytelni tworzy ze szkieletem Szkielet elazny

elaznym dachu jednolit cao. Labrouste osign
zadziwiaj- we wn trzu c cienko sklepie beczkowych,
przeprowadzajc wzdu nich elazn siatk; suy ona
rwnoczenie za podoe pod tynk po krywajcy sklepienie.
Konstrukcja ta przypomina podobne do skorupki jajka elazobetonowe sklepienia w budynkach porto wych w Casablance,
wzniesione przez francuskiego architekta Perreta w 1916 roku.
Ale najwiksze osignicie Labrouste'a w tej bibliotece tkwi w
sposobie 7w jaki elazna konstrukcja . utrzymuje sama w sobie
rwnowag, tak e nie wywiera adnego parcia (bocznego) na
ciany. Osignicie takiej zawieszoriej w przestrzeni
rwnowagi stao si gwnym zadaniem in ynierw w drugiej
poowie dziewitnastego wieku.

II ,,

t:

11171 LE~jr~,',il_L1,11,_?

Bibliothe q ue

L~} r!i 1L"~~~ I ti, , r 331 ~ditaii

II II

11'11111113'

120. Henr i La br ous te . Bi b1 'ot he que

Sa int e -Ge ne vi eve w Par yu , 1843 1850. P rze kr j pr ze z c z yt e ln i i kons tr
cj e,_d achow q z ku te go e la za.

121. Henri Labrouste. Bibliotheque

Sainte-Genevieve w Par yu, 1843-1858.
Plan.

fundamentw a po dach okazaego publicznego budynku. Bilo `eque Sainte-GeWeviye bya poza tym pierwszym budyn kiem bibliotecznym we Francji, zaprojektowanym jako
caociowa i samodzielna jednostka. Podobnie jak w
angielskich przdzalniach i magazynach, konstrukcja
elazna l ujta jest - w ka mienn obudow''przypominajc
mechanizm zegarka w kopercie. Nadal pozostaj grube mury
zewntrzne, ale wszystkie elementy konstrukcyjne _kolumny,
belki irukcja dachu s z elaza (il. 120,121).
250

Labrouste osign peny rozwj swego talentu projektujc Nationale w Pary u,

Bibliotheque NatirlTw Pryzu ktrej budow rozpoczto w arcydzieo
Labrouste'a
1838 roku, a zakoczono po jego mierci. c Wzrost iloci wyda wany ek w cigu dziewitnastego wieku sprawi, e gw nym
problemem w budowie bibliotek stao sig zapewnienie
wystarczajcej przestrzeni. Pki na ksiki zajmoway coraz
wicej miejsca. Dawniej ksigozbir i czytelnie mieciy si w
tych samych pokojach; teraz musiay by rozdzielone. Nie
istnieje czytelnia, w ktrej ten powstay problem byby rozwi zany w sposb tak peen elegancji jak w Bibliotheque Nationale
Labrouste'a.
Labrouste odszed w swej bibliotece od przykadu wsplczes- odmienno
nego mu Anglika Sydneya Smirke'a (1798-1877), pracujcego ` b o d British Museum
w tej samej dziedzinie. Smirke zaprojektowa monumentaln
i czsto naladowan okrg czytelni w czworoboku British
Museum. Okrgy rzut czytelni pozostawi - "jako miejsce a l
ksiki zaledwie pozosta cz czworoktnej przestrzeni. Pomys takiego rozwizania wyszed nie od architekta, ale od Sir
Anthony Panizziego, gwnego bibliotekarza British Museum
i inspiratora, kierujcego budow. Panizzi zleci rwnie ustawienie pulpitw do czytania w szeregach rozchodzcych si promienicie od centralnego punktu obserwacji. Czytelnia ist
warta uwagi pod innym wzgldem; jej kolista kopua, caa
konstruwana z elaza, bya pierwsz budowl tego roda uu.`
SycTaley Smirke, jej projektant, jest interesujc postaci
Michel Roux-Spitz, La Bibliothe q ue Nationale de Paris", L'Arch#tecture d'aujourd'hui, vol. IX, Nr 3, marzec 1938.
4

251

w architekturze swego czasu. Cho znajdowa si w cieniu swego

brata Roberta, wykonywa powane prace przy projektow aniu i
wyposaeniu budynkw klubowych. Jego praca nad angielski mi
wntrzami klubw jest jednym z punktw wyjciowych ewo lucji
nowoczesnego meblarstwa. Zaprojektowa rwnie krzesa w
czytelni British Museum; s one i dzi pod wzgldem wygo dy
unikatami wrd wszystkich wielkich bibliotek wiata.
Czytelnia tv
-Czytelnia (ii, 122, 123,, ktr Labrouste zaprojektowa
Bibliotheque
Bibliotheque Nationale bya kwadratowa i zawieraa szesnacie
Nationa; e
eliwnych filarw. Bezporednio za ni znajdowao si wielkie
pomieszczenie z ksigozbiorem, nazwane magasin central. Labrouste da wic wzr waciwego, ze wzgldu na wano
umiejscowienia ksigozbioru, prawdziwego serca nowoczesnej
biblioteki. Czytelnia trzyma si w swej konstrukcji
wytycznych_ ustalonych przez Labrouste'a w Bibliotheque
Sainte-G_en_evi_eve: elazna konstrukcja otoczona jest
masywnymi cianami. Wyso kie, smuke kolumny_io rednicy 30
cm i 10 m_ wysokoci) nadaj sali zwiewn lekko.
122. Henri Labrouste. Blbliothque Nationale w Paryu, 1858-1888. Czytelnia.
Szesnacie smukych kolumn eliwnych. Kuliste sklepienia, z ktrych kade
posiada na szczycie okrgy otw r, zapewniajcy dobre owietlenie wszystkich
pulpitw. Cech typow dla XIX wieku jest tu sposb naladowania form
architektonicznych wyw odzcych sig z rozmaitych dawnych epok.

Kolumny zwizane s ze sob pkolistymi dwigarami, kt reFormy zapoyczone

zbiegaj si tworzc dziewi lekkich sklepie; przypominaj one z rnych okresw
sklepienia Brunelleschiego w Spedale Degli Inocenti we
Florencji. Sferyczne sklepienia Labrouste'a s zbudowane z
Cienkich pytek fajansowych; na szczycie kadego z nich jest
okrgy otwr, jak w rzymskim Panteonie. W ten sposb zapew .
nione jest znakomite owietlenie kadego pulpitu. Szczegy te
wykazuj pomieszanie w architekturze dziewitnastego wieku
koncepcji przestrzennych wszystkich okresw.
Arcydzieem Labrouste'a jest jednak grand magasin, czyli Sposb zastosowania
pomieszczenie zawierajce ksigozbir (il. 124), umieszczone na rusztowych pyt
tej samej osi. Magasin central zajmuje cztery pitra nad ziemi i podogowych
jedn kondygnacj podziemn; moe pomieci 900 000 tomw.
Wcigu ostatniego remontu przeprowadzonego w bibliotece
uznano, e znakomita konstrukcja Labrouste'a znajduje si w
doskonaym stanie i zupenie jej nie ruszano. Caa przestrze
przekryta jest szklanym sufitem. eliwne pyty podogowe o formie rUs - itirumoliwiaj dopyw wiata do wszystkich pek 5

123. Henri Labrouste. Biblioth e que Nationale w Paryu, 1858-1868. Rzut parteru.

25 2

Uprzedzono ju jednak Labrouste'a jeli chodzi o ten szczeg pro jektu; Panizzi by nie tylko autorem koncepcji okrglej czytelni w Bri tish
Museum, ale zamierza rwnie zastosowa rusztowe pyty podo gowe w
pomieszczeniach na ksigozbiory. Byo to w 1852 roku. Por. Arundal
Esdaile. National Libraries of the World, Londyn 1934, str. 10, 27,

253

- 124. Henri Labrouste. Bibliotheque

Nationale
w
Paryu, 1858-1868. Pki na
ksiki (magasin central).
Wysoko: cztery kondygnacje i jedno pitro pod ziemne; cao przekryta
stropem szklanym. Rusztowe
podogi umoliwiaj
przenikanie
wiata
d
kadej czci magazynu.

125.Henri Labrouste . Bibliothque

Nationale
w
Paryu, 1858-1868. Ptkl
na
ksiki
(magasin
centra[). gikfatto przenika
przez rusztow pOdll]Q.
Po raz
pierwszy pyty
podlogwe
T1 - k3 T ej
otwartej konstruk cji zostay
prawdopodobnie uyte W
maszynowniach
parostatkw. Tu speniaj
czysto uzytkow funkcj,
rwnoczenie
jed nak
zawieraj zalek nowych
moliwoci artystycznych.

126. Henri Labrouste. Bl bliotheque

Nationale
w
Paryu, 1858-1868. Pki
na ksiki (magasin cent
rat).
Fragment
podogi
rusztowej I porczy.

.....
r

~j~

P yt y podogowe o tej aurowej formie (il. 126)

b y y p r a w d o p e d b n i e u y w a n e a w n
po~ crw w o
iack_parostatkw. Bez

organizacj tej czci biblioteki_

wt lenia w rwa ti>r11 ih Io budyrikw bibliotecznych mialona celu czysto praktyczne "vz 1
. Niemniej, obserwujc je
'dzi, w sposobie w jaki wiato przenika poprzez kraty rusztowe,
widzimy zalek nowych moliwoci artystycznych (ii. 125). Ta
ruchoma gra wiata i cienia pojawia si jako rodek wyrazu
artystycznego w pewnych przykadach n
esnej rzeby,

Przyczyny
bezkompromisowego
rozwizania
pomieszcze z
ksigozbiorami

podobnie jak w nowoczesnej architekturze.

Labrouste zatroszczy si o odpowiedni komunikacj_
midzy wszystkimi czciami ma.gasin central. Poszczeglne
pitra poczone s pomostami, tak e rnona przej
najkrtsz drog eei je nej sekcji do drugiej. Mostki te, poza
sw wyran uytecznoci, nadaj temu pomieszczeniu
m.eiaielzy wyraz. Lekkie - drabinki z rusztowymi schodkami
uatwiaj dostp do wszystkih ksielt Z wyjtkiem regaw
caa konstrukcja jest z elaza.
Pomieszczenia zawierajce ksigozbiory nie s dostPnc dla
publicznoci; Labrouste mg wobec tgo dziaa zupeklie_swpbodnie, nie ograniczony panujcymi gustami. Wykorzysta dobrze
t swobod. Nie zastosowa adnej dekoracji. W miejsce tego
przejawia si zdumiewajca ,pewno wyrazu, wynikajca z doskonaej celowoci moliwej tylko w pracy artysty,
W pomieszczeniu tym nie przeznaczonym do pokazywania
zwiedzajcym wielki artysta wskaza nowe moliwoci stojce przed architektur. Prawda, e Crystal Palace, zbudowany
kilka lat przedtem, by bardziej zadziwiajc i pen fantazji
budowl. W r ezgasin central Labrouste stan jednak przed zagadnieniem architektonicznym, ktre byo rozbudowane i specyficzne, Uywajc rodkw dostpnych dla architekta w owych
czasach, Labrouste rozwiza ten problem w sposb,ktry nosi
znami prawidowoci ponadczasowej. Jeli w ogle istnieje w
nowoczesnej architekturze odpowiednik kaplicy Pazzich= to jest
nim dzieo Labrouste'a.
Magasin central czy si z gwn czytelni wielkim ukowym
priewit-e-ri (i1. 127). Labrouste mia odwag potrzebn w -Tamtych
czasach na wstawienie w ten przewit wielkiej
8 Pomieszczenia dZa_ksi9ozbioru,-mieszczce si za kolist czytelni
British Museum, maj podobnerusztowe plytr_podogowe jak wanie
2 5 6 widzielimy, ale dziki ich uyciu nie osignito niczego poza sprawn

1 2 9 . S z k l a n a c i a n a G a r a ge R u e M a r b oe u f w
P a r y u , 1 9 2 9 . La b r ou s t e w c z e n i e r o z p o z n a
m o l i w o c i s z k a ; ma t e r i a l t e n zn a j d ow a c or a z
w i ks z e z a s t o s ow a n i e w c i gu s t u l e c i a . W
ko c u s t o s o w a n o o l b r z ymi e t a f l e s z k a , j a k t e ,
k t r e w i d z i m y n a z d j c i u , o k o n s t r u k c j i z a m o c ow a n e j w n a d w i e s z on ym d w i g a r z e .

l7 Przestrze, czas...

257

127 , Henr i La br ou st e. B lbli ot hci uc Na ti ona le w P ar yu , 1956 -3868 , Sc ian a s zkla na

mi d z y ma ga z yn e m ksi e k ( ma ga si n centra[} a czytelny W czes ne - za s t os ow ani e
w ie lkic h t af li s zka we wn tr zu t rwa e go pu bli c zn ego bu d yn ku. C i ka a ks a mi tn a
za s on a na su wa m y l, e La br ous te b y tr oc h za nie pokoj on y w a sna od wag.

paszczyzny szka tak, aby magazyn ksiek zgromadzonych na

plkach mona byo dojrze_z czytelni. Byo to jedno z wczesn ll zastosowa na wiksz skal przezroczystych
powierzchni, tak ulubionych przez dzisiejszych architektw (il.
128). 7 Labrouste, kl roche przestraszony wasn miaoci,
czciowo zakry swoj szklan przegrod cik, aksamitn,
czerwon draperi.
Henri Labrouste jest bez wtpienia tym architektem poowy
dziewitnastego wieku, ktrego praca miaa najwiksze znaJohn Nash uy szklanej przegrody, aby zamkn poudniowy ko niec gwnego korytarza w Buckingham Palace. Przeplt jednak t
szklan przegrod ornamentem barokowym. Por. Henry D. Roberts, A
History of the Pavilion at Brighton, Londyn 1939, il. 25.

czenie dla przyszoci. Okres, w ktrym _y,- narzuca - uycie

form renesansowych lub klasycznych; Labrouste stosowa je z najwikszym artystycznym umiarem.
Jego metody, sposb, w jaki analizowa i wykonywa zadania
budowlane, sprawiaj jednak, e Labrouste wybiega daleko
poza swoje czasy i dziaalno swoich kolegw. Mimo to nie
ukazaa si adna praca na temat tego architekta od chwili jego
mierci. Nie mamy dokadnych wiadomoci o wyczerpujcych
walkach z Akademi, w ktre by wpltany od 1830 roku, ani
o napotykanych oporach, ktre uniemoliwiy pen realizacj
jego koncepcji. Moe szczegy s jeszcze ukryte w archiwach
Akademii. Kilka lat temu staraem si zebra wicej informacji
o projekcie i realizacji najpowaniejszej pracy Labrouste'a Bibliotheque Nationale. Przeszukiwanie Dziau Budownictwa w
Bibliotheque Nationale wykazao, e plany Labrouste'a zos tay
zagubione.
NOWE PROBLEMY BUDOWNICTWA NOWE
ROZWIZANIA
W dziewitnastym wieku zaczy pojawia si budynki, kt re
nic nie zawdziczay przeszoci. Ich nowe zaoenia_powsta way z nowych wymaga wielkich miast, wielokrotnie zwik szonych rodkw komunikacji i cigle rozwijajcego si prze mysu. Wszystkie te budowle maj jedn cech wspln: s
przeznaczone tylko do okresowego uycia wymagajcego szyb kiej dystrybucji wielkiej masy towarw. Nie jest przypadkiem, e
ten typ konstrukcji wciela rozwizanie gwnych problemw
architektonicznych swego stulecia. Poniewa te bezpretensjo nalne budynki zawieraj zalki wielu pniejszych wydarze,
musimy powici im wicej uwagi.
Hale targowe

2 9 . H a l a t a r go w a M a d e l e i n e w P a r y u , 1 8 2 4 . Ted e n z p i e r w s z yc h p r z yk t a d w
p o s z u k i w a n i a p r z e z d z i e w i t n a s t o w i e c z n yc h i n yn i e r w r o z w i z a , k t r e
c z y y b y e l e g a n c j z e k o n o m i m a t e r i a w.
1

Tar go w i s k o ,
w yb u d o w a n e w
L o n d yn i e w 1 8 3 5
roku dla zastHungerford Fish

pienia starego
Hungerford Fish
M a r k e t ( t a r gu
r yb n e g o ) , s t a Market, Londyn, 1835

nowi wikszy krok

n a p r z d , j e l i c h o d z i t yl k o
o wzgldy konstrukcji.
Szczegowy opis nowego
Hungerford Fish Market
(il. 130) ,pojawi si w
Tra n s a c t i o n s w yd a n y c h
p r z e z I n s t yt u t Ar c h i t e k t w
B r yt y j s k i c h w 1 8 3 6 r o k u . 1
Z e w z g l d w s a n i t a r1

Vol. I, 1836, str. 44-46.

1 3 0 . H u n ge r f o r d F i s h M a r ke t w Lo n d yn i e . D a c h me t a l o w y, 1 6 3 5 . War t o zw a s z c z a
z w r c i u w a g n a s ze r o k r o z pi t o d a c h u ( 9 , 8 m) i j e g o p r os t e l i n i e .

dekoracyjnymi. Jest to jeden z pierwszych przykadw usiowa

architektw dziewitnastego wieku, majcych na celu stworzenie metod
konstrukcji, ktre czyyby w sobie zarwno elegancj, jak i
oszczdno materiaw.

Hala Madeleine,
Pary, 1824

Jeden
z
nowo
powstaych
problemw znajduje
najpierw rozwizanie
w
wielkich
targowiskach
publicznych; spord
nich omwimy trzy
przykady.
Najwczeniejsz
z
tych budowli wymagajc omwienia
jest
hala
targowa
Madeleine,
wybudowana
w
Paryu w 1824 roku
(il. 129). Wdzik jej
smukych, eliwnych
kolumn przypomina
pompejaskie
malowida
cienne.
Lekko konstrukcji
nie jest zeszpecona
adnymi
dodatkami

czysto

258

259

131. Vict or Bas tard. H an es C en tra les w Par y u. Wn tr ze. Bud ow rozpocz t o
w 1553 r. Ba ltarda z muszono do u ycia ela za w drugi ej w ersj i pr oj ektu
(pi erw sza w ersj a z kami en ia b yka w ielk p orak). D o f er l Du f er l R ien
que du f er l" domaga si H aussm ann.

pych zabroniono uycia drewna w tej budowli. Konstrukcja

eliwna, podyktowana tym zastrzeeniem, jest specjalnie godna
uwagi ze wzgldu na szerok rozpito dachu (10 m) i jego
prost sylwetk. Wciela ona ca elegancj o wiele pniejsze go okresu. Gwn cech charakterystyczn konstrukcji",
wedug sprawozdania z 1836 roku jest brak jakichkolwiek
cigw i przypr bocznych". W paszczyznach dachu
znajdujemy ju
nachylenie wewntrzne, umoliwajce
odprowadzenie wody deszczowej przez centralne kolumny.
Les Grandes Halles,
Pary, 1835

Paryskie Grandes Halles (wielkie hale), ktrych budow roz poczto w 1853 roku, miay zarwno ciekawsz histori powsta nia, jak i znacznie wikszy oddwik ni omawiane powy ej
budowle. To targowisko, po raz pierwszy przewidziane do
obsugi milionowej ludnoci, stanowio fragment wielkiej prze budowy Parya przeprowadzanej przez Haussmanna. Grandes
Halles skadaj si z dwch grup pawilonw, poczonych kry tymi przejciami. Ich projektanta, Victora Baltarda, nie mona w
adnym wypadku uwaa za wielkiego architekta. Jego pierw sza
prba pawilon z kamienia wybudowany w 1851 roku spotka
si z tak gon publiczn dezaprobat, e Hausmann, wtedy
wanie mianowany prefektem, poleci go zburzy.
260

Tylko rozkazy otrzymane bezporednio od Napoleona III i

Haussmanna zmusiy akademika Baltarda do uycia elaznej
konstrukcji w swym nastpnym przedsiwziciu (il. 131). Napoleon III, pod wielkim wraeniem ostatnio zbudowanego Gare de
1'Est, zdecydowa, e podobne przekrycie w ksztacie para sola
wystarczajco zaspokaja potrzeby projektowanej hali targo wej.
Ce sont de vastes parapluies qu'il me faut, rien de plus!" A
prefekt Haussmann grzmia na Baltarda: Du fer! Du fer! Rien
que du fer!" Ostatecznym projektem dostarczonym przez
Baltarda pod tym naciskiem bya atanina planw innych ludzi;
tym niemniej wpyw jego na przysze prace by powany.
Nowa wersja, caa ze szka i elaza, znw wprawia w zdu mienie Napoleona III, kiedy Haussmann mu j pokaza; teraz
jednak z innych powodw. Czy to moliwe", zapyta, aby ten
sam architekt zaprojektowa dwa tak kracowo rne budynki?"
Hausmann odpowiedzia: Architekt jest ten sam, ale pre fekt
inny".
Zrealizowany projekt Grandes Halles jest mniej interesujcy
ni dwa projekty odrzucone. Pierwszy, to dzieo Hectora Horeau
(18001.1882). Hector Horeau nalea do tych architektw, ktrzy
nie znaj uczucia zadowolenia po realizacji. Jego projekty
wszystkie na wielk skal, nie mogy by wykonane. Teorie
matematyczne nie rozwiny si jeszcze na tyle, aby umoliwi
dokonanie oblicze potrzebnych do takich budowli. Nie byo
jeszcze moliwe przekrywanie rozpitoci tak wielkich, jak te,
ktre przewidywa w swoich projektach, bez uycia cigw; nie
mona byo wyprodukowa tak wielkich elaznych kratownic.
Jego plan Grandes Halles (1849) przedstawia wielk hal o
rozpitoci 100 m, wymagajc niezmiernie grubych mu rw na
przenoszenie tak znacznych napre bocznych. Dopiero w
kilkadziesit lat pniej mona byo zrealizowa takie zamie rzenia. Niemniej, tacy jak Horeau -- ludzie, ktrzy dostrzegaj
waciw drog, zanim mona na ni wstpi nie s bezuy teczni; daj pierwsi impuls temu, co potem staje si rzeczywis toci. 2

Nie wykonane
projekty:
Hector Horeau

Drugi odrzucony projekt to praca Eugene Fiachata (1802 1872), Eugene Plachat
wspczesnego Horeau i Labrouste'a. Flachat naley do
najbardziej agresywnej generacji dziewitnastego wieku, pokoProjekt Crystal Palace Hectora Horeau otrzymal pierwsz nagrod w
konkursie w 1859 roku. By to rodzaj bazyliki o piciu nawach (il. 147);
nie roona go porwnywa z pniejszym projektem Paxtona.
2

261

PA(AOf,

I:~'L..:.~

.I.d. 11r1a a.v1 618

^+'i
!-,.I

t,.,a.a,a,n.nt
.l'.fl.~:L:':~.

C=ur , sur le Frd1 aSu

t)
I

11 11 11 il 11
132.
H ector H or eau. Pr oj ekt Gr and es Han es, 1849. Odrzuc on e proj ek t y
b yt y bar-dale} n ow atorsk ie. R ozpi gt o 9 0 m w pr oj ekci e H oreau b ya mo liw a
d o zr ea liz ow ania dop ier o w dzi es i tki la t p ni ej . Za sada prz yj ta w t ym pr o j ekc ie zosta a zast os ow ana w gt w n ym bud ynku w ystaw y par ysk iej w 1855 r.

lenia z 1830 roku, wrd ktrego znalaz si De Lesseps (budow niczy Kanau Sueskiego), Victor Hugo, malarz Eugene Delacroix
i Auguste Comte, prorok epoki wiedzy. Wanie Flachat, poko nujc wielkie opory, zbudowa pierwsz francusk lini kolejo w
w 1837 roku. Projektowa doki, magazyny, porty i kanay,
zakada transatlantyckie towarzystwa eglugi parowej i plano wa przeprowadzenie tunelu przez Alpy.
Fakt, e Flachat by zwolennikiem Saint kimona, nie pozos ta bez wpywu na jego dziaalno. Saint-simonici uwaali za
pewnik, e la Societe toute entiere repose sur 1'industrie" i by li
niemal odosobnieni w przewidywaniach skali i zasigu rozwo ju,
ku ktremu zmierza przemys. Grands Halles (il. 133) po przez
swj ogrom i speniane funkcje spoeczne, staway si typowym
skadnikiem nowego wieku, ktrego przyjcie gosili saintsimonici. Przedkadajc swj plan targowiska, Flachat
oywiony by tym samym duchem, jaki kierowa jego innymi,
bardziej reprezentacyjnymi przedsiwziciami.
Sam projekt, podobnie jak plan Horeau, przewidywa bar dzo
szerok rozpito 80 m. Tym niemniej, mg zosta
wykonany przy uyciu wczenie dostpnych rodkw. Zasto sowano system cigw Polonceau, i przy ograniczeniu do mi nimum punktw podparcia, z mocno akcentowanymi liniami
horyzontalnymi, plan ten bardzo zadowalajco i funkcjonalnie
rozwizuje problem.
Domy towarowe

133.
Eugne Flachat, Projekt Grandes Halles, 1849. Projekt ten, stosujcy
system cigw Poloneeau przy 7 o z p i t o e ot 78 m, mg by wczenie realizowany.
Byo to najbardziej zadowalajce i funkcjonalne rozwizanie problemu.

1......~, n.

t5214

~~ }

imeiwintr+rw fr.! ia

262

P..

rrmnf.' ..., .. Rv, 4. tia.,tutraa

Dom towarowy jest wytworem ery przemysu, wynikiem

Rezultaty rozwoju produkcji masowej i wynikajcej w
konsekwencji utra- uprzemysowienia ty bezporedniego kontaktu

midzy producentem a nabywc. Dom towarowy nie ma rwnego

kubatur poprzednika w historii. Pod tym wzgldem jest podobny
do hal targowych, dworcw kolejowych i budynkw wystawowych
dziewitnastego wieku. Wsplny jest te cel, ktremu suy:
szybkie zaatwianie spraw handlowych przez olbrzymie tumy
p r z e c h o d n i w. Tak j a k t a m t e b u d o w l e , d o m t o w a r o w y w yr a s t a z
potrzeb zwikszajcej si liczby mieszkacw miast, z przyspie-_
s z o n e go te m p a yc i a i z ap o t r z eb o w an ia n a t a s z e to w ar y. N a z w a
store (skad), a nie shop (sklep) ukazuje charakter jego po wstania,
jest to w znacznym stopniu miejsce skadowania w normalnym
znaczeniu tego sawa. Wczesne skady w Pa ryu w latach
szedziesitych byy na przykad zn ane jako docks a bon march;
byy to po prostu miejsca, w ktrych prze263

chowywano towary w ilociach odpowiadajcych taniej sprze day detalicznej. Aby odpowiada temu celowi, dom towaro wy podobnie jak pomieszczenia ksigozbioru w bibliotece
albo jak hala targowa musi umoliwi atwy wgld w arty kuy, ktre s na skadzie; musi posiada moliwie najlepsze
owietlenie i du atwo komunikacji. Wszystkie te warun ki
mogy by spenione dziki nowym rodkom dostpnym w
budownictwie.
Nie do znane
pocztki

13.5. O a k Ha ll w Bo sto n ie, o k.

1850. Nale a do jednego z
kon cernw za j mujc ych si hendie m got ow odzie , kt re
zapowiada y powstanie do mw
towarow ych w Arucr ycc.

Ekonomici twierdz, e jest prawie pewne, i dom towa rowy powsta w Europie, prawdopodobnie w Paryu. i wyprze dzi o kilka lat domy towarowe w Ameryce. Czsto uznaje si
Bon March ' za pierwszy dom towarowy na wiecie. 3 Brak
zainteresowania w pracach naukowych dotyczcych pochodze nia tych wspczesnych instytucji unielnoliwia nam dokadniejsze omwienie tego zagadnienia. Nie znane jest pochodze nie amerykaskich domw towarowych; nikt nie ustali defini tywnie, gdzie i kiedy zaoono pierwszy skad tego rodzaju.
Moemy tylko poda zarysy oglnych typw, z ktrych rozwi na si ta wana instytucja naszego ycia gospodarczego.

DHSITALLED 5B008117M 708

GENTLEMEN'S,YOUTHS'ANDLITTLECHILDREN'S

R E A D T Q fi

w11OLEaALE AND RETAIL.

GEO. W. SERMONS, PIPERS CO.,

oas saajr.1,

32, 34, 36 and 38 North Street,

1 3 9 . Was h i n g t o n S t o r e s w N o w y m J a r k u , 1 0 . 1 5 . C a y r z d s k l e p w p r z y k r y t y
j e d n y m d a c h e m ; p o s z c z e g l n e j e d n o s t k i m o n a b y t o c z y n a p o t r z e b y j e d n e g o
przedsibiorstwa.

_,,,.x~ff ~s _,,f+~:4r,.s;ax al.mnz .:~c~eateaO~a.cxtnfr~el~u~,._f e ~

.,

TiTZTTT11TiTT11TTY1tTiiTiITTIiTTiiiT1'itflTiiTTUTT

TTT1iT11TTT1iTTTTTTTTTTTTTTTY1TtTTTITtT1Tlii
~i~i
ITT :
IT : T . ITITTTTT

:
26 4

T HY aAaHI,Tr}T1,tl :Y'j'U6tlis.

vall.a

fu.., 1....

1.,,..

x J,. f1, M.. T.,, T. . M.1

i . l A D I E

FURNISHING GOODS, HATS, CAPS, &C.,

R.H. Nystrom, Economics of Retailing, wyd. 3, Nowy Jork 1932,

str. 1-7.

,... ..,._._-

lei
OAK HALL CLOTHING HOUSE,

Jeszcze przed rokiem czterdziestym, gmachy handlowe", jak Pochodzenie typu

je nazywano, wznoszono w takich orodkach handlowych, jak budynku
Boston, St. Louis i Nowy Jork. W budynkach tych miecio si
wiele sklepw tak urzdzonych, e dwa lub wicej lokale mona
byo poczy na potrzeby jednego przedsibiorstwa.
Przewanie budowano je w celach spekulacji, a budowniczowie
wynajmowali pojedyncze skady handlarzom hurtowym i de talicznym. Boston Commercial Buildings, skady nadrzeczne i
hurtownie w St. Louis i Washington Stores" (1845) w No wym
Jorku (il. 134) s typowe dla tej fazy rozwoju. Dom
towarowy jako typ budynku pochodzi od tych .,gmachw han dlowych".
Jako instytucja handlowa, amerykaski dom towarowy wy wodzi si z zakadw, ktre po raz pierwszy rozpoczy pro dukcj taniej, gotowej odziey dostpnej dla mas. W latach
czterdziestych, Boston kwitncy orodek handlowy obszaru
Nowej Anglii posiada jedno z najwikszych takich przed265

Pochodzenie
instytucji handlowej:
handel gotow
odzie

a g a r ; : : :

135.

Broo me Str ee t w Now ym Jor ku , 1857 . Pierw sz y

d om towar ow y wyposa on y w dwig pa sa e rski.
Bud yne k ten jest typow y d la t ych dawn ie jsz yc h pr ze d siGbior stw.

1
Rnica midzy
amerykaskimi i
europejskimi
domami
towarowymi

Gmach amerykaskiego domu towarowego wywodzi si z

wielkich szecio- lub siedmiopitrowych magazynw, tak cz sto
spotykanych w drugiej poowie dziewitnastego wieku.
Wielopitrowy angielski magazyn, zbudowany przez inyniera z
Manchester, Williama Fairbairna w 1845 roku, by wczesnym
przykadem takiego budynku. 6
Nieco pniej James Bogardus zastosowa system konstruk cji eliwnej, ktry umoliwi budow stosunkowo wysokich
budynkw w typie magazynu z czci .prefabrykowanych.
Sklep A. T. Stewarta w Nowym Jorku uwaany za pierwszy
wielki dom towarowy jest tego rodzaju konstrukcj. Istnieje
jeszcze oryginalny budynek, dzi stanowicy cz przedsi biorstwa Wanamakera. Wykoczony i po raz pierwszy zagos podarowany w 1863 raku, .posiada dwie kondygnacje
podziemne, cztery pitra, strych i sze dwigw.
Olbrzymie skady, o wielkiej, nieprzerwanej przestrzeni
podogi, wybudowane w Chicago w pnych latach osiemdzie sitych, byy wzorowane na tym typie magazynu. Przykada mi
z tego okresu w Chicago s Leiter Building z 1889 roku
(wybudowany pierwotnie na pomieszczenie dla pojedynczych
biur, a obecnie mieszczcy firm Sears, Roebuck and
Company) i The Fair" z 1891 roku obydwa zbudowane
przez Williama Le Baron Jenneya. 7
sibiorstw. By to Oak
Hall (il.
135),
ktrego
roczny
obrt
siga
piciuset
tysicy
dolarw.
1 9 7 . J o h n W an a m a ker Store w Fila delfio, 1876. Skad
towarowy przeksz tacon y w olbrzymi,
jednopietrowy
skad
towarw
tekstylnych,

Amerykaskie
domy,
ktre
rozwiny
si
z
takich
przedsibiorstw,
miay
charakter
zupenie
odrbny ni wczesne
przedsiwzicia
europejskie.
Europejskie
domy
towarowe
specjalizoway
si
w
tekstyliach,
nie
prowadziy
sprzeday gotowej
odziey.
Wikszo
ekonomistw sdzi,
e prawdziwe domy

towarowe nie istniay

przed
latami
szedziesitymi
.4
Mnie wydaje si, e
prawdopodobnie
powstay
wczeniej.
Wiemy a jest to
jedna
z
niewielu
dokadnych
dat
odnoszcych si do
tych spraw e
pierwszy
dwig
pasaerski
zainstalowano w domu
towarowym w 1857
roku; by to budynek
na rogu Broadway i
Broome
Street
w
Nowym
Jorku
(il.
136). 5
R
.
H
.

r
.

Por. str. 222.

Por. str. 401-405.

1
3
4
.
s
P
o
r
.
s
t
r
.
2
4
0
.

N
y
s
t
r
o
m
,
o
p
.
c
i
t
.
,
s
t
266

267

Spec yficzne
rozwizanie w
Filadelfii (1876)

Jeden wielki dom towarowy rni si od szablonu maga zynw Grand Dept" Johna Wanamakera przy Thirteenth i
Market Street w Filadelfii -- ale nawet ten budynek by tyl ko
innego rodzaju pomieszczeniem sucym do przechowy wania
towaru (il. 137). Grand Dept, otwarty jako dom towa rowy w
1876 roku (czyli w roku otwarcia Magasin au Bon Mar che
Eiffla i Boileau) by pocztkowo stacj towarow Kolei
Pensylwaskiej. Suy jako skad towarowy przez ponad dwa dziecia lat, zanim Wanamaker powzi mia myl przekszta cenia go w olbrzymi, jednopitrowy skad towarw tekstyl nych
.8

Powierzchnia podogi Grand Dept zajmowaa ponad 8000

m 2 . Okrgy kontuar, o obwodzie 27,5 m, zajmowa rodek
budynku. Od niego rozchodziy si promienicie przejcia,
przecinane innymi traktami dla kupujcych oraz ladami sklepo wymi ustawionymi koncentrycznie do wielkiej lady rodko wej. 9
Rozplanowanie to przypomina ukad zastosowany na Wystawie
Paryskiej w 1867 roku.
Magasin au Bon
March (Pary 1876),
zbudowany
przez Eiffla

Pierwszym nowoczesnym domem towarowym ze szka i e laza, o swobodnym dopywie naturalnego wiata, by Magasin
au Bon Marche w Paryu. Stanowi on zupene przeciwie stwo
magazynu o dobudowanych, sztucznie owietlonych pi trach.
W czasie kiedy go zbudowano, w 1876 roku, by uznany za
wzr elegancji.lo
Magasin au Bon Marche by dzieem inyniera Eiffla
(ktry pniej skonstruowa sw synn wie), oraz
architekta L. A. Boileau (syna jednego z wielkich francuskich
pionierw zastosowania elaza w architekturze).
Boileau wyczuwa, e grube mury nie byy odpowiednie dla
budynkw tego rodzaju; dopuszczalne s jedynie filary o ma lej rednicy". Pisze dalej, e filary te nie powinny stanowi
nic wicej jak hors d'ceuvre konstrukcji'. 1 1 Parter budynku
ukazuje ju zastosowanie wielkich pyt szklanych w nieprze rwanym cigu. Szklany okap cignie si nad oknami wystaJ.H. Appel, Reminiscences of Retailing," Bulletin of Che Business
Historical Society, vol. XII, Nr 6, grudzie 1938.
T he G olde n B ook of the Wana m.a ker S t ore , F ila de lf ia 1911, str. 52.
I stnie je wie Ie sta r sz yc h d omw t owa r ow yc h w Pa r y u, sa m Ma ga s in
a u Bon Mar c he z os ta za o on y dwa dz ie c ia pi la t wc ze nie j, w
1852 r oku.
" L.A. Boileau, jr, Les Magasin au Bon Marche", Encjelopedie
d'architecture, 1880, str. 184.

wowymi wzdu caego frontu domu potgujc wraenie duych

paszczyzn szka.
Naronik sklepu wystaje jak pawilon, przypominajc okr Naronik
sklepu ge wiee francuskich cheiteaux. Podobne rozwizanie pojawia
zbudowany si w Magasin au Printemps, zbudowanym w Paryu przez
jak pawilon Paula Sedille'a w latach 1881-1889. Nawet dom towarowy
Carson, Pixie, Scott w Chicago, wybudowany okoo 1900 roku przez
Louis Sullivana, przypomina uparcie ksztatem naronika wygld
pawilonu.12
Pitno wielkiego konstruktora Eiffla jest widoczne w rozwizaniu wntrza Magasin au Bon Marche. Jego powierzchnia
przesza 2800 m kwadratowych dzieli si na liczne dziedzice o
rozmaitym ksztacie, ktre s przekryte wielkimi szklanymi
wietlikami. Przejcie midzy dziedzicami uatwiaj wysokie,
elazne mostki passerelles podobne do tych, ktre Labrouste zastosowa dwadziecia Iat wczeniej w magazynie
Bibliotheque Nationale (il. 138).
N i gd y p r z e d t e m s k l e p n i e b y t a k j a s k r a w o o w i e t l a n y. P o wa g a i
prostota Prawdziw architektur ze szka wzniesiono ponad

konstrukcj budynku (il. 140). Czuje si wyobrani twrcz

dziewitnaste go wieku w tej kombinacji szklan ych wietlikw,
powietrznych mostkw elaznych, smukych elaznych kolumn i dzi wacznych form ornamentu, tak charakterystycznych dla tego okresu.
Mimo caej rnorodnoci, Magasin au Bon Marche odznacza si
powag i prostot. Uniknito tu architektonicznej pompy i
ostentacji, ku ktrej skaniana si pniej dla wywoa nia efektu i w
celu przycignicia mas.
Wielkie iloci wiata wpadajce do budynku przez jego wy- Stosunek do prac
szukan, a nawe t eter yc zn konstrukcj , s ygn ali zuj j edna w s p c z e s n yc h
z gwnych zagadnie wspczesnej architektury. W pidziesit lat po zbudowaniu Magasin au Bon Marche przez Eiffla,
t sa m radosn gr wiat a w przestrzeni bud ynku mona
zaobserwowa we wntrzach i na elewacjach Le Corbusiera,
gdzie przestrze zewntrzna i wewntrzna przenikaj si.
W zewntrznej formie wysokiego szklanego dachu, wybu Osignicia XIX
dowanego nad wietlikami poszczeglnych dziedzicw, prze wieku odwane
jawia si pene polotu podejcie Eiffla do zagadnie technicznych. Normalny obserwator nigdy nie widzi tej czci budyn kie dy poz ostaj
w ukr yc iu
12

Por. str. 420-422.

268
269

rhytig:~i h*
27f471.71T k ,~.t`-!:~!
`3:1,1 :~4~~~~, t':44 4t`

138. Eiffe l 1 Boile au . Bon Mar ch w Par yu , 1876 . M ostki e la zn e we wn tr zu.

Tw r c z a f a n t a z j a X I X w i e k u u w i d a c z n i a s i g w p o l c z e n i u w i e t l i k w, z a w i e s z o n yc h w p o w i e t r z u e l a z n yc h m o s t k w, s m u k l yc h e l a z n yc h k o l u m n t d z i w n yc h f o r m o r n a m e n t u , t a k c h a r a k t e r ys t yc z n yc h d l a t e g o o k r e s u .

~----------Y-~

T`-i - ' +

1 9 0 . E i ffe l i B oi l e a u . B on M a r c h w P a r y u , 1 8 7 8 . D a c h s z k l a n y n a d w i e t l i ka mi .
Ta a r c h i t e k t u r a z e s z k i a b yl a n i e w i d o c zn a oc i u l i c y. Z c h w i l a , gd y t w r c y
d zi e w i t n a s t e g o w i e k u n i e c z u li s i o bs e r w o w a n i i n i e p o t r z e b o w a l i c z e g o
u d a w a s t a w a li s i r z e c z yw i c i e o d w a n i .

139. Eiffel i Boileau. Bon Marcha w

P a r y u , 1 8 7 6 . R z u t p a r t e r u . P o w i e r z c h n i a :
2800
metrw
k w a d r a t o w yc h .
Pootwieran a" przestrze wewn trzna jest
t yp o w a d l a f r a n c u s k i e g o b u d o w n i c t w a .

ku. czce passerelies s

fantastycznie zawieszone nad
skonymi paszczyznami dachu
podobnego do namiotu ze szka. 13
W momencie, kiedy twrca
wieku dziewitnastego pozostaje
w ukryciu i nie ma potrzeby
odgrywania jakiej roli staje
si naprawd miay.
Poczwszy od tej chwili, nie
udawane
formy,
zawierajce
prawdziwe uczucia fragmenty
tylnych
i
ukrytych
przed
wzrokiem
elewacji
dworcw
kolejowych i fabryk zaczynaj

przenika na frontowe
ciany budynkw.
Porwnujc
domy
towarowe
dziewitnastego wieku
we Francji i w Ameryce
moemy obserwowa, w
jaki
sposb
nowy

problem budowlany
dyktowany zdawaoby
si wyczt' Bardzo wczesne zdjcie
wykonane
w
czasie
wznoszenia
budowli
wskazuje, e nawet ju wtedy
ludzie wyczuwali, i powstaje
co niezwykego.

Rne rozwizania
nowego problemu

270

271

francuskiej. Pragnienie wydrania" przestrzeni wewntrz nych w moliwie najwikszym stopniu, pojawia si we fran cuskim budownictwie od czasw romaskich. Jest widoczne w
odwanych gotyckich chrach, zdawaoby si zbyt kruchych
jak na konstrukcj, a take w ostatnich, wspczesnych nam
pracach. miao techniki francuskiej jest tylko zmodyfiko wanym wyrazem tego samego denia.
WIELKIE WYSTAWY
W drugiej poowie dziewitnastego wieku, kiedy przemys
Wys t a w y przechodzi okres najwikszej ekspansj i, wystawy

przemyso we dawa y prawdziwie twrczej architekturze naj lepsze

moliwoci. Pod koniec wieku, gdy przemys traktowano ju j ako
rzecz naturaln i nie uwaano za co nowego i zdumiewajcego,
wystawy straciy sw moc twrcz. W t ym czasie wyoni y si nowe
problemy, ktre wymagay nowych rozwiza.

141. Ogrd Zi mow y i Sala Ze bra w Par yiu, 1847. Proje ktujc Cr ystal Palace
Joseph Paxt on mg z powod zenie m wzor owa si na t ym niegd y stawn ym
b u d yn k u ; s t a l o n m i d z y R o n d P o i n t I d z i s i e j s z Ave n u e b r a r b o e u f . Ta p r o s t a
b u d o w l a z e s z k l a p r z e o b r a o n a z o s t a a w m i e j s c e p u b l i c z n yc h s p o t k a m i e s z c z c e s a l b a l o w , k a w i a r n i , c z yt e l n i i s p r z e d a o b r a z w w z d u w y s o k i c h
c i a n z e s z k l a . T en w s p a n i a y b u d y n e k " j a k p o d a n o w l o n d y s k i e j E n o y ciopacd la of Gardening w 1850 r. (str. 93-94) jest pr zypuszcza lnie jedn ym z
n a j w i k s z y c h i n a j w i e t n i e j s z yc h w E u r o p i e . . . l i c z c 9 0 m d u g o c i , 5 4 n i
szerokoci 1 18 m w ysokoci ".

nie wzgldami praktycznymi znajduje odmienne rozwizanie w

rnych krajach.
Jak widzielimy, w Ameryce dom towarowy naladowa typ
magazynu: tworzono cige, nieprzerwane powierzchnie podg
na kolejnych pitrach. We Francji, owietlony dziedziniec i
pootwierana" wewntrzna przestrze pojawiaj si nawet
jeszcze przed Eifflem w domach towarowych o konstrukcji
drewnianej (il. 139). Magasin au Bon March Eiffla i Boileau
ujawnia bardzo wyranie wrodzone tendencje architektury

Wystaw y narodziy si prawie rwnoczenie z nowoczes U a t w i one

nym przemysem, pojawiy si w czasie, kiedy przejcie od r porwnywanie
kodziea do produkcji maszynowej stao si oczywiste. W cigu produktw
tego okresu ludzie w wielu krajach pracowali gorczkowo nad
wynalezieniem nowych maszyn i opracowaniem nowych pro cesw produkcji. Gwnym zadaniem pierwszych wystaw byo
zgromadzenie wynikw tej pracy, pokazanie nowych wynalaz kw obok siebie, uatwiajc ich porwnanie i zastosowanie.
Rozwj przemysu we wszystkich jego gaziach by przyspie szany wystawami, na ktrych ukazywano kad dziedzin
ludzkiej dziaalnoci: przyrzdy, metody, produkty kopal,
przdzalni, warsztatw mechanicznych i gospodarstw wiejskich
przedstawiano razem z dzieami sztuki piknej i stosowanej.
Wystawa przemysowa wcielaa syntez dotychczas jeszcze
nie sformuowanych celw dziewitnastego wieku. Przepowia daa przemian, ktra miaa si dokona zarwno w czowieku,
jak i w przemyle, w odczuciach ludzkich, podobnie jak w oto czeniu czowieka. Wystawy stanowiy cz drogi rozwojowej
przemysu i byy zwizane z jego losem.
H i s t o r i a w ys t a w d z i e l i s i n a dw a ok r e s y. Wc z e n i e j s z y D w a o k r e s y z
t yc h ok r e s w o t w i e r a i z a m yk a s i w P ar y u ; z a c z yn a s i w h i s t o r i i w y s t a w
p i e r w s z pr z e m ys ow w ys t a w k i e d yk o l w i e k z o rga n i z o w an Wys t a w
z 1 79 8 ro ku a ko c z y Wys t a w P ar ys k w 1 84 9 r oI8 Pr zstr ze, czas. ..

272

273

ku. Wystawy tego pierwszego okresu umoliwi upadek cechw

w 1791 roku; wystawy te miay czysto narodowy charakter.
Pierwszy okres,
wystawy narodowe:
Pary, 1798.

Premire exposition des produits de l'industrie franaise

(pierwsza wystawa produktw przemysu francuskiego) zostaa
otwarta na Polu Marsowym w Paryu we wrzeniu 1798 raku (il.
142). Inaugurowaa ona ruch wystawowy, ktry mial doprowadzi do wielu wybitnych osigni dziewitnastego wieku.
Pocztek zrobiony w Paryu w 1798 roku by bardzo skromny.
Pokazano troch artykuw luksusowych, ale precedensem dla
niemal wszystkich dalszych wystaw byo wysunicie na pierw sze
miejsce artykuw codziennego uytku: zegarkw, tapet, tkanin,
przdzy bawenianej , ; przdzy grplowanej i przdzonej za
pomoc maszyn", jak nie omieszkano zaznaczy w katalogu.
W tej pierwszej wystawie brao udzia zaledwie stu dzie siciu wystawcw, ale to nie ujmuje jej znaczenia. Zamierzo na
bya pocztkowo jako pewnego rodzaju festyn ludowy z okazji
zwolnienia od ogranicze cechowych, ktre byo dzie em
Rewolucji. Ten uroczysty motyw zadecydowa o usytuo waniu
na Polu Marsowym, na ktrym odbyway si wszystkie
uroczystoci narodowe od czasu upadku monarchii. Proclama tion de la liberte du travail (proklamacja wolnoci pracy) z
1791 roku po raz pierwszy zapewnia kademu obywatelowi
prawo dowolnego wyboru zawodu. Co waniejsze, proklamacja
ta, przyznajc now wolno produkcji, dawaa oficjaln za142. Pierwsza wystawa przemysowa, Pole Marsowe, Pary, 1799,

274

cht do rozwoju przemysu i wynalazczoci, od ktrych spo dziewano si wielkich rzeczy. Ces arts n'avaient pas pu encore
se developper a cause des entraves sans nombre. Mais la liberte
les vengerait ... Sous l'egide de la libertb les arts utiles etaient
appels a un brilliant avenir."
Drugi okres obejmuje drug poow dziewitnastego wieku i
zawdzicza sw prno zasadom wolnego handlu. W okresie
tym wystawa nabiera innego charakteru: staje si (w swym za sigu) midzynarodowa. Narodowe wystawy przemysu w
pierwszym okresie wynikay z obalenia prawnego obowizku
naleenia do cechu. Czego innego wymagano przy wystawie
midzynarodowej; nie byo powodu gromadzenia produktw z
caego wiata, dopki nie istniaa jednoczenie moliwo
sprzeday ich caemu wiatu. Midzynarodowa wystawa miaa by warto jedynie w wiecie, w ktrym wszelkiego rodzaju
ograniczenia handlowe zostayby zredukowane do minimum.
Wielkie wystawy byy produktem liberalnej koncepcji gospo darczej: wolnego handlu, wolnej komunikacji oraz ulepszenia
produkcji i wykonawstwa poprzez woln konkurencj.
Wystawy wniosy rwnie ducha wspzawodnictwa, prag nienie dorwnania lub przecignicia ostatnio zorganizowanej
wystawy. Tak wic ryzykowano w rnych dziedzinach, rw nie
w architekturze. Duch wspzawodnictwa wraz z jego rezul tatami jest widoczny na wystawie wiatowej w Crystal Palace w
1851 roku.

Drugi okres,
wystawy
midzynarodowe:
przyczyny

Historia wystaw drugiej poowy dziewitnastego wieku obej - Postp w konstrukcji

muje jednoczenie dzieje konstrukcji elaznej. Budynki wysta - poparty przez
wowe projektowano z myl o szybkim ustawieniu i rozmonto - wystawy
waniu: obydwie te czynnoci uatwiao uycie elaza. elazne
elementy takich budynkw mogy take by produkowane w
odlegych od siebie fabrykach. Wreszcie elazo byo w tym
czasie wszdzie uznane za rodek wyrazu najodpowiedniejszy
dla tego okresu. Budynki wystawowe nie tylko jednak wyma gay
uycia elaza; fakt, e pojawiay si w krtkich odstpach czasu
i byy budowlami przeznaczonymi na uytek przejciowy,
zachca do eksperymentalnego stosowania elaza w ich kon strukcji. Wystawa stawaa si terenem dowiadczalnym dla
nowych metod. We wszystkich wielkich wystwach midzynaro dowych od pierwszej w Crystal Palace w Londynie w 1851
roku, do ostatniej przy kocu stulecia konstruktorzy podej275

mowali si zada dotychczas nigdy nie rozwizywanych. Kiedy

dowiadczenia na tym specjalnym polu zostay uwieczone sukcesem
staway si czci standardowego budownictwa. W taki sposb
doszo do wzniesienia wiey Eiffla w 1889 roku, pomimo
najaoniejszych przepowiedni.
Nowe konstrukcje
wymagaj nowych
odpowiednikw
estetycznych

Co symbolizuj
wystawy

Nie spotykane
dawniej
zerodkowanie
dzialalnoci
ludzkiej

zdanie komisarza Stanw Zjednoczonych z Wystawy Paryskiej w 1867

roku obejmuje sze tomw, z ktrych kady liczy okoo trzystu
pidziesiciu stron.

Optymizm dziewitnastego wieku i jego wiara w moliwoci

przemysu odbijaj si w wielkich wystawach. Przemys mg by zjednoczy ras ludzk" tak przynajmniej marzy w 1850
roku angielski ksi maonek Albert. Wydawao si, e nie ma
granic w tym, co mgby osign przemys w pocztkach okre su swej najwikszej ekspansji; ludzie wierzyli skrycie, e roz wie on wszystkie najdawniejsze problemy wiata.

Wyczerpujce przegldy opublikowane w krajach, ktre

organizoway wystawy, wykazuj, e zdawano sobie wspczenie spraw z ich wyjtkowego znaczenia. Wyd ane s z wielk
starannoci; pniejsze pokolenia bd je uwaa za doskonae
rda wiadomoci o tym, co rzeczywicie dziao si w dziewit nastym wieku. Sprawozdania te byy czsto przygotowywane
przez ludzi, ktry wykazywali prawdziwy dar przewidywania i
inicjatywy. Henry Cole przygotowa pierwszy z tych przegl dw
na wielk skal Official Descriptive and Illustrative Catalogue
of the Great Exhibition (Londyn, 1851) w czterech wielkich,
bkitnych tomach. Trzynastotomowe sprawozdanie z Wystawy
Paryskiej w 1867 roku przygotowano pod nadzorem Michela
Chevaliera, dawnego saint-simonisty. Jako uchodca, Chevalier
podrowa po Stanach Zjednoczonych w latach trzydziestych, a
po powrocie do Francji pracowa nadal nad popieraniem
przemysu.
Wystawy wyrosy z dawnych targw, znanych w kadym
stuleciu. Pierwsza Wystawa Francuska w 1798 roku bya w za sadzie rodzajem festynu ludowego i wszystkie wystawy p niejsze zachoway podobny charakter.

Wystawy symbolizoway pd do opanowania wszystkich za sobw wiata, do wycignicia z nich caego bogactwa i wy rastay z tych de. W sposb nie spotykany w dawniejszych
okresach, speniay rol punktu ogniskujcego dziaalno ludz k wszelkiego rodzaju, akcentujc zawsze zagadnienie
przemysu i jego ostatnie wynalazki. Wystawy te wyznaczaj
momenty, w ktrych wiek dziewitnasty odstpowa od wycigu
produkcji, w ktrym by uwikany, aby zrobi przegld swych
osigni.
Zerodkowanie dziaalnoci stulecia w jednym miejscu przy cigao zainteresowanych przedstawicieli z caego wiata. Wystawy stay si naturalnie aren rnego rodzaju midzynaro dowych kongresw nauki, przemysu, finansw i pracy. Prcz
tego przycigay oficjalnych obserwatorw ze wszystkich
krajw, ktre chciay zapozna si z nowymi osigniciami i je
zastosowa. Istniej sprawozdania obserwatorw hiszpaskich.
woskich i tureckich, ktre wypeniaj wiele tomw. Sprawo-

Wiek dziewitnasty wyznacza moment, w ktrym w yciu

codziennym zabrako czasu wolnego od zaj. Razem z nim
zanika umijtno rozwinicia oryginalnej formy festynw.
Wystawy pozostay w drugiej poowie dziewitnastego wieku
wielkimi festynami w yciu narodw. Magazyny, domy towaro we
i budynki handlowe wizay si cile z bezporednimi, prak tycznymi potrzebami. Wystawy rwnie speniay praktyczne
funkcje, ale odbyway si w atmosferze bardzo rnej od po piechu codziennego ycia i mogy zachowa swj witeczny
charakter. Zawsze istnia wyrany kontrast midzy ich stron
uroczyst a wzgldami praktycznymi i oficjalnymi. Pewno,
pojawiajca si w konstrukcjach wielkich hal wystawowych, nie
wpywa, na przykad, na charakter urzdze socjalnych ich
wntrza. Mimo to jednak s one wyrazem najwikszego zblie nia
tego okresu do oryginalnej formy masowych uroczystoci.
Nawet w dziewitnastym wieku, kiedy architektura tkwia na
zapleczu rozwoju przemysowego, w tych wanie budynkach

Historia wystaw ukazuje nie tylko rozwj konstrukcji elaz nych w tym okresie, ale rwnie wane przeobraenia w zakre sie
odpowiednikw estetycznych. Nowe rozwizania konstruk cyjne
problemu obcienia i podparcia wymagay nowych reak cji
estetycznych. W przeszoci ludzie przyzwyczaili si odnaj dywa na pierwszy rzut oka zasad rwnowagi midzy obcieniem a podparciem w budynku; bya ona jasno ukazana. Wraz z
wprowadzeniem nowych metod konstrukcji elaznych coraz
trudniej byo odrni obcienie od elementw nonych: zacza si pojawia nowo ustalona rwnowaga midzy wszystkimi
czciami konstrukcji.

276

277

Oficjalne raporty:
zakres i warto
historyczna

Wielkie wystawy,
oryginalna forma
festynw XIX
wieku

o pewnych cechach odwitnych zastosowano doniose w owym

okresie rozwizania problemu sklepie.
Znaczenie problemu
sklepie w renesansie, baroku i XIX
wieku

N owe problemy
budow y sklepie w
XIX wieku
roz wizane w budyn kach przemysow yc h

Od pocztkw architektury najwyszy wyraz architektonicz ny kadej epoki wywodzi si z problemu sklepie. Tak wic
sklepienie kolebkowe namalowane przez Masaccia w okresie
wczesnego renesansu rozwinito w uroczysty wyraz peni rene sansu i pocztkw wiata baroku. W pnym baroku przeobra enia metody wykonywania sklepie take towarzyszyy prze mianom w pogldach tego okresu.
Rozwizania problemu sklepie odgryway tak samo wan
rol w wieku dziewitnastym. Haut gont dziewitnastowieczne go stylu w architekturze wymaga jak to ju nieraz podkre lalimy bada o wiele gbszych ni dotychczasowe. Nieza lenie jednak od rezultatw takich bada elementarni podstawowymi postpu w architekturze bd te oryginalne rozwiza nia sklepie, ktre po raz pierwszy pojawiy si w halach wiel kich wystaw.
atwo si przeciwstawi temu pogldowi. Mona by powie dzie, e budynki wystawowe nie przedstawiaj nic wicej poza
odpowiedzi na bardzo trzewe potrzeby praktyczne, podczas
gdy problem budowy sklepie mia nieomal metafizyczne zna czenie w okresach wczeniejszych.
Nie mona lekceway takich zarzutw. Co wicej, jest rze cz oczywist, e budynki wystawowe nie posiaday bezpored niego zwizku z potrzebami czowieka. Ale w pewnym sensie
uwaga ta odnosi si do caego okresu. Obojtno na potrzeby
ludzkie czyni z tych konstrukcji prawdziwy -- chocia przy kry
wyraz swoich czasw. Postaramy si mimo to wykaza, e za
t obojtnoci ukrywa si nowy sposb odczuwania.
Nie istniej ju dwie najpikniejsze budowle okresu wielkich
wystaw Crystal Palace z 1851 roku i Galerie des Machines z
1889 roku, Pierwsza zostaa zniszczona przez poar w 1937 roku;
drug bezmylnie zburzono w 1910 roku. Ich utrata jest
typow konsekwencj sposobu ycia z dnia na dzie, ktry rzdzi
naszym okresem. Jedynie fotografie i ryciny wiadcz
o opanowaniu praw cikoci w pozornie pynnych konstruk cjach (co jest istot kadego rozwizania problemu sklepie)
osignitym w tak wspaniaej formie w wieku dziewitnastym.

278

Wielka Wystawa, Londyn, 1851

Crystal Palace (paac krysztaowy, ii. 143), sprawi wraenie
bajki na wszystkich obecnych na jego otwarciu w Londynie w
1851 roku. Przemys, po caym pogromie i zamieszaniu, ktre
spowodowa okaza teraz inne, agodniejsze oblicze, budzc
uczucia nalece pozornie tylko do krainy marze.
Crystal Palace mieci pierwsz tego rodzaju wystaw, ktra
odzwierciedlaa odwag i przedsibiorczo wczesnego okresu
wiktoriaskiego. Ksi maonek Albert i Sir Henry Cole' byli
jej inicjatorami; ksi okreli jej gwny temat. Cole przytacza
rozmow prowadzon z ksiciem Albertem w Buckingham
Palace 29 czerwca 1849 roku: Zapytaem ksicia, czy uwaa, e
wystawa ma mie charakter narodowy, czy midzy narodowy.
Francuzi dyskutowali nad tym problemem i zdecy dowali si
jedynie na zakres narodowy. Ksi zastanowi si przez chwil i
powiedzia: Musi obejmowa produkcj zagra niczn
przytaczajc jego wasne sowa i doda z nacis kiem
naturalnie, midzynarodowa ... A gdzie pan uwaa, e powinna
si odby? Odpowiedziaem: W Hyde Parku." Odpo wied
ksicia bynajmniej nie bya zdawkowa. W 1850 roku stwierdzi:
Nikt chyba nie wtpi, e yjemy w najbardziej god nym uwagi
okresie przemian, pracujc z caych si dla wiel kiego celu,
wskazywanego wszdzie przez histori: nad zjedno czeniem
ludzkiej rasy ... Panowie, wystawa 1851 roku powinna da ywy
obraz rozwoju osignitego przez przemys w rozwi zaniu tego
wielkiego zadania". 2
Konstrukcja Crystal Palace opieraa si na wysoce rozwini tym przemyle Angli i stanowia zastosowanie najprostszego i
racjonalnego systemu produkcji produkcji seryjnej. BudowSir Henry Cole (1808-1882) mia aktywny wpyw na przemys
angielski poczwszy od 1845 roku. W przeciwiestwie do innych czon kw ruchu zainicjowanego przez Williama Morrisa w latach szedzie sitych, stara si wsppracowa przemysem zamiast oywia rze mioso. Jak powiedzia w 1845 raku, jego celem by rozwj produkcji
artystycznej, oznaczajcej sztuki pikne i pikno, zastosowane w pro dukcji mechanicznej". Jego program obejmowa zakadanie szk pro jektowych majcych za zadanie podniesienie poziomu powszechnego
smaku. Jako cz swego programu zaoy pierwsze muzeum sztuki de koracyjnej, Victoria and Albert Museum w South Kensington. Wicej
miejsca powicimy Henry Cole'owi w obecnie opracowywanej ksice.
2 Sir Henry Cole, Fifty Years of Public Service, Londyn 1884, vol. I, str. 124125,
1

279

Wielka Wystawa
otwarta przez
Ksicia maonka
i Sir Henr y Cole'a

Crystal Palace
oparty na elementach prefabrykowanych

niczy, Joseph Paxton, uy konstrukcji ridge and furrow", zastosowanej w cieplarniach dla ochrony rolin tropikalnych w
Chatsworth w 1837 roku. Projekt caego budynku by opar ty
na wymiarach najwikszej standardowej tafli szka, kt ra
miaa tylko 1,2 m dugoci. W tym czasie niemoliwa bya
produkcja wikszych tafli. Pyty szka uyte w paacu zostay
wykonane przez zakad Chance Brothers w Birmingham.
(Piec, w ktrym je wyprodukowano, jest jeszcze w uyciu),
Maa rozpito

Rewolucja w
architekturze"

Jest rzecz zdumiewajc, e Paxton ju wtedy potrafi roz pracowa cay budynek na prosty system maych, prefabryko wanych elementw. S tam drewniane profilowane ramy okien ne, elazne kratownica, na ktrych spoczywaj tafle szka, pod pierajce filary z eliwa zczone ze sob na kadym pitrze.
Drewniane i elazne elementy konstrukcji wyprodukowano w
rnych fabrykach w Birmingham i zmontowano na miejscu w
Londynie. W ten sposb budynek o powierzchni parteru licz cej
okoo 75 000 m kwadratowych okoo cztery razy wik szej od
bazyliki w, Piotra, jak to wspczeni z durn podkrelali
wzniesiono w cigu szeciu miesicy. Dugo jego wynosia 1851 stp (okoo 560 m) odpowiadala dacie powstania. Mimo
jednak swego architektonicznego pikna, Crystal Palace nie wnis nic
nowego do problemu sklepie, jeli chodzi o konstrukcj elazn.
Sklepienie kolebkowe w transepcie posiadao drewniany szkielet, a
jego rozpito 22 m bya nawet mniejsza od spotykanej w wielu
budynkach redniowiecznych (11. 144).
Crystal Palace by realizacj nowej koncepcji budowli bez
precedensu. By poza tym pierwszym budynkiem o takich roz miarach, skonstruowanym ze szka, elaza i drewna, na szkie lecie dokadnie ze sob poczonych elementw elaznych i e liwnych. O ile wiem, nigdy od tej pory nie ujawniono tak wy ranie moliwoci drzemicych w nowoczesnej cywilizacji
przemysowej. Uznano wtedy, e ta konstrukcja z drewna, szka
i elaza poczenie dajce przypadkiem w rezultacie nad zwyczaj praktyczn technik wystawow wzbudzia nowy
gatunek wyobrani wyrastajcej bezporednio z ducha epoki.
Tylko w ten sposb moemy wyjani poufne przepowiednie
wspczesnych, sprawdzajce si do dzi we wszystkich szcze gach: Crystal Palace stanowi rewolucj w architekturze, od
ktrej datowa si bdzie nowy styl". 3

]4 3 . C r ys t a l P a l a c e , Lo n d yn , 1 8 5 1 . Wid o k o g ln y. Li t o gr a fi a .

104. Crystal Palace, Londyn, 1851. Plan. Powierzchnia parteru: 75 000 metrw kwadratowych. Crystal Palace nie wnlsl powanego wk a
d rozwiazania dziewietnastowiecznego problemu sklepie elaznych; pa raz pierwszy jednak przy
jego budowie zastosowan
oslag
.

' i?1~f a i r

` -_--__~~'YT-~ ~ 1+~--.~..F._~ ~~---

ltftru><~~l

rwnie nowy

~_____I

o ~ a

~
~
:, 1lRF(If1' 1~3 ~ i ~ u~;

~~
~' : r'6 e !Ki ' 1"~ t ., . .~ !"; / ~II Mf i 'L :111' 7 4ia. a~4.. :, j1 i .

:.p

vo -e4 at. I[tassa: s~ t s,at~41 '1

;!'3;

III~,

~~OP~~

aOC

l711i

1
1

w-_

r.Y:.;~~~ .ut~.o~.~~~.. ~

oi `
"

~~F;l~=~~th
I

f Lothar Bucher, Kulturhistorische Skizzen aus der Indust.rieausstellung otter Vdiker, Frankfurt 155I, str. 174.

280

281

Bucher, demokratyczny uchodca polityczny, ktry w przyszoci mia by praw rk Bismarcka na Wilheimstrasse, opi suje nastpnie wntrze (il. 145, 148), Opis brzmi prawie iden tycznie jak dzisiejsza analiza architektury: Widzimy delikatn
sie kresek, nie majc adnej moliwoci ocenienia, jaka jest
ich odlego od oka albo jaki jest prawdziwy rozmiar, Boczne
ciany s od siebie zbyt odlegle, aby mona je obj jednym
spojreniem. Zamiast dostrzega ich oba koce, oko przebiega
przez niekoczc si perspektyw, ktra ginie w horyzoncie.
Nie moemy oceni, czy konstrukcja ta wznosi si sto, czy
tysic stp ponad nami; czy dach jest paskim tarasem, czy te
skada si z caego szeregu dwuspadowych poaci, gdy nie ma
gry wiata i cieni, umoliwiajcej nerwom naszego wzroku
osdzi wymiary.

D I S . T h e F a v o r i t e s " : p o p u l a r n a r z e b a z ] 8 5 1 r. N i e m o n a t r a c i z o c z u t e g o ,
c o b yt o w X IX w i e k u p r z e d m i o t e m r z e c z yw i s t e g o p o d z i w u w ys o k i c h u r z d n i k w, k r yt yk w I p u b l i c z n o c i , D l a t e g o p o k a z u j e m y n i e k t r e p r z y k i a d y p o w szechnie p nujcego gustu rwnolegle z powslat ym! w tym okresie pracami,
repr ezen tu jc ymi fakt y podstawowe, bwozesna opinta o th e Favorites": ,.Jedn a
z n a j b a r d z i e j u r o c z yc h g r u p z B r i t i s h S c u i p t u r e C o u r t . . . j a k yw a , I n t e r e s u j c a i
pikna..."

5 45 . C r ys t a l Pa l a c e , S yd e nh a m. Wn t r ze . Fo t o gr a fi a pr ze n i e s i on e g o C r ys t a l P a la c e
w yk on a na w ls 3 5 r., n a kr t ko pr ze d j e g o zn i s z c ze n i e m na s ku t e k po a ru .

Opinia z 1851 roku

Lothar Bucher ,pisa w 1851 roku, e budynek nie spotka

si z adn opozycj, a wraenie, jakie sprawi na tych, ktrzy
go widzieli, byo zwizane z tak romantycznym piknem, e
wkrtce na cianach najodleglejszych niemieckich domw wisia y jego reprodukcje. Podziwiajc pierwszy wielki budynek, kt ry
nie by zbudowany z solidnych, ceglanych cian, widzowie
szybko si zorientowali, e przestay tu obowizywa kanony,
wedug ktrych sdzono dotychczas architektur". 4
L. Bucher, tame.
283

282

l_

Wsz yst ko c o
materialne
roztapia si w
atmosferze"

147 .Hec tor Hor eau . Pie rwsza nagroda w konkur sie na Cr ysta l Pa la ce , 1850 .
H e c t o r . H o r e a u p a m l t a m y j e g o p r o j e k t G r a n d e s H a n e s ) z d o b yl p i e r w s z a n a g r o d z a l e k k k o n s t r u k c j e l a z n o u k a d z i e p o d o b n y m d o t yp u b a z y l i k i .
M o g a t o w p e w n y m s t o p n i u w p yn n a d e c yz j e z a n i e c h a n i a p i e r w o t n e j k o n ce pc ji wzn ie sien ia budowli monu me nta lne j.

1 4 8 . C r ys t a l P a l a c e . W n t r z e . R yc i n a . W id z i m y d e l i k a t n s i a t k l i n i i , n i e m o g c w a d e n s p o s b o c e n i i c h o d l e g t o c i o d a k a , a n ! i c h r z e c z yw i s t e j w i e i k o c i " ( Lo t h a r B u c h e r , 1 8 5 1 ) .

1 4 9 . J . M . W. Tu r n e r . P r z e l c z S i m p l o n u . A k w a r e l a , o k . 1 5 4 0 . F o g g M u s e u m ,
C a m b r i d g e , M a s s . C h a r a k t e r ys t yc z n e d l a C r ys t a l P a l a c e w r a e n i e n i e r e a l n o c i i
u n o s z e n i a s i w p o w i e t r z u , t u w yn i k a z e s t u d i u m m g y, k t r a d e ma t e r i a l i z u j e
krajobraz 1 roztapia go w nieskoczonej przestrzen i.

Jeli skierujemy wzrok niej, napotyka on pomalowane na

niebiesko dwigary kratowe. Najpierw pojawiaj si one w du ych odstpach; potem skupiaj si bliej siebie a przerywa je
olepiajcy pas wiata transept --- ktry zanika w odlegym
tle, gdzie wszystko co materialne roztapia si w atmosferze ...
wyra si bardzo oszczdnie, jeli nazw ten widok niezrwna nym i bajkowym. Jest to sen nocy letniej widziany w jasnym
wietle poudnia".
Czy Crystal Palace ma odpowiedniki w malarstwie tego ok resu jakie obrazy, ktre: nie daj wyobraenia o rzyczy wistej wielkoci i oddzielajcej przestrzeni" i gdzie wszystko,
co materialne, roztapia si w atmosferze?" Istniej one tylko w
krgu malarstwa angielskiego, Studium przeczy Simplonu
285

Odpowiedniki w
malarstwie:
pejzae Turnera

J. M. W. Turnera 6 , malowane okoo 1840 roku (ii. 149), poprzez

mgl dematerializuje krajobraz i roztapia go w nieskoczonej
przestrzeni. Crystal Palace realizuje te same intencje dziaaniem
przezroczystych powierzchni szka i elementw konstrukcji e laznej. W obrazie Turnera zastosowano mniej abstrakcyjne rodki
wyrazu, rezultatem jest jednak wraenie rwnie niematerialne i
ulotne. Gbokie kotliny grskie, malowane w szaro ciach,
brzach i bkitach, i tawobrzowa droga wspinajca si w
kierunku odlegych zboczy, wspdziaaj `v eliminacji ja kichkolwiek cech naturalistycznych; zdaj si wyranie czy w
krajobraz ze snu, widziany w jasnym wietle poudnia".
Cr ystal Palace:
poczenie
delikatnoci z
dostojestwem

Koncepcja artystyczna Crystal Palace wyprzedza techniczne

moliwoci tej epoki, co rzadko zdarza si w dziewitnastym
wieku. Cay budynek wiadczy o troskliwoci budowniczego,
architekta, ogrodnika Johna Paxtona, przyzwyczajonego bar dziej
do prac przy rolinach ni do zajmowania si maszyn. Nigdy
ju pniej nie udao si osign tego dziwnego poczenia
niezaprzeczonego dostojestwa z pewn delikatnoci. o Od tego
czasu rozwj przejdzie na cae dziesiciolecia w rce iny niera,
Jemu uda si uzyska nowe rozwizania.
Wystawa Powszechna, Pary, /855

Francja centrum
wystaw po 1850 roku

Wystawa powstaa we Francji jako narodowy festyn w 1798

roku i rozwijaa si po tej linii poprzez pierwsz poow dzie witnastego wieku. W 1849 roku francuski minister handlu za proponowa przeksztacenie wystawy paryskiej z tego roku w
wystaw midzynarodow. Francuskie izby handlowe nie
S Znajdujce si w zbiorach Fogg Art Museum, Cambridge, Massa chusetts.
W latach pidziesitych dokonano kilku prb skonstruowania
budynku wycznie ze szka i elaza na przykad na wystawie w No wym Jorku, w 1853 roku. Plan zrealizowany wwczas w Nowym Jorku
by bardzo przecitny i czy monumentaln kopul z ideami Paxtona.
Paxton take przedoy projekt, by on jednak niezadowalajcy. Plan
Jamesa Bogardusa oryginalne i prawdziwie amerykaskie rozwiza-.
nie problemu zosta te odrzucony (il. 111). Denia zainicjowane
przez Paxtona w Crystal Palace w Londynie zostay znw powstrzyma ne
londysk wystaw wiatow w 1862 roku. Jej pseudomonumentalne
kopuy i uki triumfalne naladoway Palais de 1'Industrie w Paryu z
1855 roku, nie dorwnujc jednak jego odwadze konstrukcyjnej. Dal sze
szczegy podaje artyku: Record of the Great Exhibition", Pra ctical
Mechanic's Journal, Londyn 1862.

286

miay jednak do odwagi, aby otworzy swe granice obcemu

przemysowi. Dopiero w 1855 roku, w cztery lata po midzynarodowej wystawie w Crystal Palace, odbya si we Francji
exposition universelle des produits de 1'industrie".
Poczwszy od 1855 roku, wszystkie wielkie wystawy majce
historyczne znaczenie odbyway si jednak we Francji. W tym
okresie, podobnie jak w okresie gotyku, we Francji powstaway
najodwaniejsze konstrukcje. Zarwno publiczno, jak i pra sa
przyjy pewn wyczekujc postaw w stosunku do wysta wy z
1855 roku; stosunek ten zmieni si przy pniejszych
wystawach. Pocztkowo obawiano si kompromitacji; pniej
zgoszenia udziau w wystawie napyny w takiej iloci, e
pierwotnie wyznaczona powierzchnia okazaa si za maa. Osta tecznie dodano do wystawy liczne aneksy.
Rzut (il. 151): Palais de 1'Industrie by budowl prostokt - Plan wystawy
n, z wysok centraln naw otoczon podwjnym rzdem ga - z 1855 roku
lerii. Niskie nawy boczne wspieray si na licznych filarach z
eliwa. Nawa centralna czya si z okrg panoram, tak
popularn w owym- czasie, oraz z usytuowan wzdu Sek wany
Galerie des Machines, liczc 1200 metrw dugoci. Ga lerie
des Machines ( il. 152) mimo wskiego kolebkowego skle pienia, ktre zdaje si wiza z galeri Fontaine'a w Palais
d'Orlans, stanowia punkt wyjcia dla szeregu hades des machines, ktre zaprezentoway najodwaniejsze rozwizania pro blemu budowy sklepie,
Rozpito: Palais de 1'Industrie mia 48 metrw rozpitoci.
Bya to najwiksza rozpito sklepienia, na jak odwaono si
w tym okresie. Ukazuje wielki postp w porwnaniu z osigni ciami Crystal Palace, ktrego rozpito wynosia okoo 22
metrw 7 . Zastosowano tu dwigary kratowe z kutego elaza,
czciowo kute rcznie. Byo to pierwsze ich astsowanie przy
budowie sklepie. Olbrzymie przestrzenie szka uytego w skle pieniu niemal olepiay zwiedzajcych, nie przyzwyczajonych
do tak wielkiego dopywu wiata. Forma sklepie przypomina
sposb, w jaki przekrywano wielkie hale i klatki schodowe w
okresie pierwszego i drugiego cesarstwa. Nawet w tej wczes nej
fazie rozwoju pojto znaczenie nowych materiaw. Polo-ono
nacisk na otwarcie przestrzeni, zamiast na ograniczenie bryy
budynku cianami (il. 150).
7 Na dugo przedte m budowniczowie got yku osignli rozpito 29
in w drewnianym sklepieniu Palazz o della Regione w Padwie.

287

Sklepienie o
najwikszej
rozpitoci w
owym okresie

152 . Ga le ri e de s Ma chin es w
P ar yu . 1855. Ga ler ia ta o diu go ci 1200 m, us yt u ow ana r w n ole gle d o Se kw an y, s tan ow i -la
punkt
w yj ci a
pn ie js z yc h
hal le s des ma chine s , kt re b yt y
w yda r zen ia mi cora z bar dzie j
pr z yc i gaj c ymi
uwag
zw ied zaj c ych
na
kole jn ych
w ys t aw ach pr ze mys ow yc h.

15
0.
W
yst
aw
a
Mi
d
zy
na
ro
do
wa
w
Pa
ry
u
,
18
55
.
W
n
trz
e
g
w
ne
go
bu
dy
nk
u.
Ro
z-

pi
t
o

98
m
je
st
ba
rd
zo
du
a
ja
k
na

w
cz
es
ne
w
ar
un
ki
.
Ni
e
u
yt
o
c
i
g
w,

Brak cigw;
zamiast nich
uycie murw
oporowych

a le
un
ik
ni
t
o
ic
h
w
sp
os
b
szt
uc
zn
y,
sto
suj
c
ci
k
ie
pr
zy
po
r y.

15
I.
W
ys t
aw
a
Mi
d
zy
na
ro
do
wa
w
Pa
ry
u,
18
55
.
Pl
an.

l. : ~~7{{aalsr
w. a h d 1 1 r R - ~ , T , ~ ~
...,M~ l

~i~..y

... .
.

283

. . r

rJt : e:

_j
Y

TG1rCS3~hRtC

i J

'

,, Ye' 1.1: TGR'CL

rr!

L J

r r i: !It

~
J
I

,.

K
ons
tru
kcj
a:
pl
ko1
iste
,
wy
sok
o
wz
nos
zc
e
si
uk
i
na
wy
cen
tral
nej
uka
zuj

zak
res
dok
ona
neg
o
pos
tp
u.
La
dne
ci
gi
wi
c
e
kon
str
ukc
j

nie
zak
c
aj
wol
nej
prz
estr
zen
i,
mi
mo
odwa
nej,
nie
mal
pi
dz
iesi
ci
om
etro
wej
roz
pit
oci
.
Nie
mni
ej
jed
nak
czu
je
si,
e
kon
stru
kcji
bra
k
jest
lek
ko
ci,
do
ktr

ej
jeste
m
y
prz
yz
wy
cza
jen
i w
bud
owl
ach
dzi
siej
szy
ch.
Ab
y
prz
eci
wdzi
aa

nap
r
eni
om
boc
zny
m,
nie
zas
tp
ion
o
jes
zcz
e
no
wy
m
roz
wi
zan
iem

nal
ado
wni
ctw
a
got
yck
ich
zas
ad
kon
stru
kcji
.
Olb
rzy
mie
blo
ki
oo
wiu
uy
te
jak
o
prz
ypo
ry
by
y
kos
zto
wn
e i
zaj
mo
wa
y
du
o
mie
jsca
.
Hec
tor
Hor
eau
zast

oso
wa
t
sa
m
zas
ad
w
sw
ym
nie
wy
kon
any
m
pro
jek
cie
Gra
nde
s
Hal
les
(18
49)
.8
N
a
wy
sta
wie
tej
dok
ona
no
pr
by
po
cz
eni
a
sze
rok
iej
ro
z-

pit
oci
z
lek
k
kon
stru
kcj
,
jesz
cze
prz
ed
odk
ryci
em
odp
owie
dni
ch
met
od.
Wy
stp
uje
tu
jed
nak
rw

nie

nie
bez
pie
czn
e
cof
ni
cie
si
w
sto
sun
ku
do
pos
tp
u,
jak
i
prz
eds
taw
ia
Cry
stal
Pal
ace
.
e

Por. str. 261.

19 Przestrzel, czas...

289

Zastosowanie
kamienia

Gwny budynek, Palais de l'Industrie, by cakowicie obu dowany cikimi murami kamiennymi i posiada olbrzymi uk
triumfalny. Ta monumentalna kamieniarka posuya nieszcz liwie za wzr dla pniejszych wystaw w Londynie (1862) i
Chicago (1893). 0
Palais de l'Industrie sta na Champs-tlyses przez cay
okres Drugiego Cesarstwa by punktem centralnym w projekcie
Haussmanna budowy nowego Parya. Wykorzystywano go do
zgromadze publicznych i do rnego rodzaju pokazw a do
1897 roku, w ktrym zosta rozebrany, aby ustpi miejsca wy stawie w 1900 roku.
Wystawa Paryska z 1867 roku
Rzut symbolizowa
kul ziemsk;
dyrektor ekonomist

Organizacja
gwnego budynku
wystawowego

Rzut: zewntrzny obrys budynku wystawy mia symbolizo wa kul ziemsk (il. 154). Kiedy jako teren realizacji wybrano
Pole Marsowe okazao si, e rzut budynku nie moe mie
ksztatu okrgego, wic zaprojektowano ksztat elipsy. O du ga miaa 490 metrw dugoci, o krtka 386 metrw. Fr dric Le Play znakomity inynier, ekonomista i ekspert w
zakresie znajomoci europejskich warunkw pracy, ktrego
Napoleon III mianowa dyrektorem wystawy zaprojektowa
ukad rzutu oraz oglny program wystawy. Od tego czasu Pole
Marsowe, teren pierwszej maej wystawy narodowej z 1798 ro ku, stao si ustalonym miejscem wielkich wystaw midzynaro dowych.
W zwizku z ukadem rzutu powstao zagadnienie: Jak na ley urzdzi poszczeglne sektory, aby da widzowi uporzd kowany i niczym nie zmcony przegld przemysu wszystkich
narodw?
W gwnym budynku wystawowym o ksztacie elipsy stwo rzono siedem koncentrycznych galerii, z ktrych kada odpo wiadaa gwnemu zarysowi rzutu (il. 156). Zaoono ogrd we wntrz centralnej elipsy tego colise du travail. Wielko galerii
rosa w miar oddalania si od centrum. Najbardziej wysunita
na zewntrz galeria Galerie des Machines bya dwa razy
wysza i szersza od innych (il. 157). Wystawiono tu maszyny
przemysowe. Odzie, meble i surowce zostay pokaz ane w tej
kolejnoci w nastpnych trzech galeriach, liczc w kierunku
Por. str. 305-307, 310-312.
290

rodka. Dwie wewntrzne i najmniejsze galerie zawieray ek sponaty dotyczce zagadnie l'histoire du travail i sztuk piknych. Palmiarnia wraz z rzebami zajmowaa sam rodek (il.
102). 10
Poprzeczne przejcia dzieliy ten budynek na oddzielne
segmenty. W kadym segmencie zwiedzajcy mg bez trudu
zapozna si z osigniciami pojedynczego kraju i porwna
je z ekspozycj innych krajw, zajmujc segmenty przylege.
Bya to prba ywych" statystyk.
Cel wystawy mona zrozumie czytajc fragment oficjalnej
publikacji z 1867 roku. Obej ten paac, okrgy jak rwnik,
to dosownie obej dookoa wiat. Widzimy tu wszystkich lu dzi, wrogowie zgodnie ze sob ssiaduj. Jak na pocztku wiata ponad wodami duch boski unosi si teraz nad ziemsk kul
elaza." Kwiecisty styl, nieco przypominajcy dekoracje z
okresu Drugiego Cesarstwa, wydobywa mimo to zasadniczy
motyw.
153. Popularna rzeba The Love of the Angels", u67.

Konstrukcja: elazny szkielet Galerie des Machines, o roz pitoci 35 metrw i wysokoci 25 metrw, skada si z 28-me trowych slupw. uki kratownic sklepienia sigay 25 metrw.
Supy nie koczyy si na wysokoci sklepienia, ale wyra- Wystajce filary
stay wyej. Gwny konstruktor, J.B. Krantz, zrobi to dla zastpuj cigi
uniknicia cigw i dlatego, e naprenia boczne mogy by
zrwnowaone jedynie przez wsporniki wybudowane ze slupw
do ukw odcinkowych. Sterczce ponad sklepieniami supy
uznano za ohydne i starano si je zamaskowa, traktujc jako
maszty flagowe.
Dwigi hydrauliczne, niezgrabne jak nowo narodzone po tworki, zapewniay poczenie midzy parterem i dachem; wo k niego biega platforma, z ktrej rozpociera si zadziwiaj cy widok na to miasto galerii ze szka i blachy falistej.
Wsptwrc poczyna gwnego konstruktora by mody
Eiffel, ktry przed kilku laty zaoy swoj wasn fabryk. To
wanie od niego wyszed pomys urzdzenia Galerie des
Machines. W rozmaity sposb poprzez rozlege zastosowanie
Porwnaj: L'Exposition universelle de 1867, illustree,
internationale autorisee par la commission imperiale, Paris 1867.

publication

291

h
,i

1 5 5 , M a n e t . W id o k W ys t a w y w l a s z r. O b r a z o l e j n y. M o n e t , k t r e g o o b r a z y n i e
z o s t a y . p r z yj t e n a t w ys t a w , p o k a z a c a c y s w j d o r o b e k n a P o n t d e i 'A l m a .
M a n e t m e t y l k o u c h w yc i z e w n t r z n w s p l c z e s n o b u d o w l i ; w yr a z i j w o d p o w i e d n i o w s p c z e s n y m j z yk u a r t ys t yc z n y m . S p r a w i s t o t n w t e j k o m p o z y c j i s d yn a m i c z n e u k a d y o b s z a r w k o l o r u .

n
o
w
y
c
h

m
a
t
e
r
i
a

w
,
p
r
z
e
z
u

y
c
i
e
n
o
w
y
c
h
u
r
z

d
z
e

j
a
k

w
i
g
,
p
r
z
e
z
s
t
w
o
r
z
e
n
i
e
c
h
o
d
n
i
k

w
w
z
d

p
r
z

e
z
r
o
c
z
y
s
t
y
c
h
s
z
k
l
a
n
y
c
h
p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
p
r
o
r

t
e
n
o
i

r
s

p
u
b
l
i
c
z
n
o

n
i
e
t
y
l
k
o
z
a
p
o
z
n
a
w
a
l
a
s
i

n
o
w
y
m
i
o
s
i

g
n
i

c
i
a
m
i
t
e
c
h
n
i
c
z
n
y
m
i
,
l
e
c
z
s
t
y
k
a


a
s
i

t
a
k

e
z
z
u
p
e

n
i
e
n
o
w
y
m
i
w
a
r
t
o

c
i
a
m
i
e
s

t
e
t
y
c
z
n
y
m
i
.
W
ys
ta
w
a
P
ar
ys
ka

~. ~.~r 1~ill~
r

I Bf

~~ ~~

,, e, ~

~y t~i I ` 6 J b k 3 9 l

18
78

ro
ku
i

W
y
s
t
a
w
a
z
1
8
7
8
r
o
k

u
m
i
a

a
n
a
c
e
l
u
p
o
k
a
z
a
n
i
e

w
i
a
t
u
,

e
F
r
a
n
c
j
a

d
o
s
z

a
d
o
s
i
e
b
i
e
p
o
k
l

s
c
e
p
o
n
i
e
s
i
o
n
e
j
w
1
8
7
0

r
o
k
u
.
S
u
k
c
e
s
w
y
s
t
a
w
y
1
8
6
7
r
o
k
u
b
y

t
a
k
w
i
e
l

k
i
,

e
p
r
z
y
p
l
a
n
o
w
a
n
i
u
1
1

W
y
s
t
a
w
a
w
F
i
l
a
d
e
l
f
i
i
w
1
8

Ukad

7
6
r
o
k
u
j
e
s
t
i
n
t
e
r
e
s
u
j

c
a
j
a
k
o
p
i
e
r
w
s
z
y
p
r
z
y
k

a
d
u

y
c
i

a
s
y
s
t
e
m
u
p
a
w
i
l
o
n
o
w
e
g
o
.
S
y
s
t
e
m
t
e
n
z
a
s
t
o
s
o
w
a
n
o
p
o
w
t

r
n
i

e
w
C
h
i
c
a
g
o
w
1
8
9
3
r
o
k
u
i
w
P
a
r
y

u
w
1
9
0
0
r
o
k
u
.
P
r
z
y
k
o


c
u
s
t
u
l
e
c
i
a
s
t
a
l
s
i

z
a
a
k
c
e
p
t
o
w
a
n

m
e
t
o
d

o
r
g
a
n
i
z
a
c
j
i

w
y
s
t
a
w
.
W
z
r
a
s
t
a
j

c
y
z
a
s
i

g
i
z

o
n
o

p
r
z
e
m
y
s

u
z
m
u
s
i


y
d
o
w
y
d
z
i
e
l
e
n
i
a
j
e
g
o
r

n
o
r
o
d
n
y
c
h
g
a

z
i
w
o
d
d
z
i
e
l
n
y

c
h
b
u
d
y
n
k
a
c
h
.
W
s
z
y
s
t
k
o
t
o
z
n
a
j
d
u
j
e
s
i

j
e
d
n
a
k
p
o
z
a
z
a
s
i


g
i
e
m
n
a
s
z
y
c
h
b
a
d
a

.
W
y
s
t
a
w
a
w
F
i
l
a
d
e
l
f
i
i
n
i
e
p
r
z
y
n
i
o
s

a
d
n
y
c
h
n
o
w
y
c
h
r
o
z
w
i

z
a
l
i
p
r
o
b
l
e
m
u
s
k
l
e
p
i
e

,
k
t

r
y
w

t
y
m
m
o
m
e
n
c
i
e
b
y

n
i
e
w
s
t
a
d
i
u
m
r
o
z
w
i

z
y
w
a
n
i
a
w
e
F
r

a
n
c
j
i
.
E
-

15
4.
Wy
s ta
wa
Mi
d z
yn
ar o
do
wa
w
P ar
y
u,
i ts
?.
Wi
do
k z
gr
y.

asw~ ~~J1Pi
;

.~~

n:

~~**________________________________Z

~~>~^j py~m;

..liilli''

.~ ~~~.,~~ {

Y' .,
. j' l ~ l a ~ n ,
,i *r:dhv~r ~1
" ~ J m ~-t--7
i ~E
~ '~~~i.
! ~ . . u ' r. e ~-~t'
- - : , 1~i n
~ a t'~''=
.1 . . .
~.---~--~~-- ~'
---n
~~t~~
----~`
~
--irL. .
~.:~ _f.;

ooIaunnmno'=--

~.~`' j~~
,.

~~~~`~,~.:.~:r~::;~~:;Y~v+
_
,J=,,~~_~ _v,....3,
~?
s~ ~ ~
~~i~~~~~~~~~~1' Il
-

~s

293

1 5 6 . W ys t a w a M i d z yn a r o d o w a w P a r y u , 1 8 8 7 . P r z e k r j p r z e z g a l e r i e g w n e g o
b u d yn k u . S i e d e m k o n c e n t r yc z n yc h g a l e r !i m i e c i o s i w e w n t r z O w a l n e g o b u d yn k u g w n e g o ; G a l e r i e d e s M a c h i n e s b y a d w u k r o t n i e w y s z a i s z e r s z a o d
i n n yc h g a l e r i i .

nastpnej z kolei wystawy zdecydowano si wytyczy wiksz

powierzchni. Wystawa dzielia si na dwa sektory; jedna cz
stanowia monumentaln budowl z kamienia paac Troca dro na przeciwlegym brzegu Sekwany; prowizoryczne kon strukcje tworzyy reszt zabudowa wystawowych.
Gwny budynek
prostoktny

Gwny budynek wystawowy dostosowuje si do prosto ktnego zarysu Pola Marsowego. Zaniechano formy elipsoidalnej, poniewa po zakoczeniu wystawy bardzo trudno byo zna le zastosowanie dla zakrzywionych elementw konstrukcji
koniecznych przy takim ksztacie.
157. Wys ta wa M id z yna rodowa w P ar yu, 1867. Ga le ri e des Ma chin es . C a lkow lt ,
rozpito 35 m pr ze kr yt o be z wid oc zn yc h c i gw.

158. Wys t aw a Midz ynarodowa w P ar yu , 1875. G w ne wej c ie . N ad ta,

bla s za na arch it ektur a oka zu je s i be z zna c zen ia w por w nan iu z za st os ow an ie m
s zklan ej c ian y i mar qui se vi t r e. Marquise vtt r e pr zec ina e le me nt y pi onowe w
ta ki s pos b, e trudno d os tr zec zw i zki mi d z y obc i en ie m a s pos obe m pod pa rci a

Szereg galerii o podobnej formie rozciga si wzdu tere nu wystawy; wszystkie ssiadoway z dominujc Galerie des Machines. Krtsze boki obszaru wystawy mieciy dwa westi bule zbudowane przez Eiffla (ktry rwnie by projektantem
gwnego wejcia od strony Sekwany).

2 94

Nadta blaszana architektura gwnego wejcia (il 158) i pa- ..Elementy

wilonw znajdujcych si po obu stronach stanowi element Przemijajce
przemijajcy o niewielkim znaczeniu. Nawet wtamtych czasach przesaniaj
zjawiska
podstawow powtpiewano o jej wartoci, bya fort discutable. Jeli jednak

Od samych zacztkw architektury, widoczna zaleno mi dzy obcieniem i podparciem bya jednym z zasadniczych ele mentw. Ten rodzaj konstrukcji oznacza pocztek innego spo sobu odczuwania estetycznego.
Konstrukcja: gwny budynek Wystawy z 1878 roku ssia dowa po obu stronach z imponujc Galerie des Machines (il.
159). Przypominaa ona ksztatem kadub przewrconego stat ku. Dwigary szkieletu, stykajce si w dachu, zbudowane byy
z oddzielnych czci i wykazyway ju zrnicowanie poszcze glnych funkcji spenianych przez sklepienie elazne.

1 5 9 . W ys t a w a M i d z yn a r o d o w a w P a r y u , 1 8 7 8 . P r ze k r j i p e r s p e kt yw a G a l e r i e
d e s M a c h i n e s . R o z p i t o 3 5 m; w ys o k o 2 5 m . D zi k i k on c e p c j i i n yn i e r a
D e D i a n a s t a o s i m o l i w e s k i e r o w a n i e w s z ys t ki c h s i t d zi a a j c yc h w bu d yn k u
w p r o s t n a fu n d a me n t y, b e z p ot r ze b y u yc i a c i g w.

pominiemy te chwilowo uprzywilejowane ksztaty, odk ryjemy w

tym budynku wiele przejaww wanych zjawisk podstawowych.
Odwaga zastosowania szklanej ciany frontowej miaa znaczenie
na przyszo. Dopiero pidziesit lat pniej, w bu dynku
Bauhausu w Dessau, odwaono si zestawi ze sob szko, elazo
i beton bez uciekania si do jakichkolwiek pozorw, osigajc w
ten sposb wyraz architektoniczny wywodzcy si z
jednoznacznego uycia czystych materiaw. 12
S z kla na c ia na i
ma r q ui se

vi trde

Inny element podstawowy pniejszej architektury poja wia

si w wystajcym szklanym daszku marquise vitre
cigncym si wzdu szklanej ciany frontowej. Marquise vi trde stanowi zawieszon, poziom paszczyzn przecinajc ele menty pionowe w taki sposb, e trudno dostrzec zwizki mi dzy obcieniem i sposobem podparcia. 13
Etap poredni mona odnale w wysokim, elazobetonowym bu dynku przy Sutter Street w San Francisco, przeznaczonym na hurtow ni; powierzchnia szka obejmujca ca elewacj frontow jest tam
zawieszona na wspornikach przed filarami nonymi.
13 Eiffel lubi prawdopodobnie ten element architektoniczny. Inny
daszek ze szka i elaza zastosowa na fasadzie swojego Magasin au Bon
Marche w Paryu (1876 r.). Daszek ten zosta dopiero niedawno zmie niony
(por. str. 271).

296

Dwigary: uyto dwigary wprowadzone przez De Diona.

Inynier De Dion by waciwym twrc dwigarw odpowied nich dla wielkich rozpitoci. Staranne badanie wytrzymaoci
materiaw na rozciganie naprowadzio go na waciw form
dwigara, ktry mg przyj rozmaite dziaajce naprenia,
bez potrzeby zastosowania cigw. De Dion zmar na krtko
przed otwarciem wystawy z 1878 roku, w trakcie pracy nad
tymi obliczeniami. (Ukad dwigarw szkieletu wskazuje na
pewn wewntrzn elastyczno, wynik z bada nad podsta wowymi prawami, ktre rzdz materiaami).

Ku nowym
rozwizaniom
problemw budowy
sklepie

Wznoszce si schodkowo belkowanie dachowe biego w po- Szklane ciany:

przek dwigarw kratowych i czyo je w cig struktur. Po niewaka pynno"
obu stronach, od poowy wysokoci wzwy, ciany zostay
oszkolone. Takie poczenie szka z elazem powoduje samo
przez si wyran dematerializacj budynku, ktr odczuwa si
analizujc Galerie des Machines. wczesny architekt Boileau
okrela z wielk precyzj wraenie wywoane tym poczeniem:
.,Widz nie zdaje sobie sprawy z ciaru paszczyzn. Powierzch nie te s dla niego wiatem i powietrzem, to znaczy, e stano wi niewak pynno"."
Dziki pracy De Diona stao si moliwe skierowanie wszy stkich si dziaajcych w budynku wprost na fundamenty, bez
przenoszenia ich przez zastosowanie cigw. Niemniej, funda menty byy jeszcze cile zwizane z filarami i szkieletem. Fi lary byy przynitowane do oysk o ksztacie U", zagbionych
w fundamencie. Szkielet elazny jest jednak podlegy wpywom
zmian temperatury i nie moe by ze sob tak cile zwizany
jak paac zbudowany z kamienia. De Dion by pionierem bada
i;

Encyclopedie d'architecture, 1887-1888, str. 97.

297

konsekwencji wynikajcych z tego zagadnienia. Skorzystano z

nich bezporednio w Galerie des Machines z 1878 roku. Go
szedziesit metrw wzdu grzbietu dachu, gdzie stykay si
pary kratowych koluniin, zastosowano skomplikowany system
sworzni umieszczonych w owalnych otworach, umoliwiaj cych
automatycznie rozciganie-i_ kurczenie si caego szkieletu.
Sztywne poczenie z podstaw oraz skrzynkowe dwigary i
baldachim kratownicy, spoczywajcy na nich jak kapitel,
ujawniaj istniejce jeszcze sugestie kolumny staroytnej i jej
prostego stosunku obcienia do podparcia. Od tego jednak cza su, wraz z powstaniem dwigaru kratowego, inicjuje si nowy
system, ktry w konstrukcjach elaznych powoduje zawieszon
rwnowag si dziaajcych.

Wystawa Paryska z 1889 roku

Szczyt rozwoju

Wystawa z 1889 roku oznaczaa rwnoczenie szczyt i podsu mowanie dugiego rozwoju. W pracy przy niej wielcy inynie rowie, tacy jak Eiffel, osignli wyyny swoich moliwoci
twrczych. Nowe koncepcje w dziedzinie konstrukcji i nowe
osignicia przemysu naday tej wystawie oszaamiajc
wietno i zapewniy olbrzymi wpyw. Dugi, lecz skromny
budynek Galerie des Machines z 1855 roku, olbrzymia, okrga
Galerie wybudowana przez Krantza i Eiffla w 1867 roku i dwie
wielkie nawy Halle des Machines De Diana z 1878 roku, sta nowi etapy rozwoju, ktry osiga punkt kulminacyjny w Pa lais
des Machines z 1889 roku.
Wystawa z 1889 roku koncentrowaa si wok Wiey Eiffla,
ktr Eiffel i jego inynierowie wznieli nad brzegiem Sekwany
w krtkim okresie siedemnastu miesicy. Budynki wystawowe
usytuowano za wie. Zbudowano dwa skrzyda jedno, mie szczce beaux-arts, drugie arts liberaux; skrzyda te byy
poczone odcinkiem mieszczcym eksponaty oglne. Olbrzymi
metalowy kadub Galerie des Machines wyrasta na zapleczu,
grujc nad caym kompleksem.
Wewntrz Galerie des Machines wzniesiono les poets roulants, rodzaj wdrujcego dwigu (il._16Q)._ Przenoi on zwie dzajcych ponad dugim pomieszczeniem olbrzymiej hali, umo liwiajc obejrzenie wszystkich maszyn (czciowo uruchomio nych), wystawionych poniej, na posadzce. W dni specjalnie
sprzyjajce zwiedzaniu z usug tego dwigu korzystao do stu
298

150. Wystawa Midzynarodowa w Parylu, 1889. Galerie des Machines. Rozpi to 115 m; dugo 420 m. P o raz pierwszy przekryta tak wielk rozpi to. W budow li tej zawarte s dowiadczenia konstruktorw zbierane te cigu
niemal stulecia. Ga lerie des Machines zastaa bezmylnie zniszczona.

tysicy pasaerw. Po raz ostatni przemys wzbudza podziw,

jaki towarzyszy jego narodzinom. Cztery lata pniej, na Wy stawie wiatowej w Chicago, ogldanie wystawionych maszyn
z wysokoci ponts roulants nie mogo zagwarantowa ta e R o
sukcesu. Postp, jaki dokona si w latach 1878-1889 by jed nak tak olbrzymi, e zwiedzajcy doprowadzeni byli do stanu
podniecenia odwag budowli takich jak Galerie des Machines i
wiea Eiffla. Osigny one poziom, ktry dotychczas nie zo sta przekroczony.
299

Rozmiary bez
precedensu

Konstrukcja: konstruktorem Galerie des Machines (w rze czywistoci nazwanej Palais des Machines) 15 by Cottancin, a
architektem Dutert. Rozmiary budynku przekroczyy wszy stkie dotychczasowe rekordy. Najwiksze dotd sklepienie zbu dowano w St. Pancras Station w Londynie, w 1868 roku; miaro
ono 73 metry rozpitoci i wznosio si na wysoko 25 me trw.
16

Szkielet Galerie des Machines skada si z dwudziestu kra townic. Mia 420 metrw dugoci. Olbrzymie szklane ciany
zamykay boki. 1'
Budynek nie objty
swymi rzeczywistymi
granicami

Wolna przestrze zawarta w Galerie des Machines z 1889

roku przedstawiaa osignicie cakowicie bez precedensu. Nie
ma wczeniejszego .przykadu, ktry mona by pod tym wzgldem z ni porwna. Szklane zamykajce ciany nie ograniczaj
budynku w cisym tego sowa znaczeniu; tworz one jedynie
cienk, przejrzyst membran midzy przestrzeni wewntrz n i
zewntrzn. Znaczenie Galerie des Machines nie wynika z
charakteru budynku zawartego w okrelonych granicach. Mona
by dowolnie zmieni liczb dwigarw w jego szkielecie nie
powodujc jakiejkolwiek wyranej zmiany. Znaczenie este tyczne budynku tkwi w poczeniu i wzajemnym przenikaniu
" Budynek ten, jeden z punktw szcz ytowych rozwoju konstrukcji,
zosta zburzony w 1910 roku, z sadyzmu artystycznego", jak to okre li trafnie Frantz Jourdain.
"s St. Pancras Station jest podobna w ksztacie do Galerie des
Machines, i tak jak ona nie posiada filarw. Kratownice szkieletu s
jednak sztywno zwizane z podstaw cikimi kotwami, a umocowane w
ziemi cigi przejmuj naprenia boczne. Zostaa zbudowana przez
Barlowa.
Wielkie pomieszczenie posiada odwany i wspaniay zarys -- ksztaty elementw metalowych wszdzie rozwizane w sposb zapew niajcy ich dekoracyjno" (Exposition universelle de Paris de 1889:
Monographic des palais, jardins, constructions dinerses et installations
gneraies autor Adolphe Alphand, Pary 1892-1895, str. 521). Nieco
wczeniej i w mniej zuchwaej formie, J.W. Schwedler dokona podob nego Auflagcrung na Dworcu Gwnym we Frankfurcie nad Menem
(otwartym w 1888 roku). Rzeczywicie dwigary jego trzech hal schodz
si niemal w jednym punkcie w szczycie dachu. Hale te jednak nie
wyamuj si z beczkowatej formy wynikej w Galerie des Machines, z
samego ksztatu zastosowanych tam trjprzegubowych dwigarw.
Rozmiary dworca we Frankfurcie: dugo 180 m, szeroko 56 m, wy soko 29 m.
17

300

z przestrzeni zewntrzn. Wyrasta z niego zupenie nowe uczucie

nieograniczonoci i dynamiki, zwizane z wystawionymi tam
maszynami.
Kada ukowa kratownica skada si z dwch segmentw.
cz si one za pomoc sworznia w punkcie oparcia, wysoko
ponad centraln osi budynku. Kratownice zwaj si coraz
bardziej ku doowi i zdaj si prawie nie dotyka ziemi; ku g rze rozszerzaj si, nabierajc ciaru i siy (il. 161). Normalne
proporcje wydaj si zupenie odwrcone. Te trjprzegubowe
uki zakcaj, czy raczej przerywaj tradycyjne poczucie staty ki jeli chodzi o racjonalny stosunek obcienia do podparcia.
Wyduone, jak olbrzymie wycignite wsporniki, kratownice
wyraaj we wszystkich swych partiach ruch. Nie ma ladu po
spokojnej architekturze kamiennej sklepienia kolebkowego.
Stworzono tu nowy gatunek ruchu penetrujcego przestrze
tak nowatorski jak ruch zawarty w kopuach Borrominiego.
Naley zwrci uwag na dalsze odksztacenie skali: ctkr
go przekroju tych kratownic jest okoo pi razy wiksza cd
szerokoci (3,5 in dugoci i 75 cm szerokoci). Odczuwa si to
jako odksztacenie, poniewa oko ma tendencj do przyjmowa nia wymiarw kamiennego architrawu jako wzoru porwnaw czego.

Przerwanie
tradycyjnego
odczuwania
statyki

Z chwil kiedy kratownic powikszono do takich proporcji, Uwagi wczesnych

wydawao si, e brak jest materiau wypeniajcego. W dodat ku krytykw
kratownice te byy niezwykle lekkie, poniewa po raz pierw szy
uyto tu w tak wielkim zakresie szkieletu stalowego. Ob serwator
wczesny zmieszany by tymi dziwnymi wymiarami. Nawet
Anatole de Baudot, ktry jako jeden, z pierwszych otworzy
drog wspczesnej architekturze, orzek, e proporcje s nie
udane, a konstruktor belgijski Vierendeel skary si, e ten
brak proporcji wywouje ze wraenie, dwigar nie jest
zrwnowaony; nie ma podstawy ... zaczyna si zbyt nis ko ...
Oko jest niespokojne... Podpory Galerie des Machines maj
jeszcze jeden bd: s one zbyt puste."
Wanie te cechy, ktre byy krytykowane, kieroway ku
pniejszemu rozwojowi. Konstrukcja niewiadomie zda ku
odczuciom estetycznym, odnajdujcym odpowiedniki w sztuce i
architekturze dopiero w kilkadziesit lat pniej.
W budynku tym padajce z gry wiato pochono delikat301

Konstrukcja kieruje
si niewiadomie ku
nowym odczuciom
estetycznym

163. Edgar D egas. Tancerka". Degas, naj bardziej odw any ekspdr ym entator
spord malarzy tego okresu 1 rw ienik E iffla, ukazuj e sw oj e tancerki w po staci pozbawionej jakiegokolw iek er ot yoznego zabarw ienia, Ukazuj e ich roz dte
nozdrza i cale napicie f iz ycznego w ysiku. Max Liebermann pisz e (w eta sopimit Pan, naj bardzi ej w ym y ln ym" spord w ydaw nictw niemi eckiej aw an gard y, str. 1951, e D egas przeistacza sw oj e modelki l dostrzega w modej tan cerce rodzc si dziewczyn lekkich obyczaj w : aden z malarzy nie opanow a
w ten sposb elementu lit erackiego". Malarstw o to ukazuj e w e w asn ym za kresie
bezos obow y, precyz yj ny i obiekt ywn y charakter, z ktrego w yrost y takie
konstrukcj e jak Ga lerie des Machines.

161. Wystawa Midzynarodowa w Paryu, 1189. podstawa trjprzegubowego uku,

n konstrukcj kratowa. Jeli chodzi o wraenie wzrokowe,

sklepienie wydaje si pynne i zawieszone w przestrzeni.
Znika ostatnia aluzja do antycznej kolumny. Nie mona ju
oddzieli obcienia od podparcia.
Zgite, jak gdyby przygotowane do skoku sklepienie zaczyna
wznosi swj ciar od samego dou. Moglibymy rozpatry303

wa je jako wspczesny odpowiednik kariatydy. Nie dwiga

ono swego ciaru z godnoci dziewczt Erechtejonu, ani nie
zaamuje si pod nim jak nadzy olbrzymi z barokowych portali.
Podsadza swj ciar, jednoczc si z nim.
Zakoczenie dwigarw zwajce si w miar zbliania do
podstawy (U. 161) nie s ju sztywno zczone z fundamentem,
ale posiadaj swobod ruchu. Dwigary przenosz swj wany
ciar, cznie z napreniem poziomym o wartoci 120 000 ki logramw, bezporednio poprzez przegubowe poczenie. Przy
tym systemie podparcia mogyby nawet wystpi ruchy fun damentw, nie powodujc wewntrznych napre. l$ By to
jedyny sposb umoliwiajcy kontrol przebiegu sil we wszystkich punktach systemu. ' 9
Podzia midzy ciarem i podpor, ktry jest jeszcze wi doczny w halach De Diona z 1878 roku, tu jest ju cakowicie
wyeliminowany. elazne sklepienie odnalazo sw waciw
form. Dziaanie olbrzymich si jest utrzymane w rwnowadze
bardziej ruchomej a nie sztywnej.
Jest to rwnowaga belki miao przeciwstawionej cigle
zmieniajcym si siom.
Zostaa stworzona nowa oscylujca harmonia.
Osignito elastyczn przeciwwag, wchaniajc zmiany
zachodzce we wntrzu, na zewntrz i w fundamentach. Ta
przeciwwaga przystosowuje si do ruchw ziemi.
Uzyskano rwnowag przy zmianach elementarnej struktury samego budynku.
Uzyskano rwnowag przy cinieniu zewntrznym, przy wietrze i
niegu.
Konstrukcja wkracza w dziedzin wyrazu.
ia Jest to prz ykad, ukazujc y waino rezultatw wynik ych w
cigu dzie witnaste go wie ku z zastosowania w budownictwie odkr y
czysto technologicznych. Przegubowe poczenia w mostach zastosowa
Eiffel i inni konstruktorz y okoo 1870 roku (For. Er ving Matheson,
Works in Iron, Londyn 1873, str 145). Wyr niajc ym si prz ykadem
jest most Eiffla na rzece Duero w Portugalii.
Jed yna me toda konstrukcji stwor z ya mate ma tyc zn de finicj
r oz kadu sil w r nych czciach luku. Byo to poczenie prze gubowe
u podsta w y i u szcz ytu. S yste m ten zape wni racjona lne i bardz o do kadne rozoenie napre i u yt ych ma ter iaw" ( Alphand, op. cit.,
str. 46) .
19

304

1 6 3 . P o p u l a r n y o b r a z , P o c a t u n e k F a i l " , lie s. O l b r z ym i d r z e w o r yt z a j mu j c y
d w i e s t r o n y w a n u me r z e s p e c j a l n e g o w yd a n i a L e C o a r r i e r d e i 'E z p o s i t i o n z 1 4
k w i e t n i a 1 8 8 9 r. O d z n a c z a j c s i a t w t e a t r a l n o c i 1 w p a n t w yk o r z ys t u j c
e l e me n t y e r o t yk i o b r a z t e n o d p o w i a d a t w s z e l k i m w y ma g a n i o m c h w i l i .

Chicago, 1893
Dziwn ilustracj zoonego charakteru dziewitnastego stu lecia jest fakt, e schyek wielkich wystaw rozpocz si w Chi cago. W tym okresie Chicago byo miejscem, w ktrym doko nywano najmielszych i najoryginalniejszych realizacji w dzie dzinie budynkw biurowych i mieszkalnych. Podczas gdy wy stawy paryskie --- a zwaszcza Wystawa z 1889 roku --- stwo rzyy budowle, ktre ukazay nowy zakres odczuwania
World's Columbian Exhibition w Chicago oznaczaa pocztki
merkantylnego klasycyzmu". Wpyw jej tynkowanej architek tury by szeroki i silny.
Przewidzia to w tym czasie Louis Sullivan, ktry w swej
Autobiography of an Idea przepowiedzia, e szkody wyrzdzone temu krajowi przez Wystaw wiatow w Chicago bdzie
si odczuwao przynajmniej przez p wieku".

21 Przestrze,

305

Chicago: postp
konstrukcyjny w
budynkach
biurowych i
merkantylny
klasycyzm"

Przepowiednie
Louis Sullivana

189. Wys tawa Swiatowa w

Chicago, 1897. Wenecc y
gondolier zy.

Prawda, e mona byo znale dobre obiekty w Chicago w 1893 roku:

Transportation Building Louis Sullivana (jedyny jego wkad w wystaw) i kryte
mola, wbiegajce w jezioro Michigan. Belgijski konstruktor Vierendeel jest
jednake zupenie usprawiedliwiony mwic, e: konstrukcje s tylko imi tacj
tego, co widzielimy w Europie dawno temu. Spodziewa limy si czego
lepszego, znacznie lepszego po dobrze znanej odwadze, inicjatywie i
oryginalnoci Amerykanw. Czujemy si gboko zawiedzeni". Architekturze
pokrywajcej metalowy szkielet rwnie brak byo oryginalnoci. W nowym
wiecie nie odwaaj si na adne innowacje. Wtpi sami w siebie." 20
To nie czyste uki mola wrzynajcego si w jezioro budziy podziw ludzi, ale
gondole i gondolierzy specjalnie sprowadzeni z Wenecji (il. 164). Budowla Louisa
Sulliviana rwnie nie zyskaa powszechnego uznania, ktre skierowao si
zamiast tego ku marmurowym" kolumnadom, zrodzonym z ducha akademi20 La Construction architeciurale en ter et acier, Bruksela 1902, str. 249.

Komentarz europejski

kw francuskich tych samych ludzi, ktrzy

robili wszystko, co w ich mocy, by zapobiec
zbudowaniu wiey Eiffla. , Na chicagowskiej
Wystawie wiatowej architekci wierzyli, e
wskrzeszaj ducha czasw Medyceuszw, a
publicznoci zdawao si, e blask Florencji
skierowano w ich wasne ycie. Postawa ta jest
atwo
zrozumiaa;
przedstawia
zaledwie
jeszcze jedn tak czst i daremn prb
ucieczki od rzeczywistoci, ktra tak jak
kryzysy
finansowe

powtarzaa
si
ustawicznie poprzez cay okres przemysowy.

adne stulecie w dziejach zachodniego wiata nie rozwino Los

architektw takiej hipertroficznej dziaalnoci budowlanej jak wiek dzie
i i n y n i e r w w i t n a s t y; a d n e t e n i e w yd a o t a k m a l e j i l o c i t w r c z yc h
a r c h i t e k t w. N i e u w a a m y, a b y t o b y o s p o w o d o w a n e b r a k i e m t a l e n t w ;
t o r a c z e j s p o e c z e s t w o s t o p n i o w o z a b i j a o j a k i k o l w i e k t w r c z y i mp u l s
t r u c i z n p a n u j c e go w w c z a s s ma k u .

Nowe formy nowe ksztaty

Byoby bardzo interesujce jeli pozwolioby
na to Wpyw i upadek miejsce omwienie
wszystkiego, co mieci si w nazwie wiel wielkich
wystaw kie wystawy" i rozprawienie si w sposb
bardziej szczegowy z ich olbrzymim wpywem na
pr z e m ys i yc ie n a ro d w. S po s b , w ja k i w yr a on o
temat" niektrych wystaw, rwnie zasuguje na
pewne omwienie. Mona by wtedy ustali z cal kowit dokadnoci dat, kiedy przemys
wszystkich krajw" sta si nieodzownym tematem
uwzgldnionym przez kad wielk wystaw a
take tematem przyjmowanym bez tego podziwu i
podniecenia, jakie wzbudza na samym pocztku. W
tym wanie momencie wystawa jako problem dla
budownictwa stracia ca sw twrcz moc. Staa
si po prostu zorganizowanym przedstawieniem, tak
jak wiele innych, a jej sukces czy fiasko przestay
by spraw o historycznym znaczeniu. No wy temat,
potrzeby i pragnienia czowieka konieczne s do na dania nowego impetu ruchowi wystawowemu. Ludzie
nie s ju zainteresowani problemem: W jaki sposb
moemy wyprodukowa najwiksz ilo
pr z e d m io t w? " Wie lk i m p ro b le me m d la n a s je s t : J a k
uregulowa produkcj dla dobra konsumenta?".

GUSTAVE EIFFEL I JEGO WIEA

306

307

stojcy u wejcia do portu w Nowym Jorku. To, e nazwisko

Eiffla jest powszechnie znane zawdziczamy jedynie faktowi,
e wiea Eiffla nosi jego nazwisko od chwili powstania.
Gustave Eiffel (1832-1923) " pochodzi z Burgundii, gdzie
G u s t a w E i f f e l u r o d z i o s i w i e l u w i e l k i c h k o n s t r u k t o r w. O t r z y m a

najlepsze wwczas wyksztacenie -- w nco1e Polytechnique i w t

cole Centrale. Spotykalimy si z jego nazwiskiem wczeniej, w
zwizku--z obliczeniami ukw w Galerie des Machines (1867),
szklanymi cianami wielkiego halu wejciowego midz ynarodo wej
W ys t a w y w 1 8 7 8 r o k u i w s p a n i a l e o w i e t l o n y m M a g a s i n a u B o n
Marche, domem towarowym w Paryu (1876), teraz pozbawionym
swego pierwotnego uroku przez beznadziejn modernizacj".

165.
W ys t a w a
M i d z yn a r o d o w a
w
P a r y u ,
1867.
Szkie let
e l a z n y.
P r a w d o p o d o b n i e p i e r w s z c z ys t k o n s t r u k c j s z k i e l e t o w b y g w n y o w a l n y
b u d yn e k n a t e j w ys t a w i e . Z a g wn ym i n yn l e r e m s t a m o d y E i f fe l o n b y
p r a w d z i w ym i n s p i r a t o r e m. O n o b l i c z y i z w e r yf i k o w a K o n s t r u k c j s u p w i
s z e r o k i e g o , J 5 - me t r o w e g o p r z e k r yc i a . P s r a z pier w sz y p o d d a n o pr bie
w s p c z yn n i k s p r ys t o c i w w i e l k i e j k o n s t r u k c j i .

Kiedy rewolucyjni architekci, tacy jak Henri Labrouste, zo stali wreszcie dopuszczeni do Akademii Francuskiej, ich wsp czeni uznali, e pozostawili ju poza sob la passion et l'espoir
de confesser leur temps". 1 Architektura musi przeciwstawia si
wiatrowi i pogodzie, aby mie szanse wywarcia wpywu na
czowieka. Przeciwnie do malarstwa, architektura, ktra nigdy
nie opuszcza papieru, zaciera si jak stara fotografia.
Schowani w cieniu przemysu i chronieni przez autorytet
nauki, inynierowie nie byli ograniczeni w swym rozwoju, bo
nie musieli si liczy z panujcym smakiem. Chocia nazwiska
ich w owym czasie byy nie znane, s one zachowane w historii
i nie zostan zapomniane. Prace ich rwnie pozostay anoni mowe, jak na przykad peen elegancji szkielet projektu Gu stave Eiffla, dwigajcy wykuty w miedzi pomnik Wolnoci

W odwanych konstrukcjach mostw nad gbokimi rzekami

w Europie i Afryce, a rwnie olbrzymimi potokami Indochin, Najwiksze
nauczy si opanowywa czynniki pogody, wody i wiatru. Za zainteresowanie
Eiffla
pomoc cinienia hydraulicznego filary jego pierwszego mostu w
pobliu Bordeaux (1858) zastay wbite dwadziecia pi metrw
poniej poziomu wody. Pniej, gdy musia wznosi mosty nad
gbokimi przepaciami, ustawi kolumny (pylony) w kszta cie
smukych piramid, zwajcych si w stron podpieranego
przelotu drogowego. Wielkie rozpitoci i znaczna wysoko tych
kratowanych podpr, projektowanych zarwno zgodnie z
najnowszymi metodami, jak i z najwiksz elegancj, zapoznay
wietnie jego i wsppracujcych z nim inynierw z sil
uderzenia wiatru. Ju wczeniej interesowa si badaniami me teorologicznymi, a w pnych latach swego ycia by jednym z
pierwszych, ktry zaoy -- na wasny koszt laboratorium
aerodynamiczne. Z platformy swej wiey opuci wynaleziony
przez siebie aparat rejestrujcy wpyw siy wiatru na po wierzchnie paskie. Pniej, w swym laboratorium w Auteuil,
wybudowa wielki tunel powietrzny do dokonywania dowiadcze w zakresie awiacji. Dziaanie powietrza w ruchu na ciaa
stae zajmowao go nieustannie zainteresowanie to znajduje
wierne odbicie w wielu jego publikacjach.
Gustave Eiffel jest mistrzem w budowie elegancko skonMosty lukowe struowanych elaznych wie pylonw i lekkich dwuprzePor. maa biografia Jean Prevosta, Eiffel, Pary 1529.

Emile Trelat w Encyclopedic d'Architecture, Pary 1880, str. 45.

308

309

(1880-1884). 4 Jego caa dugo wynosi prawie p kilometra;

jest on przerzucony przez wwz, 122,5 metrw ponad rzek
Thuyere, ukiem o rozpitoci 165 metrw (il. 167, 168). Eiffel
stosowa wszelkie moliwe rodki graficzne, analityczne i eksperymentalne projektujc swe uki paraboliczne, ktre stykaj
si z ziemi podparte punktowo.
W trakcie takiej pracy Eiffel i jego inynierowie w takim
stopniu opanowali trudnoci zwizane z montaem precyzyjnie
zwymiarowanych czci, e pniej otwory nitowe produkowa nych fabrycznie elementw wiey Eiffla zgadzay si co do
dziesitej czci milimetra podczas wznoszenia wiey na placu.
L i c z c a 3 00 m w ys ok o c i w i e a E i ffl a , w z n i e s i o n a na WyWiea Eiffla staw P ar ysk w 1889 roku, wcielaa w jedn ym

166. G. Eiffel. Most na rzece Duero, 1675. Rozpito 160 m, w ysoko 61

m nad poziomem wod y. Wznoszc w ysokie pylon y i spinajc wielki tuk w po wietrzu, bez utycia rusztowai, Eiffel naby konieczn precyzj i dowiadcze nie potrzebne do wzniesienia wiey o wysokoci 300 m.

gubowych ukw, ktre tworz wraz z poziomymi traktami mo sty takie, jak nad rzek Duero lub jak wiadukt Garabit. Peen
godnoci wyraz rwnowagi, jaki przedstawiaj, nigdy nie znalaz lepszego przykadu.
Rzeka Duero (portug. Douro) 3 w pnocnej Portugalii, o
szybkim i zmiennym prdzie i gbokoci wahajcej si od 12
do 20 m, majca poza tym bardzo ruchome dno, uniemo liwiaa
uycie filarw w oysku rzecznym. Eiffel przerzuci nad ni
most, skadajcy si z jednego przsa o dugoci okoo 160
metrw najduszego przsa w owym czasie (il. 166),
naturalnie z wyjtkiem mostw wiszcych. Eiffel wybudowa
dwuprzegubowy luk, wyrastajcy z wysokich elaznych pylo nw, bez uycia rusztowania, za pomoc zawieszonych lin
(1876-1877). Przerzucajc most nad Missisipi w pobliu St.
Louis, Amerykanie zastosowali podobn metod.
Najmielszym z mostw Eiffla jest jednak wiadukt Garabit
'G. Eiffel, Notice sur le Pont Douro, Clichy 1879. Dobry opis, rysunki i
drzeworyty.
5

310

obiekcie wszystkie jego dowiadczenia, zwizane z

fundamentami i podporami, walk z przeciwnociami ziemi i
wiatru.5 Nawet sam Eiffel lka si pocztkowo naraenia na
szok panujcego smaku, sta wiajc bezkompromisow, nag
konstrukcj w samym sercu Parya; by on jednak dopingowany
przez kierownika swego Bureau d'tudes, modego
szwajcarskiego inyniera Maurice Koechlina (1856-1946), ktry
dokona oblicze wiaduktu Garabit.
Jeli chodzi o smak artystyczny, Eiffel by prawdziwym synem swej epoki. Jego wasne mieszkanie byo wypenione mie szanin rnorodnych i nieprawdopodobnie brzydkich dzie
sztuki". 6 Jak dobrze wiemy, nawet twrcze osobowoci naszych
czasw cierpi jeszcze z powodu rozamu midzy sposobami odczuwania i metodami mylenia. Eiffel nie rni si pad tym
wzgldem od innych wielkich konstruktorw, takich jak Freys sinet i Maillart. Z punktu widzenia konstrukcji, caa wiea sta nowi adaptacj wyniosych podpr uywanych przy budo wie
mostw elaznych i powikszeniem ich do nie spotykanych
rozmiarw. Pena wysoko wiey podzielona jest trzema platG. Eiffel, Memoire presente a i'appui du pr ojet dOinitif du Via duc de Garabit, Par y 1889. Wano te go mostu ukazuje wielka teka
zawierajca wsz ystkie etapy oblicze, przebie g montau i fotografie.
3 W 1900 roku Eiffel opublikowa La Tour de trois cents mtres, w
dwch monumentalnych tomach opisujc ych konstrukcj, ktra b dzie
zawsze uosobieniem L'art de 1'ingenieur moderne et le Sicle
d'industrie et de Science". S to sowa, jakimi przedstawi sw wie
z elaza" w Stowarz yszeniu In ynierw w Paryu.
Blaise Cendrars, Aujourd'hui, Pary 1931, str. 148.

311

167 . G. Ei ffe l. Wiadukt Ga ra bi t, 1880 -1884. Na jbard zie j od wa n y z mos t w Ei ffla .

R ozpi t o 165 m; d u goE ca kow it a nie ma I pl k m; w ys oko 122,5 m
ponad pozi ome m wod y. Dos kon a y pr z yk ad pow i zan ia w izj i, oblic ze I e ks per ymen tu .

1 6 8 . G . E i f fe l . Wia d u k t G a r a b i t . F r a g me n t p od pa r c i a .
R o z pa t r u j c k on s t r u k c j e p ow s t a e pr z y k o c u d zi e w i t n a s t e g o w i e k u , o d n a j d u j e m y c z ys t e f o r m y w pr a c a c h w i e l k i c h i n yn i e r w. P la s t yc z n a f or ma t u ku ,
p o c z e n i a pr z e gu b ow e g o i p od pa r c i a w ykr a c z a p o za
s fe r k o n s t r u kc j i .

169.
G . E i f fe l . u k d e k o r a c yj n y w i e y E i f f l a , 1 5 8 9 . L u k t e n j e s t j e d yn i e
d e k o r a c yj n ym p o c z e n i e m, o d c i g a j c y m w p e w n y m s t o p n i u w z r o k o d c i k i c h ,
p o z i o m yc h d w i g a r w, c z c yc h c z t e r y p yl o n y.

1 70 . G . Ei ffe l. P od s t a w a w i e y E i ffla . O g l d an a z n ar o n i ka k on s t ru kc j i , w i e a E 1 ff Ia
s k a da s i z c zt e r e ch pot n yc h p yl on w,
z b li a j c yc h s i s t yc zn i e .

313

171.
G. Eiffel. Spiralne schody midzy pierwszym i drugim pitrem wiey
Eiffla. Na dziesitki lat przedtem ni architekci i malarze zrealizowali now
koncepcj przestrzeni tu praktycznie osignito cigle zmieniajcy si punkt
obserwacji i wzajemne przenikanie przestrzeni wewntrznej z zewntrzn.

172.
G. E iffel. Wiea Eiffla. Widok z drugiej platf ormy na pierw sz.
Fot ograf i w ykonano w ew ntrz szybu w indy. Na praw o 1 lew o znajduj si tor y
wind y, ktre doci eraj do parteru.

formami Jej wielkie wymiary zmusiy do zastosowania kon 'triikcji zoonej z czterech czonw, stykajcych si - przy
wierzchoku i obejmujcych olbrzymi przestrze. Cztery py lony przymocowane s do oddzielnych fundamentw, przy kt rych budowie Eiffel naturalnie uy pras hydraulicznych, tak
jak w swoich mostach poczwszy od 1858 roku. Dwigi biegn
wewntrz podpr a do wysokoci drugiej platformy. Inny
dwig przebiega wewntrz konstrukcji midzy drug i trzeci
platform, 275 m ponad ziemi. Cztery uki czce podpory
(il. 169) speniaj gwnie funkcj dekoracji, przypominajc
jednak o pierwszym zamiarze Eiffla wzniesienia wiey na czte rech ukach mostowych.
Poczucie przestrzeni, jakiego doznaje si na szczycie wiey,
sprawia, e jest ona ziemskim odpowiednikiem samolotu. Jest
rzecz interesujc, e dochody z opat za wstp, ktre spady
po olbrzymim sukcesie wystawy w 1889 roku, zaczy powtr nie wzrasta od 1904 roku, ' to jest od czasu, kiedy zaintereso wanie maszynami latajcymi zaczo zajmowa ludzkie umysy.
Nieprzypadkowo Santos-Dumont wybra okrenie tej wiey za
miejsce swych pierwszych pokazw lotniczych.
Przestrze zewntrzna i wewntrzna przenikaj si tu wza jemnie w stopniu dawniej nie spotykanym (il. 171). Tego wra enia mona dowiadczy tylko przy schodzeniu ze szczytu
spiralnymi schodkami, kiedy wznoszce si linie konstrukcji
przecinaj si z drzewami, domami, kocioami i serpentynowy mi zakrtami Sekwany. Wzajemne przenikanie cigle zmie niajcych si punktw widzenia stwarza w oczach poruszajce go
si widza wraenie czterowymiarowoci.
Emocjonalne
wartoci wiey
pozostaway ukryte
w cigu Emocjonalne
nastpnych
dziesicioleci.
Wiea, ktra
sterczaa nad
Paryem
oddziaywanie wiey

jak szpilka od
kapelusza" dla
generacji
wstpujcej w
ycie w 1910 roku,
bya naturalnie dla
reprezentantw
dominujcego
smaku grob i
hab. W lutym

1887 roku, w
miesic po
podpisaniu przez
Gustave Eiffla
kontraktu z rzdem
francuskim i
miastem Paryem,
wrczono
przewodniczcemu
komitetu
wystawowego
synny protest
przeciwko
wzniesieniu wiey:
M y, p i s a r z e ,
malarze, rzebiarze

i architekci
wyraamy w imi
dobrego
francuskiego smaku
i w obliczu groby
dla historii Francji,
nasze gbokie
oburzenie z
powodu tej
niepotrzebnej i
monJ ou rn a l du Credit
Public , 25 kwiecie
7

19 29.

315

strualnej wiey Eiffla, ktra ma wznosi si w sercu naszej

stolicy". Na szczcie jednak przewodniczcym komitetu by
AIphand, dalekowzroczny inynier i architekt krajobrazu
ten, ktry za czasw Haussmanna stworzy wielkie parki Pa rya.
W dwadziecia lat pniej, rewolucja w sposobie widzenia
rzeczywistoci obalia statyczny punkt widzenia renesansu i
nagle odsonito ukryte wartoci emocjonalne wiey. Staa si
ona teraz symbolem Grande Ville". Takim by Pary, z jego
wielk wie, z ktrej co noc pyny bkitne sploty telegra fu". 8
Teraz dopiero wielka wiea odnalaza swe artystyczne obli cze. Malarz paryski Robert Delaunay (1885-1947) odkry w jej
strukturze moliwo wykazania tego, co dziao si pniej, w
zmieniajcym si pojmowaniu zewntrznego wiata (il. 173).
Rzeczywicie od 1910 roku, wiea odmalowana w caej swej
wielostronnoci, towarzyszya Delaunayowi w rozmaitych okre sach ycia. Poeta Blaise Cendrars w swym Aujourd'h.ui umoliwia nam zrozumienie nowego podejcia tego modego pokolenia.
.
Wiea przestaa ju by ohydnym monstrum. Wzrasta jej
znaczenie emocjonalne, a wspczesna jej bazylika Sacr Cceur
na Montmartre, ze swymi biaymi kopulami, zostaje zdegrado wana w oczach tego poety do roli cukierka.
Widzialem przez moje okno wie Eiffla, jak flakon czystej
wody; kopuy Inwalidw i Panteonu, podobne do czajnika i
cukiernicy; a Sacr& Coeur jak rowobia bakali. De launey
przychodzi odwiedzi mnie prawie co dzie. By zawsze
oczarowany wie." 9
W owym czasie nie istniaa adna artystyczna formua, kt ra mogaby wyrazi plastyczno wiey Eiffla. Rozpada si
ona w proch pod prawami realizmu, natomiast kanony woskiej
perspektywy nie mogy jej obj ... Delauney chcia jednak
znale plastyczn interpretacj. Rozebra wie na fragmenty,
aby wej w jej szkielet, obci jej wierzchoek i nachyli j,
aby przyprawiaa o zawrt gowy sw wysokoci penych 300
metrw; zaj dziesi stanowisk, pitnacie sposobw pa-

Te i inne cytaty patrz C. Giedion-Welcker, Robert Delaunay", Das

Werk, Nr 8, Zurych 1946.

Bla ise Cendrars, Auj ourd'hui, str . 136.
1 7 3 . R o b e r t D e l a u n a y. W l e t a E i f f l a . 1 9 1 0 . - >

316

1 7 4 . A r n o d i n . M o s t p r z e w o z o w y w Vi e u x P o r t w M a r s y l i i , 1 9 0 5 . K o n s t r u k c j a
e la zna I ka mienna architektura wi sig dobrze ra ze m.

I7 6 . Ar n od i n . M o s t pr z e w o z o w y w M a r s yl t i ,
1 5 0 5 . Wys o k o 5 9 m , d u g o t r a s y p r ze w o z o w e j 2 4 0 m.

1 7 5 . A r n o d i n . M o s t p r z e w o z o w y w M a r s yl i i . W id o k z g r y p l a t f o r m y n a z a w i e s z o n y p r o m , Z w i z k i m i d z y e l e m e n t a m i s t a l y m i I r u c h o m y m i . S mu k a k o n s t r u k c j a s t a l o w a . P r o s z z w r c i u w a g n a p l a t f o r m y k l a t k i s c h o d o w e j , mi a t o
w ys t a j c e w p r z e s t r z e ( P o r. b a l k o n y W g m a c h u B a u h a u s u , 1 9 2 6 ( .

.
i

+.L.*.~at

/ > ;

4"

S.

f ~ .f 1 (,

trzenia. Obserwowa cz od dou i od gory, z ssiadujcych

domw po prawej i po lewej stronie, z lotu ptaka i z poziomu
ziemi." 1p
Bez wtpienia, ta wznoszca si wiea stanowia w jakim
stopniu materializacj technicznej Utopii Jules Verne'a, ktry
nalea do generacji Eiffla.
Gwatowna ewolucja od czasw nie zrealizowanego projektu
Jamesa Bogardusa na eliwn wie Wystawy wiatowej w
Nowym Jorku w 1853 raku (il. 111) do wiey Eiffla, zaplano wanej zaledwie w trzydzieci lat pniej, jest rzeczywicie fantastyczna z historycznego punktu widzenia.
Po osigniciu tego szczytu przebieg ewolucji zosta zaha mowany i skierowa si w inne strony. W cigu nastpnych
pidziesiciu lat rozwin si w Ameryce szkielet stalowy dra pacza chmur. We Francji, najblisze zwiewnej delikatnoci wie y
Eiffla byy eleganckie mosty przewozowe, zwaszcza most Vieux
Port (starego portu) w Marsylii (1905) (ii. 174, 175, 176),
powanie uszkodzony pod koniec drugiej wojny wiatowej.
Jego twrca, inynier Arnodin, by specjalist w budowie
tych eleganckich konstrukcji i wiedzia doskonale, jak je umie ci we francuskich portach rzecznych, takich jak Rouen (1889)
lub Nantes; ostatni jego most, w Bordeaux, zosta zbudowany
pad koniec lat dwudziestych.
Pont Transbordeur (most przewozowy) w Marsylii, ktry
mial suy do transportu pojazdw przez rzek nie zatrzymu jc przepywu statkw o wysokich masztach, skada si z
dwch par smukych pylonw, dotykajcych gruntu w dwch
punktach. Wspieraj one wzniesione wysoko w gr rami
ruchomego dwigu, z ktrego zwisa na linach prom unoszcy
si nad wod.
' 0 B. Cendrars, tame, str. 145-148.

C Z C Z WARTA

Potrzeba moralnoci w architekturze

LATA DZIEWICDZIESIATE PREKURSORZY

NOWOCZESNEJ ARCHITEKTURY
W cigu caych dziesicioleci drugiej polowy wieku dzie witnastego mona nie napotka adnego wartociowego dziea
architektonicznego. Eklektyzm zadusi ca energi twrcz.
Gdzieniegdzie zwaszcza pod koniec wieku podnosiy si
gosy protestu, nie mogy one jednak przyczyni si do zmiany
sytuacji.
Wanie w tym czasie ogarna Europ fala dziaalnoci bu dowlanej bez precedensu. Miasta przybray form, ktr musi my
do dzi znosi.
Malarz mg wycofa si z tego przemonego otoczenia.
Twrcy, ktrzy powicili si w tym okresie powanej pracy,
zrezygnowali ze wszystkich widokw zarwno na saw, jak i
na odbiorcw, pracujc nad sw sztuk w odosobnieniu.
Cezanne i van Gogh na przykad zagrzebali si w samotnoci
Prowansji. Architekci nie mieli takich moliwoci; adnemu z
nich nie udao si wyrwa z atmosfery eklektyzmu.
Niezadowolenie z tego niemal powszechnego stanu rzeczy
osigno szczyt okoo 1890 roku. Pod koniec wieku, H.P. Ber lage stworzy budowl, ktra miaa przyczyni si do oczyszcze nia architektury w caej Europie z eklektycznych naleciaoci
gmach Giedy w Amsterdamie. Ju w latach dziewidziesi tych
Berlage okrela panujc architektur jako Scheinarchi tektur,
d.h. Imitation, d.h. Liige" (Faszywa architektura, to jest
imitacja, to znaczy zakamanie"). Nasi rodzice i dziadko wie,
podobnie jak my" pisa Brelage mieszkali i jeszcze
mieszkaj w otoczeniu ohydniejszym ni kiedykolwiek w prze szoci... Zakamanie jest regu, prawda to wyjtek.
Ta arliwa nienawi do eklektyzmu osigna punkt zwrot ny w Europie z zaskakujc raptownoci. Podobnie sie rybac k cignie si czasem dugo bezskutecznie, a nagle ukazuje si
zgromadzony cay ,pow. W historii architektury moment ten
nie by przypadkowy: przemys osign wreszcie peny rozwj
322

i nadszed czas wielkich zmian. W pocztkach wieku cae dziesiciolecia mijay bez jakichkolwiek osigni w architekturze:
pod koniec stulecia kady niemal rok staje si wany. Odywaj
ambicje, przynosz ze sob odwag i si do przeciwstawienia
si tendencjom, ktre umoliwiay yciu odnalezienie praw dziwych form. Osignicia nastpuj prdko po sobie. Rno rodno kierunkw oraz rozmaito eksperymentalnych po szukiwa ukazuj ywotno tego okresu. Indywidualne nie powodzenia i pomieszanie elementw przemijajcych z faktami
podstawowymi nie s specjalnie wane. S to cechy kadego
przejciowego okresu.
Wiele spord de istniejcych w latach 1890-1930 pozo stao w formie fragmentarycznej i niekompletnej. Okres ten
zdoby si jednak na odwag podjcia budowy swojej wasnej
tradycji.
Gdzie tkwiy rda tego ruchu?
Zgodnie z uproszczonym pniejszym wyjanieniem, ruch
ten rozwin si w wyniku stosowania dwch zasad: odejcia od
stylw historycznych i w konsekwencji przyjcia jako
sprawdzianu przydatnoci do celu". Wyjanienie to jest pra widowe, jeeli dotyczy tych dwch czynnikw, ale nie tuma czy gbszych przyczyn. Ruch ten zaczerpn si z moralnych
potrzeb, ktre byy jego waciwym rdem. Podnioso si we zwanie: precz z t skaon atmosfer".
Mody malarz Henri van de Velde nalea do tych, ktrzy
najgorliwiej atakowali skaon atmosfer". Przy kocu lat
dziewidziesitych przewodzi w walce o 'art moderne. Walczy
o sztuk nowoczesn pocztkowo w swej rodzimej Belgii,
nastpnie we Francji, a pniej w kraju, ktry w tym czasie
przyjmowa chtnie kady nowy kierunek w Niemczech.
Wyjani przyczyny, dla ktrych jego osobisty rozwj przybra
taki kierunek w pismach, gdzie uczy, tumaczy i broni swych
doktryn. By moe jednak bodziec moralny oywiajcy art madame przejawia si w formie bardziej bezporedniej w pniej
wygoszonych uwagach.

Potrzeby moralne
oywiajce nowy
ruch

Spotkaem van de Velda w Brukseli w lecie 1938 roku. Van de Velde : c 6

Wielki przywdca z lat dziewidziesitych w dalszym cigu s kie r owa to go ku
by wyjtkowo aktywny; powrci wwczas wanie z uroczy - a rc hite kturz e
stoci pooenia kamienia wgielnego pod pawilon belgijski no
323

Wystawie wiatowej w Nowym Jorku. Wiedzc, e rozpocz

karier jako malarz, zapytaem, co spowodowao, e zwrci si
ku architekturze. Odpowiedzi by opis sytuacji dominujcej
okoo 1890 roku: Prawdziwe formy byy ukryte. W tym okre sie
rewolta przeciw faszowaniu form i przeciw przeszoci bya
rewolt moraln". 1
Opowiada nastpnie, jak na krtko przed 1890 rokiem za amanie nerwowe uczynio go niezdolnym do pracy. W tym
czasie spotka kobiet, ktra przywrcia mu odwag do ycia_
Wkrtce potem chcia si oeni i stworzy wasny dom. P owiedziaem sobie a byo to w 1892 roku e nigdy nie .po zwol mojej onie i rodzinie znale si w niemoralnym" oto czeniu." 2 W tym jednak czasie, wszystko co byo w normalnej
sprzeday, zostao zduszone przez mensonge des formes, przedmiot nienawici van de Velda. Cae wyposaenie swego domu
musia zaprojektowa sam, poczwszy od nakry stoowych, a
do klamek u drzwi. Poniewa przedmioty te wymagay oprawy,
ktra by odpara brzydot", przystpi do budowy swego
pierwszego domu. Zapyta mnie pan, jak staem si architek tem. Ten wanie dom wcign mnie w architektur."
Domem tym bya siedziba van de Vel eta przy Avenue van
der Raye w Uccle, przedmieciu Brukseli. 3 Dom wykazywa
uderzajc swobod w rozwizaniu dachu i w takim sposobie
usytuowania otworw okiennych, aby odpowiaday wymaga niom kadego pokoju. Rewolucja, jak wywoao ukoczenie
domu w 1898 roku, wynikaa z jego wyranej prostoty, bardzo
kontrastujcej z przeadowanymi fasadami, do ktrych ludzie
byli przyzwyczajeni. Pod tym wzgldem najwczeniejsze dzie o van de Velda byo bardziej postpowe ni dom przy Rue de
Turin, zbudowany przez Hort.
Podobny przypadek
Williama Morrisa
(1859)

Trzydzieci lat wczeniej, ta sama odraza do faszywych form

wszystkich przedmiotw bdcych w handlu skonia Williama
Morrisa do budowy i wyposaenia swego Red House (Czerwone' Toutes les formes etaient caches. A, cette epoque la revolte con tre les mensonges des formes et le passe otait une revolte morale".
2 Je me disais c'etait en 1892 jamais je ne veux pas admettre
que ma femme et ma familie se trouvent Bans un milieu qui est
immorale".
Cie ka we f otograf ie te go domu znajduj si w ksice biogr afa i
me cena sa va n de Velda, Kar la Er nesta O sthausa ( Van de Velde , Hagen 1920).
324

go domu) w Upton, w hrabstwie Kent, w Anglii. Jak pisze je den

z biografw Morrisa, historia Red House przypominaa dzieje
domu van de Velda w Uccle: W 1858 roku William Morris
ciko pracowa jako malarz zniechcajc si coraz bar- dziej
do pracy, mimo e sprzeda jeden obraz za 70 funtw. Ma estwo Morrisa, w kwietniu 1859 roku, skierowao jednak
znw jego zainteresowania ku sprztom domowym, na ktre
zwrci uwag na Red Lion Square. Caym sercem pragn teraz
zbudowa dom, ktry speniby wszystkie jego koncepcje
piknego domu" i zapewni sobie usugi Webba jako archi tekta... Nazwa tego domu, zbudowanego z czerwonej cegy i da chwek, wyraaa rewolt przeciwko dominujcej i tyraskiej
formule otynkowanych cian i krytych upkiem dachw." a
Czy to podobiestwo oznacza, e van de Velde poszed jedynie w lady Morrisa? Tak nie mylimy. Podobiestwo wynika
z faktu, e zamieszanie wprowadzone do ycia ludzkiego przez
przemys dao si odczu w Anglii ponad trzydzieci lat wcze niej ni na Kontynencie. Identyczne warunki doprowadziy do
identycznych reakcji.

Bruksela orodkiem sztuki nowoczesnej, 1880-1890

Dlaczego Belgia, a nie inny spord krajw europejskich, staa si
punktem wyjciowym nowego ruchu?
Pionierski duch Henri van de Velda staje si zrozumiay
jedynie na tle warunkw istniejcych w Belgii w latach osiem dziesitych. Belgia bya pierwszym wysoko uprzemysowionym
krajem na Kontynencie. Problemy, ktre wyrosy z uprzemysowienia, objawiy si wobec tego najwczeniej i najbardziej
intensywnie w tym wanie kraju.
By jednak jeszcze jeden powd co najmniej rwnie
wany dlaczego wanie w Belgii fart nouveau po raz pierw szy zacza mie wpyw na architektur i wyroby przemysowe.
Bruksela w latach 1880-1890 bya jedynym miastem w ca ym
wiecie kulturalnym, ktre chtnie witao i dawao posuch
twrczym artystom, wzgardzanym i ignorowanym przez szerok
publiczno. Malarze, tacy jak Seurat, Czanne i van Gogh,
' Montague Weekley, William Morris, Londyn 1934, str. 53. Wanie
Red Lion Square zaloy Morris wraz z Burne-Jonesem swj pierwszy
warsztat.
325

rzebiarze Rodin i Meunier, muzycy Debussy i Vincent

d'Indy i poeci, tacy jak Verhaeren, byli zapraszani do Brukseli po
to, aby przedstawiali swe prace na wystawach i w dyskusjach.
Trudno nie doceni odwagi i instynktu artystycznego, nie zbdnych dla ustalenia takiej metody postpowania. Te wystawy,
prelekcje i koncerty byy pierwszym systematycznym atakiem na
powszechnie panujce gusty, od dziesicioleci zepsute wytworami sztuki cakowicie oderwanej od ycia.
Zarwno pseudomonumentalne fasady tego okresu, jak i jego
peinture ci la mode byy przykadami mensonge des formes.
Dzieo edukacji w Belgii prowadzone byo przez dwch lu dzi, ktrzy kochali sztuk i ktrzy sami pisali, malowali i kom ponowali w czasie wolnym od obowizkw zawodowych
Octave Mausa (1856-1919) i Edmonda Picarda (1836-1924).
Obaj byli zamonymi adwokatami, przyjmujcymi u siebie wie le
osb. 5
L'Art moderne
(1881)

(Dwudziestka"). W skad jej wchodzili Ferdynand Knopff i

A.W. Finch (ktry wedug Henri van de Velda stworzy po most
midzy Morrisem i jego krgiem a belgijsk d'art nouveau).
Czonkiem grupy by take James Ensor. Ensor ju wtedy by
wybitnym malarzem, a na pierwszej wystawie w 1884 roku
pokaza wiele swoich prac. (Wikszo ich wisi w Musees Roy aux des Beaux Arts w Brukseli).
Maus by sekretarzem i duchem przewodnim Les XX"
przez cay czas istnienia tej grupy (1884-1895). Pniej dopro wadzi do zaoenia La Libre Esthetique", stowarzyszenia, kt re zajo miejsce Les XX" w 1894 roku. Libre Esthstique
ukazao prace Williama Morrisa i dato modemu Henri van de
Veldemu mono przedstawienia swych idei szerokiej publicz noci. W odczycie na temat dblaiement d'art" van de Velde
opowiedzia, czego dokonano w Anglii i Francji, wskazujc na
Ameryk jako na kraj przyszoci.
W 1881 roku Maus,
Picard i inni zaoyli
tygodnik
L'Art
moderna.
Kady
numer zawiera tylko
kilka stron druku; nie
byo
ilustracji,
a
wydrukowane artykuy
zwykle nie byy podpisane. Jeden z tych
anonimowych esejw
w pierwszym numerze
pisma (z 6 marca 1881
roku)
zawiera
program
skierowany
nie tylko przeciwko
sztuce akademickiej,
ale przeciw rozmaitym
ustalonym pojciom:
Sztuka jest dla
nas przeciwiestwem
wszelkich recept i regu. Jest
wiecznie
spontanicznym
i
nieskrpowanym
oddziaywaniem

czowieka
na
otoczenie, majcym na
celu
przeksztacenie
go i nakonienie do
przyjcia
nowych
poj."
Tygodnik
L'art
moderne pojawia si
regularnie przez przeszo trzydzieci lat
wyjtkowa
dugowieczno, jak na
pismo tego rodzaju
suc jako model dla
wielu innych, pniejszych
periodykw,
ktre podjy spraw
awangardy. Jego archiwa stanowi nadal
bogate
rda
informacji
dla
historyka zajmujcego
si tym okresem. Ten
wanie
przegld
zbliy do siebie grup
modych
belgijskich

artystw, znanych jako

Les XX"
Picard by by moe
bardziej
aktywny
ni
Maus.
W
modoci
przerwa na pewien czas
studia po to, aby zosta
mar ynarzem.
P niej
studiowa
filozofi
i
prawo i sta si cenionym
obroc sdowym. Poza
sw prac by aktywny
jako krytyk. W tygodniku
L'Art moderne broni
ofiar
powszechnej
niechci

impresjonistw
i
wsz ystkich pozostaych.
Octave
Maus
by
inicjatorem o szerokich
zainteresowaniach.
Wykaz ywa
zarwno
instynkt, jak i niespoyt
energi
potrzebn
do
organizowania
rnych
imprez na wielk skal.
5

326

Maus odkry we
wszystkich
krajach
dziaanie ukrytych sil,
zupenie nie znanych
publicznoci. Usiowa
nakoni
wszystkich
tych artystw, ktrzy
jak Cezanne
wzbraniali si przed
pokazaniem
swych
prac, do wystawienia
ich w Brukseli. W
pierwszej wystawie w
1884
roku
wzili
udzia: Francuz Rodin
(ktry
wystawi
popiersie
Wiktora
Hugo),
Amerykanin
Whistler i Niemiec
Max
Liebermann.
Kadego roku nowe
nazwiska zjawiay si
na licie; byli to: w
1886 roku Auguste
Renoir, w 1887
Georges Seurat (ktry
wystawi jedno 7e
swych
najznakomitszych
dzie Le Dimanche
la
Grande
Jat-te",
znajdujce si w Art
Institute w Chicago).
Camille Pissarro i
Bertha Morisot zostali
wczeni rwnie do
wystawy w 1887 roku.
Przywieziona
wprost z pracowni
Dimanche

la
Grande Jatte" Seurata,
o
.pasko
potraktowanym

pejzau i postaciach, z
ca
sw
possie
adrienne
wywoaa
wielk wrzaw. Jak mi
powiedzia van de
Velde, obraz ten
ktrego warto nie
jest ju przedmiotem
jakiejkolwiek
polemiki zosta
zaatakowany
parasolami
na
pierwszym pokazie.
W 1889 roku van
Gogh zadebiutowa w

Brukseli. Jego gorczkowe

barwy
zrobiy
najwiksze
wraenie na modych
artystach.
Czanne,
ktry wystawia w tym
samym
czasie,
pozosta
prawie
niedostrzeony.
Wymienilimy
zaledwie jedn faz
dziaalnoci na terenie
Brukseli w cigu tych
lat
i
zwrcilimy
uwag na szczytowe
jej
Awangardowe
wystawy

327

punkty. Mimo to nie bdziemy duej wyjania nagego poja wienia si tam tylu talentw. Henri van de Velde jest jednym z
nich; inni to Victor Horta i Paul Hankar.
Angielskie
stowarzyszenia
sztuki i rkodziela
w latach
osiemdziesitych

W Brukseli w latach 1884-1894 wystawiano dziea wiel kich

wspczesnych malarzy i rzebiarzy. W Anglii w tym sa mym
czasie oddano sztukom innego rodzaju przysug. Wanie w tym
czasie prace Morrisa i jego grupy zaczy owocowa i zrobiono
powany
wysiek
w
kierunku
przeobraenia
smaku
spoeczestwa w dziedzinie sprztw domowych. W tym czasie
zaczo dojrzewa nowe, modsze pokolenie artystw takich
jak Arthur H. Mackmurdo, Cobden-Sanderson i C.R. Ashbee
ktrzy nie podzielali nienawici Morrisa do nowoczesnej tech niki i metod handlu. Spoeczny punkt widzenia Morrisa i Ruskina by jednake jeszcze bardziej akcentowany przez to mod sze pokolenie.
Liczne stowarzyszenia, takie jak Art Workers' Guild kiero wany przez Mackmurda w 1884 roku, zjednoczyy si z arty stami i architektami, zainteresowanymi sztuk i rkodzieem.
Nawet dyletanci zrzeszyli si w tym samym roku tworzc Home
Arts and Industries Association. Arts and Crafts Exhibition
Society organizowao wielkie pokazy w celu udowodnienia, e
tak zwane sztuki mniejsze" byy rwnie wane jak ma larstwo.
Przekonanie to przenikno jak dobrze wiemy na
Kontynent w okoo dziesi lat pniej, zostao podjte przez
ruch art nouveau i z energi propagowane.
Ju w 1892 roku wystawa w Brukseli zawieraa przykady
sztuki przemysowej, eksponujc witra i wyroby ceramiczne.
W 1894 roku, w ktrym zaoono La Libre Esthtique", poja wiy si dziea grupy Morrisa, oraz typowy wspudzia artysty
francuskiego jego warsztat.
A wic znw Bruksela bya punktem, z ktrego rozprzestrze nia si na cay Kontynent ruch sztuki i rkodziea. Henri van de
Velde niestrudzony zarwno jako artysta, jak i gosiciel art
nouveau przenis swoj wersj odkry brukselskich naj pierw
do Parya (1896), a pniej do Drezna (1897). Kilka wntrz,
ktre wystawil, wywoao sensacj, jak rzadko wzbu dzay
dziea tego rodzaju. Demonstracja ta obudzia w obu kra jach
wiadomo utalentowanych twrcw, ktrzy dotychczas nie
byli pewni waciwego kierunku rozwoju. Od tego czasu datuje
si wpyw ruchu sztuki i rkodziea na zbyt dugo po grony we
nie Kontynent.
328

Wkad Victora Horty

Biorc pod uwag umiejtno przyjmowania przez Bruksel
nowych dzie sztuki, nie mona si dziwi, e pierwszy naprawd
miay budynek mieszkalny na kontynencie powsta w tym wa nie miecie. By to dom przy Rue de Turin 12 projektu Victora
Horty (il. 177). Wykoczony w 1893 roku, zanim jeszcze pojawi y si jakiekolwiek oznaki nowej europejskiej architektury, bu dynek zbudowany przez Hort zaznaczy punkt zwrotny w spo sobach rozwizania domu prywatnego. Od tego czasu zaczto
stosowa nowe zasady artystyczne odnonie do problemu bu dynku mieszkalnego, a nowe potrzeby czowieka miay mie
wpyw na jego ukad. Ten jeden dom potrafi zbudzi architek tur
europejsk z letargu.

Budynek przy Rue de Turin 12 stoi w szeregu konwencjo nalnych brukselskich domw mieszkalnych. Wobec tego, e
musia by dostosowany do tych samych co one warunkw,
jest podobnie dugi i bardzo wski: front ma zaledwie okoo 7
m szerokoci. Rzut rozwinity w tych z gry narzuconych
proporcjach jest jednak cakowicie oryginalny, W typowym
brukselskim domu powiedzia mi Horta caa rozcigo
parteru jest widoczna z wejcia. Horta unikn tego, wprowa dzajc kilka rnych poziomw podogi. Tak wic salon ley
o p pitra wyej od hallu wejciowego, ktry do niego pro wadzi. Rnice poziomw to tylko jeden ze - rodkw zastosowanych przez Hort dla nadania rzutowi nowej elastycznoci. Wy dry masyw domu, wprowadzajc wietliki, ktre stay si
nowym, niezwykym rdem owietlenia przy tak wskiej ele wacji. Zdjcia nie pokazuj zadziwiajcych powiza prze strzennych pokojw, lecych na rnych poziomach. Dokona no
tego w najmniejszym wyobraalnym obrbie przestrzeni (il.
178).

Dom przy Rue de Turin

(1893) punkt
wyjciowy
dla nowych osigni

Swobodny plan
przyziemia

Dom Horty sta si wkrtce synny we wszystkich europej - Opinia wczesna

skich kolach, zainteresowanych w przywrceniu ycia architek turze. Podziwiano go gwnie z dwch przyczyn: doskonaego
dostosowania do potrzeb waciciela (ktrym by Tassel) oraz
cakowitego uwolnienia si od jakichkolwiek pozostaoci
stylw historycznych. W pi lat po jego wybudowaniu, krytyk
austriacki Ludwig Hevesi opublikowa artyku, ktry wiadczy
o wysokiej ocenie dziea Horty przez wczesn krytyk.
329

177. Victor Horta.

Dom przy Rue de
Turin 12, Bruksela,
1893.

179. Nadbrzee w St.

Louis. Dom przy North
First Sireet
109-111: 1849
albo
1850. Wczen iejsze
a m e r yk a s k i e z e s t a w i e n i e e l e me n t w,
u k s z t a t t o t i v a n yc h d l a
celw budownictwa
przemysowego; ele ment y te Horta dostosowa do potrzeb
architektur y mieszkalnej.

1 7 8 . Vi c t o r H o r t a .
Dom przy Rue de
Turin 12, Bruksela.
Plan. Noria u zysku je e last yc zn o I
pewn niezalen o
midzy poszczegl nymi pitrami dzi ki
zastosowaniu
wewntrznego, elaznego
szkieletu.

330

Mieszka w Brukseli obecnie, w 1898 roku, najbardziej nat chniony spord nowoczesnych architektw, Victor Horta... Jego
sawa liczy zaledwie sze lat i datuje si od powstania siedziby
Tassela przy Rue de Turin. Jest to pierwszy ze synnych nowo czesnych domw mieszkalnych, dopasowanych do swych wa cicieli jak idealnie skrojone paszcze. Czowiekowi, dla ktrego
zosta wybudowany, suy pomieszczeniem w najbardziej dosko nay sposb tak doskonale jak muszla pasuje do limaka. Jest
bardzo prosty i logiczny... cakowicie nowy, a zarazem
przyjemny. Ale prosz o uwag nie ma w nim nawet naj mniejszego echa stylw historycznych... aden detal nie wy-wo dzi si z istniejcej formy. Posiada czysty urok linii, krzywizn i
paszczyzn... i jest cakowicie osobisty, tak osobisty, jak gdyby
331

Horta, zamiast rysowa jego fragmenty, przekaza je rzemielnikom

uprzednio cakowicie wymodelowane."
( - John Nash, w salonie Royal Pavilion w Brighton (1818),
otwarcie ukaza ozdobne kolumny eliwne i dwigary, wchodz ce w skad jego konstrukcji. Nikt przed Hort nie odway si
pj za tym przykadem i pozwoli konstrukcji na wtargnicie w
intymne wntrze prywatnego domu. W domu Horty klatka
schodowa wyranie ukazuje supy i belki, ktre przykuwaj oko
swym ksztatem i ornamentacj (il. 180). Salon jest jeszcze bar dziej godny uwagi pod tym wzgldem; podcig biegnie poprzez
jego woln przestrze, niczym nie maskowany.
Pierwsze wraenie z wntrza domu, jakie odbiera zwiedza jcy, to eliwna kolumna wznoszca si z podwyszonej podlogi parteru kolo klatki schodowej. Powyginane elazne pasma
wyrastaj z kapitelu o ksztacie wazonu. Formy ich podobne s
czciowo do ksztatw prymitywnych rolin, w czci za s
dowolnym wytworem fantazji. Linie ich swobodnie przecho dz
na gadkie ciany i sklepienia oraz na mozaiki podogowe, ww
rozwichrzonych i wijcych si krtych wzorach.
Dom przy Rue de Turin wskazuje na pierwsze pojawienie si
art nouveau w dziedzinie architektury. Dla tej te przyczyny a
nie tylko z powodu zalet podziwianych przez Hevesie go dom
ten wzmiankowany jest we wszystkich podrczni kach historii
sztuki. W domu Horty, zamierzenia art nouveau zostay
cakowicie wyraone rodkami architektonicznymi, bez
jakichkolwiek uprzednich prb. Nie ma adnych wczeniejszych
przykadw tego przejciowego stylu w architekturze. Nawet
jego najwybitniejszy przedstawiciel, Aubrey Beardsley, osign
dojrzao swej artystycznej wypowiedzi dopiero w 1893 roku w
czasie powstania rezydencji przy Rue de Turin. 7
Jedno ze rde
art nouveau

180. Victor Horta.

Dom przy Rue de
Turin 12, Bruksela.
Kolumna eliwna 1
klatka
schodowa.
Koniec okresu stosowania eliwa. Kolumna eliwna zostaje
jeszcze raz
wprowadzona
do
wnetrza domu tiwnoszc wraz z sob

W domu Horty ujawnia si punkt wyjciowy art nouveau

jest to konstrukcja elazna. Czym s te linie? Rozwinitymi
splotami i rozetami, ktre-mona znale pod okapem dachw
tak wielu belgijskich stacji kolejowych. Po prostu pozbyy si
tylko swej gotyckiej i renesansowej maniery (il. 181).
Art nouveau .stanowia interesujce intermezzo midzy
dziewitnastym a dwudziestym wiekiem. Wnikanie w rne
teorie jej pochodzenia byoby jednak dygresj. 8 Pomimo rewoe Wiener Tageblatt, 11 listopada 1898.
Jego r ysunki ukazay si w pierwszym tomie Studio, 1893.
Fritz Schmalenbach, Jugendstil, Wiirzburg 1935.

332

181. Alph on se Ba la t. O rnament z

pask w elazn yc h na k onst ruk cj i
ci ep larn i w La ek en, 1879. J ed n o
z e rde1 art nouveau.

333

lucyjnych intencji kryjcych si za walk art nouveau przeciw

uyciu stylw historycznych, zdoano jedynie wytworzy form
skierowan przeciwko formom. By to w zasadzie tylko anty"ruch i to moe tumaczy jego stosunkowo krtk ywotno.
Znaczenie fasady

Fasada domu Tassela jest rwnie oryginalna w swej formie jak

wntrze. Okno wykuszowe element standardowy kade go
domu w Brukseli zostaje zachowane, ale Horta przekszta ca je
w wygit, oszklon powierzchni. Gadko potraktowana ciana
zlewa si z tym falistym wycinkiem. Pomimo wieej formy
modelunku, fasada jest cakiem konserwatywna w konstrukcji w
porwnaniu z innymi fasadami tego okresu, w ktrym bya
budowana: jest po prostu zwykym rodzajem masywnej ciany
kamiennej. Tam gdzie wprowadzono szeregi okien, zasto sowano
poziome nadproa z kutego elaza. Okna drugiego pitra biegn
ku doowi, od nadproy do poziomu podogi. Wzoruj si one na
zasadzie okien wystawowych, stosowanych w drugiej poowie
dziewitnastego wieku. Nity w belkach stanowicych nadproa
akcentowane s z podobn pieczoowitoci, jak Otto Wagner
wykazuje w uyciu aluminiowych rub na fasadzie Pocztowego
Banku Oszczdnoci w Wiedniu.
Rewolucyjny aspekt dziea Horty polega na tym, e przej
on elementy, ktre pojawiy si w budowlach handlowych i
przemysowych w latach pidziesitych, wcielajc je w for m
domu mieszkalnego. Czysto utylitarne budowle wzniesione w
Ameryce midzy 1850 a 1870 rokiem na przykad budynki
handlowe na nadbrzeu w St. Louis ze swymi eliwnymi fronto nami budowane s w myl zasady stosowanej przez Hort. S
tam podobnie smuke, elazne kolumny, ustawione przed ci giem przeszklonych okien. Te wczeniejsze budynki korzystaj
w sposb prostszy i bardziej przekonywajcy z tej zasady, jak to
wida na przykadzie budowli przy North First Street 109 111
(1849-1850), ktr tu reprodukujemy (il. 179). 9
W czym jeszcze tkwi znaczenie domu przy Rue de Turin 12?
Z naszego pniejszego punktu widzenia ani w jego doskona ym dostosowaniu do potrzeb waciciela, ani w pojawieniu si
po raz pierwszy art nouveau. Bardziej istotna jest elastyczna
forma rzutu, w ktrej wycignito konsekwencj z uycia no wych materiaw dowolne rozoenie pokojw na rnych
poziomach i wzajemna niezaleno cian. Jest to jeden z pierw" Por. take ii. 112, 113.

334

szych europiejskich przykadw tego, co Le Corbusier mia pniej

nazwa le plan libre.
W 1897 roku Horta zbudowa Maison du Peuple w Brukseli.
Jego zakrzywiona fasada ze szka i elaza jest jednym z najodwaniejszych osigni tego okresu (il. 182, 183). Modziecza
wieo domu przy Rue de Turin znw si tu przejawia: w tym
budynku Horta prezentuje si rzeczywicie jako chercheur, jak go
nazwa jeden z jego wspczesnych." Wntrze ukazuje ca
niezaleno jego wczeniejszej pracy. Bezporednio i prdko
docieramy do wielkiej sali jadalnej z szerokimi otworami okien
iswobodnie rozmieszczon elazn konstrukcj. Horta nie zawaha
si umieci sal odczytow, tak rzadko uywan, na grnym
pitrze. Maison du Peuple ujawnia w kadym szczegle rk
dowiadczonego architekta prawdziwego wynalazcy.

Maison du Peuple
(1897) ;
fasada ze szka i
elaza, pomysowy
ukad

Horta mia byskotliw karier. Urodzony w 1861 roku, sta - Pniejszy konsern na czele Akademii w Brukseli w 1913 roku: pniej zosta watyzm Horty
baronem. Wybudowa wiele wanych budowli i powierzano mu
nadal wane zadania.
Stosunkowo szybko utraci jednak kontakt z modzie i ru chem, ktry stanowi kontynuacj jego wasnych de. Powr cimy do tego przy omawianiu konkursu na Paac Ligi Narodw
(1927) 11 , w ktrym Horta odegra jako juror decydujc rol.
W lecie 1938 roku, gdy byem w Brukseli, zapytaem barona
Hort, jak to si stao, e wybudowa tak rewolucyjn budowl,
jak jest dom przy Rue de Turin.
Wyjani, e wwczas, gdy sam by mody, architekt mia
przed sob trzy drogi: mg zosta specjalist od stylu renesan su, klasyku lub gotyku. Horta uwaa, e te ograniczenia s
nielogiczne. Zapytaem siebie, dlaczego architekci nie mog
by tak niezaleni i miali, jak malarze". Wskazywa wtedy na
wyblak fotografi, stojc na jego biurku: To jest mj nauczy ciel, Balat, klasyk i rewolucjonista a rwnie najlepszy bel gijski architekt dziewitnastego wieku. 12 Wiedz mojej modoci
wycignem z jego wykadw".
L'Emulation, Bruksela 1895, str. 187.
11 Por. str. 556-55B.
1T Alphones Balat (1818-1905), architecte du roi. Oprcz muzeum
w Brukseli, synny by jego ogrd zimowy w ksztacie dzwonu, w
rezydencji Laeken (1879). Zwraca tam uwag znakomita konstrukcja
elazna. Ornament okucia kratownicy prz ypomina ornamentyk art
nouveau domu Horty prz y Rue de Turin.

335

Horta tumaczy nastpnie prawdziw indywidualno dzie

Balata. Jego Muzeum w Brukseli byo cakowicie niezalenym
dzieem mimo klasycznej fasady. By to wanie budynek, ktry
skierowa Hort na wybran przez niego drog.
Jego wspaniay rzut na wskro organiczny i wolny od
konwencjonalnych formu by wycznym tworem Balata.
Dlaczego wic musia naladowa klasycyzm w swej fasadzie?
Dlaczego nie stworzy take nowoczesnej elewacji i by tak
niezalenym i indywidualnym jak malarze?"

182. Victor Norta. Mallon du

Peuple w Brukself, 1897. Widok
zewntrzny. Wygita fasada ze
szkta i elaza jest
jedn z najbardziej odkrywczych realizacji
owego okresu.

Victor Horta nie pracowa sam; by po prostu najznakomit - Paul Hankar i ruch
szym czonkiem grupy. En Belgique" jak pisa jeden z pa - belgijski
ryskich krytykw w tym czasie on a toutes les temrits".
Przy Rue de Facque, niedaleko Rue de Turin, Paul Hankar rwnie zbudowal dom w 1893 roku. Nie wykazujc pomysowoci
Horty, Hankar dziaa jednak w tym samym kierunku. 13
Najznakomitszym dzieem Hankara byo jednak urzdzenie
wystawy kolonialnej w Tervueren (1897), gdzie doskonaa jed no koncepcji, przejawiajca si w konstrukcji elaznej i wnt rzu, wzbudzia zainteresowanie artystycznej Europy. Skoczona
na dwa lata przed otwarciem Maison de Peuple Horty, wystawa
ta bya cakowicie dzieem modego pokolenia Belgii. Na tej
ekspozycji, zainicjowanej przez Leopolda II w celu uatrakcyj nienia problemu Konga (jej mottem byo ,nowe pastwo, nowe
lasy i nowe formy"), modym nowatorom powierzono wypo saenie wntrza. Nawet na wielkich wystawach paryskich zaw sze byo to zajciem tapissiers. Ta jedno projektu wntrza i
architektury zewntrznej miaa decydujcy wpyw na p niejsze
budowle. 14
Gieda Berlege'a i potrzeba moralnoci
183. Victor Hor
ta. Matson du
Peuple w Bruksell, 1897, Plan
drugiego i trzeciego pitra. [;Mad
wntrza
wykazuje wielk
wnikliwo

334

niezaleno architekta; rzadko

uywan sal odczytow przeniesiono na wysze
pitro.

Holenderskie malarstwo i architektura w dziewitnastym

wieku wykazay wyrane umiarkowanie. Miastom holenderskim
udao si unikn wielu znieksztace, ktre stay si udziaem
Hankar i Horta naleeli do pierwszych Europejczykw, ktrzy
traktowali projektowanie i wyposaenie domw towarowych jako pro blem artystyczny; rozwizania Hankara byy czasem bardziej czyste.
Hankar zbudowa Magasins de la Maison Claessen przy Rue de
1'Ecuyer, w Brukseli (1896) oraz Maison de Coumerie przy Rue Lebeau,
take w Brukseli (1895-1896).
Szersze omwienie prac Hankara, por. Charles Couraday i Ray mond
Thibaut, Paul Hankar, 1859-1901", Revue da Cite , Bruksela 1923.
31

14

22 Przcstrze, czas...

337

Holenderska
architektura
w XIX wieku

18i. H. P. Ber lage.

Gi eda w Amsterdamie,
1898-1903.
Rozwizanie
zewntrznej ciany. Elewacja ta od strony
ul.
Damrak,
gdzie

185. H. H. Richards
Sever Hall w Camb
Mass.. 1878.

mieszcz si biura Giedy jest jednym z

pierwszych europejskich

przykadw powrotu

do ciany rozwizanej
jako plaska powierzchnia.

innych miast na Kontynencie. Muzeum Rijks i dworzec kolejo wy Cuypera s przykadami agodnego eklektyzmu, charaktery zujcego wielkie gmachy w Amsterdamie.
Z drugiej strony, Holandia nie braa czynnego udziau w
przemianach zachodzcych pod przewodnictwem francuskim w
malarstwie i konstrukcji ani w ruchu sztuki i rkodziea rozwijajcym si w Anglii. Holendrzy stali na uboczu tej dziaal noci; nigdy nie tracili z oczu wielkiej tradycji, ktr musieli za chowa. W Holandii rezydencje z siedemnastego i osiemnastego
wieku stojce wzdu kanaw byy cichym i trwaym wspom nieniem przeszoci.

Jeden czowiek i pojedynczy budynek wprowadziy nowe y cie w Holandii Hendrik Petrus Berlage (1856-1934) i za projektowana przez niego Gieda w Amsterdamie w 1898 roku.
Nawet w okresie jego ycia, wspczeni Berlage'a doceniali
warto tego wyjtkowego osignicia. Jako pierwszemu udao
si mu zrealizowa w budynku denie do oczyszczenia architek tury. Inni rwnie uwiadamiali sobie potrzeb moralnoci w ar-

Nowa sila ywotna

186. H. P. Berlage. Gielda w

Amsterdamie, 1898-1907.
Rysunek.

dwigarw. Jest rwnie bardzo ostrony w stosowaniu szka i

elaza. Wszystko to dziao si przed samym kocem stu lecia,
kiedy elegancja w konstrukcjach elaznych bya ju n 1 kilku
dziesicioleci oglnie przyjta. Konstrukcja Giedy w Am sterdamie nie jest bardziej zaawansowana od pracy Henri La brouste'a w Bibliotheque Sainte-Genevieve z 1843 roku. Tam
take konstrukcja elazna bya zamknita w osonie ceglanej,
konstrukcyjnie niemal zupenie od niej niezalenej.
Pod tym wzgldem duo wicej odwagi w tym czasie okaza
Victor Horta w swym Maison du Peuple w Brukseli (18971899).
16
Horta szeroko otworzy fasad, wypeni j szkem i ePor. str. 333.

Konserwatywne
metody konstrukcji

ge'a, podobnie jak Henry Hobson Richardsona dwadziecia lat

wczeniej, Berlage starannie bada budowle redniowieczne
i znal ich prawa proporcji. Zobaczymy jednak, e podejcie
Berlage'a do architektury romaskiej odbiega od przejciowych
imitacji form historycznych.
Porwnanie z Maison
du Peuple Horty w
Brukseli

Nie spodziewajmy si, e konstrukcja Giedy Berlage'a ujaw nia jakikolwiek rewolucyjny postp. Holandia nie miaa tak
wielkiej tradycji w dziedzinie konstrukcji, na jakiej opierali si
na przykad architekci francuscy. Niemniej jest zdumiewajce,
e Berlage nie unika widocznych cigw w wielkim hallu swej
amsterdamskiej Giedy, przy zastosowaniu trjprzegubo wych

Jazem. Niemniej praca Berlage'a wywara wpyw gbszy i da lej sigajcy. Zgodnie z owiadczeniem wspczesnych,
podziaaa na nich rewelacyjnie.
Amsterdamska Gieda jest ceglanym budynkiem, nieotyn kowanym ani na zewntrz, ani we wntrzu. Rzut zawierajcy
trzy hale o szklanych dachach jest bardzo spoisty. Najwiksza
hala zawiera Gied Towarow i dominuje nad caym budyn kiem (il. 188). Poprzez otwarte arkady, ktre prowadz do po kojw maklerskich i komitetowych, wida waciw sal gie dow w centrum hali.

Co jest r
Tajemnica tk
dy do szcz
stopnie klatk
dzi s jesz
komitetowyc
dwigary szk
spoiny cegie
stosowane w
odgrywaj ni

Jak to sam
uwydatnienie
cechy,
ktra
plaskich powierzchni
w elewacjach spokj!" Prz
Berlage'a
nada cian

Elewacja jest ostatecznym rezultatem wielu oddzielnych

projektw. We wczeniejszych planach wszystko byo w stanie
niepokoju. W projekcie kocowym poszczeglne partie budowli
zlay si cakowicie w pask powierzchni ciany zewntrznej;
nie wystaje nawet wiea. Jedynie w monumentalnie rozwiza nym naroniku, w ktrym .styka si wiea i wejcie gwne,
mona odnale lad niepokoju architektury europejskiej. Nic
nie zakca spokoju rozwizania elewacji ssiadujcej z ulic
Damrak (il. 184). 17 Ta ciana Giedy sprawia wraenie zwyke go budynku biurowego i taka jest funkcja gmachu po tej stro nie.
Okna le w paszczynie ciany, ktra jest zupenie pask
powierzchni przerywan tylko przez kwadratowe rury spusto we
i parapety okienne.
Ceglane ciany loggii otaczajcych Gied Towarow rw nie tworz pask powierzchni na caej wysokoci (il. 187).
Berlage, projektujcy bardzo dyskretnie, wprowadzi w te
ciany kilka rnych materiaw: majolik, granit (w
czworobocznych filarach) oraz rozmaite kolorowe kamienie w
kapitelach filarw. AIe kapitele te nie wystaj w normalny
sposb: s one zrwnane ze cian, jakby obcite brzytw.
Ta cecha nie jest bynajmniej przypadkowa. W swym odczycie o
stylu w architekturze, Berlage wyjania, jaki by jego cel:
Winnimy przede wszystkim pokaza nag cian w calej jej
gadkiej piknoci... Supy i kolumny nie powinny mie wysta jcych kapiteli: poczenie powinno zlewa si z pask powierzchni ciany". 18

czonkowane
powierzchni.
ciana ja
punktem wy
tylko w Hola
wiadom
przez niektr
nym denim
Giedzie cha
Berlage da
budownictwi
potrzebie tkw
. potrzebie
W Europ
penie innej
rewelacji. N
wraenia w
dokadnie p
dobnej pracy

W projekcie tej elewacji Berlage uy jako modulu trjkta

egipskiego z bokami o stosunku 5:8.
H.P. Berlage, Gedanken ii.ber Stil in der Baukunst, Lipsk 1909, str.
52-53.
17

18

340

341

187. H. P. Ber lage. Gie fda w Ams terda mie, 1898-1903. Wntrze; rozwi zanie cian y.

342

1 8 8 . H . P. B e r lage. Gieda w
Amsterdamie,

Wydawaoby si, e ci dwaj ludzie

przejmujc formy romaskie rni si od
swych wspczesnych jedynie kierunkiem
wyboru; wikszo spord eklektykw
wybieraa formy klasyczne i gotyckie. Na
pewno za ich zwolennicy a zwaszcza
zwolennicy Richardsona powrcili na
znajom ciek imitacji historycznych.
wiadcz o tym szeregi maych domw,
podobnych do maych romaskich zameczkw,
ktre powstay kilka lat potem w Ame ryce i w
Europie.
Historia dziewitnastego wieku jest jednak
skomplikowana. Wane s nowe cele wynike
ze studiw nad budowlami romaskimi, a nie
fakt, e Berlage i Richardson stosowali formy
zblione do romaskich. Nie nadszed jeszcze
czas na bezporednie

1898-1903. Wielka
hala. Gielda towarowa,
najwiGksza spord
trzech hal, przekrytych szklanymi

dachami.

odkrycie nowych form wynikych z nowej koncepcji

przestrzennej i to spowodowao naturalne szukanie pomocy w
historii. Metody romaskie wprowadziy ich na drog ku
nowym formom, ktrych wspczesny im okres oczekiwa.
Relacja istniejca midzy stylem romaskim a najlepszymi
budowlami Berlage'a i Richardsona jest identyczna ze stosun kiem, jaki wie nowoczesne malarstwo ze sztuk prymitywn.
Picasso nie kopiowa ukadu masek afrykaskich; uczy si nowego sposobu patrzenia na przedmiot. Istniao powinowactwo
midzy t sztuk a niezupenie uwiadomionym deniem jego
wasnego okresu do komponowania na zasadzie planw. W pew nym stopniu Berlage i Richardson rwnie odnaleli w stylu
romaskim nie tyle jeszcze jedn przejciow mod, co wew ntrzne pokrewiestwo, ktre dopomogo im skierowa si ku
jeszcze nie odkrytym rodkom wyrazu ich wasnego okresu.
Gdy wnikniemy w to, co jest istotne w gmachu amsterdam skiej Berlage i nastpne
Giedy, zrozumiemy, dlaczego Berlage sta si wielbicielem i pokolenie
europejskim obroc architektury amerykaskiej, a zwasz cza
architektury Franka Lloyda Wrighta. Berlage przyby do Ame ryki
w 1911 roku, po ukoczeniu Giedy, na zaproszenie George E.
Elmslie'go, partnera Louisa Sullivana. W budynkach
amerykaskich odnalaz wanie to, o co sam tak arliwie walczy w
cakowitym odosobnieniu.
Wpyw Berlage'a na rosnce pokolenie by wielki. Nawet
wwczas, gdy modzi ludzie wybierali inny ni wskazywany
przez niego kierunek zachowywali cae uznanie dla jego arty stycznej prawoci. W Holandii wpyw Berlage'a i odbicie formy
amsterdamskiej Giedy .pojawia si we wczesnym projekcie
basenu pywackiego wykonanym przez J. J. P. Ouda (1915). Jako
jeden z pierwszych, ktry zaznajomi Europ z pracami Franka
Lloyda Wrighta, Berlage niewiadomie da bodziec twr czy
modszemu pokoleniu architektw w Holandii. 19
Rwnie w Belgii wywar Berlage silne wraenie na dojrze wajcym pokoleniu. Victor Bourgeois, belgijski architekt, kt rego osiedle ogrodowe w Brukseli w 1922 roku La Cit
Moderne" byo sygnaem wspczesnego ruchu, mwi mi,
e okoo 1914 roku, gdy by studentem Akademii Brukselskiej,
tF) Ciekawe, e Le Corbusier zosta po raz pierwszy zainteresowany
twrczoci Franka Lloyda Wrighta poprzez wykad, wygoszony przez
Berlage'a w Zurychu (opublikowany in extenso w Schweizerische Bauzeitunp, 1912, vol. LX, Nr 11-13).
344

jedynie dwa nazwiska fascynoway modych ludzi: Berlage i Frank

Lloyd Wright.
Berlage by niemal samotnikiem, jeli chodzi o jego stosunki
osobiste, ale ceni kontakty oficjalne. By jedynym przedstawicielem starszego pokolenia przy zaoeniu CIAM (Congres Interrationaux d'Architecture Moderne) w Chateau de la Sarraz, w
Szwajcarii, w czerwcu 1928 roku. Na tym pierwszym midzynarodowym zjedzie wspczesnych architektw modsi uczest nicy dyskutowali wycznie o nowych punktach wyjcia. Berla ge
jednak, najstarszy uczestnik zebrania, nie wahajcy si przed
dug podr z Holandii, by jedynym, ktry odczyta starannie
przygotowywany referat: zwizki midzy pastwem a architektur". 20
Ten drobny czowiek noszcy nieodzowny czarny kra wat siedzia w gotyckiej kaplicy La Sarraz zupenie wy odrbniony spord modszego pokolenia i czyta swj esej
z niezmcon powag.
Otto Wagner i szkota wiedeska
Funkcja Wagnera
jako nauczyciela

W 1894 roku Otto Wagner (1841-1918) zosta mianowany

profesorem architektury w Akademii Wiedeskiej. W tym cza sie
wydawao si, e Akademia przestaa by atrakcyjna dla
modszego pokolenia; Wagner mia by czowiekiem, ktry t
atrakcyjno przywrci. Ukoczy wanie wtedy pidziesit
lat. By architektem energicznym i odnoszcym sukcesy, a jego
budynki w stylu wczesnoflorenckiego lub penego renesansu
stay si sawne dziki znakomitemu rozwizaniu rzutw. Aka demia moga nabra nowego blasku dziki jego obecnoci.
Wanie jednak w momencie jego nominacji w pracach Wagnera
pojawia si dugo przygotowywana metamorfoza.
W tym wanie roku 1894 zacz pisa ma ksik dla
swych uczniw pt. Moderne Architektur. 21 Ksika ta zostaa
wkrtce przetumaczona na wiele jzykw i staa si podrcz nikiem nowego ruchu. Wagner twierdzi w niej, e punkt
wyjcia dla twrczoci artystycznej mona odnale jedynie w
nowoczesnym yciu". 22 Pisze nastpnie, e zarwno nowe zaReferat ten zachowa si w archiwach CIAM w Zur ychu.
u Otto Wagner, Moderne Architektur, Wiede 1895, wyd. 4, 1914.
Wyksztacenie architekta powinno stworzy z niego artyst, a nie je dynie specjalist."
22 Op. cit., str. 115.
2n

346

sady konstrukcji, jak i nowe materiay nie s odosobnionymi

czynnikami, ale musz prowadzi do nowych form i
harmonizowa z potrzebami czowieka. Wraenie wypowiedzi
Wagnera
byo
spotgowane
cechujcym
je
rzadkim
poczeniem sarkazmu z wiar w przyszo. Czytelnicy
wyczuwali poza tym, e kade jego sowo byo poparte wielkim
dowiadczeniem w sprawach architektury.
W tej maej ksice kondensuj si dowiadczenia, jakie byy
udziaem kadego artysty dziewitnastego wieku z chwil, kiedy
przeciwstawia si zaakceptowanym normom. Wagner jasno daje
do zrozumienia, e nie ma ju nadziei na pomoc ze stro ny pastwa
23
w jakichkolwiek nowych pojektach.
Jego lekcewaenie opinii
laika, ktrej wpyw by i jest zgubny", stanowi odbicie wasnych,
gorzkich dowiadcze. 24 Trzyma si powiedzenia Goethego:
artysta musi tworzy to, co spoeczestwu powin no si podoba, a
nie to, co si podoba.
Ksika ta szybko pozbawia zudze oficjalne kola odpowiedzialne za nominacj Wagnera. W peni uksztatowany archi tekt
sta si po prostu eksperymentatorem w dziedzinie sztuki
handlarzem sensacji, paziem mody" czytamy w pamfle cie z
1897 roku.
W roku swej nomiancji do Akademii Wagner wybudowa
system nadziemnej i podziemnej kolei otaczajcy obszar Wied nia. Nadziemne odcinki poprowadzone zostay na cikich ceg lanych lukach, przypominajcych rzymskie akwedukty. Wagner
wykona wszystkie poszczeglne prace zwizane z projektowa niem tej linii kolejowej, cznie ze stacjami wzdu trasy. Przy gotowa odrbne projekty dla kadej z nich; stacje zbudowane
wczeniej ukazuj pewne wpywy klasyczne pniejsze kieru j si ju ku 'art nouveau.
Jak widzielimy, w Brukseli wytrwale starano si o stwo rzenie Izolacja Wagnera
atmosfery sprzyjajcej nowym kierunkom. W Wiedniu nie byo
nawet ladu takich usiowa. Nie docenimy znaczenia pracy
Wagnera, jeli nie zdamy sobie sprawy z tego, co znaczy
pracowa w zupenym odosobnieniu. W 1894 roku nikt w ojczy nie Wagnera nie dziaa w myl podobnych zaoe artystycznych.
Austriacy Josef Hoffmann, Adolf Loos i Joseph Ol brich, oraz
Niemiec Peter Behrens byli przedstawicielami gene22
24

Op. cit., str. 133-134.

Op. cit., str. 113.

347

189. Otto Wagner.

Stacja kolei podzie mnej
Karlsplatz w Wiedniu,
1899. Fragment.
Now architektur bd ce chowa pytowe,
paskie powlerzchnle L Wydatne
uycie materia w
w stanie na turaln ym" (Otto
Wagner, 1895).

~~^'!~s /I+fs~S)F"
Fll ~6~~' //
rr

..4711011

racji z 1870 roku i w tym okresie dopiero rozpoczynali sw

dziaalno.
Stacja wiedeskiej kolei podziemnej Karlsplatz (il. 189) moe
by przykadem, e Wagner zmierza ku nowoczesnej architek turze. Elementy dekoracyjne z elaza i pkolisty dach stanowi
przeduenie rozwiza dziewitnastowiecznych. S dalszym
rozwiniciem francuskiej architektury elaznej, pojawiajcej si
w sklepieniach i kopuach, z ktrych Eiffel uksztatowa fasad
gwnego budynku Wystawy Paryskiej z 1878 roku. 25 Wydaje si,
e wspczeni Wagnera poznali si na tym: w jednym z wielu
zoliwych pamfletw skierowanych przeciw niemu czytamy, e
Wagner jest zwolennikiem brutalnego gallijskiego materializmu
architektonicznego". Wagner nie by jedynie kontynuatorem
dziea Francuzw wprowadza on swe wasne elementy. W
1894 roku przepowiedzia, e now architektur bd cechowa
pytowe, paskie powierzchnie i wydatne uycie materiaw w
stanie naturalnym". 25 W stacji Karlsplatz uy cienkich pyt
marmurowych jako okadziny cian zewntrznych, umacniajc je
widocznymi naronikami elaznymi. Takie rozwizanie ukazuje
cian po prostu jako oson pytow nie przenoszc adnego
obcienia.
Dziesi lat pniej, w budynku wiedeskiej Pocztowej Ka sy
Oszczdnoci (1904-1906), Wagner podkreli jeszcze bar dziej
funkcje ciany jako gadkiej powierzchni. Fasada tego bu dynku
jest pokryta pytami z marmuru, umocowanymi za po moc
masywnych aluminiowych rub, ktrych by s widoczne.
Wntrze budynku Pocztowej Kasy Oszczdnoci (il. 190) od krywa zdumiewajc czysto projektu. Jest to bez wtpienia
jedno z najbardziej bezkompromisowych wntrz z pierwszych
lat dwudziestego wieku. Jest rzecz bardzo charakterystyczn,
jeli chodzi o prace Wagnera (jak rwnie prace jego wsp czesnych), e czysto ta wie si z wprowadzeniem nowych
materiaw. Wagner zaprojektowa w tym budynku wewntrz ny
dziedziniec pokryty szklanym dachem. Dziedzice takie byy
powszechnie stosowane od poowy dziewitnastego wieku. Tu
jednak, w biaym hallu budynku Pocztowej Kasy Oszczdnoci,
sklepienie ze szka i elaza nie tylko spenia zadania funkcjo nalne, ale zlewa si w cao koncepcji architektonicznej, sta jc
si czci skadow wyrazu architektury.
1 9 8 . O t t o W ag n e r . K a s a O s z c z d n o c i w W i e d n i u . H a l l . W h a l l u t y m
skleplen le ze szka 1 elaza nie tylko speinia zadania funkcjonalne, ale
z i e w a s i w c a o t
Por. il. 158.
koncepcji
Otto Wagner, bModerne architektur, str. 136.
architektonicznej,
stajc
si
czci
s k a d o w w yr a z u a r c h i t e k t t u r y.
25

348

349

W czystych i abstrakcyjnych formach tej sali ze szka i e laza nie wida bezporedniego udziau architekta, ale jego rka
jest wszdzie obecna, w jej krzywiznach, kolorach i ksztatowa niu jej przestrzeni.
Wagner i szkoa
wiedetiska

Wagner i Sant' Elia

Sukcesy tych pionierw architektury na Kontynencie byy

gwnie wynikiem niespodziewanych atakw. To samo odnosio
si do Wagnera. Nastpia reakcja przeciwko jego wczesnym,
nowatorskim pracom, i projekty pniejsze muzea, budynki
uytecznoci publicznej i miasta istniej tylko na papierze.
Mimo to wpyw Wagnera na modsze pokolenie architektw au striackich by bardzo silny. Chocia uczniowie jego byli ludmi
utalentowanymi, nigdy nie stworzyli dziea na jego miar. Jed nym z uczniw by architekt Josef Hoffmann zaoyciel Wiener
Werkstatte" dla potrzeb rkodziea. Innym, ktry zmar modo,
by Joseph Olbrich. Wagner wskaza tym modym ludziom kie runek dalszego dziaania, byli oni jednak wszyscy pod bardziej
bezporednim wpywem Charles Rennie Mackintosha i grupy z
Glasgow. Dotyczy to zwaszcza Hoffmanna i zespou Werkstatte.
Widzimy std, e w Austrii okoo 1900 roku istnia wpyw
rkodziea na architektur, a nie oddziaywanie architek tury na
dziedzin rkodziea.
Wynikiem tego byo przesadne skoncentrowanie uwagi na
zadaniach dekoracyjnych, widoczne rwnie w galerii Seces sion" Josepha Olbricha w Wiedniu (1898). Podda to ostrej kry tyce Adolf Loos. Ten architekt wiedeski mieszka w Anglii i
Ameryce; nauczy si tam ocenia znaczenie anonimowej pra cy
przy produkcji przedmiotw codziennego uytku poczw szy
od odziey, a do wanien i kufrw.
Jeszcze w 1914 roku widoczny jest w domu Stocleta, zbudo wanym przez Hoffmanna w Brukseli, wpyw stolarki artystycz nej i sztuki dekoracyjnej. Paskie powierzchnie tego domu ban kiera s pokryte pytami z biaego marmuru; potraktowano je
jednak jak obrazy w ramach.
Wpyw Wagnera i jego szkoy austriackiej mona dostrzec
na polu cakowicie nieoczekiwanym w pracach Antonio Sant'
Elia (1888-1916), modego woskiego architekta-futurys ty,
ktry poleg na wojnie w 1916 roku (il. 191, 192). Jego pro jekt
wieowca, poczonego z kolejami podziemnymi i syste mem
wind oraz z drogami dla ruchu koowego na rnych poziomach --,
zespolony w jedn architektoniczn cao, w peni

191. Otto Wagner. Projekt mostu, ko lei

podziemnej I dwupoziomow ych ulic w
Wiedniu, 1909. Fragment systemu nad ziemnych i podziemnych tras kolejo wych okrajcych Wiede wzdlu kra cw miasta.

192. Antonio Sant' Ella. Projekt ko lei

podziemnej, 1914. Wielopoziomo we
ulice
zwizane
z
budynkami
mieszkalnymi i z systemem wind.
Nuova Cltta miasto zaprojekto wane przez Sant' Elie ujawnia ulu bione przez futurystw krzytowanle
rnokierunkowych pasm ruchu,

odpowiada zamiowaniu futurystw do ruchu i do wyraenia

jego moliwoci artystycznych. 27 Sant' Elia nie moe by uwa any za ucznia Wagnera; jednak ten nie zrealizowany projekt
przypomina wczeniejsz prac Wagnera, ktra staje si jedn z
jego najbardziej oczywistych wizi z teraniejszoci. Widzi my
podobne zainteresowanie we wzajemnym przenikaniu rnych
strumieni ruchu na jego rysunkach, ukazujcych fragmen ty
metra wiedeskiego, o zrnicowanych poziomach i kombi nacji
kolei, ulic i mostw.
z7

350

P r o j e k t m i a s t a p r z ys z o c i " , 1 9 1 3 .

ELAZOBETON I JEGO WPYW NA ARCHITEKTUR

Pne pojawienie si
elazbetonu

Art nouveau, przynajmniej w architekturze, ma swe korze nie

w tradycji konstrukcji elaznej. Na pocztku stulecia, kiedy ruch
ten rozprzestrzenia si w Brukseli, pojawi si nowy materia
budowlany, ktry zdoby zdumiewajco szybki wpyw na
architektur: elazobeton (elbet). W tym wanie czasie ar chitektura oderwaa si od przesdw hamujcych tak dugo jej
rozwj i przyswajaa sobie nowe metody, wyrastajce bez porednio z okresu. Stanowio to zacht do stosowania ela zobetonu. Zaledwie udoskonalono go w takim stopniu, e mg
by uywany do budowy mynw, silosw i zbiornikw, a ju
zaczto go stosowa dla celw cilej zwizanych z architektur.
W latach 1910-1920 sta si niemal znakiem firmowym nowo czesnej architektury.
Ten materia o zoonym skadzie ma przeszo sigajc
daleko wstecz, mimo e osign dojrzao bardzo pno. Nie
potrzebujemy ledzi jego rozwoju technicznego, gdy jest na
ten temat wiele ide informacji. Rozpatrzymy tylko kilka
spraw majcych znaczenie dla architektury.

Wczesne powtrne
odkrycie betonu;
Smeaton, 1774

John Smeaton, jeden z wielkich inynierw osiemnastego

stulecia, odnis triumf dziki konstrukcji latarni morskiej
Eddystone (il. 193) w Anglii. Poprzednie latarnie wzniesione w
tym miejscu zostay zniszczone przez sztormy, a miejsce
usytuowania byo wystawione na dziaanie penej siy morza.
Ale Smeaton w konstrukcji swojej kamieniarki zastosowa sy stem, ktry umoliwi jej zwizanie w wyjtkowo spoist ca o. Zaryglowa midzy sob kamienie, a na fundamenty i ma terial wicy uy mieszanin wapna palonego, gliny, piasku i
skruszonego ulu elaznego to jest betonu. Zdarzyo si to
w 1774 roku, pi lat przed wybudowaniem pierwszego eliw nego mostu na rzece Severn. Jest to, o ile wiemy, pierwszy
przypadek uycia betonu od czasw rzymskich.
Eksperymenty Smeatona s opisane szczegowo we wspaniaej, wydanej przez niego, ilustrowanej rycinami ksice do tyczcej latarni morskiej. 2 Dowiadczenia te rozpocz w latach
pidziesitych osiemnastego wieku, wwczas, gdy zaobserwo wa, jak wapno palone zawierajce glin twardnieje pod wod.
Jak ju widzielimy, to wanie take Smeaton pierwszy od-

2 9 3 . J o h n S me a t o n . La t a r n i a m a r s k a E d d ys t o n e w An g l i i , 2 7 7 9 . R y cina pochodzi ze spra w o z d a n i a S me a t o n a o

budowle latarni.

t J. Smeaton, A Narrative of the Building and a Description of the

Construction of the Eddystone Lighthouse, Londyn 1793.

352

23 Przestrze, czas...

353

way si zastosowa nowy materia eliwo, do wyrobu pomp i

innych maszyn.
Sukces pracy Smeatona przy budowie latarni Eddystone za pocztkowa liczne dalsze eksperymenty. W 1824 roku Joseph
Aspdin z Leeds wyprodukowa pierwszy hydrauliczny" material wicy: cement portlandzki. (Cement hydrauliczny jest
to cement, ktry twardnieje w wodzie). Smeaton uy skadni kw w ich naturalnym stanie; Aspdin sam regulowa domiesz ki.
W pi lat pniej, w 1829 roku, niejaki dr Fox opracowa
metod wykonywania stropw betonowych przez stosowanie
betonu jako wypenienia midzy belkami elaznymi. W 1844
roku metoda ta zostaa opatentowana. Jak widzielimy, uyto jej
(ju w opracowanej formie) w szecio- i siedmiopitrowych ma gazynach, zbudowanych przez inyniera z Manchester, Willia ma Fairbairna.
Ten system konstrukcji, stosujcy cigi zalane betonem,
jest ju bliski prawdziwej konstrukcji elazobetonowej. Jednak e mino pidziesit lat, zanim badania naukowe ujawniy

199.
H e n n e bi q u e .
Dom
mi e s z ka l n y w B ou r g- La Reine. Hennebique stara
s i n a j e d n ym p r z yk a d z i e
w yk a za w s z ys t k i e m o l i w o c i e l b e t u , s t o s ow a n e
pr z e z n i e g o f o r m y a r c h i t e kt o n i c zn e n i e w yk r a c za j
jednak poza powszechnie
s t o s o w a n y s t yl p n yc h l a t
d z i e w i d z i e s i t yc h .

waciwy charakter powiza midzy dwoma elementami w e lazobetonie. W tym czasie wszystkie wysiki i caa uwaga po wicone byy rozwojowi wielkich konstrukcji elaznych. O ile
wiemy, pierwsze szerokie zastosowanie betonu nastpia pod czas
Wystawy Paryskiej w 1867 roku, gdzie uyto go na stropy w
suterenach restauracyjnych w wielkim budynku gwnym.
elazobeton, w cisym znaczeniu tego sowa, pojawi si
po raz pierwszy w 1868 roku, kiedy ogrodnik Monnier zacz
stosowa siatk drucian dla wzmocnienia rur betonowych. Ta
procedura nie bya w zasadzie niczym nowym: w sklepieniach
Bibliotheque Sainte-Genevieve Labrouste zastosowa przepla tane druty pokryte warstwami tynku.
elazobeton (elbet) by powszechnie uywany na wiksz
skal dopiero w latach dziewidziesitych, kiedy zastosowa go
w Ameryce Ernest Leslie Ransome (urodzony w 1844 roku, w
Ipswich, Anglia) 2 i we Francji Franois Hennebique (18421921).
Franois Hennebique opiera si na wstpnych pracach
przeprowadzonych przez wielu konstruktorw. Zna odmienne
zachowanie elaza i ciskanego betonu, wiedzia, w jakich pro porcjach kady z nich stosowa i jak rozoy elazne prty
zbrojenia krtko mwic zna wszystkie zwizane z tym pra wa. Me poza tym by doskonaym przedsibiorc i budowa we
wszystkich czciach Europy: myny w Nantes, spichrze w Ge nui, silosy w Strasburgu, sanatoria w Szwajcarii.
Willa, ktr wybudowa dla siebie w latach dziewidzie sitych w Bourg-la-Reine (il. 194), speniaa funkcje propagan dowe dla sprawy stosowania elbetu.
Willa ta ukazuje wszystkie moliwoci elbetu, ju na pierw szy rzut oka, Omioktna wiea spoczywa na dwch wsporni kach o wysigu czterech metrw. Nie poprzestajc na tym, wiea
posiada inne wystajce elementy konstrukcji umieszczone
Zastosowanie elbetu w Ameryce przed zbudowaniem Leland
Stanford Jr. Museum (ok. 1890) i gmachu Pacific Borax Company, zasuguje na staranniejsze studium ze zwrceniem uwagi na postp tych
wczesnych prac. Na krtko przedtem Ransome zbudowa gmach Akademii Nauk w San Francisco, stosujc elbetowe stropy i elazne slupy.
Darte szczegowe, patrz: Ernest L. Ransome i Alexis Saurbrey, Reinforced Concrete Buildings, Nowy Jork 1912, a zwaszcza pierwszy rozdzia, Personal Reminiscences".
2

195. Anatole de Rau dot. Koci Saint Jean de Mont mar tre
w Par ytu . R oz poc zt y
w 1894 r. Pierws zy
koci o
szkielecie
elbetowym, obudowanym
cienkimi cianami
zewntrznymi.

354

355

Pierwsze
zastosowanie elbetu
na wielk skal w
latach dziewidziesitych:
Francois Hennebique

Zastosowanie
w siedzibach

wyej; zawieraj one spiraln klatk schodow, prowadzc do

ogrodu (wysadzonego drzewami) pooonego na najwyszym
dachu. Ogrody na dachu, tarasy, swobodnie wystajce elementy
budowli: prawdziwy pokaz cyrkowy architektury! Wykonany
cakowicie w manierze architektonicznej lat dziewidziesi tych, jest fantastyczn mieszanin, obliczon na zdobycie serca
kadego surrealisty.
Zastosowanie w
kociele (1894)

Francuska architektura lat dziewidziesitych nie moe by

porwnywana ze swym potnym belgijskim odpowiednikiem;
po osigniciu swego szczytowego punktu w 1889 roku w Galerie des Machines, zacza chyli si ku upadkowi. Istniej
wprawdzie pewne osignicia godne uwagi, mimo e nie miay
adnego midzynarodowego wpywu. W 1894 roku Anatole de
Baudot rozpocz prac nad pierwszym kocioem o elbetowym
szkielecie zawartym w cienkich cianach; by to koci Saint Jean de Montmartre w Paryu (il. 195). Anatole de Baudot
piastowa oficjalne stanowisko opiekuna staroytnych monumentw"; w swych wykadach, prowadzonych przez przeszo
dwadziecia pi lat, gosi odrodzenie architektury. Z chwil,
kiedy pojawi si nowy materia, elazobeton, zastosowa go do
budowy kocioa byo to znaczne odejcie od utartej rutyny.
W swej ksice Architektura i beton zbrojony 3 wyjania, e
otrzyma kontrakt na budow, poniewa przez uycie nowego
materiau mg poda najtaszy kosztorys.
miao dziea Baudota bya uznana, ale z rnych powo dw nie moga ona dorwnywa wielkiemu wraeniu, jakie wy war dom Victora Horty przy Rue de Turin.'
W pierwszym dziesicioleciu dwudziestego wieku elbet sta
si materiaem powszechnie stosowanym niemal wszdzie. Uy to go przy budowie sanatorium krlowej Aleksandry, zbudowa nym w Davos w Szwajcarii w 1907 roku (ii. 196). Robert Ma illart by autorem konstrukcji; architektami byli Pfleghard i
Haefeli. Sanatorium krlowej Aleksandry mieci si na ob szernym wystpie skalnym na zboczu gry. Jego trzy skrzyda,
7 Anatole de Baudot, L'Architecture et Ze ciment arm.e, Pary.
Pozbawion rozgosu pioniersk prac wykonywa rwnie Louis
Bonnier, ktry wybudowa gmach uytecznoci publicznej w Pas-deCalais (pozbawiony zwykych ozdb). Dutert, ktry opracowywa archi tektur Galerie des Machines w 1889 roku, wznisl muzeum z nietynko wanej cegy dla Jardin des Plantes w Paryu budynek ten ujawni
rwnie konstrukcj elazn wszdzie, gdzie bya zastosowana.

356

1 9 6 . P f l e g h a r d , I l a e f e l l I M a l l l a r t . S a n a t o r i u m k r l o w e j Al e k s a n d r y

Davos,

1907.

o szeroko otwartych tarasach s usytuowane w pooeniu zapewniajcym najlepsze nasonecznienie.

W tym samym roku rozpoczto w Chicago budow skadu
towarw dla Montgomery, Ward and Company. s Ukoczony w
1908 roku magazyn ten by dzieem R.E. Schmidta, Gardena i
Martina przedstawicieli drugiego pokolenia szkoy chica gowskiej. Mia on okoo 240 m dugoci, wielkie okna o podu nym, chicagowskim typie i szerokie, horyzontalne pasy, biegn ce bez przerw poprzez ca dugo fasady. Jest to ogromne
skupisko pomieszcze skadowych o wysokoci omiu pi ter,
powtarzajce jednostki skadowe z monotoni rzeczywicie
przeraajc. Zbudowany jest cakowicie z konstrukcji elbeto wej fundament, slupy, stropy i ciany". 6
Wspczeni krytycy byli zupenie oszoomieni t budowl,
o ile wiem, jedn z pierwszych w Stanach Zjednoczonych, w
ktrej uyto elbetu, orientujc si dobrze w jego waciwo ciach. To nie mia by monument architektoniczny... jego ces Por. ii. 249.
On American Architecture", Architectural Record, vol. XXII, 1908, str. 115120.

357

le s funkcjonalne, strukturalne i gospodarcze... w tym

budynku nie chodzio o wyraz architektoniczny." Ale jeli nie
jest sam w sobie pikny i wdziczny, jest przynajmniej
logiczny". Obecnie magazyn ten jest jednym z niewielu pno
wzniesionych budynkw, w ktrych yje jeszcze duch szkoy
chicagowskiej.
Dalszy rozwj konstrukcji elbetowej wraz z wyzyskaniem jej
moliwoci artystycznych przebiega we Francji.
A.G. Perret
Auguste Perret (urodzony w 1873 roku) pozosta architek tem-inynierem (architecte-ingenieur) w cigu caej swej karie ry. s Pochodzi z Burgundii, z miasteczka w pobliu wielkiego
klasztoru Cluny. Wanie zakonnicy z Cluny zainicjowali wiel k reform i puryfikacj architektury kocielnej, przeprowa dzon w dwunastym stuleciu.
Budynek mieszkalny
przy Rue Franklin

Perret zbudowa budynek mieszkalny przy Rue Franklin 25

bis w 1903 roku (il. 197), w dziesi lat po domu przy Rue cle
Turin. Budynek ten w adnym wypadku nie odznacza si czy stymi formami chicagowskich gmachw biurowych i nie dorwnuje sile dzie Franka Lloycla Wrighta z tego samego Okre su. Znany nam europejski niepokj przejawia si w nim jeszcze
w znacznym stopniu. Niemniej jest to pierwszy przykad zasto sowania elbetu jako rodka wyrazu architektonicznego i wie le
z cech tego budynku stao si zalkiem przyszego rozwoju.
Szkielet elbetowy jest tu uyty bez jakiejkolwiek osony;
uwydatnia si wyranie jako jeden z elementw skadowych bi
dyrku. We wczeniejszych betonowych budowlach - takich jak
na przykad dom mieszkalny Hennebique'a przy Rue Dan-ton
nie uywano szkieletu do celw architektonicznych. Niemal
zupenie zaniechano fasady jako powierzchni do dekorowa nia.
Szereg delikatnych uskokw elewacji pozbawia budynek
wszelkich skojarze z ciarem. To wraenie lekkoci potguje
sposb nadwieszenia wspornikowo siedmiu grnych piter nad
ulic, Parter (w ktrym niegdy miecio si biuro Perreta) jest
prawie cay ze szka, przerwany tylko kilkoma wskimi filarami
z elbetu (il. 200), Cienka, wska pyta stanowi okap nad parter Architectural Record, vol. XXII, str. 115-120.

Paul Ja mot, A. G. Fer ret et 1'architecture du bkton artn, Par y i

Br ukse la 1927.

358

198.Auguste Perret na dachu budynku przy Rue Franklin 25 bis.

TT TT

199.Auguste Perret . Dom przy Rue Frank]. n 25 bis. Plan. szkielet elbetow y
umoiliw la sw ou bodne planowanie rzutu.

197. August Ferret. Dom przy Rue Frankin 25 big w Paryu, 1903. Szkielet
telbetowy nie zosta tu ukryty, ale przeciwnie Jawnie ukazany Jako czynnik
podstawowy.

bodne planowanie rzutu (ile. 199). ciany dziaowe s ustawione

z zupen swobod, czc wolnostojce elbetowe supy. Perreta
pracowa tu w tym samym duchu co Horta i pniej Le
Corbusier. Kade pitro jest zaplanowane jako samodzielna jed nostka.
Wkrtce potem Perreta zbudowa obiekt, ktry sam uwaa za Ga r a prz y
Rue premiere tentative (au monde) de beton arme esthtique". P on thie u

200. Auguste Perret. D om przy Rue Frank lin 25 bis. Biura na parterze. Kon dygnacj a ssiadujca z ulic zosta a niema l cakow icie przeszklona.

rem, zapewniajc nieco cienia i podpor pod balkon. elbetowe

belki szkieletu wychodz na zewntrz w najwyszych pitrach.
Efekt caociowy przypomina niektre elazne konstrukcje: ku
doowi wszystko zdaje si stawa coraz lejsze i zaledwie kilka
cienkich elementw czy budowl z ziemi. To wraenie kru choci miao swe konsekwencje finansowe. Banki odmwiy
przyjcia hipoteki na taki budynek, gdy eksperci przepowiadali
jego ryche zawalenie si.
Wntrze: nowe
wycie materiaw
swobodnie
planowanie

Na paskim dachu, podobnym do zaprojektowanych przez

Tony Garniera w Cite Industrial", widzimy zacztki ogrodu
dachowego (ile. 198). Usunito studni wietln, a ciany
klatki
schodowej
wykonano
ze
szklanych
cegie
umoliwiajcych peny dopyw wiata dziennego. Perret
powiedzia mi, e zastosowa te cegy, poniewa ssiedzi mogli
mu prawnie zabroni wybicia otworw okiennych po tej stronie
budynku. To naturalnie nic nie ujmuje pomysowoci Perreta w
znalezieniu nowego zastosowania dla dobrze znanego
materiau. Ten sam rys wystpuje w zastosowaniu prostych
rurowych porczy dla zastpienia wypracowanych, zwykle
rcznie kutych krat.
Najwikszym jednak wspudziaem Perreta w osigni ciach modszego pokolenia architektw francuskich jest swo
360

By to gara przy Rue Ponthieu. Tu elbetowy szkielet mg

decydujco wpyn na charakter fasady.
Istniej inne wietne prace Perreta, ktrych niestety nie
bdziemy mogli omwi: Theatre des Champs-Elysees (19111914), powd do wielkiej nolemiki pomidzy nim a Henri van
de Veldem; doki w Casablance (1916), o cienkich jak skorupa
jajka sklepieniach; kocioy w Raney (1922) i inne, ktre wy wary taki wpyw na wspczesn architektur kocieln; domy
prywatne oraz prace powstae pniej. Auguste Perreta, ze swo im zmysem konstrukcji, da Le Corbusierowi decydujcy bo dziec do jego pracy.
Cae nastpne pokolenie architektw rozwino rezultaty
pracy Perreta. Jego budowle s kontynuacj najlepszych fran cuskich tradycji w dziedzinie konstrukcji. Tak jak wczeniejsi
architekci-inynierowie, Perreta czerpa inspiracj z materiau,
w ktrymi pracowa. Dokona on dla elbetu tego, co Henri La brouste zrobi dla elaza.
Tak jak Tony Gamier, Perreta zachowal pewne zwizki z kla- Reminiscencje
syczn przeszoci. Ale klasyczne kanony byy tak ywe i ela - klasyczne
styczne dla najlepszych francuskich architektw, jak w czasach
francuskich mistrzw baroku dla Racine"a, Moliera i Descartes"a. Bye moe, pniej uda nam si dostrzeo, e co z ducha
klasycznego trwa nadal w pracy ludzi, ktrzy przyszli po Perrecie; e oni rwnie wyraaj klasyczne denie do rwnowagi,
symetrii i spokoju.
Tony Gamier
Architekt-konstruktor Auguste Perreta by pierwszym, ktry odkry
nowe rodki wyrazu architektonicznego w niezbadanych
moliwociach elbetu. Material ten by rzeczywicie szczeglnie
atrakcyjny dla budowniczych francuskich. Beton odpowiada
doskonale ich tradycyjnym skonnociom do miaych i mocno
wydronych budowli.
361

elazobeton
podstawowym
materialem w
twrczoci
Garniera

~m

~. PI~U~ ~ '

l
tw -!Hi irlii i iii !il
-

~F

~'

~~~..r=--~.w

201. Tony Garner. Dworzec centraln y, 1001-1904. Projekt. W okresie, kiedy

dworce kolej ow e miay zw ykle charakter wielkich budowli monumentalnych
Garner powraca do waciw ych funkcji 1 wyzyskuje nowe materiay -- szko 1
elbet.

Tony Gamier (urodzony w 1869 roku) uczyni z elbetu

podstaw caej swej pracy. W Cite Industrielle" (1901-1904) ten
nowy materia zastosowano do budowy caego miasta w myl
miaych i uderzajco dalekowzrocznych zaoe. Jest to projekt,
ktry omwimy pniej bardziej szczegowo. 9 Cito
Industrielle", projektowane, kiedy Gamier mia zaledwie
trzydzieci lat, rzeczywicie dao wytyczne dla caej jego przyszlej twrczoci. Grands travaux de Lyon", zrealizowane pod
nadzorem 1ldouarda Herriota w miecie rodzinnym Garniera, byy
praktyczn realizacj koncepcji jego modzieczego projektu. Te
grands travaux" miay bardzo rozlegy zasig. Obejmoway
lyoskie rzenie (1909), stadion miejski (1915), dwadzie cia dwa
pawilony szpitalne Granges-Blanches (rozpoczte w 1911 roku,
ale budowane przez prawie dwadziecia lat) i cz dzielnicy
mieszkaniowej Quartier des ttats-Unis" ktrej budow
rozpoczto w 1920 roku. Pniejsze prace Garniera to pawilony
kilku francuskich wystaw, jego wasny dom i liczne wille na
Riwierze. Wszystkie te budynki mona uwaa za rozwinicie
jego pierwszej powanej pracy i wanie dalekowzroczny plan
Cite Industrielle" zapewni Garnierowi nalene miejsce w historii
architektury (ii. 201).
9 Por. str. 755 i vast.

362

Dochodzimy teraz do momentu, w ktrym architektura eu ropejska moga nareszcie osign cakowite opanowanie wsp czesnych problemw rodkami stworzonymi przez inynierw.
Do tego czasu ludzie mogli si przekona, e nowoczesna tech nika dawaa jedyny rodek wyrazu dla uczu wyrosych ze
wspczesnego ycia. Przedtem jednak musimy ukaza osig nicia amerykaskie, ktrych wpyw mia si sta skuteczny
dopiero wwczas, gdy architektura europejska zacza powra ca
do zdrowia po swych schorzeniach.

CZ PITA

Osignicia amerykaskie

Znaczenie okresu
lat 1850-1890

Okres kolonialny i republikaski miay wielkie znaczenie dla

osigni amerykaskich; utworzyy one solidne podwaliny dla
przyszego postpu. Ale okres lat 1850-1890 ma znaczenie wik sze, jeli chodzi o wpywy amerykaskie na wiat zewntrzny. W
tym czasie zakoczono przygotowania, umoliwiajce ten
wpyw. W latach 1850-1890 powsta nie tylko wielki pd ku nie skolonizowanym ziemiom na Zachodzie, ale objawi si rwnie
w sposb wyrany nowy i specyficznie amerykaski duch.
Okres ten ma szczeglne znaczenie dla cudzoziemca. Nowe for my, ktre wtedy si uksztatoway, miay swe rda w organi zacji pracy cakowicie odmiennej od powszechnie panujcej w
Europie.
Materia ilustracyjny, z ktrego tu korzystamy, czsto by z
trudem wynajdowany. Dokumenty z tego okresu nie s atwo
dostpne, po prostu dlatego, e nike jest zainteresowanie tym
odcinkiem czasu i mao jest zrozumienia dla jego wanoci. Bar dzo trudno znale materiay ukazujce rozwj ycia w tym
okresie i odbite w nim codzienne przyzwyczajenia. Jeszcze istot niejsza jest ciga obawa, e materiay te zagin na zawsze.
Producenci po prostu miej si, kiedy si prosi o wzory ich
dawnej produkcji lub o stare katalogi. Brak czasu, a przede
wszystkim brak zainteresowania rdami tradycji, rzdzcej
yciem dzisiejszego czowieka. W przyszoci histo ryk badajcy
ten okres na pewno bdzie bardziej zafrapowany odkrywaniem
rde wielkiej anonimowej produkcji przemysu ni monumen taln lub oficjaln architektur tego czasu. Czy istnieje jaka
instytucja, ktra zainteresowana bardziej ludzkimi ni technicz nymi wzgldami usiuje zebra dokumenty zwizane z anonimowymi zacztkami naszego okresu? Jestemy nie przyzwyczajeni do rozwaania wzajemnych zwizkw midzy rnymi
dziedzinami ludzkiej dziaalnoci i nie dostrzegamy jasno punk tw, w ktrych si one cz. Istnieje niebezpieczestwo, e ma teriay potrzebne do odtworzenia tych powiza mog zagin,
zanim doceni si ich znaczenie.

202. Amerykaskie zegary, ok. 1850.

Europa obserwuje produkcj amerykask

Pierwsze zetknicie publicznoci europejskiej z ameryka skimi narzdziami i urzdzeniami miao miejsce na pierwszej
midzynarodowej wystawie Wielkiej Wystawie w Londynie w
1851 roku. Obserwatorzy europejscy byli zdumieni prostot,
techniczn dokadnoci i zdecydowaniem ksztatw, przejawia jcymi si w produktach amerykaskich. Spostrzegawczy Lot har
Bucher zwraca uwag na zegary cienne o wspaniale wykonanym mechanizmie i prostej, orzechowej obudowie; krzesa
od prostych drewnianych law do foteli bez piernikowych
rzeb, ktre kalecz nam rce i dr ubranie, brak rw nie
prostoktnych form tych popularnych krzese gotyckich, w
ktrych drtwiej ramiona. Wszystko co widzimy w zakresie
amerykaskich urzdze domowych ujawnia wygod i przysto sowanie do celu" 1 (il. 202).
Podobnie hrabia Lon de Laborde, obserwator francuski, wi' Lothar Bucher, Kulturhistorische Skizzen aus der Industrieausstellung alter Vdiker, Frankfurt 1851, str. 146 i nast.

366

203.
Wzorce
amerykaskie
umeblowania szkolnego, 1090.
W ys o k o n i s z e j c z c i p u l pitu rwna jest najwyszej
czci opar cia, u moliwiajc
w ten sposb wsunicie krze sla pod pulpit. Krawd sie d zen ia jest pr ostopad a d o
krawd zi
pulpitu
tak,
e
u c z e p i s z c c z y c z yt a j c
m u s i a le d z i e w yp r o s t o w a n y;
cz plecw ucznia, ktr ej
potrzebne jest wwczas opar c i e , c a k o w i c i e s t yk a s i g z
kr zesem. "

Amerykanie pokazali meble szkolne na eliwnych podsta wach; wszystko w nich byo dostosowane do wieku ucznia, jego
zajcia i budowy anatomicznej (il. 203). Meble te, ktrych wik szo zostaa wyprodukowana w Nowej Anglii, w okolicach Bo stonu, byy owocem dwudziestoletniej walki o lepsze wyposae nie szk, rozpocztej w 1830 roku odczytem W.J. Adamsa:
Szkoy i szkolne urzdzenia", wygoszonym w American In stitute of Instruction. W 1838 roku Henry Barnard zakoczy
jedn z pionierskich prac w tej dziedzinie swj referat na
temat architektury szk dla Senate Standing Committee
2 Le on de La bor de , D e l" uni on de s a r ts e t de l industrie , v ol. I,
str. 312 i va s t.
Gottfried Semper, Wissenschaft, Industrie and Kunst, Brunszwik
1852, str. 73 i nast.

UNIX

Amerykaskie
meble szkolne,
ok. 1851;
postp w projektach
funkcjonalnych

dzia w Amerykanach, une nation industrielle, qui se fait

artiste". Doda, e Ameryka pjdzie sw wasn drog". 2
Gottfried Semper wyrazi podobn opini. Semper by nie mieckim architektem, ktry (podobnie jak Ryszard Wagner)
zosta wydalony z wasnego kraju z powodu dziaalnoci rewo lucyjnej w Drenie. By jednym z zaoycieli pierwszej angiel skiej szkoy projektowania, zorganizowanej w Londynie w tym
samym roku, tj. w 1851. Semper pisze, e mimo, e jest mao
przejaww dziaalnoci rkodziea w Ameryce, to jednak wa nie tam powstanie prawdziwie narodowa sztuka". 3

on Education. Barnard nie mial adnych wtpliwoci co do

funkcjonalnych wymaga, jakie meble tego rodzaju musiay
spenia: Kady ucze, bez wzgldu na wiek, powinien mie
krzeso takiej wysokoci, jaka pozwala, siedzc w nim ; prawidowo, oprzee si nogom na pododze, bez opierania mini ud o
przedni brzeg siedzenia... Siedzenia musz mie oparcie dla
mini plecw i jako zasada podparcie to powinno siga po wyej opatek, a wznoszc si odchyla zawsze do tyu przy najmniej o 1 cal na kad stop". 4
Dwadziecia pi lat pniej, na wystawie filadelfijskiej w
1876 roku, obserwatorzy europejscy dzielili si na dwa obo zy.
Ci, ktrzy spodziewali si ujrze europejsk mod w ame rykaskich eksponatach, byli bardzo rozczarowani. Jak pisze
Jacob von Falke, nie dostrzegali oni ani mebli, ani pokry na
meble, ani szka i porcelany, ktre podobayby si poprzez swj
smak, zestawienie koloru czy pikno". Pewne przedmioty uyt ku
codziennego, ktre, jak sdzi von Falke, winny by bogato
ornamentowane, na przykad zegary cienne przez kompletny
brak ornamentu wykazuj aosny poziom". a W tym przypadku
obserwator europejski potpi charakterystyczn cech, kt ra
nadaa amerykaskiej sztuce przemysowej swoist indywi dualno i znaczenie dla przyszoci: .prostot.
Z drugiej strony, obserwatorzy, ktrzy nie wydawali sdu na
podstawie z gry przesdzonych kryteriw, byli pod wrae niem
,.piknoci formy, ktr Amerykanie nadaj swym na rzdziom i
maszynom". F. Reuleaux, znany naukowiec, ktry sta na czele
niemieckiej delegacji na wystaw, omawia t spraw w Briefe
aus Philadelphia (Listach z Filadelfii) z 1876 roku: Siekiery,
topory, motyki, noe myliwskie, motki itp. s wykonane tak
rnorodnie i tak piknie, e mog tylko wzbu dza podziw i
zdumienie. Wykonane s powcigliwie. S zapro jektowane tak
dobrze do celu, ktremu maj suy, e rze czywicie wydaj
si przewidywa nasze potrzeby". 6
Henry Barnard, School Architecture, or Contributions to the Ian prouemert of Schoolhouses in the United States, wyd. 5, Nowy Jork
1854, str. 342. Komisja Senatu odmwia wydania pracy Barnarda, ktra ukazaa si dopiero w 1841 roku, a i wtedy jak sam pisze
dziki wytonemu wysikowi kilku inteligentnych przyjaci akcji
ulepszania szkl ", oraz prz y pokr yciu czci kosztw przez autora.
Jacob von Falke, Vorbemerkungen zur Weltausstellung in Phi ladelphia", Der Gewerbehalle, vol. XIII, 1875, str, 144 i nast.
F. Reuleaux, Briefe aus Philadelphia, Brunszwik 1877, str. 18 i nast.
4

368

24 Przestrze, czas...

369

2Cl. Motek me chanika;

motki kowa ls kie. Kata log w ydan y w Chicago W
I877
roku.
Reu lcaux
pi sa o podobn ych na rzdziach, i s one
za proje ktowane tak do t i r a . ~ br ze do ce lu, ktre mu
Engineer % BallPein Hammers, Extra Cast Steel, a It,.
t a s 0 0 maj s u y, e w ydaj
1 ID. gar. 1 3 0 0
si niemal przewid ywa
41
41
lb. a et. 1 1 0 0
nasze potr zeb y" (1876).
One.founk Doren in a Package.

nor. yr and 9a.

Engineers Hammers, Extra Cast Steel,

Onofovnh Doren

.o

2 lb.

q oi.

12 00

I it., t a 01.

to 5o

a Package.

Blacksmith"s Hand Hammers, Extra Cast Steel,

15 00
,.
,.
r alb. too:.
Onedosnt Doren in a Package.
The Weghu given above are
for 5,11e Harman, vritkovi
the Handle.

2 0 5 . Z a m e k Yat t .
Z k a t a l o g u w yd a nego w Chicago w
1 8 7 7 r. J e d e n z
w c z e s n yc h p r z y kad w, u ka zu j c yc h j a k m a s z yn a
zaczta
zastpowa wykwalifikowanego rzemielnika
w tym przypadku
kowala-mechanika
(locks-

3 lb.
t3 50

mith).

Victoria and Albert Museum w South

Kensington zachowao katalog firmy z
Chicago produkujcej wyroby elazne w
latach siedemdziesitych. Precyzyjne i
dobrze wyczute formy narzdzi pokazanych
w tym katalogu wyjaniaj, dlaczego
Europejczycy byli tak nimi zdumieni (il.
204). Takie artykuy, jak inynierski mot
maszynowy" i zamek Yale wprowadzono do
Europy dopiero w niedawnych stosunkowo
latach (il. 205).
Julius
Lessing,
pierwszy
dyrektor
Muzeum Sztuki Przemysowej w Berlinie,
ogldajc wystaw narzdzi amerykaskich
na paryskiej wystawie wiatowej w 187$
roku, dowiadczy jak sam mwi tak
intensywnej przyjemnoci estetycznej na
pokazie amerykaskich siekier, jakby oglda
prawdziwe dzieo sztuki. Zwrci on uwag
na pikno linii, osignite bez jakie gokolwiek upikszenia, po prostu przez
przystosowanie ksztatu siekiery do rki
ludzkiej i do ruchw ciaa ludzkiego, gdy si
ni pracuje". 7
Lessing ,poszed o krok dalej. Wskazuje na
zdumiewajce podobiestwo midzy tymi
narzdziami i najpikniejszymi prymitywnymi
narzdziami z kamienia i brzu. Jednoczenie
uwaa on ,kady wysiek Amerykanw do
naladowania
europejskich
form
artystycznych za godny poaowania krok
wstecz".
Urzdowy francuski raport z wystawy w
Filadelfii w roku 1876 zawiera kilka
komentarzy o meblach amerykaskich.
Szczegln uwag zwraca si na fakt, e
meble amerykaskie, w przeciwiestwie do
europejskich, charakteryzuj si paskimi
powierzchniami
i
mniejsz
iloci
paszczyzn. Ksztaty s proste, prawie nie
rzebione. atwo wic wykona kad cz
osobno i atwo je poczy." Francuski
raport stwierdza, e po drugiej stronie
370 Atlantyku powsta nowy styl, ktry

przejawia si we wszystkich postaciach sztuk przemysowych.

Aby podkreli jak typowo amerykaskie wydaway si dla
nich te produkty, Francuzi nazwali ten styl stylem
pullmanowskich wagonw".
Na wystawach pojawiay si wypracowane i kosztowne meb le. Na Wystawie Paryskiej w 1867 roku wystawiono oceniony na
20 000 dolarw francuski kredens, ktry zdumiewa wszy stkich
widzw. Uwaany w tamtych czasach za obiekt muzealJulius Lessing, Berichte von der Pa riser Wettausstellung von 1878, Berlin,
1878, str. 99.
Exposition internationaie et universelle de Philadelphie I876, Pary
1877, str. 185 i nast.

Amerykaskie
meble patentowe"
w latach
szedziesitych

371

206. Skadane ko na
wstawie w Filadelfii w
1876 r. Charakterystyczny
przyk;ad patentowego timeblowania kombinowanego,
ktre w tym czasie zaczto
szeroko stosowa.

nay, obecnie wydaje si okropny. Amerykascy wystawcy

zwaszcza po latach siedemdziesitych woleli wystawia tak
zwane meble patentowego". Stronica oficjalnego katalogu
eksponatw amerykaskich w Paryu w 1878 roku
zatytuowana: Tanie i wykwintne meble produkcji seryjnej"
wymienia: krzesa fornirowane, perorowane", automatyczne
lka kanapowe", krzesa skadane" (rozkaday si w
leank), koyska zamieniona w hutawk", eczka
dziecice", szelg" itp. (il. 206).
Pierwsze
meble
patentowe
pochodziy
z
wczenie
uprzemysowionej Anglii z pocztkw dziewitnastego wieku. Themes
Sheraton znany publicznoci przez styl nazwany jego nazwiskiem
jest by moe dzi bardziej godny uwagi jako jeden z pierwszych
stolarzy, zainteresowanych produkcja mebli patentowych". (T. Sheraton,
Designs for Household Furniture, wyd. 3, Londyn 1812 fotele, stoki,
myliwskie krzesa zamieniajce si w lka, stoy, ktre mona zamieni
w wysokie biurka, ruchome biblioteczki imp.).
Amer ykascy producenci mebli kontynuowali te tendencje, ktre
niemal zaginy w Europie pod naporem mebli stylowych, i przedsta wili bardzo oryginalne rozwizania. O ile wiemy, nie badano jeszcze
tego wanego odcinka amerykaskiego przemysu meblarskiego.

Wszystkie przedmioty wyprodukowano wanie w tym cza sie, kiedy europejskie fotomontae" stylw historycznych za czynay wpywa na produkcj amerykask.
W czasie Wystawy wiatowej w Chicago w 1893 roku Lea sing stwierdzi, e Amerykanie przyznaj wszystkie nagrody
przeadowanym dekoracjami przedmiotom europejskim. Ale
my, ktrzy pojechalimy tam, aby si czego nauczy", pisze,
znalelimy inne rzeczy, bardziej istotne dla przyszego roz woju. Przywozimy ze sob do Europy gadkie drewniane krze sa,
polerowane klamki do drzwi i wdzicznie uksztatowane na czynia, zupenie wolne od upiksze."
Widzielimy tu naczynia i narzdzia stworzone w tym sa mym duchu co koleje elazne, okrty i wagony. Widzielimy
przedmioty codziennego uytku uksztatowane jasno i bez ad nych przesdw przedmioty oddziaujce nie tyle poprzez
wyrozumowan kalkulacj, co bezporednio na zmysy. Przeka zuj one oku przyjemne wraenie, jakiego mae dostarczy tylko
pikno." 10
Jako ostatniego z europejskich obserwatorw mona przy toczy Gropiusa. W 1913 roku, bezporednio po ukoczeniu za kadw Fagus, napisa on prac na temat rozwoju nowoczes nych
budynkw przemysowych do jednej z publikacji niemieckiego
Werkbundu, ktry tak wiele zrobi dla wprowadze nia
wspczesnych idei do Niemiec. Po raz pierwszy zamieszcza
ilustracje i mwi o niezamierzonej piknoci amerykaskiej
architektury przemysowej:
Wydaje si, e w porwnaniu z innymi krajami Europy,
Niemcy poszli daleko naprzd w dziedzinie projektowania fa bryk. Ale w Ameryce, ojczynie przemysu, istniej wielkie bu dowle przemysowe, ktre w swym niewiadomym majestacie
przewyszaj nawet najlepsze niemieckie budynki tego typu.
Elewatory zboowe Kanady i Poudniowej Ameryki, transpor tery wglowe wielkich kolei elaznych i bardziej nowoczesne
zakady przemysowe Ameryki Pnocnej s niemal tak pene
wyrazu w swej monumentalnej sile, jak budowle staroytnego
Egiptu. Prezentuj one kompozycj architektoniczn odznacza jc si tak trafnoci, e ich znaczenie dla obserwatora jest
przekonywajce
i
niezaprzeczalnie
jasne.
Prawdziwa
jednorodna-

372

Naturalne pikno
narzdzi
amerykaskich

J. Lessing Nee Wege", Kunstgewerbeblatt, 1895, vol. VI, str. 1 i

nast.
373

200. Skladane ko na
wystawie w Filadelfii w
1876 r. Charakterystyczny
przyktad paientowego ume blowania kombinowanego.
ktre w tym czasie zaczto
szeroko stosowa.

ny, obecnie wydaje si okropny. Amerykascy wystawcy

zwaszcza po latach siedemdziesitych woleli wystawia tak
zwane meble patentowe". Stronica oficjalnego katalogu ekspo natw amerykaskich w Paryu w 1878 roku zatytuowana: Ta nie i wykwintne meble produkcji seryjnej" wymienia: krzesa
fornirowane, perforowane", automatyczne lka kanapowe",
;krzesa skadane" (rozkaday si w leank), kolyska zamie niona w hutawk", eczka dziecice", szezlg" itp. (ile.
206). 9
Pierwsze meble patentowe pochodziy z wczenie uprzemysowio nej Anglii z pocztkw dziewitnastego wieku. Thomes Sheraton
znany publicznoci przez styl nazwany jego nazwiskiem jest by
moe dzi bardziej godny uwagi jako jeden z pierwszych stolarzy,
zainteresowanych produkcj mebli patentowe". (T. Sheraton, Designs
for Husehold Furniture, wad. 3, Londyn 1812 fotele, stoki,
myliwskie krzesa zamieniajce si w lka, stoy, ktre mona
zamieni w wysokie biurka, ruchome biblioteczki
Amer ykascy producenci mebli kontynuowali te tendencje, ktre
niemal zaginy w Europie pod naporem mebli stylowe, i przedsta wili
bardzo oryginalne rozwizania. O ile wiemy. nie badano jeszcze tego
wanego odcinka amerykaskiego przemysu meblarskiego.
9

Wszystkie przedmioty wyprodukowano wanie w tym cza sie, kiedy europejskie fotomontae" stylw historycznych za czynay wpywa na produkcj amerykask.
W czasie Wystawy wiatowej w Chicago w 1893 roku
Lessing stwierdzi, e Amerykanie przyznaj wszystkie nagrody
przeadowanym dekoracjami przedmiotom europejskim. Ale
my, ktrzy pojechalimy tam, aby si czego nauczy", pisze,
znalelimy inne rzeczy, bardziej istotne dla przyszego roz woju. Przywozimy ze sob do Europy gadkie drewniane krze sa,
polerowane klamki do drzwi i wdzicznie uksztatowane na czynia, zupenie wolne od upiksze."
Widzielimy tu naczynia i narzdzia stworzone w tym sa mym duchu co koleje elazne, okrty i wagony. Widzielimy
przedmioty codziennego uytku uksztatowane jasno i bez ad nych przesdw przedmioty oddziaujce nie tyle poprzez
wyrozumowan kalkulacj, co bezporednio na zmysy. Przeka zuj one oku przyjemne wraenie, jakiego moe dostarczy tylko
pikno." i0
Jako ostatniego z europejskich obserwatorw mona przy toczy Grapiusa. W 1913 roku, bezporednio po ukoczeniu za kadw Fagus, napisa on prac na temat rozwoju nowoczes nych
budynkw przemysowych do jednej z publikacji nie mieckiego
Werkbundu, ktry tak wiele zrobi dla wprowadzenia
wspczesnych idei do Niemiec. Po raz pierwszy zamieszcza
ilustracje i mwi o niezamierzonej piknoci amerykaskiej ar chitektury przemysowej:
Wydaje si, e w porwnaniu z innymi krajami Europy,
Niemcy poszli daleko naprzd w dziedzinie projektowania fa bryk. Ale w Ameryce, ojczynie przemysu, istniej wielkie bu dowle przemysowe, ktre w swym niewiadomym majestace
przewyszaj nawet najlepsze niemieckie budynki tego typu.
Elewatory zboowe Kanady i Poudniowej Ameryki, transpor tery wglowe wielkich kolei elaznych i bardziej nowoczesne
zakady przemysowe Ameryki Pnocnej s niemal tak pene
wyrazu w swej monumentalnej sile, jak budowle staroytnego
Egiptu. Prezentuj one kompozycj architektoniczn odznacza jc si tak trafnoci, e ich znaczenie dla obserwatora jest
przekonywajce i niezaprzeczalnie jasne, Prawdziwa jednorod-

Naturalne pikno
narzdzi
amerykaskich

J. Leasing ,.Nee Wege", Kunstgewerbeblatt, 1895, vol. VI, str. 1 i

nast.

372

373

no kompozycyjna tych budynkw tkwi nie w materialnej

potdze proporcji tu nie naley szuka wartoci monumen talnych ale w niezalenej i jasnej wizji tych wspaniaych i
imponujcych form, powstaej u ich projektantw. Wyrazi sto
ych budynkw nie jest zamiona sentymentalnym uwiel bieniem dla tradycji ani adnymi intelektualnymi skrupuami,
ktre psuj nasze wspczesne, europejskie projekty i wyklu czaj prawdziwie artystyczn oryginalno" 1i (ile. 207).
" Walter Gropius, Die Kunst in Industrie and Handel", Jahrbuch des
Deutschen Werkbundes, Jena 1913, str. 21-22.

207. E lewator zboow y w Chicago, 1673.

Struktura przemysu amerykaskiego

Przemys amerykaski rni si w swej strukturze od prze mysu europejskiego. Naley pamita o tych rnicach, jeeli
si chce jasno zrozumie proces ewolucji przemysu ameryka skiego. Te strukturalne rnice stanowi rwnie podoe od miennych postaw odnonie do rzemiosa a pniej w odnie sieniu do sztuki i rkodziea" --- istniejcych na obu terenach.
Przemys europejski, ktry powsta na ziemi angielskiej w Uprzemysowienie
pnych latach osiemnastego wieku, zastpi prac rczn ma - skomplikowanych
szynami przy obrbce niektrych prostych surowcw elaza rzemios
oraz wkien rolinnych i zwierzcych. Maszyny przdzalnicze i
tkackie wynalezione w Anglii w tym okresie speniay rol
nieprzecignionych pionierw mechanizacji przemysu.
Przemys amerykaski okrzep w znacznie pniejszym okre sie, okoo 1850 roku. Wynalazki europejskie zostay przyjte i
wprowadzone do tego kraju. Rnice pojawiy si wwczas, gdy
problemy nieodcznie zwizane z cakowicie rn sytua cj
wymagay nowych rozwiza.
Istniej nadal w Europie wykwalifikowani rzemielnicy. Za
stosunkowo maym wynagrodzeniem produkuj chleb, kiebas, buty,
ubrania, zegary i meble oraz buduj domy.
Okoo 1850 roku, w Ameryce, wszystkie te skomplikowane
rzemiosa oparte na wykwalifikowanej pracy zostay uprzemysowione. Przeobraenie to nastpio czciowo z powodu no wych wynalazkw, czciowo za przez wprowadzenie nowych
metod organizacyjnych. Najwikszy nacisk jednak pooono na
now organizacj, Wkrtce ta nowa organizacja wtargna na wet
do gospodarstwa domowego. Wprowadzono nowe narzdzia,
uatwiajce prac rczn przy gotowaniu na przykad: urz dzenie do obierania jabek (1868). Przed 1850 rokiem wytwarza nie odziey mskiej i dziecicej byo gwnie zajciem chaup niczym, ale wynalezienie maszyny do szycia przenioso t pro dukcj do fabryk. Zesp trzech do piciu ludzi produkowa
gotowy garnitur. 12 Okoo 1840 roku Oak Hall w Bostonie by
uwaany za najwikszy dom odzieowy w Stanach Zjednoczo nych. Mieci si on w budynku w stylu neogotyckim, ktry
przypomina redniowieczny grobowiec.
Od pewnego autora z lat szedziesitych dowiadujemy si,
i7 Walter W. Jennings, .4 History of Economic Progress in the United States, Nowy Jork 1925, str. 430.

374

e niewielu uwiadamia sobie obecny szeroki zasig sprzeday

gotowej odziey. Prawdopodobnie adna inna dziedzina handlu nie
wzrosa tak byskawicznie".
Zaledwie kilka lat ternu produkcja ta ograniczaa si do
odziey o bardzo niskiej jakoci i polednim wykonaniu, no szonej przewanie przez robotnikw i marynarzy." 13
Ju w 1876 roku Wanamaker wytwarza na wielk skal go tow odzie dla mczyzn i chopcw, z ca znajomoci spraw
obsugi, reklamy i polityki cen skalkulowanych dla przycigni cia mas.
W produkcji obuwia zaczto stosowa maszyny dopiero okuto
polowy stulecia. W tym samym czasie rzenictwo przeobrazio si
w przemys przerobw misnych, ktry dysponowa rzeniami,
skomplikowanymi urzdzeniami chodniczymi i nowoczes nym,
acuchowym systemem pracy cznie z mechanicznym
aparatem do skrobania wieprzy. 5 + Pierwsza piekarnia mechaniczna powstaa w Brooklynie, w grudniu 1856 roku. Drug tak
piekarni zaoono wkrtce potem w Chicago. Miaa ona jeden
piec sigajcy od sufitu do trzeciego pitra, a wewntrz pieca....
trzy acuchy ozamknitym obwodzie, na ktrych spo czyway
wzki, zawierajce chleb". 13
Reasumujc: w Ameryce byo do materiaw, ale mao
wykwalifikowanych rk do pracy; w Europie przeciwnie, duo
wykwalifikowanych pracownikw, a mao materiaw. Tu wa nie tkwi rnica, ktra powoduje rnice w strukturze przemysu amerykaskiego i europejskiego ,poczwszy od lat pi dziesitych. W Ameryce, mniej wicej w tym czasie, mecha nizacja zacza zastpowa wykwalifikowan prac rk ludz kich we wszystkich skomplikowanych rzemiosach.
Tendencj t mona zaobserwowa niezwykle wczenie w
dziedzinie budownictwa mieszkaniowego; tu zmechanizowane
metody pojawiy si nawet przed 1850 rokiem. W tym okresie
James Bogardus wznosi budynki o konstrukcji eliwnej zmon towane z elementw prefabrykowanych; budynki te wyprzedza y powstanie konstrukcji szkieletowej. Wkraczanie uprzemyso wienia w dziedzinie wykwalifikowanego rzemiosa uwidacznia
si jednak jeszcze wyraniej przez wprowadzenie nowego typu
" C . D , Goyer, Historii of Chicago, Its Commercial and Manufacturing Interests, Chicago 1062, str. 170,
E9 W.W. Jennings, op. cit., str. 734; H.T. Warschow, Representative
Industries in the United States, Nowy Jork 1882, str. 444 i nast.
C.D. Guyer, op. cit., str. 122.

376

konstrukcji drewnianej, uytej przy budowie 60 do 80/o domw

w caych Stanach Zjednoczonych; jest to Balloon frame" (ra ma
balonowa). Balloon frame" z punktu widzenia technicznego
specjalnie nas nie interesuje; zbadanie jej pochodzenia moe
nam jednak da wgld w wany okres rozwoju na terenie
Ameryki. 16

BALLOON FRANIE" I UPRZEMYSOWIENIE

Balloon frame" (il. 208) jest cile zwizana z poziomem
uprzemysowienia osignitym w Ameryce. Jej wynalezienie
praktycznie przeksztacio budownictwo drewniane ze skomplikowanego rzemiosa, wykonywanego przez wykwalifikowanych
budowniczych w przemys.
Zasada balloon frame" polega na zastpieniu przez cien kie
pyty i supki biegnce wzdu caej wysokoci budynku i
zbite tylko gwodziami dotychczasowej starowieckiej i
kosztownej metody konstrukcji o poczeniach na czop i wpust.
Sudwa domu jak pudeka, przy wycznym uyciu gwodzi
musiaa wydawa si cielom czym rewolucyjnym. Naturalnie
pocztkowo system balloon frame napotyka na sprzeciw:
Balloon frames przesza i przeya teoretyczne wywody,
omieszanie i obelgi wszystkich, ktrzy awaali, e naley j
atakowa... nazwa jej wymawiana bya z pogard przez rutyno wanych monterw, ktrych nauczono okrada kawaek drewna z
caej jego siy i wytrzymaoci przez wycinanie w nim wielu
czopw, wpustw i przez wywiercanie dziur przypuszczajc, e
bdzie wytrzymalszy ni znacznie cieszy supek, odmiennie
zastosowany i niczym nie osabiony. Nazwa Basket frame (rama
Niektre cytaty w tej czci pochodz z ksiki Beinricha Waen tiga, Wirtschaft and Kunst, Jena 1909. Waentig, jak nadmienia w swej
przedmowie, zebra z ycia i z bibliotek" materiay dla jednego z nie wielu naprawd przenikliwych studiw ruchu sztuki i rzemios w wie ku
dziewitnastym. Kady, kto prowadzi podobne badania nad dzie witnastym wiekiem zrozumie jego wzmiank, e niejednokrotnie mial
zamiar zaniecha caego przedsiwzicia. Waentig dociera bezporednio
do podstawowych faktw epoki. Nie by historykiem sztuki, ale eko nomist politycznym --- to znaczy, e potrafit skoncentrowa si nad
problemami wasnego okresu duej, ni pozwala na to przyczynek do
studiw jakiej wczeniejszej epoki. Ksika jego ma wielkie znaczenie
dla kadego, kto interesuje si dziewitnastym wiekiem.

377

209. St. Ma r y's C hti rc h .v Chicago, 1839. Pierwszy btidynek, w ktr ym zastosowano balloon
frame". Trzykrotnie w cigu swej krtkiej historll niszczony i odbudow ywany na now o.

zo, oraz gwodzie robione z drutu mona byo naby w dosko naym gatunku oraz po znacznie niszej cenie, ni gwodzie kit-te
stosunkowo kosztowny system budowania szkieletu domu
metod czenia na czopy i wpusty zacz ustpowa przed bar dziej ekonomicznym systemem zalenym wycznie od spraw noci gwodzi". 2
Wynalezienie balloon frame" nastpio rwnoczenie z ule pszeniem maszyn w tartakach i masow produkcj gwodzi (il.
210).
Kilka maszyn sucych do cicia i gwkowania gwodzi
wynaleziono zarwno w Anglii, jak i w Stanach Zjednoczonych
pod koniec osiemnastego wieku. Thomas Clifford opatentowa
Russel Sturgis, Dictionary of Architecture and Building, Nowy Jork
1902, vol. III, str. 1125.
210. Balloon frame". Z ksiki W. E. Bela, Carpentry Made Easy (i859).

Gdyby

nie znajomot .baltoon frame., Chicago i San Francisco nigdy nie mogloby si
rozwin z matych wiosek w wielkie miasta w przecigu jednego roku" (Solon
Robinson, 1855).

208. Konstrukcja balloon frame". Z ksiki

G. E. Woodwarda, Woodward's Country
Homes" (Nowy Jork, 1869).

- '1, `: ;P '' ,
koszyko wa)

b yaby

i
ii 11

1
i

!
1

1I 1
1

odpowiedniejsza, ale balloon i tak

okaza
si
trwalszy ni wywoane t nazw pomiewisko.
379
Balloon frame" wyznacza moment, w ktrym

378

uprzemysowienie
zaczo
przenika
do
budownictwa
mieszkaniowego.
Podobnie
jak
rzemiosa zegarmistrza, rzenika,
piekarza
czy
krawca
zostay
przeobraone w przemysy, wkrtce
take
i
baloon
frame"
doprowadzia
do
zastpienia
wykwalifikowanego
cieli
niewykwalifikowanym
robotnikiem.
Jeden mcz yzna i jeden
chopiec mog teraz (1865) osig n z atwoci takie same wyniki
jak dwudziestu mcz yzn przy
szkielecie staromodnym... Zasada
baloon
frame ')
jest
najwaciwsza
zarwno
jeli
chodzi o moc, jak i o ekonomi.
Przy zatrudnieniu montera koszt
ustawienia tej konstrukcji moe
by o czterdzieci procent niszy
od kosztu szkieletu na czop i
wpust." 1
Bez gwodzi produkowanych
maszynowo balloon frame" byaby
ekonomicznie nonsensem. Dopiero
gdy uycie maszyn sprawio, e
gwodzie stay si tasze, a cite
gwodzie i ela1 Cytaty pochodz z ksiki G.E.
Woodwarda, Woodward"s Country Homes,
Nowy Jork 1869, str. 152-164.

1
1

takie urzdzenie w 1790 roku i mniej wicej w tym samym cza sie podobna maszyna zostaa wynaleziona przez Jacoba Perkin sa
w Newburyport. Maszyn, ktra rwnoczenie cia, kszta towaa i gwkowaa gwodzie w iloci szedziesiciu tysicy
sztuk dziennie, opatentowa Jesse Reed w 1807 roku. 5
Kiedy podjto po raz pierwszy produkcj citych gwodzi,
gwodzie kute kosztoway 25 centw za funt... Trudno przeto
byo ich uywa przy budowie domw i stawianiu ogrodze." .i
Wszystko to si zmienio z chwil wprowadzenia maszyn. Cena
gwodzi gwatownie zmalaa. W 1828 raku produkcja bya tak
sprawna, e cena spada do 8 centw za funt... w 1833 roku szyb ko produkcji sprowadzia cen do 5 centw, a w 1842 roku do
3 centw."
7 Gr ea t I ndustrie s of the U nite d State s, Ha r tf or d 1872, str. 1072,
Will ia m E . Be l l, Ca r pe ntr y m ade Easy, Fila de lf ia 1859. Be ll pr a c owa ja ko cie la w O tta wie , Mic higa n. P isz c w 1857 r oku, t wie r dz i
( str. 53) , e mia l z a s ob pi tna st ole tn ie do wia dcz e nie pr z y
kons tr ukc j i i re pe ra cj i bud ynkw o sz kie le c ie ba lloon f ra me" , s
Albe r t S . Bol le s, Indu str ia l H istory of the U nite d State s, N or w ic h,
Conn. 1889, str. 220.

2 i 2 . R . J . N e t i t r a . D o m w Tek s a s i e , 1 8 3 7 . N o w oc z e s n e d o m y, w k t r yc h z a s t o s o w a n o t a k j a k t u ba l l o on fr a me ", od z n a c z a j s i e l e ga n c j a i l e k k o c i , k t r e s
c e c h a mi c h a r a k t e r ys t yc z n ymi t e g o r od z a j t i k o n s t r u kc j i s z k i e l e t o w e j .

rozbudowa Zachodu

2 i 1 . K r z e s l o t yp u W in d s o r.
Stanowi odpowiednik ba Iloon frame" zar wno pr zez
za stosowanie cienkich ele m e n t w s k l a d o w yc h , t w o r z c yc h e k k I m o c n k o n strukcj, jak i przez anonimowo swego rozwoju.

280

,,ume" cile wie si z podbojem Zachodu, od ,o

wybrzea Pacyfiku.
wspczeni wiedzieli dobrze, e gdyby nie ta konstrukcja,
domy ani na preriach, ani w wielkich miastach nie pojawiayby
si z tak nieprawdopodobn szybkoci.
Wraz z zastosowaniem maszyn praca przy budowie domw
staa si znacznie lejsza, a na zachodnich preriach jest mnstwo
domw, ktre dostarczono tam w stanie gotowym, o ponume rowanych poszczeglnych czciach." 8 Inny obserwator dodaje:
Gdyby nie znano eballoon, f rame, Chicago i San Francisco
Great Industries of the United States, op. cit.

381

nie wyrosyby z maych wiosek w wielkie miasta w cigu jednego

tylko raku". 7
W okresie rozbudowy Zachodu wspczeni nazywali me tod konstrukcji, znan jako uballoon frame, najwaniejszym
wkadem w nasz architektur mieszkaln".
Bardzo charakterystyczny dla niedbalstwa, z jakim trakto wana jest wspczesna historia, wydaje mi si fakt, e adna
encyklopedia architektury czy konstrukcji nie daje dokadnej
odpowiedzi na pytanie, kto wynalaz balloon frame" i kiedy.
Wynalezienie balloon frame"
Wydaje si, e nawet w latach pidziesitych i
szedziesitych nie byo pewnoci co do okolicznoci
wynalezienia baIloon frame". Jeden z wczesnych wiadkw,
piszc w 1872 roku podaje, e nie wiadomo dokadnie kiedy
uyto j po raz pierwszy, ale w cigu ostatnich pidziesiciu lat
zupenie zastpia star metod konstrukcji." B
Woodward w 1869 roku wyznaje, e wczesne dzieje
Balton frame s nieco mgliste, poniewa nie ma adnych
autentycznych wypowiedzi na temat jej pochodzenia. Mona by
jednak odnie jej rozwj do wczesnego osadnictwa na
preriach,
gdzie
trudno
byo
o
cikie
drewno
i
wykwalifikowanych rzemielnikw.., 43alloon frame nie jest
dzieem jednej osoby, nikt nie przyznaje si do jej
wynalezienia, a jednak w sztuce konstrukcji jest jednym z
najbardziej sensownych ulepsze kiedykolwiek dokonanych." 9
Niemniej wydaje si, e balloon frame" ma swego wynalazc i
pochodzi z jednego, okrelonego miasta.
George Washington Snow, 1797-1870
Wynalazc balloon frame" by George W. Snow. 1 Urodzi
si w Keene, New Hampshire, 16 wrzenia 1797 roku, w starej
amerykaskiej rodzinie pochodzcej z osadnikw z Mayflower.
Solon Robinson w New York Tribune, 18 stycze 1855. Przytoczone u
Woodwarda, op. cit., str. 151.
7

10

Great Industries of the United States, op. cit.

G.E. Woodward op. cit., str. 151-154.

Dopki nie zostan przepr owadzone dokadniejsze badania, do -

pty nie mona prz yj, e kto inny prz ycz yni si do w ynalezienia
balloon fra me" . Solon Robinson (na ktrego ju si powoywa limy)

Musia by raczej niespokojny duchem, poniewa najpierw

opuci siedzib rodzinn przenoszc si do Nowego Jorku, a
nastpnie wyjecha z on do Detroit. W bardzo prymitywnych
warunkach przedosta si poprzez stan Michigan i w kocu w
canoe, prowadzonym przez przewodnika indiaskiego, dotar do
ujcia rzeki Chicago 12 lipca 1832 roku. Maa osada, ktr tam
odnalaz liczca zaledwie 250 mieszkacw odpowia daa
jego pionierskiemu usposobieniu. Przez wiele lat bra czyn ny
udzia w jej yciu: w 1833 roku, gdy Chicago stao si mia stem,
Snow zosta mianowany jego pierwszym asesorem i mier niczym; wybrano go na awnika w 1849 roku i mianowano
komisarzem odwadniania w tym samym roku. By rwnie przez
pewien czas kierownikiem pionierskiej organizacji stray po arnej (hook and ladder).
Jak wspomina w licie jeden z jego potomkw, Snow podob nie jak wikszo pierwszych osadnikw, nie gardzi adnym
zawodem. By jednym z pierwszych handlarzy drewnem w Chicago i zakupi Carver"s Lumberyard" w 1835 roku. By wa cicielem rozlegych poaci ziemi i zajmowa si porednictwem
nieruchomoci. By przedsibiorc budowlanym, jak rwnie
przedsibiorc w rozmaitych dziedzinach oraz finansist,
Snow by nie tylko geometr; w modoci otrzyma wyksztacenie inyniera ldowego. To wyszkolenie techniczne
mogo przyczyni si do wynalezienia ballon frame". Nie
wiemy, jak to si stao i jakie przeszkody musia pokonywa.
Nazwa (balloon frame) zoliwie nawizywaa do lekkoci tego
nowego typu konstrukcji.
Tradycja w rodzinie Snowa potwierdzaa kilkakrotnie, e to
on jest wynalazc balloon frame". Wynalazek ten przypi sywany jest jemu przez Andreasa w jego History of Chicago 11
a w Industrial Chicago, najwaniejszej ksice na temat rozwoju tego miasta, czytamy, e balloon frame jest wspln ide
Snowa i biecych potrzeb". 12 Wypowied Andreasa oparta jest
na sowach jednego ze wspczesnych Snowowi miesz kacw
Chicago, architekta J.M. Van Osdela, ktry przyby do
pisze. e stosowa balloon frame" ju w 1835 r, Walter Field w pracy
doktorskiej z Harvardu A Reexamination into the Invention of the
Baloon Frame" wykazuje, jak trudno jest przypisa wycznie George
Snowowi wynalezienie ,;balloon frame". Dalsze badania wydaj si
konieczne.
" History of Chicago, vol I, Chicago 1890, str. 504.
Industrial Chicago, vol. I, Chicago 1891, str. 51.
i3

382

383

Chicago w 1837 roku. W artykule The History of Chicago Ar chitecture", publikowanym w chicagowskim miesiczniku we
wczesnych latach osiemdziesitych. Van Osdel stwierdza, e
Snow by wynalazc balloon frame ,, , metody wznoszenia
drewnianych budynkw, ktra w tym miecie cakowicie wy para
stary sposb konstrukcji ze slupw, oczepw, belek i za strzaw".
13

Nazwisko George Snowa jest prawie nie znane. Nie ma jego

portretu w adnej lokalnej historii, ale znamy fotografi pocho dzc z albumu rodzinnego, ukazujc twarz wyraajc jed noczenie purytask energi i ludzk wraliwo. 14
Pierwszym budynkiem o konstrukcji balloon frame" jest St.
Mary"s Church w Chicago, najwczeniejszy z katolickich
kociow miasta (il. 209). W lipcu 1833 roku kilku mczyzn
zaczo stawia koci przy Lake Street kolo State Street." li
Starzy budowniczowie przepowiadali, e si przewrci. W krt kim czasie swego istnienia koci by trzykrotnie rozbierany i
wznoszony powtrnie.
Do lat siedemdziesitych balloon frame" nazywana bya po
prostu konstrukcj chicagowsk", jak to mona wnosi z
raportu komisarza rzdowego H. Bowena, ogoszonego w Waszyngtonie w 1869 roku. Bowen pisze o domu farmerskim z Za chodu, ktry zosta w czciach wysany na parysk Wystaw
Powszechn w 1867 roku, nazywajc go konstrukcj chicagow sk".
Ballon frame" wie si wobec tego z Chicago, tak jak
konstrukcja drapaczy chmur, ktr p wieku pniej nazywano
rwnie po prostu konstrukcj chicagowsk.
Budynek o konstrukcji balloon frame", ze szkieletem o cien kich, maszynowo citych supkach i pokryciem zewntrznym z
desek, wywodzi si z siedemnastowiecznych domw farmerskich
wczesnych osadnikw. Snow zna dobrze ten typ budynku ze
swego rodzinnego stanu New Hampshire i z okolic, skd
pochodzia jego ona, z Connecticut, gdzie typ ten by pow szechnie stosowany. W domach tych stosunkowo cienkie i wskie
'3

Inland Architect and Builder. vol I. Nr 3 (kwiecie 1883), str. 36. Pismo
to byo organem rozwijajcej si chicagowskiej szkoy architektw.
Zawdziczam ten materia biograficzny Marion Rawls, bibliotekarce
Burnham Library w Art Institute w Chicago, oraz George A. Carpenter z
Chicago, wnuczce Snowa, ktra dostarczya zdjcie. Portret ten
opublikowaiem razem z artykuem w roczniku New Directions, 1939.
Industrial Chicago, vol. I, str. 51.

supy s uyte jako pomocniczy szkielet, a caa konstrukcja

zwizana jest zewntrznym deskowaniem, i6
George Snow wyszed z tych tradycyjnych metod, zmienia jc i dostosowujc je do nowych moliwoci produkcyjnych
w sposb zarwno prosty, jak i pomysowy.
Balloon frame" utrzymaa sw ywotno przez cae stu lecie
i jest nadal szeroko stosowana. Ta prosta i wydajna kon strukcja
jest cakowicie dostosowana do wymogw wspczes nych
architektw. Wiele z domw Richarda J. Neutry w Teksa sie i
poudniowej Kalifornii ujawnia elegancj i lekko, ktre s
wrodzon cech szkieletu balloon frame" (ii. 212).
Be lloon frame" i krzeso typu Windsor
Cienkie dwucalowe supki balloon frame" wznosz si w
gr, wzrokowo pozbawione ciaru w porwnaniu z tradycyjnymi konstrukcjami drewnianymi. Nawet dzi dla europej skiego obserwatora ich cienko wydaje si naprawd odwana.
Ta sama idea
zastosowanie cienkich elementw struktury
dla stworzenia najbardziej wydajnej caociowej konstrukcji -pojawia si o cae stulecie wczeniej w postaci krzesa typu Windsor.
Krzeso to odgrywa tak samo wan rol w historii amerykaskiego
meblarstwa, jak balloon frame" w historii amerykaskiego
budownictwa mieszkaniowego.
Istnieje popularna anegdota, zwizana z nazw tego mebla.
Ksi Walii pod koniec siedemnastego stulecia widzia podobno
oryginalne krzeso tego typu w chacie wieniaka koo zamku
windsorskiego i kaza je skopiowa dla wasnego uytku; Anglia
jednak nigdy nie wykazywaa dla krzesa typu Windsor tego
artystycznego uznania, ktre przejawiao si w Ameryce. Krzesa
typu Windsor byy najmocniejszymi z krzese produkowanych w
koloniach i jednoczenie najatwiejszymi do przeno szenia.
Konstrukcja ich skadaa si z trzpieni (il. 211) i pierwsze krzesa
robione byy przez koodziei. Rzadko si zdarza, eby moda na
jakie krzeso rozcigaa si na cae stulecie, ale w tym
przypadku trwaa od 1725 do 1825 r. Sawy za jego projekt nie
zdoby aden pojedynczy rzemielnik. 17
" J.F. Kelly, The Early Domestic Architecture of Connecticut, New
Haven 1935, str. 40. Tu supki albo czony pomocniczego szkieletu" maj
zwykle przekrj okola 75 X 90 nim". Wysoko ich rwna j es t jednak
,odlegoci midzy .poziomy,rni czonami konstrukcji".
Marta K. Sironen, A Historii of Ame rican Furniture, Nowy Jork 1936,
str. 18.
25 Przestrze, czas...
l7

384

385

Dla historyka interesujce jest obserwowanie dziwnego po winowactwa istniejcego midzy rozwojem balloon jrome" i
krzesa Windsor w cigu rnych stuleci.
Jest to ta sama tendencja przeciwstawienia si klimatowi
amerykaskiemu na przemian wilgotnemu i suchemu - przez
zestawienie cienkich elementw strukturalnych tworz cych
lekki typ konstrukcji. Ta sama tendencja pracy anonimo wej i
produkcji seryjnej, o lekkoci i wydajnoci osignitych za
pomoc najprostszych rodkw.

PASKIE POWIERZCHNIE W ARCHITEKTURZE

AMERYKANSKIEJ
Mwic poprzednio o architekturze jako o organizmie obda rzonym wasnym, cigym yciem, zwrcilimy uwag, e dzi
jestemy zainteresowani gwnie trwaymi wpywami, ktre
gwarantuj cigo tej egzystencji. Linie si, rozpocierajce
si i rozwijajce poprzez kilka okresw, obchodz nas bardziej
ni historia stylw: style stanowi bowiem specjalny aspekt
okresw, ktry je midzy sob odrnia.
Style historyczne nie wyjaniaj nam zupenie tego, co rze czywicie dziao si w Ameryce. Pojawiy si tu ju w peni
rozwinite i daj niewielki wgld w podstawowe fakty rozwoju
prawdziwie amerykaskiego.
W latach osiemdziesitych architektura europejska tracia
coraz bardziej sw godno. Im cilej zbliaa si do form kla sycznych szukajc w nich zabezpieczenia, tym bardziej stawaa
si w rzeczywistoci niepewna. W niecae pidziesit lat cae
dziedzictwo osiemnastego i pocztkw dziewitnastego stulecia
zatracio si w wirze przemijajcych detali. Wewntrzny niepo kj i niepewnoe tego okresu przejawiaj si raz po raz pozba wionym rwnowagi sposobie rozwizania ciany i rzutu. Cay
organizm architektury zniszczony by zgubn chorob.
Amerykaska niezaleno od wpyww Europy ujawnila
si w rozwoju nowych i logicznych form narzdzi i mebli oraz
w pozbawionym geometrycznej sztywnoci swobodnym rzucie
domu amerykaskiego. Podobnie ciana zachowaa jedno i
rwnowag w Ameryce, w cigu caego okresu zamieszania i
niepewnoci w Europie. Ameryka miaa swj udzia w pro dukcji dzie groteskowych, powstaych w tym czasie ale
przeciwiestwie do Europy uwaga nigdy cakowicie nie od386

biegaa od podstawowych elementw architektury. Elementy te,

oglnie biorc, zawsze pozostaway dominujce w pracach
amerykaskich. Moe to jest przyczyn, e nowe rozwizania
architektoniczne powstay w Ameryce wczeniej ni w innych
krajach.
Gadka powierzchnia paska ciana drewniana, ceglana lub Gadka powierzchnia:
kamienna zawsze bya podstawowym elementem architektury ciana ceglana
amerykaskiej. Czciowo byo to spowodowane .prostot
wykonawstwa, narzucon przez brak wykwalifikowanych
robotnikw, w czci za stanowi kontynuacj tendencji, cha rakteryzujcych schyek osiemnastego stulecia. Georgiaski
sposb traktowania ciany ceglanej przeniesiono w wiek dzie witnasty; drewniane domy trzymay si tradycji ustalonych
przez pierwszych osadnikw.
Aby ciana ceglana bya tania, musi by paska i gadka.
Wszystkie otwory s wycite bardzo prosto w paskiej po wierzchni ciany.
Takie szczerze pokazane ceglane ciany (il. 213) s dobrze
znan cech amerykaskiego budownictwa i pojawiaj si

213. Od Larkin Building w Buffa1o, 1837, Charakterystyczny przyklad budynku

ceganego w typie spotykanym na terenle calych Stanw Zjednoczonych; po siada plaskie, nietynkowane ciany i prosto wycite otwory okien.

387

w domach Nowej Anglii z pnych lat osiemnastego wieku, w

maych anonimowych budynkach przy gwnych ulicach
wszystkich miast i w wielkich fabrykach z okresu Wojny Sece syjnej. Gadka ceglana ciana bya szeroko uznana za podsta wowy element architektury, kiedy ludzie tacy jak Henry Hob son Richardson rozpoczynali sw prac w latach siedemdzie sitych. Sever Hall Richardsona zbudowano w 1878 roku. Eu ropejskim przykadem takich starannie wykoczonych gadkich
powierzchni s ciany amsterdamskiej Giedy Berlage"a. Lecz
Gieda powstaa dwadziecia lat pniej: paskie ceglane po wierzchnie, ktre stosowa Richardson, byy prawie nie znane
w Europie w latach siedemdziesitych.
Frank Lloyd Wright rwnie mg stosowa ceglan cian,
potraktowan jako gadk powierzchni, od samego pocztku
swej pracy. Nie musia on, tak jak van de Velde i Horta, prowa dzi krucjaty przeciwko okaleczaniu i przeadowaniu ciany; nie
potrzebowa tworzy art nouveau, aby konkurowa z usta lonym
sposobem uycia ornamentu. Mg rozpocz sw prac na
znacznie wyszym poziomie.

ciana drewniana bya w jeszcze wikszym stopniu pod Sciana

drewniana wpywem tradycji amerykaskiej z osiemnastego wieku

ni ciana ceglana. Proste zewntrzne deskowanie ciany (il. 214)

pozostao elementem podstawowym poprzez trzy stulecia, bez
j a k i e j k o lw ie k p r z er w y, o d c za s u p i er w s z yc h k o lo n is t w a d o d n i
dzisiejszych. Deskowan ie zewntr zne b yo w An glii stoso wan e
jed yn ie w bezp retensjon aln ych do mach w iej skich . W Amer yce
zapanowao nad ca dziedzin budownictwa drew nianego.
Znajdujemy je wszdzie, poczwszy od najprostszych chat, a do
n a j p i k n i e j s z y c h b u d o w l i , t a k i c h j a k k o c i o y i r a t u s z e . Tak
szerokie i trwae panowanie jednego typu rozwizania ciany
poprzez okres caych trzystu lat jest zupenie nie znane po drugiej
stronie Atlant yk u.
Stosowanie deskowania zewntrznego automatycznie ska nia
ku zrwnowaonym i prostym rozwizaniom ciany. W swej
paskiej cigoci nie nadaje si do zaama lub przerw i od strcza od uycia dodatkowego ornamentu.
ciany kamienne byy traktowane z t sam prostot w tych ciana
ka mienna stanach, w ktrych jako materia budowlany stosowano

k a m i e . D o s k o n a e w yk o n a w s t w o u j a w n i a s i n a o b s z a r z e N o w e j
Anglii: w paskich granitowych cianach domw zebra sekty Shakerw (il. 216), w granitowych magazynach nadbrzea portowego
B o s t o n u ( i l . 2 1 5 ) i w b u d yn k a c h h a n d l o w y c h B o s t o n u z l a t
pidziesitych i szedziesitych (il. 217, 218),

214 . Dom Lon gfelowa w Cambr id ge, Mass., 2759. Deskowanie zewnetr zn e
c i a n y, k t r e b y l o w t e j f o r m i e s t o s o w a n e w Am e r yc e n i e p r z e r w a n i e p r z e z t r z y
stulecia.

388

I Wiele z tych budynkw projektowa Alexander Parris, ktry jest

rwnie autorem Quincy Market (budynkw targowiska wokl Faneuffl
Hall, ok. 1825). Najwczeniejsze z budynkw nadbrzea pochodz z lat
dwudziestych; magazyny nadbrzea zbudowano w latach czterdziestych;
bloki handlowe przy Commercial Street wzniesiono w latach pidzie sitych; pozostae obiekty ukoczon-o w wikszoci okoo 1869 roku,
kiedy otwarto Franklin Street. Wiele z tych budynkw handlowych stanowi
znakomite przykady logicznej i odznaczajcej si dobrymi propor cjami
architektury okresu przed Richardsonem, ktre bez wtpienia odegray
wiksz rol w pniejszym rozwoju ni to si powszechnie przypuszcza.
Podczas seminarium, ktre prowadziem w lecie 1938 roku na temat
budynkw biurowych w Bostonie z okresu 1830-1860, stara limy si
dowiedzie wicej o tych pracach. W jednym z numerw New England
Magazine odnaleziono sprawozdanie jednego z pierwsze wielkich
budowniczych handlowych, Gridley 3. Fox Bryanta. (An Architect of the
Old School vol XXV, b.m., listopad 1901). W latach 1850-1870 Bryant
zbudowa setki blokw handlowe z granitu. Jak podaje New England
Magazine, przekaza wszystkie swoje pisma Henry

389

215. Sclana ka-

~ 9 t i l
.

d a z ; t i e 4 t : . 6 t T z i e

Te budowle o cianach
rustykowanych
ukazuj
typowe paskie powierzchnie
oraz
oszczdno
detalu.
Wczeniejsze
magazyny,
datujce
si
z
lat
czterdziestych, s zbudowane
z
olbrzymich
gadkich
blokw
z
grubsza
obrobionego
granitu,
nie
ujawniaj
jednak
jakichkolwiek reminiscencji
florenckich. atwo wyjani
ich imponujc surowo;
granit pochodzi z pobliskich
kamienioomw Quincy i
uatwiono
sobie
prac
wycinajc
na
miejscu
obramowania okien i drzwi w
pojedynczych blokach,
Richardson by studentem
uniwersytetu
Harvard
w
czasie, gdy powstaway te
handlowe budynki. Pniej

e . r .

pojecha do Parya i dosta si pod

wpywy europejskie. Nowe budowle
Wznoszone
wzdu
nadbrzea
bostoskiego musiay jednak by jego
najwczeniejszym
wraeniem
architektonicznym.
Turner
Baileyowi.
Jedna
z
moich
studentek, Lydia Jones napisaa do wdowy
po Baileyu. Materiay te prawdopodobnie
przepady, gdy pani Bailey odpowiedziaa,
e m jej ,.pewnego dnia ich si pozby".

390

2i6. Dom
zebra sekty
Shakerw w
Concord,
Vermont, 1832.
Charakterystyc
zny przykad
wietnej
kamieniarki
stosowane]
przez sekt
Shakerw.

391

Przerywamy t poetyck wizj, eby zapyta: jaki jest ten

budynek: romaski? W stylu renesansu florenckiego? 3 Czy musimy si jednak a tak daleko cofa? Czy nie byoby prociej
szuka jego pochodzenia w chropowatych kamiennych cianach,
ktre dla Richardsona byy jego pierwszym wraeniem architektonicznym? Gadkie i masywne kamienne ciany byy jednym
z podstawowych elementw amerykaskiej architektury od
samego pocztku, od fortyfikacji z okresu rewolucji do bu dynkw
handlowych wzniesionych w czasie studenckich lat Richardsona
w Harvard. Powcigliwie imponujcy charakter tego domu
handlowego mg by jednoczenie romaski i cakowicie
rodzimy, bdc artystycznym przeksztaceniem elementw wyrosych z ycia amerykaskiego.

Henry Russel Hitchcock w biograf ii R ichardsona stara si w yzna c z y e t a p y, p o p r z e z k t r e R i c h a r d s o n o s i g n s w j s t y l r o m a s k i . W t e j

217. Blok biurowy przy Commercial Street 140 w Bostonle, Mass., 1656. Fragment.
Teden z przykladw odznaczajcej si dobrymi proporcjami i logik architek Lury
przed-Richardsonowskie}, ktra pojawila si w Bostonie w latach pidzies i t y c h
i
s z e d z i e s i t y c h . '

relacji na pewno istniej powane luki.

,
250. H. H. Richardson. Marshall Field Wholesale Store w Chicago, 1805.
Richardson jest tu kontynuatorem amerykaskiej tradycji stosowania gladklej I
masywnej ciany kamiennej.

21B. Blok biurowy przy Commercial Street 140 w Bostonle, Mass. Z Boston Al manac, 1856. wczesna rycina ukazujca budynek, ktrego fragment widzlmy na
11, 217.

_ .A

- .

0*

392

, !i

.r;4'0~~

r--~~n~
e

P7 ~~t 6.~ i t1it~10lz

1~ "
Ut ~tito
ti

"~

1i

R~

393

Rzut swobodny i pozbawiony geometrycznej sztywnoci

Domy wiejskie
w Ameryce i w
Europie

Od chwili przybycia pierwszych osadnikw, architektur

amerykask cechowaa pewna tendencja: amerykaski dom
oparty jest na takim ukadzie rzutu, ktry umoliwia rozbudo w,
kiedy tylko jest to podane ze wzgldu na nowe warunki
socjalne czy ekonomiczne. Kontrastuje to wyranie z procedu r
europejsk. W Europie dom wiejski jest zaplanowany od po cztku jako trwaa, szecienna jednostka. Czasem wntrze po zostawia si niewykoczone, aby mogy je urzdzi pniejsze
pokolenia, kiedy potrzebna im bdzie wiksza powierzchnia
mieszkalna.
Amerykaski zwyczaj dodawania nowych pomieszcze do
budynku pierwotnego jest widoczny w domach Nowej Anglii,
ktre zachoway si z siedemnastego wieku. 4 Wszystkie te cikie, drewniane domostwa byy pierwotnie budynkami .ptora
albo (najwyej) dwukondygnacjowymi, z pojedynczym pokojem
na parterze. Nastpna generacja, wraz z poprawiajcymi si
warunkami bytowymi, powikszaa t siedzib przodkw za rwno w paszczynie poziomej, jak i pionowej. Nowy dach nad
tymi dobudwkami rozpocierano zupenie niesymetrycznie.
Istotny jednak .by powszechnie stosowany zwyczaj dodawania
do budynku skrzyde. Rzut w ksztacie L", zapocztkowujcy
ukad swobodny i pozbawiony geometrycznej sztywnoci rozwin si z tego sposobu planowania.
Domy nie zawsze byway powikszane. Czasem jak w do mu Williama Pepperella w Kittery, Maine okazyway si
zbyt obszerne dla nastpnego pokolenia i wtedy zmniejszano je.
To rodzinne domostwo byo wtedy bardziej imponujce ni
obecnie, poniewa byo o 10 stp dusze z kadej strony i oto czone piknym parkiem. Zmniejszono je po rewolucji amery kaskiej, kiedy majtek zosta skonfiskowany w roku 1779.
W kocu osiemnastego wieku ludzie nie wahali si rozci
solidn dbow ram konstrukcyjn domu, dzielc go na kilka
czci. Czci te transportowano wtedy na nowe miejsca i po wtrnie skadano, wprowadzajc wszelkie zmiany i powiksze nia, ktre byy konieczne. Dom przy Chestnut Street 34, w Sa lem, Massachussets (il. 220) powsta wanie w taki sposb, cho* Na przykad dom Hancocka w Lexington, Mass, (1698 r., powikszony w 1734 r.), dom Jaoksona w Portsmouthe, N.H. (ok. 1664) oraz dom
Whipple"a w Ipswich, Mass. (1642).
The Portsmouth Guide Book, Portsmouth, N.H. 1876, str. 145-146.

220. Dom pr zy Chestnut Street 34 w Sale m, Mass., 1824. Je go prawy L lew y bok
s t a n o w i l y p i e r w o t n i e c z I n n e g o d o mu I z o s t a l y p r z e t r a n s p o r t o w a n e n a k o l a c h
na teren dziatki prz y Chestntit Street; tam dobudowano parti rodkowa.

cia nikt by tego nie przypuszcza. Ta urocza rezydencja, wy dawaoby si, zaprojektowana jako jednolita caoe, zostaa w
rzeczywistoci zbudowana z trzech czci. Jest to jedyny
stojcy obecnie przy ulicy dom, ktrego nie zbudowano na
obecnym miejscu, lecz tu przytransportowano... pierwotnie by
on czci domu na West Farm, w Oak Hill, D anvers (odlegego
o wiele mil) i zosta przesunity na kolach a na Chestnut Street
w dwch czciach, okoo 1824 roku." 6 Architekt doda cz
rodkow, z jej palladiaskim oknem oraz zmieni i do stosowa
go do tak zwanego palladiaskiego albo akademickiego rzutu,
specjalnie faworyzowanego w owym czasie.
Swobodne traktowanie ukadu domu, praktykowane pow szechnie w Ameryce poczwszy od okresu kolonialnego, jest
jednym z kluczy do jej rodzimej architektury. Mwi si, e opi nie zmieniaj si w Ameryce czciej ni gdzie indziej, ale to
nie jest prawd w zakresie budownictwa. Istnia tu cigy roz wj. Osignicia amerykaskie wykazuj wiksz cigo, ni
to obserwujemy w Europie, oraz wiksz umiejtno rozwiRichard Hall Wiswall, Notes ott the Building of Chestnut Street, Salem 1939,
str. 18.

394

nicia nowych elementw przydatnych w przyszoci, z istniejcego

architektonicznego dziedzictwa.
%Wntrza
amerykaskie w
latach
dziewidziesitych

Wydawnictwa amerykaskie z lat szedziesitych i siedemdziesitych ukazuj wielk rnorodno oddziaywajcych tam
obcych wpyww. Anglia, Niemcy, Francja, Hiszpania i Wschd
przyjmowano wzory ze wszystkich tych krajw. Wzory te byy
jednak tylko ostatnim krzykiem mody jakiego sezonu; nie
zaraziy na stae architektury amerykaskiej. Kiedy Wilhelm
Bode zwiedza Wystaw wiatow w Chicago w 1893 roku,
zauway, e w przeciwiestwie do Niemiec, no woczesne domy
amerykaskie s rozbudowywane cakowicie do wntrza.
Odpowiada to nie tylko poszczeglnym, indywidual nym
daniom, ale przede wszystkim waciwociom, zwycza jom i
potrzebom Amerykanw. Fakt, e przyzwyczajenia te s
podkrelane i wyranie zaznaczone, daje architekturze w Sta nach
Zjednoczonych wielk przewag nad nasz architektur
niemieck". 7
Te same sprawy, ktre jeszcze dzi wywieraj wraenie na
europejskich obserwatorach, dziwiy Bodego prawie pidziesit
lat temu. Zanotowa, e pokoje wzdu korytarza maj rozsu wane drzwi albo przepierzenia czsto na poow szerokoci
ich cian drzwi te s prawie zawsze otwarte. 8 Umoliwia to
wgld we wszystkie pokoje domu". Domy mieszkalne na Kon tynencie, do ktrych Bode by przyzwyczajony, o miesznie wysokich sufitach, ciemnych i zatoczonych pokojach i wspania ych
obiciach cian, kracowo rniy si od wntrz amerykaWilhelm Bode, Moderne Kunst in der Vereinigten Staaten",
Kunst9ewerbebiatt, 1894, vol. V, str. 115-117.
e Do dzi dnia dom Europejcz yka pozostaje w mniejszym czy wik sz ym stopniu jego zamkiem. Drzwi s drzwiami prawdziwymi i zwykle
s zamknite. Przepierzenia nigdy nie rozsuwaj si na korytarz; sta suje
si je najwyej do czenia wewntrznych pokojw. W domach
amerykaskich znajduj si nie tylko miao otwarte przepierzenia, ale
brak jest nawet klucz y do poowy drzwi wewntrz domu i brak zamkw
w garderobach i' spiarniach. Okna europejskie maj zasony i firanki, a
w Ameryce niczym nie zasania si zwykle okien o zmroku. Amer y kanin
rzadko nawet stosuje ogrodzenie przy domu, a ostatnio objawia si
tendencja poniechania garay i pozostawiania samochodu pod zwy kym
daszkiem. Przy obecnie produkowanych samochodach pisze Frank
Lloyd Wright gara jest zbyteczny. Wystarcz y miejsce na po stj z
oson wierzchni i ciankami po obu stronach" (Architectural Forum,
stycze 1938, str. 79).

skich. W Ameryce, pisze Bode pokoje, zgodnie z naszymi poj ciami, s nieco zbyt niskie. Nie s przeadowane meblami i ma j
jasno pomalowane ciany i sufity." (S to cechy, ktre
wspczeni architekci ostatecznie po dugich bojach wprowa dzili w Europie).
Sprawozdanie Bodego o postpowej amerykaskiej architekturze mieszkaniowej poparte jest popularn literatur doty czc budowy domw jednorodzinnych wydan ju w latach
siedemdziesitych. Ksiki takie jak Gardnera: Illustrated Homes, Describing Real Houses and Real People (Boston 1875) 10
wiele zrobiy dla propagowania idei racjonalnego budownic twa.
Sposb, w jaki te ksiki z lat siedemdziesitych omawiaj
zagadnienie domu mieszkalnego jest zaskakujcy, jeli wemie
si pod uwag okres ich powstania. Zamiast dyskusji na temat
detali, ktrej mona by si spodziewa, rozpatruje si dom jako
cao jako jednostk, ktra musi si rni w kadym in-

Planowanie
funkcjonalne w
latach
siedemdziesitych

Bode, op. cit., str. 117.

! 0 Jednym z popularnych autorw w tej dziedzinie by Eugene C.
Gardner (1536-1915). By on prezesem Talmadge Academy w Talmad ge,
Ohio, i redaktorem pisma Builder w latach 1885-1887.
B W.

-,'.M:."ar
..,.,,1wL-0Si)3_T,a?;!si9+~:i:-1:!
^ -1' J
SL 1=~'
,
1 i e ..i ;
L.Q.6: II
.
'

22i. Ktichnia amerykad_ska, i882. Z

ksikl E. C. Gardnera, The House
that Jill Built (Nowy Jork, i832).

396

222. E. C, Gardner. Country house,

i882. Z ksiki Gardnera. The Hotise
That Jill Bullt (Nowy Jork, 1882).

223. E. C. Gardner. Jednoizbowy dom

dla starej panny". Z ksiki Gardnera, Itustrated Homes (Boston. 1875).

224. Architekt i jego klient stara

panna". Z kalotki Gardnera, Itti stroted Homes (Boston, 1875).

dywidualnym przypadku. Ich autorzy uwaaj to ustosunkowa nie si do problemu za tak naturalne, e ton rozwaa jest zaw sze lekki i swobodny, a czasem nawet dowcipny. Tematem
ksiek nie jest projektowanie domw w jakim specjalnym sty lu, ale dla jakich specjalnych celw: domw dla modych ma estw, dla lekarzy, zamonych handlowcw nawet jednopo kojowych domw dla starych panien".
Stara panna" i jej dom (il. 223, 224) s szczeglnie intere sujce. Jest to pani, ktra dokadnie wie, czego chce: Zamie rzam zbudowa dom do zamieszkania w nim, tylko i jedynie dla
tego celu.... Mj dom musi mie jeden pokj i cztery schow ki:
jeden przeznaczony na ubieralni; jeden na moje jedwabne
suknie, ktrych bdzie coraz wicej, bo nie mam komu ich da,
chyba onom misjonarzy, a one nie powinny nosi jedwabi; je den schowek na moj porcelan i jeden na parasolk i 'kalo sze."
11
cisa jednolito rzutu zaspokajajcego te wymagania i
oszczdno, z jak jest wykorzystana przestrze, przypomina
jeden z tanich domw mieszkalnych z 1920 roku, projektowa nych przez J.J.P. Ouda.
Duch funkcjonalizmu, ktry zapanowa w Europie w la tach
dwudziestych, jest jeszcze wyraniej widoczny w sposobie
rozwizania problemu kuchni. W innej swej ksice Gardner
ii E.C. Gardner, op. cit., str. 114.

398

proponuje rozwizanie dajce oszczdno przestrzeni, uderzajco

podobne do kuchni frankfurckiej z okoo 1920 roku (il. 221).
Projekt ten wywodzi si prawdopodobnie z oszczdnej gospo darki przestrzeni, typowej dla nowoczesnych wagonw restau racyjnych. Rozwizanie Gardnera wynikao z bezporedniego
zaznajomienia si z zagadnieniami pracy kucharki i gospodyni
domowej. Kuchnia jest duga i wska tak, aby miaa duo
przestrzeni przyciennej i najmniejsz odlego midzy kredensem a pyt kuchenn". Okna umieszczono po przeciwlegych
cianach, aby dopuci moliwie najwicej wiata" i aby po wiewy bryzy letniej wprowadzay strumie wieego powietrza
midzy pyt kuchenn a pokojem jadalnym". i2
Wntrze typowego amerykaskiego domu jest moliwie naj mniej podzielone. Tendencja do czenia rnych pomieszcze i
do otwarcia wntrza uwydatnia si czasem w uyciu zrnico wanych poziomw podogi, jak na przykad w niektrych wiel kich domach neoklasycznych z lat dziewidziesitych.
Dziewitnastowieczni Amerykanie, ktrzy mogli sobie po - Anonimowe
zwoli na kaprysy mody, posiadali domy o fasadach odzwier - osignicia
ciedlajcych wczenie faworyzowane style romantyczny,
wiktoriaski, francuski renesans, romaski lub klasyczny. Nie mniej, rzut budynku zachowywa zwykle sta sw form.
Swobodny i pozbawiony geometrycznej sztywnoci, na og
standardowy w Ameryce, nie kojarzy si z adnym wielkim
nazwiskiem. Podobnie jak narzdzia i meble, pozosta tworem
cile anonimowym. Wyrasta zarwno z denia do wygody w
mieszkaniu, jak i z amerykaskiej tendencji do bezporednie go
rozwizywania problemw. Frank Lloyd Wright odnalaz
podstawowe elementy swobodnego rzutu bezporednio w ano nimowej dziaalnoci budowlanej. Bez wtpienia Richardson
da nowy wyraz artystyczny temu gatunkowi projektowania w
swych domach powstaych na pocztku lat osiemdziesi tych
zwaszcza w budynkach wzniesionych w pobliu Chi cago i w
Nowej Anglii. Ale zasada otwartego ukadu, rzut ela styczny i
pozbawiony geometrycznej sztywnoci to produkt caego
rozwoju amerykaskiego na tym polu.
= The House that Jill Built, Nowy Jork 1882, str. 82. Pierwsze kuch nie
o bardzo zrnicowanej organizacji wntrza i pomysowych insta lacjach
technicznych pojawiy si w Anglii w latach czterdziestych. Por.
interesujcy opis wielkiej kuchni w Reform Club w Londynie (zbudo wanym przez Charlesa Barry'ego w 1837 r.) w Dictionn"ire du XIX-e
si@cle Larousse"a pod hasem Club".

399-

SZKOA CHICAGOWSKA
Chicago w latach
osiemdziesitych

W latach osiemdziesitych wyrosa nagle w Chicago caa

kolonia budynkw o wysokoci dwtrastu, czternastu, szesna stu i dwudziestu trzech kondygnacji. Budynki te nie wznosiy si
w odosobnieniu, jak w innych miastach, lecz blisko siebie.
Kady z nich mia swj wasny, indywidualny wygld i wasn
nazw, a jednak ich widok razem nie sprawia wraenia chaosu.
Budynki amerykaskie maj na ogl tak krtki ywot, e po
kilku dziesitkach lat mog one wszystkie znikn. Wiele spo rd najlepszych obiektw ju nie istnieje, a jeszcze wicej
wkrtce przestanie istnie.
Najsilniejszy rozwj szkoy chicagowskiej datuje si w La tach 1883-1893. 1 Dwie wspczesne wypowiedzi poinformuj
nas o stanie rozwoju na pocztku i przy kocu tego okresu.
W adnym okresie od 1830 roku, miasto nie przeywao tak
zadziwiajcego rozwoju, jeli chodzi o wzrost iloci mieszka cw, rozkwit handlu i budownictwa ni ... od 1882 roku. Charak ter budynkw jest (sic) monstrualny i kosztowny... Jest tak
wielkie zapotrzebowanie na pomieszczenia handlowe i biurowe,
Prace zwizane ze szkol chicagowsk w jej rozwoju w latach
1883-1893 s w wikszoci anonimowe. Pierwsze dwa tomy szecioto mowego Industrial Chicago (Chicago 1891-1896), wydane przez Goodspeed Publishing Company, dotycz spraw budowlanych. Te dwa tomy,
trudne do znalezienia w bibliotekach amerykaskich, to Vasari szkoy
chicagowskiej. Tomy Inland Architect (Chicago), z okresu po 1883 roku
daj rwnie pewien wgld w rozwj tej szkoly.
Najlepsze ilustracje i plany (oprcz publikowanych w Industrial
Chicago) znajduj si w Prominent Buildings Erected by the George A.
Fuller Company, Chicago (Chicago 1893) oraz w Fireproof Building
Construction: Prominent Buildings Erected by the Geo. A. Fuller Company (Nowy Jork i Chicago, 1904), obie ksiki wydane przez George
A. Fuller Company, George A. Fuller (1851-1900), pochodzc y z
Massachusetts, prowadzi interesy w Chicago jako budownicz y. Byl
jednym z pierwsz ych przedsibiorcw budowlanych stosujce
konstrukcj szkieletow i zwizany by z powstaniem wielu budynkw,
ktre bdziemy omawia Tacoma, Monadnock, Pontiac, Fair,
Reliance i Marquette Building oraz Ashland Block i dom towarowy
Carson, Pirie, Scott and Company, tak dugo, jak dugo pracowa
prz y nim Louis Sullivan.
Nie mona przeoczy kilku przewodnikw: Schick, Chicago and Its
Environs: A Handbook for Travellers (Chicago 189]). Inne wymienimy pniej. Ilustracje, patrz Pictorial Chicago (Chicago; Rand, McNally, 1893).
Wczeniejsz y okres, patrz T.A. Andreas, History of Chicago (Chicago 1884); ksika zawiera rzadkie statystyki i ilustracje.

400

e zezwolenie na budow bloku otrzymuje si dopiero po

zgoszeniu kandydatw na wynajem mieszka; zanim budynek
zostane wykoczony, wszystkie pomieszczenia s ju wynajte
i najemcy - gotowi s rozpocz w nich sw prac. Blok po
bloku wznosz si ku chmurom, grujc nad miastem z kadej
ulicy i alei". 2
W 1893 roku, na krtko przed wielkim kryzysem, ktry
dotkn Chicago i zahamowa jego rozwj, inny wczesny wia dek opisuje koniec tego okresu: zdarzyo si wielokrotnie w
Chicago, e poranne gazety podaway wiadomoci o zakon traktowaniu najwikszego budynku biurowego w miecie, a pra sa
wieczorna relacjonowaa tego samego dnia inne kontrakty.
przecigajce informacje poranne". 8
W latach osiemdziesitych, Loop" orodek handlowy
miasta stal si doskona ilustracj odwagi amerykaskiej,
przejawiajcej si w bezporednim ataku na jego problemy. Cae
ulice rozbudowano w sposb nigdy przedtem nie prakty kowany.
Przechodzc przez Loop" czowiek ma wraenie, o Chicago
jest wysunitym posterunkiem olbrzymich terenw, ktre si
poza nim rozwijaj. W okresie powstawania swych wielkich
budowli, Chicago byo prawdziwym punktem koncentracji
produktw Zachodu i rodkowego Zachodu, a nie tylko wielk
gied jak Nowy Jork. Raptowny wzrost tego wielkiego orodka
prowadzi do nagego zwikszenia jego potrzeb. Aby im sprosta,
powstaa tendencja do zastosowania nowych konstrUk cji,
uywanych dotychczas jedynie w mostach i budowlach prze mysowych rnego rodzaju.
Jako pierwsze pojawiy si wielkie budynki biurowe firm
handlowych i towarzystw ubezpieczeniowych. Rwnie potne
gmachy wzniesiono wkrtce dla innych celw olbrzymie ho tele dla podrnych, ktrzy przejedali przez miasto i czone
budynki biurowo-teatralno-hotelowe, takie jak Auditorium Ad lera i Sullivana. W tym samym czasie problem nowoczesnego
budownictwa mieszkaniowego dotychczas nie rozwizany
zosta zaatakowany z wielk konsekwencj i odwag.
Szkoa chicagowska zwizana jest z powstaniem nowoczes nego biurowca innymi sowy, ze stworzeniem centrum ad ministracyjnego (il. 231). Rnego rodzaju problemy inynie ryjne wynikay z rozwiza osignitych w budynkach Chicago,
Stranger"s Guide, Chicago 1883.
World"s Fair Souvenirs, Chicago 1893.
26 Przestrz, czas...

401

Budynki biurowe
jako punkt
wyjciowy szkoy
chicagowskiej

a zaoyciel szkoy chicagowskiej. William Le Baron Jenney

(1882-1907) 4 , by inynierem zanim sta si architektem.
Otrzyma on gruntowne techniczne wyksztacenie i by majorem
w inynierskim korpusie Shermana. Przyszli architekci Chicago
zostali przeszkoleni w biurze Jenneya. William Le Baron Jenney
odegra t sam rol w szkoleniu modszego pokolenia archi tektw Chicago, co Peter Behrens w Niemczech okoo 1910 roku
lub Auguste Ferret we Francji. Da modym architektom przygotowanie, jakiego potrzebowali do rozwizania nowych problemw, przed ktrymi wszelkie uczelnie stay bezradne.

2 21 . Wil l i a m Le
Baron
Jenney.
Pierwszy magazyn
Leitera w
Chicago,
1879.
Slupy ceglane w
cianach zewntrznych; kolumny
eliwne we
wntrzti. Szero kie
otwor y okienne
przywodz na myl

pt-

niejsze

R o l a Wil l i a m a L e
Baron Jenneya

okna

Dzi nie docenia si jeszcze wyobrani i odwagi Williama Le

Baron Jenneya. Nawet Louis Sullivan okrela go raczej jako
konesera ni architekta, a w Chicago jeden ze wsppracowni kw
Sullivana powiedzia, e Jenneya nie mia adnego wyczucia
detalu i ornamentyki. Detale architektoniczne i pozostaloci
stylistyczne nie odgrywaj rzeczywicie adnej roli w pracach
Jenney. Mimo to by on budowniczym, ktrego Leiter Buil ding z
1889 roku stanowi najwczeniejsze rozwizanie problemu
wielkiego budynku o konstrukcji szkieletowej, rozwizanie
nacechowane klarownoci i wolne od kompromisu w stopniu
daleko wyszym od przecitnoci.
Przygotowanie zawodowe Jenneya byo doskonale. Otrzyma
najlepsze dostpne wwczas wyksztacenie techniczne w t cole
Polytechnique i cole Centrale w Paryu. Francuska technika w
poczeniu z metodami jego niemieckich specjalistw od or namentyki wytworzyy w pracowni Jenneya dziwn mieszanin.
W 1873 roku mody, pocztkujcy Louis Sullivan pracowa w
tym studio i mia oczy otwarte na ukryte funkcje" w archi tekturze. Prcz Sullivana (ktry nie zatrzyma si tam duej
ni w wikszoci innych miejsc), personel Jenneya skada si
doranie z wielu przyszych budowniczych Chicago; byli to
Martin Roche, Holabird, a nawet Daniel Burnham pniejszy
partner Johna Roota.
Indywidualno Jenneya ukazaa si w peni po raz pierwszy
w magazynie, ktry zbudowa przy West Monroe Street 260 dla
Leitera w 1879 roku (ile. 225). Budynek ten (dotychczas jeszcze
istniejcy) ma ceglane supy cian zewntrznych i szerokie
oszklone otwory, podobne do okien chicagowskich pniejszego

chicagowskie"

Cha rl es B. J en ki ns, W.L. B. J enn e y and W.B . Mundie ", Arc hi te ctu ra l Re vi ew er, Chi ca go, lut y 1897.

s P o r. s t r. 2 3 7 . B u d y n e k t e n b y w j a k n a j l e p s z y m s t a n i e j e s z c z e w
1929 roku, w ktrym go zburzono.

402

okresu. We wntrzu posiada kolumny eliwne, ktre byy standardowe

w owym okresie.
Pierwszy budynek Jenneya o typie nowym zarwno pod
wzgldem wysokoci, jak i konstrukcji, zosta wzniesiony dla
Home Insurance Company w latach 1884-1885. 5 Skomplikowana konstrukcja tworzy w nim na wskro integraln cao.
Richardson projektowa Marshall Field Wholesale Store and
Warehouse (ile. 219), wwczas, gdy Jenney pracowa nad swym
gmachem dla Home insurance Company. Dom towarowy ukaza
chicagowskim architektom, jak mona w nie narzucajcej si
formie zwiza w cao wielk bry budowli. Richardson prze la w ten budynek co z ywotnoci powstajcego miasta, w rozwizania penym powagi. Podkrelono dominant okien, po-

403

Jenney, inicjator
konstrukcji

W tym czasie William Le Baron Jenney trzyma si was nej

drogi. Postawi drugi budynek dla Leitera w 1889 roku. Je go
Manhattan Building (il. 226) w tym okresie najwyszy
budynek o czysto szkieletowej konstrukcji ukoczono w 1891
roku. ' Manhattan Building stoi przy Dearborn Street, ktra jest
stosunkowo wska. Aby uchwyci moliwie najwi cej wiata,
Jenney podobnie jak Holabird i Roche w Tacoma Building
wypeni jego fasad oknami wykuszowymi. e Ale okna te s
starannie zrnicowane w ksztacie i zanikaj zupe nie w nie
zasonitych, grnych pitrach budynku. e
Jenney zbudowa The Fair", jeden z najwikszych domw
towarowych w Chicago w 1891 roku. Przy tym dziewiciokon dygnacjowym budynku, stojcym u zbiegu Dearborn, Adams i
State Street, Jenney powrci do swej zasady tworzenia z"
szkieletu dominujcego czynnika w projekcie budynku. Pierw sze dwa pitra The Fair" s prawie wycznie ze szka (il. 227,
228). dali tego waciciele sklepu, ktrzy chcieli mie moli wie najwiksz powierzchni wystawow.

2 2 6 . W il l i a m Le B a r on J e n n e y. M a n h a t t a n B t i i ld i n g w C h i c a g o . 1 6 9 i . O kn a w y ku s z ow e o z r n i c ow a n yc h f or ma c h ma j u mo l i w i o p t yma ln y d o p yw w i a t la z
w s k i e j u l i c y. Z n i k a j o n e z u pe l n i e w n i e z a s t o n i Q t yc h , g r n yc h k on d yg n a c j a c h .

dobnie jak w biurach Home Insurance Jenneya, ale konstrukcja

jest raczej konserwatywna. Masywne, kamienne ciany Richardsona nale do wczeniejszej epoki. Gdy Adler i Sullivan rozpoczli budow Auditorium, uyli podobnie masywnych cian
zewntrznych, mimo e wewntrzna struktura elazna bya bardzo miaa.
Architekci nie poszli od razu w lady Jenneya w jego za stosowaniu konstrukcji szkieletowej. Jednak w 1889 roku, w
trzy lata po powstaniu budynku dla Home Insurance Com pany, Holabird i Roche wznieli Tacoma Building, dwunastokondygnacjow konstrukcj szkieletow.

Duch szkoy chicagowskiej, jej pd ku najprostszym i naj - Nowe moliwoci

bardziej oczywistym rozwizaniom dominowa w caym zmieniaj wygld
Loop". Budowle tego orodka handlowego wyrastay jedna miasta
przy drugiej.
Burnham i Root wybudowali Monadnock Block na rogu
Dearborn i Jackson Street w 1891 roku. By to ostatni z wyso kich budynkw o masywnych cianach murowanych. wczesny
krytyk Montgomery Schuyler nazwa go najlepszym z e
wszystkich wysokich biurowcw" 70 ; budynek ten nie jest jednak
zbyt typowy dla szkoy chicagowskiej. Wraenie, ktre wy wiera, wynika raczej z subtelnoci architektonicznych ni z nopietra. Z tego te powodu uyto konstrukcji szkieletowej. Widoczny jest
jeszcze pewien brak decyzji w projekcie Tacoma Building. Cakowita
powierzchnia okien jest wyjtkowo dua, ale okna poszczeglne s zu penie mae. Tacoma Building zburzono w 1929 roku.
7 Manthattan, z frontem od Dearborn Street jest pierwszym przy kadem budynku o szesnastu kondygnacjach z suteren... okoo 62 m wy sokoci... zaprojektowany w maju 1890 i ukoczony latem 1891 roku".
(Industrial Chiargo, 1891, vol. I, str. 69).
wiato i przestrze lepsze s od jakiegokolwiek okrelonego
stylu" (idem).
Manhattan Building repr odukowano w Inland Architect 1889, vol.
XIII, Nr 8.
Harriet Monroe, John Wellborn Root, Nowy Jork 1896, str. 141-142
6

fi W gmachu o takich rozmiarach, jak Tacoma Building, zysk z do datkowej przestrzeni mieszkalnej, uzyskanej przez zastosowanie szkie letu zamiast konstrukcji ceglanej, rwna si czynszowi z dodatkowego

10

405
404

towarowy The Fair" w Chicago, 1881. Szkielet

stanowi decydujcy czynnik tego projektu.
227. Wiliam Le Baron Tenney. Dom

4----

r : - _ - - - ~

rimy-

MENEM 1111=11

wych moliwoci budowlanych. Prcz tego cikie, murowa ne

ciany nie byy rozwizaniem problemu wielopitrowych
budowli. Do mae rozmiary okien wskazuj na to, jak prze szkadzay one architektom.
Na ukos od Monadnock Block przy tej samej ulicy jest inny
budynek, wzniesiony przez Burnhama i Roota Great Nort hern
Hotel (1891; il. 232). Jego czyste, ceglane fasady przeszcze piy
do pokojw hotelowych okna chicagowskie, stosowane w
biurach. The Fair", dom towarowy Jenneya, by take zbu dowany mniej wicej w tym samym czasie. W trzy lata pniej,
w 1894 roku, Holabird i Roche postawili Marquette Building
nieco dalej na tej samej ulicy (il. 229).
Frontom Marquette Building jest wyjtkowo proporcjonalny,
imponujcy w swej prostocie i szerokiej przestrzeni okien
chicagowskich. Pozostaje nadal typowym budynkiem biurowym
Chicago z lat dziewidziesitych. danie wacicieli, aby aden
fragment wntrza nie by pozbawiony wiata dziennego, zosta o
cakowicie spenione, Od strony ulicy, Marquette wyglda jak
zamknity blok, ale w rzeczywistoci brya jego jest wycita po
przeciwnej stronie w ksztat przypominajcy liter E".

111111. 1111111r
mim

ii W tym okresie gust spekulantw i doradcw inwestycyjnych by

czsto bardziej postpowy ni gust architektw . do rzadkie
zjawisko. Monadnock Jumbo. jak go nazywa Root by
ostatnim z wysokich domw o solidnie murowanych cianach. Mr Aldis
(Owen F. Aldis z Bostonu), ktry sprawowa nadzr nad t inwestycj,
wymaga od architektw najdalej idcej prostoty, odrzucajc nawet
jeden czy dwa projekty Roota, jako zbyt ozdobne. Podczas nieobecnoci
Roota spowodowanej wyjazdem nad morze na dwa tygodnie, Burnham
zamwi u jednego z rysownikw projekt gadkiej, bezkompromisowej,
nie dekorowanej fasady. Gdy Root powrci, by najpierw oburzony z
powodu tego projektu puda ceglanego. Stopniowo jednak przekona si
do sprawy, a pewnego dnia powiedzia Aldisowi, e cikie, pochye
linie pylonu egipskiego przyszy mu na myl jako podstawa projektu i
e wzniesie t rzecz bez jakiegokolwiek ornamentu." (Harriet Monroe,
op. cit., str. 141).

228. Wiliam Le Baron .Tenney. Dom

towarowy The Fair" w Chicago, 189i. Szkielet.

407

rodkowa paeczka E" stosunkowo najciemniejsza cz bu dynku uyta jest jako pion dwigowy i skupiaj si tam
wszystkie dwigi. Jak w wikszoci podobnych budynkw, ob szerne pomieszczenia s pozbawione cian dziaowych, tak aby
mogy by dzielone pniej wedug potrzeb lokatora (ii. 230). i2
Wielorodzinny budynek mieszkalny is
Zagadnienia budownictwa mieszkaniowego na wielk ska l
problem hotelu i domu wielorodzinnego zostay podjte w
Chicago z tak sam trzewoci, jaka si przejawia w bu dynkach biurowych tego okresu. W cigu lat siedemdziesitych,
po wielkim poarze, nastpi zwrot od maych jednorodzinnych
domw prywatnych do wielkich wielopitrowych domw miesz kalnych powtarzamy to za jednym z anonimowych auto rw
Industrial Chicago. Twierdzi on, e: nowoczesne mieszkanie w
budynku wielorodzinnym jest paacem tych, ktrzy chc by
wolni od kopotw zwizanych z posiadaniem domu". 14
Organizacja wntrza i detale architektoniczne niektrych
takich budynkw s zdumiewajco miae i postpowe. Rozwi zania, ktre jeszcze dzi s w trakcie krystalizacji, pojawiy si
w oglnych zarysach w tych mieszkaniach budynkw wieloro dzinnych i hotelach, zbudowanych przez poprzednie pokolenie
tak jak wspczesne orodki handlowe i administracyjne
zostay poprzedzone form chicagowskich blokw biurowych.
Auditorium Adlera i Sullivana okrela jeden z wczesnych
etapw tego rozwoju. Ta olbrzymia skomplikowana budowla
mieci w sobie nie tylko waciwe audytorium i budynek biu rowy, lecz rwnie ogromny hotel. Hotel ten jest godny uwagi
pod wieloma wzgldami; klatka schodowa jest uksztatowana z
niezwyk sil wyrazu; wielk dugo baru podkrela cika
J.K. Freitag, Architectural Engineering with Special Reference to
High Building Construction, wyd. 3, Nowy Jork 1912, str. 38. Ksika
Freitaga jest jednym z niewielu technicznych wydawnictw, datujcych
si z czasw najwikszego rozkwitu szoly chicagowskiej. Zawiera rzu ty
wielu wane budynkw jak rwnie cale bogactwo szczegw
technicznych.
13 Industrial Chicago, vol. I, rozdz. 7, o nowoczesnych mieszkaniach i
innych rezydencjach, oraz ilustracje i uwagi w nastpujcych nu merach
Inland Architect: sierpie 1884, str. 8, 15; stycze 1887, str. 101; grudzie
1890, rycina (apartamenty Ricardiego); padziernik 1897, rycina
(apartamenty Cary"ego); marzec 1887, str. 28 i rycina; luty 1893, rycina
(Kenwood"); listopad 1893, rycina (Omaha").
t4 Industrial Chicago, vol. I, str. 254.
t2

408

229. Holablyd S
Roche. Marquette Building w
Chicago,
1894.
Elewacja
jest
w yjtkowo proporcjonalna, Im pontijca w swej
prostocie 1 szerokiej przestrze ni
okien chica gowskich.

230. Boiablrd i
Roche. Marquette Building w
Chicago,
1894.
Rzut
jednego
pitra z nie rozdzielonymi pomie szc zeniam)
blur. W wiks zoci podobn ych
bud yn kw wiel kie
powierzchnie
ka dego pitra nie
maj cian
dzia low ych, tak
ab y mog y by
dzie lone pniej,
wedlug potr zeb
lokatora.

409

belka biegnca wzdu sufitu rwnolegle z brzegiem kontuaru, na

ca rozpito, pozbawiona dodatkowego podparcia; sala jadalna
na najwyszym pitrze (dzi suca innym celom) posiada form
wielkiego sklepienia kolebkowego, odpowiadajc tym samym
formie waciwego audytorium. i5
Hotel Hyde Park, w poudniowej czci miasta, zosta zbu dowany w latach 1887-1891 przez Theodore Starretta i George A.
Fullera. Miejsce usytuowania przy Fifty-first Street, blisko
brzegu jeziora, byo wtedy prawie wsi; od tego czasu zostao
intensywnie zabudowane. Hotel ma 300 pokojw, skadajcych
Si na 2-5-pokojowe apartamenty... 50 apartamentw posiada
wasne azienki i arwki.. ogrzewane s par." 16 Budynek mia
osiem kondygnacji o szerokich oknach i zgodnie z opisem
Industrial Chicago -- wielk werand rozcigajc si dokoa
budynku".
Niektre z tych budynkw mieszkalnych posiaday przesu wane ciany dziaowe, tak e z apartamentu piciopokojowego
mona byo stworzy jedno wntrze. Tak byo na przykad w
budynku wielorodzinnym Leander McCormick, pniejszym
Virginia Hotel, na pnocna-zachodnim rogu Ohio i Rush Street.
Architektem by Clinton J. Warren, wsppracownik biura
Burnhama i Roota. 17
Budynek mieszkalny Brewstera przy Pine Grove Avenue,
zbudowany we wczesnych Iatach dziewidziesitych, jeszcze
istnieje. Architekt, R.H. Turnock, rozpocz prace pod kierun kiem Williama Le Baron Jenneya. Gwna klatka schodowa po siada stopnie z pyt szklanych, tak e wiata moe dociera ze
wietlikw na dachu poprzez cae osiem piter. Jak wiemy, Le
'Corbusier zastosowa podobne rozwizanie w czterdzieci lat
pniej, w swym Maison Clart w Genewie (1932).
ie Dokadny opis tego najlepszego w owym czasie teatru wraz z planami, patrz Hugh Morrison, Louis Sullivan, Nowy Jork 1 $3 5.
j6 Industrial Chicago, vol. I, str. 460.
Budynek ten zburzono kilka lat temu; teren zajty jest obecnie
przez parking. W swoim czasie hotel Virginia byl jednym z najlepsz ych
hoteli-rezydencji w miecie, na rwni z hotelem Drake. Por. ilustracja w
ksidce P.T. Gilberta i C.L. Br ysona, Chicago and Its Makers, Chicago
1929, str. 529.

'2 3 i . C h i c a g o w p o c z t k a c h l a t d z i e w i d z i e s i t yc h : R a n d o l p h S tr e e t o k. 1 8 8 1
r. W i e k i e b u d yn k i w i d o c z n e n a z d j c i u t o b i u r a f i r m y A s h l a n d z b u d o w a n e p r z e z
Burnhama i Rocie u 1191 r.

.410

... ...._..r~~.,,,.,y

--..

._~

~ 7->

'
~
~
;e, ~~ ,.., n.:. _~
"~`
~

272. Great Northern

H otel w C hicago, i89i.
Udoskonalona
forma

;4311111
-~ a _ Ill]
I,
~ i~3a1 ~;~,
..i1~~~'
1~1' 1
~: F]1 311] "; 1
~~ i.~~ ]1i11111 71~ 1
~

budynkw biurowych w
Chicago wptynpa na
tiksztaltowanie sig typu
hotelu i wielorodzinnego
budynku mieszkalnego,
odpowiad a jcego
potrzebom wie ku
przemyslu.

. i~ 1' 1'iii]iIJJ!~I
~.1.11"s'it11~I1
1 ~ j1. 1;1i>Clljl 1.J111

l I~

, iJ 1 ,

i,

W roku 1893 architektura Chicago wywara na francuskim

obserwatorze pisarzu Paulu Bourgecie wraenie poprzez
si potrzeb stanowic zasad pikna... Jest tak niewiele ka prysu i fantazji w tych monumentach i tych ulicach, e wydaj
si produktem jakiej bezosobowej siy, nieodpa rtej, niewiadomej, tak jak sia natury, w ktrej rkach czowiek by tylko
bezwolnym narzdziem. Jest to wyraz przemonego ogromu
nowoczesnego handlu, narzucajcy miastu co z charakteru tra gedii i -- tak jak ja to czuj poezji". 18
Jest wiele przyczyn podkrelajcych wano szkoy chica gowskiej. Jej przedstawiciele uczynili pierwszy widoczny uytek
z nowych moliwoci tkwicych w technice, wznoszc budowle,
ktre stanowiy trwa i podstawow cz struktury codzien nego ycia Chicago. Stworzyli nie tylko kilka odosobnionych
obiektw budowlanych, ale zapenili ca dzielnic handlow
now architektur. Ich praca zmienia cakowicie oblicze wiel kiego nowoczesnego miasta.

DENIE KU CZYSTYM FORMOM

Moglimy tu tylko wskaza kilka budynkw, charakterystycznych dla rozbudowy Chicago. Jest to dziedzina, ktrej
wano zbyt dugo ignorowano waciwie tak dugo, e za rwno budynki, jak i dokumenty mogy ulec zniszczeniu, z anim
dokonano jakichkolwiek prawdziwych bada. Budynki miesz kalne Chicago to pierwsze kroki w kierunku budownictwa
mieszkalnego na wielk skal, o charakterze rnicym si bar dzo od wszystkiego, co znajdujemy w Europie. Postp w tym
kierunku zosta jednak w znacznym stopniu przekrelony przez
nastpne pokolenia. Wielki, wielorodzinny budynek mieszkalny
i hotel-rezydencja napotkay na reakcj, poczon ze wie ym
zainteresowaniem problemem prywatnego domu jednoro dzinnego. Frank Lloyd Wright jest najwybitniejsz postaci te go
pniejszego ruchu. i8
, Informacje dotyczce jego przebiegu, patrz Purcell, Feick i
Elmslie, The Statics and Dynamics of Architecture", Western Architect
(stycze 1913, str. i) oraz artyku o pracach Irvinga J. Gilla w Kalifornii
(kwiecie 1913. str. 35). Wypowied Waltera Burley Griffina na temat
niektrych jego podmiejskich domw (sierpie 1913, str. 66).
412

Architekci szkoy chicagowskiej zastosowali nowy typ kon- Innowacje szkoy

strukcji: szkielet elazny. W tym czasie nazywano go po prostu chicagowskiej
konstrukcj chicagowsk".
Wyna le li now y rodzaj fundamentu, ktry rozwiz yw a
problem bagnistego gruntu Chicago: fundament na ruszcie.
Wprowadzili wyduone poziome okno okno chicagowskie.
Stworzyli nowoczesny budynek handlowy i administracyjny.
Znaczenie tej szkoy dla historii architektury tkwi w fakcie,
e po raz pierwszy w dziewitnastym wieku przesta istnie
rozam midzy konstrukcj i architektur, midzy inynierem
i architektem. Rozam ten charakteryzowa cay uprzedni okres.
Z zadziwiajc miaoci szkoa chicagowska dya do osignicia czystych form, ktre jednoczyyby konstrukcj i architektur w identycznym wyrazie.
Chicagowsc y architekci lat osiemdziesitych byli cakowicie w c z e sne
okr e l e n ie wiadomi swoj ej odwagi. W 1890 roku John Root konstruk j e j
c e l w tor Monadnock Block stwierdzi, mwic o nowoczesnych bu dynkach
handlowych, e trwonienie na ich wystrj rozmaitej
" Paul Bourget, Outre Mer, vol. I, chap. V; cytowane przez Harriet Monroe, op.
cit., str. 136-137.

413

delikatnej ornamentyki, jest wicej ni bezpoyteczne... Raczej

powinny one poprzez sw mas i proporcje dawa w jakim
szerokim, elementarnym sensie wraenie wielkich, trwaych i
umacniajcych si nowoczesnej cywilizacji.
Jednym z rezultatw wynikajcym z metod, ktre wskaza em, bdzie rozoenie naszych projektw architektonicznych
na ich zasadnicze elementy. Ukryta konstrukcja tych budynkw
staa si tak ywotna, e musi ona absolutnie dyktowa oglny
punkt wyjcia form zewntrznych; wszystkie wymogi handlowe
i konstrukcyjne maj tak imperatywny charakter, e kady de tal
architektoniczny zastosowany dla ich wyraenia musi by przez
nie okrelany. W tych warunkach jestemy zmuszeni pra cowa z
ca stanowczeci, z okrelonymi celami, w peni prze siknici
duchem czasu, abymy mogli da architekturze tego wieku
prawdziwe formy sztuki". 1
Ilo prac wykonanych przez szko chicagowsk w czasie jej
rozwoju bya ogromna. Wemy trzy budynki projektowane przez
rnych architektw, ale ukazujce wyranie nieodczne denie
szkoy chicagowskiej ku czystoci form.
Budynek Leitera, 1889
Pierwszy budynek
o typie czysto
szkieletowym; jego
znaczenie estetyczne

William Le Baron Jenney nie tylko stworzy pierwszy przy kad konstrukcji chicagowskiej w swym gmachu dla Home In surance Company z lat 1884-1885, ale rwnie wznisl pierwszy
budynek Budynek Leitera w ktrym nie byo ani jednej
samononej ciany. Czysto metod konstrukcyjnych odnalaza tu
swj odpowiednik w architekturze; Budynek Leitera osiga
wyraz architektoniczny, w ktrym przetrwale pozostaoci stylw
historycznych odgrywaj nic nie znaczc rol.
Zaprojektowany w 1889 roku, zajmuje cay blok przy Van
Buren i State Street (il. 233). 2 Jenney rozwiza elewacj
odugoci ok. 120 m i wysokoci omiu kondygnacji przez zasto sowanie wielkich i prostych elementw. Szkielet stwarza domi' Z referatu odczytanego w Chicago Art Institute i opublikowanego w
Inland Architect, czerwiec 1890. Cytowane przez Monroe, op. cit., str.
107.
Budynek ten stanie po wschodniej stronie State Street i bdzie si
cignt od Van Buren do Congress Street. Bdzie mial osiem piter; trzy
elewacje od strony ulic bd z jasnoszarego granitu z Nowej Anglii,
konstrukcjaszkieletem stalowym, mur bdzie ochrania zewntrzne
kolumny. Cay budynek ma by przeznaczony na jeden wielki sklep
detaliczny". (Inland Architect, vol. XIV, Nr 1, sierpie 1889, str. 10).

414

2 33 . Wil l i a m Le B ar on J en n e y. B u d yn e k Le i t e r a pr z y Van B u re n S t r e e t w C h i c a go ,
1 89 9 . S z ki e l e t s t a j e s 1 r od ki e m w yr a zu ar ch i t e k t ur y.

415

2 3 7 . L ou i s S u l l i va n .
D o m t ow a r ow y f i r m y
C a r s on , P i n i e , S c ot t
w Chicago, 1899i 9 0 9 . Z bu d ow a n y w
t r ze c h e t a pa c h
przy
,.najrtichliwszym
naroniku
wiata" skr zyo wan iu State S treet i
Madison Street.
Okrgl wiee w
naroni ku dodano
na danie wacl-

cieli.

234 . Le C or bus ie r, Mad is on C la rt e w Ge new ie , 1930 -1932. W a ci w oc i kon st rukcj i

s zki e le t ow ej zas t os ow ane w s u bi e potr ze b budown ic tw a mi e s zka ni ow e go.

Le Corbusier, 1932

kim paskiem ornamentu wytoczonego w terrakocie. Zbyt cien ki, aby by widoczny na fotografii, pasek ten jednake przyczy nia si do zaakcentowania horyzontalnego ukadu elewacji.
nujcy akcent budynku,
ujawniajc
si
w
olbrzymich kwadratach,
na ktre jest podzielona
ciana zewntrzna. Te
przedziay s wypenione
szklanymi taflami okien,
oddzielonych od siebie
jedynie
ogniotrwaymi
metalowymi kolumnami".
3

Koncepcja
tego
zastosowania
szkieletu, jako rodka
wyrazu
architektonicznego,
zostaa rozwinita we

wspczesnej
architekturze. Maison de
Verre" Le Corbusiera,
dom mieszkalny w
Genewie z 1932 roku,
przedstawia
dalszy
etap tej ewolucji (il.
234).
Wydaje
si,
e
wspczeni
Jenneya
rozpoznali
znaczenie
jego
pracy.
Nawet
anonimowy autor z
Industrial
Chicago
(1891)
chwilowo
porzuca sw zwyk
trzewo,
mwic:

Budynek ten zosta

skonstruowany z tak
sam
wiedz
i
wnikliw dbaoIndustria[ Chicago,
vol. I, str. 205.

wczesna reakcja

41 6

Nawet,
kiedy
architekci z pokolenia
Sullivana skaniali si
ku
nowym
rozwizaniom, czuli si
niekiedy wstrzymywani
tradycjami
dziewitnastego wieku.
Cierpieli
na
rodzaj
rozdwojenia
osobowoci, o jakim
mwilimy wczeniej.
To
rozszczepienie
osobowoci architekta z
dziewitnastego wieku
daje si odczu w
budynku Sullivana dla
firmy Carson, Pirie,
Scott. Okrga wiea w
naroniku, o wskich

pionowych ebrach i
taflach
szka,
wprowadza
nagle
motyw nie zgadzajcy
si z charakterem reszty
budynku. Waciciele
dali
tego
zaokrglonego dodatku
(ktry
okrelilimy
pozostaoci
stylistyczn w Bon
Marche"
Eiffla
i

Boileau z 1876 roku),

jako
wspomnienia
pawilonu wi
George
Elmslie,
ktrego ju wymienialimy
jako jednego z najgor liwsze
zwolennikw
i
wsppracownikw
Sullivana,
projektowa
wikszo ornamentacji na
jego budynkach. Nie wida
na
nich
wpywu
art
nouveau.

421

Narzucenie formy
pawilonu

cego si z ich starym sklepem. Ale to wycznie nie mogoby

wyrze wpywu na czowieka o tak twardym charakterze jak
Sullivan. Okoo 1900 roku, po wykoczeniu, ten dam towarowy
wyda si wspczesnym starowiecki. Do tego czasu zawrci
im gowy i serca komercjalny klasycyzm" architektw no wojorskich, ktry przeobraa budynki handlowe w paace ku pieckie. Przez trzydzieci lat nowojorscy zwolennicy architek tury akademickiej rzdzili caym krajem.
Kontrast z innymi
budynkami
wig Sullivana

11111 Szkielet
neutralna siatka

Dom towarowy firmy Carson, Pixie, Scott, jeden z ostatnich

tworw szkoy chicagowskiej, wydaje si uformowany bardziej
anonimowym duchem rzdzcym pracami tej szkoy, ni przez
osobiste tendencje Louisa Sullivana. W najlepiej znanych budynkach Sullivana poczwszy od Wainwright w St. Louis
(1890-1891), do Prudential w Buffalo (1894-1895) i budynku
Bayarda w Nowym Jorku (1897-1898) nieustannie zwiksza
on nacisk na pionowe elementy w projekcie, podkrelajc na rone filary. Stosuje wskie supy i nadaje caemu budynkowi
cile wertykalny kierunek: ruch tak znamienny, jak w gotyc kich
katedrach.
Szkielet jednak z elaza, stali czy z elbetu --- jest za sadniczo neutraln, przestrzenn siatk, Klatkowa konstruk cja" wie pewn objto przestrzeni z cakowit bezstronnoci, bez adnego wyznaczonego kierunku. W swych typowych
budowlach Sullivan wybiera i podkrela pionowe linie siy
w tej siatce. W domu towarowym firmy Carson, Pixie, Scott
Sullivan wydoby jednak na fasadzie neutraln i bezstronn
rwnowag waciw konstrukcji szkieletowej.
Wpyw szkoy chicagowskiej zosta nagle powstrzymany naporem tlektyzmu. Louis Sullivan wielki architekt tej szkoy pozostawi swoje pitno na nastpnym pokoleniu architektw rodkowego Zachodu. (Frank Lloyd Wright mia wy pyn jako najznakomitsza posta tego pokolenia). Podczas
pierwszych dziesiciu lat naszego stulecia tradycje szkoy chicagowskiej zachoway si w pracach niektrych jej modszych
przedstawicieli, byli to: George Elmslie, Hugh Garden, George
Maher, Griffin, Thomas Tallmadge i kilku innych. Niektre z ich
budowli musiay wydawa si wyrastajcemu pokoleniu
europejskiemu rewelacj. Nie udao im si jednak wywrze
wpywu na rwnoczenie dziaajce inne grupy we wasnym
kraju. wczesne ksztacenie architektoniczne odcio modszych
422

ludzi od zasad szkoy chicagowskiej i jednoczenie zabio ich

indywidualno. Pozostali przedstawiciele szkoy chicagowskiej,
odizolowani, popadli w zniechcenie i wielu z nich zatracio
si wykazywan w bardziej sprzyjajcym okresie.
W konkursie, ktry odby si w 1922 roku na Chicago Tribune Building, projekt zdolnego amerykaskiego architekta
Raymonda Hooda zdoby pierwsz nagrod. Do tego jednak
czasu zaufanie i wiara we wasne siy, ktre podtrzymyway chi cagowsk szko, zaniky cakowicie. Szkoa rwnie dobrze
mogaby nigdy nie istnie; jej zasady zostay wyparte przez mod na Woolworth Gothic". 1

Chicago Tribune
Tower
uniewanienie
tradycji
chicagowskiej

Zagraniczne projekty

Konkurs midzynarodowy na Tribune Building z nagrod blisze szkole

stu tysicy dolarw cign zewszd uczestnikw. Przedoone
chicagowskiej
projekty daj nieoceniony przekrj architektury tego okresu. i'
Jednym z zagranicznych uczestnikw by Walter Gropius. Za rwno jury, jak i spoeczestwo musieli uzna jego projekt za
zupenie niemodny i starowiecki. Nie ma jednak wtpliwoci, e
by on znacznie bliszy szkole chicagowskiej ni gotycka wie a,
ktr postawiono. Gdy porwnamy projekt Gropiusa z 1922 roku
i dom towarowy firmy Carson, Pinie, Scott Sullivana, wydaj si
one dwiema fazami w rozwoju tego samego zespou idei. W
kadym z nich siatka szkieletu stanowi nierozerwaln pod staw
wyrazu architektury. Odnajdujemy te same cige i ostro wycite
paszczyzny. Gropius stosuje nawet okna chicagowskie,
z umocowan na stale tafl szka porodku i wskimi oknami
wentylujcymi po bokach (il. 239). Cay plan zdaje si wyra" Pochodzc od budynku Woalwortha w Nowym Jorku, 1911-1913.
" Wszystkie te projekty z wyjtkiem projektu K. Lonberg-Halma
ogoszono w International Competition for a New Administration Building
for the Chicago Tribune, Chicago 1923, wydanym przez Tribune Company.
Amerykaskie projekty przedstawiaj si tragicznie w porwnaniu z
poziomem osignitym w Chicago w cigu lat osiemdziesitych i dzie widziesitych. Modni architekci przedoyli typowe okazy wwczas
dominujcego Woolworth Gothic" i wszystkie projekty przedstawiay
wtrn fantazyjno, zamiast zmysu proporcji i skali. Konkurs ten
przede wszystkim zainspirowa nieszczliw wycieczk w romantyczno. Rwnie przygnbiajc bezradno widzi si w projektach europejskich, z wyjtkiem kilku zgosze z krajw pnocnych: Bruno Taut
(projekt nr 231), Max Taut (nr 229), Bijvoet i Dujker, K. Lonberg-Holm,
Walter Gropius i Adolf Mayer (nr 197). Numery odnosz si do planw
ogoszonych w International Competition". Ludzie ci pokazali projekty,
ktre przedstawiay usiowania ucieczki od powszechnej rutyny.

423

2 39 . Walt e r Gr o p lu s . P r oj e k t n a
k on kur s n a bu dow
Tribune
Tower W Chicago,
1923. Czynniki
podstawowe
ro2winite
a
pracach szkoy
chicagowskiej pojawiaj si ponOWnle i niezalenie w tym
europejskim projekcie,

r , t
j r i '
r'
;

-r ~i r

r ~ "'

~ kikaT~~

r;

i ~ r ~ ~ ~

~
~
~

OW).
-

~~~~;

;
238. Lou is Su llivan. Dom towarow y firmy Carson, Plrie, Scott w Chicago, 1899 -

1 9 4 4 . F r a g m e n t . W yj e t k o w y p r z yk l a d s i y I c z ys t o c i w yr a z t i n a w e t w p o r w n a n i u z i n n y mi b u d o w l a mi S u l l i v a n a . Z a a k c e n t o w a n o t u z a m i a s t e l e m e n t w
p i o n o w yc h w r a e n i e n e t i t r a l n e j r w n o w a g i w yw o d z a c e j s i z k l a t e k k o n strukcji.

sta ze szkoy chicagowskiej, ale waciwie okna chicagowskie i

chicagowskie drapacze chmur byy nie znane w Europie. Ten
zbieg okolicznoci, sposb, w jaki dwaj ludzie doszli, kady od dzielnie, do podobnych rozwiza, wykazuje, e szkoa chicn gowska bya rzeczywicie ,, . przesycona duchem wieku", jak to
powiedzia jeden z jej najlepszych przedstawicieli. Moga wic
tworzy podstawowe czynniki architektury, czynniki, ktre po jawiy si znw w pniejszych okresach, tak jak palujca cia na
Borrominiego pojawia si w angielskich dzielnicach rezy dencyjnych. i2
'E Hood, ktrego gotycka Tribune Tower zastaa ukoczona w 1925
roku, sam by w przededniu zmiany, ktra osigna swj peony wyraz
okoo 1930 roku. W tym roku zbudowa budynek dla wydawnictwa
McGraw-Hill w Nowym Jorku, ktrego architektura uznaje czciowo
nowe europejskie osignicia. Pniej mial doj do znacznie bardziej
imponujcych rozwiza w budynkach Rockefeller Center.

J ' T { ~ ' 7 ! . ~ - ~ t
H ~ ~ l ; l ~
~ _ i ~ ~ ^ ~ ~ ! p . ~ C

~'~i~l;

{ ~ t ~ fi

~~!-

` : ~ ! ' R: i ~ = , ` . ~ T ~ ~ !
~~
,

~M~ ~~ +~ -

~~~~ ~~~~~

~~

.~

Wpyw Wystawy wiatowej w Chicago, I893

W tym samym czasie, w ktrym szkoa chicagowska opano- Wystawa wiatowa
wala nowe rodki wyrazu przez siebie stworzone, zduszono nag i szkoa chicagowska
le jej dalszy rozwj i wpywy. Wydarzeniem, ktre bezporednio :przyczynio si do tego, bya World"s Columbian Exposition
w Chicago w 1893 roku, ale podobne tendencje ujawniy si ju

dawno przedtem, w innej czci kraju.

Amer ykaska archi tektura podlega a rn ym wpywo m
424
425

w dziewitnastym wieku, ale aden z nich nie by tak silny lub

nie nadszed w tak krytycznym momencie, jak wzrost potgi
merkantylnego klasycyzmu, powstaego na wschodzie.
-Olniewajcy sukces
publiczny

Przepowiednia

- SuIlivana

Wplyw Beaux Arts

Wystawa wiatowa 1893 roku wywoaa rne reakcje. Pu bliczno i wikszo architektw szalaa z zachwytu. Gdy
byem w Chicago, jeden z architektw, ktry przy niej
pracowa, przytoczy z pamici raczej ironiczn uwag
Williama Jamesa: Kady mwi, e czowiek powinien
wysprzeda si ze wszystkiego, co ma i zastawi sw dusz,
aby tam si uda; okrela si j jako tak wielk rewelacj
pikna. Ludzie odrzucaj od sie bie grzech i podo,
wybuchaj paczem, staj si religijni itd., pod jej wpywem."
Niektrzy europejscy obserwatorzy s bardziej sceptyczni.
Wyjtkowo dobrze poinformowany belgijski konstruktor Vie rendeel uwaa, e zarwno jej architektura, jak i konstrukcja
pod ni ukryta, s niemiae i wtrne tak jak widzielimy
pod koniec rozdziau o wielkich dziewitnastowiecznych
wystawach.
Samotne amerykaskie gosy, ktre podnosiy si przeciwko
bezprzykadnemu zepsuciu smaku publicznego pseudo-splendo rem wystawy, nie znajdoway posuchu. Louis Sullivan powie dzia gorzko, e szkody, ktre przysporzya temu krajowi Wystawa wiatowa w Chicago, bd nam ciy przez pl wie ku".
W owym czasie mogo to si wydawa przesadzon wypowiedzi skrzywdzonego artysty; okazao si jednak dokadn
przepowiedni tego, co rzeczywicie miao nastpi.
Publiczno, artyci i literaci uwaali, e s wiadkami
wspaniaego odrodzenia wielkiej tradycji wiekw przeszych.
Olbrzymie oddziaywanie tej odtworzonej w Biaym Miecie"
przeszoci mona wytumaczy jedynie jakim zupenie niepo trzebnym kompleksem niszoci narodowej. To samo uczucie
wzmocnione prestiem Wystawy Paryskiej w 1889 roku na rzucio francuskim akademikom dominujc rol w wystawie
Chicagowskiej. wczesny biograf Johna Roota wyraa to zupe nie jasno: W tym czasie niewielu miao nadziej na rywalizacj
z Paryem. Artystyczne zdolnoci i dowiadczenie Francuzw
odebray nam wiar w siebie. Powinnimy mie wielk amery kask wystaw, ale pod wzgldem ukadu i projektu musimy
spodziewa si, e nie dorwnamy smakowi francuskiemu". i 3
12

H. Monroe, op. cit., star. 218,

i wyeliminowania wszystkiego, co mao wane". Wright doko na

wanie takiej eliminacji w stosunku do domu amerykaskiego;
odrzuci niead i- trywialno. Ale uczyni jeszcze wicej. Podj
elementy wszdz i e j eszcze nie dostrzegane elementy
wyrastajce z czysto utylita rnych rozwiza i odkry w
tym surowym materiale jego ukryt wyrazisto, tak jak nastpne
pokolenie miao odkry ukryt wyrazisto inynierii i konstrukcji.
Wright wydoby te elementy i przeobrazi je: otworzy nam
oczy na ich tajemnicze moliwoci i tkwice w nich pikno;
ujawni ich symboliczn sil tak jak_p_oeta,. kiedy wskazuje
wewntrzn zawarto uczu, jak posiadaj dla niego i dla
_nae drzewa i gory, ._ rzki i jeziora rodzimego kraju.
Traktuj c dom j ako jednostk przestrzenn Wright opiera
G a n ki s i r ia ' t ych ele ment ach gdz iekolwiek mg j e odnalee.

Stara si take ukszta towa ca y dom odpowiednio do swej

epoki. Naj wczeniej sze domy amerykaskie domy osadnikw
poo one wzdu granic y musia y zabezpie cza przed atakie m
i w konsekwencj i posiada y niewiele otworw na parterze. B y y
pozbawione rzdw okien i odkryt ych galeri i, ktre nadaj t ak
znamienny wygl d zewntrzny domostwom wieniakw w
Szwaj cari i i w Poudniow ych Nie mczech (prz ynaj mniej od po cz tkw siedemnaste go wieku). O wiel e pni ej , wraz z poj a wienie m si ganku w domach plantatorw ryu i bawen y na
Poudniu, br y a a meryk askie go domu w poudniowej czci
kraj u utraci a swj dotychczasow y zamknit y charakt er. ...W .
dziewi tnastowie cznej Amer yce ganek_ by czc iej stosowan y
j ako przestrze suca celo m odpocz ynku ni weranda w do mach europej skich wieniakw; stal si nawet elementem, kt r y
dec ydowa o wygl dzie podmi ej skich domw i countr y hou ses.
Czas em cign si w dugich, nieprzerwan ych poziomych
pasach, pokryt y lekko spadzist ym dache m. Central P ark Cas ino w
Now ym Jorku z 1871 roku (il. 248) -- jeden z wielu anoni mow ych bud ynkw zawdzi cza swj wygld te mu t ypowo
a mer ykaskie mu zastosowaniu ganku. Widocznie Ameryk anie
lubi zdec ydowane i nieprzerwane l inie poziome zarwno w
swych doma ch, j ak i w wagonach pulmanowskich.
Wright wciela ganek w form swych domw nie otacza
" Joseph Hudnut w przedmowie do katalogu pierwszej wystawy
Wrighta w Nowej Anglii (Institute of Modern Art, Boston, stycze-luty
1940) podkrela fakt, e aby zrozumie Wrighta musimy myle o nim
jako o poecie".

426

Ol
put

^YrK., '=r~-T

-______________________

~ :I'

. . . r-T i i l i i ; ~

`T

'I
~

11111111?il!H!IIIIi!
v

v ~..

-: ,

711Ti7T'T1 r 4
~ `i:1.= t
"
~1::
~ .__ .~.

248. Central Park Casino,

N e w Yor k C i t y, 1 8 ?1 .

Pr
Su

Rozwizanie cian

nim jednak budynku, ale wysuwa go do przodu, dostosowujc do

krzyowych lub wyduonych planw jako przeduenie
skrzyde.PCzsto ganek wystaje jako prosta pyta wspornikowa
nadwieszona nad ziemi. Nigdy'prze - ?tem nie stosowano takich
rozwiza. W rzeczywistoci jest to dawny element ganku, ju
jednak nie doczepiony do domu, ale stanowicy zasadniczy
skadnik struktury, uksztatowany jako jej nieodczna cao. Z
wielu przyczyn, ktre wyjania wielokrotnie w swych pi smach,
Wright stosowa wystajce okapy dachw. Traktuje je rwnie
jako paszczyzny poziome szerokie, zabezpieczajce
przekrycia dachowe", jak je nazywa tak jak Burnham, zanim
przeobrazi si w klasyka, przekry cienk pyt swj Reliance
Building (il. 235).
Nadwieszone elementy horyzontalne Wright poczy z pas kimi powierzchniami pionowymi. Budujc dom Charnleya w
1892 roku (il. 240), zastosowa gadkie powierzchnie zgodnie z
amerykask tradycj. Wkrtce jednak nabra wikszej mia oci,
zwaszcza w swych kompozycjach wyduonych, takich jak dom
D. D. Martina w Buffalo (1904) i dom E. C. Robiego, willa przy
Woodlawn Avenue w Chicago (il. 250), ktrej wpyw
ga prawdopodobnie szerzej ni wpyw jakiegokolwiek innego
dziea Wrighta. W wieku_ dziewitnastym forma zewntrzna

domu amerykaskiego nie dorwnywaa rozwizaniom rzutu ani

pod wzglden _jakoci, ani pod wzgldem wyrazu artystycznego.
Wright wprowadzi zmian. Wyzyska_ tradycyjne paskie
powierzchnie czc . je_ rnorodnie, - zwielokrotniajc, budujc
z nich przecinajce si ukady lub umieszczajc w rnej odle goci jedn za drug; bezporednio zwiza mur ogrodzenia z
zespoem cofnitych i wystajcych paszczyzn skadajcych si na
kompozycj samego domu, tak e czsto jego waciw bry
trudno byo okreli. Takie operowanie paszczyznami -planami
nie jest oderwane od nowych koncepcji przestrzeni,
powstajcych_. we Francji, wanie w tym czasie kiedy Wright
budowa dom Robiego. Powiedzenie, e jego domy powstae w
pnym okresie chicagowskim s zbudowane w stylu prerii",
majc jako rdo inspiracji rozcigo linii typow dla prerii, jest
powierzchowne, nie wyjaniajce istoty rzeczy. Formyuyte w
domu_ Robiego dugie horyzontalne pasy cian, szeregi okien,
mury ogrodowe s wycite ostro, jakby przez maszyn. Domy
Wrighta trzeba uzna za autentyczn wypowied artystyczn,
gboko powizan z anonimowymi deniami wieku.
Mieszkacw Chicago, ktrym nie podoba si dom Robiego,
razia odrbno jego bryy o dugich, rozcignitych liniach
horyzontalnych; starali si go zdeprecjonowa przez porwnanie z
parowcem; pniejsi krytycy stosowali podobne porwnania
odnonie budynkw Le Corbusiera. Nie wiedzc o tym, miesz kacy Chicago sami uznawali, e dom zosta zbudowany zgodnie
z duchem czasu, w ktrym powstaj; e tak jak parowiec wyrs
zupenie naturalnie ze swego okresu. Decydujce jest nie tyle
zewntrzne i le zrozumiane podobiestwo do parowca, lecz
wewntrzne pokrewiestwo budynku z deniami swoich cza sw,Magazyn firmy Montgomery, Ward and Company (il. 249)
charakteryzujcy si cig elewacj dugoci okoo 240 m i
szczerym ujawnieniem konstrukcji i2 , zosta zbudowany w tym
samym roku (1908) co dom Robiego.
Od samego pocztku Wright traktowa zarwno cian
wewntrzn, jak i zewntrzn jako pask powierzchni. Nigdy
nie zamierza postpowa podobnie jak europejscy architekci
okoo 1896 roku zastpi dekoracji rokokowych wowymi
liniami art nouveau. W jego wntrzach ujawnia si rwnie
stale ch znalezienia wzajemnych powiza midzy rnymi
'= Por. rozdzia o elazobetonie. Magazyn zosta zbudowany przez
zespl, w skad ktrego wchodzili: Richard E. Schmldt, Garden i Martin.

440

Przestrze
wewntrzna

v
i
e
w
s

Stosowanie
rozmaitej faktury
materiau
2
.

w
y

Kierunki
estetyczne

z
S
t
W

442

443

2 51 . F r an k Ll o yd Wri gh t . La r ki n Ad mi n i s t r a t i on
B u i ld in g W B t i ffa lo , 19 04 . F r a g me n t ka pi t e li
z w i e c za j c yc h s u p y. Te w yr a zi s t e 1 os t r o w yc i t e
f or m y zn a jd u j s i na s zc z yc i e pot n yc h s t i pw w
mi e j s c u , w kt r ym n or ma ln e u mi e s z c za s i
ka pi t e e .
Mi mo
ca le j
de k or ac yj n o c i ,
i ch
od d zi a yw a n i e j a k w ka d ym d zi e e Wri gh t
n i e ogr a n i c za s i w y c zn i e d o or n a me n tu .

2 5 2 . F r a n k L o yd W r i g h t . Ten n i s C l t i b w R i v e r
F o r e s t , I l l i n o i s , 1 5 0 6 . a w k i z p y t b e t o n o w yc h .
S pos b, w j aki Wright tra ku j e p yt i pr zen ika j c e s i b r yt y m o n a a n a l i z o w a n a w e t n a p r z y k a d z l e d r o b n yc h f r a g m e n t w, t a k i c h j a k p o k a z a n a t u a w k a . P yt y b e t o n o w e a k c e n t u j t u p r z e d u en ie pe wne go poziomu , pr ze bijajc si pr ze z
m u r i w ys t a j c z d r u g i e j s t r o n y p o n a d z i e m i .

malarsk. Wykona kapitale w Larkin Building (ile. 251)

wyrazisty i ostro wycity ornament na zwieczeniu wielkich
slupw, znajdujcy si pod bezporednim owietleniem padaj cym z gry... dziwne ukady geometrycznych form". Komo-,
_mocja fresku restauracji Midway Gardens w Chicago, zniszczo na przy zburzeniu budynku, oparta bya na motywie przenika jcych si rnokolorowych k rnej wielkoci. Intencje ma larskie tego fresku pokrewne s projektom angielskiej grupy
Mackintosha a rwnoczenie nowym rozwizaniom przestrzen nym, ktre podj w tym samym czasie Wassili Kandinsky_ w
Monachium. Wright przyjmuje w swych budynkach, trdy cyjne
paskie powierzchnie dzielc j na poziomo komponowane pay
zestawiane z mayvunymi bryami. Pionowe kominy prze nikaj
dach, kontrastujc z poziomymi paszczyznami wsporni kowo
zawieszonych gankw i wystajcych okapw nadajc
zewntrznemu wygldowi amerykaskiego domu wyraz jed noznaczny z jego planem. Wright rozbija cian i komponuje j
na nowo, wykazujc przy tym nie spotykan odkrywczo
wyobrani (pamitajmy, e dzieje si to w pierwszym dziesi cioleciu dwudziestego wieku). Jest pobudzany niewiadomie
przez te same siy, ktre dziaay w Europia w dziesi lat p niej; tam jednak chodzio o zbadanie nowych moliwoci prze nikania przestrzeni wewntrznej i zewntrznej, a nie jak w
wypadku Wrighta o rozwizanie domu jako zamknitej jed nostki
przestrzennej.
Wright czsto stosuje takie same elementy jak hoIend.ezscy
architekci z grupy De Stijl", Mondrian i Doesburg, albo rosyjs cy
konstruktywici, jak Malewicz; jako przykad moe suy
abstrakcyjny kwadrat,, ktry pozosta ,graficznym symbolem Prac
Wrighta. Malewicz stosowa jednak w swych kompozycjach
kwadrat - jako ferm absolutn, jako protest przeciwko akademickiemu trompe d'oeil. Holendrzy - budowali kompozycje z form
geometrycznych nie w celach dekoracyjnych, ale dla wyraenia
czystych i jasno ukazanych powiza paszczyzn- z kolorami. W
pewnym stopniu dmiefine denia i inne koncepcje przes trzenne
oywiaj dociekania europejskie.
is Russel Sturgis, The Las - kin Building, Buffalo, N. Y.", Architectural
Record, vol. XXII, 1908, str. 320.

445

414
Denie do organicznoci

Poprzez ca histori istniay dwie wyrane tendencje

jedna w kierunku rozwiza racjonalnych i _geometrycznych,
druga -w kierunku rozwiza irracjonalnych_s organicznych;
dwie re meiay pontPowd 11 i opanowania otoczenia czo wieka. Te kracowo odrbne sposoby rozwizywania problemu
wystpoway we wszystkich kulturach, zarwno we wczesnych.
jak i pniejszych. Od samego pocztku cywilizacji istniay
miasta budowane zgodnie z regularnymi planami, i miasta,
ktre rosy organicznie, tak jak wyrastaj drzewa. Staroytni
Grecy umieszczali witynie o matematycznie okrelnych pr porjach na szczytach skalistych akropoli rysujcych si na tle
poudniowego nieba; bielone wapnem domostwa wiosek na
wyspach greckich, przylepione do zbocza gr, atwo dostrzec z
daleka od strony morza dziki wyranie okreloriyrri .i.-cz sto na
nowo bielonym cianom.
Rnica midzy percepcj organiczn i geometryczn
widoczna jest nawet dzisiaj we wspczesnym malarstwie i
wspczesnej architekturze. S to stale powracajce sposoby
podejcia; nie mona przyzna wyszoci adnemu z nich.
.rtysta maprawo "wyboru, okrelenia zgodnie z wasnym
punktem widzenia, co mu si podoba i w jakim kierunku pody.
Frank Lloyd Wright od pocztku skierowa si ku organicznej
percepcji wiata.
W cigu caej kariery Wright usiowa wyrazi siebie w tym,
co nazywa architektur organiczn", cokolwiek to okrelenie
moe znaczy. Lubi pracowa ze wiadomoci tego uczucia.
25_ stycznia 1940 roku, kiedy mia odczyt w Jackson Hall, w
Bostonie, powici ca rozpraw temu problemowi swojego
ycia. T]siowal okreli i wyjani go za pomoc jakie go
sokratesowskiego dialogu; rozmowy midzy sob i swym
audytorium. Ale jego usiowania byy daremne. Ostatecznie
stao si jasne, e zabrako sw na wyjanienie i e to, co chcia
wyrazi okreleniem architektura organiczna", mona b yo
odkry tylko w jego pracy.
Okoo 1900 roku Louis Sullivan, w ksice Kindergarten
Chats i4, chcia doj do prawdziwego znaczenia sw archias Kindergarten Chats, po raz pierwszy opublikowane w latach 19011902 w Interstate Architect and Builder", jest testamentem Louisa
Sullivana dla modziey amerykaskiej. Jest pene przepowiedni: nie446

nawet odnale drzwi wejciowe. Z denia ku organicznoci

wywoclii-....................si1 rwnie w wieku ogrzewania centralnego -

253 . Fran k Ll o yd Wri ght . D om

wlasny w Talie s in .

li, gdzie zaczyna si budynek. Istniej rwnie wspczeni

rzebiarze, tacy jak Hans_A p, ktrzy pragnliby ustawia swe
prace w gszczu lasu, aby jak fragmenty natury nie odrniay
si od innych kamieni.
Ten pd ku organicznoci moe czciowo wyjani, dlaczego
Wright woli stosowa materiay czerpane bezporednio z na tury:
szorstkie kamienne ciany, surowe granitowe posadzki i cikie,
z grubsza wykoczone drewno. W swym chicagow skim okresie
nie stosowa zupenie szkieletw elaznych czy elbetonowych;
16
bardzo oszczdnie uywa szka i bieli, i by tak ostrony w
projektowaniu otworw, e czasem trudno jest
Stosowa beton jedynie tak, jak w Oak Park Temple w formie
betonowych cian, bez tafli szka. Na ciany i slupy gankw Wright wali
uywa cegy lub malej cegy rzymskiej, ktr stosowa McIntire na
pocztku, a Richardson w kocu dziewitnastego wieku. Unika nawet
okadziny zewntrznej z desek, a uy ich, o ile wiem, tylko w jednym
domu w Chicago, ktry zaprojektowa wwczas, gdy jeszcze pracowa
z Sullivanem.
1

448

sw9bodny,._ptwrty plan budynkw Wirghta, o skrzydach obudbwywajcych masywne kominy, typowe dla wczesnych domw
okresu on alnego.
Czsty zarzut stawiany domom powstaym w okresie chica gowskim takim jak dom Martina w Buffalo (1904), a nawet
dom Robiego (1908) to ich mroczno. Maj wystajce okapy i
gbokie, niskie pokoje. Nie wiemy dokadnie, co Wright chcia
przez to 7v37raf; --nie znany jego waciwych motyww. By
moe, e Wright wyrastajcy w najywotniejszym okresie chicagowskim, przeciwstawia si wielkiemu miastu i przeszklo nym
powierzchniom jego budynkw. W domach mieszkalnych, a
nawet w budynkach administracyjnych intencj Wrighta jest
przeobraenie budowli w okrelon jednostk przestrzenn
zwierajc j jednak, a nie otwierajc na zewntrz.
Ostrono w stosowaniu nowych materiaw i niechtne
otwieranie domw paszczyznami szka jak to robiono w chi cagowskich budynkach biurowych w latach osiemdziesitych i w
europejskich domach z lat dwudziestych ujawnia, jak si
wydaje, swoist koncepcj potrzeb natury ludzkiej. Wright wie
jak najcilej mieszkanie czowieka z terenem; wprowa dza
element naturalny do domu w formie surowych cian; przy wizuje si do ziemi, jakby powiedzia Sullivan, penym
uchwyceniem rzeczywistoci". Dla Wrighta dom jest oson,
schronieniem, do ktrego stworzenie ludzkie moe wyofa si
jak do jaskini, zabez iec onej od deszczu, wiatru i wiata.
Moe tu skuli si w poczuciu zupenego bezpieczestwa i odpoczyn iti, - jak zwierz w swej norze. Czy za tym krya i - knno do mrocznoci, ktra przewaaa w kocu dziewitnastego
wieku; czy te jest to denie ku odwiecznym, prymitywnym
instynktom, ktre prdzej, czy pniej Musz by zaspokojone?
mis- nie wiemy. Zawsze rozwaajc indywidualno Wrighta
naley z jednej strony odrni uycie przez niego elementw
zwizanych z wasn generacj, a z drugiej jego geniusz wy kraczajcy poza naturalne granice.
Ewolucja na terenie Europy, oparta na postpie konstrukcji i
nowych koncepcjach wizualnych, wymagaa w pierwszym rzdzie
oczyszczenia atmosfery przez czysty funkcjonalizm. Byo to
konieczne, nieuniknione i zdrowe, ale w momencie odkrycia
rodkw wyrazu i zakoczenia procesu oczyszczania znw mona
byo wyczu denie do organicznoci. Ta
29 Przestrzeii, czas...

449

dno ku

254 . Fran k Ll o yd Wri ght . La r ki n Ad mi ni s tr at ion Bu i ld in g w B u ffa lo, 1944. N awa I ot ac zaj c e }
a ga ler ie .

Franka Lloyda Wrighta w budynku administracyjnym Kar-kin

Soap Company w Buffalo (1 13-04;11. -254) i budynku adminitra

"yyj y Nhnsan Wax`Company w Racine, Wisconsin (1939;

Tr255). Chocia budrow ich dzieli okres z gr wier wieku i
rni si one bardzo wygldem, ujawniaj jednak te same
tendencje .i umoliwiaj podobny wgld w rozwizania architektoniczne Wrighta. Kady z tych budynkw zosta w zaoeniu
opracowany jako jedno pomieszczenie; oba s wydzielone od
zewntrz; s otoczone masywnymi cianami i owietlone przez
wietliki i wysoko umieszczone okna czy wietlikami w posta ci
szklanych rur. S skorupami zamykajcymi si przed wiatem
zewntrznym; izolowanymi i zamknitymi w sobie jednost kami.
Stanowi przez to bardzo silny kontrast, zarwno wzgldem
budynkw szkoy chicagowskiej z lat osiemdziesitych, o
szerokich, otwartych powierzchniach szka, jak i wzgldem
projektw europejskich z lat dwudziestych.
Larkin Building

Larkin. Building to zdecydowanie niezaleny masyw, objty

rozcignitymi skrzydami znacznie wikszego budynku fabry cznego tej samej firmy. Istnieje wspdziaanie midzy bry
okrelajc jednostk przestrzenn gmachu Wrigtha i kwadra towymi wieami stojcymi przy kadym naroniku i obejmuj cymi z obu stron wejcie. Wiee te stanowi obudow klatki
schodowej, wznoszc si jako nieprzerwane masywy na wyso ko ponad 30 m. Wprawiay one w rozpacz wczesnych kryty kw uwaajcych, e sw surowoci uniemoliwiaj gr wiat a; krytycy proponowali ozdobienie ich jakim profilowaniem
lub zmikczenie okadzin z glazurowanych pytek uoonych w
rnokolorowy wzr. Iff Budynek mia wedug nich ponury i
odstraszajcy wygld. Byo to zgromadzenie dziwnych blokw,
o ostrych krawdziach, bez jakiegokolwiek zrnicowi a
powierzchni"; jego cechy to prostoktny naronik, kt pros ty, prosta krawd, ostre brzegi muru, mocno akcentowane
pionowe i poziome linie, nieamane, niezmienne, bezkompromi sowe w swej geometrycznej precyzji". 19 Moe si to wyda
dziwne, ale wypowied ta jest bardzo podobna do pniejszego
ataku samego Wrighta na prostokty, paskie powierzchnie
" Russell Sturgis, The Larkin Building, Buffalo, N. Y", Architec tural
Record, 1908, vol. XXIII, str. 319, 321. Ciekawe, e powany krytyk,
ktry ocenia wysoko jako planu i ukadu budynku nie moe, cho bardzo si stara, zaakceptowa go emocjonalnie.
Tame, str. 319.

452

i trjkty stosowane przez europejskich architektw w latach

dwudziestych.
Larkin Building nie posiada adnego szkieletu. Podobnie jak
w swych mniejszych domach mieszkalnych, Wright stosuje ce g;
wiee, to kwadratowe ceglane szyby; ciany stanowi ma sy wn
ceglan skorup przykryt paskim dachem ze wietlikami.
Architekt tak charakteryzuje swoj budowl: Budynek
zamknity... Wyposaenie i wbudowane systemu kartotek ze
stali... Pierwszy budynek biurowy posiadajcy klimatyzacj. 29
Pierwsze szklane drzwi i okna w metalowej oprawie".Y 0 Wewntrznym rdzeniem jest wielka przestrze wysokoci piciu
kondygnacji otoczona galeryjkami, tworzca wielk naw prze kryt wietlikami. Kwadratowe, ceglane slupy koloru piasko wego wyrastajce z si blisk gotyku, oddzielaj naw od
galerii. Fakt, e waciciele umiecili pniej organy w tym
olbrzymim pomieszczeniu, wskazuje na pogodny charakter ca oci. Stojc na najwyszym pitrze, patrzc w d nawy i ga lerii, widzimy, jak wiato pada na metalowe biurka z wysoko
umieszczonych, niewidocznych okien.
Budynek administracyjny Johnson Wax Company (1937- - Johnson Wax
1939) jest rwnie rozwizany jako jednostka przestrzenna, za - Company
warta gwnie w jednej kondygnacji. Sta si prdko sawny z Building
powodu niezwykego ksztatu kolumn. Gwnym akcentem jest
tu jednak znw rodzaj owietlenia. Miaem okazj obejrze
budynek przed jego wykoczeniem i chciabym powtrzy mo je
pierwsze wraenia:
Przybylimy do Racine, o okoo 50 km na pnoc od
Chicago; jest to jedna z tych miejscowoci, ktre nie maj pocztku ani koca. W rodku miasta znajduje si biuro bu dowy,
ktrego poszukujemy, a przed nami wyrasta zakrzywio ny,
ceglany mur z dziwnymi wmontowanymi na szczycie dugi mi
pasami szka, ledwo widocznymi w zimowym wietle... Po przez
ciemne wejcie dochodzimy do wielkiego hallu penego kolumn
w ksztacie grzybw. Wszyscy inynierowie dziwili si formie
tych kolumn, zwajcych si ku doowi i umocowanych w
stalowych butach. 21 Ich wierzchoki tworz szeroko rozpo" Buffalo byo miejscem narodzin klimatyzacji.
Architectural Forum, vol. LXVIII, stycze 1938, str. 88.
n Ten typ kolumny zosta zaatakowany przez wadze. Sigajc ok. 6,6
m wysokoci, dwigaa ona okoo 12 ton i miala podstaw o przekroju ok.
23 cm, wyranie ignorujc przepis mwicy, e kolumna tej wysokoci
winna mie ok. 75 cm gruboci. Aby wykaza racjonalno swego
20

453

starte okrge tarcze, ktre pywaj jak licie victoria regia

midzy rurami ze szka odpornego na wysok temperatur
( z pyrexu). Wikszo kolumn nic nie dwiga. U yte szko
jest produkowane w krtkich odcinkach i bardzo trudno je
umocowa. Ale nie odbarwia wiata i tego wanie pragn
Wright. Kolumny s luksusem, podobnie jak i specjalne szko,
ale dlaczego budynek administracyjny budynek pracy nie
moe cho raz ujawni poezji? wiato, ktre przenika poprzez
szklane rury, jest nadzwyczajne. Wraenie hallu jest magiczne.
Wpatrujemy si w to wiato, jak ryby z dna stawu, a pyty
zdaj si unosi w pynnym szkle. Hall jest najbardziej fan tastycznym obiektem, jaki si zrodzi w wyobrani architekto nicznej na przestrzeni dugiego czasu. Ten jawny brak
celowoci irytuje wiele osb 2 2 ca przestrze mona byo
przekry jedn kratownic. Ale wwczas nie byoby tego
magicznego efektu.
Itf"vi si, e budynek kosztowa dwa razy tyle, ile pocztko wo przewidywano, ale firma jest w stanie zapaci i bardzo
chtnie pozwala sobie na ten luksus. Zawsze istniay i zawsze
bd istnie budynki, ktre zaspokajaj potrzeb luksusu. Wa ne
jest to, co rozumiemy przez pojcie luksusu. Luksus nie oznacza
jedynie marnotrawstwa materiau, ale nabiera sensu z chwil, gdy
rozszerza przeycia emocjonalne przez nowe odkrycie. Niewielu
moe to osign. Frank Lloyd Wright uzyskuje w tym budyrku
za pomoc srebrnego wiata i - plastycznoci form nowe wraenia
przestrzenne, bez ktrego nie mona
projektu, Wright skonstruowa prbn kolumn, stojc przez siedem dni i
obserwowa jej zachowanie pa obcieniu adunkiem 60 ton. Przekonal
wtpicych, kolumny nie obciono hardziej i zburzono j. Na podstawie
tej prby stwierdzono, e kolumna zniosaby obcienie 80 ton po 28
dniach. Tajemnic jej zdumiewajcej siy byle siatka druciana, spawa na w
form stoka." (Frank Lloyd Wright tests a column, Architectural
Forum, vol. LXVII, sierpie 1937, str. 10).
az Budynek Johnson Wax Company by ostro atakowany przez mod szych architektw nie tylko z powodu jego opywowego wntrza, ale
rwnie dlatego, e jak mwi, nie odpowiada funkcji i jest w efekcle
teatralny. Na pewno, jak w kadym z budynkw Wrighta, mona odna le
w detalach wiele pozostaoci z zeszego pokolenia. Mimo wszystkich
zastrzee, trzeba podkreli fakt, e wano tego budynku tkwi w eks perymentach a formami plastycznymi i nowym rodzajem owietlenia,
nowych rodkach technicznych, dla rozszerzenia skali emocjonalnej. Po dobnie jak W przypadku kocioa barokowego, nie mona tego budynku
osdzi bez obejrzenia go; nie bdc w jego wntrzu, nie mogc go w
peni zbada.

454

455

256. Frank Lloyd Wright. Johnson Wax Company, budynek adrrinistracyjny, i938i938. Wntrze gzymsu z rurek szklanych w 3cianle zewntrznej.

nawet myle o architekturze. Zajmujc si od p wieku bu dowaniem pokazuje nam tu, jak twrczy moe jeszcze by luk sus w architekturze" (i. 256). 23
Wpyw Franka L)oyda Wrighta
Frank Lloyd Wright jest nie tylko architektem. Naley do
wielkich kaznodziejw swego kraju; posiada wrodzon wol i
odwag protestu, buntu i wytrwania. Kultywuje w architektu rze
tradycj silnego indywidualizmu, ktrego rzecznikami li terackimi w poowie ubiegego stulecia byli Walt Whitman i
Henry Thoreau. Traktuje t tradycj jako cz wasnej oso bowoci. Jako prorok, kaznodzieja i indywidualista w dziedzinie
rolnictwa, gosi nienawi do miasta i powrt na rol, do produ kujcej, samowystarczalnej spoecznoci w kraju, gdzie sto" S. Giedion, The Dangers and Advantages of Luxury", Focus
(Londyn), nr 3, wiosna 1939, str. 34-39.

Wright
kaznodzieja

przemawiajc podczas swej

sunek czowieka do roli jest zbyt czsto odlegy i bezosobowy;
gdzie w tym samym czasie, zgodnie z rnymi wymaganiami
de ekonomicznych, lasy przeobraaj si w farmy, a akry
rosncego zboa z powrotem w lasy; gdzie zwykle zjawia si na
stole pokarm z puszek; gdzie obecnie gosi si, e pomidory
powinny rosn w wodzie doprawianej solami chemicznymi.
Reakcja
amerykaska

Frank Lloyd Wirght naley, w pewnym znaczeniu tego so wa, do generacji ofiarnej. Kiedy zacz budowa, mia
wszelkie widoki na sukces finansowy; we wczesnych latach
swej pracy wybudowa wicej domw ni ktrykolwiek z jego
europejskich poprzednikw. Ale to co zbudowa, przeznaczone
byo tylko dla indywidualnych klientw. Nie przez to, e jego
wszystkie domy zostay wzniesione na Srodkowym Zachodzie
lub na Zachodzie 2 3 i maj charakter czysto lokalny,
ograniczone do regionu oraz osobistych gustw i da
pojedynczego klienta; tak jak kade dzieo sztuki, wcielaj
co, co przekracza wszelkie ograniczenia miejsca i osobistej
wasnoci. Chodzi o to, .e nie miay one wpywu na kraj; nie
stay si porywajc si twrcz.
Przyczyn jest to, e Wright rozpocz prac w momencie,
kiedy architektura amerykaska zostaa podkopana najbardziej
niebezpieczn reakcj od czasu swego istnienia. Klasyczne i go tyckie naladownictwa, ktre w owych latach decydoway o
podstawowych czynnikach amerykaskiej architektury, nie
miay naturalnie nic wsplnego z tradycj. Zapewniay jedynie
sztuczny krgosup dla ludzi sabych w swych odczuciach. Za
parawanem swych domw -- miniaturowych Wersali, will
toskaskich, redniowiecznych zameczkw lub gotyckich
drapaczy chmur, mogli ukry wewntrzn niepewno. Miao to
opakane skutki dla architektury jako zawodu. Architekt, ktry
chcia utrzyma si ze swego zawodu, musia pogodzi si z t
mod, bd te zrezygnowa z pracy.
W czasie panowania naladownictw klasycznych i gotyckich,
ktrych oddziaywanie stawao si coraz silniejsze w latach
1910-1925, Wright i Louis Sullivan musieli y niemal jak
wygnacy w swym wasnym kraju. Jak opowiada mi jeden ze
starszych chicagowskich architekw, Sullivan w ostatnim roku
ycia otrzymywa od kilku swoich kolegw miesiczne wsparcie

456

Wright NV 1940 roku, P

o podczas swej finansowe'
w Bostonie , P
zabili mnii"
ullivan i nieomal nie

odsumowa to mwic p prostu:

w oczach swych

b il i W ow yc h ~z a aj h Wri ght i Sul l i van st a l i si c ze sn yc h

pr zed st aw i ci e l a mi s tr ac onej sp aj y. A le bo p c y t o n ie
on i z a gub i l i spra w . g_
czY`~`w
an
a n1e Wright, musia si zmieni. W czasie,wanie
kraj,
ozu architektonicz
zacza
oczyszcza
rodki
Amckiel
a
)~uroP
o awio Si danie p wyr prawdy
y
kiedy d
cow owie`,S, architekturze p j
,
nego g y
Odcinano si od wszystkiego
yP
r y k a utraci a such. akby przez wygaszenie radia. Skutki tego
dziano za gra nic, j
dziano
cze si odczuwa.
Wrighta to silny trjng: amerykaska Charakter wpywu
Fundament pracy
twrcza umoliwiad denie do organicznoci i potga
t r a d yc j a , artystycznego swego okresu. Ju
ie
jzyka110 roku ukazaa si publikacja
odnalezien
czasie,
w Berlinie w

w c z a s i e , gd y b u d o k a m , w s z ys t k o t o b y o f a k t e m
d o k o n a n ym,
j e g o Wri gh t s t w o r z y z e s t a w p r a c , w yw m a j c yb i t n o d d z i a y va j c Y n a t w r c z o i n n yc h , a b y

starczajcO wybitny

zapewni mu miejsce w historii.

jego bez-chwyci, co mona zaobserwowa z jeg
Tn co mona
jedynie powierzchowne i pro_
edniego wpywu jest czsto j Y
ar
Ktokolwiek jako architekt stara si
wadzi do nieporozumie.
w Ameryce naladowa albochocia
ewa wzorowa ile
Wpyw Nv Europie
w Europie o czy
stosowa jego osignicia
n bezsi na j e go pracy By moe, bardziej wane ni jego jego
ducha. jego znaczenie jako wskanika, drogo~vskazu ni w c h kierunkw, poniewa nie ma w Europie w latach
skaz- nowych nic
ce o jego dzieom.
1 90 0- 1 g1 0 n i c do r wn uj . g j g
najtsze umysy w Europie zaczy rozumie
po osi
roku
Ameryce. Jeden z na
to, co osign Wright w Amery
najznakomitszych,
w Europie
prace Wrighta
p, Berla~?
, szerdko udostpnia P
poprzez
wasne
wystawy i odczyty. Swym autorytetem moralnym
pokoleniu w Holandii bodziec dla
z
pewni
Pr
y Holendrzy byli najlepiej przygotowani do przyjcia
za
rozwoju. 25 htaMylimy Y zwizku z
hta. Mylimy w zwi
lekcj i ~Urig
25

tym

nie tyle o pracy pro-na

C h a r a k t e r ys t yc z ne , e L e C or b u s i e r z w r c i r w n i e u w a g Wr i g

hta dziki artykuowi, ktry pojawi si w Schmeizerische Banzeioku. By on Szerokim

streszczeniem odczytu wygoszonego przez z aerlage"a w 1912 roku. Zurychu.
i

Wright nie zbudowa adnego domu w centrum finansowym kra ju

-- Nowym Jorku; adnego w Bostonie.
84

457

wadzonej w Hilversum przez Dudoka, ktry w latach dwudzie stych odnosi wielkie sukcesy swymi sentymentalnymi budyn kami, ale a wraliwymi uduchowionym architekcie, jakim by
Robert van t'Hoff, ktry zbudowa dwa masywne, betonowe
domy w Huisterheide, w latach 1914-1915. Te jedyne zbudo wane przez van t"Hoffa budynki byy bezporednim odbiciem
idei Wriaita. Mimo e samotne i odosobnione przez swj cha rakter odegray w Europie pewn rol w procesie oczyszczania
architektury. Awangarda europejska zwrcia na nie uwag w
1919 roku, po artykule Theo van Doesburga w czasopimie
Stijl.
Wczesne prace kilku holenderskich architektw, a take nie ktre projekty J.J.P. Ouda wykazuj niewtpliwy wpyw bod cw, jakim byy prace Wrighta, ktre pomogy ich autorom
uformowa wasn indywidualno. Ale byoby rzecz zu:pel nie
powierzchown i niewaciw szukanie bezporednich do wodw
wpywu Wrighta, czy powoywanie si na podobiestwo makiet
architektonicznych i obrazw powstaych w Holandii. Jak to
wkrtce zobaczymy, istniay inne elementy w architek turze
europejskiej, ktre wytworzyy ten specyficzny i podobny
charakter. Prawdziwy, wielki i pouczajcy wpyw Wrighta nie
moe by ujawniony przy pomocy kilku zwykych fotografii;
wpyw prawdziwy tkwi w metodach i ideach, przekazywanych w
jego pracach. Zobaczymy, jak pniej koncepcja przestrzeni
Wrighta przez zetknicie z deniami europejskimi rozwina
si i przeobrazia w rkach czoowych przedstawicieli nowego
kierunku.

CZ S Z S TA

Czaso-przestrze w sztuce, architekturze

i konstrukcji

zainteresowa, bdzie tematem naszych docieka.

NOWA KONCEPCJA PRZESTRZENI:

CZASO-PRZESTRZE
We wszelkiej dziaalnoci ludzkiej poczwszy od nauki
a skoczywszy na sztuce wpyw czynnikw spoecznych,
ekonomicznych i funkcjonalnych odgrywa istotn rol. Istniej
jednak i inne czynniki, ktre trzeba wzi pod uwag nasze
sposoby odczuwania i emocje. Czynniki te odrzuca si czsto
jako niewane, ich wpyw na postpowanie czowieka jest jednak ogromny. Wiele n i eszcz ubiegego stulecia - wynikao
z przekonania, e przemys i technika maj jedynie_ funkcjo_nalne znaczenie bez adnej zawartoci emocjonalnej. Sztuki
pikne odsunito w ich wasn, wydzielon dziedzin, cakowicie odizolowan -od realnego ycia. W rezultacie ycie stracio
jedno i rwnowag; nauka i przemys czyniy stae postpy,
ale w oderwanej obecnie dziedzinie odczu ludzkich trway tyl ko wahania skaniajce si z jednej kracowoci w drug.
Zakres i sia emocji s wiksze, ni to si czasem
przypuszcza. Emocje lub uczucia wnikaj do wszystkich naszych
czynnoci nasze rozwaania nigdy nie _bywaj cakowicie
czyste", podobnie jak dziaanie nie jest nigdy wycznie
praktyczne. Oczywicie, w sprawach uczus awsze dalecy
jestemy od jakiegokolwiek wolnego wyboru. Wielkie obszary
naszego ycia emocjonalnego s okrelane warunkami poza nasz
kontrol: faktem, e zdarzyo si nam by ludmi takiego a nie
innego pokroju yjcymi w tym czy w innym okresie. W ten
sposb w peni integralna kultura wytwarza wyran jednolito
sposobu odczuwania wrd swych przedstawicieli. Cay okres
ba- roku posiada na przykad wyran wsplnot duchow.
Moemy j wykry w dziaalnociach tak rnorodnych i
oddalonych od siebie jak malarstwo i filozofia, albo architektura
i matematyka. Nie jest to specjalnie zaskakujce. Technika,
nauka i sztu- , ki pikne wszystkie te dziedziny s domen
pracy ludzi wyrosych wsplnie w tym samym okresie i
wystawionych na jego charakterystyczne wpywy. Uczucia,
ktrych wyraeniem specjalnie zajmuje si artysta, oddziauj
rwnie w pracy inyniera i matematyka. To to emocjonalne
wsplne tak skdind od siebie odlegym zakresom

Czy potrzebni s nam artyci?

Niektrzy poddaj w wtpliwo, czy moliwe jest w czasach
takich jak nasze istnienie jakiejkolwiek przenikajcej wszystko
jednoci odczuwania. Uwaaj, e nauki i przemys s prze ciwne
sztuce i sprawom emocjonalnym; tam gdzie rozkwitaj pierwsze drugie musz zwidn. Inni twierdz, e_ nauka bierze gr nad
sztuk, tidostpniajc nowe rodki wyrazu, ktre uniezaleniaj
nas od sztuki. Istniej pewne pdstawy dla pogldw tego rodzaju.
Jest oczywiste, e artysta nie odgrywa ju powaniejszej roli w
yciu wspczesnym zwykle nie mze nawet utrzyma si ze
swej pracy. Rwnoczenie jednak cywilizacja ta zbyt blisko jest z
nami zwizana, abymy mogli j po prostu odrzuci. Czy
rzeczywicie zatem potrzebujemy wci jeszcze artystw?
W kadej cywilizacji emocje cigle przenikaj wszelk ludzk dziaalno i wszelkie sytuacje. rodowisko, ktrego gwne
aspekty nie dopuszczaj emocji, pozostaje rwnie niezadowala jce jak rodowisko opierajce si praktycznej bd intelek tualnej kontroli. Taki jednak rodzaj emocjonalnej frustracji by
powszechny poprzez dugi miniony okres. Sztuka oficjalna
odwrcia si od wspczesnego wiata i zarzucia prby jego
emocjonalnej interpretacji. Emocjom wywoywanym przez ten
wiat nie nadano formy i nigdy nie miay one zwizku z tymi
obiektami, ktre byy rwnoczenie ich symbolem i ich zaspokojeniem.
Symbole takie s jednak istotn koniecznoci. Uczucia narastaj w nas i tworz systemy; nie mona rozadowa ich po przez natychmiastowe bezporednie reakcje. Musimy odkry
harmoni midzy naszymi wasnymi stanami wewntrznymi i
naszym otoczeniem i nie da si utrzyma adnego poziomu
rozwojowego, jeli pozostanie on oderwany od naszego emocjo nalnego ycia. Cay ten mechanizm zostanie wwczas zrujnowany.
To jest przyczyn, dla ktrej najbardziej znane i zwyczajne
przedmioty maj takie znaczenie dla prawdziwie twrczych
artystw naszego pokolenia. Malarze, tacy jak Picasso, Juan
Gris,liryk kubizmu i Le Corbusier powicili sw twrczo
pospolitym przedmiotom codziennego uytku: s tam dzbanki, fajki, butelki, szklanki, gitary. Podobn uwag_powic3h oni
materiaom wzitym wprost z natury: kamieniom wyobio nym
przez fale morskie, korzeniom drzew, odamkom kory
46 0

461

nawet kociom zbielaym pod wpywem dziaania atmosferycz nego. Obecno anonimowych i bezpretensjonalnych przedmio tw tego rodzaju nie dochodzi prawie do naszej
normalne
wiadomoci, jednak w rku artysty nabieraj one swej waci wej formy i znaczenia. Objawiaj si nam one jako ob jets a
reaction poetiques, jak je okreli Le Corbusier, lub te for muujc to nieco inaczej, nowe czstki naszego wiata staj si
dostpne uczuciom. Gwn misj artysty zawsze byo odkry wanie takich nowych dziedzin odczuwania. Wiele spraw nasze go wiata byoby pozbawionych wszelkiego emocjonalnego zna czenia, gdyby nie wanie praca artysty. Jeszcze w wieku
osiemnastym uwaano, e grski krajobraz nie przedstawia nic
wicej poza bezksztatnym i gronym nieadem. Winckelmann,
odkrywca sztuki greckiej, nie mg zdoby si na to, aby wyj rze z okna swego pojazdu w czasie przejazdu przez Alpy, w
drodze do Woch, w 1760 roku. Chaos granitowego masywu w.
Gottarda tak go przeraa, e opuci zasony i oparty po duszki niecierpliwie wyczekiwa agodnych zarysw woskiego
krajobrazu. W sto lat pniej, Ruskin szuka schronienia na
zboczach Chamonix przed uprzemysowionym wiatem, ktry
nie stworzy adnego odpowiednika estetycznego. Okrty, mo sty, elazne konstrukcje nowe moliwoci artystyczne jego
okresu byy wanie wytworami, na ktre opuci zason. W
chwili obecnej istniej jeszcze ogromne obszary naszego
poznania, wci oczekujce na emocjonalne odkrycie. Dlatego
te nie jestemy ju duej ograniczeni widzeniem przedmiotw
w odlegoci normalnej dla zwizanych z ziemi zwierzt. Wi dok z lotu ptaka otworzy nam nowe aspekty wiata. Takie nowe
moliwoci percepcji wnosz z sob nowe uczucia, kt rym
artysta musi nada form.
W rzeczywistoci artysta dziaa . w duym stopniu podobnie
jak wynalazca lub odkrywca"; j
y
wszyscy
trzej
poszukuj
nowych
zwizkw midzy czowiekiem i jego wiatem. W przypadku
artysty zwizki te s emocjonalne, a nie praktyczne czy te po znawcze. Twrczy artysta z jednej strony nie chc. kopiowa
swego otoczenia, a z drugiej strony nie chce, abymy pa trzyli na
nie poprzez jego wasne spojrzenie. Jest oh specjalist, ukazujcym
nam w swych pracach jak w zwierciadle co, z czego sami nie
zdawalimy sobie sprawy: stan naszej wasnej duszy. Odnajduje
zewntrzne symbole dla uczu, jakie rzeczywicie nami wadaj,
cho wydaj si nam chaotyczne i moe dlatego niepokojce,

pene obsesyjnego wzburzenia. I dlate-

.
r

Artysta
a publiczno: w
jaki sposb
utracony zosta
kontakt?

go wanie wci jeszcze potrzebujemy artystw, jakkolwiek

trudno nil utrzymakwje miejsce W nowoczesnym wiecie.
Jeli jednak artysta jest dla nas tak konieczny, dlaczego
wydaje si, e straci on kontakt ze wszystkimi, poza niewielk
grup swych wspczesnych? Proci ludzie niemal chlubi si
stwierdzaniem, e sownik form artysty jest dla nich cakowicie
niezrozumiay.
-Mwi si czsto, e jest to konsekwencj rewolty przeciw
naturalizmowi. W istocie jednak datuje si to od zupenie innego
zdarzenia: od Proclamation de la libert du travail z_17marca
1791 roku, kiedy nastpio rozwizanie systemu cechw rzemieln iy ei. Zniesienie wszelkich ogranicze w wyborze zawodu stao si punktem wyjciowym ogromnego rozwoju nowoczesnego przemysu.
Odcity od rzemiosa, artysta stan_w. obliczu powanego
problemu konkurowania z systemem produkcji fabrycznej, aby
utryr a `'si pr ry iu. Jedynym rozwizaniem byo usadowi
si w wytwrczoci luksusowej i zadowala w zupenie bez wstydny sposb najniszy wsplny mianownik powszechnych
gustw. Sztuka na zamwienie publicznoci" zalaa wiat,
wypenia salony i-zdobywaa zote medale wszystkich akade mii. Bez powanych celw i bez wasnych kryteriw sztuka
taka moga najwyej liczy na sukces finansowy, ktry zre sz t
czsto osigaa. Cieszcy si najwikszymi wzgldami spord
tych kulturalnych niewolnikw jak na przykad Meissonier
sprzedawali czasem swoje ptna za ceny sigajce tysica
fra il
za cal kwadratowy (ok. 150 frankw za amz).
Dla publicznoci i dla krytykw to wanie bya sztuka i to
byy dziea, ktre artysta mia tworzy. Te p tuzina malarzy,
ktrzy wykonywali prawdziw prac artysty prac odkryw cz
i poszukujc to twrcy absolutnie ignorowani.
Podstawowe elementy malarstw a i aszej epoki rozwijay si
wbrew woli publicznoci i prawie w tajemnicy. Dziao si tak od
pocztku a do samego koca stulecia od Ingresa do
Czanne'a.
Podobna sytuacja istniaa w architekturze. Tutaj te post
dokonywa si ukradki_m, w zakresie konstrukcji. Zarwno ar chitekt, jak i malarz stanli w obliczu - Tej samej, dugiej walki
przeciw trompe l'ceil. Obaj musie li zwalcza zakorzenione style,
powracajc do czystych rodkw wyrazu. Przez prawie
osiemdziesit lat malarze kolejno starali si odzyska pask
462

463

powierzchni planu. Widzielimy, e ta sama walka rozpocza

si - w architekturze jako wynik potrzeby moralnoci. Malarze,
bardzo rnorodni w charakterze, jednakowo izolowani od pu blicznoci, uparcie pracowali nad now koncepcj przestrzeni.
Nikt kto nie uchwyci ducha oywiajcego to malarstwo, nie
potrafi zrozumie wspczesnej architektury ani zda sobie
sprawy z kryjcych si za ni emocji.
Nie mona si dziwi, e nowoczesne malarstwo wywouje
zamieszanie wrd szerokiej publicznoci: przez cae stulecie
publiczno ta ignorowaa osigicia prowadzce do jego
obecnego stadium. Byoby zaskakujce, gdyby publiczno z
miejsca potrafia odczyta jzyk artystyczny, wypracowany w
czasie, gdy jej uwaga bya zwrcona gdzie indziej i zaabsor bowana pseudo-sztuk salonw.

POSZUKIWANIA W DZIEDZINIE PRZESTRZENI:

KUBIZM
W wielu miejscach, okoo 1910 roku, zacza si pojawia
wiadomo, e rodki wyrazu malarza straciy kontakt z no woczesnym yciem. Dopiero jednak kubizm w Paryu stal si
widocznym rezultatem tych wysikw. Metoda przedstawiania
stosunkw przestrzennych, ktr rozwinli kubici, daa pla styczne zasady dzisiejszego podejcia do zagadnie wizual nych.'
Przez_p wieku poprzedzajcego powstanie kubizmu, ma larstwo nie rozwijao si prawie nigdzie poza Francj. Wysoka
kultura m barska, ktra w tym okresie powstaa we Francji,
1
Omwimy tu wsplczesne kierunki w sztuce tylko pod wzgldem
bezporednich zwizkw ich metod z koncepcj przestrzeni naszego
okresu oraz w celu zrozumienia wsplnego zaplecza sztuki, architektury
i konstrukcji. Dla zrozumienia tych kierunkw bardzo poyteczne s
starannie opracowane katalogi Museum of Modern Art w Nowym Jorku.
Por. Alfred H. Barr, jr, Cubism and Abstract Art, Nowy Jork 1936. Krt ki
przegld, podkrelajcy powizania historyczne zawiera praca J. J.
Sweeneya, Plastic Redirections of the Twentieth Century, Chicago 1935;
zwizki sztuki wspczesnej ze szkolnictwem, wzornictwem przemyso wym i yciem codziennym patrz L. Moholy-Nagy, The New Vision,
Nowy Jork 1938. cise powizania wspczesnej rzeby ze sztuk pry mitywn oraz poszerzenie naszej percepcji natury podkrela C. Gie dionWelcker w Modern Plastic Art, Zurych 1937.

464

stworzya sprzyjajc gleb dla powstania naszej wspczesnej

sztuki. Modzi utalentowani ludzie Hiszpanie jak Picasso,
czy Szwajcarzy jak Le Corbusier znaleli natchnienie dla
swej sztuki w Paryu, w zespoleniu wasnej siy twrczej z
artystyczn tradycj tego miasta. ywotno kultury francuskiej
przynosia poytek caemu wiatu. Wrd szerokiej publiczno ci osignicia te nie wywoay jednak przyjaznego oddwiku.
Malarstwo dziewitnastego wieku czerpao sw twrcz si z
form sztuki pogardzanych przez publiczno. Kubizm wyra stajc z takiej gleby wchon ca jej ywotno.
Picasso zosta nazwany odkrywc kubizmu, jednak kubizm
nie jest odkryciem pojedynczego czowieka. Jest raczej wyra zem postawy zbiorowej i niemal niewiadomej. Pewien malarz,
ktry bra udzia w tym ruchu, mwi o jego pocztkach: Nie
byo adnego odkrycia. Co wicej, nie mogo by adnego.
Wkrtce wszyscy czuli to w swych palcach. Istniao przeczucie
tego, cob mao nadej i robiono eksperymenty. Unikalimy si
nawzajemodkrycie wanie miao nastpi i aden z nas nie
dowierza swemu ssiadowi. Znajdowalimy si u koca epoki
schykowej".
Od czasw renesansu a do pierwszej dekady naszego wieku
Rozkad perspektywy perspektywa bya jednym z najwaniejszych

czynnikw podstawowych w malarstwie. Poprzez wszystkie zmiany

s t y l u p o z o s t a w a a e l e m e n t e m s t a y m. S t a r y, l i c z c y c z t e r y w i e k i
zwyczaj widzenia wiata zewntrznego na sposb renesanso wy
to jest w trzech wymiarach tak gboko by wronity w ludzkie
u m y s y, e n i e d o p o m y l e n i a b y a w w c z a s j ak a k o l w i e k i n n a
forma percepcji. Dziao si to pomimo faktu, e sztu ka rnych
uprzednich kultur bya dwuwymiarowa. Kiedy wczeniejsze okresy
ustanawiay perspektyw jako czynnik podstawowy sztuki, zawsze
byy one w stanie znale dla niej nowy wyraz. W wieku
d z i e w i t n a s t y m n a d u yt o y e r s p e k t yw y. D o p r o w a d z i o t o d o j ej
rozkadu.
Trjwymiarowa przestrze renesansowa jest przestrzeni
geometrii euklidesowej. Okoo 1830 roku powsta jednak nowy
rodzaj geometrii, ktry rni si od euklidesowej
w p r o w d z n i e m l i c z b y w ym i a r w w i k s z e j n i t r z y.
G e o m e t r i e r o z w i j a y s i w d a l s z ym c i gu , a o b e c n i e
o s i g n i t o e t a p , n a k t r y m m a t e m a t yc y z a j mu j s i
f i g u r a mi i w ym i a r a m i n i e d a j c ym i s i o b j w yo b r a n i .
Rozwaania takie interesuj nas tylko na tyle, na ile wpy30 Przestrze, czas...

465

waj na zmys przestrzeni. Podobnie jak naukowiec, artysta

rozumia, e klasyczna - koncepcja przestrzeni i bryy jest ograniczona i jednostronna. Stao si zwaszcza jasne, e estetyczne
wartoci przestrzeni nie ograniczaj si do wraenia wzroko wej
nieskoczonoci, takiej jaka wystpuje w ogrodach Wersa lu.
Wedug dzisiejszej koncepcji istot przestrzeni jest jej Wie lostronno, nieskoczone moliwoci zwizkw w jej ~vn tru. Zgodnie z tym, niemoliwe jest wyczerpujce opisanie
jakiej powierzchni z jednego punktu odniesienia; charakter jej
zmienia si bowiem w zalenoci od punktu, z ktrego patrzy my Aby zda sobie spraw z prawdziwych waciwoci prze strzeni, obserwator musi sam przez ni przenikn. Schody na
grnych poziomach wiey Eiffla nale do najwczeniejszych
przykadw wyraenia rodkami architektonicznymi cigego
przenikania przestrzeni zewntrznej i wewntrznej.
Przestrze we wspczesnej fizyce przyjta jest w zaleno ci
od ruchomego punktu odniesienia, a nie jako absolutna i sta tyczna wyodrbniona cao w barokowym systemie Newtona.
W nowoczesnej sztuce, po raz pierwszy od czasw renesansu,
nowa koncepcja przestrzeni prowadzi do wiadomego rozsze rzenia naszych moliwoci percepcji przestrzeni. W najpeniej szym stopniu zostao to osignite w kubizmie.
Czaso-przestrze

Kubici nie chcieli przedstawia wygldu przedmiotw tyl ko

z jednego punktu widzenia; obchodzili przedmioty dookoa,
usiowali uchwyci ich struktur wewntrzn. Starali si rozszerzy skal odczuwania, podobnie jak wspczesna nauka roz szerza swe badania, aby obj nimi nowe rejony zjawisk ma terialnych.
Kubici zrywaj z perspektyw renesansow. Obserwuj
przedmiot z zachowaniem wzgldnoci: z kilku punktw wi dzenia, z ktrych aden nie ma decydujcej przewagi nad inny mi. Dokonujc w ten sposb sekcji przedmiotw, widz je
rwnoczenie ze wszystkich stron, z gry i od dou, od rodka i
od zewntrz. Obchodz je dookoa i wchodz do ich wntrza. W
ten sposb, do trzech wymiarw renesansu, ktre utrzymy way
si jako czynniki podstawowe przez tak wiele wiekw zosta
dodany czwarty wymiar czas. Pierwszym czowiekiem, ktry
okoo 1911 roku rozpozna i potrafi wyrazi ow prze mian, by
poeta Guillaume Apollinaire. W tym samym roku odbya sie w
Salonie Niezalenych pierwsza wystawa kubistw. Wziwszy
pod uwag histori zasad, ktre kubici musieli od466

rzuci, atwo mona zrozumie, e obrazy ich uznane zostay

za niebezpieczne dla porzdku publicznego i stay si tematem
interpelacji w Izbie Deputowanych.
Przedstawienie przedmiotw z kilku rnych punktw wi dzenia wprowadza zasad cile zwizan z nowoczesnym y ciem rwnoczesno. Zbiegiem okolicznoci, niemal w tym
samym czasie, w 1905 roku, Einstein rozpocz sw synn pra c Elektrodynamik bewegter Krper wanie od dokadnej definicji rwnoczesnoci.

rodki wyrazu artystycznego

Sztuka abstrakcyjna" to termin tak samo wprowadzajcy w
bd przy okrelaniu rozmaitych kierunkw odrzucajcych
patrzenie przestrzenne, jak i kubizm", kiedy ma okrela po cztki wspczesnego obrazu. Istotnym skadnikiem ich zawar toci nie jest ani abstrakcyjno ani kubiczno". Decydujce
jest odkrycie nowego spojrzenia, nowego przedstawienia prze strzeni, oraz rodki wyrazu, ktrymi si tego dokonuje.
To nowe przedstawienie przestrzeni osignito krok po kro ku, podobnie jak badania laboratoryjne stopniowo doprowa dzay do konkluzji poprzez dugie okresy eksperymentowania;
mimo to jednak, jak to si zwykle zdarza z prawdziw sztuk i
wielk nauk, rezultaty wynurzyy si zupenie nagle z pod wiadomoci.
Kubici rozcinaj przedmiot i staraj si uchwyci jego
wewntrzn kompozycj. Usiuj rozszerzy skal widzenia, po dobnie jak nauka wspczesna rozszerza prawa rzdzce mate ri.
Dlatego te wspczesne ujcie przestrzenne musi odrzuca
pojedynczy punkt widzenia. W cigu pierwszego okresu (na
krtko przed 1910 rokiem) ta sekcja przedmiotw dokonywana
bya, jak to okrela Alfred Barr, przez rozamanie powierzchni
form naturalnych na kanciaste cianki". Uwaga skoncentrowa na
bya cakowicie na badaniach nowego sposobu przedstawie nia
przestrzeni i std kracowa wstrzemiliwo w stosowaniu
koloru w tym wczesnym okresie. Obrazy s utrzymane w to-!.,
nacji szarej lub w barwach ziemi, podobnie jak grisaille w
okresie renesansu, lub fotografie w wieku dziewitnastym. Na
powierzchni wydobywaj si fragmenty linii, tworzce czsto
kty rozwarte, w ktrych skupiaj si ciemniejsze tony. Te kty i
linie zaczynay rozrasta si, rozciga i nagle rozwi467

257, Picass o. Martha oaw ra,

ok. 15i4.

ny si w jeden z podstawowych czynnikw przedstawiania czasoprzestrzennnego w plan (il. 257).

Wychodzce naprzd i cofajce si plany kubizmu
przenikajce si wzajemnie, wznoszce, czsto przezroczyste, niczym nie
zwizane z postaw realistyczn =`"stanowi zasadnicze
przeciwiestwo linii perspektywicznych, ktre zbiegaj si w jednym
punkcie ogniskowym.
Dotd plany same w sobie, bez cech naturalistycznych, po zbawione byy treci emocjonalnej. Obecnie wyszy one na
pierwsze miejsce jako rodek wyrazu artystycznego, stosowane
w rozmaite i bardzo rne sposoby; przedstawiajc czasem
fragmenty dajcych si rozpozna przedmiotw, to znw takie
obiekty jak butelki czy fajki, tak spaszczone, e rwnoczenie
widoczne byy od zewntrz i od wewntrz, czasem znw formy
cakowicie nierealne, odpowiadajce jedynie reakcjom psychicznym.

468

Okoo 1912 roku pojawiy si nowe elementy; plany

zostay mocniej akcentowane, nabray siy i zaczly
dominowa; zostay wzbogacone poza tym o dodatkowy
walor zwizany ze zmysem dotyku przez
stosowanie nowych materiaw (kawakw papieru,
trocin, szka, piasku itp.). I kiedy wreszcie zaczto
stosowa kolor wci jeszcze skpo jego powierz chnie- fpyly czsto zmarszczone i szorstkie w celu
wzmocnienia pigmentu. W takich collages, skrawki
papieru, kawaki tkanin lub odrczne pismo, a czasem
nawet pojedyncze sowa" uzy- skiway si nowych
symboli.
Proces ten cign si od szarego ta pierwszego
okresu, poprzez collage, do ponowneg uydia koloru,
ktry stopniowo stawa si silniejszy i bardziej
zrnicowany, osigajc byskotliw kulminacj w
martwych naturach Picassa i Braque"a, na pocztku lat
dwudziestych. W tym okresie, by moe naj szczliwszym dla kubizmu, kolor by stosowany w
caym
swym
nateniu.
Rwnoczenie
zostay
wprowadzone formy zakrzywione, wzite z takich
codziennych przedmiotw jak dzbanki i gitary, albo po
prostu wymylane. Kolor nie mia ju wycz nej funkcji
naturalistycznego odtwarzania. Stosowany w przestrzennych ukadach bywa czsto oderwany od
jakiegokolwiek przedmiotu, zapewniajc sobie prawo
samodzielnego istnienia.
Kubizm narodzi si w gronie artystw nalecych
do najstarszych kultur wiata zachodniego
Francuzw i Hiszpanw. Coraz bardziej staje si jasne,
e ta nowa koncepcja przestrzeni ywia si elementami
minionych okresw. Jej symbole nie byy racjonalne;
nie mogy by stosowane bezporednio w architekturze
i sztuce stosowanej, daly jednak si i kierunek
wyobrani artystycznej na innych polach. Pierwsze
prace kubistw przyczyniy si, jak ju wspominalimy,
do artystycznego rozbudzenia w wielu rnych krajach.
We Francji pojawi si Le Corbusier i Ozenfant; w Rosji
Malewicz; na Wgrzech -- Moholy-Nagy; w
Holandii Mondrian i van Doesburg. Wspln ich
cech bya dno do zracjonalizowania kubizmu albo
co uwaali za konieczne naprawienia jego
odchyle. Dziaalno ich bya czasem bardzo

odmienna w rnych grupach, ale wszyscy dyli do

racjonalizacji i do wtopienia si w architektur.
Gdy Ozenfant i Jeanneret (Le Corbusier) spotkali si jako
: modzi malarze w 1917 roku, nazwali wwczas swoje
malarstwo puryzmem (il. 307). W porwnaniu z poprzednimi
kierunkami
Puryzm

469

260. Malewicz. Kompozycje architektoniczne, ok.

1920.

259. Braque. Collage, 1912.

259.
Mondrian.

201. Theo van Doeshurg I C. van Eastern. Projekt willi, 1923.

262. Walter Gropes. Budynek Bauhuusu, i920.

470

471

(konstruktywizm w Rosji, lub neoplastycyzm w Holandii) pu ryzm, wyrastajc z francuskiej ziemi, najbliszy by celom
kubizmu, a rwnoczenie najbliszy architekturze.
Konstruktywizm

Dwa lata po wystawie kubistw w Salonie Niezalenych

pojawi si w Rosji kierunek sztuki abstrakcyjnej, rozwijany
przez Kazimierza Malewicza, ktry eliminowa cakowicie
przedmiot. Bya to ucieczka od naturalistycznego przedmiotu, a
rwnoczenie protest przeciwko przedmiotowi; malarstwo zo stao zredukowane do kilku znakw o intensywnoci znakw
symbolicznych. Malarstwo tego typu dao w zasadzie tylko_ czy ste wzajemne powizania form. Pasko rozpostarte prostokty i
pasy unosz si w cigych wzajemnych zwizkach w prze strzeni, ktra nie da si wymierzy normaln ludzk miar.
Wzajemne powizania, unoszenie si i przenikanie tworz
podstaw na p plastycznych, architektonicznych studiw Ma lewicza, ktre nazywa on architektonami". Przedmioty te nie
maj adnego specjalnego przeznaczenia; naley je rozumie po
prostu jako studia przestrzenne. Przenikania i przesunicia tych
graniastosupw, pyt i powierzchni tworz midzy nimi
wzajemne zwizki (il. 260).

Ncoplastycyzm

Neoplastycyzm, termin uyty przez holenderskiego malarza

Mondriana, oznacza, e trjwymiarowa brya zostaa zreduko wana do nowego elementu plastycznoci do planu. Mondrian
zarzuca wszelki kontakt z iluzjonistycznym odtwarzaniem, wra cajc do podstawowych elementw czystego koloru i planw,
ich rwnowagi i wzajemnych zwizkw.
May krg modych artystw zgrupowanych wok Theo van
Doesburga i jego czasopisma Stiji, rozwija si po 1917 roku
znacznie radykalniej ni malarze i architekci francuscy. Van
.
Dcesburg i Mondrian poszukiwali czystej sztuki", nie skao nej adnymi motywami zewntrznymi. Wszystko polegao u
nich na ukadzie i zestawieniu planw w czystych kolorach:
niebieskim, czerwonym i tym. Dodano do nich czer i roz maite odcienie bieli; wszystkie kolory byy umieszczone w siat ce prostoktnych pyt.
Belg Vantongerloo, rwnie nalecy do tego krgu, wyka za
przy uyciu graniastosupw, pyt i rozbicia przestrzennego
swojej plastyki z 1918 roku, e rzeba wspczesna, podobnie
jak malarstwo, nie musi by ograniczona do pojedynczego pun ktu widzenia.

Van Doesburg, spiritus movens tego krgu, by malarzem,

literatem i - architektem. Chocia zbudowa niewiele budynkw,
nie mona go pomin w historii architektury, gdy podobnie
jak Malewicz wykazywa dar rozpoznawania nowych obszarw
zmysu przestrzeni oraz umiejtno ukazywania i tumaczenia
tego w formie przypominajcej laboratoryjne dowiadczenia.
Jeden z rysunkw van Doesburga, na ktrym stara si on
przedstawi elementarne formy architektury" (linie, po wierzchni, bry, prestrze, czas) wydawa si mg wielu
ludziom w owym czasie jedynie bezadnym nonsensem (il. 81).
Obserwator dzisiejszy, majc przewag dziki moliwoci spoj rzenia wstecz na dotychczasowy rozwj, zajmuje zupenie od mienne stanowisko wobec tych przenikajcych si nawzajem
paskich powierzchni. Widzi, jak wielki ogrom wspczesnej
architektury dotychczas powstaej uzna t wanie wizj prze strzeni.
W 1923 roku, van Doesburg wraz z van Eesterenem (ii.
261), ktry pniej zosta urbanist Amsterdamu, zaprojektowa
dom bardziej odwany od jakiegokolwiek innego budynku w
tym okresie. Rozbicie scalonej masy tego domu, dostpno
dachu, poziome rzdy okien w istocie wszystkie cechy, ktre
pniej zrealizowano w licznych przykadach, zostay tu
pokazane po raz pierwszy. Jeli obok fotografii tego domu
pooy wykonany dziesi lat wczeniej collage Georges
Braque"a, skadajcy si z rozmaitych kawakw papieru,
skrawkw gazet i fragmentw paszczyzn, niepotrzebne s
adne sowa wyjanienia, wskazujce na identyczno wyrazu
artystycznego. Rwnie dobrze mona by doczy studium
architektoniczne Malewicza. Efekt takiego porwnania to
jakby lepe formy rzeby Malewicza uzyskay nagle wzrok.
Staje si oczywiste, e w drugim dziesicioleciu naszego wieku
ujawni si ten sam duch, w rozmaitych formach, w rnych
sferach dziaania i w zupenie odmiennych krajach.

POSZUKIWANIA W DZIEDZINIE RUCHU:

FUTURYZM
W p i e r w s z y m d z i e s i c i o l e c i u n a s z e g o w i e k u f i z yk a _ u l g a P o j c i e
c z a s u g b o k i e mu w s t r z s o w i n a s k u t e k w e w n t r z n yc h z m i a n , b y
m o e n a j b a r d z i e j r e w o l u c yj n yc h o d c z a s w Ar ys t o t e l e s a i P i t a go r a s a . Z m i a n y t e p r z e d e w s z ys t k i m o d n o s i y s i d o p o j c i a
472

czas u. Czas rozpatrywano uprzednio w dwa sposoby: reali stycznie, jako co, co trwa i egzystuje bez udziau
obserwatora, niezalenie od istnienia wszelkich innych
przedmiotw i bez adnego koniecznego zwizku z innymi
zjawiskami; albo te subiektywnie, jako co nie istniejcego
poza obserwatorem i obecnego jedynie w przeyciu
zmysowym. Obecnie pojawi si inny i nowy sposb
rozpatrywania czasu, metoda zawiera jca implikacje o
najistotniejszym znaczeniu, ktrego konsek wencji nie mona
juz dzisiaj pomniejszy ani tym bardziej ignorowa.
Jak ju powiedzielimy na pocztku ksiki, Herman Minkoski, wielki matematyk, przemawiajc przed Naturforschen den
Gesellschaft w 1908 roku, po raz pierwszy proklamowa z ca
pewnoci i precyzj t zasadnicz zmian koncepcji. Odtd"
powiedzia odrbne pojcia przestrzeni i czasu musz
odej w cie; tylko rodzaje espolenia tych dwch czynnikw
zdoa zachowa ich istnienie".
Ten sam problem odnosi si rwnolegle take do sztuki.
Kierunki artystyczne takie jak kubizm czy futuryzm, zawiera jce w sobie czynniki podstawowe, prboway rozszerzy nasze
widzenie poprzez wprowadzenie nowej jednostki cza soprzestrzeni do jzyka sztuki. Jednym z dowodw powszech noci
naszej kultury jests fakt, e te same problemy powstay
jednoczenie i niezalenie od siebie zarwno w metodach my lenia, jak i w sposobach odczuwania.
Pocztki futuryzrmu

W okresie renesansu wsplna percepcja artystyczna per spektywa wyraana bya przez pewn cz artystw gw nie kolorem, Podobnie w naszym okresie wsplna podstawa
artystyczna
czas-przestrze bya badana przez kubistw
poprzez przedstawienie przestrzenne, przez futurystw za
rozpatrywanie dziedziny ruchu.
Dla Jakuba Burckhardta, we Woszech panowa spokj
grobowa". Futuryci stanowili reakcj na ten spokj; wsty dzili
si, e Wochy stay si zwykym schronieniem dla ludzi,
uciekajcych od wymaga biecej rzeczywistoci. Zadali,
aby sztuka wysza z mrocznych muzealnych piwnic, upomniaa
si o swj udzia w caoksztacie nowoczesnej myli i emocji,
aby przemwia autentycznym jzykiem chwili. Hasem ich
byo ycie ycie dynamiczne, ruch, dziaanie, bohater stwo
na kadym polu ludzkiej egzystencji w polityce, woj nie, sztuce;
odkrycie nowego pikna i nowej wraliwoci po474

przez siy zwizane z nasz epok. Nie bez racji futuryci

uwaali siebie za pierwsz, od wiekw, wosk mlodzie"."
Tak wic od samego pocztku weszli oni w peen wir walki i
spraw swoj wojowniczo przedstawili szerokiej publicznoci.
Poeta Marinetu b ,_w ktrego mieszkaniu w Rzymie do dzi dnia
wisi tarcza z mottem Movimento Futurista", proklamowa w
paryskim Figaro z 20 lutego 1909: Stwierdzamy, e splendor
naszego wiata zosta wzbogacony o nowe pikno pikno
szybkoci". Pniej za w 1912 roku, w Drugim Technicrrym
Manifecie Malarstwa Futurystycznego", futuryci rozwinli
swoje odkrycie, e: przedmioty znajdujce si w ruchu mno i
odksztacaj si, podobnie jak drgania, ktre waciwie sta nowi, przechodzc poprzez przestrze". Najciekawsze z ich
dzia malarskich realizuj t zasad artystyczn.
Dziea malarstwa, rzeby i architektury futurystycznej s
oparte na przedstawieniu ruchu i jego pochodnych: wzajem nym
przenikaniu J i rwnoczesnoci. Jeden z najlepszych teore tykw
futuryzmu i bez wtpienia najlepszy jego rzebiarz, Um berto
Boccioni, ktry zmar przedwczenie w 1916 roku, najdobitniej
okreli cele, Pragnc gbiej wnikn w istot malarstwa,
szuka zasad tej sztuki, okrele, czasem niejasno
przeczuwanych, czasem olniewajco bezporednich w jego
narastajcym dorobku twrczym; uprzedzay one koncepcje
zawarte pniej w teorii atomowej. Powinnimy zacz"
pisa od centralnego jdra przedmiotu usiujcego powsta,
aby mc odkry nowe formy, jakie niewidocznie cz ten
przedmiot z nieskoczonoci oczywistej plastycznoci i z nie skoczonoci jego plastycznoci wewntrznej."
Boccioni usiowa w tych sowach opisa znaczenie nowej F u t u r y z m i k u b i z m
plastycznoci, ktra przyjmuje przedmioty (tak jak s w rze - w s p l n e c e c h y i
czywistoci) w stanie ruchu. Bezporednim tego wyrazem jest r n i c e
jego kompozycja Butelka rozwinita w przestrzeni", 1911 1912, o przecinajcych si przestrzennych planach. Rzeba ta
jedno z niewielu arcydzie rzebiarskich epoki wyraa
nieodczn wano przedmiotu codziennego uytku,
poddanego dziaaniu nowej inwencji artystycznej. Czasem, tak
jak w tym przypadku, prace futurystyczne i kubistyczne cile
si z sob wi na wsplnym gruncie tej samej koncepcji
przestrzennej.
Literackie zamierzenia futuryzmu patrz artyku jego inicjatora, F. T.
Marinettiego w Enciclopedia italiana, vol. XVI, 1932.

475

w ciszy, bez fanfar, symbole naszego jzyka artystycznego. Ani

Braque, ani Picasso nie pisali grubych tomw, wykadajcych
ich teorie. Nawet nazwa kubista" bya waciwie etykiet na dan przez ludzi postronnych. Nie usiowali oni malowae ru chu" samego w sobie, ani dynamizmu muskuw, ani samocho dw; ale poprzez martwe natury ustawione z przedmiotw
codziennego uytku usiowali znale rodki artystyczne dla
wyraenia naszych koncepcji przestrzennych. To jest przyczy n,
dla ktrej kubizm znalaz swoje rozwinicie w tak wielu
dziedzinach. Dlatego te malarze zamknici w problemach
swojego warsztatu zajci tylko swoimi wasnymi problemami
artystycznymi byli w stanie da rwnie bodziec wyrazom no wej koncepcji przestrzennej w architekturze.
Us i ow ani e wprow adz en ia z as ad y ru chu b ezpo re dnio do
A r c h i t e k t u r a a rch i te kt ur y ni e za a t wi o podst awow ego probl e mu .

263. Boccioni. Butelka rozhinita w przesirzeni", 1911-19i2.

Francuski malarz, Marcel Duchamp, nie nalecy do futu rystw ani do kubistw, namalowa w tym samym czasie (1912)
swj Akt schodzcy po schodach", gdzie ruch zosta matematycznie zanalizowany, a jednak w peni otoczony wieloznacze niowoci irracjonalnej sztuki.
Futuryci przewanie przedstawiaj ruch sam w sobie jako
temat (Elastyczno", Boccioni, 1911; Dynamizm mini,
rwnoczesno", Carra, 1912; Szybko", Balia, 1913), lub te
ukazuj przedmioty i ciaa w ruchu (studium taca jako ruchu
zbiorowego w obrazie Gulo Severiniego Taniec Pan-Pan",
1911; Idcy pies", Balia, 1913; Doroka", Carra, 1913). 2
Zarwno w futuryzmie, jak i w kubizmie rozszerzanie za kresu optycznego zostao osignite przed pierwsz wojn
wiatow. Kubici byli bierni i mniej goni. Nie bdc szer mierzami, w znaczeniu futurystycznym, lecz bardziej badaczami
w swojej pracy, trzymali si swych pracowni, przygotowujc

An toni o S ant" Bl i a prbow a wprow adz i , j ak to j u uprz edni o

wspo mi na l i m y, w swo i m proj ekc ie C i t t a Nuova" , w w ys oko ci ow yc h
do ma ch mi e sz ka ln yc h wra z z prze j ci a mi podz i e mn ymi, dwi ga mi i
ro zwi z a ni e m ru chu u li c zn ego n a r n ych poz io mac h fu tur ys t yc zn e
u mi ow ani e ruchu j ako e le me nt a rt ys t yc z n y s p c z es ne go mi a st a ( il .
192). Ni e wi e my j edn ak, j ak rozw i n b y si j e go ta l e nt . Z mar on w
1916 roku, w cz as i e gd y

264. Baiis. szybko", i913.

: Ilustracje dotyczce tego pierwszego i najwczeniejszego okresu

rozwoju futuryzmu patrz Boccioni, Pittura, scultura futuriste, Mediolan 1914; praca zawiera ponad 400 stron z bibliografi wystaw, manife stw, itp,

476

wspczesny mu Le Corbusier by jeszcze daleki od skrystali zowania swej indywidualnoci. Chocia projekty Sant"Eia nie
szy w kierunku obranym przez pniejsz architektur,it j d nak
wyznaczy on drog w okresie, w ktrym wszyscy poszuki wali
drogowskzu, czego, co mogoby ustali ich punkt widze nia.
W manifecie z 14 lipca 1914 roku, opublikowanym w zwizku
z wystaw swych projektw w Mediolanie, domaga si on
architektury przeniknitej w najwyszym stopniu elastycznoci i lekkoci, stosujc wszystkie ostatnio rozwinite
elementy konstrukcji, od elaza i elbetu a do materiaw
syntetycznych wytwarzanych w procesach chemicznych, wcz nie z wknem tekstylnym i papierem. Spoza tych wymaga
technicznych wyoniy si jego cele artystyczne; ruchliwo i
zmienno. To, co pragn zrealizowa, uj w kilku sowach:
Wasny dom dla kadego pokolenia".

kich rodzajw ludzkiej dziaalnoci; w rezultacie ich kieru nek

ktrego nie mae przeoczy aden historyk, gdy jest to jeden z
centralnych punktw przy ocenie naszych czasw mia
stosunkowo krtki okres wulkanicznej produktywnoci.
Niektrzy z najzdolniejszych uczestnikw ruchu zmarli nieste ty
przedwczenie, inni za czsto z bardzo rnych powo dw
wpadli w opakane rutyniarstwo, nie pozostawiajc dla
przyszoci nic, poza dzia - ai ci - kilku lat swej modoci., FFuturyzm nie mia nigdy szans rwnych kubizmowi: moliwoci
gromadzenia poprzez wszystkie wielostronne etapy nowoczes nego rozwoju rezultatw poszukiwa artystycznych a do chwi li,
w ktrej uka si zespolone i w peni swej mocy w poje dynczym
wielkim dziele Guernica".
MALARSTWO DZISIEJSZE
Trudnoci

Bywaj czasy, w ktrych badacz zamknity w problemach

swojego warsztatu musi wyj na ulic i walczy o swoje dzieo.
Niekiedy jest to moe wskazane. Przewanie jednak, czynic to
naraa swoje dzieo na zniszczenie. Futuryci byli by moe
zanadto zainteresowani w zastosowaniu swoich idei do wszel265. Edgerton. Fotografia w czasie przedstahiajca cziowieka grajcego w tenisa,
1939.

478

479

kocu lat trzydziestych, mona odczyta z jednego obrazu, kt ry sam w sobie sumuje dowiadczenia trzech dziesicioleci
jest to Guernica" Picassa. Wciela on zasad rwnoczesnoci,
przeikania przestreni wewntrznej i zewntrznej, stosowania
zakrzywionych paszczyzn i rozmaitej faktury. Niemniej jed nak, to malowido cienne zwizane z wojn domow w Hisz-,
panii wydaje si pierwszym prawdziwie historycznym dzieem
malarskim od pocztku renesansu i prac Paolo Uccella. Wyra a
ono tragedi krju ucielenion w caej potdze przez arty st
umiejcego przekazywa cierpienia fizyczne i wraenie
zniszczenia za pomoc penych wyrazu symboli; symbole to
matka ze swym martwym dzieckiem, kobieta obsuwajca si w
ciany poncego domu, 1 ko przeszyty wczni, fragment
okaleczonego wojownika, odrbana do ciskajca , zamany
miecz obserwowane z triumfem przez ogromnego byka i
owietlone lamp trzyman w wycignitej doni. Ponad ca t
rzezi wieci promienne oko dnia, z elektryczn arwk nocy
dla ucznia".
W trakcie komponowania, malowido przeszo wiele
wariacji i studiw wstpnych, jednak jeden szczeg
pozostawa nie zmieniony prawie od pocztku pd ucieczki
zawarty w symbolu dwch wyduonych ludzkich gw z
rozwianym wosem, z podbrdkiem i szyj okrelonymi jedn
zamaszyst lini i z twarzami jak gdyby zamknitymi w
zaokrglonych trjktach (il. 266). Za pomoc stroboskopu
Edgertona, ktry umoliwia fotograficzny rozkad ruchu na
czci skadowe niemoliwe do uchwycenia dla ludzkiego oka,
udao si niedawno ujawni, jak bardzo te symbole Picassa
naadowane s wewntrzn prawd. Przestudiowanie jednej z
fotografii stroboskopowych (il. 265) wyjani nam, jak blisko
realizacje twrczego artysty s zwizane z pracami uczonego.
Artysta, taki jak Picasso, potrafi z nieznanego stworzy
intuicyjnie symbole rzeczywistoci, ktre jak w tym
przypadku s pniej potwierdzone naukowym odkryciem.
1
Widoczne jest take powizanie z dawnymi epokami; posta upa dajcej kobiety w plonc ym domu prz ypomina jak to zauway pe wien francuski architekt Poar w Borgo" Rafaela.

480

KONSTRUKCJA I ESTETYKA: PYTA I

PASZCZYZNA PLANU
Mosty Roberta Maillarta
Wspomnielimy uprzednio t, w jaki sposb okoo 1908 roku
metody naukowe i metody artystyczne bezwiednie stay si do
siebie podobne. Pord innych, bardziej znamiennych przyka dw spostrzeglimy, e konstrukcja i malarstwo poszukujc
rozwiza dawniej nie nariyh problemw dotary do podobnych elementw podstawowych. Mosty szwajcarskiego inynie ra Roberta Maillarta wprowadzaj nas w to wanie zagadnie nie.
Daj nam one mono porwnania tych podstawowych
elementw i zbadania, w jaki sposb nowy typ konstrukcji budzi
wraenie estetyczne.'
Kady, kto ma zmys estetyczny uformowany lub rozwinity
przez sztuk naszego wieku, nie moe pozosta obojtny na
widok mostw Maillarta; ich wygld z pewnoci zaciekawi,
zanim patrzcy uwiadomi sobie dlaczego. Frapujce projekty
Maillarta, tak dla jednych atrakcyjne a odpychajce dla in nych,s
s produktem bezkompromisowego zastosowania nowych
Str. 474.
Dociekania na ten temat ukazay si w obszerniejszej formie w
ksice Circle, International Survey of Constructive Art, pod redakcj J.
L. Martina, Bena Nieholsona i N. Gabo, Londyn 1937, str. 220 236.
Fragment ten zosta opublikowany pod tytuem Construction and
aesthetics".
3 Chocia pierwsze z jego mostw stoj ju od kilkudziesiciu lat i
ich przydatno dawno przestaa by kwestionowana, wzbudzaj jed nak
w dalszym cigu sprzeciwy wrd przedstawicieli wadz lokalnych, z
ktre wielu uwaa je za po prostu szkaradne. Wikszo z tych mo stw
usytuowana jest nad odlegymi dolinami w Alpach, poniewa bu dowa
ich bya tasza w porwnaniu z innymi typami konstrukcji oraz (co jest
rwnie istotne) mogo je oglda stosunkowo niewielu ludzi. Mocne,
nachylone wsparcia ich konstrukcji zwodz uczucia estetyczne wielu
ogldajcych przez zaniechanie akcentowania elementw podpie rajcych, oraz peen napicia, pajczy wygld powstaego w rezultacie
ukowego przsa. Mam do tych mostw 2 kruchego ciasta" tak
okreli swoj niech przewodniczcy jednej z wadz lokalnych. Warto
t uwag przytoczy, poniewa ukazuje, jaki jest wpyw odczucia este tycznego, zarwno w przypadku ludzi zlecajcych budow mostw, jak i
tych, ktrzy przypadkowo je ogldaj, i jak czsto te odczucia s ukry tymi przyczynami decyzji, pozornie dyktowanej wycznie kryteriami
kosztw i wydajnoci.
I

31 Prz'strzs, czas...

481

metod konstrukcji. Maj one mniej wicej tyle wsplnego z

solidnymi lukami, potnymi filarami i monumentalnie pod krelonymi przyczkami normalnego, masywnego" mostu, ile
ma samolot wsplnego z dyliansem.
Zasady konstrukcji
Maillarta

Co zatem jest szczeglnego w metodach budowy Maillarta? W

pocztkowym okresie rozwoju elbetu stosowano te same
metody, jakich uywano przy drewnie i elazie. Drewno, w formie pni drzew, posiada okrelon dugo, tak samo jak elazo
uformowane w dugie belki. Zawsze dominuje jeden wymiar,
wzdu ktrego przekazuje si obcienie. Maillart pisze o tym:
Inynierowie tak przywykli do stosowania tych podstawowych
materiaw zapewniajcych tylko jednowymiarow podpor, e
stao si to ich drug natur i nie pozwalao korzysta z innych
moliwoci. Taka sytuacja istniaa w okresie wprowadzania
elbetu i pocztkowo nie nastpoway adne zmiany".
Maillart by uczniem Hennebique"a: 4 elbetowe konstrukcje
Hennebique"a skaday si z belek i slupw, podobnie jak bu dynki z elementw drewnianych. Wzorujc si na konstrukcji
drewnianej, belkowanie jego sigao od ciany do ciany i od
slupa do slupa; na nich lea dach w formie paskiej, bezwad nej pyty. Rozpatrujc to wanie zagadnienie Maillart rozpo cz prac swego ycia. Jak wszyscy wielcy konstruktorzy,
dziaa konsekwentnie, zgodnie z jedn myl, ktr stopniowo
rozwija i rozszerza w cigu caej swej kariery.
Projektujc most, Maillart zaczyna prac od eliminacji
wszystkiego, co nie byo funkcjonalne; w ten sposb to, co po zostawao, byo bezporedni czci konstrukcji. Maillart do konywa tego przez udoskonalanie plyty_lbetowej, tworzc z
niej nowy element konstrukcyjny. To co zdoa osign oparte
jest na jednej myli: istnieje, moliwo uzbrojenia paskiej lub zakrzywionej pyty elbetowej w taki sposb, by
mona unikn koniecznoci uycia belek w stropach, lub penych ukw w mostach. Bardzo trudno ustali matematycznie
siy, dziaajce w pytach tego rodzaju. Uzyskanie pozytywnych
wynikw wymagao skomplikowanego procesu, ktrego nie
moemy tutaj szerzej omwi; wystarczy jednak powiedzie, e proces
ten by oparty czciowo na obliczeniach, w czci za na
eksperymentach.

Dotychczas pyty odgryway w konstrukcji jedynie rol

biern lub neutraln. Maillart przeobrazi je w aktywne po wierzchnie_ none, zdolne do przejcia wszelkich napre i
nastpnie rozwin t zasad w bardzo oglny system nony,
stosowany obecnie w typach budynkw, w ktrych uprzednio
uwaano uycie betonu za niemoliwe. Czy chodzio o
ulepszenie nowej formy stropu, czy te o wypracowanie
nowych zasad konstrukcji mostw Maillart zawsze trzyma
si tej samej podstawowej metody stosowania pyt
elbetowych jako aktywnych elementw konstrukcyjnych.
Dowiadczenia Maillarta z bezbelkowymi stropami datuj si
od 1908 roku. Traktowa on strop jako pyt elbetow, zamieniajc j na czynnie wspdziaajcy ukad strukturalny przez
rozmieszczenie zbrojenia na caej jej powierzchni (il. 267).
Poniewa kada cz powierzchni stawaa si teraz samonona,

2 6 7 . M a i i i a r t . M a g a z yn w Z t i r yc h u , 1 9 I0 . P i e r w s z y s i r o p g r z yb k o h y w E u r o p i e .
Wa n i n n o w a c j j e s t s k a s o w a n i e b e i e k : c a i y s t r o p r o z h i z a n o j a k o p yt . N o w y m e l e me n t e m j e s t p yt a z b r o j o n a , p r z e n o s z c a j e d n a k o h e o b c i e n i e w k a d ym p u n k c i e s w o j e j p o w i e r z c h n i .

' Na pocztku swej kariery Maillart by inynierem projektujcym

konstrukcj betonowego sanatorium w Davos; Hennebique byt przed sibiorc wykonujcym ten obiekt.

482

483

Strop grzybkowy

belki zniky, gdy funkcja ich przesza na sam pyt. Im

wiksze obcienie ma przenie tego rodzaju strop, tym
wiksze s powody do jego praktycznego zastosowania. W
konsekwencji spotyka si go zwykle w magazynach, halach
fabrycznych i innych wielkich, wielopitrwych budynkach.
Wygld rozgaziajcych si slupw, ktre _podpieraj taki
rodzai stropu, przypomina nieco pewne tradycyjne style, gdy w
najniych ko3yghacjach magazynw wygldaj one jak
cikie kolumny krypt romaskich,_na wyszych za pitrach
przypominaj smuke, podobne do palm kolumny pnego - g - =
tyku. W rzeczywistoci jednak supy o gowicach grzybkowych
nie maj nic wsplnego z adn z tych dwch wspomnianych
kolumn poza powierzchownym podobiestwem, gdy osobli wo tego systemu nie polega ani na budowie trzonw, ani na
wystajcych wspornikach gowic, ktre je wiecz, lecz cako wicie na siach wewntrznych w stropie rozpostartym powy ej,
zupenie niewidocznych dla oka.
Poniewa stropy tego typu daj jednolit powierzchni
non poprzez ich dugo i szeroko, koce ich mog by
wypuszczone wspornikowo, aby nie dodatkowe obcienia.
Dlatego s one idealne w zestawieniu ze cianami nienonymi,
takimi jak cigle przestrzenie poziomych okien. Trudno jest
zda sobie z tego spraw v ciemnym magazynie, gdy moli woci drzemice w konstrukcjach o pytach grzybkowych
mog znale swoje pene uzasadnienie architektoniczne w
budynkach posiadajcych dopyw wiata dziennego ze
wszystkich stron.
Amerykaski inynier, C.A.P. Turner eksperymentowa z
systemem grzybkowym jeszcze na rok przed Maillartem, jed nak inynier szwajcarski ju od pocztku stulecia stosowa
pyty jako podstawowe elementy mostw. G Projektanci amePierwsze w peni architektoniczne wykorzystanie tej zasady poja wio si dopiero w dwadziecia lat po pocztkowych eksperymentach
Maillarta. Wybitnym przykadem jest fabryka van Nelle"a w Rotterda mie, zbudowana przez Brinckmanna i van der Vlugta, mimo e zasto sowano tam ciki, amerykaski typ slupw o gowicach grzybkowych.

rykascy nie mogli pozby si przekonania, e pyta jest poddawa a -- napreniomw oddzielnych kierunkach; zatem zabetonowywali oni prty ukonie poprzez strop, jak przecinajce si
belki. Praktyka amerykaska nie docenia w caoci konstruk cyjnej roli pyty; w konsekwencji ksztaty supw o gowicach
grzybkowych wykazuj tam pewn charakterystyczn ciko.
Rozpozna je mona na pierwszy rzut oka dziki obecnoci py ty
poredniej wczonej midzy gowic supa i puap, podobnie jak
w porzdku doryckim. O ile wiem, Amerykanie nie zaczli
jeszcze nawet myle o stosowaniu pyt jako podstawowych
elementw konstrukcji mostw.
Ju w 1900 roku Maillart urzeczywistni t zasad budowy
mostu, a w mocie Tavanasa na Renie (1905) odway si
obedrze sw konstrukcj ze wszelkich osonek. Ksztat tego
mostu (rozpitoci-przsa 51 m) by cakowicie bez prece densu, bowiem w swym projekcie Maillart odrzuci masywne
_belki, tak jak wkrtce wyeliminowa belki ze stropw .
Zamiast teg zastosowa on cienk, zakrzywion pyt
elbetow jako uk, ktry wraz z poziom pyt jezdni i
szeregiem usztywniajcych pionowych pyt uytych jako
wizanie stanowi ca konstrukcj.
W ten sposb Maillart rozwiza problem budowy mostu
jako ukadu paskich i zakrzywionych .pyt, tak wzgldem
siebie ustawionych, e stwarzay wprost niezwyk rwnowag
wszystkich napi i napre midzy nimi powstajcych. W
1925 roku nastpia realizacja pierwszego jego usztywnio nego
eliptycznego mostu betonowego, o uku cienkim jak sko rupa
jajka" (Valtschiel-Bnicke).
Eliminacja wszystkich niefunkcjonalnych czonw dopro wadzia Maillarta w czasie ostatnich kilku lat do zarzucenia
normalnej, oddzielnej pyty pod nawierzchni. W jego
pniej-:szych mostach pocigi i samochody biegn
bezporednio po goej konstrukcji, to jest po podunej pycie
nawierzchni.
Sztywno pyty na zginanie, dotychczas nie uwzgldniany

C.A.P. Turner, Concrete Steel Construction, Minneapolis, 1909. W

artykule Turnera, The Mushroom System of Construction" (Western
Architect, 1908, str. 51) znajdujemy wczeniejszy opis jego odkrycia: Po
raz pierwszy zostao zastosowane w konstrukcji Bovey Building, w Min neapolis. Zasadnicz cech tej nowej konstrukcji jest uksztatowanie tzw.
grzybka na wierzchoku kadej kolumny, przez poprzeczne rozcig-

484

nicie prtw zbrojenia na dugo ok. 1,2 m, albo wicej, promienicie

w pyt; na prtach tych spoczywaj prty piercieniowe dwigajce
lejsze zbrojenie konstrukcji pyty. Gowica kolumny jest powikszona,
tworzc zgrabny kapitel, ktry wspdziaa w przenoszeniu dodatko wych
napre i jest korzystna przez to, e eliminuje ebra zabierajce wiato
i nie obnia wysokoci kondygnacji budynku".

485

Pyta jako element

podstawowy w
budowie mostw

J ed en z ni el i cz n yc h w i e l ki ch m o s t w, m o g c yc h
zadowoli
najbardziej
surowych
kr yt ykw,
prowadzi_poprzez rzek Thur (il. 274) niedawno
przebudowan gwn drog midzy Zury chem
i Saint-Gallen w Miejscu, w ktrym rzeka ta Przenia teren
pagrkowaty, ze Wzgrzem . o paskim wierzchoku, widniejcym w tle. oysko rzeki_ ujte_jest jednym przsem
mostu, z krtkim 'dojazdem z kadej strony, po wiadukcie podpartym wybitnie smukymi filarami,
Aby w pezli docel - Iastyzne pikno ksztatw tego mostu spaszczone uki podwjnwydr
ch eber .i sposb, w jaki czone s one ze sob;-ich trjprzegubowe pocenie`
na poziomie _kgroy_i przypr (naley zwrci uwag na wyniky
std z lekka zaostrzdny wierzchoek uku); pyty_ pionowe
pracujce jako wizania midzy ebrami uku i -jedni, jak rwnie
wspgranie ukadu ty "elementw z frmami powstaymi przez
niezwyky przekrj filarw wiaduktu konieczne jest nie tylko
przejechanie mostu i obejrzenie go, lecz rwnie zejcie w d, na
brzeg rzeki, aby zobaczy jego struk268. Maillart. Most Tavanasa na Renie w Grisons, 1905. Rozpito 51 m; sze roko 3,60 m; koszt 28 000 fr. szwajcarskich, system: iuk trjprzeguhohy.
Maillart osignt tu po raz pierwszy konstrukcj monolityczn, wic uk I
nahierzchni szosy w konstrukcyjn calo i tworzc nohe wartoci estetycz ne
przejrzysto 1 iekko zawieszenia -- otwarcie ukazujc konstrukcj. Most Len
zostai zniszczony w 1927 r. na sktitek obsunicia si ziemi.

269. Mailiart. Most Saiginaobei, 1929-1930. Rozpito 92 m.

czynnik w konstrukcji, wykorzysta Maillart do aktywizacji

powierzchni nonej, ktra w stanie przedprenia ujawnia
moliwoci dotychczas stanowice zamknity rozdzia kon strukcji elbetowych. Naprenia skrtne, ktre musiaoby si
bra pod uwag w mocie elbetowym o skrtnym ustawieniu,
uprzednio uwaane byy za niemoliwe do obliczenia. 7 Most
Maillarta Schwandbach-Brucke w kantonie Berneskim,
otwarty w 1933 roku (il. 270 i 271), jest pierwszym
przykadem mostu drogowego wykonanego w tym materiale, o
jezdni w ksztacie sierpa.
W kadym grskim kraju wystpuje problem przerzucenia nad
wwozem mostu o zakrzywionych przsach. Jeli dwigary i uki sto suje si w konwencjonalny sposb, most musi by wytyczony po cile
prostej linii. Zwykle zakrzywienie mona osign przez budow do jazdw w ukadzie mijankowym, tak jak w Rainbow Bridge w pobliu
Carmel, w Kalifornii (il. 273).
7

48 6
487

27 0 . Ma M a r t . S c h w an d ba ch -B r i i e ke h ka n t on i e be r n e s ki m, 1 93 3. Wid ok z g r y.
Ma i i la r t pr ze obr a zi i pr oj e kt oh a n i e mo s t h w s ys t e m p a s k i ch I za kr z yw i on yc h
p yt . S zt yw n o p yt y s n a zgi n a n i e , d ot yc h c za s n i e u w z gl dn i a n y c z yn n i k w k on s t ru kc j i , w yk or z ys t a Ma i 1 la r t d o a kt yw i za c j i pow i e r zc hn i n o n e j . Na pr e n ia
s kr t n e , kt r e mu s i a ob y s i br ad p od u wa g w mo c i e e i be t ow ym o s kr tn ym
u s t aw i e n e , mo g b y po kon a ne t yi ko pr z y t e j me t od zi e k on s t ru kc j i .

488
489

273. Rainboh Bridge w pobliu Car me l, Ka li fornia. Wski

hhz ten sam problem co w szwajcarskiej dolinie. Przy
zast osowaniu nor mainej konstrukcji podjazd y tr zeba b yo
zbudoha jako odcinki skone; nie moliwe b yo za krz y hienie trasy mostu.

272.
Afaiiiart.
Schhandbach Hri lcke. Fragment .

2 7 9 . M a i l l a r t . M os t n a r ze c e T h u r w p o bi i u S a i n t - Ga l l w S zw a j c a r i i , i 9 3 3 . P o j e d yn c z e pr z e s l o o r o z p i e t o c i 7 2 m; k o s z t 4 2 0 0 0 d o i a r w.

tur od dou. Niewiele jest wspczesnych budowli, w ktrych

rozwizanie problemw konstrukcyjnych zbliyoby si tak
bardzo do czysto plastycznego wyrazu.
Zanim zadani pytanie wynikajce z tej analizy, mona
jeszcze wspomnie o kilku uderzajcych cechach mostw
Maillarta, nie wchodzc w szczegy techniczne jego metod
konstrukcyjnych.
Jednym z zagadnie sztuki, w ktrym badania nie
p r z y - R z e b _ a i _ n a t u r a n i o s y, j a k d o t d ,
powaniej sz ych rezulta tw, jest stosunek mi dzy
rzeb i natur, a dalej wzajemne stosunki midzy
rzeb, malarstwem i architektur. atwiej jest
znale przeko nywajce rozwizanie konstruktorowi
ni artycie, bowiem czynniki fizyczne (jak
rozpito, ktr ma pokona most, ro dzaj podoa
itd.), dyktuj tutaj warunki. Mimo to istniej co
cakowicie niezwykego w sposobie, w jaki udaje si
Maillartowi zarwno wyrazi, jak i wysublimowa
szeroko rozpadliny midzy dwiema skalnymi
cianami (w Salginotobel-Bricke, 1929-1930, il.
269). Ksztatne mosty Maillarta wyaniaj si z
bezksztatnych mas skalnych z pen spokoju i
powagi nieuchronnoci greckich wity. Gibka,
e l a s t y c z n a p r n o , z j a k p r z e s k a k u j r o z p a d l i n y,
uszczuplenie ich wymiarw
490

wszystko to zlewa si w skordynowany rytm

rozwieszonych midzy nimi pyt.
Nowe formy
narzucone
zastosowaniem pyty

Podobne metody
malarstwa i
konstrukcji

luku, jezdni

Most zaprojektowany z pyt o rnych ksztatach nie

przypomina ju zwykego mostu ani ss form, ani proporcjami.
Dla oczu nie dostrzegajcych wizji wspczesnoci, skone filary
z groteskowo rozwinitymi gowicami, takie jak filary
wiaduktw dojazdowych mostu na rzece Shur (forma narzu cona
czysto konstrukcyjnymi wzgldami, ktre pozwoliy dwm
_filarom wykonywa prac czterech) z pewnoci wydawa
si bd nieco - brzydkie; podczas gdy oko wyszkolone wsplczesn sztuk rozpozna w tych ksztatach echo form, z kt rymi
nowoczesne malarstwo zdyo ju je zapozna. 8
Gdy Picasso maluje na ptnie na pl geometryczne i na pl
organiczne wyobraenia formy, ktre mimo pozornej ka prynoci w jaki sposb osigaj rzadko spotykany stopie
rwnowagi konstruktor za (wychodzc z czysto technicz nego zaoenia) dochodzi do podobnie absolutnych form przez
zastpienie czterech podpr pionowych dwiema jasno z tego
wynika, e ksztaty techniki i formy wytworzone przez sztuk
jako odbicie wyszej rzeczywistoci, osigaj t sam rang w
procesie rozwoju.

2 7 5 . M a i l l a r t . M o s t n a r ze c e Ar c e w p o b i i u G e n e w y, 1 9 3 6 -1 9 3 7 . R o z p i t o - 5 6
m; s ze r o k o W m; k o s z t 5 0 6 6 0 fr. s zh a j c a r s ki c h . M os t t e n , p o o o n y na
s k r a j t i G e n e h y, z o s t a z bu d o h a n y ghnie za p r yh a t n e f u n d u s ze wac ic ieli
z i e ms k i c h . M i mo e p r z ys t o s ow a n y d o d u yc h o bc i e mi a l k o s z t oh a m o l i w i e n a j t a n i e j . U mo l i w i o t o M a i l a r t ow i r e a i i z a c j p o m ys h k on s t r u k c yj n yc h
d ot yc h c za s be z p r e c e d e n s ow yc h . Wid a u w yr a n i e p ot r j n y, s kr z yn k o w y l t i k o r a z
s z e r e g i e a s t yc zn yc h p o d p r.

w ten sposb perspektyw, triumfujc dotychczas poprzez kolejne

zmiany stylw od czasw renesansu.
Wraz z kubistycznym podbojem przestrzeni i cile z tym
zwizanym porzuceniem jednego z gry ustalonego punktu wi dzenia, paska powierzchnia nabraa znaczenia, jakiego nie
miaa nigdy dotychczas.
W konsekwencji, nasze moliwoci percepcji rozszerzyy si
i zaostrzyy. Odkrylimy wzajemne oddziaywanie na siebie
swobodnie zawieszonych elementw, nieracjonalnie przenika jcych si lub zlewajcych, a rwnie wizualne napicie, wy nike z kontrastw midzy rnymi rodzajami faktury (opero wanie pigmentem farby, albo uycie innych rodkw, takich jak
piasek, kawaki tkanin czy skrawki papieru w celu uzupe-

atwo jest oczywicie odpowiedzie, e jest to po prostu

wynik przypadku i e podobiestwa takie s tylko powierz chowne. Jednak nie moemy pozwoli na pozostawienie sprawy
w tym stanie, interesuje nas bowiem kwestia majca suye za
punkt wyjcia: Czy metody pracy artysty s pokrewne meto dom
pracy nowoczesnego konstruktora? Czy istnieje w rzeczy wistoci bezporednie powinowactwo midzy aktualnymi zasa dami stosowanymi w malarstwie i w konstrukcji?
Wiemy dobrze, jak wielkiego znaczenia nabra czynnik pa skiej powierzchni w kompozycji obrazu i jak dug drog trzeba
byo przeby, zanim zostao to ostatecznie uznane poczyna jc
od rozjanienia koloru u Maneta, poprzez pasko pooony kolor
Cezanrie"a, prace Matisse"a, a koczc na kubizmie.
Plaska powierzchnia, ktrej nie przypisywano uprzednio
adnych zawartych w niej zdolnoci wyrazu i ktra wobec tego
moga w najlepszym przypadku znale zastosowanie wycznie
dekoracyjne, staa si teraz podstaw kompozycji, zastpujc
a Por. dziwnie uksztatowane filary mostu na rzece Arve (ile. 275).
492

493

1t:Pl.: ^ `.,~ ..,~i`~-' .~.~~.~?f+:r: a ~` i:~':s'.'f?~~

-r

190 418

400
29

2416
241
8

/M,

2 7 6 . M a i l l a r t . M o s t n a r z e c e Ar c e , i 9 3 8 - 1 9 3 7 . F o d p o r a i j e j z b r o j e n i e . Z a mi a s t
p o l a c z e s t a l o h yc h , M a i l i a r t u f o r m o h a e l a s t yc z n e , k r z y o w e p o d p o r y p yt o w e .
P r z e z z w e n i e r o d k o w yc h c z c i n a d a l o n s z t yw n e j p yc i e h a s n o c i p o c z e n l a
e l a s t yc z n e g o . Ab y p r z e n i e z m l e n n e o b c i e n i e i n a p r e n i e , i Y 1 a i l I a r t u pr o 3 c i t p r z e k r j p o p r z e c z n y d o f o r m y p r z e g u b u , o s i g a j c w t e n s p o s b f o r m o r ga niczn.

2 7 7 . M a i l a r t . M o s t n a r z e c e Ar c e , 1 9 2 6 4 9 7 7 .
P o d p o r y 1 f r a g m e n t d h c h s k r z yn k o w yc h u k w.
P o d p o r y p o d o b n e d o a r c h a i c z n yc h g r e c k i c h p o sagw stoj rzdami pod je zdn l mostu.

2 7 8 . D i p yl o s k a w a z a g r e c k a , 7 w i e k p . n . e . F r a g m e n t . N a a r c h a i c z n yc h w a z a c h d i p y l o s k l c h u p r o s z c z o n e g e o m e t r yc z n i e p o s t a c l e i u d z k i e c h a r a k t e r yz u j s i t r j k t n i e u k s z t a l t o w a n p a r t i i ; b i o d e r. M a i l l a r t z a r o z w i z u j e g e o m e t r yc z n e e l e m e n t y k o n s t r u k c yj n e u k a z u j c i c h o r g a n i c z n y r o z wj.

nienia
dziaania
pigmentu).
Wzrok ludzki
zosta
uczulony na
dziaanie
form,
linii,
barw to
znaczy
wszystkich
skadnikw
kompozycji
wzajemnie
Oddziaywaj
cych
na
siebie
w
ramach
orbity

swobodnie
zawieszonych
paszczyzn,
lub jak to
nazwa J. J.
Sweeney
plastycznej
organizacji
form, sugerowanej lini i
kolorem
na
paskiej
powierzchni"
.
Skoro
Maillart, jako
inynier,
moe
uwaa,
e

rozwin
pyt
jako
podstawowy
element
konstrukcji,
to
wspczeni
malarze
maj
rwne
prawo
odpowiedzie,
e
uczynili
z
paskiej
powierzchni
podstawowy
czynnik
kompozycji
obrazu.
Pyta dugo pozostawaa
elementem
niezrozumianym
nie
opanowanym;
bya
czym bezwadnym i nie
przystosowanym,
nie
poddajcym
si
obliczeniom, a co za tym
idzie nieuytecznym.
Lecz tak jak wielki
konstruktor przemieni
j
w
rodek
rozwizujcy
problemy
strukturale dotychczas
uwaane za nie
494

do rozwizania tak i
rozwj
paskiej
powierzchni
w
podstawow
zasad
kompozycji malarskiej
odsoni w wyniku nowe
dziedziny
wyrazu
wizualnego.
Nie
jest
to
ju
przypadkowy
zbieg
okolicznoci, jak mona
by przypuszcza, ale
konkretna rwnolego
metod.
Procesy
mylowe, dziki ktrym
konstruktor i malarz
osignli te wyniki, nie
mog podlega analizie.
Moemy tylko przyje
za
autentyczne
poszczeglne zjawisko
w danych przypadkach;
nowa
metoda
konstrukcji
znalaza
swoje
rwnoczesne
odbicie w rozwijajcej
si metodzie sztuki. To
jednak dowodzi, e dziki specjalnym siom
wizualnym, zawartym w
kadej z tych dziedzin
zostay
wyonione
podobne
elementy,
dostarczajc
obu
metodom
twrczego
bodca.
Jeli
konstruktor,
ktry z koniecznoci
wychodzi zupenie z
rnych
zaoe5,
stwierdza,
e
aby
rozwiza
swoje
problemy
495

2 82 . M a i s l a r t . Ha la C e me n t oha na
S zw a j c ar s ki e j Wys t a w i e Na r od ow e j w
Z t i r yc h u , i9 39 . D wa u s zt yh n i a j c e
e br a h yr a s t a j z z i e mi w f or mi e
d h ch pa r s mt i k yc h pod p r. P r ze j c i e
c z c e pr ze s t r ze mi d z y e br a mi
s t a n ow i t a k j a k h mos i a ch
M a i l i a r t a w s p l pr a c u j c c z
k on s i ru kc j i .

279. Moholy-Nagy. Kompozyc ja ma lars ka,

1924.

280. Alvar Alto. Fote l,

281.
F r e ys s i n e t .
Parowozownia
h
B a g n e u x k o t o P a r y a , 1 9 2 9 . C i e n k i e j a k
s k o r u p a j a j k a z b r o j o n e p l yt y, d a j c e s i g
w yg i n a j a k t e k t u r a , p r z e o b r a a j n or m a i n e p r z e k r yc i e h a i i h s k i e p i e n i e z a p e h n i a j c e z n a k o m i t y d o p yh w i a t a .

496

(y~

techniczne, musi przyj zasadniczo te same podstawowe ele menty co artysta, znaczy to, e w obu przypadkach wyobrania
wizualna zostaa pobudzona podobnymi metodami.
Artyci wspczeni wci pdiriymuj swoje twierdzenie,
e dziea ich stanowi cz natury. Tumacz to nastpujco:
sztuka nowoczesna cakowicie niezalenymi, intuicyjnymi
sposobami osigaa te same wyniki co nowoczesna nauka.
Podobnie jak nauka, sztuka rozoya form przedmiotw na
elementy podstawowe, z zamiarem rekonstytuowania ich w
zgodzie z oglnymi prawami przyrody". Zatem nowe formy w
betonie, ktre odrzucaj uprzednie konwencje projektowania,
s rwnie produktem procesu rozkadania na elementy
podstawowe" (poniewa pyta jest elementem nie dajcym si
rozoy), stosujcego rekonstrukcj jako drog do osignicia
racjonalniejszej syntezy.
W zwizku z tym naley wspomnie o sklepieniu betono wym
(podobnym do skorupy jajka), ktre zastosowa Freyssinet w
parowozowni wzniesionej w Bagneux pod Paryem w 1929
roku, mimo e od tego czasu ta specjalna ga konstrukcji
elbetowej wytworzya formy fantastycznie miae. Na tej sa mej
zasadzie zastosowania pyty jako aktywnego elementu kon strukcji fiski architekt Alvar AaIto zainicjowa cakowicie
nowy kierunek w projektowaniu mebli. Uywa on cienkich
arkuszy sklejki, ktra podobnie jak pyty betonowe bya uwa ana uprzednio za bezuyteczn dla celw nonych (il. 280).
W wachlarzu metod stosowanych obecnie powszechnie w tak
wielu dziedzinach ludzkiej dziaalnoci moemy odkry przepo wiedni daleko idcego rozwoju. Wzrost tej spontanicznej iden tycznoci podejcia i jego wpyw na spoeczestwo s przedmio tem oddzielnych bada w kadej dziedzinie wiedzy. Istnienie
wyranej analogii midzy ostatnimi osigniciami filozofii,
fizyki, literatury, sztuk plastycznych i muzyki jest faktem cz32 Prz'strze, czas...

497

sto komentowanym. W wietle szczeglnego przypadku, ktry

wanie omawialimy, warto si zastanowi, czy nie mona tu
rwnie wczy dziedziny konstrukcji budowlanej. Nowe me tody s nowymi narzdziami tworzenia nowego typu rzeczy wistoci. Im wyszy bdzie stopie podobiestwa tego, co jest
podstawowe dla kadej z dziedzin twrczych, im wyszy bdzie
stopie ich wzajemnego zblienia w charakterze osigni, tym
szybciej pojawi si rekwizyty inowego etapu naszej kultury.
Robert Maillart urodzi si w 1872 roku i zmar w kwietniu
1940. Zmar w wieku lat 68; mimo to wydaje si, e umar zbyt
wczenie i e praca jego ycia nie zostaa zakoczona.
Mosty Maillarta w sposb niematerialny rzucone w prze strze nale dziki niezwykej wraliwoci swojej formy do
dzie przekazujcych najczystszy wyraz naszych czasw.
Za ycia ojczyzna nie potrafia zrozumie jego wielkoci.
Czsto utrudniano mu prac, a zamiary jego byway le rozu miane, tak e nie da on z siebie wszystkiego, co da by w sta nie. Wiemy, e mona to tumaczy jako wynik rnicy midzy
zaawansowan percepcj intelektualn a nierozwinit percep cj emocjonaln, ktra wci istnieje w wielu z nas. Jest to
zreszt jeden z czynnikw najsilniej hamujcych organiczny
rozwj naszej kultury.
Poslowie
Zycie Maillarta stanowio cig walk z naciskiem ekono micznym i z apati publiczn.
W 1912 roku zosta wezwany do Rosji, gdzie zbudowa wiel kie fabryki, magazyny (wikszo z nich stanowiy inwestycje
szwajcarskie) w Charkowie, Rydze i Petersburgu. Po re wolucji 1917 roku powrci do swej ojczyzny, bez pienidzy i
ciko zaduony w szwajcarskich bankach.
Nie jest zadaniem historyka zastanawia si, co by si zda rzyo, gdyby wypadki rozwiny si w inny sposb. Jeli chodzi
o Maillarta, trudno jednak nie wyobrazi sobie, co by nastpio,
gdyby w 1912 roku zamiast do imperium carskiego zosta we zwany do Stanw Zjednoczonych Am. Pn.
Podobnie jak Brancusi, Maillart ogranicza si do kilku form i
podstawowych koncepcji, ktrych nigdy nie porzuca i ktre
wymagay caego jego ycia dla penego rozwoju swej skrysta lizowanej formy. Gwne jego pomysy koncepcja mostu jako
pojedynczej jednostki strukturalnej i budynku zaprojektowa498

2 83 . M a WAa r t . H a la C e me n t ow a na s zw a j c a r s ki e j Wys t a w i e N ar od oh e j w Zt i r y ch u ,
1 93 9 . P a r a boi i c zn e s k le p i en i e be c zk ow e o gru b o c i o gr an lc z on e j d o mi n i mu m (6
c m) w i e s l z n ie r o zw l za n ym j e s zc ze pr obi e me m s kle pi e n la , ch a ra k t e r ys t yc zn e g o d la n a s ze j e po ki . R o zp i e t o s k le pi e n i a 1 6 m; h ys o ko 12 m.

nego jako cao --- zrodziy si u niego jeszcze przed

osigniciem lat czterdziestu. Rozwj Maillarta na przestrzeni
trzydziestu lat poszukiwa dokonuje si organicznie i wynika z
wewntrznej mocy, jaka umoliwia kademu wielkiemu ar tycie
lub uczonemu wykracza poprzez sw wizj poza istnie jc
wiedz techniczn. Wystarczaa bezporednia rozmowa z
Maillartem, aby natychmiast zda sobie spraw z faktu, e
499

cakowicie ufa on swej wyobrani. Rysowa czsto swoje mosty

jedn ukowat kresk na skrawku papieru, w drodze ze swej
pracowni w Zurychu do drugiej pracowni w Bernie. Zwyke
obliczenia specjalisty nie stanowiyby dostatecznej metody pro wadzcej w kierunku nowych rozwiza, podczas gdy bardziej
decydujc rol ni obliczenie odgrywa wynalazczo w najpe niejszym tego sowa znaczeniu. Typowy jest fakt, e Maillart
traktowa obliczenia jako proces sucy mu, a nie nadrzdny.
Jego mosty daj pen satysfakcj uczuciow poprzez poetycki
wyraz, kti y je przenika, i umysow przez ich pene subtel noci zrwnowaenie."
Najwaniejsze prace Maillarta powstay jednak prawie
wszystkie w ostatnich dziewiciu latach jego ycia. Wraz z
upywem czasu jego mosty nabieray coraz mielszego wygl du
i bardziej nasycay si wigorem modoci.
Systemy mostw

Most jest podobny do domu. Kady most i kady dom

stanowi przypadek specjalny; kady musi by skonstruowany
i uksztatowany zgodnie z otoczeniem, w ktrym istnieje, i z
funkcj, ktr ma speni.
Jak stwierdzilimy, Maillart opracowa rne systemy kon strukcji mostw. Usztywniony uk, ktry nigdzie nie zosta tak
piknie zrealizowany jak w wygitym Schwandbach-Briicke (il.
270 i 271), prowadzi do uycia czonw niemal tak cienkich jak
skorupa jajka. Laden z jego pniejszych projektw, w ktrych
uyto usztywniony uk, nie zasta niestety zrealizowany. Jest to
najmielsza ze wszystkich jego konstrukcji, najtrudniej dajca
si zweryfikowa obliczeniem i najbardziej przeciwna po wszechnym gustom.
Fragment ten zosta napisany w 1934 roku, a dwie strony powi cono zwykemu mostkowi dla pieszych, nad potokiem w pobliu Zury chu
(S. Giedion, Nouveaux Ponts de Maillart", Cahiers d"Art, vol. IX, 1934,
Nr 1-4). Od tego czasu nazwisko Maillarta nabrao znaczenia, jakiego nie
posiadao za jego ycia we wasnym kraju . Szeroka publiczno
zapoznaa si z jego pracami poprzez wystaw zorganizowan przez
Museum of Modern Art, ktre polecio nam zebranie materiaw w
Szwajcarii. Pierwszy artyku o Maillarcie, patrz S. Giedion, Maillart
Constructeurs des Planchers a Champignons", Cahiers d"Art, vol. V, Nr 3,
1930. Dalsze informacje patrz Max Bill, Robert Mai.tlart, Zurych
1949, zestaw jego prac z fotografiami i rysunkami. Specjalistw mona
skierowa do doskonaej monografii prof. M. Roa z Federalnego Insty tutu Technicznego w Zurychu; jest tam szczegowe omwienie kilku
mostw Maillarta.

500

Inny system, stosowany przez niego do wskich i dugich

przse pod duym obcieniem, jest oparty na zasadzie belki
cigej. Maillart ulepszy go przez wydrenie cikiej konstruk cji, tak e uzyskiwa wraenie zadziwiajcej lekkoci. Stosujc t
metod wybudowa kilka bardzo ciekawych mniejszych mostw
(np. skony most na rzece w Giindlischwand, Berner Oberland
1937), lecz najwysz perfekcj osign_w_mocie na Rodanie
w Aire-la-Ville-Peney w 1937 roku. Tutaj pytowe podpory
filarowe zlewaj si z jezdniami i ukami, ktre wydaj si
wykazywa elastyczno stalowych spryn przy git koci gazi
wierzby. Most ten nie zosta zrealizowany gdy ju ry niezdolne
doceni projektu odrzucio go.
Poczwszy od swych wczesnych prac okoo 1901 roku
a do ostatnich mostw, Maillart rozwija uk trjprzegubowy,
odronych, skrzynkowych przekrojach. Nada on temu typowi
tak elastyczno, jaka uprzednio bya znana tylko w mostach
elaznych. Pierwszym mostem o czystych formach by most
Tavanasa z 1905 roku (il. 268), Most Salginatobel, zbudowany
w latach 1929-1930 (il. 269) miao stosuje ten system w bar dzo trudnych warunkach.
Przekrj uku przyjmuje ksztat coraz bliszy literze U". W
mocie na rzece Thur (rok 1933; il. 274) 'dwa uki umieszczono
rwnolegle do siebie. W mocie na rzece Arve (lata 1936-1937,
il. 275) uyto trzy rwnolege uki typu U", czone bardzo
zrcznie i subtelnie z elastycznymi podporami. Powtarzalne
stosowanie standardowych elementw stalowych daje due ko rzyci ekonomiczne: wielokrotnie mona uywa tych samych
rusztowa i osprztu. Jeszcze bardziej istotne jest stosowanie
identycznych elementw z punktu widzenia estetyki.
W ostatnich mostach Maillarta problemy do pokonania stay
si bardziej skomplikowane, ale rwnoczenie uprociy si
sposoby ich rozwizania. Most na rzece Simme, zbudowany w
1940 roku (il. 286 i 288) i most w pobliu Lachen (il. 284),
ukoczony w 1940 roku, po mierci konstruktora, stanowi roz wizanie problemu skonego przerzutu. Most w pobliu Lachen
ze swymi bliniaczymi ukami stanowi wiadukt ponad lini ko lejow ZurychArlberg, gdzie szosa i tory przecinaj si pod
ostrym ktem. Maillart zastosowa tu rwnolege dwigary
oprzekroju U", podobnie jak w mostach na rzekach Thur i
Arve. Zgodnie z wymogami sytuacyjnymi, przypory i uki wy chodz z rnych poziomw, jeden za drugim. Maillartowj po wierzono t prac, gdy potrafi przedstawi projekt odpowied501

294. Maillart. Most w Lachen, 2949.

Rozpito 40 m; szeroko 8 m;
system ttik trjprzegtibowy, Mo
stem
tym
biegnie
autostrada
przecinajca lini kolejow ZurychArlberg. Szosa i tory przecinaj si
pod ostrym ktem. Nie zwizane ze
scb konstrtikcyjnie skrzynkowe prz
sta wychodz z rnych pozlomh
podparcia i s wzgldem siebie prze
stinite, rozhizujc h ten sposh
problem skonego przerzutu. Mosi ten
zostai
ukoczony
po
mierci
Mailarta.

285. Ma lli ar t. M os t h La chen.

Prze gub u ku.

286.Maiiiart. Most na rzece Simme.

Berner Oberland, i990. Rozpito
m; szeroko 7,9 m; system iuk
trjprzegubowy zioony z pary ostro
hycltych, ebrowych dwiga
mocie tym Mailart osiga najhyszy
stopie
uproszczenia.
Bar
zdecydowane
inie
proste
lcz
przypory ze rodkowym przegtibem.
Dwigary stykaj sig ze sob po
rodku jak dwa noe. Nie pozosta
wiono iu adnego elementu zhiza
nego z tradycyjnym fukiem przsa.
Proslmy
porwna
trjprzsowe
dwigary Gaierie des Machines sr.
299.

502

ni dla tej niezwykej sytuacji w cigu zaledwie kilku dni, duo

szybciej ni ktrykolwiek z jego rywali.
W mocie na rzece Simme (rok 1940; il. 288) Maillart
osiga najwyszy stopie uproszczenia. Dwigary spotykaj si
w rodku, jak dwa noe. Trudno nie zada tu pytania: Czy to
by kres? Co stanowioby krok nastpny?
uki i podpory

Trzeba tu wspomnie, choby fragmentarycznie, o stosun ku

konstrukcyjnych metod Maillarta do jego osigni prak tycznych i ich estetycznego znaczenia.
Wraz z obnieniem wysokoci uku nastpuje jego nowe
uksztatowanie midzy zwornikiem centralnym i przypor.
Most Salginatobel (1929-1930) utrzymany jest jeszcze w cha rakterze cigego uku murowanego (il. 269), chocia konstruk cja jego jest cakowicie zrewolucjonizowana. Most na rzece
Thur (1933) ukazuje, w jaki sposb zbrojenie tego typu prowa dzi od wygitego uku murowanego do uku ostrego (il. 274). W
mocie na rzece Simme (1940) prosta i bardzo zdecydowana
linia prowadzi od przypory do przegubu rodkowego (il. 288).
Ma si wraenie, e s to rozprostowane prty uzbrojenia zato pione w betonie. Nie zostao tu ju nic z tradycyjnego uku
wydaje si, e osignito ostateczne uproszczenie.
Maillart wykazywa szczegln wraliwo i intuicyjne wy czucie si dziaajcych na konstrukcj. Czu on, jak rdkarz
odkrywajcy bieg podziemnych wd, ruchy i siy przebiega jce
przez konstrukcj i usiowa ksztatowa j podobnie jak artysta
usiuje wyrazi uczucia intuicyjnie wyczut form. Dla
Maillarta prty stalowe i beton nie byy martwym materiaem.
To, co wydobywa z tworu rk ludzkich, z elbetu, byo
organizmem, ktrego kada czstka ttnia yciem. Nie dopusz cza nigdy do powstawania martwych mas materiau lub nad miernych obcie tam, gdzie atwo pojawiaj si pknicia na
skutek kurczenia. Dry on swoje dwigary i jak najbardziej
redukowa wymiary podpr.
Wymagao to gitkiego, penego wyobrani umysu pozosta jcego w cisym kontakcie z natur, a nie mentalnoci ksigo wego, zdolnej wycznie do oblicze. Przeciwko takim ksigo wym" i ich akademickim przedstawicielom Maillart prowadzi
walk przez cae swoje ycie.
Kady fragment konstrukcji spenia aktywn rol. Nawet
akwedukt przecinajcy dolin (Chatelard, Canton Valais, 1925 1926) przybiera w projekcie Maillarta frapujcy ksztat, ktry
504

natychmiast przykuwa wzrok bez koniecznoci wyjaniania, e w

tym przypadku przewd wodny uksztatowany jest podobnie jak
dwigary skrzynkowe jego mostw i e pochye podpory
zaprojektowane zostay w sposb tworzcy z dnem przewodu
.wsppracujce konstrukcyjnie czci sklepienia.
Najpeniej mona zrozumie prawie organiczne formy Mail larta, obserwujc rozmaite metody rozwizywania podpr, i
zmiany, jakim one ulegaj zgodnie z istniejcymi warunkami.
Chcielibymy zwrci uwag na niezwyky ksztat rozczonko wanych podpr potrjnego uku na rzece Arve (rok 1936, il.
275). Maillart owiadczy, e nie zastosowa stalowych pocze
jako elastycznych podpr ze wzgldw oszczdnociowych.
Uywajc wycznie elbetu, uformowa elastyczne, krzyowe
podpory pytowe (il. 275), ktre stoj, podobne do archaicznych
greckich posgw (il. 277 i 278), podwjnym rzdem, po trzy
pod jezdni mostu. Przez zwenie rodkowych czci podpr i
wstawienie pomysowego uzbrojenia nada on sztywnej pycie
wasnoci poczenia przegubowego (il. 276).
System tych mostw, w ktrych wszystkie czci pracuj,
utrzymuje je w stanie cigego naprenia. Dzieo Maillarta
symbolizuje niewytumaczaln dno naszej epoki do utrzy mania ludzi, tworzyw i przedmiotw w stanie najwyszego na picia.
U schyku ycia dano wreszcie Maillartowi sposobno do i-lala Cementowa,
penego wypowiedzenia si, bez ograniczajcej koniecznoci 1 9 3 9
rozwizywania problemw praktycznych mianowicie w budo wie pawilonu szwajcarskiego Towarzystwa Portland Cement na
Szwajcarskiej Wystawie Narodowej w 1939 roku (il. 283). Mg
on tutaj ujawni ca sztuk i pewn elegancj, z jak moe
oddziaywa konstrukcja elbetowa. Od samego pocztku pa wilon ten by przeznaczony na zniszczenie w celu zbadania
wytrzymaoci konstrukcji. Mimo to, ten zwyky dowiadczal ny
budynek" sta si przyczynkiem do historii.
Paraboliczne sklepienie o minimalnej gruboci (6 cm), z
tyln czci lekko stokowat, zwizane jest z ziemi dwoma
parami smukych podpr umieszczonych porodku (11. 282).
Wznoszc si i obejmujc sklepienie, tworz one dwa usztyw niajce ebra, ktre wraz z czcym przejciem ponad
przerw midzy nimi stanowi to, czego Maillart potrzebowa,
by stworzy mocn konstrukcj wznoszc si ponad ziemi
jak balon gotw do startu.
505

Kurt Schwitters, pbeta-dadaista i malarz, powiedzia pew nego razu, e tam gdzie plunie artysta, powstaje sztuka". W
rkach wielkiego inyniera ten pawilon, zaprojektowany
wycznie po to, aby poczy wytrzymao z najwiksz lek koci, sta si natychmiast dzieem sztuki.
To Lekkie i mocne sklepienie mona by sobie atwo wyobra zi jako fragment centrum komunalnego w miecie. Maillart
bezwiednie dotyka tu wci jeszcze nie rozwizanego problemu
sklepienia typowego dla naszej epoki. Z nielicznymi wyjtka mi
poza Le Corbusierern, Aalto i kilkoma innymi twrca mi
wspczesny architekt czuje si niepewnie w chwili, w ktrej
zetknie si z problemem sklepienia, umoliwiajcego prac
wyobrani. Geniusze dziewitnastego wieku uksztato wali
lekkie przsa wielkich hal wystawowych, ale elazne dwigary
kratowe maj charakter efemeryczny. Najwspanial sze spord
tych hal nie istniej i nawet wiea Eiffla sta b dzie dopty,
dopki jej nitowania bd nieustannie sprawdzane, a jej czony
konstrukcyjne -- zabezpieczane przed rdz.
Jak bd wyglday nowoczesne sklepienia wielkich publicz nych budowli przyszoci? elbet, a zwaszcza cienkie jak sko rupy jajka pyty, dajce si wygina jak tektura, wykazuj
wystarczajc i dostateczn trwao. Pyta o uzbrojeniu siat kowym stosowana bya przez MaiI1arta i Freyssineta (il. 281 i
282) w formie upin wyginanych w jednym kierunku. Uyto jej
w formie kolistej, w spaszczonych kopuach hal targowych w
Algeciras, konstrukcji zapr wodnych w Stanach Zjednoczo nych
i kasynach gry w Brazylii.i 0 Inynier Dye Arup, wsppracujcy
z firm Architects" Cooperative Partnership, prze-kryl budynek
angielskiej fabryki (w 1947-1948 r.) dziewi cioma cienkimi
upinami betonowymi o gruboci 19 /32 cala (ok. 15 mm) o
dwukierunkowej krzywinie.
Potrzebni s nam architekci, ktrzy wiedz, jak rozbudzi
wyobrani inyniera. Konstruktor potrafi zaspokoi potrzeby
emocjonalne, tak jak zdolny jest rozwiza najbardziej skomplikowane problemy praktyczne; dowodem na to jest Hala Ce mentowa Maillarta. Jako skromny wsppracownik architekta,
inynier skonstruowa wiele budynkw, w ktrych praca jego
nie jest bezporednio widoczna. Nie spotyka architektw, kt rzy by wiedzieli jak uzupeni jego wasne zdolnoci. GdziekolDr K. Hajnal-Kriyi, Shell Concrete Construction", Architects,
Yearbook, vol, U, Londyn 1947.
10

289. Japoski most drewniany z

o s i e mn a s t e go w i e ku .

wiek konstruktor okazywa si wielkim, tam by zawsze sa motny.

Maillart nie stanowi przypadku odrbnego. Jest to win
nieszczsnej sytuacji charakteryzujcej nasz epok, e iny nierowie tacy jak Maillart, rzebiarze jak Brancusi, Arp czy
Pevsner, malarze jak Picasso czy Lger, musz tworzy swe
dziea w samotnoci. Nie znajduj wspzrozumienia; dlatego
te epoka nasza stworzya dziea fragmentaryczne warto ciowe moe same w sobie ale twrcom nie dano stworzy
harmonii, obejmujcej cao zagadnie

WALTER GROPIUS I ROZWOJ ARCHITEKTURY W

NIEMCZECH
Niemcy wieku dziewitnastego
Tradycja rzemiosa jest w Niemczech gboko zakorzeniona.
Wolno przemysu, proklamowana we Francji w 1791 roku,
zostaa uznana w Prusach dopiero w 1846 roku, do Niemiec po udniowych dotara za dopiero w 1862 roku.
W drugim dziesicioleciu wieku dziewitnastego powsta w
Angii gboki kryzys jako wynik przeobraenia produkcji rc506

Opnione
uprzemysowienie
Niemiec

nej w produkcj zmechanizowan. Robotnicy

rcznych przdzalrsi
znaleli si we Francji w 1835 roku, jak to wwczas
okrelono, w ostatnim stadium agonii". Ekonomista Gustav
Schmoller stwierdza, e ten sam okres w Niemczech charakteryzuje si wzrostem liczby rzemielnikw i wyrana tendencj
do popierania drobnego rzemiosa.
W wieku dziewitnastym liczba wrzecion o napdzie mecha nicAnyrn
bya
dokadnym
wskanikiem
stopnia_
upremysowienia danego kraju. W 1865 roku na jedno takie
wrzeciono w Niemczech przypaday trzy we Francji i osiem w
Anglii. Inne gazie przemysu wykazyway rwnolegle Stadia
rozwoju, wczajc w to rozwj przemysu okrtowego i
kolejowego, ktre -- jak powiedzia Sombart dotary do
Niemiec wlekc si za przemysem angielskim".
W pierwszej poowie wieku dziewitnastego przemys ame rykaski znajdowa si zaledwie w pocztkowym okresie roz wojowym. Jak widzimy jednak z pniejszego rozwoju wypad kw, istniaa wwczas wyrana rnica midzy tymi dwoma
krajami: przemys amerykaski od samego pocztku kierowa
si ku produkcji mechanicznej.
Gwatowne
uprzemysowienie
od 1870 roku

Wzmoona aktywno
w dziedzinie sztuki
stosowanej
po 1900 roku

Okoo 1870 roku zaczyna si jednak szybka przemiana, kt rej rozwj jest gwatowny. Niemcy, kraj rzemielnikw i rolni kw, nabieraj rozmachu, stajc si nie tylko krajem przemy sowym, ale przewodzcym wrd innych krajw w wieku
przemysu.
Poprzednia obojtno w stosunku do samych maszyn i fa bry_k,-po ktrej nastpia cakowita ich akceptacja, wywara po wany wpyw na psychik czowieka. Gboka. niepewno cha rakteryzujca Niemy w tym okresie znalaza swoje odbite w ar
chitektureTrnne kraje rwnie si rozwijay, ale ich
architektura nie wykazuje tak zupenego braku wewntrznej
rwnowagi i takiego pomieszania poj co do podstawowych
zasad, jak to byo widoczne w Niemczech, Nie powstao tam nic,
co mona by porwnywa z pracami Williamia Morrisa w Anglii
w latach szedziesitych; nic porwnywalnego ze szko
chicagowsk z lat osiemdziesitych, czy z ruchem belgijskim w
latach dziewidziesitych.
Okoo 1900 roku nastpia w Niemczech naga przemiana
zupenie innego rodzaju. W latach siedemdziesitych ubiegego
wieku uwidocznia si silna tendencja do dorwnania innym
krajom w postpie przemysowym; teraz starano si rwnie
508

gwatownie docign postp w dziedzinie ludzkich emocji. W

tym wanie czasie Morris i, Ruskin zdobyli w Niemczech .
najwiksze uznanie; Henri van de . Velde zosta zaproszony w
1897 roku w zwizku ze sw wystaw i wywoa ogromn
sensacj. Zarwno w Niemczech, jak i w Austrii rozwijay si
nowe tendencje artystyczne. Poprzez trzy nastpne dziesicio lecia Niemcy byy krajem najchtniej przyjmujcym zagranicz ne
wpywy. Jednym z wielu prykadw tego nastawienia moe by
wspaniae niemieckie wydanie prac Franka Lloyda Wrighta,
ktre ukazao si w 1910 roku. Organizowano w tym e
wiele wystaw malarzy awangardowych, na wzr wystaw
organizowanych w Brukseli w latach 1880-1890. Zapraszano
wybitnych architektw do Niemiec, aby budowali na rwnych
prawach z niemieckimi kolegami.
Pod koniec lat dziewidziesitych przenikny z Austrii od Nowe kierunki
Otto Wagnera, a nawet od Adolfa Loosa pierwsze bodce dla

nowych kierunkw

w architekturze

architekturze. Prace tych architektw

wnosiy wicej zalkw przyszego rozwoju ni dziaalno od

dawna przecenianego Alfreda Messela (1853-1909). Ogromny
berliski dom towarowy Messela -- wzniesiony w tym samym
czasie co amsterdamska Gieda Berlage'a zdoby jednak wy cznie lokaln renom.
_ Peter Behrens : _ (urodzony w 1868 roku) streszcza w swojej
twrczoci u progu wieku dwudziestego ca niemieck archi tektur, Bardzo szybko sta si sawny przez to, e t_raktowal
budynek fabryczny jako , architektoniczny problem. Behrens
wiadomie przeksztaca fabryk w pene ludzkiej godnoci
miejsce pracy. Pomimo klasycznej surowoci i cyklopich form
swych budynkw,.Behrens oswoi wzrok z si wyrazu ukryt w
nowych materiaach, takich jak stal i szko; wida to wy ranie
na przykadzie jego fabryki turbin z 1909 roku.
Pracownia Behrensa bya wwczas pierwsz pracowni w
Niemczech. Pracowali w niej Mies van der Rohe, Gropius i na wet przez okresu piciu miesicy Le Corbusier.'
Kiedy wieo uprzemysowione Niemcy rozpoczy zdoby- Mecenat
ruchu wanie utraconego gruntu w dziedzinie zwizanej z ludzk emo' Pierwsza, naleca obecnie do rzadkoci ksika Le Corbusiera
nosi tytu: l tude sur le mauvement d'art ddcoratif en Allemagne
(Chaux-de-Fonds 1912). Byo to jedno z pierwszych omwie ruchu ar tystycznego na terenie Niemiec.
509

Peter Behrens:
architektura
przemysowa

artystycznego

cj, wysiek ten da w rezultacie kilka miniaturowych okresw

kulturalnego odrodzenia na dworach maych ksitw niemie-

ckich.

Drmstadt na przykad by miastem, w ktrym ksi Lud wik

von Hessen usiowa oywi twrcz atmosfer przez utwo rzenie
krgu artyal;w i wietych rzemielnikw. 2 Wielki ksi
Sachsen-Weimar wezwa van de Velda -na swj dwr idc w
ten sposb, cho z mniejsz energi i przekonaniem, za przy kadem swego przodka, opiekuna i patrona Goethego. Pojawio
si poza tym wielu niemieckich mecenasw sztuki. Midzy ii-mi
by K. E. Osthaus, ktry da van de Veldemu pierwsz mo no
budowy na terenie Niemiec i zleca rzebiarzom, takim jak
Georges Minne i Aristide Maillol, wykonanie prac do swych
ogrodw i dla swego muzeum. Istnieli poza tym odwani przemysowcy, tacy jak Emil
thenau, prezes kohceru AEG
(Powszechne Towarzystwo Elektryczne), ktry zatrudni Beh- rensa w
charakterze konsultanta artystycznego we wszystkich dziedzinach
poczwszy od znaku fabrycznego firmy, a do projektw lamp
ulicznych i budowy nowych hal fabrycznych.
Deutsche
Wcrkbund, 1907

Wszystkie te wysiki kraju, ktry sta si bogaty i wiadomy

swego dobrobytu w czasie minionych trzydziestu lat, skupiy si
w sposb naturalny w dziaalnoci Deutsche Werkbund",
zaoonego w 1907 roku.' Gwnym celem tej instytucji byo
udoskonalenie wykonawstwa i poprawa jakoci produkcji".
Artyci, rzemielnicy i przemysowcy mieli wsppracowa przy
wytwarzaniu penowartociowych towarw majcych przy tym
warto artystyczn.
Idea oywiajca Werkbund nie bya w zasadzie nowa. Jeden
z wczesnych angielskich reformatorw przemysowych, Sir
Henry Cole, zaoy w 1847 roku instytucj zwan Art Manu facturers" dla wyrobienia smaku publicznoci" poprzez pik no zastosowane do wyrobw przemysowych". Jego to wanie
wysiki doprowadziy do zorganizowania wielkiej Wystawy
2 Zbudowane przez nich na wasny uytek damy (jednym z nich by
pierwszy dom Behrensa), wraz z wyposaeniem wntrza i przykadami
rzemiosa artystycznego, zostay pokazane na wystawie w Mathiiden hohe,
Darmstadt, w 1901 roku, Byo to pierwsze przedsiwzicie oparte na
wsppracy niemieckich artystw, ktra w przyszoci okazaa si tak
wanna.
Znakomity opis jego powstania znajduje si w ksice Heinricha
Waentiga: Wirtschaft uzd Kunst, Jena 1909, str. 292 i nast.

Londyskiej w 1851 roku i do budowy Crystal Palace. Pokole nie ; ktore nastpio po Williamie Morrisie, sprzymierzyo si z
przemysem i powrcio do taktyki ataku Cole"a przez utwo rzenie cechw rzemielniczych. W 1907 roku, w szedziesit
lat po powstaniu Art Manufacturers" wydawao si, e zosta
przygotowany grunt pod ostateczn zgod: zdawao si ww czas, e bdzie cakiem moliwe doprowadzenie sztuki i prze mysu do stanu penej wsppracy.
Niemal od chwili swego powstania Werkbund by tere nem
walki przeciwnych odamw. Mimo sporw; caa instytucja
pracowaa wytrwale, dajc szanse modym talentom i przyzna jc
im w odpowiednich momentach waciwe dla nich role. Wystawa
Werkbundu w Kolonii, w 1914 roku, obejmowaa za rwno prace
pokolenia wchodzcego dopieroW ycie jak po kolenia w peni
dojrzaego. Poza realizacjami Petera Behrensa, Josefa
Hoffmanna i Henri van de Velda znajdowa si_ tam szklany
budynek Bruno Tauta i biurowiec Waltera Gropiusa. Architektura
Gropiusa staa si orodkiem - dyskusji i zawieraa w sobie
najwicej zalkw przyszego rozwoju.
Nawet pa wojnie i po okresie inflacji, Werkbund zdobywa
si na posunicia, ktre zapewniaj mu miejsce w historii.
Osiedle Weissenhof z 1927 roku jest najlepszym dowodem sta ych wysikw tej instytucji iv kierunku ujawnienia twrczych
si tego okresu. Niemcy byy wwczas zuboae, brakowao
rwnie materiaw budowlanych; uczyniono jednak wspaniay
gest i twrcy ze wszystkich krajw zostali zaproszeni do wznie sienia budynkw w Stuttgarcie.

Mniej wicej w tym samym czasie architekt Ernst May zo - Rozwj

sta wezwany do Frankfurtu nad Menem po to, aby zorganizo - budownictwa
wa budownictwo mieszkaniowe na przedmieciach tego mia - mieszkaniowego
sta. May pracowa z szybkoci i energi godn Haussmanna;
nie by jednak na tyle szczliwy, aby mie siedemnacie lat
czasu na wykonanie swego zadania. Po kilku zaledwie latach
cay projekt zosta bardzo zredukowany, co zreszt byo nor malnym zdarzeniem iv wczesnej historii Niemiec. W czasie
swej pracy May ujawni podobn szeroko spojrzenia, jaka
cechowaa cay Deutsche Werkbund", zatrudniajc wrd za granicznych architektw kilku Austriakw i Holendra Mar ta
Stania.

510

Wystawy
organizowane
przez Werkbund
ujawniaj mode
talenty

511

Wzrost prestiu
architekta

2 9 i . Wai i e r G r o p i t i s . F a br yka Fa gu s w Af e d n ad
rzek Leine, 19ii. ciany
ze szka i elaza lzone
s w naro2nikach bezpo r e d n i o , b e z t i yc i a s u ph.
Znaczenie
cian
ograniczone zostao
do
r o l o s o n , r o z c i g n i t yc h
mid zy pi onoh ymi supa mi szkieietu bud ynku ".

W 1929 roku rzd

niemiecki poprzez
Deutsche Werk-bund"

odda
budow
niemieckiego pawilonu
na
wystawie
w
Barcelonie
w
rce
Miesa van der Rohe. W
1930 roku wybrano
Waltera Gropiusa dla
zorganizowania
pierwszej od czasw
wojny
wystawy
niemieckiej w Salonie Paryskim.
Okres dziaalnoci Werkbundu zaznaczy si cakowit prze mian znaczenia zawodu architekta w Niemczech. W _tym
okresie architekt przesta_by uzaleniony: od klintw i firm
budowlanych .jak. - do dzi jest jeszcze w wielu krajach. Uznano wwczas, e architekt spenia istotn rol w formowaniu
Pierwszym wielkim zamwieniem, jakie otrzyma Gropius po
otwarciu swej wasnej pracowni, byo zamwienie z firmy Fagus.
Fabryka kopyt szewskich, ktr dla niej zbudowa w Alfeld nad
rzek Leine w 1911 roku, niespodziewanie ujawnia nowy
sownik rodkw wyrazu architektury. W czasie swej pracy z
Behrensem Gropius by wiadkiem powstania formy fabryki
turbin uznanej w owym czasie za budynek nowoczesny par
excellence". Z chwil rozpoczcia niezalenej pracy, porvci on
jednak klasyczn powag swojego mistrza i unaoczni nowe a dania architektury. Gropius skupi w architekturze budynku
fabryki firmy Fagus wszystkie osignicia ostatnich pitnastu lat;
byo to bodcem wyzwalajcym uczciwo myli i uczu",
Walter Gropius, The New Architecture and the Bauhaus, Londyn
1937, str. 33.

wyrazu swojej epoki.

Walter Gropius

Fabryka firmy
Fagus: nowy
sownik rodkw
wyrazu architektur y

Walter Gropius rozpocz sw karier w Niemczech okresu

Werkbundu. Po ukoczeniu studiw pracowa w biurze Petera
Behrensa. Byo to w latach 1907-1910, w okresie, w ktrym
Behrens budowa fabryk turbin dla AEG w Berlinie. W tym
samym czasie Gropius bra udzia w dyskusjach organizowa-

290. Waiter Gr opes . Fabr yka Fa gus, 1911-19i3.

nych przez nowo utworzony Deutsche Werkbund"; uatwio to

krystalizacj jego pogldw na temat, co powinno stanowi
podstawowy charakter budownictwa".'

33 Przestrzel, czas...

513

2 9 2 . Wai t e r G r o p i u s . Tyi n a e i e w a c j a D i e F a b r i k " p o k a z a n e j n a w ys t a w i e

Wer k b u n d u w K o i o n i i , 1 9 i 4 . P r z e s z k l o n e p o k o j e b e r o w e i k r yt y t a r a s n a d a c h u .

ktr sam osobicie ceni. 5 Jest to moment zaleczenia choroby,

na ktr cierpiaa architektura europejska rozdwiku mi dzy myleniem i odczuwaniem.
W fabryce Gropiusa przewaaj powierzchnie paskie. cia ny ze szka i elaza czone s na naronikach bezporednio,
bez wprwadaiiia slupw (il. 291). Rozwizanie to wyranie
kontrastuje z masywnymi naronikami fabryki turbin Behrensa
z 1907 roku. Rola ciany zostaa ograniczona do funkcji oso ny, rozcignitej midzy pionowymi supami ramy budynku i
sucej do ochrony przed deszczem, zimnem i haasem." W
bezporednim wyniku stale wzrastajcej przewagi wolnej
przestrzeni nad masywem, szko nabiera coraz wikszego zna czenia konstrukcyjnego." 6
Rwnowaga
midzy rodkami
architektonicznymi
i konstrukcyjnymi

Budynek dzi jeszcze zachowuje ca sw wieo. Jest

wyranym przeskokiem przez okres przejciowy, ktry zwykle
poprzedza w budynku krystalizacj nowej koncepcji architek tonicznej. Trudno pomwi o przesad amerykaskiego kry tyka
Henry Russel Hitchcocka, kiedy nazywa ten budynek
S W. Gropius, op. cit., str. 17.
W. Gropius, op. cit., str. 22-23.

514

najbardziej odkrywczym dzieem architektury powstaym przed

wojn Dieb~ t pzbawione jest posmaku teatralnoci,
widocznego w pracach Behrensa. Nowe moliwoci elaza, szka
i betonu, czyste rozwizania cian, organiczneowietlen ie_ wntrza - wszystko to doprowadzono do stanu przemylanej rwnowagi. Ro bywany wycznie z punktu widzenia ko -f1s-1-r
cji, budynek ten stanowi cz tradycji, sigajcej wstecz a do
wielkich konstrukcji elaznych Eiffla w ostatniej wierci wieku
dziewitnastego. Dwoisto, ktra cechowaa wiek dzie witnasty,
zostaa jednak wreszcie przezwyciona; teraz rodki
architektoniczne na rwni przyczyniaj si do stworzenia
zespolonego wyrazu. ciany rozwizano jako paszczyzny i za projektowano jako proste osony midzy przestrzeni zewntrz n
i wewntrzn. Takie spojrzenie na ich funkcj prowadzi w
sposb naturalny do coraz mielszego (tj. szerszego) otwiera nia
powierzchni cian, co daje pomieszczeniom znacznie lepsze
owietlenie".A Supy umieszczono za licem elewacji, wewntrz
budynku tak, e mona byo w peni zachowa osonowy charak ter cian. Wida wyranie, e swobodny sposb ustawienia bry
rnych budynkw wzgldem iebie zapowiada przyszly ukad
gmachw Bauhausu w Dessau, z 1925 roku. Nie tylko jednak
elewacja zapewnia fabryce niespotykany doty - chczas dopyw
wiata; w biurach stosowane s przegrody ze szka, zamiast
normalnych, zamknitych cian dziaowych: Behrens budowal
fabryk podobn do pomnika; Gropius nada jej interpretacj
prost i bardziej ludzk.
Die Fabrik", wzorcowa fabryka Gropiusa wraz z budyn kiern - biurwymr na - wystawie Werkbundu w Kolonii w 1914 roku
(il. 292), miaa kryty taras dansingowy na dachu, hal ma szynow oraz otwarte garae umieszczone w tylnej czci. Pew ne cechy architektury naday jej jednak odmienny charakter.
Uprzednio, w fabryce firmy Fagus, Gropius odrzuci normaln
kamienn obudow klatki schodowej, zastpujc j upin ze
szka i elaza. Powtrzy on to rozwizanie w swym budynku w
Kolonii, ale potraktowa je w zupenie nowy sposb. Tu za stosowa schody spiralne, cakowicie zamknite w szkle. Daj
one wraenie ruchu, uchwyconego i znieruchomiaego w prze strzeni (il. 293). .
Katalog Museum of Modern Art, Modern Architecture, Nowy Jork 1932,
str. 57.
W. Gropius, op. cit., str. 22.

515

Nowe elementy we
wzorcowej fabryce
Gropiusa w
Kolonii, 1914

Wzrok ludzki cile zwizany z nawykami nabytymi w

cigu stuleci odruchowo szuka elementw podpierajcych tak
wysunite partie budynku, jak spiralne schody Gropiusa. Nowa
koncepcja przestrzeni, postulujca swobodnie zawieszo ne w
przestrzeni elementy i paszczyzny, prowadzi nas w zu penie
przeciwnym kierunku. Szuka ona dozna estetycznych, jakie da
moe ukad, w ktrym nie wystpuje ju tradycyjne powizanie
midzy obcieniem i podparciem,
Dach budynku Gropiusa na wystawie w Kolonii (niestety
zniszczonego przez poar w czasie wojny) zosta rozwizany z
podobn trosk i umiejtnoci, jak okazano innym integral nym
czciom konstrukcji. Grne tarasy zapewniy pomiesz czenia dla
dwigu i dansingu, przy czym cao zwizana zostaa krytym
ogrodem. Szczegy takie nie s nigdy rezultatem przy padku;
przez to, e przecigaj wspczesne rozwizania, mog by
tylko dzieem umysw, podwiadomie przewidujcych przyszy
rozwj.

293. Walter Gropius. Spiralna klatka schodoha w

naronikti Die Fabrik" w
Kn1oni1, i9i4, Obudowa ne
hycznie szklem, schody
te daj wraenie rtichti,
uchwyconego
i
zniertichomialego h przestrzeni.

Niemcy powojenne i Bauhaus

Energiczne wysiki dziesiciolecia przedwojennego zako czyy si rozczarowaniem. Ruch sztuki i rzemios zdawa si
wygasa; dokona jednak wiele na polu eliminowania pseudostylowoci, ktra przetrwaa z poprzedniego okresu. Mimo
wszystko, poprawa jakoci w meblarstwie i smaku w dziedzinie
wyposaenia wntrza nie otwieray jeszcze nadziei na stale postpy w przyszoci. Architektura zostaa w Niemczech pocho nita przez sztuki stosowane. Dowodzi to, e ruch niemiecki
mial charakter reformatorski, ale nie stworzy nowych, pozy tywnych koncepcji, bez nich za nie moe powsta nowa archi tektura. Rozwizania takie jak fabryka Fagus (1911-1914) sta nowiy wyjtki, ktre nie mogy w owym czasie wywrze ad nego wpywu.
,kspresjonizrn

Powrci stan oglnej niepewnoci. Niepewno ta staa si,

jeli mona tak powiedzie, kapitaem zakadowym ruchu eks presjonistw, nie za przedmiotem ich ataku. Pocztki niemie ckiego ekspresjonizmu sigaj czasw przedwojennych. Rozwj
Wspczni wykazywali raczej niezdecydowanie w ocenach Fa brik". Por. krytyka Waltera Gropiusa dokonana przez Theodora Heussa w
Die Hife, Berlin, 2 lipiec 1914.

516

517

nastpi w czasie wojny i osign swe szczyty w atach nast pujcych bezporednio po wojnie. Ruch ten okrela wymownie
pretensje faszywie zorganizowanej spoecznoci i przedstawia
sytuacj w tragicznych formach. Istnieje jednak podstawowa
rnica midzy ekspresjonizmem a innymi kierunkami, ktre
powstaway w owych czasach, takimi jak kubizm czy futuryzm.
Faustowski bunt przeciw wrogiemu wiatu i woania zrozpa czoej ludzkoci nie mog same przez si stworzy nowych
podstavi do rozwoju. Mimo e mog budzi silne wraenie, po zostaj faktami przejciowymi, nie za czynnikami podstawo wymi. Inne kierunki zawieray w sobie element inwencji; za miast rozpacza nad okresem penym zamtu, wskazyway
drog wyjcia i odnalazy wrd caego chaosu ukryte
modele nowego ycia.
Wpyw ekspresjonizmu nie mg by zdrowy, ani te nie
mg przysuy si architekturze. Niemniej jednak dotar on
do niemal wszystkich niemieckich twrcw. Ludzie, ktrzy w
latach pniejszych pracowali jak najbardziej serio nad pro blemami budownictwa mieszkaniowego, teraz popadali w stan

romantycznego mistycyzmu i marzyli o wznoszeniu baniowych

zamkw na szczycie Monte Rosa. Inni-budowali betonowe wiee, o
oblej, galaretowatej formie.
Taka bya sytuacja w momencie powstania Bauhausu. Idea y
Werkbundu, ktre przetrway do tego czasu, okazay si
zbawcze: od samego pocztku Bauhaus postanowi zespoli
sztuk z produkcj przemysow i znale podstawy dla zdro wej,
wspczesnej
architektury. Ale
nawet
tu,
we
wczesnych ,'produktach Bauhausu i w niektrych mniejszych
pracach Waltera Gropiusa mona odnale lady literackiej,
ekspresjonistycznej postawy. Ekspresjonizm przenikn ca
niemieck sztuk.
alozenie Bauhausu,
919

Gropius zdawa sobie instynktownie spraw z brakw eks presjonizmu i z potrzeby ucieczki przed nim. Wojna pozosta wia
wolne miejsca wrd personelu dwch szkl w Weimarze:
szkoy projektowania i szkoy sztuk stosowanych. Gdy Gropius
poczy te dwie szkoy tworzc Bauhaus, usiowa on znale
wykadowcw, ktrzy uprzednio nie pracowali na polu sztuki
stosowanej. Powierzy on kurs wstpny modemu szwajcarskie mu malarzowi, Johannesowi Ittenowi, W czasie swej pracy na uczycielskiej w Wiedniu Ittenwypracowa_zupenie now me tod ksztacenia zmysu dotyk_u, poczucia koloru oraz poczucia
przestrzeni i kompozycji. Ta nowa metoda podejcia intrygo waa
wszystkich przez cay czas istnienia Bauhausu. W poczt kach
pracy Bauhausu naucza tam rwnie niemiecki rzebiarz
Gerhard Marcks i Amerykanin Lyonel Feininger. Feininger by
jednym_z niewielu ekspresjonistw interesujcych - si problemami przestrzeni.
Trzecia faza

2 9 4 . Wai t e r G r o p l u s . H a i i K i t i b o h y p o k a z a n y w e f r a g me n c i e w i e l o k o n d yg n a c j o -

h e g o b u d yn k u mi e s z k a l n e g o . W ys t a w a D e u t s c h e Wer k b u n d " w P a r y u , 1 9 3 0 .

swoj wasn dziaalno. Jego rola w Bauhausie czsto bywaa

le rozumiana. Jako redaktor publikacji Bauhausu, i0 czynnie
broni on jego idei i umoliwia inicjatorom nowych kierunkw
w wielu krajach bezporednie adresowanie swych wypowiedzi
do niemieckiej publicznoci. Poza tym, poprzez wasn sw
dziaalno, pomaga przezwyciy wci jeszcze wlokce si
pozostaoci romantycznego mistycyzmu.

)ruga faza rozwoju

Paul
Klee,
pochodzcy
z
niemieckiej
czci
Szwajcarii, doszed do
zespou wykadowcw
w 1921 roku. W latach
nastpnych
coraz
wicej przedstawicieli
grup abstrakcjonistw
doczao do grona
Bauhausu;
najpierw
Oskar Schlemmer w
1921 roku; potem w
1922 roku Wassili
Kandinsky
(ktry
pracowa
nad
kompozycj
abstrakcyjn od 1911
roku) i wreszcie w
1923 roku L.
Moholy-Nagy. Kolejne
przyczanie si tych
wykadowcw oznacza
coraz
mocniejsze
akcentowanie kierunku
ruchu abstrakcyjnego i
odzwierciedla
etapy,
ktre przeby Bauhaus.
Moholy-Nagy, mody
Wgier, zwizany by z
caym
ruchem
abstrakcyjnym poprzez
kontakty osobiste, jak

rwnie poprzez
518

Trzecia
faza
rozwoju
Bauhausu
rozpocza
si
z
chwil przeniesienia
uczelni z Weimaru do
Dessau i przyniosa
blisze kontakty z
przemysem. W tym
czasie
Bauhaus
wykaza zdolnoci do
regeneracji, wcigajc
do
grona
nauczycielskiego
swych
dawnych
studentw.
Midzy
innymi,
wykadowcami

The Bauhaus 19191928, No wy Jork 1938,

str. 222-223, pod redakcj Herberta Ba yer a,
Waltera Gropiusa i Ise
Gropius.
Bibliogr afia
opraco wana
przez
Beau mont
Ne whalla
za wi era
ca
dostpn
literatur na ten temat.
Ksi ka ja ko cao daje
tak znako mit y wgld w
szc zeg y
rozwoju
Bauhausu, e nie ma
powodu w tym om wieniu
porusza
tego
sa mego
te matu.
1

519

szkoy zostali Josef Albers, Herbert Bayer (sztuka drukarska) i Marcel

Breuer.
Wkrtce Bauhaus stal si dobrze znany w caej Europie w
tych kolach, ktre zajmoway si poszukiwaniami podstawo wych elementw wspczesnej sztuki jak na przykad wrd
holenderskiej grupy Stijl". Sam Theo von Doesburg
przyjecha do Weimaru w 1922 roku, jednak z rnych
przyczyn nigdy nie zosta wykadowc Bauhausu. Wpyw
grupy Stijl" na Bauhaus rwnie czsto niedoceniany, jak i
przeceniany przejawia si gwnie w stosunku formalnym
do zagadnie estetycznych, w sprowadzaniu ich do elementw
zasadniczych i zasadniczych zwizkw.
Opozycja

Jeli chodzi o opini ogu, to wszyscy kierownicy Bauhausu

uwaani byli, pomimo istotnych midzy nimi rnic, za prota gonistw jednej doktryny artystycznej doktryny rvnie
serdecznie znienawidznej przez T e kspresjonistw, jak i przez
zwolennikw tradycji i akademikw. Zapomniano przy tym o
wszelkich rnicach politycznych; Gropius i Bauhaus byli
atakowani zarwno__prze...z,_krytykw lewicowych, jak i
prawicowych. Zgodnie z krytykami lewicowymi, jakakolwiek
szkoa artystyczna, choby najlepsza, nie moe by w naszych
czasach niczym innym ni anachronizmem" (1928). Krytycy
prawicowi, dostrzegajc w programie nauki Bauhausu jedynie
nie powizane. ze sob denia i osdzajc je ze stanowiska
akademieckiego, lub te ze stanowiska przedstawicieli ruchu
sztuki i rzemios, nie mogli dopatrzy si adnego sensu w
caym tym przedsiwziciu.
Dziaalno Bauhausu mona zrozumie tylko po uprzednim
uwiadomieniu sobie koncepcji, kryjcej si za nowoczesnym
malarstwem. Bez zrozumienia emocji, ktre rozwiny si z
nowego wyczucia przestrzeni i z nowego zainteresowania
tworzywami i pask powierzchni, nauka w Bauhausie oczy wicie wydaje si bez sensu.

Znaczenie Bauhausu 1}

Rola )cole Polytechnique z 1797 roku polegaa na zespoleniu nauki z yciem. W Bauhausie pod przewodnictwem Gropiusa usiowano zespoli sztuk z przemysem, sztuk z yciem
codziennym, traktujc architektur jako porednika. Teraz, gdy
mona ju oceni ca instytucj Bauhausu w jej historycznych
powizaniach, dostrzegamy, jak powane stanowia ona ujcie
dla niemieckiego talentu nauczania i organizacji. Po raz pierw520

wiany okres zdobywa wiadomo samego siebie. Tak istotny i

trudny rozwj Bauhausu odbija ten proces w okrelonej
dziedzinie nauczania, jak chyba adna inna instytucja tego
okresu.
Ustalanie praktycznych _powiza midzy przemysem i
Bauhausem, oraz sposb, w jaki kontakty te funkcjonoway, nie
jest przedmiotem naszych rozwaa. Moemy tylko zauwa y,
e system nauczania, oparty na podstawowych koncepcjach
naszych czasw i prowadzony przez autentycznie twrczych
artystw, potrafi dostarczy przemysowi wielu modeli nada jcych si do produkcji. Eksperymentalne prace wykonywane
rcznie w warsztatach Bauhausu prowadziy do artykuw
przemysowych odtwarzanych potem na caym wiecie: lamp,
dywanw, tkanin i synnych mebli z rur stalowych. Przemy sowcy z krajw ssiednich zaczli poszukiwa absolwentw
Bauhausu, ktrzy dogldaliby ich produkcj.

2 f 5 . Wal t e r G r o p i u s . P r o j e k t m i d z yn a r o d o w e j a k a d e mi i s t u d i h f i l o z o f i c z n yc h ,
1 9 2 9 . Ten o d k r yw c z y p r o j e k t p o h s t a d h a l a t a p r z e d k o n c e p c j a B a u h u u s u , z a p o w i a d a j c j u t w w c z a s o w a r t y u k l a d r z u t u . P r z e z n a c z o n y b yt d a mia s ta
u n i h e r s yt e c k i e g o E r l a n g e n i c z y b u r s s u d e n c k z p o mi e s z c z e n i a m i s o c j a i n ym i . P o m ys a k a d e m i i t e g o t yp u j e s t t yp o w y d l a m i d z yn a r o d o h yc h t e n d e n c j i ,
ktre whczas pr zejawiay si h Niemczech.

szy zasady wspczesnej sztuki zostay tam

przeniesione w dziedzin nauczania. Bauhaus zebra
i skoncentrowa wszelkie rozstrzelone tendencje. li
Ograniczamy jednak t stron dziaal noci Bauhausu
do tych aspektw, ktre budz nasze stale
ti Ju na pocztku swej kariery Gropius zauway, e
wystawa moe sta si instrumentem takiego skoordynowania
nowych tendencji i koncepcji. Pragn systematycznego
zastosowania wystawy jako rodka prezentujcego idee to
znaczy, podporzdkowania kadego szczegu jednemu,
okrelonemu punktowi widzenia. Pracowa nad tym zagadnie niem, pocztkowo sam, pniej wsplnie ze swymi
wsppracownikami z Bauhausu Moholy-Nagy"m,
Breuerem, Bayerem i innymi. Dziki ich wsplnym wysikom
rozwinito nowy rodzaj wystawy, w ktrej zastosowano
wszystkie nowoczesne techniki ekspozycji.
Werkbund zosta zaproszony do udziau w wystawie
Salon des Artistes Decorateurs w Paryu, w 1930 roku. Bya
to pierwsza oficjalna zagraniczna wystawa po wojnie, w
ktrej bray udzia Niemcy. Gropius i Breuer pokazali
wntrze wietlicy klubowej wbudowanej w segment
nowoczesnego wielokondygnacjowego bloku (il. 294),
zaprojektowanego przez Gropiusa. Do tego czasu zaniky
stare urazy i krytycy francuscy przyjli ekspozycj ze
zdumieniem i podziwem. Dla wielu z nich byo

ogram budowy

Budynki Bauhausu w Dessau, 1926

Program budowy nowej szkoy w Dessau musia stosowa
si do wielu rnych wymogw. Przede wszystkim zawiera on
sam Szko Projektowania Bauhaus; nastpnie szko mia sta
Dessau dla doskonalenia rzemielniks; wreszcie trzeba byo
przewidzie poczenie pracowni i mieszka dla studen tw.
Konieczna rwnie bya sala jadalna, wietlica ze scen, biura
oraz prywatna pracownia dla Gropiusa. Wykadowcy otrzymali
domy, zaprojektowane rwnie przez Gropiusa i usy tuowane w
niewielkim lesie sosnowym. Glwnym celem architekta byo
wyrane wydzielenie kadej z przewidzianych funkcji, nie

521

zainteresowanie: do przedstawiania sposobu, w jaki ten oma -

29
Zd
mo

sz

izolujc ich jednak rwnoczenie, ale wcigajc wszystkie do

sprawnej wspzalenoci.
Gwny akcent budynkw to gmach Bauhausv, rdze caej
to pierwsze objawienie tego, co dokonano w Niemczech w latach powo jennych.
Gropius bral udzia w nastpujcych wystawach: Wystawie wiatowej
w Antwerpii, 1912 (wntrze), wystawie Werkbundu w Kolonii, 1914
(Fabric", seria wntrz mieszkalnych, kabiny oficerskie na okrcie wo jennym, karoserie samochodw), wystawa Werkbundu w Paryu, 1930,
wystawa budowlana w Berlinie, 1931 (project wielokondygnacjowego
bloku mieszkalnego, przy wsppracy Schawinsky"ego), wystawa w Ber linie, 1933 (ekspozycja metali nieelaznych, przy wsppracy Joosta
Schmidta).

297. Waiter Gropes. Zespi gma chw Bauhausu w

D essau, i926.
Pian s ytuac yjn y.
Zesp gmachh
rozciga sig ponad
terenem i form
przyporni-na
wiatrak o rzech
zagit ych
ramionach,

dla studentw, lecz rwnie jako miejsce ich wasnej pracy.

Kade z mieszka ma niewielki balkon wysunit pyt
betonow. Plyty te, zamocowane w masywnym murze, nadaj
budynkowi specjalny, ciekawy wygld. Budynek studentw
czy si bezporednio ze Szko Projektowania jednokondyg nacjowym skrzydem. Skrzydo to bardzo pomysowo wie w
sobie sal zebra, sal jadaln i sal widowiskow. Pomiesz czenia te mona powiza razem, aby tworzyy jedn wielk
sal, dostpn z auli", czyli gwnego hallu wejciowego
szkoy.
Dla szkoy rzemielniczej miasta Dessau zarezerwowano od dzielne skrzydo, poczone ze Szko Projektowania krtkim
dwukondygnacjowym mostkiem, podpartym czterema supami i
zawieszonym nad ulic. Passarelle, czyli mostek czcy, zo sta
zarezerwowany dla biur, sal zebra rady nauczycielskiej i
studenckiej, dla wydziau architektury i prywatnej pracowni
Gropiusa.

Pr

Znaczenie szklanej
osony

Budynek Bauhausu ma szkielet elbetowy. Niemieckie prze pisy budowlane wymagay, aby supy none byy duo masyw niejsze od stosowanych we Francji lub Szwajcarii. Ciga
osona szklana zestawiona jest kontrastowo z poziomymi pasa mi biaej ciany osonowej u gry i u dou budynku. Fotografia
524

lotnicza wyranie ukazuje, czym s rzeczywicie te elementy:

zwykymi wstgami, ktre niczego nie dwigaj. Z lotu ptaka
tary ten szecian wyglda jak dwie ogromne poziome pasz czyzny, unoszce si ponad ziemi.
Osona szklana Gropiusa nie jest ograniczon i wykrojon
przezroczyst powierzchni, ktr zastosowa ju Eiffel na wy stawie w 1878 roku: opywa ona gadko dookoa budynku, przy
czym naroniki nie maj podpar pionowych ani innych ele mentw wicych. Podobnie jak w fabryce firmy Fagus, su py
na ktrych wisi ustawione s poza szkem, czynic z tej
osony przykad czysto wspornikowej konstrukcji. Osona
szklana jest po prostu zawinita wok naronikw budynku;
innymi sowy, ciany szklane przenikaj si nawzajem wanie
w tych punktach, w ktrych oko ludzkie spodziewaoby si
odnalee wyrane podparcie caego ciaru budynku (il. 299).
Speniono tu dwa wane denia nowoczesnej architektu ry
nie jako niewiadomy wynik postpu technicznego, lecz w
wiadomej realizacji zamierze artysty. Zawieszone w po wietrzu
zgrupowanie pionowych paszczyzn zaspokaja nasz potrzeb
zrelacjonowanej przestrzeni; ogromna za przezroczy sto
pozwala widzie rwnoczenie elewacj zewntrzn i wntrze
budynku, en face i en profile tak jak na obrazie L"Arlesienne" Picassa z 1911-1912 roku (il. 298). Uzyskano tu roz maito poziomw odniesienia, czy te punktw odniesienia, jak
i rwnoczesno jednym sowem zrealizowano koncepcj
czaso-przestrzeni. W budynku tym Gropius przekroczy znacz nie
granice tego, co mogo by uznane za osignicie w dziedzi nie
samej konstrukcji.

Picasso i Gropius

Sciana ze szklan oson zyskaa saw, ale istotne znacze- Nowa koncepcja
nie osigaj gmachy Bauhausu jako cao. Gdy ukoczono przestrzeni
budow w 1926 roku, Bauhaus wykaza, jak mona zastosowa
now koncepcj przestrzeni w ukadzie duego kompleksu bu dynkw; byo to pierwsze osignicie tego typu we wspczes nej architekturze.
Nie ulega wtpliwoci, e w pierwszych dziesicioleciach Frank Lloyd Wright
naszego wieku Frank Lloyd Wright stosowa w swoich bu- i Gropius
dowlach swobodnie zawieszone pionowe i poziome paszczyzny.
W okresie chicagowskim zrealizowa rwnie w niektrych
budynkach otwarty ukad np. w domu Martina w Buffalo
525

2 9 8 . P i c a s s o . L " A r l e s i e n n e " , 1 9 Ii - 1 9 1 2 . O b r a z o l e j n y. l i l o h a n a t y m p o r t r e c l e
u k a z u j e z a s a d k u b i s t yc z n e j r w n o c z e s n o c l d a j c d h a u j c i a m o d e l a : z p r o f i e I
e n f a c e . C h a r a k t e r ys t yc z n e j e s t r w n i e p r z e n i k a n i e z a c h o d z c yc h n a s i e b i e
p l a n w. " ( K a t a l o g z w ys t a w y p r a c P i c a s s a w M u s e t i m o f M o d e r n Ar t w N o h ym
J o r k u , 1 9 3 9 , str. 7 7 ) ,

2 9 9 . Wal t e r G r o p i t i s . Z e s p i g ma c h w B a u h a u s u w D e s s a u , i 9 2 6 . N a r o n i k b u -

d yn k t i w a r s z t a t h . P o k a z a n o t t i r h n o c z e n i e h n t r z e I b r yl e z e w n t r z a . b u d yn k u , D u e p o w i e r z c h n i e s z k i a , k t r e d e ma t e r i a i i z u j n a r o n i k , d a j w r a e n i e
p r z e s t r z e n n yc h p o h i z a r n o r o d n yc h p a s z c z yz n i c h a r a k t e r ys t yc z n e g o z a c h o d z e n i a n a s i e b l e p l a n w, p o j a w i a j c e g o s i l i w e w s p c z e s n ym ma l a r s t w i e .

(1904), lub w domu Coonleya w River Forest (1908). Rzut par teru w tych domach jest rozwinity i skomplikowany, a poszczeglne jego czci czsta poczone ze sob mostami.
Skrzyda budynku s jednak silnie zwizane z ziemi i rozci gaj
si w teren podobne do wysunitych czukw jakiego
zwizanego z ziemi zwierzcia. Nie wznosz si nad terenem i
nie ujawniaj podobnych tendencji. Cae rozwizanie cian, ich
rozmaito konstrukcyjna, - wystajce okapy, skomplikowany
relief wskazuj wanie na to. Tumaczy to moe, dlaczego
Wright by nieco zraony tym, czego dokonano w Europie od
czasu pojawienia si jego dzie.
Odmienne wyczucie
przestrzeni

Nowy ukad bry

Okoo 1926 roku do pracy w architekturze weszo nowe

okolenie. Znao ono zarwno nowe odkrycia artystyczne, kt rych
dokonano po 1910 kroku, jak rwnie nowe metody i mate riay
konstrukcji. Przedstawiciele tego pokolenia poczyli te dwie,
dotychczas oddzielne dziedziny i z poczenia tego roz winli to,
co obecnie nazywamy wspczesn architektur. Pokolenie Le
Corbusiera, Gropiusa, Miesa van Rohe i innych zrozumiao
znaczenie dokonanych odkry artystycznych: wy nikao z nich
nowe
wyczucie
przestrzeni.
Wreszcie
mona
byo
wyselekcjonowa z masy nagromadzonych dowiadcze tech nicznych te rodki, ktre umoliwiay rozwinicie wyrazu
architektonicznego odpowiadajcego nowemu wyczuciu prze strzeni.
Kompleks zabudowa Bauhausu to ukad szeciennych bry
wzajemnie z sob zestawionych bry rnicych si wielko ci, uytym materiaem budowlanym i sposobem usytuowania.
Celem projektanta nie byo zwizanie ich z ziemi; miay uno si si i wisie swobodnie ponad terenem. To byo przyczyn
zastosowania mostkw czcych, podobnych do skrzyde, oraz
uycia duej iloci szka. Szko wprowadzono ze wzgldu na
jego dematerializujce" waciwoci poprzednie pokolenie
stosowaa je dla celw praktycznych, albo te (w domach pry watnych) w formie witrau czy szka malowanego.
Szecienne bryy Bauhausu s ze sob zestawione i powi zane. Waciwie ich wzajemne przenikanie jest tak wywaone i
cise, e granice poszczeglnych bry nie daj si atwo ustali. Widok z lotu ptaka wykazuje, jak bardzo kada z bry jest
wtopiona w caociow kompozycj. Oko nie jest w stanie ogar n jednym spojrzeniem caego kompleksu trzeba przej
528

wok budynkw i obejrze je ze wszystkich stron, z gry i od

dou. wiadczy to o zastosowaniu nowej miary w dziedzinie
wyobrani artystycznej jest to wielostronna przestrzenno
bez precedensu.
Rzut parteru nie wykazuje adnej tendencji do zwierania si
ku rodkowi; przeciwnie, rozszerza si i wznosi ponad teren.
Konturem przypomina wiatraczki o trzech zgitych ramionach
wychodzcych ze rodka (il. 297). Wraenie pokrewne jest widokowi oszklonej klatki schodowej w wystawowym budynku
Gropius w 1914 roku; sugeruje ruch w przestrzeni, ktry zo sta
uchwycony i zatrzymany.
Gmach Bauhausu by jedyn du budowl swego czasu,
ktra w peni krystalizowaa now koncepcj przestrzeni. Jego
powstanie jest jakim dowodem irracjonalnego biegu historii.
W drugiej poowie dziewitnastego wieku Niemcy wykazay
zanik uczciwoci architektonicznej w stopniu wikszym ni ja kikolwiek inny kraj. W tym wanie jednak kraju, po trzy dziestu zaledwie latach pracy, otwarto drog do nowych osig ni architektury.
Cele architektury
Gropius najchtniej projektuje na wielk skal; jest autorem budowli dla caych grup spoecznych s to fabryki,
biura, szkoy, budynki teatralne nowego typu. Byo zatem
rzecz zupenie naturaln, e aktywnie wspdziaa w ruchu
budowlanym w latach dwudziestych, kiedy Niemcy zabray si
do wyrwnania swych brakw w dziedzinie mieszka dla klasy
robotniczej i redniej. Grapius wybudowa wiele takich miesz ka
i osiedli mieszkaniowych w Berlinie, Dessau, Frankfur cie nad
Menem, Karlsruhe i innych miastach. Jego najciekawsz prac
tego typu by projekt zlecony przez pastwowy instytut bada
budownictwa mieszkaniowego. Osiedle to zostao osta tecznie
zrealizowane, jednak nie w myl propozycji Gropiusa. W
dalszym cigu ksiki, w rozdziale o planowaniu miast,
Na przycad Totaltheater" Gropiusa jest cakowicie przystoso wany
do nowych koncepcji przestrzeni. Scena nie jest ustalonym dla kadej
perspectywy punktem ogniskowym w korpusie teatru, jak byo od czasw
renesansu i baroku. Umieszczona jest porodku budynku i przystosowana
do ruchu obrotowego i pionowego, tac e ukazuje przedstawienie
wielostronnie. Por. W. Grapius, Theaterbu, Rzym 1934.
Reichsforschungsgeseilsehaft" .
34 Frzestrz_ri, Czas...

529

Domy dla grup

spoecznych

omwimy typ jednostki mieszkalnej w formie pionowej pyty,

pojawiajcy si w tym wanie projekcie Gropiusa.
Proje ktowa nie w
innyc h dz iedz inach:
odkr ywc z y
chara kter

Dowodem silnej indywidualnoci twrczej Gropiusa jest fakt,

e tak wiele z jego prac nawet z okresu modoci
zachowao do dzi sw pocztkow wieo. Odnosi si to nie
tylko do jego dziel architektonicznych np. fabryki Fagus
ale rwnie do prac z innych dziedzin. Ju w 1913 roku Gropiis
zaprojektowa lokomotyw dieslowsk na starannie prze mylanym ukadzie funkcjonalnym opracowa rozwizanie pla styczne, ktre byo zadziwiajco odkrywcze. Faktycznie bya to
forma, ktr dwadziecia lat pniej nazwano by opywow".
Jego_ pomnik ofiar rewolucji wzniesiony w Jenie w 1932 roku
kompozycja z powierzchni betonowych i grania stosupw
pozostaa rwnie cakowicie wspczesna i nie wykazuje oznak
starzenia sib". i5
Fakt, e dziea Gropiusa zachoway przez dwadziecia i
trzydzieci lat swj wspczesny charakter nie dziwiby w epo ce,
w ktrej myl i odczucia rozwijaj si rwnolegle. W na szych
jednak czasach faktu tego nie mona uzna za typowy. Podobna
pewno twrcza charakteryzuje tylko nielicznych naszych
twrcw.
Gropius, jak wielu artystw niemieckich, odznacza si wyobrani autentyczn i konkretn, pozbawion jednak zbytniej
lotnoci. Pracujc bardzo spokojnie, dochodzi jednak do zadziwiajcych rezultatw. Pene zdecydowania postacie Albrechta
Durera nie maj gracji mistrzw malarstwa weneckiego; nie mniej jednak koncepcje Durra charakteryzuj si zawart w
nich gbi.

WALTER GROPIUS W AMERYCE

Jaki by wpyw otoczenia amerykaskiego na Gropiusa i
jaki wpyw wywar Gropius na swoje amerykaskie rodowi sko? S to bardzo delikatne wzajemne oddziaywania i mona
14

P oca za na w ksi c e S igf r ie da G ie diona , Wal ter Gr op iusa , Pa r y

1931.
15
Jaco projekt, naturalnie poniewa zostaa zniszczona przez
nazistw, kiedy doszli do wladzy.

530

je tylko pobienie oceni. Zanim przystpimy do prby najbar dziej nawet oglnej analizy, bdziemy musieli zastanowi si
nad spraw bardziej ogln, a mianowicie nad znaczeniem eu ropejskiej emigracji do Ameryki po 1930 roku.
Znaczenie emigracji po 1930 roku
Emigracja ta bya wynikiem presji politycznej, miaa jed nak
zupenie odmienny charakter zarwno od wygnania inte lektualistw europejskich na obczyzn po 1848 roku, jak i od
masowej emigracji chopw i rzemielnikw okoo 1860 roku.
W tamtych czasach Ameryka bya krajem zaledwie na p roz winitym. Szerokie poacie jej terytorium i wiele dziedzin
pracy zawodowej stany dopiero otworem. Ktokolwiek przy by
do Ameryki w owych czasach, stawa si niemal automa tycznie
amerykaskim obywatelem i mg uzyska ziemi z nadania,
albo te naby j za cen zupenie nominaln. Ci jednak, ktrzy
emigrowali w latach trzydziestych naszego wie ku, znajdowali
si w cakiem innej sytuacji: teraz Ameryka bya krajem
zagospodarowanym i wjazdu do niej broniy kwoty
emigracyjne; przybysze uwaani byli za obcych, bez wzgldu
na to czy stawali si obywatelami amerykaskimi, czy te nie.
Mimo wszystko wpyw tej nowej emigracji moe okaza si na
dalsz met gbszy i rozciga si dalej ni wpywy emi gracji
z 1848 roku i lat 1860.
W skad nowej emigracji nie wchodzili przedstawiciele sfer
polityki, interesu, czy te niewykwalifikowani robotnicy, ale
przedstawiciele ycia kulturalnego najbardziej postpowi
naukowcy, humanici i artyci, ktrzy w latach trzydziestych
wywarli bezporedni i potny wpyw na kad dziedzin
nauki i kultury, poczwszy od nowoczesnej estetyki a do
fizyki jdrowej.
Istniej momenty w yciu narodw, kiedy tak jak pewne
roliny wymagaj one dodatkowego doplywu siI z zewntrz
dla osignicia dalszego etapu rozwoju, w tym przypadku
kulturalnego. Podobnie jak po wyczerpaniu artystycznym w
nastpstwie ewolucji gotyku, woscy artyci renesansu zostali
cignici do Francji dla pobudzenia nowego okresu rozwoju,
tak i Ameryka, po okresie przygniatajcej roli businessu, potrzebowaa nowej orientacji duchowej. Prawo przypadku spo wodowao, e potrzeba ta zbiega si w latach trzydziestych
531

naszego wieku z koniecznoci

europejskich umysw.
1
Sytuacja
w architekturze
amerycaskiej
okoo 1930 roku

wdrwki

wielu

najlepszych

Po okresie prostoty konstrukcyjnej pierwszej szkoy chica gowskiej w latach osiemdziesitych ubiegego wieku, po wybitnej klarownoci wyrazu architektonicznego Louisa Sullivana
i emocjonujcych przykadach prac Franka Lloyda Wrighta
okoo 1900 roku, charakter architektury amerykaskiej wyro dzi
si w form merkantylnego klasycyzmu. Impuls dla otrznicia
si z tego katastrofalnego stanu rzeczy musia przyj z
zewntrz. Nastpi on w kocu lat trzydziestych.
Ju w latach dwudziestych kilku architektw o pogldach
nowoczesnych osiado w Stanach Zjednoczonych.
W tym wanie czasie, kiedy wczeniejsze usiowania Franka Lloyda Wrighta, firmy Greene and Greene i innych zostay
unicestwione zalewem imitacji stylu hiszpaskiego, w poud niowej Kalifornii rozpocz sw trudn walk a wspczesn
architektur Richard J. Neutra. W latach dwudziestych, wszystkie uniwersytety amerykaskie i inne podobne instytucje
znajdoway si w rkach przedstawicieli Acadmie des Beaux
Arts.
Mylenie nowoczesne byo wszdzie zakazane._ Przy kocu
lat trzydziestych niektrzy dalekowzroczni ludzie w przodujcych instytucjach wyczuli jednak potrzeb zaproszenia w cha rakterze wykadowcw do Ameryki takich twrcw jak Mies
van der Rohe, Moholy-Nagy, Walter Gropius i nieco pniej
Alvar Aalto.
Fakt, e Stany Zjednoczone, w przeciwiestwie do pewnych
innych krajw, postanowiy zatrudni kilku najbardziej twr czych architektw Europy, wiadczy bardzo dobrze o intuicyj nej
mdroci tego narodu. Dziki ternu umoliwiono Ameryka nom
w okrny nieco, retrospektywny sposb, doceni wreszcie
swych wasnych pionierw. Nawet American Institute of Ar chitects zmieni swj stosunek do Franka Lloyd Wrighta,
przyznajc mu swj zloty metal z okazji osiemdziesitych urodzin w 1948 roku.
P r z yp o mi n a t o n i eo dp a r c i e ho no r y, k t r ymi Ak ad e mi a
Francuska obdarzya wreszcie Ingresa, zatruwajc uprzednio
ca jego twrcz karier malarsk.

532

Walter Gropius na widowni amerykaskiego ycia

Co Ameryka daa Gropiusowi i co Gropius zrobi dla Ame ryki? Przede wszystkim w pracach Gropiusa mona odkry
wyrane podobiestwo do funkcjonalnego typu architektury
amerykaskiej przykadem - sigajcym ju pocztkw kariery
Gropiusa jest midzynarodowy konkurs na gmach Chicago
Tribune w 1922 roku. Mimo e w owym czasie Gropius nie wie dzia nic o dziaalnoci szkoy chicagowskiej z 1890 roku, przy sany przez niego projekt posiada podobny charakter. Gdyby
zrealizowano go w miejsce wybranego, pseudogotyckiego bu dynku, uwaany byby dzi za naturaln kontynuacj szkoy
chicagowskiej.
Wymiano wtedy wszystkie racjonalne projekty, mimo e
pord innych europejskich architektw, biorcych udzia w
konkursie, znajdowali si Dujker, Lnberg-Holm i Bruno
Taut. W bibliotece Graduate School of Design Uniwersytetu
Harvard znajduje si satyryczny pamflet, wydany przez Bo skie Jury" (1923), w ktrym projekt Gropiusa okrelono jako
dzieo czowieka, ktry wynalaz puapk na myszy".
Gropius wykaza take w innych dziedzinach pewne pokre- Standaryzowane
wiestwo z technik budownictwa amerykaskiego, jego ma czci skadowe
sow produkcj materiaw budowlanych i sytemem montau.
W 1910 roku, w czasie kiedy by w pracowni Petera Bebrensa,
przedstawi niemieckiemu przemysowcowi Emilowi Rathenau
Plan stworzenia przedsibiorstwa zajmujcego si budow
mieszka przy uyciu standardowych czci skladowych". Przy
kocu tego nieopublikowanego, dwudziestoomiostronicowego
projektu Gropius napisa: Staje si dzi moliwe pod wzgl dem
ekonomicznym i technicznym zaspokojenie zapotrzebowania
klienta na indywidualnie rozwizane mieszkanie, poprzez
stosowanie nieskoczenie licznych moliwoci kombinacji
zmiennych czci.
Tak wic ju w 1910 roku Walter Gropius dostrzega ywotny problem nie rozwizany zreszt cakowicie nawet w
czterdzieci lat pniej istotn rol, jak powinna odgry wa
mechanizacja w masowej produkcji domw mieszkalnych.
Problem polega na pogodzeniu indywidualnych potrzeb uyt kownika z produkcj mechaniczn, tworzc rozwizanie, ktre
mogo zaspokoi odmienne potrzeby ludzi.
Jak wiadomo, przemys, prbujc pocztkowo produkowa
533

masowo domy identyczne, tak jak si produkuje samochody,

musia odkry z blem, e domy w odrnieniu od samocho dw wymagaj uszanowania indywidualnych rnic i e prze mys moe zaledwie wypracowa najlepsze sposoby produkcji
elementw, umoliwiajcych taki monta, ktry zapewnia konieczn rnorodno.
Poczwszy od 1942 roku Konrad Wachsmann wsppracujc z Gropiusem opracowa system budowy domw prefabrykowaych (genera panel system"), oparty na dowiadczeniach
Gropiusa przy _budowie_ prefabrykowanych domw z falistej
blachy miedzianej dla firmy Hirsch Kupfer, w pobliu Berlina,
w 1931 roku. Po raz pierwszy sfazowano tam krawdzie ramy;
przej to nastpnie general panel system. Standardowe,
drewniane pyty domw w tym systemie cz projektowa nie
indywidualne oraz swobod architektoniczn z nowoczes nymi
metodami przemysowymi.
Dzialalno architektoniczna
R nice mi dz y
p ogl da mi na
studia a ca de mic c ie
w E ur opie i
A me r yc e

Architekci europejscy emigrujcy do Stanw Zjednoczonych

zdziwieni s, e wane prace skupiaj si prawie zawsze w r kach wielkich firm zatrudniajcych setki pracownikw, a mae
biura architektoniczne, do jakich byli u siebie przyzwyczajeni,
musz twardo walczy o egzystencj.
.
Inn rnic jest to, e w Europie wykadowca architektury
musi zwykle uprzednio zdoby pewn reputacj zawodow,
natomiast w Ameryce profesor architektury uwaany by do
niedawna za kogo oderwanego od realnego ycia, kogo kto
stoi z dala od dziaalnoci budowlanej. Nauczanie architektury
traktowano jako samoistny zawd.
Jednym z wikszych osigni Miesa van der Rohe i Gropiusa na polu podniesienia poziomu nauczania architektury w
Ameryce by fakt, e nie przyjli oni tej uniemoliwiajcej
prac roli. Wiemy, e profesor wyszej uczelni moe wywrze
prawdziwy wpyw na swych studentw tylko wtedy, jeli jest
sam jednostk twrcz. Dla modych ludzi, znajdujcych si w
okresie intelektualnego rozwoju, kontakt z osobowoci
twrczo pracujc jest najlepszym sposobem wyzwolenia ich
wasnych moliwoci twrczych.
Przesd o moliwoci nadmiernego zaabsorbowania jednostki twrczej wasn prac zanika bardzo powo li, wiadcz y
534

otym fakt, e profesor amerykaskiego uniwersytetu wykada

przecitnie przez tak sam ilo godzin tygodniowo, jak europejski nauczyciel liceum. Ma to oczywicie ujemny wpyw na
jako jego wykadw oraz na jego wasn prac naukow.
Rwnoczenie z rozpoczciem swej pracy pedagogicznej w Dom Gropiusa w
Lincoln, 1938
Ameryce, Gropius zacz budow wasnego domu w Lincoln,
okoo dwudziestu mil (30 km) od Cambridge, Massachusetts.
Kiedy odwiedziem go w 1938 roku w czasie kadego
weekendu, a nieraz i w dni powszednie, przyjeday tam tumy, aby obejrze ukoczony wanie nowoczesny dom (ile.
300); dotd w zasigu przeszo stu kilkudziesiciu kilometrw
nie byo podobnego obiektu.
Mimo to byoby trudno doszuka si wyranego odstpstwa
od lokalnej tradycji budowlanej Nowej Anglii w takich ele mentach jak: paski dach, osonity ganek (cho tu zaprojektowany jako wysunite poza bry domu przeduenie jadalni,
chwytajce wschodni lub zachodni bryz w okresie gorcej i
wilgotnej pory lata), charakterystyczne dla tego regionu de skowanie zewntrzne (mimo e deski uoono pionowo, zamiast
w tradycyjnie poziomy sposb) czy due okna.
Wkrtce w okolicy wzniesiono kilka innych domw, ktre
podobnie jak dom Gropiusa zostay zaprojektowane wsplnie z
Marcelem Breuerem. Gropius zawsze lubi z kim wsppra cowa. W pierwszych latach swej amerykaskiej dziaalnoci
(1938-1941) zwizany by wspprac z Marcelem Breuerern;
cign go do Harvardu, gdzie Breuer mia silny wpyw na
studentw. Wspprac Breuera czuje si w projekcie wyjtko wo uroczego jednoizbowego domku w Wayland (1940), ktry
zdaje si unosi jak motyl nand ziemi (il. 301). Powstay te
mniej udane, wiksze domy, zaprojektowane dla klientw
oprzesadnie indywidualnych wymaganiach.
Osiedle mieszkaniowe w New Kensington w pobliu Pitts burga zbudowane w 1941 roku dla pracownikw fabryki alu minium wywoao wielk, cho spnion wrzaw w prasie
pensylwaskiej. Ataki w lokalnych gazetach przypominay z
pewnoci Gropiusowi podobne protesty, wywoane budow
jego osiedla Torten w Dessau przed przeszo dwudziestu laty.
Kiedy Gropius i Breuer wspuczestniczyli w konkursie na
Wheaton College w 1938 roku ich pierwszym wkadzie w
amerykask architektur uniwersyteck sytuacja jeszcze
im nie sprzyjaa. Nie udao si nakoni inwestora do sfinan535

Rfii
27

~t
w
i~~
~

:Ir

/.s.r~~....................................................
r~
~~~~rrFi:: iG~
r31
..................
~/i
MONk ~~______________

Maid
Ks
13'

5i

+~L

v...

~
,1

Living Room I'

n
. f~

rvi

Scale in
feet
0 5 10 15 20 25

Covered
Walk
3 0 0 . Wa t e r G r o pe s I M a r c e l B r e u e r. W a s n y d a m Gr o p e s a w Li n c o ln , M a s s a -

c h u s e t t s , 1 9 3 8 . Wid o k od s t r on y p o u d n i oh e j i r z u t . B yl t o p i e r h s z y n ow oc z e s n y
d o m z bu d ow a n y w o k o l i c a c h B o s t on t i .

53
6

3 01 . Walt e r Gr opi u s i M a rc e l B r eu e r. D o m h Wayl a n d , Ma s s a c h u s e t t s , i 94 0 . Ten

ma y d o m, za pr oj e kt ow an y d la s t a r s ze go ma e r i s t h a , h ko mp on ow a n o h gru pa
s t a r yc h s os e n .

53
7

3 0 2 . G r a d u a t e C e n t e r U n i h e r s yt e t u H a r c a r d , i 9 4 9 - 1 9 1 0 . P i a n c a t e g o z e s p o t u w r a z z bu d yn ki e m s o c j a n ym .

sowania projektu. W projektowaniu burs studenckich wci jeszcze panowao

wszechmocne pragnienie reprezentacji. W tym wanie jednak czasie zaczo ono
zanika i ju w 1939 roku Mies van der Rohe mg uzyska zlecenie na projekt
nowych budynkw uczelni dla Illinois Institute of Technology. W 1947 raku Alvar
Aalto przekona penomocnikw Massachusetts Institute of Technology do realizacji
swego rewolucyjnego projektu bursy nad Charles River, a w 1949 roku powierzono
Gropiusowi budow Harvard Graduate Center dla najstarszej i najszacowniejszej
uczelni amerykaskiej. 1
Orodek absolwentw w Harvard rozniesiony zosta w niezwykle krtkim
czasie, w latach 1949-1950 przez zesp TAC
Harvard Builds a Graduate Yard" (Harvard buduje orodek absolwentw), Architectural
Forum, the Magazine of Building, grudzieil 1950, str. 62-71.

538

3 0 3 . G r a d u a t e C e n t e r U n i w e r s yt e t u H a r c a r d . B t i d yn e k s o c j a l n y z k r yt y m i p r z e j c i a mi . W t yl e w i d o c z n e s
b i o k i b u r s y.

(The Architects Collaborative), w skad ktrego wchodzi Wal ter Gropius i jego
modzi wsppracownicy, 2 wychowani ju w duchu nowej szkoy amerykaskiej.
Fundusze stojce do ich dyspozycji byy ograniczone w porwnaniu z wydatkami na
poprzednio wznoszone bursy czy choby z kosztami nowego budynku dla MIT
zaprojektowanego przez Aalto. Nie by to jednak wyczny powd zaniku
paacowego charakteru budowli; ujawni si wwczas odmienny stosunek do ycia.
Powojenne pokolenie cechowaa wiksza naturalno i gbsze po trzeby duchowe.
Siedem budynkw mieszkalnych dla studentw oraz budy= W skad Architects Collaborative wchodzili: Jean Badman Fletcher, Norman Fletcher, John
C. Harkness, Sarah Harkness, Robert S. McMillan, Louis A. McMlllen, Benjamin Thompson,
wsppracownic: Leonard Currie.

539

30 4 . Gr a d t i a t e Ce n ie r U n i w er s yt e t t i H ar c a rd . Bud yn e k soc j a i n y I fr a g me n t n
wejcia do bursy studenckiej.

3 0 5 . G r a d t i a l e C e n t e r U n l w e r s yt e t u H a r c a r d . S a i a b a i r o w a z r e i l e f a m i d r e h n l a n ym l H a n s a Ar p a . Z a p r o s z e n i e n o w a t o r s k i c h a r t ys t w, t a k i c h j a k H a n s Ar p , J o a n
M i r , J o s e f Ai b e r s i In n i , b yt o o d h a n y m e k s p e r ym e n t e m , w z b o g a c a j c ym
e m o c j o n a i n l e a r c h i t e k t u r a b u d yn k u s o c j a i n e g o . K o n t a k t y m i d z y p r o j e k t a n t e m i
a r t ys t s r w n i e w a n e d l a p r z ys z i e g o r o z w o j u j a k s p r a w y k l l m a t yz a c j i .

nek
socjalny,
wzniesione
przez
siedmiu architektw
pod kierownictwem
szefa"
Gropiusa,
mog
stanowi
waciw ilustracj
tej nowej orientacji.
Budynki
mieszkalne dla 575
studentw
rozmieszczono nieregularnie. Nic nie
oddziela
ich
od
otoczenia. Trzy- i
czterkondygnacjowa
konstrukcja jest z
elbetu.
ciany
osonowe wykonano
z tej cegy, ktr

Gropius
zawsze
chtnie
stosowa od czasu budowy
fabryki Fagus w 1911 roku.
Kryte
przejcia
cz
poszczeglne budynki. Ich
podune podziay poziome i
smuke, szeroko rozstawione
kolumny sugeruj dynamik i
gadko. Istnieje rwnie
pewne wspgranie midzy
rnymi
paszczyznami
horyzontalnymi:
dwui
trzypitrowe
budynki
mieszkalne
o
paskich
dachach, pitrowy budynek
socjalny i paski ogrd przed
nimi.
Budynek socjalny jest
orodkiem wsplnego ycia
absolwentw w Harvard.

Jest
to
dwukondygnacjowa
budowla
o
szkielecie
stalowym,
okadzinie
z
piaskowca i duych
po-

Budynek socjalny

wierzch
niach
szka.
Grunto
wnie
przemy
lana
organiza
cja
przestrzenna
tego
budynku
nadaje
wyraz
architek
toniczny
caej
struktur
ze.
Sale
jadalne i
kuchnia,
o
jednoraz
owej

p
r
z
e
l
o
t
o
w
o

c
i
1
2
0
0
p
o
s
i

w,
s
umieszc
zone
niekonw
encjonal
nie

na
pierwsz
ym
pitrze.
Zawiesz
ona
wsporni
kowo
elbeto
wa
pochylni
a, ktra
tworzy
pewneg
o
rodzaju
krgosu
p
konstruk
cyjny,

p
r
o
w
a
d
z
i
w
p
r
o
s
t
d
o
s
t
o
l
i
k
590

w baru
samoobs
ugoweg
o.
Przestrz
e
jadalni
dzieli
si
na
cztery
pomiesz
czenia,
aby
unikn
atmosfer
y lokalu
ywieni
a
zbiorow
ego.
Prze
szklony
parter
suy

j
a
k
o
m
i
e
j
s
c
e
s
p
o
t
k
a

t
o
w
a
r

zyskich,
a
wiksz
z
jego
dwch
sal
mona
atwo
przemie
ni
w
sal
zebra.
Musimy pamita, e
mimo ograniczonych
rodkw stoj- Budynec
socjalny cych do dyspozycji
Gropiusowi zaleao ,na
wsppracy sztuki i sztuka
wspczesna wspczesnej z
architektur budynku
socjalnego. Nie by to
problem atwy do
rozwizania, Nie chodzio o
brak pienidzy

541

szczodra anonimowa dotacja uczynia pniej wszystko moliwym

chodzio o wzgldy emocjonalne.
Prze z ptora wieku mnie istnia kontakt midzy sztuk
wspczesn a publicznoci, ktra okazywa oddwik sp niony o kilka pokole. Odsuniecie twrczej sztuki od ycia
spoecznego miao jeszcze inny skutek: odstrczao artystw i
architektw od wsppracy. Ta sytuacja trwa do dzi.
Okoo 1920 roku trzeba byo duo odwagi, aby zaprosi
czoowych malarzy do zespou wykadowcw instytucji pastwowej jak by Bauhaus. Podobna odwaga bya konieczna w
1949 roku do wprowadzenia prac artystw nowoczesnych 3 w
mury uniwersytetu; nie w formie wystawy, ale jako staych
towarzyszy studenckiego ycia.
Na szstym kongresie CAM w 1947 raku w Bridgewater w
Anglii, w ktry - m bra udzia Gropius, centralnym problemem
dyskusji bya estetyka, a zwaszcza pytanie, czy jest w ogle
moliwa wsppraca midzy architektem, malarzem i rzebia rzem. Wszyscy zdawali sobie spraw z faktu, e wsppraca
taka nie jest atwa do osignicia, poniewa artyci byli przez
tak dugi czas cakowicie odseperowarii od architektw. W
budynku socjalnym odczuwa si czasem, e nie pracowali oni
wsplnie od pocztku. Dla wzmocnienia emocjonalnego i sym bolicznego znaczenia budynkw spoecznych piln koniecznoci
stao si znw zwizanie architektury ze sztuk. Budynek socjalny
w Harvard jest odwanym krokiem ku temu celowi.
Orodek absolwentw w Harvard zaprojektowany przez
TAC i bursa MIT wzniesiona przez Aalto rni si bardzo
od siebie, tak jak Ingres i Delacroix s rni w swych rodkach
wyrazu. Sprawa wyboru pord nich zaley od indywidualnego
podejcia i osobistych zapatrywa. Jedno jest jednak pewne:
to, e w przyszoci pamita si bdzie o udostpnieniu przez dwie
wybitne instytucje w tym samym miecie szansy wspczesnej
architekturze umoliwiajcej wprowadzenie jej form w ycie
dorastajcych pokole.
Malarstwo c ienne w hallu jadalnym w ykonali Joa n Mir i Her bert Ba yer ; re lie f y dre wnia ne w sa li ba r owej Hans Ar p; moz aik z
pl yte k cera micz nyc h wzdu poc hylni Herber t Ba yer ; relief ceglany Josef Albers; pyl on sta low y przed fr ontone m budyncu socja lne go Ric har d Lippold; map y wia ta w wie t licach burs y G yorgy
Ra pes.

542

Gropius jako nauczyciel

Cech charakteru, ktra predestynowaa Gropiusa na nau czyciela, bya umiejtno wysuchiwania innych i przyznawa nia
im penej racji. Gropius nie posiada, by moe, tempera mentu
czy wybuchowej pomysowoci innych przodujcych twrcw,
nikt jednak w rodowisku architektonicznym nie ma tak
dalekowzrocznego filozoficznego podejcia, ktre umoliwia
dostrzeganie problemw z pewnego dystansu i wizanie ich w
oglnych, szerokich ramach.
Chocia Gropius jest urodzonym nauczycielem i organiza torem, wiele jego sukcesw na obu tych polach przypisa na ley umiejtnoci wielostronnego rozpatrywania problemw.
Posiada on poza tym inny jeszcze dar: jego umys okreli
mona by jako odwrotno umysu sztywnego. Nie ma on nic
wsplnego z tym ograniczonym brakiem gitkoci natur
jaowych, u ktxych mglisty instynkt samoobrony kae
niezmiennie negowa wszystko, co mogoby zakci rwny tok
ich y cia. Gropius jest zawsze gotw zasigne rady innych i
uczy si od nich, jeli czuje, e maj go istotnego do
przekazania. Zawsze stara si mie duo wolnego czasu dla
wsptowarzyszy. Jego gotowo zrozumienia umysowoci
innych wyzwala twrcze umiejtnoci studentw i zjednuje mu
przyjaci.
Gropius zna i kocha ludzk stron ycia. To jest tajemnic
jego umiejtnoci koordynowania rozbienych myli i pogldw.
Objawiao si to wwczas, gdy mia do czynienia z rnorod nymi osobowociami w okresie Bauhausu, w pracach CIAM
(Congrs Internationaux d'Architecture Moderne), gdzie rw nie
nie brak byo indywidualnych pogldw, w zetkniciu ze
studentami Harvardu, czy wreszcie z zespoem architektw, z
ktrym pracuje.
Fakt, e instytucja Bauhausu potrafia przetrwa pod jego
kierownictwem od 1919 do 1928 roku, w najbardziej istotnych
latach rozwoju nowej architektury, mona przypisa tylko
aktowi wiary, ktry da si porwna do budowy domu w cza sie
szalejcej burzy, kiedy wicher zwiewa z murw zapraw, zanim
miaa ona czas ste. I ten wanie fenomen uporu i
wytrzymaoci dokona si w Niemczech, okaleczonych in flacja, gdzie pod mask odnawianego nacjonalizmu zowrogo
byo ogaszane nadejcie przyszego pastwa hitlerowskiego.
Mwi si czsto, e Bauhaus potrafi zracjonalizowa nauczanie sztuki poprzez pedantyczne klasyfikowanie jej przer543

d"aujourd"hui, Chester Nagel napisa o Gropiusie: By ona

pierwszym czowiekiem, ktry wytumaczy nam rewolucj

nych objaww w schludnie etykietowane szufladki. Kiedy

Gropius zakada Bauhaus w 1919 roku, mial jednak co zupenie
innego- na myli. Jego przewodni ide byo wwczas to, e:
Bauhaus bdzie si stara koordynowa wszystkie wysiki
twrcze w sztuce w jedn now calo". W 1923 roku, w pierw szej wikszej publikacji, Staatliches Bauhaus in Weimar 19191923, idea ta zostaa rozwinita dalej: Przewodni zasad
Bauhausu bya koncepcja stworzenia nowej jednoci, zespolenie
razem wielu sztuk i kierunkw: zjednoczenie majce za pod staw samego czowieka i istotne tylko jako ywy organizm".
Jesieni 1947 roku, przemawiajc na szstym kongresie
CIAMw w Bridgewater, w Anglii, po dziesiciu latach
prowadzenia kursu dyplomowego na wydziale architektury w Harvard, Gropius podsumowa swe dowiadczenia na tym polu. To co
powiedzia wyrastao w naturalny sposb z jego koncepcji
z okresu modoci. Byo to istotne nie tylko w odniesieniu do
zagadnie ksztacenia architektw, lecz rwnie dla reformy
metod szkolnictwa jako caoci:
W ksztaceniu architekta nauczanie metod podejcia jest
waniejsze ni samo nauczanie zawodu... Zespolenie caego zakresu wiadomoci i dowiadczenia jest niezwykle wane od
samego pocztku; tylko wwczas student potrafi uchwyci sens
caoci aspektu... Takie podejcie w nauczaniu nakonioby
studenta do wysiku twrczego, ktrego celem byoby rwnoczesne zespolenie projektowania, konstrukcji i strony ekono micznej poszczeglnego zadania, z jego celami spolecznymi".
To moe jest przyczyn, e nowicjusze w Harvard nie rozpo czynaj studiw od projektowania klamek do drzwi, ale natych miast zostaj wcignici w problemy projektowania osiedli.
W fabrykach samochodowych w Detroit pracuj pewni bardzo
wysoko kwalifikowani mechanicy, zasonici ochronnymi,
szklanymi cianami. Ich zadaniem jest wykonanie wzornikw
i obrbka, ktra posuy pniej do produkcji milionw czci
skadowych samochodw przyszorocznego modelu. W zupenie
taki sam sposb may zesp wybranych studentw architektury przechodzi przeszkolenie w niektrych przodujcych ame rykaskich uniwersytetach i instytutach technicznych, aby
pozostawi w bezporedniej przyszoci swj lad na yciu
narodu.
W lutym 1950 roku, w specjalnym numerze architektury
544

35

545

przemysow jzykiem architektury, jzykiem projektowania i

planowania dla celw spoecznych. Stale bada ogromne mo liwoci spoeczestwa przemysowego i pokaza nami, jak przy stosowa je do naszych cigle zmieniajcych si potrzeb...
spogldajc wstecz na ostatnie dwanacie lat, my, byli ucznio wie Gropiusa, moemy stwierdzie z wdzicznoci, e wskaza
on nam nasze miejsce w spoeczestwie; nauczy nas, e me chanizacj mona pogodzi z wolnoci indywidualn; wyjani
nam moliwoci i warto wsplnego dziaania i... zawsze bd
wtpi w to, czy czowiek o mniejszej indywidualnoci twrczej
mgby zaszczepi w nas t now wiar w nasz wiat". 4

LE CORBUSIER I RODKI WYRAZU

ARCHITEKTONICZNEGO
Le Corbusier (Charles F douard Jeanneret) urodzi si w La
Chaux-de-Fonds, we francuskiej czci Szwajcarii. Poczwszy
od wieku siedemnastego Chaux-de-Fonds byo centrum bardzo
' Fr a gme nt p r a c y: Walte r G ropiu s T he Spread of an I de a, p od
Pa ula Rudolpha ( P a r y 1950) .

redakcj

3 0 9 . L e C o r b t i s i e r. G m a c h S d u N a j w y s z e g o h C h a n d i g a r h , 1 9 5 3 h t r a k c i e
b u d o h y. W i e l k i h yg i t y o k a p , s t i p y h a i e h e j c i o w e g o , d u t e s a d z a w k i ; w o d d a l i O t w a r t a r e k a '.

F', F

'1
0

precyzyjnego i delikatnego przemysu produkcji szwajcar skich zegarkw. Le Corbusier spdzi tam modo, starannie
wychowywany. Rodzina jego, Jeanneretowie, byli to przez
wiele pokole malarze i grawerzy. Sam Le Corbusier nauczy
si grawerowa zegarki.
S t os u n e c d o
w s p c z e s n yc h i
do historii

Umys Le Corbusiera nie zetkn si nigdy ze specjalizacj,

jak daj studia na wyszej uczelni. Le Corbusier okazywa
jednak instynktowne przeczucie geniuszu, kierujc si tam,
gdzie powstaway rzeczy nowe lub gdzie mona byo ustali
emocjonujce powizania z minion epok. Od 1909 do 1910
roku mieszka w Paryu, uczc si zastosowania elbetu w pra cowni Perreta. W Berlinie pracowa w studio Petera Behrensa.
Jego pierwsza ksika przegld i krytyka niemieckiego
kierunku rozwoju sztuki przemysowej bya produktem
wczesnych dowiadcze. 2 Pozna Wiede i Wiener Werkstatte", lecz wymwi si od wsppracy, kiedy go do niej za prosi Josef Hoffmann (najbardziej znany ucze Otto Wagnera).
Zamiast tego, Le Corbusier wyrusz y bez pienidzy w podr do Aten i na Bliski Wschd. Bazylika w. Piotra w
Rzymie, Akropolis, biae budownictwo charakteryzujce ba sen morza rdziemnego to byy wraenia pomocne i przydatne przy pniejszej pracy Le Corbusiera.
Trzeba tu wspomnie o jeszcze jednym wpywie, jakiemu
podlega Le Corbusier; o jego kontaktach i wspudziale w no woczesnym malarstwie. W 1917 roku malarstwo wspczesne
znalazo si w peni swego rozwoju i wtedy wanie Le Corbu sier ostatecznie powrci do Parya, gdzie zamieszka i sam
malowa.
W przeciwiestwie do renesansu, kiedy wszechstronno
bya zasad, w naszej bardzo wyspecjalizowanej epoce rzadko
wystpuje poczenie malarza i architekta w jednej osobie. Le
Corbusier jest takim wyjtkiem; w jego planie dnia przed poudnie powicone jest malarstwu, popoudnie architektu rze. Twrczo architektoniczna nie nastrczaa mu kopotu, ale
przez lat dwadziecia pokonywa trudnoci w malarstwie. Pod staw pracy Le Corbusiera w obu dziedzinach jest jego koni Wanie w tym okrgu, w wieku osiemnastym powsta zadziwiajcy automat, o ktrym wspominalimy (il. 86).
2 ltude sur le mouve ment d"art dc oratif en Alle mague, Chaux-de -Fonds 1912.

546

cepcja przestrzeni. Architektura i malarstwo to dla niego dwa rne

sposoby wyraania tej samej koncepcji.
Architektura dzisiejsza jest bardzo skomplikowanym splo tem, przetykanym zarwno widocznym, jak i niedostrzegalnym
wtkiem, nie pochodzcym z jednego rda. Przy tej skompli kowanej tkaninie Le Corbusier spenia cile okrelon funkcj .
Wyczuwa swoim instynktem artystycznym, jak zestawi roz maite pasma, aby z istniejcej siatki wydoby wzr, przej rzysty
dla kadego.
Charakter budynkw Le Corbusiera przejawia cakowit
identyczno z tendencjami oywiajcymi wspczesne malar stwo. Pynna przejrzysto osigana w pracach nowoczesnych
malarzy znajduje swe echo rwnie w ptnach Le Corbusiera
(il. 308). Zapewnia nas w swej pracy La Peinture moderna, a
e wiadomie wybra najmniej interesujce przedmioty ta kie
jak butelki, czy kieliszki aby nie odwracay uwagi od
samego malarstwa. Historyk sztuki nie bdzie jednak tego
wyboru uwaa za przypadek. Jest to wyrazem zamiowania do
lekkich, przezroczystych przedmiotw, ktrych masa i kontury
przenikaj si wzajemnie w mariage des contours, co z kolei
prowadzi nas od obrazw Le Corbusiera do jego architektury
(il. 309).

Powizania
architektury Le
Corbusiera z
nowoczesnym
malarstwem

Okoo 1910 roku, w konsekwencji nowej koncepcji przestrze ni, Picasso i Braque ukazywali rwnoczenie wntrze i wygld
zewntrzny przedmiotw. Le Corbusier rozwin w architektu rze
na tej samej zasadzie wzajemne przenikanie przestrzeni
wewntrznej i zewntrznej. Widzielimy ju prby podobnego
przenikania w siedemnastowiecznych budowlach Francesco
Borrominiego. Jednak wzajemne przenikanie przestrzeni, w
szerokim tego sowa znaczeniu, i jej czstek, mogo ulec
dalszemu rozwiniciu tylko w okresie, ktrego nauka i sztuka
pojmuj przestrze jako pojcie zasadniczo wielostronne i
wzgldne.
Le Corbusier przyjmuje elbet jako rodek wyrazu swych
idei w architekturze. 4 W ten sposb nawizuje do francuskiej
Arnede Ozenfant i Le Corbusier, La Peinture moderne, Pary
1925.
Przegld dorobku Le Corbusiera i Jeannereta, por. Le Corbusier et
Pierre Jeannerrt, Oeuvre com.piete (wydane trzy tomy z niewielkimi
rnicami w tytule, Zurych 1929, 1934, 1938).

547

Szkielet betonowy
jako rodek
wyrazu
artystycznego

. L e C orbu si er.
Szkieiet elhetow y btid ynku
m i e s z k a l n e g o.
1 9 1 5 . L e C or b u s i e r p o t r a f lr z et ran O rtow s e
b et on ow y: szk ie , _
let zaproj ek tow a n y przez in yn i e ra
u gr od ek w yrazu
arch it ek to niczn e' o. _ - - -

tradycji i kontynuuje . prac Perreta i Tony Garniera. Francja

bya jedynym krajem, w ktrym architekci mogli stosowa el bet bez ogranicze i bez waha. Prawodawcy budowlani w
Niemczech--i-w--Anglii nie dowierzali penym elegancji kon strukcjoin z elbetu i upiec li si Przy - niepotrzebnie masyw nych
wymiarach, Francuzi zawsze szukali w swym budow nictwie
lekkoci i precyzji, stworzyli te odpowiednie prawa
budowlane.
Rzeczywistym Qocztkirrl kariery Le Corbusiera jest ry sunek z 1915 roku (il. 307). Rysunek przedstawia tylko sze
elbetowych supw i trzy poziome pyty poczone ledwo za znaczonymi schodami. Le Corbusier potrafi, jak nikt inny przed
nim, przeobrazi betonowy szkielet opracowany przez inyniera w
rodek wyrazu architektonicznego. Wiedzia, jak wydoby ukryte
zwizki istniejce midzy konstrukcj elbe tow a potrzebami
czowieka i pragnieniami, ktre wanie zaczynay si ujawnia.
Le Corbusier chcia wznosi domy, ktre odznaczayby si
nie znan dotychczas lekkoci i stanowiy dalsze rozwinicie
otwartego ukadu", zainicjowanego przez Franka Lioyda
Wrighta. Wykorzysta w tym celu te cechy ramy nonej z el betu,
ktre urn fi viaj zupenie dowolne rozmieszczenie cian
wewntrznych. Ta nowa interpretacja szkieletu elbetowego jest
istotn zasad pracy Le Corbusiera.
Problem domu mieszkalnego stanowi bezsprzecznie centrum
zarwno teoretycznej, jak i. praktycznej dziaalnoci Le Coy busiera. Pierwszy - jego budynek, wzniesiony w Jurze Szwajcarskiej w 1916 roku, jest konwencjonalny, jeli chodzi_o form

Zewntrzn, posiada jednak szkielet elbetowy,

ktry nastpnie pojawia si we wszystkich
dalszych budowlach. Przystosowano wic teraz
szkielet da celw mieszkalnych.
Le Corbusier ustali pi zasad czcych wspczesn arPi zasa d

chitektur ze wspczesn konstrukcj:

1.Slup nony, ktry pozostaje wolny i przenika
poprzez otwart przestrze budynku.
Sup nony zasta zastosowany w podobny
sposb na pocztku wieku dziewitnastego przez
Johna Nasha. W 1843 roku Henri Labrouste rwnie
projektowa wolnostojce supy z eliwa w jednej z
sal swej Bibliotheque Sainte-Genevieve. Le
Corbusier stosuje jednak wolnostojcy sup w inny
sposb: poprzez dwigary szkieletu, sup przejmuje
na siebie cay ciar
konstrukcji, pozostawiajc ciany wolne od
obcienia. 5 To wie si bezporednio z drug
zasad Le Corbusiera,
2.Funkcjonalna niezaleno szkieletu i ciany: w
tym przypadku nie tylko ciany zewntrznej, ale rwnie
wewntrznych cian dziaowych.
William Le Baron Jenney w pierwszej w peni
szkieletowej konstrukcji w swym Leiter
Building z 1889 roku (Chicago) rwnie
wyzyska cakowit swobod, jak dawa ten typ
budynku szkieletowego, jeli chodzi o ukad
nienonych cian wewntrznych. Victor Horta w
domu przy Rue de Turin (1893) i Perret w domu
przy Rue cle Franklin (1903), rozwinli t swobod
ksztatowania rzutu budynku, umoliwion przez
wzajemn niezaleno oddzielnych piter.
3.pian otwarty" (le pion Libre). Le Corbusier
przeobrazi szkielet elbetowy z urzdzenia
technicznego w rodek wyrazu estetycznego. Le
Corbusier rozwizuje ciany dziaowe tak, aby
ksztatoway wewntrzn przestrze domu w sposb
moliwie
najbardziej
rnorodny;
projektuje
zakrzywiony bieg schodw, wygite czy paskie
ciany dziaowe zarwno w wyniku potrzeb i
funkcji, jak i dla spotgowania wyrazu. rodki te

pozwalaj mu otwiera due poacie domu i

powodowa wzajemne przenikanie przestrzeni
zewntrznej i wewntrznej, co byo w owym czasie
zarwno niezwykle, jak i miae.
Ten sposb rozwizania domu cakowicie
swobodny i odrbny ukad poszczeglnych piter
--- okrela wanie plan
6 Warsztat
maszynowy zbudowany przez Waltera
Gropiusa w fabryce Fagus w 1914 rocu take posiada
siupy stalowe umieszczone poza
ciana zewntrzn.

548

307

3 0 8 . L e C o r b t i s i e r. M a r t w a n a t u r a , 1 9 2 4 . O b r a z o i e j n y. P o d o b n i e j a k k u b i c i , L e
Corbusier i Ozenfant bardzo interesowaii si przedmiota mi powszechnego
t i yt k u
proble mem
przejrzystoci.
Marriage
de
contour"
midzy
poszc ze g ln ymi pr zed miota mi i kontur a mi prohad zl z obra zw Le Cor bu siera d o
w z a j e mn e g o
prze nikania
si
hewntrznej
i
zewntr znej
przestrzeni,
zreaiizowan ego pn iej w je go arch itektu rze.

otwarty". Staje si teraz jasna rnica midzy otwartym pro jektowaniem Franka Lloyda Wrighta i otwartym planem archi tektw europejskich. Architekci europejscy opierali swe pro jekty na nowym, wyrosym z kubizmu pojciu przestrzeni jako
przestrzeni plastycznie wielostronnej.
4.Swobodna elewacj, ktra jest bezporednim wynikiem
konstrukcji szkieletowej.
5.Ogrd na dachu. Aby ogarn form domu Franka Lloyda
Wrighta, trzeba byo go obej dookoa. Teraz dom mona rw nie oglda z gry lub z dou w pewnym sensie stanowi on
bry otwart ku niebu. Paski dach jest uznaniem tego dodat kowego stosunku przestrzennego w domu mieszkalnym cho cia jego uycie moe wynika z wielu innych powodw. Zartosowanie go przez wspczesnych architektw czsto w
poczeniu z paskimi pytami tworzcymi wolnostojce cia550

3 0 9 . Le C or b u s i e r i P. J e a n n e r e t . D o m y o s i e d i a h P e s s a r y k o l o B o r d e a u x , 1 9 2 9 . W
t e j w c z e s n e j , e ks p e r yme n t a l n e j r e a l i z a c j i Le C o r b u s i e r o p e r u j e p o w i e r zc h n i ,
b r y , h i a t e m, c i e n i e m i k o l o r e m, R o z w i za n i a p n i e j s z o w yk a z yw a y w i e l ki e
o p a n ow a n i e i r od k ow w yr a zu p l a s t yk i .

ny dziaowe, lub aurowe przekrycia nie suy wycznie

celom praktycznym. Podobne rozwizanie dachu stanowi prze jaw zmysu przestrzennego naszych czasw.
Wil ia S a v o i e , 1 9 2 8 - 1 9 3 0
Od 1922 roku, w ktrym Le Corbusier rozpocz regularnie
budowa, stosowa on i rozwija wspomniane pie zasad.
Dowiadczenie zdobyte w budowie kilku prywatnych domw
mieszkalnych umoliwio mu uycie tych zasad w coraz
bardziej klarownej formie. W najczstszej formie pojawiaj si
one, by moe, w willi Savoie, wzniesionej w Foissy, w latach
1928-1930.
S. Giedon, Le Corbusier et l"architecture contemporaine", Cashiers d'art, V,
Pary 1930, star. 205-215.

551

Wszystkie domy Le Corbusiera podejmuj ten sam pro blem.

Zawsze stara si on otworzy swj dom, da nowe mo liwoci
poczenia wntrza i elewacjo zewntrznej, oraz zsyn chronizowa samo ~ ntrze. Cwiek- potrzebuje pomieszcze,
ktre mogyby by otwierane i zamykane zgodnie z yczeniem;
pokojw, ktrychany zewfrziie mogyby na danie opa. Jest
to wic zagadnienie uzyskania mieszka takiego typu, jaki do
tego czasu by poza zasigiem zarwno koncepcji, jak i
wykonania. Konstrukcja szkieletowa ma tu ukryty zwizek z
naszymi na wp zrealizowanymi pragnieniami, a nawet
waciwie z gry je przewiduje.
Usytuowan
ie

Konstrucc
ja

Poprzednie domy Le Corbusiera byy budowane na niewiel kich dziakach, w b li skoci budynkw ssiednich. Przeciwnie,
willa Savoi,e stana w miejscu zupenie izolowanym (il.
310). Wie si to z problemem czowieka, ktry opuszcza
swoje miejsce pracy i szuka kontaktu z natur, z ieleni, ze
wsi z niebem. Prby odnowienia naszych zwizkw z
przyrod wywouj te same podstawowe kwestie, bez wzgldu
na to, gdzie budujemy nad morzem, w grach, czy te jak w
tym przypadku na pofalowanych przestrzeniach doliny
Sekwany pod Paryem.
W pewnym okresie swego rozwoju Frank Lloyd Wright wy korzystywa nawet najmniejsze zaamania skalne, aby zwiza
swe domy jeszcze cilej z ziemi. W willi Savoie Le Corbusier
czyni rzecz wprost przeciwn. Mieszkaniec miasta, dla ktrego
willa ta bya projektowana, wola mie szerszy widok na okolic, ni mieszka w dole, midzy drzewami i krzewami. Chcia
cieszy si widokiem, czu podmuch wiatru i mie duo so ca
-- czyli y t naturaln swobod, ktrej brako mu zawsze w
czasie pracy. Jest to jeszcze jeden przykad dwch wiecznie
przeciwstawnych sobie sposobw odczuwania przyrody
wspczesne odbicie rnicy midzy greck wityni, ostro ry sujc si na tle otoczenia, i miastem redniowiecznym, zwiza nym jak rolina z miejscem, w ktrym si znajduje.
Dom ten jest bry, wzniesion na supach. Brya nie stanowi penej masy jest otwarta zarwno od strony poudniowo-wschodniej, jak i poudniowo-zachodniej, tak e kiedy
soce si wznosi zalewa cae wntrze, a nie tylko mury
zewntrzne.
Hall wejciowy znajduje si po stronie pnocno-zachodniej,
552

jednak idc od strony drogi trzeba obej ca poudniow

cz domu, aby doj do wejcia. Rzeczywicie nie ma tu ani
fasady, ani strony frontowej czy tylnej, poniewa dom otwarty
jest na wszystkie strony.
Pokj mieszkalny pi metrw na czternacie ma okna
przesuwane poziomo po obu swych bokach. Trzecia ciana (na prze-ciw tarasu) jest zupenie przeszklona, od podogi do sufitu,
na dwch trzecich swej dugoci (il, 312). Poowa tej szklanej
przegrody dziaowej daje si przesuwa za pomoc atwego w
operacji mechanizmu. W rezultacie mona pokj atwo przy stosowa do aktualnej funkcji, dajc osobom w nim przebywajcym kontakt zarwno z wntrzem domu, jak i z otoczeniem
zewntrznym. Otaczajcy krajobraz nigdy jednak nie pojawia
si w caym swym zasigu jest ukazywany tylko w odcin kach,
jak gdyby obramowany, nie tylko od wntrza domu, lecz
rwnie z tarasu.
Od czasu budowy domu La Roche w Auteil (1923-1924) Le
Corbusier zajmowa si problemem pochylni wewntrz domu.
Tam gdzie jest dosy miejsca, eliminacja klatki schodowej poz wala na niemal niewiadome przechodzenie z jednego poziomu
domu na drugi. Pochylnia w willi Savoie dzieli si na dwa od cinki (i. 311): jedno skrzydo znajduje si wewntrz, drugie
jest przecignite wzdu ciany zewntrznej a do ogrodu na
dachu. Oprcz pochylni s jeszcze spiralne schody prowadzce
od parteru a po dach.
Nie mona ogarne i oceni willi Savoie ogldajc j z jed nego tylko punktu widzenia zupenie dosownie jest to kon strukcja w czaso-przestrzeni. Korpus domu zasta wydrony
we wszystkich kierunkach: z gry i z dou, wewntrz i na ze wntrz. Przekrj domu w jakimkolwiek punkcie wykazuje, e
przestrze wewntrzna i zewntrzna przenikaj si nawzajem,
tak e trudno jest je od siebie oddzieli.
Borromini w kilku swych pnobarokowych kocioach by
bliski osignicia wzajemnego przenikania wewntrznej i ze wntrznej przestrzeni. Przenikanie to zostao po raz pierwszy
zrealizowane dopiero w naszych czasach, dziki metodom no woczesnej techniki, a mianowicie w wiey Eiffla w 1889 roku.
Teraz przy kocu lat dwudziestych, moliwe stao si rwnie
zrealizowanie tej koncepcji w domach mieszkalnych. Moliwo
ta cay czas krya si w szkieletowym systemie konstrukcji
szkielet ten musia jednak by zastosowany w sposb, w jaki
uy go Le Corbusier: w subie nowej koncepcji przestrzeni.
553

310. Le Corbusler i P. Jeanneret. Willa Sacoie W Prissy, 1928-1930.

312. Le
Corbusier i P.
Jeanneret.
Willa Sacoie, 1928-1930.

311. Le

Corbusier

P.

Jeanneret. Wlia Savole, 19 28- 1930. Przek rj. Brzya domu zastaa
zdecydowanie zwizana z przestrzenie, zarwno przez jej nadhleszenie
od Jolu, jak pr zez wydrenie od gr y.

554

Taras ogrd na
dachu. Przeszklone ciany
pokoju mieszkalnego wychodz na
obszerny taras,
ktry daje
mono jedynie
hycinkohego
hgldu h otaczajcy pejza.
Pochynla prowadzi z parteru
na plerwsze pietro wewntrz budynku, a z pietra do ogrodu
umieszczonego
na dachu
blegnie na zew-

555

Ma on to wanie na myli, gdy okrela architektur jako construction

spirituelle.

S. ti
14

Konkurs Ligi Narodw, 1927 architektura wspczesna

wysuwa si naprzd
Midzynarodowy konkurs na budow Paacu Ligi Narodw
w Genewi, w 1927 roku, jest jednym z najciekawszych epizo dw w historii wspczesnej architektury. Po raz _ pierwszy
architekci zaatakowali rutyn akademick na ple, 3la ktrym
dominowaa poprzez pokolenia w dziedzinie projektowania
monumentalnych i imponujcych oficjalnych budynkw. Aka demia wygraa to spotkanie, ale jej zwycistwo zadao cios
prestiowi stosowanych przez ni metod.
Konwencjonalna rutyna okazaa si niezdolna do architek tonicznego rozwizania problemw nowoczesnej organizacji.
Dowd tej bezradnoci bardzo dopomg w zaamaniu oglnego
oporu w stosunku do nowoczesnej architektury.
Od samego pocztku konkursu jasne byo, e wrd 337 na desanych projektw, jeden Le Corbusiera i Pierre Jeanne-seta
by specjalnie wany i ciekawy, Pniejszy rozwj wy padkw
potwierdzi t pierwsz ocen.
Co wpyno na wag tego projektu? Nieoczekiwanie zmusi
on wysokich urzdnikw pastwowych ze wszystkich krajw
Europy do zastanowienia si nad gatunkiem architektury, ktry
dotychczas uwaali za bahy pod wzgldem estetycznym. Od
dziesitkw lat istnia ustalony styl oficjalnych, pastwowych
budynkw styl midyuarodowy, mao zrnicowany w po szczeglnych krajach. Wano tego stylu zwyczajowo zostaa
zagwarantowana niemal po wszystkie czasy; sfery urzdowe
automatycznie go popary, gdy zaczto dyskutowa o sprawie
siedziby genewskiej. Projekt, ktry wyszed na czoa, odrzuca
jednak w sposb bezkompromisowy podejcie eklektyczne
aby rozwiza specyficzne problemy dyskutowanego budynku.
Program

Idea zwizku, w ktrym byyby reprezentowane wszystkie

narody, pojawiaa si co pewien czas w historii ludzkoci, rea lizacja jej jednak rzeczywiste ustanowienie neutralnego o rodka w ktrym przedstawiciele wszystkich krajw mogliby si
zbiera w celu utrzymania politycznej rwnowagi w wie cie
bya zagadnieniem zupenie nowym i powoywaa do y cia
wysoce zoon instytucj. Rnorodne funkcje wymagay

556

3 1 3 . Le C o r b u s l e r I P. J e a n n e r e t . P a i a c Li g l N a r o d w w G e n e w i e , 1827. P i e r hszy wsplc zesn y projekt monumentalnej, oficjalnej budohll, ktr y wzbud zi
powa ne zalnteresowanie zarwno ze stron y publlozn oci, jak I wrd ster urze d o w yc h . O t w a r t y u k a d p l a n u , z z a s t o s o w a n i e m k o n s t r u k c j i i e l b e t o w e j , u m o i l w i r o z w i z a n l e z e s p o l u s k o m p l i k o w a n yc h I r n o r o d n yc h p ot r z e b .

T _______________________________ ~~a` y .

M~ ~1 -T 1 f h1

- ~ . ,_ ._ m . w
i l i
.
_ _ Q r .

+ ~ w
~

-~
-I

. w a r w

1 n.................
.......
s~rww
TI~I'I~~~~~
. ~ ~ . ~ ,

=~*!.~~www~_~Mi.

4\ mti___w

~~

5 ~[,=7
~

~ r r r w

4_w~~_

~_

~T

_~~_
~e~~~~

w s ~ ~ ~~

I I. NI I ._ ~

i ~ ~ ~l

w t

3 1 9 . L e C o r b u s i e r i P. J e a n n e r e t . P a l a c L i g l N a r o d w, 1 5 2 7 . P r z e k r j p o d u n y
p r z e z G r a n d e S a l l e . S t r o p ma f o r me a k u s t yc z n e j mu s z l i o g i a d k i c h p o w i e r z c h n i a c h ; j e s t o n p o d w i e s z o n y n a d w i g a r a c h z a m o c o h a n yc h w d a c h u . ( P o d o b n y
p r o b i e m r o z w i z a i l w 1 8 8 7 r. Ad l e r 1 S u i l l c a n w C h i c a g o Au d i t o r i u m. ) Le
C o r b u s i e r p r z e k s z t a i c a z a o e n i e t e c h n i c z n e w g r o d e k w yr a z u e s t e t yc z n e g o .

557

Y
Y

3i5. Le Corbusier i P. Jeanneret. Patac Ligi Narodw, 1927. wejcie przekryte

okapem, podobne do peronti na dworcti kolejow ym. Konstrukcja peronu zostata
uszachetniona w iinii d przeobraona w archiektur z tak sam klasyczn
pewnocl, jak pochylnia zastosowana w willl Sacoie.

podziau jej siedziby na trzy gwne czci: sekretariat, wyko nujcy codzienn prac administracyjn, miejsce zebra rno rodnych komisji, ktrych spotkania odbyway si co pewien
czas (Conseil i Grandes Commissions), oraz sal na roczne po siedzenia Zgromadzenia Oglnego; poza tym potrzebna bya w
tym kompleksie rwnie wielka biblioteka.

Projekt
Le Corbusiera
i Jeannareta

Charakterystyczn cech projektu Le Corbusiera i Jeanne reta

byo znalezienie najzwilejszego i najlepiej obmylane go
rozwizania tych zada (il. 313). 8
7

Le Corbusier, Une Maison, un palais, Pary 1928. Architekt wy jania tu sam, jakie byy jego zamiary w tym planie.
B Na wniosek Przyjaci Architektury Nowoczesnej -- stowarzysze nia zwizanego z CTAM plany Le Corbusiera na paac Ligi Narodw
zostay zachowane i nabyte przez uniwersytet w Zurychu w 1939 roku.
Widok oglny Paacu (il. 313) wisi w pobliu seminarium matematycz nego uniwersytetu w Zurychu. Pozostae 17 plansz zostao przechowa nych w archiwach; s one zawsze dostpne do bada.
7

Sekretariat (il. 316), duy budynek administracyjny w pobli u

wejcia na teren, stanowi smukle skrzydo, usytuowane rw nolegle do jeziora. Szeregi poziomo przesuwanych okien daway
kademu urzdnikowi czy maszynistce niczym nie przesonity
widok na jezioro i gry w oddali. Na wypoczynek przeznaczony
by ogrd na dachu. Budynek mial szkielet elbetowy i wydawa
si unosi ponad ziemi na supach nonych, nieco odsuni tych
od cian osonowych. Troch wczeniej i na duo niniejsz skal
Le Corbusier zastosowa to samo rozwizanie w willi Cooka, w
Boulogne-sur-Seine.
Wielki Budynek Zgromadze przesunito w stron brzegu
jeziora. Dwie ciany boczne byy cakowicie przeszklone.
Grande Salle des Assembles (wielka sala zebra) (il. 314) na
dwa tysice szeset delegatw zostaa zaprojektowana z myl
o potrzebach ogromnego audytorium. Wymagana bya dosko naa akustyka i widoczno z kadego miejsca sali. Aby to za pewni, strop uksztatowano niemal w ksztacie paraboli w
wyniku konsultacji ze specjalist Gustave Lyonem. 9 T form
stropu wprowadzono jednak do projektu nie tylko w
charakterze rodka polepszajcego akustyk -- zostaa ona
wczona w cao sali i wywara duy wpyw na cae jej
uksztatowanie. Le Corbusier przeksztaci w rodek wyrazu
estetycznego element w zaoeniu czysto techniczny.
W rozwizaniu stropu Le Corbusier podwiadomie poszed
po linii swych poprzednikw. Na przykad, w latach siedem dziesitych Devioud zastosowa strop paraboliczny w projekcie
teatru na pi tysicy widzw Auditorium Adlera i Suelivana w
Chicago z 1887 roku najwietniejsza sala zebra tego
okresu -- jest take uksztatowana z myl o dobrej akustyce i
to nawet w duo wikszym stopniu ni Grande Salle des
Assembles w Genewie.
Projekt Le Corbusiera przywizuje wielk wag do proble mw ruchu koowego. Problem ten pojawi si w sposb jaskra wy wwczas, gdy obradowao Zgromadzenie Oglne i koniecz na bya moliwo sprawnego operowania wielkimi strumie niami samochodw. Zgodnie z t potrzeb, tylny wjazd do
Lyon zbudowa ju sal Pleyela w Paryu. Sala Le Corbusiera
zostaa zaprojektowana jeszcze przed wprowadzeniem mikrofonu, ktry
uproci problem syszalnoci. Metody te mog jednac powrci w przy szoci. Moemy susznie oczekiwa pojawienia si ze strony publiczno ci
da dotyczcych odbierania naturalnego brzmienia gosu, nie znie ksztaconego transmisj elektryczn.

558

3 1 6 . L e C o r b t i s i e r i P. J e a n n e r e t . P a a c L i g i K a r o l w , ] 9 2 7 . B u d y n e k A d m l n l stracjl (Secretariat Ganera ); widok od i yu .

Budynku Zgromadze zapoyczy sw form z normalnie, na co

dzie stosowanych rozwiza krytego peronu kolejowego
ustawionego midzy dwoma przelotowymi torami (il. 315). Lecz
tu znw czysto utylitarne rozwizanie przeistoczone zostao w
rodek wyrazu.
Funkcje Sekretariatu jako zwykego budynku biurowego,
potrzeba zapewnienia dobrej syszalnoci z kadego miejsca w
Grande Salle, problemy ruchu koowego w czasie Zgroma dze
Oglnych te wszystkie potrzeby wspczesnego ycia stay
si dla Le Corbusiera i Jeannereta bodcem do twrczoci
artystycznej.

Program
wymyka si
rozwizaniom
akademiccim

Wanie te wymogi okazay si jednak przeszkodami nie do

przezwycienia dla architektw, ktrzy przyjli uznan, mo numentaln rutyn. W wyniku tego zbdne byo rozpatrywa nie,
ktra z ich prac bya jako cao najlepsza, gdy wszystkie
560

nie speniay zaoonych funkcji. Wymagania skomplikowane go, nowego organizmu spoecznego, jakim bya Liga Narodw,
nie mogy by rozwizane przy pomocy projektw, ktrych za rys oglny by z gry ustalony zasad imponujcego wygldu
zewntrznego. Wszystko byo przytoczone ostentacyjn monu mentalnoci, tak tu nieodpowiedni, jak pancerz dla czowie ka
prowadzcego samochd. A przecie architektura, ktra nie
potrafi ksztatowa si zgodnie z potrzebami swego czasu, traci
ca sw ywotn si.
Konwencjonalnie monumentalne plany zaamay si rw nie
i z innych przyczyn. W Wersalu, gdzie wielki kompleks
budynkw zestawiony zosta po raz pierwszy z przyrod,
istniaa nieograniczona przestrze, a wola absolutna stojca
poza tym dzieem potrafia wycisn wasne pitno na otacza jcym krajobrazie. W Genewie teren budowy by cile ograni czony. Co wicej, w naszych czasach nie usiuje si ju forcer la
nature przeciwnie, staramy si zachowa przyrod nie naruszon i sprowadzi j do harmonijnego wspdziaania z
naszymi budowlami. Akademickie plany nie mogy tego do kona; nie znaleziono sposobu na uniknicie spitrzenia terenu
tarasami, co zniszczyo jego naturalny kontur kolosalny ma_ syw Paacu wznosi si na miesznie maym skrawku zieleni.
Projekt Le Corbusiera i Jeannereta zachowaby nienaruszo n struktur terenu. Elastyczny ukad Budynku Zgromadze,
wski Sekretariat, Biblioteka i wiszce pasae czce te trzy
czony byy doskonale przystosowane do istniejcego terenu.
rodki wyrazu, rozwinite w latach poprzednich, zebrane tu
zostay w rozwizaniu cile wspczesnego problemu spoecz nego. Gadkie powierzchnie cian, ktre dugi okres rozwoju
doprowadzi do pozycji dominujcej, cz si tu z now lek koci i wdzikiem osignitym przez konstrukcj. Rezultatem
jest taki stopie swobody i elastycznoci, jaki bywa osigany
przed wieloma laty w rzucie domu mieszkalnego. Stworzono
kompleks budynkw, ktry wykracza poza renesansowe pojcia
przestrzeni i nie moe by ogarnity wzrokiem z ktregokol wiek pojedynczego punktu widzenia. W swej caoci Paac
realizuje now koncepcj czaso-przestrzeni.
Projekty nadesane na midzynarodowy konkurs w 1927
roku pozwalaj na wyjtkowo szeroki przegld stanu architek tury tego okresu. Reprezentowane byy wszystkie mody
architektoniczne pnych lat wieku dziewitnastego, wraz ze
96 Przesrze, czas ..

561

Pomieszanie
kierunkw
architektonicznych

wszystkimi
eksperymentalnymi
osigniciami
architektury
wspczesnej.
Poplecznicy Akademii nadesali piknie wykonane plany,
rozwizujce Paac tak, jak gdyby by przedmiotem Prix de
Rome wypracowanym w ciszy willi Medici. Z krajw pnoc nych i z Niemiec nadeszy projekty poprawne i spokojnie deko racyjne, albo ekspresjonistyczne, faustowskie szkice wglem.
Prace z Woch i Europy wschodniej posiaday kopuy lub nad budwki w stylu meczetowym jedna z nich przewidywaa
nie mniej ni dwadziecia wewntrznych studni wietliko wych" dla zapewnienia dostatecznej wentylacji. Najbardziej
radykalni eksperymentatorzy nadesali za z rozmaitych kra jw
nie zawsze dojrzale do wykonawstwa plany budowli
przesyconych rosyjskim konstruktywizmem, albo te fantazje
wynione w szkle. Jury musiao przebija sobie drog poprzez
gmatwanin rnych, przeciwnych sobie kierunkw; gmatwa nin, ktra zreszt znajdowaa swe najlepsze odbicie w ska dzie samego jury.
Rnice zda
wrd sdziw

Istotnie, stan architektury kadego kraju europejskiego

ujawnia si w wyborze najwybitniejszego architekta do zaprezentowania swej ojczyzny w sdzie konkursowym. Kraje,
w ktrych prowadzono walk o now architektur, nie
negujc wartoci kierunkw awangardowych, przysay ludzi,
bezporednio
zaangaowanych
w
spory.
Holandi
reprezentowa H. P. Berlage; Austri Josef Hoffmann;
Belgi Victor Horta; Szwajcari Karl Moser, czowiek,
dziki ktremu osignito w tym kraju tak wysoki poziom
nauczania architektury.
Opozycja nie tylko w sdzie konkursowym, ale i w sfe rach
politycznych nadesza z krajw, do ktrych ledwo co dotara
trzydziestoletnia wojna o now architektur. Byy to kraje takie
jak Anglia i Francja, w ktrych nowe prdy nie miay wpywu
ani na publiczno, ani na wysokich funkcjona riuszy
pastwowych. Sdzi angielskim by Sir John Burnett;
francuskim M. Lemaresquier, jeden z czoowych przywd cw
Akademii. On te sta si najaktywniejszym wpywowym
czonkiem odamu akademickiego.
Berlage, Hoffmann i Moser stworzyli grup gosujc za
wyborem pracy o charakterze nowoczesnym i przy poparciu
Horty stanowiliby wyran wikszo. Istniao bliskie powi zanie midzy wczeniejszymi pracami barona Horty a pracami
562

modszych architektw. Jego dom przy Rue de Turin z 1893

roku i jego Maison du Peuple z 1896 roku byy dla caej Europy
sygnaem do porzucenia metod przeciwnych wymogom czasu.
Mimo wszystko jednak Horta doczy do zwolennikw rozwi za konwencjonalnych, uniemoliwajc w ten sposb wybr do
realizacji projektu nieakademickiego. Jednym z takich projek tw bya praca Le Corbusiera. Zadanie dokonania ostatecznego
wyboru przekazane zostao dyplomatom.
Ostatecznie sd wyda werdykt, wyrniajc dziewi perwszych prac ex aequo. Nie bez susznoc i wielu dyplomatw
uwaao takie orzeczenia ze strony sdu konkursowego za
uchylenie si od wypenienia swych obowizkw. Jako ostatni
kompromis, twrcy czterech projektw w ustalonym, midzynarodowym stylu monumentalnym, zostali wybrani do wsp pracy nad ostateczn wersj. "
Nowa spoeczna organizacja typu okrelonego ide Ligi Na rodw nie moe znalei swych waciwych ram, zapoyczajc
rozproszone, pojedyncze cechy oryginalnych projektw i wy konujc ca prac w duchu rutyniarskim. Jest to pewnik, jeli
chodzi o architektur, lecz moe odnosi si take do polityki.
Zajlimy si specjalnie Paacem Ligi Narodw, poniewa pa
raz pierwszy zapozna on szerok publiczno ze wspczesn
architektur. W tym samym roku zainicjowano rwnie nowe
rozwizania problemu domw mieszkalnych rozwizania,
ktre zostay zrealizowane. W 1927 roku Deutsche Werkbund"
przekaza Miesowi van der Rohe pene kierownictwo budowy
osiedla Weissenhof w Stuttgarcie. Mies van der Rohe zleci
projektowanie domw architektom z caej Europy, tym, ktrzy
byli najaktywniejsi w rozwoju nowej architektury. Plan Pa acu
Ligi Narodw Le Corbusiera pozosta projektem, ale za sady w
nimi zawarte znalazy czciowe zastosowanie w budowie
Dalsze complikacje powstay z chwil udostpnienia pod budow
Paacu nowego i wikszego terenu. W celu zaspocojenia codziennych
potrzeb Ligi, a rwnoczenie zachowania majestatycznego wntrza,
przerobiono kilka projektw. W kocu uznano, e jedynym moliwym
rozwizaniem byoby zastosowa si do oglnego ucadu Le Corbusiera.
Oglny ukad zosta przez architektw potractowany w duchu rutyniarskim, ktry przejawia si w stosowaniu historycznych, pozba wionych wyrazu form, tworzcych oficjalny wygld zewntrzny. W 1937
roku, w dziesi lat po konkursie, gmach otwarto i oddano do uytku.
Kady, od maszynistci do dyplomaty, musia przyzna, e budynek oka za si fiasciem.
563

Ostateczny
kompromis

gmachu Centrosojuzu w Moskwie w latach 1928-1934. Wznie sienie Centrosojuzu

pniejszego Ministerstwa Przemysu
Lekkiego opnione zostao czciowo przez wymogi planu
picioletniego, a czciowo przez wyonienie przeciwnych ten dencji architektonicznych. By to jeden z ostatnich nowoczes nych budynkw wzniesionych Zwizku Radzieckim w latach
trzydziestych.
Due budowle i cele architektury
Mniej wicej w tym samym czasie wzniesiono w Paryu
dwie due budowle projektowane przez Le Corbusiera: przytu ek Armii Zbawienia (1929-1933) i pawilon szwajcarski w Cite
Universitaire w Paryu (1931-1933). Obydwa te budynki uka zuj dalszy rozwj rodkw wyrazu artystycznego Le
Corbusiera.
Pawilon szwajcarski jest jednym z najswobodniejszych i pe nych najwikszej fantazji dzie Le Corbusiera. Cay budynek
wsparty jest na potnych elbetowych supach, gboko osadzonych w ziemi na podou skalnym. Jedn _elewacj stano wi
szklana ciana osonowa pracowni; druga elewacja to miao
wygita ciana z surowego kamienia i z gadkich pyt kamien nych
(ile. 317). 1i
Na pierwszy rzut oka uderza jednak uksztatowanie brzy i
przestrzeni w hallu wejciowym. Chocia wielko pomiesz czenia bya stosunkowo ograniczona, wyobrania architekta
uksztatowaa przestrze yw, swobodn i bogat. Odkryw czo tego rozwizania bliska jest dzieom powstaym w wiel kich okresach architektury. Znamienne jest to, e uyte rodki
s bardzo proste: wywaone umiejscowienie klatki schodowej,
nieoczekiwane pofalowanie cian (zasada otwartego planu") i
zastosowanie mikrofotografii w formie szachownicowo zesta wionych powiksze jako dekoracji ciennej. Wczenie podob nie odkrywczych elementw do nowoczesnej architektury ko nieczne jest dla utrzymania jej ywotnoci.
Dalsze ilustracje, patrz Le Corbusier et Pierre Jeanneret, Oeuvre
compete, 1929-1934, vol. II, Zurych 1934 (z przedmow Sigfrieda Giediana).

3i7. Le C or bu si er i P. Je anner et . B urs a st uden th s zw aj ca rs kich w C it e Ltn l cer si ta ir e w Pa r y2 u, i930 -1932 . Wid ok i rzut .

564

Cite de Refuge

Le Corbusier

jako pisarz

Zupenie odmiennymi zaoeniami i rozwizaniem odznacza

si przytuek Armii Zbawienia Cite de Refuge". Budynek ten
najwikszy, jaki Le Corbusier i jego wsppracownik dotd
zbudowali znajduje si we wschodniej czci Parya. Chocia
budet by ograniczony, a sprzt budowlany musia by
prymitywny, to jednak przytuek jest niezwykle miaym
osigniciem. Jest jednym z pierwszych wielopitrowych bu dynkw w Europie, w ktrym sprbowano zastosowa bardzo
uproszczony system klimatyzacji. 12
Ale tu rwnie zastanawiajce jest wraenie wielkoci bu dynku, powstae przez wzajemne powizanie jego bryy z ota czajc przestrzeni. Te wanie powizania s rdem ywot noci nowoczesnej architektury. Prosz zauway, jak pynnie
wejcie prowadzi do pokrgego pokoju przyj, jak pynnie
pokj recepcyjny przechodzi w hall gwny, a ten z kolei kie ruje kobiety i mczyzn do przeznaczonych dla nich osobnych
pomieszcze. Budynek ten jest wzruszajcym i skromnym po twierdzeniem prawa do ludzkiego i godnego ycia nawet dla
najbardziej sponiewieranych.
W tym punkcie zmuszeni jestemy jednak przerwa przegld
prac Le Corbusiera. Byy one szeroko publikowane, on za
sam omawia w swych ksikach ich zasady.
Publikacje Le Corbusiera sigajce tematycznie od ma larstwa do urbanistyki miay rwnie wielki oddwik jak
jego budynki, nie tylko w Europie i Stanach Zjednoczonych A.
Pn., lecz rwnie w Ameryce aciskiej. Dziaalno pu blicystyczna Le Corbusiera nie ogranicza si zreszt do spraw
sztuki. Jego artykuy w czasopimie L"espri . t nouveau, wydawanym przez Jeannereta (alias Le Corbusier) i Ozefanta w latach 1919-1925, omawiaj rozwj w kadej dziedzinie, jeli
by czynnikiem ksztatujcym twrcz myl okresu.
Le Corbusier wykazuje dwa wielkie dary: potrafi zreduko wa najbardziej skomplikowany problem do zadziwiajco pro stych, zasadniczych elementw i potrafi podsumowa te rezul taty w postaci formu o lapidarnej przejrzystoci. Przy
najbardziej nawet oglnych rozwaaniach, podstawowe kon cepcje i zasady nigdy nie umykaj uwadze autora. Trzy pierw'= Larkin Building w Buffalo projektowany przez Franka Lloyda
Wrighta (1904) by, w myl sw tego architekta, pierwszym budynkiem
biurowym wyposaonym w urzdzenia climatyzacyjne".

566

3I0.
Picasso.

319. Le Corbusier. Projekt na wysah w

Li6ge, 1937.

Kobieta w fotelu"", 1938. Fragment.

sze rozdziay ksiki Le Corbusiera, Vers une architecture (po

raz pierwszy publikowane w L"esprit nouveau w 1920 roku), nie
powinny by pominite przy jakiejkolwiek analizie naszych
czasw. Zwracajc les yeux qui ne voient pas" na pikno za warte w les autos, les avions, les paquebots" wytyczy on po most midzy naszym wiekiem i jego zapomnianymi, dziewitnastowiecznymi prekursorami.
Na czym opieraj si osignicia Le Corbusiera? Jego kon strukcje nie wykazuj technicznej precyzji Auguste Perreta, a
jego domy nie maj detali opracowanych tak starannie jak
domy J.J.P. Ouda. Le Corbusier rozpatrywa jednak problem
domu mieszkalnego z wyjtkow subtelnoci, likwidujc na rosy w cigu wiekw balast. Jego deniem byo wcielenie w
bry domu pynnej rwnowagi si, Iekkoci i przestrzennoci,
ktre zostay wyraone w formach abstrakcyjnych przez dzie witnastowieczn konstrukcj elazn. Pokaza, jak ksztato wa
wszystkie powierzchnie domu od gry i od dou, tak samo
jak ciany boczne.
Elementy architektury Le Corbusiera czsto s dostpne
w stanie gotowym, wykonane ju przez przemys. Supy, na
ktrych wspiera swoje domy, znajduj si w wielu magazy nach; podune okno fenetre en longueur jest znanym
567

wynikiem konstrukcji stosowanych w fabrykach. Przekryty

peron dworcowy, ktry wprowadza do oficjalnych budowli,

i pochylnie, jakich uywa w niektrych swych domach chcc

osign wraenie przenikania wewntrznej i zewntrznej prze strzeni, stosowane s na wielu francuskich dworcach kolejo wych (na przykad Gare Montparnasse).
Le Corbusier wydoby te elementy z ich codziennej egzy stencji i przeobrazi tak jak malarze skrawki papieru lub
fajk w dzieo sztuki. Opierajc si na wspczesnej kon cepcji przestrzeni wczy te skadniki do nowego sownika
architektury.

DZIAALNOSC LE CORBUSIERA W LATACH 1938-1952

Le Corbusier tak bardzo rozwin swe moliwoci twrcze i
szeroko spojrzenia, e nie mona pomin okresu jego dzia alnoci w latach 1938-1953." W tym pniejszym okresie roz woju male budowle i domy jednorodzinne nie odgrywaj powaniejszej roli. Le Corbusier coraz bardziej stawa si twrc
zaoe na wielk skal.
wyobrania
.oeczna

Projekty te zbiegaj si w czasie z oglnymi oznakami no wej

fali humanizacji ycia miejskiego. Czowiekowi nie wystarcza
ju pozostawanie w roli zwykego obserwatora -- czy to na meczu
piki nonej czy przed ekranem telewizyjnym. We wszy stkich
czciach wiata zauway mona jego spontaniczne od ruchy w
momentach, ktre przemieniaj biernego widza w czynnego
aktora.' Istnieje powszechna tendencja tworzenia orodkw
dziaalnoci spoecznej, to za wanie wymaga od ar chitekta
znacznie wicej ni zwykych uzdolnie technicznych. Zadanie
jego jest dzi duo bardziej skomplikowane ni praca jego
poprzednikw w czasie np. budowy Wersalu. Tamci musieli
zaledwie nada konkretn form dokadnie sprecyzowanemu
programowi przedstawionemu im przez wyranie ukszta towane
klasowo spoeczestwo. Dzi architekt musi przewidy wa
potrzeby i rozwizywa problemy, z ktrych masy zdaj sobie
spraw w sposb zaledwie na pl wiadomy. Narzuca to na niego
ogromn odpowiedzialno. Architekt dzisiejszy musi
I Szczegowe informacje, patrz Le Corbusier, Oeuvre complete
I938-2946, vol. IV, Zurych 1949 i vol. V, Zurych 1953.
2 S. Giedion, The Humanisation of Urban Life", w CLAM, the
Heart of the City, Nowy Jork 1952, Tyrwhitt, Rogers, Sert.

568

wykazywa rzadki dar szczeglnej wraliwoci, ktr moglibymy

nazwa wyobrani spoeczn".
Taki jest wanie aspekt pniejszej dziaalnoci Le Corbusiera,
ktr chcielibymy tu omwi.
Le Corbusier narzuci sie swojej wizji chaosowi wspczes nego wielkiego miasta. 9 W planach swych przebija arterie po przez obszary nietykalne, burzc cae dzielnice, by wznie je od
nowa. Rzeczywisto nie zezwala zbyt atwo na realizacj tak
radykalnych przedsiwzi, mimo to wiele z tych planw,
takich jak jego drugi oglny plan zabudowy miasta Algieru
,:.:.ter:::. , , ...
z - 1 . 942 roltu 4 - bdzie miao wiksze znaeenie dla przyszych
iirbarlistW ni normalnie stosowana, czciowa przebudowa.
Trzy prace Le Corbusiera wyrniaj si wybitnie w okre sie
jego dziaalnoci z lat 1938-1952. Wszystkie trzy odnosz si
do projektw dalekowzrocznych: centrum komunalne mia sta
St. Die (1945), Unit& d'Habitation" w Marsylii (1947--1952) i
Kapitol w Chandigarh w Indii (1951).
Centrum komunalne miasta 4 St. Die 5 ukazuje mistrzowski St. Did
nowy rodzaj powiza przestrzennych. Kady z zaprojektowanych budynkw jest rozwizany i usytuowany w sposb umo liwiajcy wydobycie wasnej atmosfery przestrzennej, znajdu jc
si mimo to w cisym zwizku z caym zespoem. Cay obszar
zakomponowany jest bryami o bardzo rnorodnej for mie,
wypeniajcymi i ksztatujcymi przestrze podobnie do
wspczesnych rzeb.
Ludzie spacerujcy w obrbie centrum bd siedzcy w ka wiarni na naroniku placu mieliby cigle zmieniajce si wra enia przestrzenne. Teatr, muzeum, gmach administracji
umieszczone s swobodnie w przestrzeni; dojrze mona nawet
odleg star katedr i na przeciwlegym brzegu rzeki wtopio ne
w ziele budynki fabryczne ies usines vertes, jak je nazywa
Le Corbusier, W redniowiecznej Italii wiedziano dobrze, jak
umieszczae bry w przestrzeni: na Piazza del Duomo w PiS. Giedion, A Decade of Contemporary Architecture, Zurych 1951,
str. 201; np. Buenos Aires, 1938 oraz plan generalny dla miasta Bogota
razem z J. L. Sertem i P. L. Wienerem, 1949-1950; Le Corbusier, Oeuvre
complete, vol. V, str. 142-147.
' Le Corbusier, Oeuvre complete, vol. IV, str. 44-65. Histori tego
projektu napisa sam Le Corbusier w maej broszurce Pasie sur Alger
(Pary 1950) ilustrowanej penymi wdziku rysunkami.
5 Le Corbusier, Oeuvre complete, vol. IV, str. 132-139.

569

ze katedra, baptysterium, kampanila i rampo santo daj peen

emocji przykad przestrzennego ukadu brzy. Skromny i nie zrealizowany plan St. Die przedstawia odmienn koncepcj
przestrzenn. Relacje w okresie gotyku stanowiy powizania
formalnie zamknitych bry. Dzi dymy do bardziej dyna micznej koncepcji przestrzeni, ksztatowanej przez bryy i ota czajc je pust przestrze.
Cay obszar centrum St. Die przeznaczony jest wycznie dla
pieszych i to wanie, ale nie tylko to, przypomina nam greck
agor. St. Die po raz pierwszy w naszych czasach stano wioby prb krystalizacji ycia spoecznego w formie, ktr
mona by porwna do greckiego placu zebra. Wszystkie
ugrupowania polityczne maego francuskiego miasta, jakim jest
St. Die, wczajc w to partie skrajnie lewicowe, rozpoczy w
wyniku podega akademikw tak skuteczny protest przeciw
temu projektowi, e centrum komunalne Le Corbusiera pozo stao jedynie w sferze zamierze.
Architektury nie mona ogranicza wycznie do budynkw,
ktre zrealizowano. Architektura stanowi cz ycia, tak jak
sama jest czci sztuki. Jako cz ycia jest ona bardziej ni
jakakolwiek inna ga sztuki zalena od woli ogu; od jego
pragnie urzeczywistnienia czy odrzucenia jakiego planu. W
architekturze miernik wartoci odbiorcy jest rwnie istotny jak
miernik wartoci jej twrcy.
Gdyby w okresie budowy Partenonu, Panteonu, katedry w
Chartres czy bazyliki w. Piotra upodobania artystyczne ludzi,
ktrzy decydowali o wzniesieniu budynkw publicznych, byy
tak niesprecyzowane i pospolite, jak s dzisiaj, adnej z tych
budowli nigdy by nie postawiono. Kada z nich bya miaym
eksperymentem.
Unite d"Habitation"

Jednym z niewielu przykadw stworzenia trjwymiarowe go

wyrazu wyobrani spoecznej jest Unite d"Habitation" (19471952) jednostka mieszkalna przy bulwarze Miche leta, na
przedmieciu Marsylii. Mieszkacy Marsylii nazywaj j po
prostu domem Le Corbusiera". Fakt zrealizowania tego
odwanego budynku w okresie piciu trudnych lat powojen nych naley przypisa odwadze Claude Petita, francuskiego
ministra odbudowy, ktry broni go do ostatka przed najbar dziej gwatownymi atakami.
Problem budownictwa mieszkaniowego zaczyna nabiera
szerszego znaczenia. Zarwno architekt, jak i urbanista pracuj
570

teraz nad odzyskaniem utraconej wizi midzy jednostk a ko lektywem.

Odwaga tej budowli nie polega na pomieszczeniu pod jed nym
dachem okoo 1600 ludzi ani nawet na zapewnieniu, przy
oglnej liczbie 337 dwudziestu trzech rnych typw miesz ka poczwszy od jednopokojowych, a do mieszka dla ro dzin
posiadajcych omioro dzieje", Jej odwaga tkwi w urz dzeniach
socjalnych.
Najciekawszym eksperymentem w tej jednostce mieszkalnej
byo przeniesienie orodka handlowego z parteru i z ulicy na
rodkowe pitro samego budynku. Z zewntrz, ten centralny cig
sklepowy la rue marchande mona atwo rozpozna po
dwupitrowych aluzjowych podziaach. One wanie wraz z
pionowymi szeregami kwadratowych okien klatki schodowej
porodku bloku oywiaj i nadaj skal elewacji frontowej. Cig
sklepowy zawiera sklepy spoywcze, warzywnicze, rze nicze i
rybne, pralni chemiczn, usugi fryzjerskie i kosmetycz ne,
kiosk z gazetami, samoobsugow poczt, kawiarni i poko je
hotelowe. Na siedemnastym pitrze umieszczono przedszkole dla
150 dzieci._ Pochylnia prowadzi bezporednio na taras
umieszczony na dachu, gdzie znajduje si na filarach pomiesz czenie rekreacyjne oraz pytki basen i pene wdziku urzdze nia
dla dzieje, ktre zachca si do dekorowania cian wasnymi
freskami. Druga cz tarasu na dachu, majcego wymiary 24 X
165 metrw, jest przeznaczona na zajcia specjalne doro sych.
Jest tam teren wicze gimnastycznych czciowo otwarty i w
czci kryty i w pnocnym kocu budynku du a pyta,
suca jako osona przed silnym pnocnym via-trem
mistralem a rwnie jako to dla przedstawie teatralnych w
otwartej przestrzeni. 26 lipca 1953 roku, kiedy CAM obchodzi
dwudziestopicioletni rocznic istnienia, na tarasie dachu
Unite d"Habitation" przypomina on obraz Paolo Veronesa,
gdy wszystkie jego zrnicowane poziomy wypenione byy
ludmi, a architektura pulsowaa yciem.
W gmachu tym kady poszczeglny mieszkaniec moe sam
zadecydowa, czy chce pozosta zagubion jednostk w kolosalnym budynku, czy te bdzie bra udzia w kolektywnym
dziaaniu, ktre moe go wycign z penej melancholii izo lacji, bdcej powszechn form egzystencji w kadym wiel kim
miecie.
Cecha, dziki ktrej Unite d"Habitation" jest tak rzadkim
okazem architektury to walory plastyczne. W rkach Ro571

ARORIE ENEANTS
_ISERVIC[ SAR7I 7t ETA" SUO)
TOUR

CRERINEE 0 VINfLLAIWN
OUR
470N01

rOC

VENT

E
vESTOiRES ET TERRaiSE SUREROURE
RUES IMTERIRIRES
040405
ESCAUER

MiSS.SOtrt
OE

SE000A5
IIRRA5N4RIMIEl500CRINERRSI
RIEDIIS ____________________________

3 2 1 . Le C or b u s i e r. U n i t e d "H a bi t a t i o n " h M a r s yi S I. W id o k L p r ze k r j .
3 20 . Le C or bu s i e r. U n i t e
d "H a bi t a t i on " w Ma r s yi i i ,
1 94 7 -i 95 2 . Fr a g me n t .

berta Maillarta elbet

zatraje sw sztywno
stajc
si
niemal
organicznym
szkieletem,
ktry
pulsuje
yciem
w
kadym
swym
fragmencie. W rkach
Le
Corbusiera
bezksztatny materia,
jakim by surowy beton

beton brut
przyjmuje
wasnoci
naturalnej skay. Le
Corbusier nie wygadza
ladw
i
przypadkowych
pozostaoci
procesu
tenia ani defektw
niedoskonaego
wykonawstwa,
ktre,
jak to sam powiedzia
w
przemwieniu
inauguracyjnym,
woaj do kadego z
wszystkich
czje
budowli".

Zastosowanie
naturalnych odciskw
desek
572

drewnianych w celu
oywienia powierzchni
betonu
nie
jest
bynajmniej
nowe,
nigdy
jednak
nie
przeprowadzono go tak
konsekwentnie,
aby
nada
elbetowi
wasnoci
naturalnego materiau
tej samej rangi co
kamie, drewno czy
terakota".
Le
Corbusier powiedzia
dalej:
Wydaje
si
rzeczywicie moliwe
traktowanie
betonu
tak,
jakby
by
odtworzonym karnieniem,
wartym
eksponowania
w
swoim
stanie
naturalnym".
Le Corbusier, Oeuvre
complete, vol. V, str.
191.

573

Szorstka powierzchnia betonu jest uyta wszdzie tam,

gdzie mote wzmocni zamierzenia plastyczne jak Sp. w jode kowym wzorze kolosalnych filarw (piotis) pozostawiona jako
odcisk wskich desek szalunku. Na dachu, chropowate powierzchnie szybw wentylacyjnych i wiey mieszczcej windy,
na ktrych odbija si ze szczegln intensywnoje kada
zmiana w ostrym rdziemnomorskim wietle, przemieniaj te
uytkowe formy w fascynujce elementy plastyczne.
W budynku tym zastosowano ostre, czyste kolory, aide Le
Corbusier-malarz powstrzyma si od pooenia jakiegokolwiek
koloru bezporednio na fasadzie. Maluje ciany boczne balko nw na czerwono, zielono, to, ale nie maluje elewacji. Dziki
temu byszcz one, jak ywe kolory widziane przez mg.
Jaskrawe barwy stosowane s rwnie we wszystkich sztucznie
owietlonych cigach wewntrznych (rue-intrieures) i rozja niaj mrok tych dugich korytarzy.
Usytuowanie

Unite d"Habitation" wznosi si przy drodze prowadzcej

na Riwier i zwrcone jest na wschd i zachd. Kade z dwu kondygnacjowych mieszka otwiera si na obie te strony. Ku
wschodowi widok obejmuje panoram ska wapiennych, tak
pospolitych w caej Prowansji; ku zachodowi rozciga si b kitna tafla Morza rdziemnego; na wprost poniej oko spo czywa na wierzchokach drzew z przewitujcymi przez nie
dachami o czerwonych dachwkach poudnia. O ile Cezanne
uchwyje dusz Prowansji w swych obrazach, to Le Corbusier
wiedzia jak zamkn j w ramach swej architektury.
Le Corbusier, tak jak wszyscy, wiedzia, e Unite d"Habi tation bya miaym eksperymentem zarwno w sensie pla stycznym, jak i w sferze wyobrani spoecznej. Nawet po szcz liwej inauguracji jesieni 1952 roku, rzd francuski pozosta
sceptycznie nastawiony nie chcc ryzykowa wynajmowania
mieszka i sklepw, lecz dajc ich odsprzeday, pragnc w
ten sposb przerzuci cale ewentualne ryzyko na barki lokatorw i wacicieli sklepw.
Nie ma jednak obecnie adnej wtpliwoci, e budynek ten
wywrze ogromny wpyw na formowanie psychiki przyszych
pokole. Pomoe on rwnie uwolni mentalno architektw i
urbanistw od koncepcji zabudowy mieszkaniowej traktowa nej
jako suma pojedynczych jednostek i rozcignie j w szersze
ramy warunkw ludzkiego ycia.

Zakadanie nowych miast jest oznak ywotnoci, odwagi i

przedsibiorczoci. Nowe miasta bywaj czsto oznak wy szego poziomu ycia lub przynajmniej s jego zwiastunami.
Tak byo w okresie gotyku, kiedy nowe miasta pojawiay si
nagle w rodkowej i zachodniej Europie. Podobne zjawisko
miao miejsce w Stanach Zjednoczonych w wieku ubiegym,
przepowiadajc przysz hegemoni przemysow.
W poowie wieku dwudziestego jestemy wiadkami zjawi ska decentralizacji kultury zachodniej. Nowa energia promie niuje z jej dawnych kracw: z Finlandii, Brazy lii, Kolumbii,
Wenezueli, Kanady, Zotego Wybrzea w Afryce; jest to za ledwie kilka spord orodkw koncentrujcych nowe formy
ywotnoci. Rwnie obszary rodkowego Wschodu rozwijaj
si teraz z zadziwiajc szybkoci. Kraje, ktre przez dugie
lata yy w letargu albo pozostaway pod uciskiem, zaczynaj
si budzi i bra czynny udzia w ewolucji, obejmujcej cay
wiat. W procesie tym duch Wschodu styka si z duchem
Zachodu.
W przedmowie do japoskiego tumaczenia tej ksiki prbowalirny napomkn o tym zjawisku: Cywilizacja zachodnia
znajduje si obecnie w stadium przejciowym. Dowiadczenie
nauczyo nas, e stanowisko racjonalistyczne i wycznie ma terialistyczne, na ktrym oparta zostaa ostatnia faza cywili zacji
zachodniej, nie wystarcza. Pene uwiadomienie sobie tego
faktu prowadzi nas powoli w kierunku nowego, mieszanego
rozwodu".

Chandigarh

To s p o t k a n i e W s c h o d u z Z a c h o d e m m o e t u m a c z y
Nowe podejcie
d l a c z e g o I n d i a d z i k i z r o z u m i e n i u s w e g o p r z yw d c y
P a n d i t r e g i o n a l n e N e h r u z d e c yd o w a a s i n a w yb r a r c h i t e k t a z
Zachodu przy budowie nowego Kapitolu w Chandigarh. Istnieje
j e d n a k j e s z c z e j e d n a p r z y c z yn a . J e s t n i w r o d z o n a t e n d e n c j a
w s p c z e s n e j a r c h i t e k t u r y d o z a s p o k a j a n i a z a r w n o k o s m i c z n yc h ,
j a k i z i e m s k i c h w a r u n k w o r a z z w yc z a j w, k t r e w s p o s b
n a t u r a l n y z n i c h s i r o z w i n y. Wyj a n i a t o , d l a c z e g o f o r m y
a r c h i t e k t u r y b r a z yl i j s k i e j i p r a c e Al v a r a Aa l t o w F i n l a n d i i , c h o
tak od siebie rne, przesiknite s tym samym duchem epoki.
O b a t e p r z yk a d y d z i a a l n o c i s t a n o w i r e g i o n a l n y w k a d d o u n i wersalnej koncepcji architektonicznej. Denie do zaspokoje nia
k o s m i c z n y c h , z i e m s k i c h , j a k i r e g i o n a l n yc h w a r u n k w m o n a
n a z w a n o w ym p o d e j c i e m r e g i o n a l n y m . J e s t t o m e t o d a

574

pracy najlepszych wspczesnych architektw, ktra zostaa w

peni zastosowana w najmielszym eksperymencie architektonicznym Le Corbusiera w Kapitolu w Chandigarh.
Kiedy w 1947 roku Pendab zosta podzielony midzy Pakistan i Indi, starodawn stolic Lahore przyznano Pakistano wi.
Koniecznoci staa si budowa nowej stolicy dla Pendabu
Wschodniego, majcego dwanacie i pl miliona mieszkacw.
W czasie rekonesansu lotniczego dokonanego w 1950 roku
przez E. L. Karma, wybitnego hinduskiego inyniera w subie
pastwowej, odkryto na zboczu paskowyu, u stp Himalajw,
wspaniay teren na lokalizacj.
Now stolic nazwano Chandigarh, od nazwy wioski lecej
na miejscu budowy. Po ukoczeniu stolica posiada bdzie pl
miliona mieszkacw. Cz pierwsza, w wikszoci ju
zbudowana, przeznaczona jest dla 150 000 mieszkacw. Pro jektowanie osiedli, budownictwo mieszkalne i budowa szk
znajduj si pod kierownictwem Pierre Jeannereta, Maxwella
Fry"a i Jane Drew (ktrej dziaalno budowlana na Zotym
Wybrzeu zdobya powszechne uznanie), przy wsppracy
calkowicie hinduskiego zespou architektw i inynierw.
Projekt samego Kapitolu powierzono Le Corbusier, ktry
opracowa
rwnie
oglny
projekt
zagospodarowania
przestrzennego caego miasta.
Urbanista, architekt, malarz, rzebiarz i czowiek o spojrzeniu poety, ocenia szeroki, pusty obszar u podna Himala jw.
Pi osobowoje kryje si w jednej postaci. To jest miej sce,
gdzie ma stan Kapitol w Chandigarh. Nie ma nic bardziej
emocjonujcego dla prawdziwie twrczego umysu ni urzeczy wistnienie marzenia wanie tutaj, na ziemi nasikej mitami.
Aby dokona tego, warto nawet zgodzi si na ponienie w cigu caego ycia.
Moemy obserwowa w szkicowniku Le Corbusiera, jak stopniowo krystalizowaa si wizja Kapitolu, jak przeradza si on
w potny pomnik, w ktrym po raz pierwszy idee Wschodu i
Zachodu stapiay si cakowijee. Zachodnie precyzyjne obli czenia, sklepienia upinowe z elbetu i wklsy, dach o kolo salnych rozmiarach, jakie normalnie spotyka si w parowaLe Corbusier, Oeuvre compete, vol. V, str. 128-159. Pierwszy plan
generalny, mniej regularny w formie zosta opracowany przez Alberta
Mayera i Macieja Nowicciego (1949-1950). Patrz Otto Konigsberger,
New Towns in India", Town Planning Review, vol. XXIII, 1952,
str. 116.

576

zowniach i na peronach dworcw kolejowych przeobra aj

si tu w naszych oczach w jak bajkow budowl Wschodu (il. 306).
W skad Kapitolu wchodz: gmach-parlamentu, gmach
mieszczcy ministerstwa, Paac Gubernator i Sd Najwyszy.
Najbardziej z nich fantastyczny bdzie prawdopodobnie Paac
Gubernatora 8 , zaprojektowany w kwietniu 1952 roku, z tara sowymi dachami, z ktrych najwyszy jest wklsy. Sd Naj wyszy o siedmiu salach bdcy w trakcie budowy w 1953
roku, znajduje si w cieniu ogromnego wklsego dachu, ktry
stanowi betonowy parasol, chronicy przed tropikalnym so cem i pluch pory deszczowej, trwajcej od lipca do padzier nika. Daleko poza budynek sigaj kolosalne, spadziste okapy.
Paraboliczne sklepienie upinowe usztywnia konstrukcj i roz ciga si ponad szerokim hallem wejciowym, ktry zajmuje
pen wysoko budynku. W tym dziwnym gmachu Sdu no woczesna technika podporzdkowuje si warunkom kosmicz nym, regionalnym, jak rwnie zwyczajom tamtejszych ludzi.
Europejczyka zadziwiaj przede wszystkim wielkie odlego ci midzy budynkami. Dopiero po realizacji bdzie si mona
przekona, czy budynki te nie s zbyt wspaniae, jak to si
zdarzao uprzednio z budowlami pastwowymi, wzniesionymi w
czasie rzdw brytyjskich. Midzy tymi gmachami nie b dzie
jednak martwych przestrzeni. Rzebiarz, ktrym jest take Le
Corbusier, skorzysta z okazji, aby uformowae t przestrze
przez zrnicowanie poziomw wprowadzajc obszerne sadzaw ki, trawniki, pojedyncze drzewa i sztuczne wzniesienia z pozo staej w trakcie robt ziemi; zaprojektowa poza tym symbol
harmonijnej spirali wyobraajcy codzienn drog soca.
Symbolem dominujcym bdzie zewszd widoczna otwarta
do, obracajca si na oysku kulkowym, tak jak kurek na
dachu". Odcisk ludzkiej doni umieszczony na skale by pierw szym artystycznym wyrazem gatunku ludzkiego. Symbol ten jest
wci jeszcze ywy w Indii; na weselach przyjaciele i ro dzina
pozostawiaj czerwony odcisk swych rk czerwie jest barw
szczcia na biaych cianach domostwa pastwa
modych.
Wrd wczeniejszych prac Le Corbusiera jest pomnik w
ksztacie ogromnej doni; wwczas bya to jednak do agree Le Corbusier, Oeuvre complete, viol. V, str. 154.
Le Corbusier, Oeuvre complete, vol. V, str. 150-151.
37 Przestrze, czas.,.

577

sywna i pena groby. Teraz, pod niebem Wschodu do ta

nabraa spokoju, stajc si podobna do doni Buddy.
E. L. Varma, ktry znalaz odpowiedni lokalizacj dla
Chandigarhu, da hinduskie wyjanienie symbolu rki w swym
licie do Le Corbusiera: Mamy w naszym jzyku sowo Ram
Bharosa, ktre oznacza gbok wiar w ostateczno --- wiar
zrodzon z poddania si woli Ostatecznego rda Wiedzy,
sub bez nagrody i co jeszcze wicej. Sam yj w tej wierze i
odczuwam szczcie w widoku wizji nowego miasta, ktre jest
tak bezpieczne i pewne tworzc si w Pana rkach.
Jestemy narodem penym pokory, nie mamy dzia ani siy
nuklearnej sucej do zabijania innych ludzi. Paska filozofia
otwartej donie przemwi do Indii na caym jej obszarze.
Modl si, aby to co dajemy Indii i co bierzemy z Paskiej
otwartej doni stao si rdem nowej inspiracji w naszym
projektowaniu architektonicznym i urbanistycznym. Kiedy
przyjedzie Pan tu nastpnym razem, bdziemy moe mieli spo sobno pokaza Panu wyyny ducha, na jakie wzniosy si
niektre jednostki. Filozofia otwartej doni jest nasz filozofi.
Oby Chandigarh sta si orodkiem nowej myli".
MIES VAN DER ROHE I INTEGRALNOSC FORMY
Mies van der Rohe
wzrasta w Akwizgranie,
siedzibie
Karola
Wielkiego najstarszym
orodku
niemieckiej
cywilizacji. Miasto to
ley w pobliu granicy
holenderskiej i wielu z
jego
mieszkacw
posiada
spokojne,
flegmatyczne
usposobienie
waciwe
Holendrom. Nie oznacza
to bynajmniej tpoty
to raczej pancerz przeciw
zewntrznemu wiatu
wycofanie
si
w
dziedzin
wewntrznej
koncentracji. Odnosi si
to przynajmniej do Miesa

van der Rohe.

W
kadym
razie
twrczo jego blisza
jest duchowi Holandii ni
prace
jakiegokolwiek
innego
niemieckiego
architekta. Postaramy si
wyjani, jak cechy te
odbijaj si na charakterze
wzniesionych przez niego
budynkw.
Charakter
holenderskich wntrz z
siedemnastego wieku, o
krysztaowo
czystej
atmosferze, z precyzyjnie
okrelonymi cianami i
otworami drzwi i okien
(il. 322), posiada pewne
wewntrzne
powinowactwo ze sposobem, w

322. Peter de Hooch.

M a t k a z d z l e z ki e m "
o k. 1 8 5 0 r.
Wntrza
malarzy
holenderskich o krystalicznie czystej at-

mosferze wykazuj
wewntrzne powincwactwo zarwno z
malarstwem
Piet
Mondriana, jak 3 ze
zrownowaon, pinka
powierzchni ar-

jaki Mies van der Rohe

rwnoway
paskie
powierzchnie
swej
architektury.
Ju
w
dziecistwie,
w
warsztacie swego ojca,
naby Mies van der Rohe
umiejtno

ci waciwego uoenia
cegy na cegle i kamienia
na
kamieniu.
Jego
fanatyczne
umiowanie
czystych form i ogromna
troskliwo w traktowaniu
materiaw,
pochodz
prawdopodobnie z okresu
tych
wczesnych
dowiadcze. 1
S to jednak zaledwie
przedwstpne
warunki
ksztatujce twrc. Co
przedstawia
twrczo
Miesa van der Rohe na tie
wspczesnej mu epoki?
Skadniki architektury
Miesa van der Rohe
Tajemnica
kadego
twrczego osignicia w
architekturze
tkwi
w
trzech
podstawowych
warunkach. S to: klient,
ktry
potrafi
oceni
jako
dziea,
nauczyciel, ktry wasn
prac

578

5 79

Szczegy podaje praca

Philipa C. Johnsona, Mies
van der Rohe (Nowy Jork,
Muzeum Sztuki

Nowoczesnej, 1947),
zawierajca fragmenty
wypowiedzi artysty oraz
bibliografi.

i osobowoci rozbudza twrcze moliwoci modych, oraz ist nienie dorastajcego pokolenia, wiedzcego skd czerpa po trzebne dla swego rozwoju wiadomoci.
P e te r Be h r e n s i
M ie s va n de r R oh e

Frank Lloyd Wright w

Berlinie 1910.

W tym przypadku klientem by Emil von Rathenau, prezes

wielkiego przedsibiorstwa energetycznego w Berlinie; nau czycielem Peter Behrens; dorastajce za pokolenie, ktre w
tym wanym momencie rnalazo drog do Petera Behrensa,
obejmowao Miesa van _der Rohe, Gropiusa i przez krtki
czas jego gocia Le Corbusiera. Pracownia Behrensa bya
jedynym miejscem w Niemczech, w ktrym mode pokolenie
mogo zdoby to, czego potrzebowao. Fabryka turbin zbudo wana przez Behrensa w 1909 roku wyk~aa ze takie mate riay
jak szko i elazo maj w so - bie tajemnicz sil wyrazu, ktr
mona wydoby, o ile tylko artysta wie, jak rozwin ich
moliwoci. Midzy tym budynkiem z 1909 roku a bu dynkami
z lat czterdziestych istnieje przepa spowodowana nowym
pojciem przestrzeni. Niemniej jednak fabryki Behren sa day
solidniejsze podstawy pod rodki wyrazu Miesa van der Rohe
ni podmiejskie domy romantycznego niemieckiego neo klasyka
Karla Friedricha Schinkla (1781-1840), czy budowle Berlage'a,
ktry okoo 1900 roku przywrci europejskiej archi tekturze
gadkie powierzchnie murw.

W 1910 roku Frank

Lloyd Wright wszed w
orbit widzenia Europy. W
czasie gdy Walter Gropius
i Mies van der Rohe
wsppracowali z Peterem
Behrensem, w Berlinie
urzdzono wystaw prac
Franka Lloyda Wrighta.
My, modzi architekci,
znalelimy si w bolesnej
wewntrznej
roztere.
Prace
tego
wielkiego
mistrza
przedstawiay
wiat
architektury
o
nieoczekiwanej
sile,
jasnoci
wyrazu
i
wytrcajcym z rwnowagi
bogactwie
formy"

napisa duo pniej Mies

van der Rohe.
Otwarty ukad rzutu
Wrighta,
rozrastajcego
si
we
wszystkich
kierunkach
jak
rozprzestrzeniajca
si
rolina (il. 243), oraz
tendencja do traktowania
caoci domu jako cigej,
pynnej
przestrzeni

nagle
uwiadomiy
architektom europejskim
ich
wasn
sztywno
form.
Przybysz
z
amerykaskich
prerii
ukazywa im nawrt do
form ywych.
Pord
skadnikw

zbudowana przez Gropiusa w cigu nastpnego roku (1911)

wiadczy o zmianie w pogldahiodszego pokolenia. Szko i
elazo nie byy - ju otoczone masywnymi murami. Cakiem
swobodnie stykay si bezporednio na naronikach (il. 291).
Tak jak w znanych studiach szklanych wieowcw Miesa van
der Rohe z lat 1919-1921 = i w jego szkicu duego budynku
biurowego z roku 1922 3 , wyraz artystyczny wynika z faktu, e
szkielet konstrukcyjny znajduje si wewntrz budynku albo, jak
to okreli Mies van der Rohe: 5 py i dwigary eliminuj
ciany none. Jest to konstrukcja na . zasadzie skry i koci".
Trzeci bodziec dla rozwoju twrczoci Miesa van der Rohe
wyszed z_Holandii. Okoo 1920 roku aden inny kraj poza Ho landi nie tworzy tak wielu interesujcych rozwiza na polu
_budownictwa mieszkaniowego. Najistotniejsz dziedzin, jeli
chodzi o formowanie nowego jzyka architektonicznego, byy
nie fabryki, czy domy handlowe, ale na wskro ludzka domena
domu mieszkalnego i osiedla.
Zrozumiae jest przez to, e w oparciu o dokonane osigni cia, a rwnie o niektre nieudane prace tak zwanej szkoy
amsterdamskiej, Theo van Doesburg wysun idealny program
oczyszczenia architektury i puryfikacji form w swym pimie

Rozwj arc
holendersk
1920 roku

pniejszych
prac
architektonicznych Miesa
van der Rohe odkrywamy
troskliwo w traktowaniu
wych
materiaw,
cechujc
Petera
Behrensa, oraz swobodny
ukad rzutu domw Franka
Lloyda Wrighta. Fabryka
Fagus

580

= Studia te zainicjowane
zostay
projektem
konkursowym na biurowiec
majcy
stan
przy
Friedrichstrasse w Berlinie.
Nie mona ich rozpatrywa
oddzielnie. W biurowcu na
Friedrichstrasse
mimo
nowatorskiego

w
porwnaniu
z
innymi
uczestnikami
konkursu

uycia
materiaw
oraz
prostoty formy, rzut budynku
zwizany
jest
jeszcze
z
ekspresjonistycznymi
tendencjami
architektury
niemieckiej lat dwudziestych.
W holenderskim czasopismie
Wendingen
(vol.
III,
5,
Amsterdam
1923)
znale
mona interesujcy artyku H.
Th. Wijdevelda i dra A.
Behnego na temat romantyzmu
motywu drapaczy chmur tak
popularnego
wwczas
w
Europie. Uwidaczniaj si tu
zarwno podobiestwa, jak i
rnice
midzy
projektem
Miesa van der Rohe a
projektami Hansa Poelziga,
Hugo Haadnga i innych.
8 P. Johnson, Mies van der
Rohe, str. 31.
aden inny kraj nie mg
poszczyci
si
takimi
rozwizaniami, jak osiedla
robotnicze J. J. P. Duda w
Rotterdamie,
osiedle
mieszkaniowe Rosehaghe" Ir.
J.
B.
van
Loghema
w
Haarlemie
(1920)
i
jego
budynki Watergraafsmeer" w
Amsterdamie zbudowane z
elbetu
(1922);
domy
mieszkalne Papaverhof Jana
Wila w Hadze (1919-1921);
czy z zastrzeeniami
bloki
M.
de
Klerka
w
Amsterdamie (1914-1923) (il.
447) oraz prace W. M.
Dudocka w Hilversum, okoo

1920 roku. Wyprzedzay je

jedynie domy jednorodzinne w
Huisterheide
(1914-1915),
projektowano przez Roberta

van t'Hoffa.

581

Stijl (1917).' Wystawa. grupy Stijl (malarstwo, rzeba i archi tektura) zaaranowana przez Theo van Doesburga wraz z C. van
Eesterenem i G. Rietveldem w galerii Leonce Rosenberga w Pa ryu (padziernik 1923) wywara ogromny wpyw na wybitne
talenty, takie jak Le Corbusier i Mies van der Rohe zwasz cza poprzez wystawione modele i prace architektoniczne. Wystawa ta wykazaa, e w peni zrozumiano i wykorzystano
koncepcj domu mieskalnego Franka Lloyda Wrighta jako
pynn przestrze ograniczon pionowymi i poziomymi pasz-_
czyznami (il. 81).
.

Country houses, 1923

Niezmiernie wane dla rozwoju nowoczesnej architektury s
projekty szkicowe dwch country houses Miesa van der Rohe:
jednego o konstrukcji ceglanej, drugiego elbetowej (iI. 323,
324, 326). 6 Analityczne - mylenie Theo van Doesburga pozwolio
mu ukaza w formie przejrzystych wykresw architektonicznych, e koncepcja domu jako samoistnej bryy stra cia
swe znaczenie. W dwch szkicach Miesa van der Rohe widzimy
jasny i skoncentrowany wyraz artystyczny tej koncepcji.
Zdyscyplinowanie Miesa van der Rohe sprawia, e ukad
paszczyzn zostaje okrelony przy pomocy materiau i'kon strukcji; pyt szka, elbetu, a nieco pniej marmuru.
Jeszcze dobitniej, ni w wykresach Stijl, country houses
Miesa van der Rohe okrelaj rzeczywist form pynnego
ukadu, skadajcego si na cao wntrza mieszkalnego; w tym
samym czasie Le Corbusier buduje dom La Roche w Auteuil, a
G. Rietveld stylizowany dom w Utrechcie (1924). Pasz czyzny bdce przedueniem rzutu nie o1a'elaj- wycznie
cian ewntrznych, jak u van Doesburga, lecz sigaj na.ze wntrz, w otoczenie domu, jak skrzyda wiatraka. RwnoczePatrz Powyej, str. 472-473, oraz J.J.P. Oud Hollandische Archi tektur" Bauhausbiirher, Nr 10, wydana przez Waltera Gropiusa i L.
Moholy-Nagyego (Monachium 1925), Ir. J. B. van Leghorn, Holland Built
to Live In, Amsterdam 1932. Obie te ksiki zostay napisane przez wybitnych architektw i przez to s specjalnie interesujce ze wzgldu na
dobr materialu.
Publikowane po raz pierwsz y w G, Nr. II (Berlin, wrzesie 1923).
Byo to pismo wydawane przez Miesa van der Rohe, Richtera i Graffa;
ukazaly si trz y numer y. Treci byo pokrewne wydawnictwom Stijl
i Esprit Nouveau.

582

nie, w paszczyznach tych skupiaj si elementy konstrukcji.

Przejrzysto ukadu osignito przez przeszklenie dugimi pasmanii okien, przekrytych woinoivlzc pyt dachu (H. 326).
Wszystkie elementy projektu Miesa van der Rohe, minio e nie ; s
jego wasnym odkryciem, skadaj si na cao po mistrzow- '~ 1
sku zdyscyplinowan. 7
___
W zrealizowanych w owym czasie przez Miesa van der
Rohe budynkach nie mia on moliwoci urzeczywistnienia tej
odwagi, jaka cechowaa jego szkice. Wizja jego staa si po raz
pierwszy rzeczywistoci dopiero w pawilonie wystawowym w
Barcelonie, w 1929 roku (il. 325). Z nieporwnan precyzj
zastosowa tani gadkie yowierzchnie..dr ogich._ . materiaw
..bu dowlanych lak elementy nowej koncepcji przestrzeni. By
moe najbardziej znana z jego domw jest. will Tugendhata, w
pobliu Brna w Czechosowacji (1930), ktra odznacza si
ogromn szlachetnoci pynnego ukadu przestrzennego. Mimo
to jednak nie mona unikn wraenia przebywania w akwa rium.
W 1931 roku, gdy nazici zawadnli ju ulicami Berlina,
Berlin, 1931 a kraj znajdowa si w stanie kryzysu (pi milionw

bezrobotnych, krach we wszystkich dziedzinach przemysu, trudno ci rynkowe wszelkiego rodzaju), otwarto wystaw budowlan na
w i e l k s k a l . Ws p p r a c o w a y p r z y n i e j p o r a z o s t a t n i s i y
t w r c z e c a y c h w c z e s n y c h N i e m i e c . Wal t e r G r o p i u s , L . M o h o l yN a g y i H e r b e r t B a y e r z B a u h a u s u n a z l e c e n i e To w a r z y s t w a
Spdzielczych Osiedli Mieszkaniowych chcieli po kaza przy
uyciu caej potgi wspczesnej techniki wysta wienniczej i
r o d k w w yr a z u a r t y s t y c z n e g o , c o n a l e y u c z yn i , a b y
h u m a n i s t y c z n i e r o z w i z a p r o b l e m m i e s z k a n i o w y.
Porodku ogromnej sali wystawowej, nieporuszony cglnym
podnieceniem Mies van der Rohe wznis parterowy, cakowi cie
przeszklony dom, o wietnie uksztatowanym wntrzu, w
ktrym bezkompromisowo rozwija zawsze mu blisk jedno
przestrzeni, paszczyzn i konstrukcji (H. 327, 328). 9
We wstpie do pracy R. J. Neutry, Buildings and Projects (Zurych
1951), staralimy si bardziej podkreli wpyw, jaki miay te nie zre alizowarie projekty grupy Stijl" i Miesa van der Rohe na rozwj twrczoki R. J. Neutry.
B P. Johnson, op. cit., str. 76-86.
Na wystawie znajdoway si rwnie domy architektw berli skich Luckhardta i Marcel Breuera oraz fragment wysokociowca
mieszkalnego Waltera Gropiusa. Patrz: Peiro Botloni, Berlin 3931",
Rasseone d' Architettura, 15 wrzenia 1931.
583

3 23 . M i e s van de r R oh e . P r oj e kt c oun t r y h ou s e z ce g y, 19 23 .

3 2 4 . M i e s va n d e r R oh e .
C o u n t r y h ou s e
z c e g l y.
1 9 2 3 . R z u t p a r t e r u . P a s z c z yz n y c i a n y w yb i e ga j c e z
b r yt y d o mu n i e k o c z s i
w o b r bi e z a w r n t r z n yc h
mu r w, a le r o zr e e t a j s i w
o t a c za j c y
pe j za ,
jak
s k r z yd a w i a t r a ka .

3 2 5 , M i e s v a n d e r R o h e . P a w i l o n n i e m i e c k i n a w ys t a w i e m i d z yn a r o d o w e j w
B a r c e l o n i e , 1 9 2 8 . M i e s v a n d e r R o h e p o r a z p i e r w s z y u r z e c z yw i s t n i t u s w o j
w i z j . Z n i e d o c i g p r e c yz j u y g a d k i c h p o w i e r z c h n i c e n n yc h m a t e r i a w
b u d o w l a n yc h j a k o e l e me n t u n o w e j k o n c e p c j i p r z e s t r z e n i .

327.
M i e s Van d e r R oh e . C o u n t r y h o u s e pr z e zn a c z on y d la k a w a le r a . w ys t a w a
b u d ow l a n a w B e r li n i e , 1 9 3 1 . P o r od ku w i e l k i e g o h a l l u w ys t a w ow e g o M i e s v a n d e r
R o h e w z n i e l j e d e n ze s w oi c h p a r t e r ow yc h , p r ze s z k l on yc h d o m w. B yt a t o j e d n a z
o s t a t n i c h ma n i f e s t a c j i n o w o c ze s n o c i pr z e d u pa d k i e m n i e mi e c k i e j ku l t u r y,
328.
M ie s van der Roh e, Coun tr y house d la kawa le ra . Rzu t pa rteru .
Widoc zn e s tu te sa me tendenc je c o w projekcie countr y house z cegy z
1 9 2 3 r. R o z r a s t a j c e s i z w n t r z a d o m u p a s z c z y z n y c i a n i p yn n a
p r z e s t r z e w n t r z a s t a y s i r z e c z yw i s t o c i .

lulrElIEEEUE>r!E!lIEEEE!!lrrlElr!!!
n "=z+
111EE
1lEErr1E!
rr
1
~~
ErElrri,!!lrr
gE1E!1O
`
8111'5i .-_. fi
~~ EE
~~ . i
l~ n
iiu ~ :

rrr

iiG~
~E M M a n i
O

1r

n rEErr!
11ii~~
!E!!1ar.l
n
ia
r
r1u

r1Elru

326 . Mies van der Roh e. Pr ojekt domu z elbetu , 1923. Gadkie powier zchnie
s t a l y s i m i e j s c e m s k u p i a j c y m e l e me n t y k o n s t r u k c j i . U z y s k a n o p r z e j r z ys t o ,
d z i k i p r z e w i t e m p a s m o k i e n , p r z e k r yt yc h n a d w i e s z o n p yt d a c h u .

Ani masowa propaganda, ani osignicia architektoniczne nie

wywary jednak adnego wpywu. Rozwj wypadkw musia pj w innym kierunku.
.
Bardzo krtki by okres wspudziau architektury w roz woju kulturalnym Niemiec. Sposobno ku temu istniaa tylko
przez kilka lat. Nikt z obecnych na otwarciu osiedla Weissenhof
w Stuttgarcie w 1927 roku nie mg przewidzie, e zaledwie
pi lat pniej wszystko to si skoczy.
Mies van der Rohe i osiedle mieszkaniowe
Weissenhof w Stuttgarcie, 1927
Istnieje moment w poowie lat dwudziestych, w ktrym ywe
podstawowe kolory stosowane przez Picassa, Braque'a, Legera i
innych nowoczesnych malarzy zdaway si przekazywa nie
znany przedtem ani potem optymizm. Kiedy tylko przezwyciono skutki wojny i inflacj, zdawaa si, e nastaje nowa
epoka, w ktrej nie da si powstrzyma fali nowego ycia,
nowej sztuki i nowej architektury.
Niemcy byy w owym czasie bardziej wiadome spraw reszty
wiata ni kiedykolwiek przedtem. Awangard wycignito z
dotychczasowego osamotnienia w nurt aktywnego ycia.
Tumaczy to fakt zaoenia Bauhausu przez Waltera Gropiusa
(1919), przy wsppracy takich malarzy jak Paul Klee, W. Kan dinsky i Moholy-Nagy. To rwnie tumaczy wybr Miesa van
der Rohe na stanowisko pierwszego wiceprezesa Deutscher
Werkbund". 10
Osiedle mieszkaniowe Weissenhof w Stuttgarcie (il. 329,
330), ktrego projekt zosta zlecony przez Werkbund" Miesowi
van der Rohe, jest by moe najlepszym dowodem przemian,
jakie zaszy wrd zbyt wskiego krgu elity. Wysano zach cajce zaproszenia do modych architektw z innych krajw, aby
wznieli na wystawie wasne budynki. Z Holandii przyje cha J. J.
P. Oud i Mart Stara budujc szeregowce zgodnie ze
zwyczajem swego kraju. Z Francji przyby Le Corbusier, ktry
wznis dwa najbardziej dyskusyjne domy na supach. Z Belgii
przyjeecha Victor Bourgeois. Modzi architekci szwaj carscy
otrzymali do opracowania jedno z mieszka w bloku Miesa van
der Rohe. Na skraju osiedla Peter Behrens we teran
niemieckiej architektury wybudowa podobny do for-

tecy blok mieszkalny. Pomidzy tymi budynkami architekci z

Niemiec i Austrii postawili domy jednorodzinne; autorami ich
byli: Walter Gropius, Bruno Taut, Scharoun, Rading, Hilber sheimer, Doecker, J. Frank i inni.
Nikt z obecnych na inauguracji osiedla nie zapomni nigdy
atmosfery optymizmu i znaczenia moralnego tego wydarze nia
osignitego w dodatku wbrew pozornie nieugitej
opozycji.
Kilka urywkw napisanych w 1927 roku 11 przekae nam bardziej
bezporednie wraenia:
Wystawa ta z pewnoci umoliwia wgld w obecne ycie.
Wydaje si, e ma ona niezwyke znaczenie, gdy wyprowadzia
nowe metody budowlane z odosobnionych dowiadcze awan gardy i umoliwia ich zastosowanie na szerok skal. Waci wy
rozwj nowej architektury... nigdy nie bdzie moliwy bez
czynnego wspudziau - Ma. Oczywicie, problemy, ktre trzeba
rozwiza, nie wynikaj ze wiadomych wypowiedzi mas.
Istnieje wiele przyczyn, ktre sprawiaj, e zawsze s one go towe odpowiedzie negatywnie na nowe dowiadczenia arty styczne. Jeli jednak ich podwiadomo zostanie skierowana na
nowe drogi, wwczas produkt laboratoryjnych dowiadcze
rozszerzy si i przystosuje do realnych potrzeb. Wydaje si, e
wystawa w Stuttgarcie stanowi istot takiego procesu i tu wanie
tkwi jej znaczenie".
Osiedle mieszkaniowe Weissenhof wiadczy o dwch wiel kich przemianach: o zamianie metod rzemielniczych budownictwa na metody przemysowe oraz o przeuiu nowego stylu
Tycia.
Pocztkowy plan Miesa van der Rohe przewidywa powi zanie dziaek budowlanych stwarzajc jednolity zesp po czony obszarami zieleni. Z przyczyn handlowych plan ten nie
mg jednak zosta zrealizowany. Mimo to, paskie, spokojne
paszczyzny dachw tworz uporzdkowany ukad w miejscach,
ktrym groziby cakowity chaos. W miastach usytuowanych na
paskim terenie, jak np. Haga, widzimy, jak paskie dachy cz
si w szerokie, wzajemnie powizane wstgi.
Blok mieszkaniowy Miesa van der Rohe o stalowym szkie lecie dominuje nad caym osiedlem mieszkaniowym Weissen hot
(il. 331, 332 i 333). Nawet ten rodzaj budynku mieszkalnego,
S. Giedion, L'Exposition du Werkbund Stuttgart 1927" oraz
La Cite du Weissenhof", Architecture Vivante, Par y 1928.
11

1 Por. str. 510, 511

586

587

Blok mieszkaniowy
o szkielecie stalowy
zaprojektowany
przez Miesa
van der Rohe

3 2 9 . O s i e d l e W ei s s e n h o f w S t u t t g a r c i e , 1 9 2 7 . N a p i e r w s z y m p l a n c e d w a
domy Le Corbusiera z ogroda mi na dachu; na lewo s zeregawce
i b u d y n e k m i e s z k a l n y M i e s a v a n d e r R o h e ; w t y l e b u d yn e k m i e s z k a l n y z
wie Peter Behrensa; dwukond ygnacjowe domy szeregowe usytuowane przed
nim projektowel Mart Stam.
3 3 0 . xO
S t_
u --t t~
g -Ja r c i e , 1 9 2 7R,,WOO
P l aRA
n . ARHf:fiR
O s i e d l e t o o k r e l a m o me n t ,
d.s iFeI LdMl e Wei s s e n h o f w
,
WPM RAM A~
O M~
RVLNt_____
w k t r ym w s,UCi
p i c z e n iWOOa r{cyh i t eWORM
k c i z 5~1s/F
r n yc h k r a j w m o g l i p o r a z p i e r w
s z y wCUE
yY
UN
N
k a z a n i e t yl k o s i o w a m i , a l e c z yn e m,
n i e n a j e d n ym t e r e n i e '
~ b u d1u j c w s p l~~
t e w yp r a c o w a n o n o w e p o d e j c i e d o p r o b l e mu b uFd o w n i c t w a mi
e s z k a n i o w e g o .
5U1

FR~~.SCNUFRStH
UFA

I ~Q

3111Ur
R

.. . -

, AR8t1A5

QQ

FR

1WCCJ 3~:,~
o.
I

'

<

=<

k_

WONN

PAW

RINSER RWdNR RIVM

IMI1 ,SCNIAFR

332. Rzut pierwszego

pitra.
Kade pitro
miao inny uktad
rzutu. W
mieszkaniu po
lewej stronie
przepuszczono
swobodnie stalowe slupy poprzez wntrze
mieszkalne.

r
: .
~
~
~
_
t
O

. -

1 ^' k
~

~~ 71T~

333.
Szkielet
stalowy wielorodzinnego bud yn k u mi e s z kalnego Miesa
van der Rohe,

~ _

~ 1-

,205"
przyjmujcego dzi czsto form paacu czy zamku, posiada tu
konstrukcj swobodniej rozwizan. Szkielet stalowy pozwala
wyeliminowa wszystkie sztywne ciany wewritrjie _ ze wntrzne. Na zewntrz wystarcza wolnostojca ciana wype niajca o gruboci poowy cegy, za ciany wewntrzne wy tycza mona rozmaicie, zgodnie z yczeniami lokatora.
Szerokie i cige pasma okien s jedynym czynnikiem ograni czajcym. Pasy okien s szerokie i cige, aby umoliwi swo bodny dopyw wiata do wntrza budynku. Problem bloku
mieszkaniowego jest dzi (1927) dalszy od rozwizania ni pro blem domu jednorodzinnego. Stalowy szkielet Miesa van der
Rohe ukazuje moliwo rozwikania tego zagadnienia.
Wielu krytykw architektury uznao, e ciga nadwieszona
konstrukcja stalowa biegnca swobodnie poprzez domy Miesa
van der Rohe i Le Corbusiera jest odraajca. Wydaje si, e
wyjtkowo trudno jest oderwa architekta od tradycyjnych metod
konstrukcji, w ktrych ciany byy nonymi elementami budowli.
Uzyskanie penego wyrazu wewntrznej struktury domu stanowi
podstawowy organiczny czynnik naszej wspczesnej koncepcji
przestrzennej. Ciga stalowa konstrukcja stanowczo nie jest
estetycznym celem. Mona jej pozwoli spokojnie przebiega
poprzez przestrze. Tak jak kolumny staroytnej architektury
daj widzowi poczucie bezpieczestwa poprzez zdyscyplinowany
stosunek obcienia i podparcia, tak cigy trzon stalowy czy
betonowy przekazuje wspczesnemu widzowi wraenie potnej
energii, przepywajcej rwnomiernie poprzez budynek. W ten
sposb wolnostojca, widoczna kolumna uzyskuje nowe
waciwoci
ekspresji,
niezalenie
od
jej
wasnoci
strukturalnych. Jest to przykad dziaania nieprzerwanej energii:
nic w naszym yciu nie pozostaje faktem izolowanym; wszystko
znajduje si w wielostronnym wzajemnym powizaniu
wewntrz, na zewntrz, w grze i na dole!
Mies van der Rohe wyzyska do koca moliwoci swych
metod budowlanych. ciany ze sklejki, ktre mona przykrca
do sufitu, umoliwiaj uytkownikowi dowoln zmian organi zacji jego przestrzeni mieszkalnej. Pokoje posiadaj wewntrz ne poczenia bez uycia drzwi. Zadziwiajca jest ilo prze strzeni, jak daje ta metoda przy powierzchni 70 m 2 . Dziaa to
na nas jak konieczny rodek pobudzajcy bodziec, ktry jest
w stanie wprawi w ruch przemys."
Osiedle mieszkaniowe Weissenhof byo zarwno ywym
przykadem racjonalnego projektowania, jak i organizacji wn-

- ,. % ~ ; `~~Ta4~.~,e~
~,~ .~. -~
~~~ ~5 -y
,, `~ '
.

~_.~

-R-

do. .

elk.,

4 i o ~

g g

- r

~ ~ ` ' . _

334.
M i e s v a n d e r R o h e . W id o k t e r e n w I l l i n o i s I n s t i t u t e o f Tec h n o l o g y z
z a z n a c z e n i z m p r o j e k t o w a n yc h i u k o c z o n yc h b u d yn k w. W b i a o b w d k u j t o
b u d yn k i p r o j e k t o w a n e ; j e d n a g w i a z d k a w p o d a n y m p o n i e j s p i s i e o z n a c z a b u d yn e k u k o c z o n y, a d w i e g w i a z d k i b u d yn e k w t r a k c i e r e a l i z a c j i w 1 9 5 3 r. ( 1 )
Ter e n s p o r t o w y; ( 2 ) S a l a g i mn a s t yc z n a i b a s e n p yw a c k i ; ( 3 ) B u d yn e k s p o r t o w y;
( 4 ) B u d yn e k n a c z e b y yc h w yc h o w a n k w ; ( 5 ) In yn i e r i a c h e m i c z n a I
me t a l u r gi a ; ( 6 ) Z a k a d y b a d a w c z e ; ( 7 ) B i b l i o t e k a 1 a d m i n i s t r a c j a ; ( 2 )
C h e m i a ; ( 9 ) N a u k i h u ma n i s t yc z n e ; ( 1 0 ) M e c h a n i k a ; ( 1 i ) In yn i e r i a l d o w a I m e c h a n i k a ; ( 1 2 ) La b o r a t o r i a ; ( 1 3 ) La b o r a t o r i a ; ( 1 4 ) E l e k t r o t e c h n i k a I f i z yk a ; ( 1 5 )
Z w i z e k s t u d e n c k i 1 a u d yt o r i u m; ( 1 6 ) Ar c h i t e k t u r a 1 s z t u k i s t o s o w a n e ; ( 1 7 )
Z a k a d y b a d a w c z e i a d mi n i s t r a c j a ; ( 1 8 ) In s t yt u t t e c h n o l o g i i g a z w ; ( 1 9 ) L a b o r a t o r i u m n a u k o w e ; ( 2 0 ) La b o r a t o r i u m n a u k o w e ; ( 2 1 ) B a d a n i a me t a l i ; ( 2 2 )
Zakad y badawcze; (23) Zakad y badawcze; (24) E lektrocieplownia; (25)
Zakad y badawc ze.

33 5 . M i e s va n d er R oh e . B ud yn e k a d mi n i s t r ac j i , 1 94 4. W pe ln i r o zw i n i t o t u c e ch y,
kt r e uj a wn li y s i j u t `v pr o j e kc i e c ou n tr y h ou s e z 1 92 3 r. c z ys t o for m y,
ze s t a w i e n i e r o z ma i t yc h kon s t r u kc j i , w ra l i w o n a pr o por c j e i zd ys c yp li n ow a n
s yl w e t .

590

e l

."441r0

kolejowego w Helsinkach (1906-1914). Ten synny budynek

wyranie ujawnia wpywy poudniowoniemieckie; tak jak sam
architekt, jest on jednak bardziej elegancki i swobodny ni jego
prototypy.
Gmach Parlamentu w Helsinkach projektu J. S. Sirena jest
przykadem szwedzkiego klasycyzmu (zwaszcza odamu repre zentowanego przez Ivara Tengbooma i jego grup). Z budynku
tego nie emanuje jednak ta swoicie perfumowana atmosfera,
ktra po pewnym czasie czyni nie do zniesienia ratusz sztok holmski Oestberga.
Pierwsze budynki Aalto

338. Mies van der R ohe. Gmach ln yn ierll che mic znej 1 meta lurgii, 1949. Widok
plnocnozachodni.

trza domu. Opisywalimy ju gdzie indziej, w jaki sposb publiczno zaznajomiona tu zostaa po raz pierwszy z organizacj
pracy i przestrzeni kuchni, jak rwnie z krzesem o wspornikowej konstrukcji rurowej, zaprojektowanym rwnoczenie przez
Miesa van der Rohe i przez Marta Stama. 12
Mies van der Rohe buduje
Chyba niczego nie marnotrawi si dzi tak bardzo, jak
twrczej energii w dziedzinie sztuki. Marnotrawstwo to pogar sza jeszcze fakt, e dyktatury naszych czasw nie posiadajce
jakiegokolwiek zrozumienia dla spraw nowoczesnej sztuki
nienawidz wszystkiego, co nie jest wyranie wsteczne w rod kach wyrazu.
Gdyby Mies van der Rohe, ktry jak wspomnielimy na
wstpie jest czowiekiem penym cierpliwoci i spokoju, nie
1E Mechanization Takes Command, str. 523-526, 493-503.

592

Czynne ycie Aalto zbiega si z najbardziej ruchliwym

okresem rozwoju Finlandii. Po wyzwoleniu nastpi krtki
zaledwie okres niezakconej wolnoci, a pniej dwie woj ny.
Rozumujc logicznie jedna tylko z tych wojen moga wystarczy
do zupenego zniszczenia Finlandii. Po tych katastro fach
pozostao w kraju bardzo niewiele rodkw finansowych na
rekonstrukcj zniszczonych instalacji przemysowych. Plan
budownictwa mieszkaniowego musia zosta zredukowany do
minimum, za na takie budowle, jak ratusze miejskie, muzea,
centra komunalne i podobne oznaki dobrobytu nie byo zupe nie
funduszw. Dlatego te moe nie znajdziemy w dziaalnoci
Aalto wielkich budowli publicznych, za takie projekty, jak
sanatorium w Paimio, kompleks fabryczny w Sunila, luksus wilIi
Mairea, zrealizowano w cigu krtkiego okresu poprzedzajcego
dwa wielkie zmagania kraju o zachowanie egzystencji.
Zawody architekta i lenika ciesz si w Finlandii duo
wikszym spoecznym powaaniem ni w innych krajach i
przedstawiciele tych zawodw tworz rodzaj arystokracji, do
ktrej naleeli przodkowie Aalto (byli oni lenikami). Sam
Aalto wychowa si w wiosce o nazwie Ajalarvi, pooonej w
pobliu pnocno-zachodniego kraca najgciej zaludnionej
okolicy kraju. Wczenie rozpocz karier, gdy jeszcze jako
student Instytutu Technologii w Helsinkach wybudowa dla
swych rodzicw w Alajarvi swj pierwszy dom.
W tych wczesnych latach Aaalto wykona wiele prac przy
kilku fiskich wystawach; wspomnimy tu tylko jedn z tych
tymczasowych budowli, mianowicie podium dla orkiestry na
wystawie powiconej 700-letniej rocznicy powstania dawnej
fiskiej stolicy miasta Turku (Abo). To lekko wygite drew39 Przestrzeli, czas...

609

3 4 8 . Al v a r Aa l t o . B u d yn e k T u r u n - S a n o ma t w Tu r k u , W n e t r z e d r u k a r n i , 1 9 2 8 1930.

349. Alvar Aalto. Budynek TLLYIUI Sanomat. Elewacja, 1928-1930.

niane pudo rezonansowe (il. 347) maksymalnie uproszczone we

wszystkich swych czciach i delikatnie wykrojone wsp dziaa z pochylonym podium dla orkiestry, zapewniajc do skonao przekazywania dwikw i rwnoczenie ujawniajc
sw plastyczn finezj. Projekt ten powsta w tym samym cza sie, kiedy Aalto zwiza architektonicznie strop ze cian w
swej sali wykadowej w Viipuri.
W poowie lat dwudziestych trzej modzi fiscy architekci
rozpoczynali dziaalno: byli to Aalto, Bryggman i Huttunen.
Wszyscy trzej stosowali szkielet elbetowy w sposb prakty kowany we Francji i w innych krajach. Trudno byo rozrni
ich poszczeglne style, w czasie gdy Huttunen budowa wietne
myny, Bryggman hotele, kaplice i biurowce dla towarzystw
ubezpieczeniowych, Aalto za swj pierwszy wielki blok dla
Spdzielni Rolniczej, zawierajcy biura, mieszkania i sal
teatraln na 600 osb. Blok ten stan w roku 1928 w Turku,
gdzie Aalto otworzy swe wasne biuro.
Pniej w latach 1928-1930 nastpia budowa biurowca dla
firmy Turun-Sanomat w Turku; byo to pierwsze dzieo Aalto
znane poza granicami Finlandii. Mona tu ju zauway zwi zek
zachodniej techniki z indywidualn wypowiedzi artystycz n:
szkielet elbetowy, pasma poziomych okien, taras na dachu, a
zwaszcza strop grzybkowy podziemnej hali mieszczcej dru karni. Stokowe supy o zmysowych, niesymetrycznych kapi telach grzybkowych, stojce w tej owietlanej wietlikami hali,
ujawniaj mistrzowsk rk Aalto (il. 348 i 349). Wkrtce, w
budowli w Paimio, ujawni si caa indywidualno Aalto.
Aalto zacz pracowa w latach 1927-1929. Nie majc jesz cze 30 lat otrzyma zlecenie na wykonanie budynku Spdzielni
Rolniczej Turun-Sanomat, bilbioteki
Viipuri i sanatrium
w Paimio w wyniku wygranych konkursw. Wspominamy te
fakty raczej dla uwiadomienia atmosfery panujcej w tym czasie
w Finlandii, a nie dla udowodnienia geniuszu Aalto. Gdyby Aalto
wyrs w ktrymkolwiek innym kraju demokratycznym, np. w
Szwajcarii lub w Stanach Zjednoczonych, nie mgby ju w 1929
roku otrzyma pierwszej nagrody za projekt tego rodzaju jak
sanatorium w Paimio. Obcito by mu skrzyda, zanim by zacz
lata, albo je uszkodzono przez zmuszenie do kompromisw.
Duchowe przewodnictwo danego kraju ujawnia si najbardziej
przez to, e jego administracja potrafi od pierwszej chwili
rozpozna prawdziwe talenty i zaufa im.

610
611

3 5 0 . Al v a r Aa l t o . S a n a t o r i u m p r z e c i w g r u l I e z e w P a l m l o , 1 9 2 9 - 1 9 3 3 . H a l a w y p o c z yn k o w a n a s z c z yc i e b u d yn k u p r z e z n a c z o n e g o d l a p a c j e n t w.

Paimio: Sanatorium, 1929 - 1933

O ile wiemy, istniej trzy gmachy instytucji nierozcznie
zwizane z rozwojem wspczesnej architektury: budynek Bau hausu w Dessau, zbudowany przez Waltera Gropiusa (1926);
Paac Ligi Narodw w Genewie, projektowany przez Le Corbu siera (1927) i Sanatorium w Paimio Alvara Aalto (1929-1933),
lece w poudniowo-zachodniej czci Finlandii niedaleko
dawnej stolicy kraju, Turku.
Jest to redniej wielkoci sanatorium przeciwgrulicze z kami dla okoo 290 pacjentw. Budynek gwny, prosty masyw o
szeciu kondygnacjach, skierowany jest na poudniowy za chd,
a solarium o zawieszonych wspornikowo balkonach przy lega do
budynku gwnego pod maym ktem nachylenia (il. 351). U
schyku 1928 roku, wtedy gdy Aalto wygra konkurs na projekt
sanatorium, konieczna bya wielka odwaga, aby osadzi
solarium na pojedynczym szeregu elbetowych supw,
612

zamkn je od tylu jednolit pask cian i wysun z budynku

siedem rzdw balkonw w jednej nieprzerwanej linii.
Przyzwyczailimy si, e w sanatorium pokoje zwizane s z
balkonami w jedn cao, aby umoliwi pacjentom bezpo redni dostp do wieego powietrza. W Paimio balkony nie
cz si z pokojami. Oddzielenie pokoju od balkonu jest tu
jednak zamierzone. Lekarze uwaali, e bardzo wanym czyn nikiem kuracji wypoczynkowej jest umoliwienie pacjentom
zbierania si w male grupy zgodnie z ich wasnym wyborem i
wasnymi gustami. Aby unikn widoku nie koczcych si
rzdw pacjentw, wprowadzone zostay mae cianki dziao we,
umoliwiajce rozdzielenie pacjentw na mae grupy (il. 352).
Najwysze pitro rozwizane jest jako hala wypoczyn kowa i
biegnie poprzez ca dugo budynku (il. 350). W punk cie
przecicia si budynku gwnego z hal wypoczynkow Aalto
czy je razem nadajc wysunitemu okapowi agodn, krzyw
form. Z leakw wida wierzchoki pobliskich drzew i lecy
dalej za nimi las, ale Aalto posadzi sosny rwnie w donicach
wzdu balkonw, aby zagodzi wraenie pyt be tonowych. Gdy
widziaem te sosny jesieni 1948 roku, wyglday silnie i
zdrowo, zawsze zielone i rozronite.
Czynnik ludzki zosta wzity pod uwag rwnie w podsta wowym ukadzie poszczeglnych pokojw. Uwidacznia si to w
sposobie umieszczenia wiata przy ku; w owalnych
drzwiach ze sklejki do maego schowka; w prostym urzdzeniu
uatwiajcym wietrzenie wpuszczajce przez okna wiee powietrze bez powodowania przecigw; w specjalnie zaprojekto wanych umywalniach bezgonie doprowadzajcych wod; w
zastosowaniu ju wtedy ogrzewania sufitowego. Wida na tych
przykadach ogromnie staranne opracowanie szczegw.
Prostopadle do budynku gwnego mieszczcego pacjentw
wzniesiono krtkie skrzydo z klatkami schodowymi i dwig niami, ktre tworzy cznik midzy pomieszczeniami socjalny mi
i jadalniami. Z nich wychodz promienicie nisze skrzyda
kliniki i biur, oraz jeszcze nisze partie, mieszczce kuchni,
pralni i elektrowni (il. 353).
Gdziekolwiek staniemy, czaso-przestrzenn koncepcj tego
kompleksu wzbogacaj nowe aspekty. Kada ze cian ma was ny charakter i rozwizana jest zgodnie z funkcj odpowiednich
pomieszcze, ale wszystkie ciany ksztatuje i wzajemnie wie
jasna koncepcja plastyczna. W latach kiedy budowano sana torium w Paimio, aden inny budynek w krajach pnocnych
613

FI'.iriit Sig i%4 t.5...41111

%rm. ;

:..Ja

A0~ ;? l; :: 3!i

351. Alvar Aalto. Sanatorium przeciwgrulicze w Paimio, w poludniowej Fln- landli,

1929-1933. Widok wejcia.

614

lem jeszcze dotychczas okazji zobaczy go po ukoczeniu, a

przecie architektur mona okreli tylko przez bezporedni z
ni kontakt. Dlatego te pozwol sobie zacytowa pierwsze
wraenia przekazane w licie pewnego angielskiego krytyka:
Przeszedem przez (nieukoczony) budynek bursy... Ma on
w sobie tyle ycia, e dosownie powiksza w widzu uczucie
jego wasnej ywotnoci.
Wielkie falujce ciany zbudowane s z maych cegie; one
take oywaj. Cega moe by pooona w taki lub inny spo sb, moe tkwi w murze tak gadko, jak gdyby zalana bya be tonem. Posiada rnorodno barwy, a take w ramach swej
funkcji rozmiaru i ksztatu.
Ta wielka krzywizna nie jest nagym anachronizmem... Niedaleko,
na jednej z ulic wida rzd wygitych, bostoskich okien
wykuszowych; Aalto zastosowa to samo pokrge wygicie,
przenoszc je tylko w wiek dwudziesty.
Najciekawszy by dla mnie rzut oka wzdu ciany budynku ,
od jego naronika, kiedy okna tworz wspaniale bogate boaze rowie pycizny widoczne w skrcie; dalej, due, gwne wejcie
(za podpor Maillarta), skd mona przejrze natychmiast cay
budynek: widzc w przewicie wielkie boiska po prawej stro nie,
zakrt Tzeki z przodu, wygicie przestrzeni wewntrznej i
(przyszy) harmider ycia studenckiego".
Denie do uwolnienia architektury od groby usztywnie nia
widoczne w pracach Aalto jak kada twrcza praca
wskazuje jednoczenie na przyszo i przeszo; jest przy tym
mocno zakorzeniona we wasnej glebie. Aalto kontynuuje to, co
Le Corbusier usiowa osign wygiciem cian pawilonu
szwajcarskiego w Cite Universitaire" (Pary 1930-1932) i w
swym projekcie rozbudowy Algieru (1931). Jak to ju uprzednio
wskazalimy, prby te s kontynuacj tradycji falu jcej ciany
jako rodka modulacji przestrzeni od czasw Fran cesco
Borrominiego i jego fasady kocioa San Carlo alle Quatt ro
Fontane z roku 1662-1667 (il. 82), a do krtych serpentyn
angielskich crescents z koca wieku osiemnastego (il. 83).
Prby Aalto zmierzajce do nadania obiektom niemal orga nicznej gitkoci posiadaj jeszcze inne rda , przyrod
jego kraju. Tak jak Joan Mir tkwi gboko korzeniami w kraj obrazie Katalonii, jak kubici przenosili swoje wraenia z paryskiej kawiarni stoliki, szklanki, butelki, gazety w nowe
pojcie przestrzeni tak Aalto znalaz bezporedni bodziec
artystyczny w zaokrglonych konturach fiskich jezior, uksztas21

360. Alvar Aalto.

Bursa MIT, 19471949. Elewacja Od
strony
Charles
River z wystajcym
hallem I sal
jadaln.

392. Bursa M IT, Hall z tarasem 1 sala

Jadalna.

393. Bursa M IT. Hall na balkonie i

schody prowadzce do Jadalni.

364. Bursa MIT. Widok z boiska sportowego na wejcie I w ystajce klatki

schodowe.

-I-I.II1~~~~`~~~
Bursa
pietra z
,le s yme tr yc znie
tv ysta ymL
pomieszczejcnia mi.

~J
~~

A 4J .

_ill

~}J ~

,; {
'I

623

3 6 5 . Al v a r Aa l t o . B u r s a
K L I T. P o k j t r z yo s o b o w y z
l k a mi p l t r o w ym l d l a
oszc zdnoci mie jsca. Nie t yn k o w a n e c i a n y z c e g y.

towanych z zadziwiajc pynnoci przez sam przyrod i

uwydatnionych jeszcze bardziej poprzez gszcz lasw docho dzcych ze wszystkich stron a do samych brzegw wody (il.
356, 358).
Sunila fabryka i krajobraz, 1937-1939
Gwn dziaalnoci Aalto w Finlandii byo projektowanie
przemysowe poczwszy od budynkw fabrycznych, a do
przesiedlania caych obszarw przemysowych. To wanie mia o miejsce w rozbudowie doliny rzeki Vuoksi (1947), ktrej le wy brzeg przejty przez Zwizek Radziecki musia by opusz czony, a cay znajdujcy si tam przemys, osiedla i orodki
socjalne przeniesione; trzeba byo przy tym zbudowa now
sie komunikacyjn. Aalto zbudowa szereg fabryk celulozy' i
tartakw. s Nie maj one wielkich rozmiarw amerykaskich
zakadw przemysowych, ani elegancji i luksusu fabryki van
Na przykad fabryka miazgi drzewnej Toppila w Oulu (1933), gdzie
wyrazista forma nie jest w peni opanowana.
Tartaki, ze swymi pasko odeskowanymi cianami, zwykle kojarz
si z bezdusznym charakterem barakw. W tartaku Warkhaus, projekto wanym przez Aalto (1947), zwyk drtwot tartaku oywiono prostym
uyciem starannie profilowanych, okrgych belek i przez nadanie cia nie ywego obrysu.
8

624

Nelle w Rotterdamie (1027). Mimo to jednak Aalto dobrze

wiedzia, jak podnie fabryk z poziomu czysto technicznego
instrumentu do poziomu dziea architektonicznego, w ktrym
sytuacja, zastosowanie rnych materiaw i organizacja bry
w przestrzeni s takim samym przedmiotem uwagi i troski ar chitekta, jak linia produkcyjna. Nigdzie zasada ta nie uwydat nia si tak jak w fabryce w Sunila (1937-1939).
Sunila, o rocznej produkcji sigajcej 80 000 ton arkuszy ce lulozy, wybudowana zostaa wsplnie przez pi fiskich kon cernw drzewnych. Dobrze zaprojektowane fabryki s dzi na
porzdku dziennym, za ich cyfry produkcyjne czsto wywo uj
raczej przestrach ni podziw. Sunila nie jest jednak po prostu
fabryk. Jest to kompleks jednolitych stref mieszkal nych i
obszarw produkcyjnych. Osiedla mieszkaniowe zaczto
budowa przed powstaniem samej fabryki i rozcigaj si one
wok, wrd lasw iglastych, wraz z saunami" (fiskie anie)
i pralniami (il. 369).
Sunila ley na wyspie, w niewielkiej zatoce. Jej wygld ze wntrzny okrelony jest przez dugie poziome pasmo skadw,
cigncych si wzdu brzegu morza (il. 367), i przez akcenty
pionowe rnych skoordynowanych budynkw fabrycznych.
Pochye, skone linie transporterw, prowadzcych do wie ma gazynw, agresywnie przenikaj cay ten kompleks.
Aalto nie dopuci, aby zaokrglone skay granitowe, na
ktrych stoi fabryka, zostay zniwelowane do poziomu brzegu
morza (il. 366). Potrafi wykorzysta kontrast midzy masyw noci tych ska granitowych z jednej strony, a z drugiej
strony delikatn konstrukcj stalow szeregu supw podtrzy mujcych transporter i rnorodn faktur paskich cian
ceglanych.
.
Sunila posiada doskona lini produkcyjn. Wewntrz bu dynku znajduj si ogromne zasobniki, koty i urzdzenia tra wice. SiE rwnie rury, ktrymi pyn ciecze i miazga drzew na; jest take dua maszyna do suszenia celulozy stojca od dzielnie w obszernej hali. Przy tym wszystkim nie wida lu dzi,
gdy zaoga fabryki skada si tylko z czterdziestu piciu
pracownikw, dogldajcych codziennej przerbki 30 000 kd
drzewnych na miazg. W lasach pracuje jednak ponad trzy ty sice robotnikw dostarczajcych fabryce surowca. Nie wida
nikogo na schodach czcych rozmaite poziomy fabryki, ani w
licznych halach. Atmosfera fabryki przypomina statek kapi tana
Nemo Nautilus" z powieci Dwadziecia tysicy mil pod40 Przestrze, czas...

625

3 6 6 . Al va r Aa l t o. S u n i la , 1 9 3 7 -1 9 3 9 .
Tra n s p or t e r y 1 f r a g me n t fa b r yk i n a
g r a n i t ow yc h g a z a c h .

368. AIvar Aalto. Sunila, 1937-1939. Widok na peine morze.

367. Alvar Aalto. Sunila, 1937-1939. Magazyny, transportery.

3 69 . Al va r Aa l t o. Su n i la , 19 37 1 93 9 . P la n s yt u a c y3 n y fa br yki 1 bud yn k w mi e s z ka l n yc h .

morskiej eglugi". Osignito tu doskonae rozwizanie

problemu linii produkcyjnej; ani jeden czowiek nie jest nie waciwie uyty jako dodatek do maszyny.
Wreszcie ogldamy najwyszy poziom budynku, paski taras
na dachu wysokiego magazynu o okadzinie ceglanej, skd su rowiec, posuszny prawu grawitacji jest kierowany do procesw
produkcyjnych. Poniej pulsuje organizm fabryki, wielki, kry ty
transporter dochodzi prawie do tarasu, za wzrok nasz prze suwajc si po granitowych skalach napotyka fiski krajobraz
(il. 368): obszary wodne, drzewa i szerokie przestrzenie ldu.
W pobliu brzegu wida wysp zoon z kod drzewnych,
ktre spyny w d rzeki z odlegoci kilkuset kilometrw.
Dwig linowy chwyta je i podaje maszynom do obrbki. W za toce stoj statki czekajce na brzowe arkusze celulozy, aby je
zawie za morza.
Mairea

379. Alvar Aalto. Mairea, 1938-1939.

Widok zewnetrzny.

371. Alvar Aalto. Mairea, 1938-1939,

Rzut parteru.

Nie mona uchwyci geniuszu Aalto rozpatrujc pojedynczy

mebel, pokj mieszkalny czy dom. Trzeba je oglda w powi zaniu z jego projektami na wielk skal, na tle struktury jego
kraju. W niedawnych niepewnych czasach nie byo w Finlandii
miejsca na domy jednorodzinne i luksusowe wille. Aalto wybudowa may dom dla siebie, inny za dom, znacznie wik szy
dla swego przyjaciela Gullichsena, prezesa koncernu
drzewnego. Dom Gullichsena, nazwany Mairea" na cze jego
ony, wybudowany zasta w latach 1938-1939 na polanie wy karczowanej w lesie sosnowym, na szczycie wzgrza nieopodal
wybrzea morskiego. Za domem jest ogrd i basen kpielowy z
grup srebrnych wierzb stanowicych to. Dom ten jest du
rezydencj, mimo to jest zaciszny.
Mairea jest domem jak gdyby odlanym z jednej formy, bo wiem architekt i klient pracowali tu wsplnie, tak jak to miao
miejsce w wieku osiemnastym. Mieli oni te same zamierzenia
i te same inklinacje zjawisko raczej rzadkie w naszych cza sach, kiedy normalnie architekt musi zuy poow swej ener gii na przekonanie niezdecydowanego klienta pozostao z
zeszego wieku. Co wicej, nic tak nie wykoleja nowoczes nego architekta, jak budowanie dla klienta o duych moli wociach finansowych, ktrego najwaniejsz trosk jest wy mylanie ekstrawaganckich potrzeb i nieskoczonej liczby
zbytecznych szczegw.
629

Kto nawet bardzo przywyky do natychmiastowego ocenia nia

jakoci budynku nie potrafi tak atwo zrozumie architekto nicznej instrumentacji Mairea. Jest to architektoniczna muzyka
kameralna, wymagajca najwikszej uwagi dla dostrzeenia
subtelnoci w rozwizaniach motyww i intencji a szcze glnie dla penego uchwycenia sposobu rozwizania przestrzen nego i niezwykego traktowania materiaw. Szerokie okna po zwalaj na wzajemne przenikanie si przestrzeni wewntrznej i
zewntrznej; wydaje si, e las wchodzi do wntrza domu
znajdujc swoje echo w zastosowanych tam smukych drew nianych supach.
Stosowanie faktury
materiaw

Organizacja przestrzenna moe by w pewnym stopniu

zrozumiaa z ilustracji; inna sprawa jednak z uyciem wielu
rnych materiaw i pewn liryk wynikajc z ich zestawie nia. Widoczne jest to ju od zewntrz. Surowo ociosane pyty
czarnego upka pod oknem trudno jest rozpozna ich faktu r
z ilustracji (il. 370) zestawione s z ciepym brzem drze wa
teakowego okiennic i t opask brzozowego drzewa para petu, biegncego powyej.
Wntrze ujawnia jeszcze bardziej delikatne stosowanie fak tury. W poczeniu z akcentami przestrzennymi, hall pokrywaj
due pyty ceramiczne o ciekawym brzowym odcieniu, uoone
po przektnej pyty stosowane normalnie przy odnawianiu
kociow. Kontrastuj z nimi mniejsze, czerwonawe kafelki,
pokrywajce podog salonu z cikim fiskim kominkiem i
cignce si dalej do pokoju jadalnego, umieszczonego pod
ktem prostym w drugim skrzydle. Cztery stopnie prowadzce z
hallu na nieco wyszy poziom wychodzcych z niego pokojw
zrobiono z zadziwiajco jasnego gatunku drewna. Zapytaem
pniej Aalto, jakie drewno zostao tu uyte. Odpowiedzia, e
uywa si go rzadko; jest to rodzaj biaej brzozy, takiej samej
jak stosuje si do wskich paskw biegncych wok kaduba
jachtw. Aby uwydatni poczenie rnych czci gwnego
pokoju mieszkalnego, powierzchnie kafelkowe zlewaj si z
podog drewnian w falistym zakrzywieniu.
Wszdzie wida subtelne zestawienie materiaw. Byszcz ce,
podwjne kolumny czci mieszkalnej s hebanowoczarne;
pasma plecionki, umieszczone pojedynczo lub zebrane razem na
rnych wysokociach wok kolumn, daj efekt odpraj cy (il.
372). W duym fiskim kominku (nazywamy go fiskim,
poniewa zbudowany jest w myl starej fiskiej tradycji
630

3 7 2 . Al v a r Aa l t o . M a i r e a , 1 9 3 8 -1 9 3 9 . W g b i fi s k i k o mi n e k i s a l o n .

umieszczania ognia mniej wicej na poziomie stou) tkwi nad wieszone ponad poziomem podogi granitowe zomy, tak e
mona si wzdu nich wycign. W przeciwiestwie do zwyczaju amerykaskiego nie uywa si blokw granitowych jako
okadziny otaczajcych cian, ktre s tu biae i gadkie. Trzeba
si dobrze przyjrze, by zauway efekty fakturowe przylegej
ciany z surowo bielonej cegy.
Uycie rozmaitych faktur ma takie samo znaczenie, jakie
miao uycie ornamentu rocalle w wieku osiemnastym
uatwia modulacj pynnej przestrzeni.
Najbardziej nas tutaj interesuje organizacja przestrzeni. Organizacja
Wchodzimy do hallu falujca ciana sigajca wysokoci przestrzeni
oczu znajduje si na wprost nas i pozwala dostrzec inne pokoje
po prawej stronie. Cztery stopnie prowadz na poziom gw nego
pokoju mieszkalnego, ktry rozprzestrzenia si na rne strony.
W tyle, po przektnej, rozciga si kominek; podszed szy za ku
niemu zostajemy wcignici znw poprzecznie w g631

Organiczne projektowanie miast

373. Alvar Aalto. Malrea, 19381939. Fragment schodw.

374. Alvar Aalto. Matree, 19381939. Klatka schodowa i salon.

bi duego pokoju muzycznego o czarnych kolumnach owinitych

wiklin i duych oknach. Tylko biblioteka jest zupenie cicha i
odosobniona.
Na poziomie gwnego pokoju mieszkalnego uwag nasz
zwracaj smukle slupy ustawione w nieregularnych odstpach
po obu stronach drewnianej klatki schodowej; ciekawy jest
sposb, w jaki oddzielaj klatk zapewniajc rwnoczenie
przenikanie przestrzeni. Trzeba wspomnie przy okazji, e
wanie sposb, w jaki klatka schodowa wczona jest w prze strzenn organizacj domu, czsto ujawnia zdolnoci architekta
w operowaniu przestrzeni. W tym wypadku lekka, drewniana
klatka schodowa spywa do gwnego pokoju mieszkalnego,
oznajmia istnienie innych pokojw, a jednak zachowuje swoj
wasn osobowo. Zostaa ona rozwizana jak przejrzysta rze ba (il, 373, 374).
W domu tym osignito rzecz rzadk; wci obecne jest
uczucie nieprzerwanego przepywu przestrzeni poprzez dom, a
jednak zachowane zostao rwnoczenie poczucie intymnoci w
kadej czci pomieszczenia.
632

Projektowanie miast jest waciwie tylko inn nazw na

zjawisko integracji. W obecnych czasach triumfu wsko pojtej
specjalizacji nic nie jest tak trudne jak projektowanie czy bu dowanie caoci z pewnej iloci rnych elementw.
Normalnie zdolno do takiej integracji zostaje osignita
dopiero przy kocu pewnej epoki, kiedy znajdzie si ona u swe go kulturalnego szczytu. Szczeglnie prawdziwe jest to twier dzenie, gdy chodzi o projektowanie miast.
Znajdujemy si dopiero w pocztku epoki, a jednak ju jest
dla nas konieczne posiadanie tych zdolnoci, ktre normalnie
rozwijaj si duo pniej. O ile wiem, sytuacja ta jest wyjt kowa, ale poniew istnieje, musimy zgodnie z ni dziaa. Tu i
wdzie napotykamy na konieczno znalezienia rozwizania
zoonych problemw miasta, mimo e specjalici wci jeszcze
dyskutuj nad tym, jaki w ogle powinien by charakter mia sta,
i chocia my sami nie jestemy nawet pewni, jak powinien
wyglda ratusz. Nie zapominajmy o obecnej sytuacji, w ktrej
wyobrania nasza usycha natychmiast, gdy tylko wchodz w gr
problemy integracji.
Jaki jest wkad Aalto w dziedzin projektowania miast? Mo emy tu tylko wspomnie o kilku punktach. Te same wartoci,
ktre oywiaj jego budynki, s jeszcze bardziej widoczne w
jego planach urbanistycznych. Z tak sam swobod, z jak
rozluni sztywno ukadu cian i stropw, rozlunia on sztyw ne ramy ludzkich osiedli. Szeregi domw rozrzucone we
wszystkich kierunkach wygldaj jak gdyby zostay rozsiane
przez wiatr, a jednak utrzymane s razem jak niewidzialn si
jak metalowe opiki w polu magnetycznym.
W ukadzie Sunili, w latach 1937-1939 (il. 369), stosunek Sunila,
Alvara Aalto do urbanistyki staje si ju zupenie
w y r a n y. W i e l e j e g o n a s t p n y c h r o z w i z a o d z w i e r c i e d l a b d z i e t e
s a m e z a s a d y. M o n a j e p o k r t c e o k r e l i j a k o r o z w i z a n i a , u s t a n a wiajce rwnowag midzy podstawowymi potrzebami ludzkie go
otoczenia rwnowag midzy obszarem mieszkalnym, orodkiem
produkcji i przyrod.
Zapewnienie kadej jednostce prawa do ycia prywatnego,
do skromnego ycia spoecznego i do najintymniejszego kon taktu z ziemi, stao si dzisiaj gwn trosk kadego urba1937-1939

633

kilku pierwszych komrek. Wsplnie z innymi architektami

pracowa on od 1944 roku nad rozwizaniem szeroko zakrojonej
odbudowy miasta Rovaniemi, stolicy fiskiej Laponii, ktra zo staa cakowicie zniszczona przy kocu drugiej wojny fisko rosyjskiej.

3 75 . Al va r Aa l t o. P r oj e kt e ks pe r yme n t a ln e go mi a s t a , 1 94 0.

nisty. Cele te nie s ju bynajmniej oryginalne. Stay si dzi

same przez si zrozumiae i brak nam tylko ich realizacji .
W 1937 roku trudno by byo jeszcze znale wiele rozwiza
podobnych do Sunili, gdzie obszar produkcyjny i obszar miesz kalny zostay zaprojektowane w taki sposb, e kady z nich
posiada swoje konieczne warunki nie naruszajc praw obszaru
drugiego. Podejcie prawdziwego urbanisty uwidacznia si w
ukadzie domw jednorodzinnych na najwszym pasku do stpnego terenu; w swobodnym zgrupowaniu domw szerego wych w lesie; w nieznacznych wariantach domkw szerego wych
dla inynierw, ktre stoj bliej wody, ustawione lekkim ukiem,
aby zapewni niekrpujce odosobnienie ich mieszkacom. Jest
oczywicie zrozumiae, e wszystkie konieczne urzdzenia
socjalne (szczeglnie kilka saun wsplnych ani), roz lokowano w naleytych punktach,
Poprzez kompleksowe podejcie Aalto zachowuje trosk o
cao strukturaln osiedla ju wwczas, gdy rozpoczyna od
634

W projekcie miasta eksperymentalnego, ktry Aalto opu blikowa w 1940 roku, wskaza ju, w jaki sposb synchroni zowaby od samego pocztku rwnoczesny rozwj pojedynczego
domu, miasta i procesw produkcyjnych (il. 375). Rozpatrujc
obszar pagrkowatych lasw z rozsianymi jeziorami, tak typo wy
dla fiskiego krajobrazu, porozmieszcza on rne typy do mw
mieszkalnych w sposb jak najbardziej swobodny. Sze regowe
domy (f) otaczaj szczyt wzgrza amebowymi spiralami, tak e
uwidacznia si przez nie struktura krajobrazu; bloki mieszkale
(e) zwrcone s do siebie nawzajem pod lekkim k tem i
umieszczone pod ktem prostym do stoku wzgrza; las przenika
w obszar domw jednorodzinnych (d); budynki publiczne, szkoy
i boiska sportowe (b, c) pooone s w pobliu wszystkich
dzielnic miasta, mimo e kada z nich zaprojektowana jest w
sposb dla siebie najkorzystniejszy. Czynniki stan daryzacji i
irracjonalnoci zlewaj si tu razem, jak zreszt we wszystkich
dzieach Aalto.
W 1940 roku schemat ten by tylko kawakiem papieru, pro jektem przeznaczonym dla studentw MIT. Gdy pojechaem do
Finlandii, na jesieni 1948 roku, rzd fiski wanie zatwier dzi
przyznanie kredytw na wzniesienie szeregu takich miast
eksperymentalnych w kraju.

Miasto
eksperymentalne,
1940

Oko o 1938 roku Aa lt o za pl anow a ju Ka ut tu a. C a kow ic i e

Kauttua, 1938 ukryta w wskiej dolinie przecitej rzeczk i

oddalon a o okoo trz y godzin y jazd y samochod em od Turku, ley

p a p i e r n i a o n a z w i e K a u t t u a . P o p r z e c i w n e j s t r o n i e d o l i n y, w r d
l as ]! , Aa l to w ybudo wa sz er e g domw robo tn ic z yc h. Wsp in aj s i
one czterema wielkimi stopniami po zboczu stromego wzgrza
(il. 377). Paski dach tarasowy jednego domu tworzy du we rand domu nastpnego. Moliwe, e Aalto pamita domy
w ie n i a k w n a w ys p a c h gr e c k i c h . Tam t e d z ie c i b a w i s i n a
dachu ssiada moe to by moliwe tylko w kraju, gdzie lu dzie
nie przeraaj si natychmiast, gdy tylko musz co z kim
podzieli. Podobnie jak na greckiej wyspie Santorin, domy w
Kauttua wykorzystuj naturalne zbocze, aby unikn
635

wydatku na budow schodw (il. 378). W formie swej wyraaj one

stosunek czowieka do gleby, z ktrej wyrs.
Wojny przeszkodziy w budowie. Do 1948 roku wybudowa no
tylko jeden szereg domw, na skutek braku pienidzy i ma teriaw.
Istotnie wan spraw nie jest tutaj ten szereg domw, ale
realizacja caego planu, jednego z najlepszych rozwiza osie dla
wiejskiego (iI. 376). Zaprojektowane zostay cztery szeregi
amfiteatralnie pooonych domkw; kady z nich ustawiony jest
tak, e idealnie wykorzystuje naturalne formy stoku. Szczyt
wzgrza, zgodnie z zasad Franka Lloyda Wrighta, pozosta
nietknity. Z domami tymi czy si szkoa i may oro dek
komunalny, dalej za w d i bliej rzeki znajduje si a nia
parowa sauna" wzniesiona jak zwykle wraz ze wspln
pralni jedyne urzdzenie socjalne, jakie zostao ju
zrealizowane. Wie si to ze starym obyczajem Finw, ktry
kae wznie mae pomieszczenia na ani jeszcze zanim
zacznie si budowa dom mieszkalny.
Oulu, 1943

Vuo k s i

Wartkie potoki pyn poprzez miasto Oulu, pooone u uj cia rzeki Oulu, w pnocno-zachodniej Finlandii. Trzeba tu
byo rozwiza problem architektoniczny: jak w peni wyko rzysta si wodn nie niszczc pikna bagnistych wysepek,
ktre le u ujcia rzeki? Aalto chcia stworzy rozwizanie
o weneckim charakterze (il. 379). Dokonuje tego przez zebranie
setek tysicy metrw szeciennych kamienia i gruzu pozosta ych
po wykopaniu kanau i pogbieniu rzeki i uyciu tego
materiau do powikszenia wysepek i podniesienia ich poziomu
o kilkanacie centymetrw.
Wysepki najblisze siowni mieci zatem miay dzielnic
mieszkaniow robotnikw. Orodek komunalny i administra cyjny jak rwnie orodek sportowy stworzone miay by na
tych obecnie nagich wysepkach, ktre wychodz na otwarte
morze. Szeroka szosa ma poczy obie czci istniejcego mia sta Oulu M. 380). Przed orodkiem ycia publicznego bi bdzie
szereg wodotryskw, jak gejzery z powierzchni wody.

3 7 6 . Al va r Aa l t o. K a u t t u a .
P l a n s yt u a c yj n y.

3 7 7 . Al va r Aa l t o. K a u t tua. Domy tarasowe.

37B. Alvar Aalto. Kauttua, potny

tarasowe z wejciami na rnych
poziomach.

Wreszcie powsta ogromny plan przetransportowania prze mysu z lewego brzegu rzeki Vuoksi, zajtego obecnie przez
Zwizek Radziecki, na brzeg prawy, i czne otwarcie nowej
sieci drg, wzniesienie bogatych urzdze przemysowych, wsi
i orodkw komunalnych swobodnie rozrzuconych w gb oko636

637

Umeblowanie w jednostkach standardowych

379. Alvar Aalto. Oulu, 1943. Model.

lity. Zarwno rozmiarami, jak i

pod wzgldem koordynacji, to
wielkie
przedsiwzicie
planowania regionalnego stanie
si bodcem dla wszelkiego
planowania
tego
typu
w
naszych
czasach
pod
warunkiem, e okolicznoci
zezwol na jego ukoczenie.
638

3 8 0 . Al v a r Aa l t o . O u l u , 1 9 4 3 . M i a s t o
z n o w y mi c e n t r a m 1 k o mu n a l n y m i .

W opinii Alvara Aalto dom nie tylko jest duo bardziej

skomplikowanym organizmem ni samochd istnieje rwnie
istotna rnica midzy obiektem, w ktrym mona mieszka
przez pokolenie i rodkiem transportu, ktry mona dogodnie
wymienia co drugi sezon. Co wicej, dla budynku nie ma dwch
sytuacji identycznych. Prze e vrszysrrrim za dom siga zbyt
gboko do ludzkiej psychiki, aby mona byo dopuci do
cakowicie masowej jego produkcji.
Zatem tylko jego elementy powinny by standardowe: drzwi,
okna, wyposaenie mechaniczne i elementy konstrukcji, bez
wzgldu na to, czy oparte s one na szkielecie, czy na py tach.
Istotn spraw jest zachowanie swobody architektonicz nej.
Elementy standardowe powinny pobudza, a nie niszczy wizj
architektoniczn.
Zarwno dzisiejszy dom, jak i umeblowanie skadaj si z
czci wykonanych maszynowo. Porwnania tego nie mona
jednak prowadzi dalej. Dom typowy, dom prefabrykowany za bija fantazj architekta i zadaje miertelny cios organicznemu
projektowaniu miast. Umeblowanie natomiast ma z gry wszelkie dane, aby by projektowane w standardowych typach.
Omawiaem ju t spraw szerzej na innym miejscu, 9 nie mog
jednak zakoczy moich uwag na temat Aalto nie wspom niawszy o bodcu, jaki dal on zagadnieniu projektowania mebli
lat trzydziestych. Przyczyna tego ley znw w powizaniu mi dzy elementem regionalnym i najnowszymi procesami mecha nicznymi, a rwnie w wyczuciu przez Aalto wspczesnych
rodkw wyrazu. Materiaem, ktry wzi w swoje rce i uczynil gitkim, tak jak to zrobi ze cianami, stropem i urbanisty k, by materia organiczny drewno.
Elementem podstawowym mebli Aalto, podobnie do pyty w
mostach Maillarta, czy paskiej powierzchni planu w nowo czesnym malarstwie, jest arkusz sklejki. Aalto nabra rozmachu
do swych pierwszych eksperymentw, kiedy musia opracowa
cakowite wyposaenie swego sanatorium w Paimio w 1929 ro ku. Tu odnajdujemy pierwsze masowo produkowane krzesa ze
sklejki, skadajce si z ramy drewnianej, podobnej do ta my, na
ktrej zawieszone jest falujco wygite siedzenie ze sklejki (il.
280). Okoo 1935 roku Aalto odway si na elimi nacj
zamknitej ramy ze sklejki i zbudowa krzesa na zasau Mechanization takes Command, 1948, Oxford University Press.

639

dzie swobodnego wspornika jest to konstrukcja, ktra do owego

czasu bya moliwa tylko ze stali.
Podobnie jak wszyscy, ktrym udaje si wyskok w niezna ne,
Aalto posiada dar widzenia rzeczy tak wieo, jak gdyby jeszcze
nigdy nie byy one brane pod uwag. Jest to wanie ro dzaj
talentu, jakiego nam ogromnie dzi potrzeba, aby odkry
odpowiednik emocjonalny, ktry mgby uratowa przed po greniem si w zalewie obejmujcych nas procesw technicz nych.
Aalto ostatnio ogosi nowe rozwizania w dziedzinie pro dukcji mebli. Stao si moliwe ---- przez specjalny proces ss cy -- nada drewnu tak elastyczno i gitko, e architekt
bdzie mg je skrca i obraca wedle swej woli. Co wicej,
chemicy odkryli metod formowania materiau podobnego do
kabla z szeregu maych prcikw drewna, zaostrzonych u obu
kocw; Aalto nazwa je drewnianym makaronem". Pewien
lekarz zobaczywszy je, wspomnia natychmiast o pewnych or ganizmach, znajdujcych' si w grubej kiszce.
Okres rokoko rozwin najwysze mistrzostwo i finezj w
rzemiole snycerskim. Szkielet krzesa zredukowano wwczas
do zadziwiajcej smukoci i uksztatowano w eleganckie formy.
Dzisiaj zupenie nowe moliwoci powstay od zewntrz, po przez wspprac procesw chemicznych. Ciekawi jestemy, czy
te operacje chemiczne zostan zasymilowane emocjonalnie.
Strona ludzka
Nie mona mwi o architekcie Aalto, nie wspominajc o
Aalto jako czowieku. Ludzie s bowiem dla niego co naj mniej
rwnie wani jak architektura. Aalto interesuje si kad
ludzk istot w jej szczeglnych pragnieniach i dowiadcze niach, bez wzgldu na to, skd ona pochodzi i do jakiej klasy
spoecznej moe nalee. Bodce i podniet do swej pracy
czerpie z kontaktw z ludmi o rnych zawodach, podobnie
jak postpowa James Joyce. I rzeczywicie, Aalto nie moe
wyj poza swe mieszkanie, nie bdc natychmiast wmieszany
w jak ludzk spraw. Podchodzi do ludzi bezporednio i bez
zahamowa w taki sam sposb, w jaki podchodzi do
organicznego materiau, jakim jest drewno.
Gdy Aalto pojawi si po raz pierwszy, nieznany nam wszy stkim, w krgu nowo utworzonej organizacji CIAM, w 1929 roku
we Frankfurcie, nie mwi wwczas o swych budynkach,
640

ale zamiast tego opowiada o osobliwej przygodzie, jaka spotka a go o godzinie dziewitej tego samego ranka na drodze
z dworca do hotelu. W 1933 roku, gdy jecha z Finlandii na
kongres do Aten samolotem, pocigiem i samochodem, aby
wzi udzia w formuowaniu Karty Ateskiej, najwaniejsz
dla niego spraw byy dugie rozmowy, jakie odbywa po dro dze. Razem z nim podrowaa starsza niewiasta w gipsowym
opatrunku - babka, jak nam owiadczy ktr si opiekowa
i ktrej pomaga przy przesiadaniu si z pocigu na pocig.
Aalto przyjecha do Ameryki po raz pierwszy w 1939 roku, aby
budowa fiski pawilon na Wystawie wiatowej w Nowym
Jorku. Jego zasb angielskich sw by daleki od bogactwa, a
jednak wygosi odczyt dla rozpieszczonej publicznoci w Mu zeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku. Sposb, w jaki tam
stal, sposb, w jaki stara si wyrazi to, co mia do powiedze nia, z uyciem swej fragmentarycznej angielszczyzny i kilku
okay", cakiwicie od samego pocztku zniewoliy audytorium.
Powoanie Aalto na katedr w MIT byo naturaln konsekwencj jego osobowoci, sukcesu jego fiskiego pawilonu i
aprobaty, z jak spotkay si jego meble. W ten sposb Walter
Gropius i Alvar Aalto znaleli si przy pracy w tym samym
miecie.
Aalto dzieli swoj prac i swj czas, jak to dobrze wiemy,
midzy odbudow. Finlandii i swoj amerykask katedr. Bur sa, ktr wanie wybudowa dla MIT, jest szczeglnie miaym
przedsiwziciem, gdy wemie si pod uwag fakt, e amery kaska architektura uniwersytecka bya tradycyjnie ubrana w
pseudogotyckie lub kolonialne formy.
Stosunek Aalto do czowieka w jego zoonoci nie moe by
zdefiniowany na podstawie racjonalnych przesanek. Osobo wo Aalto promieniuje w bezporednim kontakcie. Gdy jednak
Aalto odjedzie, wydaje si wwczas, e nie ma sposobu znale zienia z nim cznoci. Przypuszczalnie nie prowadzi z nikim
nigdy w yciu regularnej korespondencji. Kiedy tylko jednak
znw si pokae, wwczas opowiadania jego zabarwione cu dacznym zrozumieniem sytuacji yciowych czowieka i pro mienno caej jego osoby sprawiaj, e wydaje si, jak gdyby
opuci nas zaledwie wczoraj.
Istniej pewni architekci, ktrych praca rozwija si niejako
sama przez si. Praca Aalto jest innego rodzaju. Kada kreska
projektu mwi o jego bliskich zwizkach z ludzkim losem. Jest
to moe jedna z przyczyn, dlaczego architektura jego napotyka
4I Przestrze$, czat,.,

641

mniej przeszkd w pokonaniu oporw zwykego czowieka ni dziea

innych wspczesnych mu architektw.
Zgadzam si z filozofem Ernestem Cassirerem, ktry w
swej ostatniej pracy 10 tak gorco domaga si, aby historia
pisana bya w przyszoci wycznie z blisk znajomoci jej
ludzkiej strony.
W czasie, gdy te kartki przygotowywane byy do druku, z
Helsinek nadesza depesza (13 stycznia 1949 roku) zawiada miajca o przedwczesnej mierci Aino Aalto.
Wszystkie wystawy Aalto, jak i wszystkie jego prace pod pisywane byy zawsze Aino i Alvar Aalto". Nie by to tylko
rycerski gest umieszczenia imienia ony przed swoim wasnym.
Maestwo to byo rwnie wyjtkowe, jak wszystko inne, co
dotyczy Alvara Aalto. Stao tego zwizku oparta bya na
wsplnym dzieleniu wszystkich walk i sukcesw, poczwszy od
wsplnych studenckich czasw. Prawdziwy jego sekret lea
jednak przypuszczalnie w gbokim wzajemnym dopenianiu si
ludzkich kontrastw. Aalto jest niespokojny, musujcy,
nieobliczalny, podczas gdy Aino bya dokadna, wytrwaa i spo kojna. Bywa czasami dobrze, gdy wulkan otoczony jest spokoj nie pyncym strumieniem.
Imi Aino zawsze bdzie czone z dzieami Alvara Aalto.
Tak, zawsze stawia on jej imi przed swym wlasnym, ale Aino
sama zawsze si upieraa: Ja nie jestem twrcza, to Aalto jest
twrczym duchem". Nie nadszed jeszcze moment ustalenia
stopnia wpywu Aino na prace Aalto, wiemy jednak, e miaa
ona swoje spokojne zdanie jako architekt na wszystkich eta pach
jego pracy i ycia. Nigdy nie ukazywaa si na pierwszym
planie, ani nigdy nie przyznawaa si do tego, co sama napraw d projektowaa. Zawsze pracowaa za scen, jak to miao
miejsce, gdy widziaem j po raz ostatni na jesieni roku 1948: w
cigu dnia jako dyrektor firmy Artek, towarzystwa zaj mujcego si projektowaniem i produkcj mebli Aalto; wie czorem jako gospodyni przyjcia wydanego dla intelektual nej elity Finlandii, siedzca w biaej sukni swobodnie wrd
swych goci, spokojna jak fiskie jeziora i lasy, z ktrych si
wywodzia, czynna zawsze w sposb nie narzucajcy si; wa nie taka, jak czsto potrafi by kobiety pnocy.
10

E. C as si r e r, An E ss ay on Man, Ne w H a ve n 1944, s tr. 181.

Jt:RN UTZON I TRZECIE POKOLENIE'

Przejrzelimy dotd prace trzech pokole, ktre bray udzia
w ksztatowaniu architektury naszego stulecia. Istniej midzy
nimi sprzecznoci, ale istotne jest to, e jedno pokolenie nie
musi wypiera si drugiego, aby by w zgodzie z wasnymi
ideaami i moe kontynuowa to, co zaczli jego poprzednicy.
Ju mija pidziesity rok od chwili wejcia trzeciego pokole nia na aren architektoniczn. Jak postpuje jego rozwj od
okresu drugiego dziesiciolecia?
Kontynuowane jest nastawienie spoeczne. wiadome wczu cie si w sytuacj anonimowego uytkownika.
Projektowanie otwarte. Uwzgldnianie zmiennych okolicznoci
traktowane jako pozytywny czynnik projektowania.
Wczenie ruchu ulicznego jako pozytywnego czynnika w
projektowaniu miast.
Jak najszersze uwzgldnienie danej sytuacji, w celu zgrania i
uintensywnienia architektury i otoczenia.
Poaenie nacisku na stosowanie w architekturze pasz czyzn
poziomych i zrnicowanych poziomw. Wzmoone zastosowanie sztucznych wzniesie i platform jako elementu
budownictwa miejskiego.
Wzmoone nawizywanie do przeszoci, nie w sensie f ormalnym,
ale w sensie powinowactwa wewntrznego-a rwnie i chci
kontynuacji.
Dalsze umocnienie tendencji plastycznych w architekturze.
Swobodniejszy zwizek midzy zewntrzn i wewntrzn f orm, oraz swobodniejszy stosunek bry do przestrzeni.
Prawo do ekspresji poza przyczyn funkcj.
Powizanie z przeszoci
Powizanie z przeszoci, pragnienie utrzymywania z ni
kontaktu, przejawia si w inny sposb, zupenie odmienny ni
przy pewnych zjawiskach zachodzcych w architekturze dru giego pokolenia, zwaszcza w Ameryce; nie chodzi o onglerk
historycznymi detalami wyrwanymi z jakiej caoci.
Zrozumiae byo odegnanie si od dnia wczorajszego, w
pocztkowym okresie obecnego kierunku architektonicznego,
Roz dz ia te n st ano wi u zupe nie ni e do pols ki e go wyd a ni a nad es a ne
prz e z Au to ra w j z yku ni e mie c ki m. P rze o y Z. Geb et hne r. (P rz yp. r ed. )

642

643

w celu ponownego dotarcia do wasnej istoty. Le Corbusier jest

jedynym z wielkich pionierw architektury, ktry nigdy nie
zerwa kontaktw z przeszoci. Od tego czasu dawno nast pio uspokojenie, ktre sprawi, e od nowa bd badane y wotne siy przeszoci, ten zasb ludzkiego dowiadczenia.
Pseudopowizanie z
przeszoci

Skutki tego zwrotu ku przeszoci mog okaza si nega tywne bd te pozytywne. W Stanach Zjednoczonych poszuki wania w tym kierunku przejawiaj si, u szerokich rzesz archi tektw redniego pokolenia, w formie wczenia do ich budowli
poszczeglnych detali i fragmentw stylowych, dobieranych pod
ktem dekoracyjnoci. Ale praktyki te nie prowadz ani do
waciwie pojtego zwizku z tradycj, ani do przeszoci.
Prowadz one jedynie do architektury dekadenckiej, popiera nej
przez publiczno i pras, gdy wznawia ona niedawno
pogrzebane ideay zeszego stulecia.
Od formalnego przejcia detalu prowadzi droga do epigo skiego przejcia form przestrzennych, ktre straciy powiza nie z dzisiejszym spoeczestwem i dzisiejsz koncepcj
przestrzeni. Typowym tego przykadem jest Lincoln Center w
Nowym Jorku.

Stosunek trzeciego
pokolenia do
przeszloci

Powizanie trzeciego pokolenia z przeszoci przejawia si

w rny sposb; w jego stosunku do anonimowych budowli,
ktre wszdzie jeszcze przetrway do dzi jako czniki z prze szoci. Zjawisko to jest powszechne. Starsze pokolenie, z pew nymi wyjtkami, jest zazwyczaj obojtne wobec architektury
anonimowej. Inaczej ma si rzecz z trzecim pokoleniem. Wsz dzie dostrzega si obudzone pragnienie ycia w wikszych
wymiarach czasu, zrodzone pod wpywem frapujcych budowli,
ktre pozostay z okresw wietnoci.
Dochodzi do tego jeszcze co innego: peen rezerwy stosunek
do budowli pojedynczych. W projektach najmodszego pokole nia
zawsze przejawia si pogld, e najwyszych wartoci
architektonicznych nie tworzy pojedyncza budowla, lecz wsp dziaanie rnych budowli na jednej paszczynie, jak w przy padku greckiego Akropolu czy agory. Archeologowie ju dawno
nazwali to okreleniem group design. Jeszcze wyraniej ni na
Zachodzie wystpuje to w projektach Japoczykw.
Trzecie pokolenie widzi w przeszoci co innego ni wy mow detalu budowli. Chodzi raczej o wewntrzne powino wactwo, o duchowe poznanie tego, co z minionego architekto64 4

nicznego poznania jest nam emocjonalnie bliskie i co w pew nym sensie wzmacnia take nasz wewntrzn pewno.
Stanowisko wobec przeszoci, takie jakie zawsze przebija w
pokoleniu Utzona, rni si od stanowiska historykw, a przynajmniej tych historykw, ktrym brakuje powizania z teraniejszoci.
Architekt stosunkowo mao interesuje si tym, kiedy dana
budowla powstaa i kto by jej autorem. Jego pytanie brzmi
raczej: do c z e g o dy architekt i w jaki sposb roz wiza
swj problem. Innymi sowy: chodzi o poznanie wiedzy
architektonicznej, o bezporednie skonfrontowanie dzisiejszego
architektonicznego Ja z przeszoci. Najlepsze moliwoci do
tego rodzaju rozwaa stwarzaj podre.
Stanowisko wobec przeszoci obraca si wok tego samego
pytania: Jak ludzka wiedza w innych czasach i warunkach
usiowaa rozwiza pewne problemy i co skadao si na te pro blemy? Budowle ludw prymitywnych przemawiaj do architekta w sposb bardziej bezporedni ni zabytki pniejszych
kultur. Jest wic zrozumiae, e jakie ruiny ujawni mog
wicej spraw zasadniczych ni wspaniale wyposaone palazzo.
Doprowadzi to wszystko midzy innymi do tego, e instynkt,
uniezaleniony od historycznych koncepcji przestrzennych i de tali, bdzie wyczulony na historyczn atmosfer miasta i w
pewnym sensie wczuje si w jego genius loci.
Jrn Utzon
W postaci Jrna Utzona wystpuj szczeglnie wyranie pewne
cechy trzeciego pokolenia.
Jrn Utzon urodzi si w 1910 roku w Danii. Od pocztku
na ksztatowanie Utzona ma decydujcy wpyw osobowo
jego nauczyciela z Krlewskiej Akademii Sztuk Piknych w
Kopenhadze, Steena Eilera Itasmussena, wietnego historyka i
urbanisty. W 1945 roku ksztaci si pod kierunkiem A. Aalto,
ktrego, wraz z Gunnarem Asplundem, uwaa za swych skan dynawskich mistrzw; stara si konsekwentnie realizowa ich
denia. Przez krtki okres pracuje samodzielnie.
W 1948 roku spotyka si w Paryu z Legerem i Le Corbu sierem, lecz przede wszystkim przebywa w towarzystwie rze biarza Henri Laurensa. Od niego uczy si jak wznosi formy w
przestrze i jak wyraa stan zawieszenia i wznoszenia.
Le Corbusier ok. 1910 roku zwiedza muzea etnologiczne
645

381. Zaloenie witynne w Uxmal (Yucatan) z rnymi poziomami i ukadami

schodw. Stanowisko trzeciego pokolenia wzgl dem przeszoci zwizane jest
zawsze z pytaniem: Jak cz owiek przy pomocy swej wiedzy rozwizywa okre lone problemy w innych czasach I warunkach. W architekturze Majw, cha rakteryzujcej
si
rozlegiymi
platformami
umieszczonymi
na
rnej
wysokoci, podobnie jak w olbrzymich zaoeniach schodowych, znalaz Utzon
elementy. ktre od dawna go frapoway.

s `'

i odby podr po Europie i Azji Mniejszej. Utzon dy, tak jak

wikszo twrcw jego pokolenia, do bezporedniego obejrzenia
wiata.
W 1948 roku zwiedza Marokko. Zainteresowao go tam
midzy innymi organiczne powizanie wiosek z krajobrazem,
osignite dziki identycznoci materiau ziemi. Powstaje
w ten sposb nierozerwalna w sensie plastycznym jedno
midzy terenem i domami dochodzcymi nawet do wysokoci
10 kondygnacji. Budujc pniej osiedla, takie jak Kingo czy
Fredensborg, o jednolitych, tych ceglanych cianach,
Utzon mia przed oczami t jedno prymitywnych budowli.
W 1949 roku przebywa na stypendium w Ameryce, z po cztku w Stanach Zjednoczonych, a pniej w Ameryce Po646

udniowej. Mieszka krtko u Franka Lloyda Wrighta w Taliesin

West i Taliesin East. Wchodzi rwnie w kontakt z Miesem van
der Rohe. Najbardziej fascynuje go architektura Majw i
Aztekw. W budowanych przez nich wityniach odnalaz to, co
go od dawna frapowao: rozlege, pgzjome_paszczyzny. jako
podstawowy, determinujcy rodek wyrazu architektonicznego
(il. 381).
Wraca do Danii, bierze udzia w wielu konkursach. Mao
buduje. Jego rodacy s przyzwyczajeni do owej mikkiej, a godnej wymowy form, ktra przyniosa duskim meblom tak
due uznanie na wiecie. Zrealizowano jego projekty: osiedle
Kingo koo Helsingr w 1956 roku (Zodiac, Nr 5, str. 80-81),
skadajce si z 63 domw, oraz mae osiedle koo Fredensborg
w 1962 roku.
W 1957 roku niespodziewanie wygrywa konkurs na projekt
gmachu opery w Sydney. Wielk zasug przedwczenie zmar ego Eero Saarinena byo rozpoznanie w tej pracy Utzona dziea
o wiatowym znaczeniu; z ca energi przeforsowa nagrod dla
Utzona i uzyska zgod na jednoczesne przeznaczenie pro jektu
do realizacji.
Po 1957 roku nadarzya si Utzonowi okazja zwiedzenia
Chin, Nepalu, Indii i Japonii i poznanie ich rnorodnych kul tur.
Oceni rnic midzy architektur chisk i japosk. Uderzyo
go to, e w Ja ioriii_maerrpno za. pampp gitkiej liny, a nie
sztywnej miary jak w Chinach i wykry wpvv tego faktu na
architektur. Prowadzi interesujce rozmowy, poczwszy od
tematw odlegych do spraw bliskich jego twrczoci. W
Pekinie zetkn si z pewnym profesorem, ktry przeo y na
nowoczesny jzyk chiski 7-tomowy zbir starochiskich praw
budowlanych sprzed omiuset lat. Systemy prefabrykacji w
budownictwie byy wwczas rozwinite do najdrobniejszych
szczegw, jednake w odrnieniu od dzisiejszych, nie tylko
w kierunku zwikszania wymiarw, a raczej w kierunku stwo rzenia wszelkich moliwych kombinacji i zwrcenia szczeglnej
uwagi na ich symboliczn wymow.
W celu dogldania skomplikowanej budowy gmachu opery,
Utzon wyjeda w marcu 1963 roku do Sydney. W 1964 roku
otrzymuje pierwsz nagrod w konkursie na projekt gmachu
teatru w Zurychu.
-

647

Pozioma paszczyzna jako element podstawowy

Powizanie budowli z poziomymi paszczyznami wie si z
pocztkami architektury, a mianowicie z tarasami sumeryj skiego
zikkuratu. W The Eternal Present: The Beginnings of
Architecture (Nowy Jork, 1964) zosta przeledzony rozwj tego
elementu zarwno w Mezopotamii, jak i w Egipcie. Zawsze
wystpuje tam w olbrzymiej skali harmonijne powizanie po ziomych paszczyzn. W Starym Pastwie: powizanie pustyn nej
wyyny, na ktrej stoj piramidy w Gizeh, z niszym pozio mem
oazy. W okresie szczytowego rozkwitu architektury Nowego
Pastwa: w gigantycznym osadzeniu trzech tarasw wityni
grobowej krlowej Hatszepsut w Dejr el-Bahari.
Poprzednio przeledzilimy znacznie paszczyzny, ktra po
raz pierwszy odnalaza swoje treci emocjonalne w kubizmie.
Na czele zagadnie staa sprawa powizania paszczyzn pianowych. Trzecie pokolenie wyranie wysuno na plan pierwszy
paszczyzn poziom jako element podstawowy. Oba poprzed nie pokolenia rwnie doceniy jej architektoniczne znaczenie,
ale raczej w sensie poczenia dwch poziomw.
U Le Corbusiera .uwidocznia si to w forrmi_pochylni po
czwszy od willi Savoie, 1929, poprzez wielkie budowle Chan digarhu a do konstrukcji przenikajcych si pochylni w Visual
Art Centers w Harvard, 1963, gdzie staj si decydujcym
elementem architektonicznym.
Ju w drugim pokoleniu, w twrczoci Alvara Aalto od
samego pocztku, od realizacji biblioteki w Viipuri, 1927
wida wprowadzenie powizania poziomych paszczyzn jako
rodka ksztatujcego form. Przewija si to jak ju widzie limy w caej jego twrczoci. Rwnie i Aalto tworzy na
pocztku wrcz sztucznie zrnicowane poziomy (Ratusz w Say natsalo).
Podniesienie poziomej paszczyzny do godnoci czynnika
podstawowego przybiera u trzeciego pokolenia form prawie
nowego odkrycia. Jrna Utzona natchny zakrojone na wielk
skal budowle tarasowe Aztekw i Majw (il. 381). Znalaz on
w meksykaskiej kulturze pnego okresu z ok. 1000 r. n.e.
potwierdzenie tego, co zawsze w nim drzemao. Wiele lat p niej w artykule Platforms nad Plateaus" (Zodiac, Nr 10, 1959)
wskaza poziome paszczyzny jako rodek wyrazu architekto nicznego: Paszczyzna jako element architektoniczny fascy nuje. Zakochaem si w niej po raz pierwszy w 1949 roku,

podczas mojej podry badawczej do Meksyku, gdzie znalazem

najrozmaitsze kombinacje zarwno co do rozmiarw, jak i zastosowa... Promieniuje z nich wielka sia".
Wszdzie ledzi Utzon zastosowanie poziomej paszczyzny
tarasu jako kociec kompozycji architektonicznej" (Zodiac, Nr
10, str. 113), w Grecji, na rodkowym Wschodzie, w Indii.
Chcc ukaza istot japoskiego domu przy pomocy rysunku
(il. 382), szkicuje dach unoszcy si nad podog bez uwzgld nienia przezroczystych cian. Podoga w tradycyjnym domu
japoskim tworzy delikatny pomost. Ten japoski pomost jest
podobny do pyty stou; nie chodzi si po stole. Jest on me blem"
(Zodiac, Nr 10, str. 116).
Rysuje chmury nad morzem; zaznacza ostr lini horyzontu
wody i nad ni pozornie poziom paszczyzn chmur tworz cych jakby sklepienie (il. 383). Jest to w pewnym sensie prelu dium do sklepienia opery, wyjaniajce zasad formy. Utzon
wyobraa sobie, e rwnie unosi si ono nad poziomem bu dowli, tylko w jednym punkcie dotykajce ziemi.
A dalej: take i sama budowla stoi na wyranej platformie.
Idea polega na cakowitym podzieleniu platformy na funkcje:
pierwsza- i drugoplanow. Ponad platform widzowie odbie raj
gotowe dzieo sztuki, a pod ni znajduj si urzdzenia i
pomieszczenia przygotowawcze." (Zodiac, Nr 10, str. 117).
Zastosowanie platformy, sztucznie stworzonego terenu, Paszczyzna
przewija si przez ca twrczo trzeciego pokolenia. Wyst - stworzona
puje wszdzie tam, gdzie istniej prby rozwikania chaosu przez czowieka
przechodniw, aut i transportu towarowego. W projekcie dziel nicy AmsterdamPnoc opracowanym przez Bakem, van der
Broeka i van Eycka (1963); w projekcie dzielnicy Tokio,
ktrego autorem jest Tumihiko Makis, nalecy do najmod szego pokolenia; czy w zwartych platformach pomostu wbu dowanego w zatok Tokijsk w projekcie Kenzo Tange.
Prawo do ekspresji: sklepienie opery w Sydney
W zwizku z szeregiem wielkich sklepie opery w Sydney
podnis si bardzo mocny sprzeciw, na ktry trzeba zwrci
uwag, i to bynajmniej nie tylko ze strony ludzi, ktrzy
wszystko co niezwyke traktuj z samego zaoenia jako widzi misi twrcy.
Niezwyky jest ten szereg zoony z l0-ciu sklepie, usta648

wionych jedno za drugim, wznoszcych si na wysoko 60 m i

przekrywajcych cay kompleks z przodu, z bokw i z tyu.
Najpopularniejszy zarzut gosi, e te upiny ledwo stykajce si
naronikiem s wyrazem samowoli, gdy nie istnieje adne
uchwytne powizanie midzy zewntrzn i wewntrzn prze
strzeni i e nawet, z natury wysoka, czworoboczna wiea
sceniczna zostaa przykryta skrzydem olbrzymiego sklepienia.
Ponad czyst
funkcjonalno

Wie si z tym zasadnicze pytanie.

Pytanie, ktre nasz okres rozway i na ktre dal
jest to pytanie sumienia: Czy jestemy wewntrznie przygoto-

382. Dom japoski , szkic J43rna Utzona, Dom okrelono w ycznie za pomoc
d a c h u i p o d o g i - p o m o s t u , Ten p o m o s t j a p o s k i j e s t p o d o b n y d o p t y t y s t o u :
nie chod zi si po st ole; jest on meble m. "

wani na to, aby wiadomie wynie si ponad czyst funkcjo nalno, jak czyniy to wczeniejsze epoki, w celu wzmocnienia
wyrazu?
upiny", jak Utzon nazywa swoje rozstawione jedno za
drugim sklepienia, s zbdne, jeli w architekturze bdzie uzna wana tylko funkcjonalno, w ktrej daje si sprawdzi bez porednia, materialna wspzaleno przyczyny i skutku. Po
p wieku rozwoju wspczesna architektura da czego wi cej. Autonomia wyrazu powinna odzyska w budowli swoje
prawa, ktre sigaj ponad czyst uytkowo.
Jestemy najzupeniej pewni, e chwilowo tylko jeden twrca
odway si na ryzyko zamanifestowania niezawisoci wy-

650

razu. Na tym szczeblu rozwoju jedynie wypaczenia z rk niepowoanych s godne obawy.

W dwch obszernych wasnych publikacjach (65X40 cm) Utzon
przedstawi genez swego dziea.
W pierwszej publikacji, z 1958 roku, na okadce ktrej
widnieje na czerwonym tle sylwetka opery, zabiera rwnie gos
wielu specjalistw. Przy skomplikowanej budowli pracuje dzi
cay ich sztab. S to: konstruktorzy, akustycy, specjalici od
ogrzewania i oczywicie specjalici od spraw sceny. Pniej
usuwaj si oni zazwyczaj w cie pracy architektw, pozostaj
anonimowi. Utzon uczytelnia tekst w swej publikacji rysun kami
roboczymi i objanieniami. Laik zyskuje dziki temu rzadk
okazj wgldu w mozaik dzisiejszej pracy zespoowej.
Druga wielka publikacja, w 1962 roku, nie zawiera tekstu i
skada si wycznie z serii znakomitych rysunkw. Na okad ce widzimy graficzne wyprowadzenie formy upin z kuli (i.

384. Jarn Olson. Szkle

skle pienia oper y w Syd n e y, w yj a n i a j c y z a s a d f o r m y.

651

P~
fu

'unkt wyjcia: kula

387). Wewntrz przedstawiony jest naocznie, krok za krokiem, rozwj

budowli, a szczeglnie wyranie kontrapunktowy zesp zoony z
przekry i upin (il. 385).
Przekrj poduny przez ma sal ukazuje, e wygite
przekrycie wntrza pozostaje w kontrapunktowym stosunku do
upin, ktre rozpiy nad nim swoje porednie segmenty, a do
trzeciego najwyszego sklepienia, wznoszcego si wysoko po nad wie sceniczn. Szklane ciany zamykaj sklepienie od
zewntrz. Nie pionowo, ale podobne w formie do zoonego
skrzyda nietoperza.
upiny s uporzdkowane w taki sposb, e grne krawdzie
sklepie trafiaj idealnie w jeden punkt (il. 390), z ktrego rozchodz
si do przodu i do tyu. Oko nie jest w stanie sprawdzi tego
bezporednio, ale wyczuwa podwiadomie wewntrzny ad.
Za punkt wyjcia obra Utzon ostatecznie kul, ktr Platon
uwaa za najdoskonalsz i najjednolitsz bry, o wszystkich
punktach powierzchni umieszczonych w jednakowej odlegoci
od rodka.
Jest ona jedyn geometryczn form, ktra jako skoczona
rzeba pojawia si ju w najwczeniejszych okresach sztuki.
Nasycona treciami symbolicznymi leaa u podstaw monumen talnych zaoe sztuki bizantyjskiej. Utzon wystrzega si uy cia zwartej, zamknitej formy kopuy. Uy tylko fragmentu tej
bryy, osigajc prawidowy i zarazem odmienny, nieru chomy a
wiecznie wznoszcy si wyraz, taki jak unoszce si jedna za
drug upiny opery.
Obojtnie, czy tego chcemy czy te nie: fragment jest cech,
symbolem naszych czasw.
Pewnego dnia przysa mi Utzon z Australii trzy drewniane
czasze kuliste, z ktrych wyci rne segmenty sklepienia (il.
388). Wynika z nich, jak dalekie od samowoli s te krzywizny
sklepienia.
Utzon trafnie utrzyma wraenie unoszenia si w przestrze ni. Ale architektura wymaga budowania i da praktycznego
urzeczywistniania metafizycznej idei. Utzon jest na wskro
przesiknity deniami naszej epoki. Cho wic wewntrznie
absorbuje go bardzo take przeszo, myli realnymi katego riami praktyka. Mianowicie: problem zracjonalizowanego wy konawstwa jest dla niego, poprzez prefabrykowane elementy i
korzystanie z konstrukcyjnych moliwoci lecych w formie
kulistej, nierozczny z podoem metafizycznym.
652

Dziki waciwociom czaszy kulistej, ktrej grna po wierzchnia znajduje si wszdzie w jednakowej odlegoci od
rodka, mg Utzon odrzuci cay skomplikowany, opracowany
naukowo system rusztowa i zastpi go jedn ruchom kr yn.
Jak dowiadujemy si od Choisy'ego, Egipcjanie w Nowym
Pastwie (Ramasseum, Teby) konstruowali swoje sklepienia ko lebkowe, skadajce si z warstw niewypalonej cegy, przy
pomocy jednej ruchomej kryny.
W licie z czerwca 1963 roku Utzon wyjawia, e przez geo metri sferyczn" (spatial geometry), jak nazywa swoj metod,
jest w stanie wznie konstrukcj z prefabrykowanych
elementw, stosujc jedynie ruchomy ukowy szablon bez
opracowarrego naukowo systemu rusztowa, jaki jest po trzebny
przy normalnych konstrukcjach upinowych".
Z zastosowania elementw kulistych wynika uproszczenie
opisu rysunkowego. Dziki mojemu systemowi sferycznemu
mog zakreli na powierzchni kuli wielkie koa krzyujce si
na biegunie pnocnym (il. 388). W ten sposb dochodz do
rozwizania, ktre jest tak proste jak czynno, ktr si
wykonuje dzielc pomaracz na male, jednakowe czci." O
tym jak trudne jest przedstawienie skomplikowanego
sklepienia za pomoc poziomych i pionowych przekrojw,
przekonay Utzona upiny budynku TWA Eero Saarinena na
lotnisku Idlewild (dzi Kennedy-Airport), ktrych poziome i
pionowe przekroje mogy by obliczone jedynie za pomoc
mzgw elektronowych.
W d r u g i e j p u b l i k a c j i n a t e m a t o p e r y, 1 9 6 2 , r y s u j e U t z o n P o c z e n i e
ekspresji na jednej stronie okadki matematyczne wyprowadzenie skle
i prefabrykacji pienia z kuli (il. 387), na drugiej stronie okadki
znajduj si jego pierwsze szkice ksztatu sklepienia. Ilustruje to oba
b i e g u n y, w o k k t r y c h w s z y s t k o s i o b r a c a : z j e d n e j s t r o n y
bezporednie przelanie fantazji na papier, z drugiej prak tyczne
urzeczywistnienie.
Ta droga bynajmniej nie bya prosta.
Sklepienia projektowano pocztkowo tak, jak zarysoway si
bezporednio w wyobrani; Ove Arup, duski konstruktor, ktry
od lat mieszka w Anglii i jak peen zrozumienia duch
opiekuczy stoi po stronie architektw, podj si w swoim
biurze znalezienia sposobu realizacji. Nie osign adnego re zultatu, cho gowi si nad t spraw. Trzeba si byo wyrzec
pierwotnej koncepcji.
653

se
385. Opera w S ydn ey . Przekrj prz ez wielk sal ze swo bodnie po dw ieszo nym
do sklepienia drew nianym st ro pem.
364, Jttrn Utzon. Ustalenie upin sklepiennych na bazie czaszy kulistej. Naj prostsza moliwo montau sklepienia z elementw prefabr ykowanych daje
regularna powierzchnia kult.

386. Le Co rbusier. Projekt Paacu Ra d, 1931. St ro p wielkiej Sali wisi na st a low ych linach, u mocowa nych do swobodn ie u mieszczo nych w przest rzeni para bolicznych ukw elbetowych. Pro jekt ten poz ost a nie za uwatony. Prz esz ed
do histo r t ja ko skierowa ny w prz ysz o pomnik nowsz ych cza s w. Za mia st
niego na gro dz ono pro jekt cakowicie epigo ski 1 wsteczny. Utzon prz yzn a, e
idea jego wisz cego st ro pu I swobodn ie zaw iesz onego sklepien ia oper y w
S ydney powst a a pod wpywem projektu Le Corbu siera.

.
n

65
4

'

388. Tt irn Utzon . Mo del cza sz y kulistej, z kt rej Ut zon w yci r ne segment y
sklepien ia , w spo s b ta k pro st y jak dz ielen ie po ma ra czy na cz ci".

Zmiana dokonaa si w pracowni Utzona midzy majem a

padziernikiem 1961 roku dziki przeskokowi z dwuwymia rowoci deski krelarskiej do wyobraenia przestrzennego.
Utzon uwaa, e ostateczna forma upin wyniknie tak jak idea
Domino" przedstawiona za pomoc kilku slupw i pozio mych
elbetowych paszczyzn.
Zaistniaa moliwo, aby wysokie upiny z prefabrykowa nych elementw powstajcych czciowo na placu budowy i
czciowo w Szwecji zestawia w ebra i czy w stalowym
bucie, ktry byby punktem zbiegu.
Po co to wszystko? Po co taki wkad czasu i kosztw? Je dynie dla prawa ekspresji uwarunkowanej wyobrani. Ta
nieustpliwa walka o prawo do ekspresji otworzya nowy roz dzia w dzisiejszej architekturze.
Wspdziaanie decyzji artystycznej i prawidowoci tech nicznej jest podstaw kadej twrczoci architektonicznej. Z
biegiem czasu zmieniaj si jedynie metody konstrukcyjne.
Strop i sklepienie

Caoksztat
budowli

Zatrzymalimy si ju nad lunym funkcjonalnie" zwiz kiem midzy stropem i sklepieniem. Wiszcy strop ma tylko
.jedn odmienn funkcj ni sklepienie; powinien oczarowy wa 5000 widzw, przyciga ich tak, jak zapach kwiatw
przyciga pszczoy.
Lekki strop jest swobodnie zawieszony. Skada si z prefa brykowanych belek drewnianych, ktrych skomplikowane,
uwarunkowane akustyk oprofilowanie wzbogaca z drugiej
strony regularn form, tym razem cylindryczn.
Ta idea zawieszonego stropu nawizuje, jak to wyranie
podkrela Utzon w swojej wypowiedzi o projekcie Paacu Rad
Le Corbusiera; idea ta pojawia si wwczas w zupenie innej i
bardziej prymitywnej formie. Strop wielkiej sali mia by tam
podwieszony na stalowych linach, umocowanych do swo bodnie rozpitych w przestrzeni parabolicznych ukw
elbetowych (ii. 386).
W budowli trzeba bra pod uwag, i to nie w ostatniej ko lejnoci, jej przeznaczenie spenianie ludzkich potrzeb;
musi ona by rwnie rozpatrywana w swoim caoksztacie.
Chodzi o to, by uczyni wszystko w celu przygotowania
uroczystego momentu.
Kady kto szed do teatru w Delfach, usytuowanego wysoko
ponad wityniami, musia gboko przey krte przejcie
656

wit drog. W teatrze obejmowaa go potem caa potga

krajobrazu.
W Sydney poszukuje si w mniejszej skali czego podobnego:
przez stopniowe wchodzenie na rne poziomy, poczone
schodami o szerokoci nie spotykanej poza wityniami
Aztekw czy Majw. Budowla umoliwia otworzenie sal i foyer
podczas przerw, dajc widzom, ktrzy id przez foyer, pene
wraenie zawieszonych upin, dominujcych nad dalek perspektyw portu" (Jaru Utzon).
Eero Saarinen z miejsca przewidzia, e opera w Sydney
bdzie naleaa do wielkich budowli naszej epoki. Tylko przy szo moe pokaza, jakie bdzie jej oddziaywanie.
Nie jest przypadkiem, e szczegy budowli nie s ustalone
do koca. W budownictwie miejskim, ktre najsilniej odczuwa
gwatowny wzrost zaludnienia, wyraniej wystpuje \N projek towaniu tendencja do zachowania mimo dynamicznego roz woju architektury tego, co byo wczeniej zbudowane.
Podobna tendencja ujawnia si przy budowie wielkich
gmachw. Budynki Louisa Kahna, architekta filadelfijskiego,
s zaprojektowane w taki sposb, e moliwe jest rozszerzenie
pierwotnej koncepcji bez jej naruszenia.
U Utzona ksztat korpusu budowli jest mocno zarysowany;
elastyczno ley w opracowaniu wntrza.
Le Corbusier w swoich projektach musee a croissance illi mitee" (1931) i jego nadajcej si do rozbudowywania, nieograniczonej spirali, dopuci po raz pierwszy do gosu te koncepcje.
Poczenie trwaoci i przemiany w jedn dopeniajc si
cao a nie nieubagane przeciwiestwo przenika coraz
silniej do wiadomoci. Wczenie przeszoci do teraniejszoci
jest obecnie jedynie kwesti czasu.
Zrozumienie sytuacji: teatr w Zurychu
Okrelimy jako cech trzeciego pokolenia silniejsze wczu cie si w naturalne i architektoniczne otoczenie. Otoczenie i
architektura powinny wspgra tak intensywnie, jak tylko to
jest moliwe.
W Sydney bya to harmonia midzy wysoko pooon na
wysunitym pwyspie budowl i kosmiczn dal wody i nieba.
W czerwcu 1964 roku Jorn Utzon otrzyma pierwsz na grod
za projekt teatru w Zurychu (il. 392). Sytuacja jest tu zupenie
odmienna ni w Sydney. Chodzi o wejcie w okrelo92

Przestrze, czas...

657

..

1111111110111=M11111111111111111111111111 1M011

~~WlI11N~a~li~

0 0 9 . O p e r a w S y d n e y. W i d o k o d z a c h o d u . P o n a d s t o p n i o w a n y m i p l a t f o r m a m i

w znosi si sze re g skle pie , z kt r ych ka de zbi e ga si w sta low ym buci e,

na

39 0 . Gr n e kr a w d zi e
s k le pi e t ra fi a j w j e d en
punkt.

rv
391. Opera w Sydney. Plan, na ktrym znajduj sig obie sale: wiksza 3500, mniejsza
na 1200 miejsc.

n atmosfer i jednoczenie o zdecydowany akcent urbani styczny, o stworzenie punktu ogniskowego rozlegego orodka,
w skad ktrego wchodz cile wsppracujce zakady nauko we: gimnazjum, uniwersytet, wysza szkoa techniczna, kliniki i
wszelkiego rodzaju instytuty. Takiego punktu ogniskowego do
dzi brakuje. Miejsce lokalizacji jest pocite liniami komu nikacyjnymi i ssiaduje z najwaniejsz arteri wylotow: jest
to mizerny kawaek zieleni z szaletem i kioskami porodku.
Krgosupem tego skromnego obszaru jest szlachetna w wy razie
brya domu sztuki Karla Mosera (1910). Wyej i dalej w gb
znajduje si budynek szkolny (1839) ujawniajcy dobre tradycje
berliskiej Bauakademie. W usytuowanym midzy nimi
zielecu zlokalizowano nowy teatr jako cznik dajcy
wewntrzny punkt oparcia dla rozproszonego zespou.
Jak zrealizowa to przy pomocy jednej budowli?
Pyn nie da si uchwyci, ucieka midzy palcami, ale nagle,
z dopywem nowej energii, bez zmiany temperatury, nabiera
trwaych ksztatw. Podobnie dzieje si w urbanistyce.
Sytuacja nie ogranicza si tylko do pojedynczego przypadku
pmilionowego miasta. Jest symptomem okresu, ktry wsz dzie, najrniejszymi sposobami, poszukuje ponownego zcze nia uamkw zaginionej wsplnej wiadomoci. Sytuacja ta ka jak w Zurychu wykazuje, e to bynajmniej nie zawsze
wymaga kolosalnych, nowych poczyna: raczej chodzi o zago jenie rany.
Przystanie na istniejc sytuacj jest tylko wtedy uspra wiedliwione, gdy odbywa si bez uszczerbku dla czystej formy
architektonicznej. Celem nie jest tu wybujaa przestrzenno, jak
w Sydney. Chodzi o wcielenie si w purytask atmosfer miasta
nie rezygnujc z wizji artystycznej. Budynek Utzona rozwija si,
w formie lekkich uoonych jak stopnie, poziomych paszczyzn:
paski, delikatny jak paskorzeba, budynek dywanowy ze
strukturaln koncepcj dachu" orzeka sd kon kursowy.
Plastyczny ukad stopni rozwizany jest przy pomocy niemal
organicznie uksztatowanych dwigarw, ktre zastoso wano ju
w Sydney. Ich zmienny profil, wyniky z rozwaali statycznych,
suy do pokonania niezwykych rozpitoci. W Zurychu
dwigary wyszy zdecydowanie na zewntrz budynku i ich forma
stanie si plastycznym krgosupem caej bryy (il. 393). Nie
chodzi tu jednak tylko o rozpitoci, ktre pozwalaj na
swobodn rozbudow teatru; dwigary daj wra659

enie wewntrznego ruchu i ekspresyjny wyraz, podobnie jak w

konstrukcjach Roberta Maillarta.
Wyczuwa si poza tym t sam rk co w Sydney. Forma
foyer z jego poziomymi warstwami wynika z chci dostosowa nia si do warunkw. Podobnie jak w Sydney, schody rozcig nite s tu na ca szeroko tworzc wystp, gdzie jak to
okreli Utzon w swoim wyjanieniu widz stanie si
aktorem".
Utzon projektuje zarwno w Sydney, jak i w Zurychu w
myl odmiennych koncepcji scenicznych. Nie s temu winne
tylko wytyczne programowe. Tu jak i tam tworzy widowni
amfiteatraln, podobn do zagbionej misy" (Utzon).
Utzon nie jest samotny, jeli chodzi o umiejtno wczucia
si w sytuacj przy bezwzgldnym zachowaniu wyrazu archi tektonicznego w swoim pokoleniu. Wystarczy tylko przypom nie
poziomo rozwarstwiony teatr miejski w Helsinkach (1959), w
ktrym 28-letni Timo Penttild czciowo wpuci pomieszcze nia
sceniczne w masyw skalny.
Charakterystyczne, e projekt Utzona nie jest opracowany
we wszystkich szczegach, i e poprzez zastosowanie dwiga rw pracujcych na due rozpitoci, wymagane s minimalne
podpory porednie; przy projektowaniu budynku osignito
wic niezbdn elastyczno.

3 9 2 . Tea t r w Z u r yc h u . W
czerwcu 1969 roku otrzyma]
Utznn pierwsz nagrod za
p r o j e k t t e a t r u w Z u r yc h u .
S yt u a c j a
jest
tu
zu pe n ie
odmienna
nit
w
S yd n e y.
Chodzi o wejcie w okrelon
atmosfer
i
o
stworzenie
centru m r ozle g e go or odka
zoonego
z
u n i w e r s yt e t u ,
wyszej szkoy technicznej,
d o m u s z t u k i i i n n yc h i m
p o d o b n yc h i n s t yt u c j i . B u d o w l a
Utzona r ozwija si w formie
l e k k i c h , u k a d a j c yc h s i w
stopnie,
p o z i o m yc h
pta szc z yzn . Pla ski, de lika tn y
jak
p la skor ze tba ,
b u d yn e k
d yw a t , o w y
ze
struktur a ln
konstrukcj dachu,"

.+._~._A. 1_.ILr1

4..j,.,,j:.l.w

M R

L_ _

3 3 3 . Tea t r w Z u r yc h u . W id o k z
boku.

D w i g a r y,

organicznej strukturze,
rze,
umoiiwiaj
niezwykle rozpitoci i
powoduj

P
Pr

n i e ma l

z
tego
elastyczne
uksztattowanie wntrza.

Wczucie si w sytuacj
uytkownika
Powizanie charakteru
indywidualnego
z
kolektywnym
jest
problemem, nad ktrym
pracowano od pokole i
ktry zawsze cierpliwie
domaga si rozwizania.
W odniesieniu do wyrazu
architektonicznego daje"i
mao
zadowalajce
wyniki.''
W skad budowli,
ktre Utzon zrealizowa
w Danii, wchodz dwa
osiedla: Kingo kolo
Helsingbr
(1956),
skadajce si z 63
jednorodzinnych
domkw i mniejsze
osiedle
koo
Fredensborg,
w
odlegoci 50 km na

pnoc od Kopenhagi
(il. 394 i 395), przeznaczone
dla
Duczykw
wracajcych
z
zagranicy. Oba charakteryzuj
si
umiejtnoci
wniknicia w struktur
terenu. W wyniku tego
domy usytuowano na
rnych
poziomach.
Budynki stykaj si
jak skrzyda motyla",
co wie si z zapewnieniem
czowiekowi
nalenego mu prawa do
intymnoci.
Domy obu osiedli
oparte s na czsto
stosowanym ukadzie
L",
w
rnorodny
zreszt sposb. S one
tak zestawione, e
661

moliwie najmniej wsplnego muru dzielcego graniczy z prze strzeni mieszkaln. Stao si to moliwe przez uzupenienie
ukadu L" do formy kwadratu, tworzc otwarty dziedziniec.
Mona by go okreli raczej nazw patio. Tworzy on bowiem
prywatn, otwart stref domu.
W rozwizaniu szczegw wida, e Utzon potrafi kszta towa przestrze. Nie prowadzi muru zewntrznego jednolicie
do gry. Wycina go prostoktnie tak, aby swobodnie mg prze nika krajobraz, przestrze zewntrzn uksztatowan w for mie
ogrodu. U chirurga wszystko zaley od trafnoci cicia; w
przypadku architekta nie jest inaczej. Zamiast maych, mi niaturowych ogrodw, wsplny teren zapewnia rozleg prze strze. Podobna myl, mimo e w zupenie innej formie, poja wia si rwnie we wsplnych ogrodach skwerw dzielnicy
Bloomsbury, w pierwszej poowie dziewitnastego wieku.
Steen Eller Rasmussen, nauczyciel Utzona w kopenhaskiej
Akademii, powiedzia mi kiedy, e szczeglnie ceni u Utzona
podwjn umiejtno: rozwizywania monumentalnych zao e, wspaniale wspgrajcych z otoczeniem, spoecznych za
przez stosowanie przy rozwizaniu przestrzennym najprost szych rodkw wyrazu.
3 9 4 . J a m U t z o n . O s i e d l e F r e d e n s b o r g w p o b i i i : u K o p e n h a g i , I s 4 2 . W id o k z b u d yn k u s o c j a l n e g o n a w i j c y s i g s z e r e g d o mk w j e d n o r o d z i n n yc h . P o l c z e n i e
c z c t c i s o c j a l n yc h j i n d yw i d u a l n yc h z a p e w n i a w i d o c z n e t u p r o s t o k t n e w yc i g c i e
w mu r ze .

1 9 5 . P l a n s y t u a c yj n y o s i e d l a F r e n d e n s b o r g . B u d yn e k s o c j a l n y, z k t rego widok pokazano na Il. 399.

u s yt u o w a n y j e s t w l e w e j p p t l S .

ROZWJ ARCHITEKTURY WSPCZESNEJ.

Byoby cakowitym nieporozumieniem przypuszcza, e
wspczesna architektura zostaa rozwinita przez kilku izolo wanych geniuszy. Dynamiczni artyci, osobowoci twrcze do statecznie silne, aby przebi si poza dominujce konwencje
bez takich ludzi nic oczywicie nie mogoby zosta dokonane.
Architektura wspczesna nie opiera si ju jednak na kilku
jednostkach korzenie jej tkwi gboko w yciu naszych
czasw. Wci staje si ona bardziej anonimowa niezliczeni
pracownicy we wszystkich czciach wiata daj swj codzien ny wkad w jej uynianie i rozwj.
Akcent coraz czciej przenosi si z indywidualnego archi tekta na rozwizanie problemu. To stanowi wanie rnic
midzy pokoleniem pionierw a pokoleniem, ktre po nich na stpio. Konieczny oczywicie pozostaje indywidualny twrczy
wysiek, ale skomplikowane problemy, ktre musz by roz wizane (wraz z narastajc jednolitoci wyrazu), prowadz
do koniecznoci stosowania pracy coraz bardziej kolektywnej.
663

czestwa, ktrego rozwj umysowy zdystansowa rozwj emo cjonalny. Walka, jak wspczesna architektura musiaa toczy,
aby ustali swe miejsce w yciu, spowodowana bya wanie
przez ten dystans midzy myleniem a odczuwaniem. Walka ta
nigdy by nie zostaa wygrana, gdyby architektura czekaa na
inne gazie wiedzy, aby wsplnie osign skoordynowane i
uniwersalne pogldy. Budowniczowie, socjologowie, ekonomi ci, teoretycy polityki aden z nich nie osign jak dotd
peni swych zamierze. W midzyczasie architekci pracowali
przy pomocy rodkw, jakie mieli pod rk czasem byy one
bardzo prymitywne i wwczas niemoliwe byo osignicie cal kowicie zadowalajcych rozwiza dla ustanowienia zarysu
nowego typu ycia.

Architekci wsppracuj nie tylko z innymi architektami, lecz

rwnie ze specjalistami rnego rodzaju, takimi jak inynie rowie, ogrodnicy, lekarze, statystycy i wielu innych.
Architektura
problemem
moralnym

Architektura przestaa by trosk biernych i interesownych

specjalistw, ktrzy budowali dokadnie to, za co im pacili
klienci. Architektura odrzucia t biern postaw i znalaza
odwag, by czynnie zmaga si z yciem, pomagajc je formo wa. Ta nowa postawa zaczyna si od ywotnych pyta, wni kajcych w potrzeby yciowe dziecka, kobiety i mczyzny:
Jaki prowadzisz tryb ycia? Czy my jestemy odpowiedzialni
za warunki, ktre musisz cierpie? Jak mamy projektowa
nie tylko domy, lecz cale regiony tak, abycie mogli prowadzi ycie godne tej nazwy?"
Gdy zagbimy si w takie zagadnienia, zobaczymy, e
wspczesna architektura bierze pocztek w problemach mo ralnych. Architektura wysza z dziedziny wskiej specjalizacji,
aby zanurzy si w rzeczywisto codziennego ycia. Architekt
za przez fakt zdjcia z oczu zason specjalisty znacznie roz szerzy swoje wpywy. Architektura jest ogromnie zoon dys cyplin twrcz; dziaa na pograniczu midzy rejonami dozna
estetycznych i praktycznego dziaania. Lecz to wanie powo duje, e oczekujemy od niej takiego otoczenia, ktre by wyra ao ycie naszej epoki.
Malarze nowoczeni rozszerzyli nasze dowiadczenia
wizualne
poprzez
rozpracowanie
zwizkw
midzy
przedmiotami, ktrych nigdy dotd nie zauwaylimy w naszym
zwykym, pautomatycznym sposobie widzenia. Wspczeni
architekci chcieli w podobny sposb wyprzedzi rozwj
wiadomoci ludzkiej; oni rwnie nie zgadzali si czeka do
czasu, a mogliby by cakowicie pewni oglnej aprobaty swojej
pracy. Idc za impulsem czciowo etycznym, a w czci
artystycznym, starali si nada naszemu yciu odpowiednie
konstrukcyjne ramy. I tam, gdzie wspczesna architektura miaa
mono nada wspczesnemu yciu nowe obramowanie te
nowe formy oddziayway z kolei na ycie, z ktrego wyrosy.
Nowa atmosfera doprowadzia do zmian i do rozwinicia poj
ludzi, ktrzy w niej yli. Bdzie to atwo zrozumiae, gdy
spojrzymy na architektur tak jak Louis Aragon patrzy na
malarstwo; jako na jzyk, a nie tylko na spraw smaku.
W przeszoci (a nawet do pewnego stopnia i obecnie) na prawd twrcza sztuka napotykaa na opory ze strony spole
664

Midzynarodowe kongresy dotyczce nowego budownictwa i

ksztatowania dzisiejszej architektury'
Midzynarodowe kongresy na temat nowej architektury
(Congres Internationaux d'Architecture Moderne CIAM) nie
byy zwoywane w celu ochrony praw zawodowych, co jest za daniem wielu oficjalnych stowarzysze architektonicznych. Rola
zgromadzonych polegaa przede wszystkim na obronie prawa
do ycia" nowoczesnej architektury, ktra bya zmu szona
walczy z silnymi antagonistycznymi silami akademizmu,
panujcego wspczenie w caym budownictwie.
CIAM mia za cel rozwaa problemy nie dajce si opano wa przez pojedynczych ludzi. Tak mniej wicej brzmiaa de finicja, ktr Le Corbusier opisa zadania CIAM-u.
W lutym 1928 roku otrzymaem list od Helene de Mandrot,
zapowiadajcy jej wizyt u mnie w Zurychu. Celem wizyty byo
zorganizowanie w jej zamku La Sarraz, lecym par kilome trw na pnoc od jeziora Genewskiego w Kantonie Waadt,
zjazdu architektw modego ruchu.
Pani de Mandrot omwia t spraw w Paryu z Le Corbu sierem i innymi przyjacimi (Chareau, Guevrkianem i in.).
Okrelenie kongres" zostao uyte w jego pierwotnym sensie
oznaczajcym wspprac. By to kongres polegajcy na wsp' Tekst tego rozdziau stanowi poszerzenie i uzupenienie materiaw
dotyczcych CIAM-u w stosunku do angielskiego wydania, na podstawie
ktrego dokonano przekadu niniejszej ksiki. Poszerzony tekst zosta
nadesany nam przez Autora w jzyku niemieckim. Przeoy Z. Ge bethner. (Przyp. red.)
P,

665

pracy, a nie kongres, na ktrym kady uczestnik referuje jedy nie sprawy ze swojej specjalnoci.
Trzy okolicznoci sprzyjay powstaniu midzynarodowego
zgromadzenia modych architektw: Po pierwsze inicjatywa
Helene de Mandrot, ktra uprzednio zaprosia ju modych ma larzy i zaoya tak zwany Maison des Artistes", a teraz za praszaa modych architektw z Austrii, Belgii, Niemiec, Ho landii, Woch, Hiszpanii i Szwajcarii, aby przybyli wsplnie do
neutralnej miejscowoci w centrum Europy.
Drug przyczyn powstania CIAM-u by skandal, powstay
przy rozstrzygniciu konkursu na paac Ligi Narodw w Gene wie: Le Corbusierowi zostaa przyznana nagroda ex aequo, gdy
tymczasem jego projekt growa pod kadym wzgldem nad
innymi pracami. W nastpstwie intryg jednego z profesorw
Academie des Beaux-Arts pierwsza nagroda nie zostaa w ca oci przyznana Le Corbusierowi. Tym samym zosta wzniesio ny mur przeciwko nowoczesnej architekturze przede wszyst kim przez Aristide Brianda, najbardziej wpywowego polityka
Ligi Narodw, ktry nie chcia sysze o budowli reprezenta cyjnej, nie akademickiej w wyrazie.
Leao zatem w oglnym interesie powoanie do ycia
nowej organizacji, CIAM-u, w celu obrony swobody koncepcji
i zdobycia oparcia, aby podobne incydenty jak w Genewie nie
mogy si powtrzy.
Trzeci przyczyn i to decydujc bya ch dostarczenia
bezbronnie odizolowanym architektom poszczeglnych krajw
pewnej bazy teoretycznej i pewnego obiektywnego oparcia, na
czym mogliby oni oprze specyficzne problemy i przenosi je
do swoich krajw.
Pierwszy kongres, La Sarraz, 1928
Manifest z La Sarraz

Tak wic utworzya si maa grupa, ktra bynajmniej nie bez

ywych dyskusji opracowaa manifest z La Sarraz, w kt rym po
raz pierwszy sformuowano podstawy nowego budow nictwa. Le
Corbusier namalowa na zakoczenie, w kaplicy go tyckiej, w
ktrej spoczywaj dawni panowie tego miejsca, duy obraz.
Znalaz si on w pierwszej czci dzie zebranych Le
Corbusiera i przedstawia drog obran przez kongres. Wwczas
wygldao to na utopi, e rzeczywicie ktrego dnia wsp czesna architektura zdobdzie w koncentrycznym natarciu
twierdz Miasto". Pierwszym prezesem CIAM-u zosta wybra

n y pr of e s or K a ro l Mo s e r z Zu r yc h u, z n a n y w yk a do w c a i
a r ch i t e k t .
Drugi kongres, Frankfurt, 1929

Drugi kongres odby si we Frankfurcie w 1929 roku. Ucze stnicy kongresu zostali zaproszeni przez Ernesta Maya, przed stawiciela urzdu budownictwa miejskiego. W urzdzie jego
wystawiono rysunki poszczeglnych grup, w ujednoliconej
skali. Tematem kongresu byo: mieszkanie zapewniajce mini mum egzystencji. W publikacji pod tym samym tytuem, wydanej przez Hoffmanna w Stuttgarcie w 1930 roku, s odtwo rzone wszystkie te rysunki. System ten ta sama skala, ten
sam sposb przedstawienia --- zosta przyjty w celu bezpo redniej porwnywalnoci we wszystkich tematykach rozpa trywanych podczas kongresu CIAM-u.
W kongresie tym uczestniczyli po raz pierwszy Walter Gropius,
Alvar Aalto i Jose Luis Sert.

Mieszkanie
zapewniajce
minimum egzystencj

Trzeci kongres, Bruksela, 1930

Trzeci kongres odby si w Brukseli w 1930 roku z inicja Ws ka z a nia

tywy Victora Bourgeois. Temat: Wskazania racjonalnej zabu r ac j ona lnej
dowy (publikacja pod tym samym tytuem wydana przez Hoff- zabudowy
manna, Stuttgart, 1931). Temat, o ktry chodzio, by proble mem
wwczas szczeglnie drastycznym. Niska, rednia, czy wysoka
zabudowa? Take uczestnicy kongresu czuli si w obowizku
ustosunkowa si do tego tematu, m. in. Walter Gropius, Le
Corbusier, R. J. Neutra. Wybrano na prezesa modego kie rownika biura projektowego z Amsterdamu, Cornella van
Eesterena, po ustpieniu z tego stanowiska prof. Karla Masera i
zoeniu urzdu na rzecz modszego. Wybr urbanisty zamiast
architekta uwidoczni now tendencj CIAM-u.
Telegraficzne zaproszenie Rady Najwyszej Zwizku Bu downictwa Mieszkalnego Zwizku Radzieckiego, aby czwarty
kongres zosta urzdzony w Moskwie, zostao przyjte.
Czwarty kongres, Ateny, 1933

Kongres brukselski okreli, jakie sprawy planowania urba- Karta Ateska

nistycznego staj si centrum zainteresowa. C. van Eesterenowi polecono, na podstawie dowiadcze amsterdamskich
w postaci rnych plansz:
1. Przedstawi uytkowanie terenu za pomoc odpowiednich
symboli.
666
667

2.Narysowa sie komunikacyjn czc rne dzielnice

miasta.
3.Przedstawi powizania miasta z jego okolic.
Wszystkie plansze zostay oparte na planie miasta Amsterda mu,
przy czym kad zaopatrzono w odpowiedni opis, umoli wiajcy jednoznaczne odczytanie przedstawionych problemw.
Zadanie, ktre wyniko, polegao na uzyskaniu wgldu w
struktur maych i duych miast, dotychczas po prostu jesz cze
nie istniejcego. Wedug naszej metody zanalizowano 33 miasta
jak: Londyn, Pary, Berlin, Detroit, Los Angeles, Ate ny, Rzym,
Warszawa, Madryt, Zurych i inne, tak e poszczegl ne ich
funkcje jak: mieszkanie, praca, wypoczynek, komuni kacja
mogy by wzajemnie porwnywane. W kocu 1932 roku C. van
Eesteren i ja zostalimy zaproszeni przez wadze Zwiz ku
Radzieckiego do Moskwy na konferencj przygotowawcz, ktra
trwaa 10 dni. Program zosta ustalony we wzajemnym
porozumieniu, jako dat kongresu wyznaczono czerwiec 1933
roku. Kongres ten by zaplanowany na wielk skal. Gdyby
doszed on w Moskwie do skutku, miaby przy wielkim
zainteresowaniu jakim cieszy si urbanistyka w Zwizku Ra dzieckim szczeglne znaczenie. Par miesicy pniej otrzymalimy z Moskwy wiadomo, e kongres musi zosta odo ony. Natychmiast zrozumielimy podoe tego zarzdzenia, a
mianowicie to, e awangarda nie ma czego szuka w Rosji
wczesnej.
Poniewa wszystkie plansze leay ju przed nami gotowe,
zwoaem natychmiastowe zebranie w atelier Le Corbusiera
przy rue de Sevres. Co robi? Marcel Breuer zaproponowa
odbycie kongresu na statku. Le Corbusier zatelefonowa natychmiast do znajomego dyrektora greckiego towarzystwa
okrtowego. W ten sposb czwarty kongres CIAM-u odby si
na pokadzie SS Patris II", midzy Marsyli a Atenami, w sa mych Atenach i w drodze powrotnej z Aten do Marsylii.
By to najduszy, najbardziej odprajcy i owocny ze
wszystkich kongresw CIAM-u. Ekipy wykonay dobr robot;
mona byo porwna analitycznie 33 miasta i na tym podou
sformuowa w karcie Ateskiej zasady nowoczesnej urba nistyki.
Na tym kongresie wystpili po raz pierwszy Anglicy w po staci zwartej grupy. Odbywaa z nami podr pewna liczba
interesujcych malarzy, krytykw sztuki i poetw jak: F. Le ger, Moholy-Nagy, Christian Zervos, Jean Badovici, ktrzy
668

wnieli atmosfer nie dopuszczajc do suchego zebrania

fachowego. W obszernej publikacji uj J. L. Sert rezultaty
czwartego kongresu. 2
Pity kongres, Pary, 1937

Ponure lata rzucay swj cie na wiat. W 1937 roku spot kalimy si jeszcze raz w Paryu. Temat: mieszkanie i wypo czynek, temat, ktry take jeszcze dzi pozostaje nie rozwi zany. Le Corbusier zebra dokumenty pitego kongresu w Logis
et Loisirs (Pary, 1938). Ustalono, e szsty kongres, w 1939
roku, odbdzie si w Stanach Zjednoczonych, gdzie zostali po woani w 1937 roku Walter Gropius, Marcel Breuer (do Har vard), Moholy-Nagy (do Chicago) i ja, rok pniej (do Harvard).
I wtedy przysza wojna. Poszczeglne grupy CIAM-u zostay
rozdzielone, ale kontynuoway prac niezalenie jedna od dru giej. W Nowym Jorku Lnberg-Holm, Walter Gropius,
Richard .T. Neutra, Jose Luis Sert i ja ze Stamo Papadakisem i
paroma przyjacimi zaoylimy CIAM Chapter for Relief
and
Post-War-Planning"
(prezes: R.
J.
Neutra), w
przewidywaniu problemw powojennych.
W Holandii podczas okupacji czonkowie CIAM-u zbierali si
potajemnie, w celu przygotowania odbudowy Rotterdamu, ktra
nastpia pniej wedug ich planw.
W Anglii wysuna si na pierwszy plan grupa MARS (Mo dern Architectural Research) jak nazwaa si angielska gru pa CIAM-u w opracowaniu nowych projektw urbanistycz nych i w propozycjach nowego ustawodawstwa.

Mie sz ka nie i
w yp oc z yne k

Szsty kongres, Bridgwater, 1947

Od grupy MARS wysza inicjatywa zwoania szstego kon gresu CIAM-u; odby si on w Bridgwater, w poudniowej An glii. Chodzilo o sformuowanie na nowo, po 10 latach, celw
CIAM-u i o ponowne nawizanie wzajemnych kontakt"v.
Dlatego te wyjtkowo przedstawiono wasn prac poszczeglnych grup, ktre przez dwa dni omawiay sytuacj ist niejc we wasnych krajach. Delegat argentyski by zdu miony,
e, jak to stwierdzi, rozwj idei w grupach oddzielonych 'od
siebie bieg zupenie tymi samymi torami. Z tego spojrzenia
wstecz powstaa na zlecenie CIAM-u publikacja S. Giediona, Ein
Jahrzehnt
Zeitgenssischer
Architektur
(Dziesiciolecie
architektury wspczesnej, Zurych 1951).
2 J.L. Sert, Ca n our cities survive?, Harvard University Press, 1942.
669

Dziesiciolecie
architektury
wspczesnej
1937-1947

W wyborze tematw na sidmy kongres pozostawiono zu pen swobod. Jedynym warunkiem byo, aby plany -- ze
wzgldu na atwo przegldu przedstawia w postaci tabel
opracowanych na podstawie propozycji ASCORAL (Assemble
de Constructeurs pour une Renovation Architecturale) i propo zycji Le Corbusiera, tak zwanej Grilles CIAM", ktra pniej
zostaa opublikowana (1949) przez Architecture d'aujourd'hui.
Nowym prezesem zosta wybrany J. L. Bert.
W Bridgwater dosza do gosu po raz pierwszy sprawa sto sunku clo estetyki, dotychczas pomijana. Zaznaczyy si tu dwa
stanowiska. Grupa MARS pod przewodnictwem J. E. Richarda
za punkt wyjcia braa szarego czowieka", podczas gdy Hans
Arp i ja oparlimy punkt widzenia na problemie wsppracy
architektmalarzrzebiarz. Krtki wgld w powsta dysku sj daem w Architektur und Gemeinschaft.
Sidmy kongres, Bergamo, I949
Grilles CIAM i
problem
estetyczny

Na kongresie w Bergamo, zorganizowanym przez grup

wosk, analizy od wszystkich grup zostay podane w postaci
Grilles CIAM". Rozpatrywano je pod wzgldem ich przydat noci. Palcy sta si problem tworzenia nowych miast i cen trw
spoecznych.
Problemy estetyki, pozornie tak odlege, day powd do go rcych dyskusji. Ujawni si od dawna zarysowujcy si ju
rozdzia midzy Wschodem a Zachodem, z chwil gdy wynika
sprawa stosunku midzy sztuk a szarym czowiekiem", oraz
gdy wysunito postulat przyjcia stalinowskiego spojrzenia na
sztuk. W Architektur urtd Gemeinschaft mona znale omwienie tych dyskusji.
Osmy kongres, Hoddesdon, 195I

Serce miasta.
Przygotowanie
kongresu CIAM-u w
Sigtuna (Szwecja).
Przygotowanie
tematu:
Charte de 1'Habitat
(Karta
mieszkalnictwa)

smy kongres zosta znowu zorganizowany przez angielsk

grup MARS i odby si w Hoddesdon, w pobliu Londynu.
Cztery pojcia Praca, Mieszkanie, Wypoczynek i Komuni kacja bdce podstaw karty Ateskiej okazay si przy datne we wstpnej analizie miasta. Okazaa si, e do uchwy cenia istoty miasta stay si niezbdne pewne uzupenienia.
Na wniosek grupy angielskiej wybrano jako temat: Kszta towanie centrum miasta. a Na tym kongresie pokazano po raz
Ro-Re-Ro, vol. 16.
S Publikacja J. Tyrwbitta, J.L. Serta i E.N. Rogersa, The Heart of
the City Serce miasta, Londyn i Mediolan, 1952.

670

pierwszy Chandigarh, w szkicowej formie. Od tej chwili pro blem reorganizacji centrum, prawo pieszych (la royaute du
pieton") stay si gwnymi przesankami projektowania urba nistycznego.
Kongres ten rozpocz ostatni okres dziaalnoci CIAM-u,
ktry coraz bardziej koncentrowa si na humanistycznych
aspektach urbanistyki: najpierw na ksztatowaniu istoty mia sta,
i na nastpnych kongresach na mieszkalnictwie.
Dziewity kongres, Aix en Provence, 1953

Dziewity kongres zosta zorganizowany przez ASCORAL

i odby si w 1953 roku w Aix-en-Provence.
Dla zoologw mieszkanie" jest naturalnym miejscem, w
ktrym pewne zwierz ronie i rozwija si; dla botanikw jest
to miejsce, zamieszkae przez okrelony gatunek rolin.
Ponadto jednak definiuje si je jako miejsce, najlepiej zaspo kajajce wrodzone i przysze potrzeby czowieka.
Na kongresie tym na temat mieszkania czowieka rozsze rzenie pojcia mieszkania (logement prolong") umoliwiao
wyjcie poza jego cztery ciany i uzyskanie wgldu w wielo warstwowe stosunki midzy czonkami rodziny i czonkami
spoeczestwa.
CIAM jest ruchem awangardowym, a na polu sztuki ruchy
awangardowe yj zwykle zaledwie kilka lat. CIAM mia ju
25 lat. Zaoyciele CIAM-u, ktrzy nadal nim kierowali i z
ktrych usug intensywnie korzystano dziki zamwieniom na
wielk skal, chcieli przekaza kierownictwo modszemu po koleniu. Rezygnacja nie zostaa jeszcze przyjta. Ale przygoto wanie dziesitego kongresu zostao oddane w rce Team'X",
pewnej grupy modych architektw, pracujcej przy pomocy
starego kierownictwa. Kierownikiem jej zosta mianowany R.
B. Bakema.

Mieszkanie
czowieka

Dziesiqty kongres, Dubrownik, 1956

Aby przygotowa przejcie od starszego do modszego Mieszkanie

pokolenia, przygotowanie dziesitego kongresu zostao czowieka
powierzone Team X", grupie, ktra miaa opracowa metody
przedstawienia bada oraz formy wypowiedzi na ten kongres.
Zadanie polegao na ustaleniu podstaw Charte de l'Habi tat": Stosunek midzy jednostk a rodzin, uwzgldnienie okre sowoci w ludzkim yciu, stosunek do spoecznoci, potrzeba
spokoju i odosobnienia, kontakt z terenem. Czowiek, z odizo671

lowanego wspuczestnika zdarze z biernego widza, powi nien

sta si aktywnym uczestnikiem ycia spoecznego. Aspekt
polityczny jest tu tylko aspektem czciowym.
Le Corbusier zaproponowa, aby uywane nazwy: wie, mia sto, due miasto, zastpi okreleniem oglniejszym: skupiska
ludzkie. Dzisiejsza rnica w stosunku do skupisk wczeniej szych: ciga zmienno i cigle zmieniajce si granice. W za rysowujcym si mieszkalnictwie nie ma osad izolowanych.
Dzisiejsze bezksztatne struktury zostaj zastpione przez, jak
je nazywamy, konstelacje urbanistyczne.
Spraw opracowania Charte de l'Habitat" przenis Jose
Luis Sent i jego wsppracownicy clo Uniwersytetu Harvard,
lecz nigdy nie zostao ono napisane. Win za to ponosi nie tylko
wielkie zaabsorbowanie ludzi prac w amerykaskich uniwer sytetach. Okazuje si, e bez polifonii waciwej kongresowi nie
mog rodzi si tego rodzaju dokumenty. Przy sposobnoci
mog by jedynie opublikowane pewne wczesne ustalenia. .
W Dubrowniku ustpio cae dotychczasowe kierownictwo i to
bez propozycji, eby stara nazwa, CIAM, zostaa zastpiona
przez now, w celu uatwienia nastpcom nowego pocztku. To
si nie stao.
Na zakoczenie zwrci si Le Corbusier w swoim licie do
modych w sowach: Messieurs, Amis, attention au tournantl"
(Panowie, przyjaciele, ostronie na zakrtach!).

Wpyw CIAM-u wynika z wewntrznego przekonania je go

czonkw. Przekonanie to wanie umoliwio ogromn prac,
ktra przez wszystkich uczestnikw zostaa nie odpatnie
wykonana. CIAM nigdy nie rozporzdza rod kami. Byo to
zrzeszenie
indywidalistw,
ktrzy
dokony wali
bada
wychodzc ze wsplnej bazy. Eksperymentalnie, krok za
krokiem starano si wnikn w nie rozwizane pro blemy.
Narzdziem byy metody analizy porwnawczej, pole gajce
'na przedstawieniu w jednakowej formie rysunkowej i
jednakowej skali, oraz jednoznaczne wyciganie z materiau
wynikajcych wnioskw.
Do niepisanego prawa CIAM-u naley nie przedstawianie
wasnych prac i wzajemne krytykowanie si, bd ujmowanie
problemw od strony czysto osobistej. Typowe dla celw
672

CIAM-u jest wciganie do oglnego chru tych, co wytyczaj nowe

drogi.
Droga zostaa ukazana: od mieszkania zapewniajcego mi nimum egzystencji (1929), ktrego dotychczas nie obejmowaa
architektura i wskazania racjonalnej zabudowy (1930), do urba nistyki, ktra od 1930 roku znajdowaa si w centrum zainte resowania. Pierwsze byy uproszczone badania nad stanem miast
z punktu widzenia mieszkania, pracy, wypoczynku i komunikacji (1933). Pniej przyszo badanie Serca" miasta (1951),
struktury miasta i mieszkalnictwa (1956-1957).
Wszdzie tam, gdzie ujawniay si jakie talenty, wciga
je CIAM do wsppracy, bez wzgldu na to czy byy to nazwi ska ju znane, czy te sawne dopiero pniej. W ten sposb,
prawie wszyscy twrczy architekci stawali si aktywnymi
uczestnikami kongresw. CIAM rozpocz dziaalno na po cztku ruchu propagujcego architektur nowoczesn i
podczas kryzysu w architekturze; CIAM zaprzesta swej
dziaalnoci, gdy ruch ten zdoby sobie teren i w chwili jego
najwyszej koniunktury. 5
Kierunki uniwersalne i problem] lokalne
Wiele rozmaitych krajw przyczynio si do omawianego
powyej postpu. Byoby ciekawe chyba obserwowa rozprze strzenianie si nowych kierunkw poprzez Holandi, Francj,
Niemcy, Szwecj, Angli i inne kraje; widzie, jakie kierunki
Kierownictwo CIAM-u skadao si z prezesa, od 1947 roku J. L.
Serta, wiceprezesw Waltera Gropiusa i Le Corbusiera, sekretarza generalnego S. Giediona i delegatw z 22 krajw. Wymienienie penej listy
wsz ystkich czonkw byoby nuce. Pewne nazwiska z kilku kraj w
zostay tutaj podane wyrywkowo.
Belgia: Victor Bourgeois, Von Steynen
Brazylia: O. Niemeyer, A. E. Reidy
Niemcy: Hugo Haring, W. Hebebrand, Ernst May, H. Scharoun
Francja: Candilis, J. Prouve, Parent
Holandia: C. van Eesteren, A. van Eyck, Merkelbach
Japonia: K. Maekawa, Sakakura, K. Tange
Polska: J. Soltan, S. i H, Syrkus
Stany Zjednoczone: Marcel Brauer, Lbnberg-Holm, L. Moholy-Nagy,
R. J. Neutra
Szwajcaria: Haefeli, Moser, A. Roth, Steiger
Szwecja: S. Markelius, Seidenblad
Wielka Brytania: M, Fry, W. Howell, I. E. Richards
Wochy: Belgiojoso, Gordella, Peresutti, E. N. Rogers, Terragni,
43 Przestrze, czas...

673

obrane zostay w tych poszczeglnych krajach i specjalne niebezpieczestwa, na jakie byy one naraone; stwierdza wpyw
otoczenia i tradycji na rozwizania problemw architektonicz nych. Takie lokalne rnice maj wicej ni powierzchowne
znaczenie. Kraje, ktre przyjy architektur wspczesn jako
rodzaj powszechnego rodka wyrazu zbir specjalnych
ksztatw, ktre zachowuj ca swoj warto bez wzgldu na to,
gdzie zostay zastosowane powodoway architektoniczne
bankructwo. Nowoczesna architektura jest czym wicej ni
powszechnie przyjtym sposobem upikszania ycia. Jest ona tak
dalece produktem naszej epoki, e musi wykazywa pewne
uniwersalne tendencje: z drugiej jednak strony zajmuje si ona za
bardzo problemami rzeczywistego ycia, by moga pomija
lokalne rnice wymaga, obyczajw i materiaw. Finlandia pod
przewodnictwem Alvara Aalto ukazaa, jak mona wzbo gaci
architektur w sposb uniwersalny poprzez rozwizania
przystosowane do specyficznych warunkw miejscowego otoczenia.
W tym miejscu musimy jednak przerwa nasze rozwaania
pomimo tego, e te odgazienia gwnego kierunku s niezwy kle interesujce i wane. Jak zawsze, celem naszym jest ledze nie rozwoju wypadkw tylko do punktu, gdzie osignita zosta a pena wiadomo ich wanoci i kierunku. Najpilniejsze i
najmniej ustalone problemy dnia dzisiejszego powstaj na
innym polu, na polu urbanistyki. Dlatego te musimy sprbo wa wejrze w te problemy, uwiadomi sobie, co ley poza ni mi i przekona si, czy nie ma jakiej drogi wyjcia z nieszcz snej sytuacji miasta naszych czasw.

CZ SIDMA

Urbanistyka w XIX wieku

Pocztek wieku dziewitnastego

Jeszcze raz musimy powrci do wieku dziewitnastego.
Bdziemy mogli bowiem sprecyzowa, co nam jest potrzebne
dzisiaj w sferze urbanistyki tylko wwczas, gdy zrozumiemy,
w jaki sposb powstaa obecna sytuacja.
Stanowisko
uniwersalne jako
podstawa
projektowania
miast

Panowanie
specjalisty
w XIX-wiecznym
projektowaniu miast

Jeli gdziekolwiek w architekturze potrzebne jest stanowi sko

uniwersalne, to na pewno potrzebne jest ono w projektowa niu
miast. Nie moe bowiem istnie jakikolwiek porzdek urba nistyczny w oderwaniu od szerokiej oceny i dalekowzrocznego
spojrzenia. Epoki niezdolne do osignicia konsekwentnego
spojrzenia na wiat s rwnie niezdolne do przeprowadzenia
takiego projektowania miast, ktre byoby czym wicej ni
atanin. I nie pomog nawet armie specjalistw, jeeli brak jest
uniwersalnego podejcia obejmujcego cao ycia.
Przeciwnie, specjalici, ktrym brak podejcia uniwersalne go, niezdolni s do pojcia rzeczywistych powiza. Choby
nawet ich praca bya jak najbardziej precyzyjna i wartociowa,
rezultaty jej bd ograniczone i niewywaone a moe nawet
szkodliwe, poniewa jeden aspekt zadania moe by przecenio ny kosztem innego. Epoki, ktre opieraj si na specjalistach,
nigdy nie s w stanie zrealizowa dobrej urbanistyki, To, co
dzieje si w takich czasach, przypomina czowieka czytajcego
ksik, ktry na skutek przesadnej dokadnoci nigdy nie po trafi wyj poza pierwsze dziesi stronic. Zwracajc uwag na
szczegy, zatraca wszelkie zrozumienie caoci. Obecna sytua cja jest cakiem analogiczna. Mimo istnienia wielu sumiennych
stowarzysze urbanistycznych i wyszkolonych specjalistw w
administracji i planowaniu miejskim, panuje wprost szoku jcy
brak kierunku oraz nieumiejtno usunicia nawet naj bardziej
oczywistych niedomaga.
Trudno unikn przykrych konsekwencji, jeli przez sto lat

mw urbanistyki od epoki takiej jak wiek dziewitnasty. Stu lecie, ktre (zwaszcza w jego latach pniejszych) byo tak
ogarnite duchem laissez-faire i tak bardzo pod panowaniem
specjalistw nie mogo si sta okresem projektowania miast,
ktre z samej swej istoty wynika musi z szerokiego spojrzenia
i przewidywa.
Nie ma wtpliwoci, e wdzik wielu pojedynczych osigni
artystycznych i form ycia zeszego wieku bdzie coraz peniej
uznawany w najbliszej przyszoci. Projektowanie miast nie
bdzie jednak na pewno wczone w t przysz ocen.
Nasze zainteresowania urbanistyk mona zamkn w trzech
pytaniach: Czy tak dalece rozwinita barokowa sztuka projek towania miast bya kontynuowana w wieku dziewitnastym? Co
pniej powstao w jej miejsce? W kocu, jakie nowe roz wizania moe nam ukaza wiek dwudziesty?
W okresach, w ktrych istnieje spojrzenie uniwersalne,
oparte na dugiej i trwaej tradycji, projektowanie miast jest
traktowane jako co normalnego. Omawialimy pewne rozwi zania osiemnastowieczne, ciekawe ze wzgldu na ich daleko wzroczno i wyczucie przestrzeni. Wiele rozwiza zadziwiaj co wysokiej jakoci jest dzieem nieznanych architektw, a
nawet spekulantw budowlanych. Naley zauway, e roz wizania, powstae jako wynik uniwersalnego osiemnastowiecznego spojrzenia, zachowuj nadal swe znaczenie na dugo
po znikniciu spoecznoci czy te ideau spoecznoci dla
ktrej byy uksztatowane i po zmianach warunkw, ktrych
projektanci nie byli w stanie przewidzie. Gdy jednak spojrzenie
epoki znajduje si pod przemonym wpywem specjalistw
rozwizania osigane przez nich nie zadowalaj nawet potrzeb
epoki, w ktrej powstaj.
Pny barok wykaza wspania umiejtno opanowania
przestrzeni zewntrznej. Epoka ta zdawaa sobie cakowicie
spraw z rnorodnych powiza, jakie istniej zarwno midzy
jednym budynkiem a drugim, jak i midzy budynkami a przy rod midzy konstrukcj a organizmem.

istnia niemal wycznie chaos w projektowaniu miast. Same

przepisy nie ,rozwi sprawy, przepisy rwnie nosz pitno
ludzi, ktre je tworz konieczna jest nowa i uniwersalna
koncepcja projektowania.
Nierozsdnie byoby oczekiwa nowych rozwiza proble-

Emocje, z ktrych powstaa barokowa urbanistyka natu ralna dla wczesnego ycia spoecznego ograniczay uwag
do powiza midzy rezydencjami paacowymi i do przestrzen nego rozwizywania piknych placw w wielkich miastach.
Projektowanie miast pnego baroku jest wyrazem dwch
absolutyzmw: pierwszego, wytworzonego przez kontrreforma-

676
67

cj, i drugiego przez monarchi. Wszystkie budowle, ktre

korzystay z wielkiego zapasu dowiadcze epoki, zostay
wzniesione dla Kocioa, dla krla lub dla tych, ktrzy wspoma gali te dwie instytucje w rzdzeniu.
Brak
zainteresowania
budownictwem
domw
mieszkalnych dla
prostych ludzi:
propozycja Vauhana

1
Przykadowy miejski
dom mieszkalny t w
XVIII wieku:
Tableau de Paris (
Merciera, 1786
{

Mieszkania dla prostych ludzi nie wchodziy w zakres tych

planw, nie uwaano, e stanowi one jakikolwiek problem.
Lud tworzy niewidoczny fundament i oparcie dla pastwa;
wszystko to, co wznosio si ponad ziemi, przeznaczone byo
bezsprzecznie dla klas rzdzcych. Ludzie o wielkim dowiad czeniu i szerokim spojrzeniu jak Vauban, wielki inynier
wojskowy Ludwika XIV widzieli niebezpieczestwo w sy stemie nakadajcym tak wielkie ciary na prostych ludzi. Jed nak Pro jet dune dixme royale (1709) Vaubana kosztowa go
ask krla, przez zawarte w nim twierdzenie, e ci co bdnie
nazwani zostali mtami spoecznymi" zasugiwali na baczn
uwag boskiego monarchy", mwi Vauban w dalszym cigu,
ze wzgldu na ich liczb, jak i na usugi, jakie wykonuj dla
pastwa". Sam system nieuniknienie podyktowa odrzucenie
gwnej propozycji Vaubana, aby szlachta i duchowiestwo zo stali oboeni podatkiem (w wysokoci jednej dziesitej ich do chodw), tak jak zwykli ludzie.
W ten sposb wielkie miasto, jeli chodzio o masy
ludzkie, stao si po prostu zbiorowiskiem domw pod
kadym wzgldem zaniedbanych. Z drugiej jednak strony,
prawda historyczna zmusza nas do stwierdzenia, e wielkie
miasta wieku osiemnastego nie odgryway takiej roli w yciu
spoecznym, jaka przypada im w wieku dziewitnastym.
Miasta
osiemnastowieczne
leay
poza
obrbem
zainteresowa i uwagi gwnych si tego okresu. Po
wyjedzie Ludwika XIV do Wersalu, zupenie zaniedbano
sprawy projektowania miast, chyba e chodzio o budow
placw miejskich i wielkich arterii komunikacyj nych.
Wszystko, co dotyczyo Ludu, byo albo pozostawione na
wasn ask, w chaosie, lub te urzdzone zaledwie prowizory cznie. Zamieszanie i brud, zaniedbane dojcia do domw, a na wet tragikomiczna tsknota mieszkacw miasta do kwiatw i
zieleni ukazane s w akwaforcie z 1786 roku (il. 396).
Akwaforta ta, noszca tytu Pot de fleurs", pochodzi z teki
Merciera Tableau de Paris, ktra zafascynowaa Diderota, tak
e opisa j jako pense dans la rue et ecrit sur la borne". Ilu stracje ukazuj zwyke paryskie domy i nieszczliwe wydarze678

3 96 . Me rc ie r. Ak wa fo rta z
Tablea u de Pa ri s, 1 78 6.

nie jednego z lokatorw pitego pitra, ktry jest wanie

wiadkiem osunicia si swojego napowietrznego ogrodu w
brudny chaos podwrka. Domy takie nie byy jednak zagsz czone i nie mona ich porwnywa ze slumsami powstaymi
w wieku dziewitnastym.
W cigu stulecia midzy Wersalem (1668-1684) i Lands downe Crescent w Bath (1794) 1 , dzielnica rezydencyjna bya
umieszczona w bezporednim kontakcie z przyrod. Najpierw
naleaa ona do monarchy, potem do szlachty, a pniej do ano nimowych bogaczy. Wzmoony nacisk na zwizanie mieszka z
przyrod w osiemnastym wieku mona przypisa w duej
mierze tendencji tych czasw ku russowskiemu kultowi czo wieka naturalnego".
Aby domy mogy by umieszczone wrd zieleni, konieczna
Por. str. 186.
679

Kontakt z przyrod
w rezydencjach
pnego baroku

I iL I

:I II
,

NI

}~--

t !h ~~f~11

"4"_.
rr_~p. si

I~ 1,

Ciao:

t r_______I

~t4`t1Y[`

~~,~ rw

, ; t ~ yF+e{~iriijj](

firfri

3 9 7 . O g r o d y Tu i l e r i e s p r o j e k t o w a n e p r z e z Le N t r e 'a . S z t yc h M a r i e t t e 'a .
Dzi jeszcze istnieje a leja drzew widoczna po prawej stronie, prowadzca
pierwotnie do krlewskich stajni, a obecnie obr zeajca jedn str on Rue
de Rivoll.

jest przestrze; byoby to niemoliwe w starych miastach

otoczonych murami. W wieku siedemnastym, Vauban
przesun mury obronne Parya duo bardziej na
zewntrz, aby uchroni w ten sposb miasto od skutkw
nowych rodzajw broni. To wanie umoliwio
powstanie w Paryu osiemnastowiecz nych placw
miejskich.
Przypomnijmy sobie, e zarwno na pnocy, jak i na
poudniu architekci barokowi drugiej poowy wieku
osiemnastego starali si zachowa powizanie architektury z
zieleni. Ta nowa faza planowania miast trwaa w dalszym
cigu i rozwijaa si przez do dugi czas jeszcze w wieku
dziewitnastym. Poniewa wanie urbanistyka jest ostatni
dziedzin architektury, ktra rozwija si w jakimkolwiek
okresie, faza ta uwidaczniaa si w wieku dziewitnastym,
a do chwili, gdy ycie codzienne od dugiego ju czasu
odczuwajce wpyw uprzemysowienia, zostao powanie
odmienione.
Jest
oczywicie
prawd,
e
miasta
przemysowe wzrastay wok slumsw od same go pocztku
i nie wida na nich ani ladu tej wanie tradycji.

398 . Rue de Rivoll w Par yu ,

o k . 1 8 2 5 r. C z u l i c y, w y ch od z ca na Pla ce de is
Concorde, zbudowana przez
P e r c i e r a i F o n t a l n e 'a n a z l e c e n i e N a p o l e o n a I . P o j e d yn czy szereg domw Rue de
Rivoll o oknach skierowa n yc h n a z i e l e o g r o d w Tu i l e r i e s p o o o n yc h p o d r u g i e j
s t r o n i e u l i c y, b yt d l a R e g e n ta, a pn iejszego krla Je r zego
I V,
Inspiracja
do
wzniesienia wkrtce potem
t e r r a c e s W R e g e n t 's P a r k u .

399. Perc ler i Fontaine. E l wacja domu przy Rue de RIv o l t , 1 8 0 6 . Ta p e n a w d z i k u

t jednolita fa sada sta le si w
p wieku pniej podsta w
architektury
hausman n o w s k i c h b u l w a r w. S k l e p y
u k r yt o p o d a r k a d a m i . U l i c a
Na pole ona I sta nowili wi c
j u , p r z yn a j m n i e j w z a l kach,
poczenie
funkcji

1111

IIh11;III11i111IIIa1R!
I16llF;11IIII I I'PI
_
._:y~~
A

I1111'

mieszkalnych i handlowych, ktrego

unikali Anglicy.

681

680

Sprbujmy teraz ukaza, jak dugo zachowaa si barokowa

umiejtno projektowania miasta a przecigna si ona
nawet do wieku dziewitnastego i kiedy nasta jej koniec.
i
t
,Tradycja pnego
,baroku
,na przykadzie i Rue
de Rivoli (1801)

Rue de Rivoli Napoleona I

Kiedy Napoleon I poleci Percierowi i Fontaine'owi, twr com stylu empire, zaprojektowa Rue de Rivoli gwne zary sy planu zostay ustanowione z gry, wynikajc z istniejcych
warunkw.
Rue de Rivoli Napoleona I, dzi jeszcze najpikniejsza ulica
Parya, nie jest rue corridor. Ma tylko jedn cian, ktra wy chodzi na ogrody Tuilleries i, co jest waniejsze, na alej. Ale ja
ta zostaa zbudowana w okresie panowania Ludwika XIV (jak to
wyranie pokazuje osiemnastowieczny sztych Mariette'a) i
pocztkowo prowadzia do krlewskich stajni (il. 397). Stajnie
zajmoway wwczas miejsce pniejszej Rue de Rivoli.
Place de la Concorde, z ktrego wychodzi Rue de Rivoli, zosta zbudowany w okresie panowania Ludwika XV i Ludwika
XVI, most za na Sekwanie zbudowano na samym pocztku
Rewolucji, w 1790 roku.
Ludwik XIV zaoy park, Ludwik XV plac, Napoleon
ulic. Bardzo to byo typowe dla programw budownictwa
miejskiego tej epoki, e Napoleon zarzdzi budow ulicy (dzia o
si to w czasie jego konsulatu, w 1801 roku). Ulica ta prze znaczona bya dla bogatego mieszczastwa i umoliwiaa widok
na krlewskie ogrody.
W zupenym przeciwiestwie do angielskiego zwyczaju oddzielania ulic handlowych i mieszkalnych, Rue de Rivoli spe niaa obie te funkcje. 2 Cige arkady z kolumnami zapewniay
kupujcym ochron przed deszczem, nie zezwalajc rwnoczenie
sklepom umniejsza godnoci ulicy. Nie dopuszczono do niej
sklepw spoywczych i zabroniono rozlepia ogosze. Arkady te
kontynuuj tradycj siedemnastowiecznego Place des Vosges.
Wypracowujc swoje nowe zadanie, Percier i Fontaine za stosowali form zarwno neutraln, jak i atrakcyjn (i. 399).
Nie ma wtpliwoci, e domy zostay potraktowane jako ca o.
Dla zachowania tego wraenia wprowadzono niewiele ak centw. Luki parteru z kolumnami uszeregowane s zupenie

400. Rue de Rivoli. Widok w stron Luwru, 1840.

prosto; balkony pierwszego i trzeciego pitra oraz poddasza

biegn w linii cigej; ciany maj gadk powierzchni.
Rue de Rivoli z okresu Napoleona I stanowi cz pno barokowej tradycji (il. 398). Pojedynczy szereg domw zapew nia rwnie swobodny widok, jak ten, ktry bracia Adam umo liwili lokatorom ich wspaniaej Adelphi Terrace, wzniesionej w
1768 roku, skierownej oknami ku brzegom Tamizy. Rue de
Rivoli w tym stadium rozbudowy bya inspiracj Johna Nasha i
jego zleceniodawcy Ksicia Regenta, w planach stworzenia
Regent's Park ze swymi terraces.
Rne przeduenia Rue de Rivoli ostatni odcinek uko czony jako cz percement de Paris" Haussmanna zmie niy
cay jej charakter i uczyniy z niej jedn z niekoczcych si
ulic" powstaych w wieku dziewitnastym (il. 400).
PANOWANIE ZIELENI: SKWERY LONDYNU
W skwerach Londynu znajdujemy po raz pierwszy od wie kw rednich zewntrzny wyraz miasta uwarunkowany dzia alnoci budowlan grnej warstwy klasy mieszczaskiej.
Warstwy te wytworzyy styl rezydencji zarwno ufny w sobie,
jak i trway. Podobnie jak flamandzkie miasta z wieku pitna-

Rozdzia ten pojawia si w dzielnicy Londynu Bloomsbury, zabu dowanej mniej wicej w tym samym czasie.
2

682

683

~...~."'~...;
....,...~:r-~.:.,~

stego, te londyskie skwery z pocztkw wieku dziewitnastego

wiadczy bd dugo o pewnoci siebie, z jak mieszczastwo
zabrao si do stworzenia ram swojego stylu ycia chyba e
zostan one cakowicie w midzyczasie zniszczone przez bez sensowne, dalsze budownictwo.
Aby zrozumie prawdziwy charakter ich rozwoju, musimy
przede wszystkim przypomnie sobie zaabsorbowanie Anglikw
ide wygody; angielski upr, zwaszcza jeli chodzi o wygcdy
domowe od wygodnego fotela przed kominkiem, a do cako witej i niezakconej izolacji kadego poszczeglnego domu. To
bardzo silne pragnienie bienseance" nie pojawia si po raz
pierwszy w wieku osiemnastym. Aby stwierdzi, jak daleko siga
ono w przeszo i jak wczenie w historii wpywao na
organizacj angielskiego domu, wystarczy tylko porwna an gielskie paacyki wiejskie z ich obszernym otoczeniem i roz kadem z kontynentalnymi rwienikami. Wanie temu
pragnieniu wygody i izolacji zawdziczaj londyskie skwery swj
szczeglny ukad. Rzeczywicie, o ile mona w ogle uzna, e
rozwj Londynu postpowa wedug jakiejkolwiek zasady, to
zasada ta jest niepisanym prawem tak jak wiele innych
najbardziej istotnych praw angielskich wywodzcym si z
demokratycznego przywileju czowieka do niezakcania mu
prywatnego ycia. Zasada ta brzmi mniej wicej tak: dzielnica
mieszkaniowa miasta powinna w miar monoci zlewa si z
obszarami zieleni oraz powinna by jak najmniej zauwaalna.
Irracjonalny
rozrost Londynu

Odrzucenie planu
Wrena. 1666

~~~,

'

684

-_. __.~--_

-0

J -

941. Wren.
Plan odbudowy Londynu, 1666,
~i~'Ir~~`~~~ .I
---

bazylik w. Piotra, a Le Ntre zakada ogrody

Wersalu. Zbyt wielki by rozmach planu Wrena o charakterze
na p barokowym i renesansowym aby pozwolono na jego
wykonanie I; przyczyna bya jednak inna ni przewanie si
podaje. Sdzi si oglnie, e plan Wrena nie zosta przyjty,
poniewa niemoliwe byo osignicie porozumienia z
wacicielami szeciu zniszczonych przez ogie dziaek, przez
ktre miay na nieszczcie przebiega osie Wrena. Lecz nie
tylko
skomplikowana
sprawa
wasnoci
zablokowaa
wytyczenie osi na sposb renesansowy lub barokowy istniaa
rwnie wewntrzna niech w stosunku do takich osi. Ta sama
niech uniemoliwiaa budow systematycznie zaplanowanych
terraces, skwerw i ulic na tych obszarach, gdzie mona by je
byo najatwiej stworzy na terenach wielkich posiadoci.
Rodzina krlewska i ksi Bedfordu nie przyjli podobnych
rozwiza w Covent Garden, a hrabia Southamptonu uczyni
podobnie w Bloomsbury. Sposb, w jaki te skwery s
irracjonalnie roz-

Jeli jakiekolwiek miasto mona pomwi o irracjonalny

rozwj, to na pewno miastem tym bdzie Londyn. Wzrasta on
prawie bez adnego liczenia si z wyznaczonymi osiami. Za miast tego by na asce podzielonych wpyww wacicieli
gruntw: Korony, szlachty i Kocioa. Poniewa brak tych
przewodnich osi, ktre czyni Pary tak atwym w orientacji
Londyn jest miastem, w ktrym prawie nie mona si
zorientowa. Z drugiej jednak strony mae dzielnice, na jakie to
wielkie miasto si rozpada, stanowi schronienie przed tym
ogromem miejskim, ktry przers wszelk ludzk skal.
Kompleksowa jedno, do jakiej dy barok, bya nie do
przyjcia dla siedemnastowiecznej Anglii. Skoordynowany plan
oglnej odbudowy Londynu po wielkim poarze w 1666 roku,
przygotowany przez Christophera Wrena, zosta odrzucony przez
Karola II po trzydniowych rozwaaniach (il. 401). Stao si to
wanie w tym czasie, kiedy Bernini budowa plac przed

.fJT,I{ ~~ ~~~;~il~lI~~1R?

' Londyn posiadal samorzd i niezaleno od Korony. Wren ani

jakikolwiek inny architekt nigdy nie zastosowaby idei powszechnej na
kontynencie i nie zaplanowaby Londynu wok paacu krlewskiego.
Zamierzony przez Wrena akcent planu lea prawie na sposb rene sansowy w centrum miasta, wok Giedy. Wszystkie linie si rozcho dziy si promienicie z tego punktu na cay obszar Londynu. Katedra w.
Pawa staa w pobliu bram miejskich, u zbiegu dwch arterii; w ta ki sam
sposb w dwadziecia lat pniej Rainaldi umiejscowi dwa bli niacze
kocioy przy wylocie Piazza del Popolo.

685

rzucone po terenie oddzielone, ale jednak nie cakiem od

siebie odcite przypomina wzr wschodniego dywanu lub
ptna Paula Klee.
Charakter skweru

Skwer" square
jak podano w Dictionary
of Architecture z 1887
roku jest obszarem
gruntu, ktry obejmuje
zamknity
ogrd,
otoczony
drog
publiczn, umoliwiajc
dostp do domw po
kadej jego stronie".
Mimo
caej
swej
zwizoci, definicja ta
stanowi
doskonae
okrelenie
charakteru
skwerw
Londynu.
Poprawnie zaczyna si
ono
od
wyraenia
obszar gruntu"; dalej
podkrela jako cech
zasadnicz
zamknity
ogrd (zamknity, gdy
jest przeznaczony tylko
dla
lokatorw
posiadajcych klucze) i
wreszcie wspomina o
domach,
ktre
niezmiennie go otaczaj.
Nie
okrela
si
tu
ksztatu placu, ktry
moe by czworoboczny,
trjboczny,
regularny
bd nieregularny, Nie
ma reguy dajcej, aby
skwer znajdowa si w
jakimkolwiek stosunku
do ssiednich skwerw,
placw,
ulic
czy
bulwarw.
Skwery
siedemnastego
i
686

osiemnastego wieku maj

wielkie znaczenie dla
urbanisty. Stanowi one
pierwszy przypadek zabudowy
obszarw
wiejskich,
bez
ich
zagubienia pod mas
kamienia i sieci ulic.
Podobnie jak ludzkie
ciao ujawnia si poprzez
przejrzysty materia, tak
dawne ogrody ksici
Bedfordu wci jeszcze
si
ukazuj
spod
mieszkaniowych dzielnic
Bloomsbury,
ktre
zostay
na
nich
wzniesione. Nowoczeni
architekci
czsto
przechwalaj
si
specjaln uwag, ktr
powicaj
drzewom;
rzeczywicie zdarzao si
im ju czasem obudowa
drzewo
domem
mieszkalnym.
W
najlepszych londyskich
skwerach cale dzielnice
zostay
urbanistycznie
skomponowane
wok
istniejcego
obszaru
wiejskiego.
W
tym
wanie tkwi umiejtno
przewidywania zawarta
w formie skwerw.
Gwnym
skadnikiem wszystkich
skwerw Londynu jest

687

centralny
ogrd
z
trawnikiem i jaworami
(il. 402). Nowo posadzone rzdy jaworw nie
osigny
efektu
romantycznego ogrodu,
ktry miay przybra w
przyszoci. Widok taki
wymaga
przewagi
zieleni,
dobroczynnej
zarwno dla ludzkich
oczu, jak i dla puc, a
poza tym zapewniajcej
odizolowanie mieszkania
od ssiedztwa. Ogrody
byy traktowane jako
cao, podobnie jak
domy nie ma tam
miesznego
dzielenia
gruntu na drobne dziaki.
S szerokie przestrzenie,
gdzie mieszkacy mog
si
wycign
na
zielonych trawnikach lub
gra w tenisa przed

Centralny ogrd

40 2 .
Qu e en
S qu ar e
w
B l oo ms bu r y,
Lon d yn ,
18 12 .
O ko o 28 00 r oku ot w a r t pr ze s t r ze
l on d y s ki c h
s kw e r w
ob s ad zon o s w o bod n i e dr ze w a mi
i po kr yt o tr a w n i ka mi ; z bi e gi e m
c za s u z le le f i t a bu j n i e s i
r ozr oa la .
Q ue e n
S qu a re ,
po o on y
na
w s ch d
od
B l oo ms bu r y
S qu a r e ,
s t a n ow i
po ka n y o bs za r, z t r ze c h s t r on
ot o c zon y p or z d n ymi d o ma mi , z
du ym o gr od e m p o r od ku . . . O d
s t r on y p n oc ne j r o zc i ga t s i
da w n ie j
pi kn y
w i d ok
na
H a mps t e ad
t
H i gh ga t e . "
( AC ke r ma nn 's
R e pos i t or y
of
Ar t s , w r ze s i e 18 12 ) .

wasnymi domami. 2 A
wszystko to zaledwie o
pi minut drogi od fali
ruchu
koowego
na
Tottenham Court Road
czy Oxford Street.
Dzielnice
te
nie
rozwijay si bynajmniej
od razu jako obszary
wycznie
ogrodowe.
Pocztkowo te otwarte
przestrzenie nie byy ani
tak
przyjemne
estetycznie,
ani
tak
zdrowe jak mogyby by,
a to na skutek faktu, e
nieuniknionym
losem
kadej
otwartej
przestrzeni
kadego
europejskiego
miasta
wieku
siedemnastego
byo przerodzenie si w
miejsce
zwzki
odpadkw
2
Z aobs er wo wa no
rosn c ce bul i kapu st w
ogrodz ie j edn ego z cr es c en ts
w pobli u Eu ston Roa d; je st
to j edna k c re s ce nt , kt r y
prz e rodz i) s i w s lu m.

='^^ .
~

;d

Li
,I

i~`:

jest wietnie przystosowany do warunkw. Zwyka cega za miast

niszcze od wilgoci i mgie londyskich, staa si z czasem mi kka
i szlachetna, podobnie jak stara dobrze wypalona fajka z pianki
morskiej. Pokrycie farb stosuje si z rzadka tylko tam, gdzie
warunki atmosferyczne farbie nie szkodz i gdzie malowanie atwo
odnowi: wewntrz obramowa okiennych, wzdu wskich listew
przy wejciu i na naczkach domw. Zastosowanie tynkw przez
Nasha w domach Park Crescent w Londynie (rozpocztym w 1812
roku) wskazuje na wpyw kontynentalny, ktry odszed ju nieco
od zasadniczej tradycji.
Jak powstay skwery Londynu? Pytanie to wymaga odpo - pochodzenie skwerw
wiedzi tylko w tym zakresie, ktry nam pomoe lepiej zrozu - Londynu
mie ich dziedzictwo architektoniczne. Ch posiadania obsza rw zielonych w obrbie Londynu siga a czasw gotyckich.

~.s'.rt-

9 0 4 . S k w e r w d z i e l n i c y B l o o m s b u r y, o k . 1 8 2 5 r . N a w e t w w c z a s , k i e d y B l o o m s b u r y b yt o p r z e d m i e c i e m , p r z e s t r z e g a n o t u z a s a d y o d d z i e l e n i a r u c h u u l i c z n e g o
o d z a b u d o w a m i e s z k a l n yc h . W r e z u l t a c i e d z i j e s z c z e , m i m o b e z p o r e d n i e j
b l i s k o c i n a j b a r d z i e j i n t e n s yw n e g o r u c h u u l i c z n e g o d o m y s b l i s k o I
bezporedn io zwizane z terenamL rekreacji.
403. Gr osven or Squa re w M a yfair w poc z tka ch osie mna ste go wieku. Skwe r
j e s t o b s z a r e m gr u n t u , k t r y o b e j mu j e z a m k n i t y o g r d , o t o c z o n y d r o g p u b liczn, u moliwiajc dostp d o d omw po kad ej jego stron ie,"

i mieci wszelkiego rodzaju. Praktyki te ustay dopiero ww czas, gdy mieszkacy tych placw za dali prawa zamkni cia
ich, oczyszczenia i upikszenia; plac St. James w 1726 roku by
jednym z pierwszych, ktre uzyskay takie pozwolenie." a
Do my szer ego we
nie z wra cajce
uwa gi

Architektura domw przy tych placach ulegaa rwnie

wpywom niepisanego prawa, wymagajcego, aby dzielnice
mieszkaniowe wygl day moliwie jak najspokojniej. Domy s
ustawione w odpowiadajcych sobie szeregach sposb ten by
stosowany w nowo wznoszonych dzielnicach Londynu przez
przeszo p wieku, nie stajc si nigdy monotonny, ani nie wy chodz c z mody. Unikano wszystkiego, co mogoby rzuca si w
oczy ; s to po prostu gadkie, cige powierzchnie z moliwie
najmniejsz liczb podziaw, Budulec cega bez tynku
W. R. Davidge, The Planning of London", Journal of the Rot/ad
Institute of British Architects, 10 ma rze c 1934, str. 433.

688

;;

68 9

W wieku pitnastym dziedziniec Lincoln's Inn zaplanowano jako trawnik przecity sieci cieek. Rwnoczenie mieszkacy
uywali dziak gruntu poza miastem, Moorfields, jako teren
odpoczynku, gdzie uprawiano ucznictwo i inne sporty. Ju w
wieku siedemnastym najwaniejszy z publicznych parkw,
Hyde Park odlegy od Londynu i stanowicy wasno Korony zosta otwarty dla publicznoci. 4
Pierwsze skwery wytyczono rwnie w wieku siedemnastym. Powstay one w wyniku tego, e wielu arystokratw
starao si zabudowa cz swych terenw. Budowle te nala doway raczej barokowy ukad placu ni ukad ulic. Okoo 1630
roku hrabia Bedfordu przeznaczy siedem akrw swego gruntu
pod zabudow, ktrej rezultatem by pierwszy londyski skwer
Covent Garden. Czsto zwracano uwag, e ten pierwszy skwer
nigdy zreszt w caoci nie wykoczony przypomina
Place des Vosges w Paryu (1612). Oba s typowymi pla cami
siedemnastowiecznymi, o ukadzie prostoktnym, z arkadami
biegncymi poprzez parter wszystkich domw. Place byy
oczywicie otwarte dla przechodniw i pozbawione trawnikw
czy drzew. Uycie w stosunku do nich i do podobnych im
miejsc nazwy piazza wyranie wskazuje na uznanie ich wos kiego pochodzenia.
Przykad hrabiego Bedfordu zosta wkrtce podjty przez
hrabiego Leicesteru. Leicester Square, przed budynkiem Leicester
House, zosta przez niego zaplanowany i zrealizowany na tych
samych zasadach w 1635 roku. Dzi jest to cakiem zeszpecone
centrum handlowe. W 1665 roku hrabia Southamptonu budowa
godny plac czy piazza, mae miasto" 4, ktre stao si modn
dzielnic. Pniej otrzyma nazw Bloomsbury Square. Dalej
nastpia budowa wielu innych placw: Soho Square w 1681
roku, St. James Square w 1684 roku i Grosvenor Square (Mayfair)
w 1695 roku (il. 403 i 405).
Z tego krtkiego zestawienia wynika jeden istotny wniosek,
mianowicie, e ju w kocu wieku siedemnastego Londyn, przeciwnie ni Pary, stawa si atrakcyjnym miejscem zamieszkania
wyszych klas spoecznych. Co wicej, skwery Londynu byy
oddzielnymi, szeroko rozrzuconymi obszarami podobnymi do
placw francuskich i woskich.
W wieku osiemnastym trwaa oywiona dziaalno budow4

Steen Eiler Rasmussen, London, the Unique City, Nowy Jork 1937, str. 86,

The Builder, 28 lipiec 1855, str. 349.

92.

690

691

405. Grosvenor Square w Lond ynie: budow rozpoczt o w 1595 r.

O s i e m n a s i o w i e c z n y s k w e r u s yt u o w a n y w w i e j s k i m p e j z a t u : p o r o d k u
za mknit y obszar rozwizan y w for mie ge ometr yc znego ogrodu. Ogrod y za
d o m a m i r o z c i g a j s i n a t e r e n o t a c z a j c yc h p l .

lana. W okresie tym wybudowano okoo pitnastu skwerw.a

Dziaalno ta bya do pewnego stopnia powicona wykaczaniu skwerw pochodzcych z wieku siedemnastego. W ten sposb wykoczono w 1720 roku Grosvenor Square i Hannover
Square, Berkeley Square za okoo 1730 roku. W ostatniej
wierci tego wieku aktywno budowlana znw si oywia:
okoo 1770 roku wybudowano Adelphi Terrace na brzegu Tamizy wedug planu braci Adam; Manchester Square w 1774
roku; Bedford Square w 1775; Portland Place w 1778 i Fitzroy
Place w 1790 roku. Najbardziej oywiona dziaalno budowlana miaa miejsce w Bath od okoo 1730 roku by to okres
pojawienia si starszego Wooda a do czasu budowy Royal
Crescent w 1767 roku. W Bath istotne byy wzajemne powizania midzy rnymi skwerami i crescents powizania duo
bardziej subtelne ni czysto osiowe ukady stosowane w urbanistyce francuskiej. Tak starannie opracowane ukady rozwinito
w Londynie dopiero pod koniec wieku osiemnastego.
The Report of the Roya[ Commission on London Squares, Londyn
1928.

90 6 . B l oo ms bu r y pr z y
ko c u os i e mn a s t e go
wieku.
Fragment

PLACEOGRODY BLOOMSBURY
Harmonijne powizanie skwerw, placw i crescents pozwa lajce Londynowi pretendowa do nazwy miasta o wysokim po ziomie planowania urbanistycznego, nastpio w latach 1775 1850. 1 Na takich obszarach jak Bloomsbury skupiay si dobrze
zaplanowane rozwizania o rozmaitej formie podune, koli ste, kwadratowe i eliptyczne tworzce nowy i zoony orga nizm. Spucizna pnobarokowa bya rozwijana w nich w ca kowicie miejscowy sposb, doskonale przystosowany do specy ficznych londyskich warunkw.
Ludzka skala
Bloomsbury.

Rozbudowa Bloomsbury trwaa przez przeszo ptora wie ku, mniej wicej od czasu, kiedy Ludwik XIV zacz planowa
przeniesienie swego dworu do Wersalu, a do okresu powstawa nia wielkich przemysowych miast, jak Manchester. Jest to je dyny znany przykad tak dugiego okresu rozwoju urbanistycz nego, dcego do coraz wikszej perfekcji. Jako kompozycja
architektoniczna, Bloomsbury, na swj sposb, w peni dorw nuje tak rnym rozwizaniom, jak monumentalne, barokowe
place przed bazylik w. Piotra i pniejszy Place de la Con corde. Nie ma wtpliwoci, e wygrywajc ca gam monu mentalnych efektw, s one duo bardziej imponujce; jednak
dzielnica Bloomsbury moe zaj miejsce tu przy nich. Cho cia bowiem zastosowane w niej zostay formy o charakterze
anonimowym i skromnym, to jednak posiada ona wartoci po nadczasowe; sposb za, w jaki bya stopniowo rozbudowywa na, wci tworzc coraz wiksze jednostki urbanistyczne
place, skwery, terraces wytworzy dzielnic, ktra ze wzgl du na wykazan trosk o czowieka pozostaje do dnia dziesiej szego niedocigniona.
Jest to tworzywo jednolite, proste i demokratyczne, w kt rym jakakolwiek sugestia monumentalnoci wydaje si gwatem.
Stosunkowo niewielkie siedziby Bedfordw i Mon tague'w,
wok ktrych dzielnica ta wyrosa, nie stanowiy dy sonansu w
jednolitoci, ale gmach British Museum wprowadzi na pocztku
wieku dziewitnastego element zupenie odrbny
The Report of the Royal Commission on London Squares (1928)
umieszcza szczyt nasilenia w latach 1800-1850: Dziaalno na polu
budowy skwerw osiga szczyt w pierwszej poowie dziewitnastego
wieku. Do 1850 roku praktycznie wszystkie bardziej znane skwery zo stay
wykoczone" (str. 11).
1

692

cztkowe
dzlelnlcy,

posiadoci pokazany na
mapie z 1795 r. Widzimy
pograntee
wfanie
przed okresem jej
najwikszego rozwoju, kiedy wci
j e s z c z e b yt e p o
wikszej czci zo cona z posiadoci
ksicia Bedfordu.

407. Bloomsbury w
1 8 2 8 r. M a p a J a me s a W yl d a ; s z t yc h
w yk o n a n y p r z e z N .
R. Hewitta. Caly
ukad nawizuje do
t r a d yc j i b a r o k o w e j
przez akcentowanie
p l a c w ; i c h u s yt u o wanie jest jednak
swobodne i pozbaw i o n e g e o m e t r yc z nej
sztywnoci.
Przez swoje staran ne, a mimo to irracjonalne rozplanowanie, place te
bardziej przypominaj ornamentyk
wschodniego dywanu czy obraz Paula
Klee ni sztywny
ukad francuskich
osi.

693

w skali. Dzi kolosalne, faszywie gigantyczne budynki londy skiego uniwersytetu gro cakowitym zniszczeniem dzielnicy
Bloomsbury. 2 Dominujcym akcentem jest monstrualna, stumetrowa wiea, eksplodujca w gr i na zawsze niweczca
peen godnoci spokj i spoisto lecej w dole dzielnicy.
Wiea ta jednak spenia jedn dobr rol. Daje ona wyjt kowy punkt obserwacyjny, z ktrego mona oceni Bloomsbury i
rozrni ukad jego skwerw. Z adnego innego miejsca nie
sposb jest obj cao tej kompozycji urbanistycznej. Zapla nowane w taki sposb, e nie posiadaj rozleglejszej perspek tywy, wzajemne powizania skwerw nie daj si ogarn z
adnego poszczeglnego placu. Wycznie z gry mona doj rze
zrwnowaone proporcje midzy budynkami i przestrze niami
otwartymi; rwnowag zachowan tak dobrze, e daje kademu
mieszkacowi jednakowe poczucie zarwno izolacji, jak i
swobody (il. 408).
Granice
Bloomsbury

Bloomsbury
Square (1667)

Wielkie arterie, ktre otaczaj Bloomsbury, s rwnie do brze widoczne z tej wiey Holborn Street i New Oxford
Street od poudnia i Tottenham Court Road od zachodu; sama
Bloomsbury rozciga si daleko na wschd, a do ogrodw
Gray's Inn i znajdujcych si poza nim skwerw, znikajc z
oczu w oddali. Pocztkowymi granicami dzielnicy, jak to po kazuje mapa z 1795 roku (il. 406) 8 , byy Tottenham Court Road,
New Road, Southampton Row i Holborn Street. Mapa ta okrela
granice Bloomsbury wanie przed okresem jej naj wikszego
rozwoju, kiedy wci jeszcze bya ona po wikszej czci
zoona z posiadoci ksicia Bedfordu, wraz z Bedford House i
jego ogrodami jako najznakomitszym ukadem archi tektonicznym.

Square zosta zaoony w 1667 roku przez hrabiego

Southampton wzdu osi Bedford House, jego miejskiej siedziby
w Bloomsbury. Bedford House wraz z ze swym cour d'honneur,
obszernymi gruntami i ogrodami, dominuj nad tym placem. W
ten sposb domy i zielone, cho bezdrzewne obszary Bloom sbury Square byy uzalenione od wielkopaskiej rezydencji, tak
jak francuski place czy woska piazza. Kiedy w pnych latach
wieku osiemnastego rozpoczto bardzo oywion dziaal no
budowlan, Bedford House wci jeszcze istnia.
Pierwszym z nowych placw by Bedford Square. Umiesz - Bedford Square
czony zosta w pewnej odlegoci od ogrodw Bedford House, (1775)
na osi pod ktem prostym w stosunku do BIoomsbury Square.
Na mapie z 1795 roku wydaje si izolowany i bezdrzewny oraz
cakowicie niezaleny od swego otoczenia. Wykoczony okoo
1775 roku, ten peen godnoci skwer, zamknity form owaln,
jest jednym z niewielu placw zwizanych z nazwiskiem archi4 0 8 . B l o o m s b u r y. W i d o k z g r y n a R u s s e l l S q u a r e , B e d f o r d S q u a r e , B l o o m s b u r y
S q u a r e i s k w e r y p r z y l e g l e . T yl k o z l o t u p t a k a m o n a o c e n i r w n o w a g i s t n i e j c
mi dz y bud ynkami a powie rzc hni nie za budowan , oraz wza jemne po wi za nie
p o s z c ze g l n yc h p l a c w.

Pocztki dzielnicy Bloomsbury datuj si od czasw Restau racji. Southampton Square nazwany pniej Bloomsbury
Faszywie gigantyczne" nie tylko dlatego, e wieowiec w cen trum
jest zupenie faszywy w swej skali, ale take dlatego, e jest to
niezrozumiaa imitacja amerykaskiego wzoru. Nieszczsna wiea miaa
mieci ksigozbiory biblioteki uniwersyteckiej. W 1938 roku wikszo
grnych piter bya zupenie pusta; okazao si, e prawo budowlane
zabrania ich uytkowania.
' Uniwersytet Londyski, The Bloornsburl/ Site (ok. 1933) pam flet
Elizy Jeffries Davis. Por. take London Topographica Record, vol.
XVII, str. 78 i nast.
T

694

695

403. Bedford Place na przestrzeni od Bloomsbury Square do Russel Squal . e;

budow rozpoczto w 1600 r. Ulica ta. zabudowana szeregami domw o neutral nej architekturze bdcej wynikiem dawnej 1 wysubtelnionej tradycji. nie jest
wyduona ulic w europejskim znaczeniu, ale krtkim lczniklem midzy
dwoma placami. Ma charakter wyiacznie mieszkaniowy t pozbawiona jest
sklepw.

tekta tu z nazwiskiem Thomasa Levertona. 4 Montague House,

miejska siedziba rodziny spokrewnionej z Bedfordami, rwnie
zaznaczona jest na mapie z 1795 roku. Podobna bya do Bedford
House i posiadaa, tak jak on, cour d'honneur. W 1753 roku
umieszczono tam British Museum.
W ten sposb przy kocu wieku osiemnastego, dzielnica
Bloomsbury posiadaa trzy akcenty: Bloomsbury Square, Bedford
Square i British Museum wraz ze swymi ogrodami.

wraz z nim znikny jego aleje i ziele. Na miejscu tym po wsta

Bedford Place ze swymi wspaniale skoordynowanymi do mami
(il. 409). To co pozostao z ogrodw rwnie przekazano pod
zabudow; najwikszy i najbardziej paski" w charak terze ze
wszystkich skwerw Russell Square, by w rzeczy wistoci
samym sercem ogrodw, odcitym i zachowanym w stanie
nienaruszonym wrd nowego budownictwa.
Ksi Bedfordu nie podj tych planw osobicie. Wydzierawi on swoje grunty Jamesowi Burtonowi, spekulanto wi
i budowniczemu, ktry zaplanowa, sporzdzi projekt i wykona Russell Square (1800-1814) 5 , prowadzc rwnoczenie
prace budowlane przez szereg ulic wychodzcych z tego skwe ru
Keppel Street, Montague Place i Southampton Row. Burton
wci przesuwa swoje budownictwo dalej na wschd, starajc
si zawsze odpowiednio sytuowa due, otwarte prze strzenie.e
Tereny za domami Bedford Place, ktre le midzy
Bloomsbury Square i Russell Square, obsadzi krzewami i za oy trawniki. Rezultat by wyjtkowo przyjemny, gdy nis kie
dobudwki czy stajnie za domami nie zasaniay widoku i
przerwy midzy szeregami domw czyy rwnolege obszary
zielone, tak e unikao si zamknitych blokw.
Po 1820 roku prace w tej dzielnicy przej Thomas Cubitt Thomas
Cubitt (1788-1855). Mia on trz ydzieci dwa lata i ju by s ynny
w wiecie budowlanym dziki budowie wielkich warsztatw przy
Gray's Inn Road, gdzie zrobi co, czego nikt przed nim nie czyni,
a mianowicie zatrudnia wszystkich rzemielnikw na zasadzie
cigej zbiorowej umowy. Dla utrzymania dziaalnoci swej firmy
przejmowa on tereny i budowa na nich wszdzie, gdzie tylko
n a d a r z a a s i d o b r a o k a z j a . " 7 C u b i t t w y k o c z y Tor r i n g t o n S q u a i ' e
w 1827 roku 8, stosuj c bardzo wyduony pro stoktny ukad, ktry
w peni wykorzystywa teren, mimo e pozostawia dostateczny
izolujcy odstp midzy przeciwlegyDaty te s rezultatem ostatnich bada Johna Summersona. Wczeniejsze rdla np. Henry Clutton, The Squares of London", Builder, 28
lipiec 1855, str. 349 podaj jako dat rok 1804.
Podzielone North i South crescents oraz Alfred Place (szeroki cznik midzy nimi) s czci tych rozwiza.
T J. Summerson, Journal of the Royal Institute of British Architects, 6 marzec
1939, str. 442.
Podano wedug Summersona. Natomiast Davis w London Topographical Record, vol. XVII, str. 92 podaje, e ukoczono go w 1829 roku.
5

Bedford Place ;
1800)

Trzeci i decydujcy etap w rozwoju Bloomsbury przypada

na pierwsze wier wieku dziewitnastego. W 1800 roku pity
ksi Bedfordu zburzy swj dom na Bloomsbury Square;
Nawet to zostao ostatnio zakwestionowane i po zbadaniu uznane
za niepewne. Por. John Summerson, Journal of the Royal Institute of
British. Architects, 6 marzec 1939, str. 440.

696

mi szeregami domw. Zamiary nieznanego architekta tego

projektu zaznaczone s na mapie z 1828 roku, zaledwie rok
po ukoczeniu; oznaczono tam ju szereg drzew, posadzo nych wzdu rodkowej osi zamknitego ukadu (il. 407).
Ten centralny ogrd pozosta do dnia dzisiejszego jednym z
najbardziej atrakcyjnych ogrodw dzielnicy.'
I D om jednor odzinn y
podstawow ;
jednostk

W kadym swym szczegle dzielnica Bloomsbury przesik nita jest architektoniczn tradycj osiemnastego wieku. Delikatno i wyobrania, ktre charakteryzoway projektowanie
miast tego okresu, s tu kontynuowane i z duym wdzikiem
poczone z naturalistycznym planowaniem ogrodw, typowym dla pocztkw wieku dziewitnastego. Jednostk podsta wow jest dom jednorodzinny. Domy przeznaczone s dla
mieszczaskiej inteligencji, dla adwokatw i sdziw pobliskie go sdu w Gray's Inn, dla literatw i innych intelektualistw.
Domy potraktowane zostay podobnie jak ogrody, jako wydzie lone jednostki. Tutaj znw wida mdre rozrnienie spraw
cile prywatnych od korzyci wsplnych.
Architektura ta wykazuje pewn ponadczasowo, niezale no od chwilowej mody, jak czsto spotyka si w domach
wieniakw. Mimo to, kady szczeg budynku odznacza si
wyrafinowaniem poczwszy od bardzo cienkich pytek up kowych czy balkonw z eliwa, a do zgrabnego skrtu ich
wewntrznych schodw. Czasem balkon przekryty jest niewiel kim daszkiem, opartym na smukych eliwnych kratach tak
delikatnych, e bardziej przypominaj uykowanie licia ni
prac w metalu.
Rzut poszczeglnych domw naladuje wzory z koca wieku
osiemnastego. Rdze domu tworzy klatka schodowa, wznosz ca si w szeroko wygitych odcinkach poprzez ca wysoko
budynku, a do wietlika w dachu. Przy takim rozwizaniu,
Cubitt by pionierem w budownictwie duych jednostek mieszkal nych, jednym z niewielu przedsibiorcw podejmujcych si robt na
-wielk skal i z powodzeniem je realizujcych. Ciekawsze jest moe to,
e bdc w zasadzie budowniczym ulic, skwerw i placw w tradycji
pnobarokowej, mial mimo to konkretne powizania z nowymi moli wociami konstrukcji. W 1839 roku zosta czonkiem Institution of Ci vil
Engineers. Jedn z dwu prac bdcych podstaw jego przyjcia by referat
Eksperymenty nad wytrzymaoci dwigarw eliwnych". Pod koniec
swego ycia, kiedy urzdzano z wtpliwym sukcesem Crystal Pa lace
Exhibition, Cubitt robi wszystko w celu poparcia wystawy i by jednym z
tych, ktrzy zaofiarowali si dostarczy potrzebnych funduszy.

498

410. Woburn Square w dzielnicy Bloomsbury; szereg domw; ok.

1825-1830 r.

zastosowanym po raz pierwszy przez braci Adam w Adelphi

Terrace (rozpocztym w 1768 roku), klatka schodowa nie sty ka
si z murami zewntrznymi. W ten sposb kady pokj
otrzymuje bezporednie wiato dzienne. Pokoje maj idealne
proporcje, nie s ani due, ani za mae. O ich rozmiarach mona
powiedzie, e s ludzkie.
Umieszczenie pokojw suby w suterenie, gdzie s wysta wione na kurz ulicy, byo czsto krytykowane jako wyraz
braku wraliwoci na ludzki los. Oczywicie jest to bd w
planie. To niedoskonae rozwizanie jest jednak bardziej
humanistyczne ni zwyczaj uytkowania na ten cel ciasnych
poddaszy na Kontynencie.
Podwrze-studnia, czsto stosowana z aosnym rezultatem
przez spekulantw kontynentalnych, zostaa w tych domach
szczliwie pominita. Obszerna przestrze zarwno z przodu
domu, jak i z tyu, zapewnia kademu pokojowi wychodz-

699

Zabudowania
gospodarcze

stego rozwizania takie spotykamy czasem w wersji podwjnej,

z podwjn przestrzeni midzy tylnymi cianami dwch sze regw domw. Podwjne zabudowania gospodarcze zajmoway
wwczas szerok przestrze midzy domami, tworzc wewntrzn uliczk przeznaczon wycznie dla powozw.
Te londyskie dzielnice zacieniaj i kontynuuj dowiad Kontrolowana
czenia architektoniczne datujce si od czasw renesansu. Po rozbudowa
mi mo to jednak by y one produkte m spekulacj i w rwnym
stopniu, jak pniejsze kontynentalne bloki mieszkaniowe, ktre wniosy chaos w planowanie miejskie. Rnica polegaa
jedynie na kontrolowaniu. Przedsibiorstwa budowlane pracujce w czasie przebudowy Parya musiay budowa fasady
stosownie do wymaga Haussmanna, ale to byo wszystko. To,
co znajdowao si za nimi, nie byo poddawane adnej ko ltroli, wobec czego przyjto najszybsze metody, prowadzce do
najwikszych zyskw. W rkach tych przedsibiorcw za fasadami budynkw powstaway podwrza-studnie. W Londynie
waciciele gruntw sprawowali duo cilejsz kontrol nad
budow osiedli na ich posiadociach. Waciciele ci przyzwyczajeni byli do mylenia kategoriami setek lat. Grunty i wszystko, co si na nich znajdowao, powracao w ich rce dopiero po
dziewidziesiciu dziewiciu latach. Dobrze wiedzc, e osiedla
mieszkaniowe mogy by eksploatowane w sposb niszczycielski, zachowali w kontraktach na dzieraw warunek, dajcy im
kontrol nad uytkowaniem gruntw; ich penomocnicy w przypadku zaniedba dobrego stanu utrzymania mieli prawo sami
dokonywa prac konserwatorskich.

4 1 1 . K e n s i n g t o n w L o n d y n i e , 1 8 3 0 - 1 6 4 0 , w i d o k z g r y. M i m o e s k w e r y w
Ken singt on zaj muj stosunkowo niewielki obszar, w yka zuj one du swobod
planowania i pod koniec okresu rozw oju osi gaj now organiczn for m.

cemu na front czy na podwrze pen ilo wiata. Usytuowa nie

stajni i mieszka wonicw w jednopitrowych budynkach w
pewnej odlegoci od tylnej ciany domw, usuwa wszelkie
moliwe przeszkody w uzyskaniu penej perspektywy. Taka
kombinacja wysokich domw i niskich zabudowa gospodar czych w tyle ogrodu pojawia si po raz pierwszy ju w kocu
wieku szesnastego. A do szedziesitych lat wieku dziewitna700

W d r u j c p o p r z e z L o n d yn c z s t o n a p o t yk a s i n a s k w e r y I n n e
s k w e r y b u d o w a n e w l a t a c h 1 8 3 0 - 1 8 6 0 w n a j r o z m a i t s z yc h i n a j m n i e j
o c z e k i w a n yc h c z c i a c h m i a s t a . 1 0 N i e k t r e z n i c h , p r a w i e n i e z n a n e
( n p . L l o yd S q u a r e z 1 8 4 0 r o k u ) b y y z a p l a n o w a n e d l a l u d z i o
o gr a n i c z o n y c h m o l i w o c i a c h f i n a n s o w y c h . C h o c i a p r o s t s z e w
r e a l i z a c j i n i B l o o m s b u r y, b y y o n e r w n i e r o z w i z a n e w s p o s b
p r z ys t o s o w a n y d o l u d z k i c h p o t r z e b m i e s z io W 1858 roku Building News pisze jeszcze o nowych pracach.
Obecnie dziesi skwerw znajduje si w trakcie budowy na przedmieciach Londynu". Wymienia Kensington Gardens, Leinster Square,
Bayswater Square z domami mieszkalnymi pierwszej klasy ", Princes
Square i Norfolk Square. Znajduj si one w dzielnicach Bayswater i
Paddington. (Building News, 7 maj 1858, str. 479).

701

kaniowych. 11 Inne, jak skwery Kensington (1840), zajmuj take

stosunkowo skromn przestrze, wykazuj jednak zna komit
swobod w planowaniu i osigaj nowe organiczne ksztaty (il.
411). Wszystkie, bez wzgldu na ich usytuowanie 1 proporcje,
s produktem urbanistyki, ktra siga po plastycz ne
modelowanie przestrzeni. Kontynuuj one osiemnastowiecz n
tradycj miast takich jak Bath i Edynburg. Osigaj jed no,
rwnoczenie pen uroku jak i optymistyczn; wykazu j
ywotno, ktr mona natchn struktur miasta przez
projektowanie cakiem swobodnie uformowanych kompleksw.
Degeneracja
po 1869 roku

Po 1860 roku nastpia wyrana degeneracja w rozwizy waniu domw, zwaszcza jeli chodzi o stron architektoniczn.
Dyskretna dotychczas elewacja domu staje si krzykliwa; okna
s przeadowane detalami; caa budowla rozpada si na oddziel ne i niezgodne z sob czci. Dodatkowo dziaay rwnie i inne
wpywy. Miejsce jednolicie potraktowanego placu zajy na
wp wolnostojce podmiejskie domy, z miniaturowymi ogro dami. Wzdu wielkich ulic rosy rwnie osiedla . -- zoone z
niekoczcych si szeregw malekich domw obudowuj cych
jezdnie jak mae pudeka -- i zleway si z innymi osied lami, nie
rnic si niczym midzy sob. Same w sobie okrop ne, stay
si one poza tym ruin wszelkiego kompleksowego
projektowania miasta.
BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE NA WIELK SKAL:
REGENT'S PARK

John Nash i
Regent's Park

W cigu ostatnich etapw rozbudowy Bloomsbury, John

Nash otrzyma zlecenie na projekt ukadu budynkw i ogro dw
dla obszaru nazywanego wwczas Marylebone Park du ego,
nieregularnego skrawka k nalecych do Korony, poo onego
na pnocnym skraju Londynu. Regent yczy sobie, aby obszar
ten zosta zabudowany dla celw mieszkaniowych, jednak bez
zbytniego stoczenia budynkw. Pragn on zwasz cza widzie
nowy obszerny park, dostpny dla wszystkich oby wateli miasta.
Nash narysowa swj pierwszy plan w 1812 roku (ii. 414); po
pewnych zmianach i zwoce projekt ten zosta zdu-

412. Sohn Nash. Park Crescent w Lond ynie; budow rozpoczt o w 1812 r. Poszc zeglne domy rozwi zane s jako fragment y ca oci zakomponowanej w formi c pi okrgle go bloku u ujednoliconej fa sad zie. Park Crescent jest poczt k i e m z a k r o } o n e j n a w i e l k s k a l e z a b u d o w y R e g e n t 's P a r k .

miewajce szybko zrealizowany w atach dwudziestych. Jego

rezultatem jest dzisiejszy Regent's Park i terraces.
Przy tworzeniu swego planu Nash owiadczy, e ma tro jaki cel: po pierwsze, chce zapewni moliwie najwikszy do chd dla Korony; po drugie chce podnie pikno stolicy, i
po trzecie, chce myle o zdrowiu i wygodzie ludnoci". Dziea
jego stanowi jeszcze jedn prb swobodnego usytuowa nia
wielkich kompleksw budynkw ssiadujcych z przyrod. Nie
naladowa on tak bardzo przykadu skwerw londyskich;
poszed raczej po linii, ktra zaczyna si w Wersalu, a kon tynuowana jest w crescents miasta Bath i w ukadzie niekt rych
innych miast angielskich.
Regent's Park ley na osi Portland Place, dziea braci Adam
(1778). Z Piccadilly Circus w sercu Londynu, Regent's Park
" Christopher Hussey, Georgian London, the Lesser-Known Squa res", Country Life, LXXXV, 29 stycze i 4 marzec 1939, str. 91-94, 224225.

702

' W. R. Davidge, The Planning of London", Journal of the Royal

Institute of British Architects, 10 marzec 1934, sir. 443.

703

. , ~
y~~..
ostarIssr-a-..

., ._'.41111..._.1} arrd ~ ?~,:'., .~

i~d.Iat+ r!
413. John Nash. Due bloki mieszkalne przylege do Regent's Park.

914. John Nash. Terrace w Regent's Park. Sztych H. Melvelle'a.

704

i Portland Place czy

Regent's
Street,
rwnie
zbudowana
przez
Nasha.
Ta
imponujca londyska
ulica handlowa zostaa
wybudowana
okoo
1820
roku,
a
ukoczono j wanie w
czasie,
kiedy
rozpoczynano
prace
nad terraces Regent's
Park. Obydwa te dziea
s
angielskimi
odpowiednikami
Rue
de Rivoli Napoleona.
Nash rozpocz w 1812
roku Park Crescents (il.
412),
przy
kocu
Portland Place. Nie
nadszed jednak jeszcze
waciwy
czas;
Napoleon jeszcze nie
zosta
zwyciony,
warunki dla interesw
byy niepewne i czsto
zdarzay
si
bankructwa.
Okoo
1825

55 Przestrze, czas...

roku wszystko byo ju

ustabilizowane
i
powstawaa
nowa
warstwa bogacze.
I wanie dla tej
nowej
warstwy
przeznaczone
byy
rezydencje
Regent's
Park. Bya to bogata i
anonimowa
klasa
wzbogacona
na
przemyle,
rozwoju
handlu z koloniami lub
na
eksploatacji
angielskich zwycistw
wojennych 2 i moga
sobie
z
atwoci
pozwoli na wspaniae
domy, jakie Nash dla
niej
projektowa.
Niemal przez jedn noc
w 1825 roku wyrosy te
dugie szeregi terraces;
zaczynajc si od Park
Crescent
otaczaj
Regent's Park jak para
gigantycznych
szczypiec homara. S
odsunite od ulicy
705

otaczajcej park; wikszo z nich usytuowano na dziakach powyej poziomu

ulicy, a teren przed nimi uksztatowano
w schodkowe tarasy oddzielajce domy
od ulicy. Terraces rozcigaj si na
wprost parku, nie przytaczaj go
jednak.
Mwi si, e obserwatorzy wysani przez
londyskich
finansistw
towarzyszyli
caej
kampanii Wellingtona i przesyali wane
wiadomoci przy pomocy gobi pocztowych.

415. John Nash. Pierwszy plan zabudowy

mieszkalnej w Regent's Park, 1812. Ten nie
zreailzowany
plan
jest
prb
swobodnego
rozmieszczenia dutych zespotw budowli w
otwartej przestrzeni. Plan ten idzie nie tyle w
lad rozwiza londyskich skwerw, co w myl
zaloe, ktre po raz pierwszy poja wiaj si w
Wersalu, znajduj swoj kontynuacj w formie
sresce nts w Bath, oraz w ukadzie kilku Innych
miast angielskich a swoje rozwinicie w na szym okresie.

dwa ogromne pcylindry wrd morza zieleni. Chcia rwnie

umieci podwjny krg domw w samym rodku parku. Domy
tych koncentrycznych piercieni miay wychodzi na dwie
przeciwne strony jedne do wntrza drugie na zewntrz. 4
Bardziej jeszcze ciekawa jest jednak jego propozycja, aby
zamkn wschodni cz parku seri terraces. Zamierza on
wej do parku duymi kompleksami budynkw, przy zaoeniu
swobody usytuowania, ktra nawet jeszcze dzisiaj uwaana
byaby za mia. Przy naroniku poudniowo-wschodnim
mieszczcym gwne wejcie jest otwarty plac 5 , ktremu Nash
dal rozmiary wiksze od Russell Square; czy si on z otwart
przestrzeni parku. W pobliu krtkiej, grnej odnogi tego placu
umieci Nash dugi budynek do niego rwnolegy, a da lej
cofajcy si; pod ktem prostym w stosunku do niego usytuowa
pojedyncz jednostk mieszkaln, ktra zupenie asy metrycznie
cignie si na p dugoci caego parku (11. 415).
Taka organizacja przestrzeni zewntrznej z wysunitymi i
cofnitymi kompleksami, ktrych nie da si obj spojrze niem,
nigdy nie zostaa zrealizowana w tamtym okresie. Swo bodne
usytuowanie wielkich jednostek mieszkalnych w kon takcie z
przyrod, widoczne na pierwszym planie Nasha, byo jednak
przeczuciem tego, co realizujemy dzisiaj. Podobnie jak
Francesco Borromini, ktry w pnych latach siedemna stego
wieku rozszerzy granice, szukajc przenikania przestrze ni
wewntrznej i zewntrznej, tak i Nash w swym projekcie
zbliy si w dziedzinie urbanistyki do tej swobody organizacji
przestrzennej, ktr dzi stosujemy na znacznie wiksz skal.

4 1 a . W id o k B i r mi n g h a m, 1 8 5 0 , S k w e r y B I o o m s b u r y n Le d a j p a l n e g o o b r a z u
p r z e mi a n o b l i c z a m i a s t a n g i e l s k i c h p o d d a n yc h w p yw o m me c h a n i z a c j i w p i e r w s z e ] p o o w i e u b l e g t e g o w i e k u . N i s z c z c e o d d z l a t yw a n l e t e g o w p l yw u n a u k a d
m i a s t a w i d o c z n e j e s t w t y m w i d o k u B i r mi n g h a m. Z a b u d o w a mi e s z k a l n a 1 p r z e m ys s c a k o w i c i e p r z e mi e s z a n e ; w e w n t r z n e p o d w r z a z a p c h a n e s k o m i n a m i
budynkami fabr yk.

Przy Park Crescent poszczeglne domy potraktowano raz

jeszcze jako elementy caoci, ktra czsto zawiera a pidzie sit oddzielnych domw (il. 413). Ten wzgld na efekt caocio wy nie daje jednak tak cakowicie neutralnego rezultatu, jaki
osignito w Bloomsbury. Terraces wiadomie pomylane byy
jako wsze domy, z akcentem na wraeniu monumentalnoci.
Przypominaj one Royal Crescent w Bath, jednak w rodko wej
czci z pilastrami wykazuj ju zalki form koca wieku
dziewitnastego.
miae
potraktowanie
przestrzeni
zewntrznej

Stwierdzilimy, e podstawowym warunkiem urbanistyki

jest utrzymanie jednej wadzy kontrolujcej, bez rozproszenia
kontroli nad gruntem na poszczeglnych, niezalenych waci cieli. Lecz moe rwnie jest wane, by wadza ta wykazywaa

Stanowczo waniejszy dla nas od ostatecznie zrealizowanego

parku i terraces jest pierwszy plan Nasha z 1812 roku, ktry
niestety nie zosta zrealizowany. W planie tym ujawnia si
bowiem miao wyobrani i odwane potraktowanie przestrze ni zewntrznej, do ktrej dzi przywizujemy tak wielkie znaczenie. Szkic, ktry reprodukowano w biografii Nasha opraco wanej przez Summersona, dowodzi oryginalnoci i rozmachu .
tego architekta. 3 miao koncepcji ujawnia si w wielu uderzajcych szczegach.
Z jednej strony Nash planowa ukad dwch kolosalnych
pkolistych crescents na pnoc od parku, usytuowanych jak

'Summerson odkry, e wielki, podwjny krg domw nie by ory ginalnym pomysem Nasha. W planie z 1794 roku odnalaz to, co oczy wicie byo prototypem projektu Nasha" (Journal of the Royal Institute
of British Architects, XLVI, 6 marzec 1939, str. 444-449). Bya to praca
zupenie nieznanych architektw jeszcze jeden dowd na to, e
planowanie miast byo w owym okresie w zasigu kadego, tak jak dzi
jest projektowanie maszyn.
Na planie Nasha wejcie gwne ley w poudniowej czci parku,
tak jak dzi. Nadana mu form krgu, prowadzcego ku Portland Place.
Jak wiemy, tylko cz poudniowa Park Crescent (1812-1919) zostaa

John Summerson, John Nash, Architect to George IV, London 1935,

str. 113.
a

706

ukoczona.

707

Dzisiejszy Londyn

inst ynkt projektowania miast. W obecnych czasach, ogromne

bloki mieszkalne i biurowe wtargny na pikne, pnobaro kowe place (np. Berkeley Square) niszczc wszystko. Nie
t ylko interes ponosi tu win. Budynki Uniwersytetu Londy skiego wci niszcz znaczenie najszlachetniejszej dzielnicy
miasta. Rozmaite wp ywowe ugrupowania londyskie wysuny
haso: Chromy nasze skwery!" Ustanowiona zostaa Komisja
Krlewska i wszed w ycie Preservation Act" s ustawa o
zachowaniu pamitek architektonicznych. aden z tych wy sikw nie daje szans na osignicie wikszych rezultatw. W
wyniku po czci kont ynentalnych wpyww, w czci za
wpyww amerykaskich, wydaje si, e Londyn straci ten
inst ynkt skali, ktry by podstaw powstania Bloomsbury.

ULICA STAJE SI CZYNNIKIEM DOMINUJCYM:

PRZEBUDOWA PARYA W LATACH 1853-1868
znica midzy
_ondynem i
Paryem

majestatu rk", jak mwi Haussmann cesarz zaznacza na

niej zmiany, jakie zamierza dokona w miecie. Te propono wane zmiany znaczono w kolorze czerwonym, niebieskim i zie lonym, zalenie od stopnia pilnoci. Zmiany zaznaczone na
zielono nie zostay w wikszoci nigdy wykonane.
Orygina tego planu i wszystkie prcz jednej kopie
zostay pniej zniszczone podczas poaru. Jedyn pozosta
kopi odnalaz niedawno w bibliotece zamku w Berlinie pewien
francuski historyk. 1 Napoleon III ofiarowa t kopi krlowi
pruskiemu przy okazji wizyty niemieckiego monarchy na Wystawie Paryskiej w 1867 roku w okresie rozkwitu Drugiego
Cesarstwa. Kopia ta nie jest cakowicie identyczna z orygina em, poniewa niektre prace jak np. przeduenie Rue de
Rivoli s pokazane na niej jako ju wykonane (il. 417). Po mimo to jednak daje ona na pierwszy rzut oka pojcie o ogrom nym wysiku urbanistycznym, ktry zosta podjty w krtkim
okresie siedemnastu lat.
Skwery Londynu
powstay
przed
wynalezieniem kolei
elaznej, natomiast
przebudowa Parya
miaa
miejsce
w
gorczkowym
okresie epoki kolei.
Skwery
Londynu
byy
przeznaczone
gwnie
do
zamieszkania
i
odsunite od arterii
przelotowych.
W
zwizku z tym ruch
kaowy Londynu
w
owym
okresie
miasta
trzykrotnie
wikszego od Parya
okra dzielnic
Bloomsbury
w
pewnej
odlegoci;
to samo odnosio si
do
wielu
innych
dzielnic
miasta.
Dzielnice
mieszkaniowe

zachowano nienaruszone i
zawsze
izolowane
od
intensywnego
ruchu
ulicznego.
Sytuacja w Paryu za
Napoleona III bya zupenie
inna.
Jeden
element
dominowa
tam
nad
wszystkimi innymi: ulica
bulwar jak strzeli",
zdawaoby si bez koca.
Wielkie
miasto
drugiej
poowy
wieku
dziewitnastego,
metropolia
wieku
prze mysu
przybiera
nagle
swoj typow form w
Paryu lat 1850 1870. W
adnym
miecie
tego
okresu
zmiany
bdce
konsekwencj
rozwoju
przemysu nie przebiegaj z
takim impetem.
Pary pierwszej poowy
dziewitnastego wieku

Na
c i a nie
ga bi ne t u Na pole ona
III w Sa i nt -C l oud
wi si a a , dua m a pa
P ar y a . S w w a sn
r k

s w
w a sn pe n

zmiany rozpoczte
irzez Napoleona TII

Na pierwszy rzut oka,

grube linie krzyujce
si poprzez Przyczyny
podjcia
gste skupiska domw w
rodku
miasta
bardziej
przypominaj t ych zada
plan
systemu
obronne
go
jakiego
odcinka
trudnego
terenu,
ni
planowa
nie
miasta. I
rzeczywi
cie, by
to
system
okopw
wzniesio
ny
z
myl o
wewntr
znym
wrogu.
Jak
podaj
rda
francusk
ie z , w
czasie
wierwi
ecza od
1827 do
1851
roku,
ulice
i
bulwary
Parya
byy
dziewic

i
o
k
r
o
t
n
i
e

w
i
a
d
k
a
m
i
w
z
n
o
s
z
e
n
i
a
b
a
r
y
k
a
d
.
T
a
k
i
s
t
a
n
r
z

eczy
wymaga
podjcia
drastycz
nych
krokw,
budowan
ie
za
szerokic
h,
prostych
ulic byo
najlepszym
rodkie
m
opanowa
nia
zamiesze
k
w
zarodku.
Poni
ewa
jednak
historia
nie
zawsze
chce i
po linii
prostej
czy te
w
zgodzie
z
racjonal
nymi
planami,
te
wanie
ulice
i
bulwary
Drugieg
o
Cesarst
wa
nigdy

n
i
e
o
k
a
z
a

y
s
i

y
t
e
c
z
n
e
w
j
e
g
o
o
b
r
o
n
i
e
.
W
r

g
,
k
t

r
y
o

bali
panowan
ie Napoleona,
nadszed
nie
od
wewntr
z
stolicy,
ale
z
innej
strony.
a zarazem gwatownie
powikszajca si liczba
mieszkacw
Szybki wzrost wielkich
miast zwikszenie
si ich iloci Przemys

o
The London Squares Preservation Act", Journal
of the London
' Andre Morizet, Du vieu,x Paris au Paris
modern, Pary 1932,
Society, Nr 169, marzec 1932, str. 39.
str. 130.

Y A. Morizet, op. cit., str. 133.

708

i wzrost miast

stanowi
najwiks
zy
fenomen
dziewit
nastowie
cznej
urbanist
yki.
Wzrost
ten mia
miejsce
gwnie
w
drugiej
poowie
wieku,
wanie
wwczas
,
gdy
istniaa
najwiks
za
niepewn
o
co
709

tego, jak naley organizowa ycie w nowych warunkach. Ta

szybko i niepewno spowodoway, e urbanici nastpnego
okresu znaleli si w obliczu najtrudniejszego zadania. Stara limy si ju uprzednio udowodni, e baagan spoeczny, ktry
wyranie odbija si na urbanistyce w polowie wieku dziewit nastego, czy si z rozamem, jaki powsta w tym okresie mi dzy metodami mylenia i sposobami odczuwania.
Wzrost iloci wielkich miast i ich ludnoci jest zwizany z
rozwojem przemysu. Dlatego te rozbudowa Londynu do ska li
wielkiego dziewitnastowiecznego miasta poprzedza podobne
zmiany w Paryu o okoo lat pidziesit. Taki sam okres czasu
dzieli uprzemysowienie Anglii od uprzemysowienia Francji.
W wyniku rewolucji francuskiej ludno Parya zmniejszy a Pary za czasw
si o sto tysicy. Jednak w latach 1801-1848 po tym pierw szym Ludwika Filipa
spadku ludno miasta podwoia si, osigajc cyfr po nad
milion. W czasie osiemnastoletniego panowania Ludwika Filipa
wydano zaledwie czterdzieci jeden i p miliona frankw na
wszelkie prace zwizane z budow ulic Parya. Dawao to
przecitn roczn o wartoci poniej p61 miliona dolarw. W
tym czasie w latach 1831-1848 liczba ludnoci miasta
wzrosa z trzech czwartych miliona do ponad miliona.
Myl przewodni Rambuteau, prefekta Parya za panowa nia Rambuteau,
Ludwika Filipa, byo da Paryanom wod, powietrze i cie prekursor
dormer aux Parisiens de 1'eau, de lair, de 1'ombre". Trudno Haussmanna
powiedzie, eby mu si te usiowania zupenie uday, gdy po
wszystkich jego wysikach wci ulice Parya obje dao jeszcze
dwadziecia tysicy woziwodw -- uzalenionych wci od
Sekwany w zaopatrzeniu w wod. Zreszt w ogle osignicia
tego burgundzkiego szlachcica nie byy zbyt wysoko oceniane.
Pewien francuski historyk uwaa go za na p komiczn posta
twierdzc, e wykonywa on swe zadania w sposb
drobnomieszczaski, nigdy nie podejmujc nic, co by za graao
przekroczeniem biecego stanu kasy. 3 Z drugiej strony, rda
angielskie uwaaj go za prekursora l-aussmanna,
a A. Morizet, op. cit., str. 104 i nast.

417. Mapa Parya opracowana przez Napoleona III. Plan przebudowy Parya, ktrego
autorem byt sam cesarz.

711

za kogo, kto przeczu jego nadejcie jako twrcy nowoczesnego

Parya. 4
Rambuteau (uprzednio prefekt pod panowaniem Napoleona
I) by w rzeczywistoci jak najbardziej uroczym czowiekiem.
Taktowny i troskliwy, posiada sumienie spoeczne i szacunek
dla blinich, kocha rwnie natur. Jako prefekt szwajcarskie go departamentu Valais pod panowaniem Napoleona I prze nis
winorol z Burgundii do tych dolin, tak dogodnych dla jej
hodowli. W zamian wprowadzi do Burgundii drzewa iglaste
okolic Valais. W czasie pitnastu lat jego prefektury w depar tamencie Sekwany (zakoczonych upadkiem Monarchii Lipco wej) zniwelowa i wybrukowa bulwar Saint-Denis i bulwar des
Bonnes Nouvelles, starannie obsadzi je drzewami, nadajc im
charakter, jaki nosz do dnia dzisiejszego.
Rambuteau niestrudzenie stara si o zhumanizowanie in stytucji dla nieszcznikw winiw, chorych, szalecw i
ndzarzy. Nazwisko jego pozostanie zwizane z wzorowym
wizieniem w Mazas, szpitalem w Lariboisiere i z Salpetriere,
gdzie z jego inicjatywy zmieniy si barbarzyskie metody
traktowania umysowo chorych. Zakada boiska sportowe, sta wia awki na placach miejskich i w parkach publicznych, gdzie
uprzednio mona byo tylko wynaj krzesa za opat.
Jednym sowem Rambuteau nie by wcale mieszny, ale nie
by on te twrc nowoczesnego Parya po prostu by typo wym produktem Monarchii Lipcowej, podobnie jak Haussmann
by typowy dla Drugiego Cesarstwa. Osignicia na wielk skal
moliwe s tylko w ustroju, ktremu na nich zaley i ktry
wynajduje waciwe narzdzie do pracy. Pod panowa niem
Ludwika Filipa Haussmann na zawsze pozostaby prowincjonalnym prefektem i nigdy nie znalazby moliwoci
rozwin' cia swych talentw.
Trois Rseau.x" Eugene Haussmanna
Pary pierwszym
miastem, ktre
przystosowaa si do
wieku
przemysowego

Wielokrotnie, w wielu rnych dziedzinach ycia, Pary by

centralnym" punktem Europy. W budowlach jego skrystalizo waa si myl przewodnia kadej epoki od Sainte Chapelle do
Rue de Rivoli. To wspaniae dziedzictwo miecio si pord
cakowicie zdezorganizowanego miasta; pomniki byy otoczone
O. F. Abbott, A Maker of Modern Paris", Conterporary Review
(Londyn, Nr 873, wrzesie 1938, str. 350-356).
712

i izolowane labiryntem ulic. Herkulesowe wysiki George Eu gene Haussmanna (1809-1891), prefekta departamentu Sekwa ny za czisw Napoleona III, drastycznie zmieniy istniejc
sytuacj. Deniem jego byo stworzenie wspaniaej ramy dla
wielkich tradycji zachowanych w Paryu. Rwnoczenie prag n, aby Pary sta si pierwszym z wielkich miast, ktre zo stay przystosowane do wymaga wieku przemysowego.
Wspomnielimy ju uprzednio, e Napoleon III nakreli
rozwj Parya, zanim Haussmann zosta powoany do wykona nia tego zadania. Napoleon rozpocz ju nawet prac nad
pewnymi swymi projektami takimi jak przeduenie Rue de
Rivoli, budowa Boulevard de Strasbourg (ktrego punkt po cztkowy Gare de 1'Est by wanie w trakcie budowy),
prace przygotowawcze zwizane z Bois de Boulogne i wznosze nie Grandes Halles (ktrych potrzeb odczuwano ju od koca
lat trzydziestych).
Napoleon nie osign jednak zbyt wielkich sukcesw w Niepowodzenie
swoich przedsiwziciach. Zabra si na przykad do prze - pierwszych krokw
prowadzenia rzeki poprzez Bois de Boulogne, na wzr londy - Napoleona
skiego Hyde Parku. Wykopano ju nawet jej koryto pod kie rownictwem starego jardinier-paysagiste, ktry zatrudniony by
w majtkach ojca Napoleona kiedy Haussmann zjawi si na
paryskiej scenie. Odkry on, e woda pynca tym korytem
musiaaby na pewnym odcinku pyn pod gr. Stary ogrod nik
bowiem avait commis une erreur, sinon un complet oubli de
nivellement". 6 Nie byo innego wyjcia, jak zastpi pro jektowan rzek dwoma jeziorami, na dwch rnych pozio mach. Podobnie elementarny bd w zasadach miernictwa przy
pracy nad przedueniem Rue de Rivoli doprowadzi do bardzo
powanych pniejszych trudnoci. Pocztek pracy nad wielki mi
halami targowymi nie by duo bardziej zachcajcy. Jak
widzielimy, pierwszy kamienny pawilon musia by zburzony.
W sprawach tego rodzaju Napoleon zachowywa si tak, jak
postpowa w polityce nakrela wielkie plany, lecz kiedy
napotyka powaniejsze trudnoci, stara si omin je sto sowaniem wielu drobnych ustpstw. Te instynktowne prby
wyjcia z sytuacji najtaszym sposobem byy wanie tym, co
podkopao jego panowanie od samego pocztku. W podobny

122.

Patrz opis projektu Horeau, str. 261.

Georges Eugene Haussmann, Mentoires, vol. III, Pary 1890-1893, str.

713

a l e . P r z e b u d o w a P a r yt a w e d t u g p r o j e k t u H a u s s m a n n a , M a p a A l p h a n d a .

sposb Napoleon pozwoli Haussmannowi rzdzi Paryem w

okresie, kiedy wszystko szo gadko. Gdy tylko jednak sta si
on orodkiem politycznych atakw, Napoleon praktycznie
biorc opuci go.
Bez energii i uporu Haussmanna przemiany w Paryu nigdy nie
zostayby jednak dokonane a z pewnoci nie w krtkim okresie
siedemnastu lat.

kw zabarwione s silnie obaw przed walkami ulicznymi. '

Ostatnie zamieszki wybuchy bowiem w 1852 roku, na krtko
przed objciem przez Haussmanna stanowiska.
Pierwszym z tych celw byo odsoni wielkie budynki,
paace i koszary w taki sposb, aby byy one przyjemniejsze
dla oka; postara si o atwiejszy do nich dostp w czasie ob chodw i uatwion obron w czasie zamieszek".
Druga podstawowa zasada miaa na celu popraw stanu
zdrowotnego miasta poprzez systematyczne e liminowanie zaraonych zaukw i orodkw epidemii". Centralna cz Parya
pokryta bya wanie tymi okropnymi zaukami. Wiele z nich
(wczajc w nie zauek, w ktrym powiesi si poeta roman tyczny Grard de Nerval), zostao sfotografowanych przez
Atgeta. s Nigdy waciwie nie udao si Haussmannowi wy czyci cakowicie tych obszarw i centrum Parya znajduje si
do dzi w niedobrym stanie.
Trzecim punktem byo zapewnienie publicznego spokoju
poprzez utworzenie wielkich bulwarw, ktre zezwol nie tylko
na swobodn cyrkulacj powietrza i wiata, ale i oddziaw
wojskowych. W ten sposb, poprzez pomysow kombinacj
poprawi si los ludzi i stan si oni mniej skonni do rewolucji".
Ten wanie punkt wyjania dobitniej od pozostaych, dlaczego
Drugie Cesarstwo woyo tyle wysikw w budow szerokich
ulic.
Czwart zasad Haussmanna byo uatwienie cyrkulacji
ruchu w kierunku do i od dworcw kolejowych, poprzez prze bicie osi prowadzcych podrnych wprost do orodkw han dlowych i rozrywkowych, unikajc opnie, toku i wypad kw". Tutaj problemy ruchu byy gwnym czynnikiem bra nym
pod uwag.
W latach 1853miliarda zostaa
1869
Haussmann
wydana na budow
wyda na swoje prace
ulic i na program
okoo dwu i p
wyburze, ktre stay
miliarda frankw w
si
konieczne
dla
ramach
wydatkw
poprowadzenia
nadzwyczajnych, czyli
nowych ulic, poprzez
okoo
czterdzieci
ciasno
zabudowane
razy
wicej
ni
dzielnice. Pary za
wydano
pod
czasw
Haussmanna
pan`waniem Ludwika
zosta przystosowany
Filipa.
Najwiksza
do
cakowicie
cz tych funduszw
zmienionych

prawie
ptora
warunkw ycia wieku

dziewitnastego
(il.
418).
Podstawowe cele
projektw
Haussmanna
-zakomunikowane
przez niego Radzie
Miejskiej przy objciu
swych obowiz-

Operacje
Haussmanna
prowadzone byy w
trzech odcinkach, en
trois
rseaux",
stosujc jego wasny
termin. Sektory te nie
stanowiy
jednostek
topograficznych;
pierwszy", drugi"
i trzeci" odnosz si
do odmiennych metod
finansowania
robt.
Tote
roboty
stanowice
cz
trzeciego
sektora
mogy by usytuowane
na
obszarze
pierwszego
lub
drugiego sektora i mogy by ukoczone
wczeniej. 9
Polityk t
podsumowuje E. M.
Bauilat w swej
ksice: Ceorges
Eugene Haussmann,
P a r y 1 9 0 1 , s t r. 8 9. s Jeden z
pierwszych
fo to gra f w.
P G. E. Haussmann,
op. cit., vol. III, str.
55.

Cele Haussmanna

714

Reseaux"
Haussmanna

715

.,.,..... " I

~.;..:. _ ,.,_+~;~l~ii~a_i`hllli~
iy

fir.:.
Gl
'4CtS1KUi7c4ir:' OR&,. ,

-._.

4 1 9 . S k w e r w o k Tou r S a i n t - J a c q u e s , 1 8 5 5 . J e d n a z p r b n a l a d o w a n i a s k w e r w
l o n d y s k i c h p o d j e t a p r z e z N a p o l e o n a I I I . w i e l k r n i c J e s t u s yt u o w a n i e
skweru pord ruchu ulicznego.

420. Place du Chatelet.

Prace nad pierwszym reseau" byy w penym toku, kiedy

Haussmann obj swoje stanowisko. Finansowane byy bez
adnych trudw, wsplnie przez pastwo i miasto Pary, na
mocy ustawy o prolongement" Rue de Rivoli (1849). Gw nym zadaniem przewidzianym t ustaw byo przeduenie Rue
de Rivoli od Place de la Concorde a do Bastylii. Operacja ta,
dajca Paryowi o komunikacyjn, ktra przecinaa miasto ze
wschodu na zachd, zostaa wykonana w latach 1854-1855.
Przeduenie
Rue de Rivoli
C(1853-1854)

Haussmann zacz od Rue de Rivoli. Wyburzenie i budowa

postpoway krok za krokiem, pocztkowo do Pavillon de Mar san, a potem a do Luwru. Zburzono czterdzieci siedem do mw, potem jeszcze dwadziecia, pniej za grup domw
liczc sto siedemdziesit dwa (aby odsoni Palais Royal i
Luwr po obu stronach Rue de Rivoli). Jeli do tego dodamy
cakowicie nowo zbudowane w pobliu hale targowe (il. 131), to
moemy powiedzie, e powstaa nie tylko nowa ulica, ale
raczej caa nowa dzielnica. 1
Nastpnie Rue de Rivoli zastaa doprowadzona a do ratu sza Htel de Ville punktu wyjciowego wszelkich pary skich rewolucji. Usunity zosta labirynt wskich uliczek przed
Por. str. 259 i nast.

716

ratuszem i na ich miejscu powsta Place du Chatelet (il. 420), ktry

wkrtce zosta poczony z Boulevard Sebastopol (1858).
Pierwszy rseau" zawiera take przeobraenie Bois
Boulogne Boulogne w miejsce rekreacyjne dla elegancki

wiata. W zwizku z tym zbudowano rwnie tor wyci

konnych w Longchamp, oraz wspania drog dojazdow
d e B o u l o g n e Av e n u e d e l ' I m p e r a t r i c e , d z i s i e j s z A v e
(il. 422). Sw wielk szeroko (okoo stu trzydziestu
zawdzicza ten bulwar Haussmannowi; planujcy go arc
przewidywa szeroko trzy razy mniejsz.

Wiksz cz (trz y czwarte) kosztw robt drugiego r

reseau" seau" musiao pokry miasto. Dekret z 18 marca

r o k u u p o w a n i p a s t w o d o p o k r y c i a p o z o s t a e j s u m y, p o d
kiem, e cao kosztw nie przekroczy sumy stu osiemdz
m i l i o n w f r a n k w, i e p r a c a z o s t a n i e u k o c z o n a w c i g u
dziesiciu lat. Ustawa ta przesza do historii pod nazw
stu osiemdziesiciu milionw".
W drugim sektorze robt zostay rozwinite dalej osie komunikacyjne pnocpoudnie: Haussmann poprowadzi Boule vard Sebastopol poprzez Sekwan na Ile de la Cite i dalej do
Dzielnicy aciskiej na Lewym Brzegu. Od tego miejsca pro717

421. Boulevard Saint-Michel, 1869,

wadzona o miaa nazw Boulevard Saint-Michel (il. 421).

Przeduenie to przemienio Ile de la Cit w centrum admini stracji miejskiej. W ramach tego samego dekretu wschodni
odpowiednik Bois de Boulogne Bois de Vincennes zosta
przystosowany do potrzeb klasy robotniczej (1860). Inn prac
w ramach tego sektora byo percement de fest" podcze nie
dzielnic robotniczych do szerokich, prostych ulic a plan
voyant". Wykonanie tego planu rozpoczto w 1858 roku sta ranniej ni w jakiejkolwiek innej dzielnicy. Dziki jego reali z"cji zostao usunite ostatnie prawdopodobiestwo jakichkol wiek naprawd niebezpiecznych rozruchw. W rezultacie tej
operacji oczyszczajcej, Htel de Ville wydaje si niemal uno si
w przestrzeni, pozostajc jednak w izolacji i bez powizania ze
swymi ssiadami. Dla zapewnienia bezpieczestwa ratuszowi
wzniesiono w jego ssiedztwie koszary nazwane Napoleo skimi.
Ostatnim etapem zadecydowanym w 1854 roku byo prze duenie Rue de Rivoli, ktre dao Paryowi poprzeczn o
komunikacyjn. O ta przechodzia przez najwraliwsze poli tyczne punkty Htel de Ville i Luwr -- i tworzya pierwsz
z ulic, ktre cign si poza zasig ludzkiego oka i ktre nie dugo potem stay si tak charakterystyczne dla obrazu tego
miasta.
O komunikacyjna wschdzachd Rue de Rivoli

czy si z osi pnocpoudnie; Boulevard Sebastopol by

przedueniem Boulevard de Strasbourg Napoleona zrealizowa nym przez Haussmanna. Caa ta praca osigajca la grande
croise" Parya musiaa by dokonywana w czci miasta o bar dzo gstym zaludnieniu.
Teraz Haussmann zabra si do dzielnicy, ktr nazwa
Westend du nouveau Paris". Pomimo bardzo silnego sprze ciwu, od Madelaine przecity zosta Boulevard Malesherbes.
Zadanie to wymagao wyburzenia szeregu luksusowych domw
wzniesionych zupenie niedawno, w czasach Ludwika Filipa. Ta
ostatnia cz drugiego rseau" otwarta zostaa z wielk
pomp czternastego sierpnia 1861 roku.
Haussmann skorzysta z tej okazji, aby poskary si, e z
chwil gdy naruszy zwyczaje ludzi, dla ktrych fortuna
okazaa si szczliwa", znalaz si w rodku burzy skarg i
niezadowolenia. Uczyni przy tym ostr uwag, e ludzie inte resu, sklepikarze i rzemielnicy znosili z wielk cierpliwoci
wysoce kosztowne wyburzanie", ktre byo konieczne przy
pracy nad Boulevard Sbastopol.
Drugi rseau" uleg wpywowi wanego wydarzenia de- wczenie
kretu z 16 czerwca 1859 roku, ktry wczy przedmiecia przedmie

422 . Aven ue de 1 'Impe ra tri ce ( Ave nue F oc h y, 1862. Wie lka s ze roko ( ok. 130 m) te j
dr ogi d oj a zd ow ej d o B oi s de B ou logn e zos t a a nar zuc on a pr ze z Hau ss mann a.
P ie rwot na we rs ja jego ar chi te kt w pr ze wi d yw a ta za le dw ie t rzec ia cz te j
s zer okoc i.

718
719

w obrb miasta Parya. W ten sposb powierzchnia Parya

wzrosa o przeszo poow. Wczenie to byo istotne dla przyszoci miasta, ale powanie przeszkodzio Haussmannowi w je go biecych kalkulacjach i postawio przed nim najrozleglejsze
z dotychczasowych jego zada. Wok Parya rozcigao si
osiemnacie gmin i one wanie miay by wcielone w obrb
miasta wraz z ich chaotyczn zabudow i zaniedbanym syste mem drogowym. Nie dao si unikn wielkiego dodatkowego
wydatku projekt budetowy przekroczony zosta o sum stu
szedziesiciu milionw frankw. Napoleon i Haussmann nie
poprzestali na samym wcieleniu. Mimo e termin ten nie by
wwczas jeszcze znany, to jednak Haussmann zastosowa poj cie
planowania regionalnego. Jak podaje w swoich Mernoires,
pragn uczyni z caego departamentu Seine-et-Oise pojedyn cz
jednostk planowania. Zapewnioby to kontrol nad mniej szymi
gminami i nad kierunkiem rozwoju wielkiego miasta zwizanego
z, nimi.
Projektowany pas
zieleni poraka
tego projektu

Wok caego Parya mia powsta pas zieleni wzdu linii

fortyfikacji miejskich. Projekt przyjty przez cesarza w czerwcu
1859 roku przewidywa uycie gruntu przylegego do fortyfikacji
wcznie z pasem szerokoci dwustu pidzie siciu metrw z
terenw lecych poza fortyfikacjami. Ten ostatni obszar
poddany by ograniczeniom wojskowym i w konsekwencji
warto jego ogromnie spada. Cesarz chcia naby ten grunt pod
bulwar i stworzy ogromne ogrody" z alejami dla mieszkacw
nowych przedmie i przylegajcych gmin. Pas ten mia
cakowicie otoczy miasto, czc dwa jego wielkie parki na
wschodzie i na zachodzie Bois de Boulogne i Bois de
Vincennes.
Kiedy jednak Napoleon wyjecha na front woski, jego
wasna Rada Stanu znalaza sposobno, aby zmieni jego pla ny. Haussmann, nieubagany wrg wszystkich krtkowzrocz nych politykw, tak opisuje to, co si wwczas stao:
Przewodniczcy Rady, M. Baroche, mieszczuch peen
wskich, ograniczonych pogldw mieszczastwa paryskiego i
w gbi duszy przeciwny naszym wielkim projektom" walczy z
caym planem i zwalczy go. 11
Pary nigdy nie otrzyma swego pasa zieleni. Po powrocie z
Woch Napoleon mia nadziej, e nadarzy si jeszcze okazja
tt G. E. Haussmann, op. cit., vol.
720

II,

str. 233.

4 2 3 . B o u l e v a r d R i c h a r d - Le n o i r , 1 8 6 1 -1 8 6 3 . Z a p r o j e k t o w a n y p r z e z H a u s s ma n n a
w c e l u p r z e k r yc i a s t a r e g o k a n a l u . R e g u l a r n i e w yt yc z o n e i . n i e k o c z c e s i c
3 c l a n y u l i c z a s l a n i a j n l e z w yk l y c h a o s s t l o c z o n yc h d o m w, u p c h a n yc h J a k
garderoba w szafie.

naprawienia tej krtkowzrocznoci, ale okazja nigdy ju nie

nadesza. Parki publiczne na tym obszarze przeszkodziyby
wzniesieniu szecio- i siedmiopitrowych blokw mieszkalnych,
ktre tam obecnie stoj i mno si dalej. Ogromne te budyn ki
waciwie, wspaniae slumsy duo bardziej przeszkadzaj
w moliwociach przeprojektowania Parya, ni swego czasu
fortyfikacje.
Trze c i r s ea u" mu si a w ca o c i b y f inan sow an y prze z Trz eci
rseau" miasto posowie nie chcieli ju sysze o przebudowie
czy o finansowaniu Parya. Haussmann pozosta zatem osamotnio ny
i n a w a s n r k m u s i a p r z e p r o w a d z a m a n i p u l a c j e k r e d y t o w e . Te
wanie operacje finansowe (kiedy opuci swoje sta46

Przestrze, czas...

721

nowisko cay koszt trzeciego rseau" nie by jeszcze pokryty)

umoliwiy posom spowodowanie jego upadku.
Operacje Haussmanna na przestrzeni okresu siedemnastu lat
wymagay wydatkowania omiuset milionw frankw po nad
normalny budet. Suma ta zostaa zebrana bez tworzenia
nowych podatkw, ani bez zwikszenia ju istniejcych. A czy
Pary nie stawa si z dnia na dzie miastem coraz bardziej
kwitncym? Ilo jego mieszkacw rosa wci z niesychan
szybkoci w cigu zaledwie dwudziestu lat bez maa si
podwoia. Z pewnoci mona by znale te konieczne piset
czy szeset milionw frankw poza funduszami ju przyzna nymi. Koszt planu mgby zosta pokryty rocznymi ratami,
opartymi na rosncych wci dochodach miasta. Czas by tu
jedynym czynnikiem wchodzcym w gr.
W trzecim reseau" stworzono dwa parki publiczne Mont souris na poudniu i Buttes-Chaumont na pnocy. Oba po
wstay na nieuytkowanych i zapuszczonych terenach park
Buttes-Chaumont na miejscu opuszczonych kamienioomw.
Przedmiecia potrzeboway coraz wicej ulic. Przeduone
zostay ulice wylotowe z Parya i zbudowane nowe ulice krzyujce. W ten sposb budet przeznaczony na rozwj przed mie wzrs do dwukrotnej sumy w stosunku do przewidywa.
Stworzenie
dzielnicy
Champs-Elys@es

Rue Lafayette

Haussmann spieszy si ogromnie z rozbudow Parya, jak

gdyby wiedzia, e nie ma czasu do stracenia. Na zachd byo
pole dla nowych planw rozbudowy miasta. Zachodnie krace
miasta byy wyznaczone przez stare rogatki, a poza nimi roz cigaa si otwarta wie. Wanie Champs-Elyses prowadziy
do tych rogatek; bezporednio za nimi sta Arc de Triomphe de
l'$toile na rodku kolistego placu. Poczwszy od lat trzydzie stych Champs-IJlysees stay si miejscem spotka wszystkich
tych, ktrzy mieli jakiekolwiek pretensje do elegancji.
Na tych terenach Haussmann mg dziaa swobodnie. Dla
dwunastu alej, ktre wyprowadzi od Place de 1'Etoile,
istniao do otwartej przestrzeni i nie trzeba byo dokonywa
adnych wyburze. Wrogowie Haussmanna oskaryli go o
wyprowadzenie tych ulic na otwart wie i o zniszczenie
uprawnych pl wsi Passy. Ale raz jeszcze dalekowzroczno
Haussmanna okazaa si suszna; Pary z 1900 roku mia
stan wanie na tych terenach.
Haussmann by bardzo zaabsorbowany problemem wzajem nych pocze ulic, ktre zostay przebite przez Pary. Dlatego
722

upiera si, aby Rue Lafayette osigna dugo piciu kilo metrw, tak aby moga doprowadzi podrnych przybywaj cych na pnocne i wschodnie dworce kolejowe do Opery i
Grands Boulevards w sercu miasta.
Avenue Napolon, obecnie Avenue de l'Opera, staa si mi strzowskim dzieem Haussmanna w dziedzinie urbanistyki. B dc sama w sobie wspania ulic, penia ona rwnie funkcje
cznika ruchu ulicznego midzy szeregiem gwnych arterii
komunikacyjnych. Dziki tej ulicy Rue de Rivoli i przeciwny
brzeg Sekwany uzyskuj bezporedni kontakt z Grands Boule vards i pnocnymi dzielnicami miasta.
aden z projektw Haussmanna nie wydawa si chyba rwni
szalony jego wspczesnym, jak ta stosunkowo krtka ulica. Jak
dalece mogli si oni zorientowa, moga ona suy jedynie jako
cznik midzy Thatre Franais i Oper a kt chciaby
oglda przedstawienia w obu teatrach w cigu tego samego
wieczoru? W rzeczywistoci jednak, gdyby nie byo tej wanie
ulicy, dzisiejsza komunikacja paryska byaby w ogle
niemoliwa (il. 424).
Haussmann zbudowa jedynie pocztek i koniec tej arterii.
Midzy tymi dwoma czciami rozcigaa si sie ulic, ktra
usunita zostaa duo pniej. Caa dugo Avenue de 1'Opra
zostaa otwarta dla ruchu w 1879 roku byo to za czasw
Trzeciej Republiki, na dugo po opuszczeniu przez Haussmanna
swego stanowiska.
O ile Haussmann pozostawi w ogle jakikolwiek pomnik
swej dziaalnoci i Drugiemu Cesarstwu, w ktre tak cako wicie
wierzy, to mona za pomnik uwaa t wanie ulic i stojcy
przy niej budynek opery. Wielkie schody opery nigdy nie
suyy swemu pierwotnemu celowi nigdy nie stanowiy ta
dla orszaku cesarzowej Eugenii. Zaprojektowana w 1861 roku,
w okresie kiedy Drugie Cesarstwo znajdowao si u swe go
zenitu, opera zostaa ukoczona dopiero w 1875 roku. Pozo staje
ona mimo to najczystszym wyrazem przemijajcej chway
Drugiego Cesarstwa.

Place, bulwary, parki i rolinno

Zaobserwowalimy od wieku siedemnastego wzajemne po wizania midzy grupami budynkw i przyrod, a od wieku
osiemnastego midzy placami miejskimi i zieleni. Prawda,
723

Avenue de 1'Opera

4 2 5 . W ie l k i e s c h o d y w
T ui l e r i e s w c z a s i e b a l u c e sarskiego, I850.

e w procesie przeobraenia Parya na pierwszym planie znaj doway si inne sprawy, nie wolno nam jednak pomin wiel kich wysikw podjtych dla uratowania miasta przed prze ksztaceniem go w ogromny obszar asfaltu i masy kamienia.
Omawiajc t spraw, konieczne jest rozrnienie midzy pla nowaniem skwerw z ogrodami, a starymi i nowymi parkami
oraz miejscami zabaw i rekreacji.
Jako emigrant w Londynie, Ludwik Napoleon podziwia
angielskie skwery i parki. Kiedy doszed do wadzy, pragn
zapewni swojej stolicy podobne otwarte, zielone przestrze nie
wielkie, romantyczne parki i skwery obsadzone drzewa mi i
krzewami. Obydwa te typy miejskich rozwiza byy w Paryu
nie znane. Z punktu widzenia planowania miejskie4 24 . Ave n ue d e 1 'O pe r a , c i gn ca s i od g ma c h u O pe r y d o Lu w r u I R ue d e R i vot i .
Ar c yd zi e i o H a u s s ma n n a zr e a l i z ow a n e mi mo w i e l ki c h s pr ze c i w w. N le l l c zn i t yl k o
mo g li zd a w a s obi e s pr a w , J a k p ot r ze bn a b d zi e t a a le j a w pr z y s z lo s c i J a ko t r a s a
pr ze l ot ow a .

21

725

Place Londynu i
Parya

go, place Parya rwnie rniy si od londyskich w jednym

istotnym punkcie: place londyskie byy odizolowane od ruchu
ulicznego, podczas gdy place w Paryu byy waciwie tylko
rozszerzonymi ulicami. Place des Arts-et-Metiers, na przykad,
stanowi rozszerzenie bulwaru Sebastopol; plac wok Tour
Saint-Jacques (il. 419) rozszerzenie Rue de Rivoli. Domy
ustawiono w prostych, cigych liniach wzdu ulic nie pozo stawiajc adnych pustych przestrzeni poza chodnikami i prze smykami dla ruchu koowego. ' 2 Byo zatem nieuniknione, e
male parki stworzone z tych placw, cakiemodmiennie ni ~v
Londynie umieszczone zostay pord haasu i pyu ulicznego.
adna innowacja w planowaniu miejskim nie bya tak po wszechnie naladowana w latach nastpnych, jak ukad skwe rw
wypenionych zieleni pord ruchu ulicznego. Szczeglnie
przyjemny i cakowicie nowy dla ludzi by fakt, e byy one
otwarte dla publicznoci. W. Robinson, angielski specjalista od
zieleni miejskiej, ktrego ksiki miay i wci maj ogromny
wpyw na dziedzin architektury krajobrazu w Anglii, okrela
nastpujco wczesn reakcj na pewien odcinek dziea Hauss manna: Pierwsz rzecz, ktra uderza widza na tym placu, jest
jego wieo, doskonao utrzymania i ilo ludzi siedz cych
wok, czytajcych, pracujcych czy zabawiajcych si".
Uznawa on rwnie spoeczne znaczenie skwerw stworzonych
dla publicznoci i dla niej dostpnych: ale podczas gdy my
upieramy si wci przy zachowywaniu skwerw dla uytku
kilku uprzywilejowanych osb i to przewanie bez najmniej szych nawet ladw zieleni albo zaledwie z jej resztkami, oni
otwieraj je dla wszystkich tak jak parki i upikszaj je r norodn i bogat rolinnoci". 13
Bulwary

Boulevard oznacza dosownie ciek na szczycie murw

miasta obronnego sowo to pochodzi od niemieckiego Bollwerk (wa obronny). Pierwszy bulwar zosta otwarty w Paryu
przez Ludwika XIV w 1670 roku i cign si od Porte Saint Denis do Bastylii, zajmujc miejsce starych murw miejskich
zniesionych przez Vaubana. Bulwary te byy formalnie alejami
dla pieszych, projektowanymi jako ogrody dla spacerowiczw,
12 Wady, ktre wykaza system blokowy" sytuowania domw, zostaly
dostrzeone w dwadziecia lat pniej przez krytyka prosto wyty czonych
arterii Camillo Sitte (Der Stiidtebau, Wiede 1901, str. 203; wyd. 1,
1889).
" W. Robinson, The Parks, Promenades, and Gardens of Paris, Londyn 1869, str.
82, 85.
726

a nie jak bulwary Haussmanna z wieku dziewitnastego, ktre

przeznaczone byy dla wszelkiego ruchu koowego.
Chocia Pary nie jest jeszcze najjaniejszym, najpeniej szym powietrza i najpikniejszym ze wszystkich miast, to jed nak
jest on na dobrej drodze, aby sta si takim miastem
a
najwiksz cz jego pikna stanowi wanie jego parki i
drzewa". Takie wraenie wynis Robinson z Parya nowych
bulwarw, w czasach ich najwikszej wietnoci (1869). Robin son pisze dalej: Czym byyby te bulwary z biaego kamienia
bez agodzcego i odwieajcego wpywu dugich szeregw
dobrze utrzymanych drzew, jakie wida wszdzie wok bu dynkw; drzewa wspdziaaj z nimi, tak jak ziele trawy
uwidacznia jaskry?... Parki publiczne osigaj w Paryu rang,
jakiej nie maj u nas... Miejskie ogrodnictwo, sadzce drzewa
natychmiast po budowie ulic, zamienia mae placyki w ogrody,
niedocignione dziki dobremu smakowi i piknu... ofiaruje oku
najbiedniejszego robotnika cay wdzik rolinnoci." 14
Zadziwiajca bya szybko, z jak powstaway te bulwary.
Wydawao si, e powstaj w cigu nocy wielkie arterie
wysadzone trzydziestoletnimi drzewami w peni rozronitymi.
Rzeczywicie gwni ogrodnicy i architekci miejscy czsto
zmuszeni byli improwizowa zacienione aleje w cigu kilku
zaledwie dni". 15 Potrafili oni wykona tak niezwyke zadania
dziki uyciu wynalezionej przez nich maszyny do wydobywa nia drzew z gleby, polegajcej na zastosowaniu wzka, za po moc ktrego w prosty i pomysowy sposb mogli przesadza
drzewa o wysokoci sigajcej dziesiciu metrw (il. 426).
Podobnie jak place z ich zieleni, te wysadzane drzewami
ulice prowadzce do serca miasta byy wszdzie przyjmowane i
naladowane. Stanowiy one jednak rozwizanie problemu,
ktre zmusio urbanistyk do przyjcia bardzo niebezpiecznego
kierunku, ktry nie mg by dalej kontynuowany.
Ogromny zasig talentu Haussmanna jako organizatora Pa r ki
widoczny jest nawet dzisiaj w systemie parkw, ktry rozwin na
wielk skal i w sposb peen wspaniaoci. Bray one swj
pocztek z tego typu angielskich ogrodw nturalnych, ktre
imitoway przyrod czsto dla celw romantycznych, zawierajc
w swym obrbie wzgrza, doliny, jeziora i potoki wszystko W
miniaturze. Zadaniem ich byo da Paryowi puca, ktrych
" W. Robinson, op. cit., str. 1, 2.
IS Edouard Andr6 (cytowany przez Robinsona, op. cit., str. 551).
727

428. Odporny gatunek podzwrotnikowych rolin:

wigandia.
Te
imponujce roliny
o wielkich
liciach, wprowadzone przez
Alphanda, jut z
daleka zwracaty na
deble uwag.

4 2 d . M a s z yn a w yd o b yw a j c a z z i e m i w p e n i r o z r o n i t e
drzewa przezn aczon e d o przesad zenia. Dziki taki m urz d z e n i o m , z d n i a n a d z i e w w yr a s t a l y w z d l u b u l w a r w s . c r e g i
t r z yd z i e s t o l e t n i c h d r z e w .
a27. P la ce de la C onc ord e t Ch a mps -E l ysa s es . Wid ok z gr y, 1855.

mu zawsze brakowao. Przeznaczone one byy dla prome neur",

dla robotnika w dzie wolny od pracy, dla spacerowicza
niedzielnego, ktry w ten sposb mg odetchn wieym po wietrzem na szerokich alejach parku podobnie jak monowad ca
przechadzajcy si po swoich dobrach. Stworzone zostay dla
piknego widoku, dla przyjemnoci, jak daway ich dale kie
panoramy i skupiska zieleni. Wprowadzono do nich roliny,
jakie dotychczas nie zjawiay si w parkach publicznych.
W rezultacie, starzy mistrzowie ogrodnictwa Anglicy,
przyjedali teraz do Parya uczy si, jak nada angielskim
ogrodom nowy aspekt rolinny". Te nowe roliny to odpor ne gatunki podzwrotnikowe (il. 428), odkryte i przeniesione do
728

Gatunki nowych
rolin

430. Boi s de Vincennes; widok z P lateau de Gravelles, 1857-1864.

429. Bois de Boulogne, 1855-1858.

Parki dla
spacerowiczw

Europy
w
wielu
odmianach przez Jean
Alphanda i jego wsppracownikw.
Byy
one due, mocne i
atwe do hodowania.
Niektre
z
nich
osigay
wysoko
trzech lub czterech
metrw
(Centaurus
baby1onius) inne, jak
np.
trawa
stepowa
(Gynerium argentium)
zwracay uwag sw
si
ywotn
i
pokanym wzrostem,
lub te, jak odmiana
zwykego
tytoniu
(Nicotiana
macrophylla) atwo daway
si
wyhodowa
z
ziarna
i
wspaniale
rosy w tustej glebie".
18
Charakterystyczn
cech wszystkich byo
to, e ogromne licie i
wspaniao wygldu
bya dostrzegalna z
wikszych
ni
zazwyczaj odlegoci,
tak e posadzone na
obszernych trawnikach
nie
giny
w
przestrzeni. 17
Dwa wielkie parki
na
zachodzie
i
wschodzie Parya -Bois
de
Boulogne
(1853-1858); (il. 429) i
Bois
de
Vincennes
(18571864; il. 430)
wygldaj na mapie

Parya jak dwa puca

miasta.

Gdyby
koncepcj
Haussmanna
cile
zrealizowano, wwczas
parki te zostayby z
sob
poczone
szerokim
pasmem
zieleni, cigncym si
wok
pasa
fortyfikacji. Kady z
tych dwch parkw ma
powierzchni
okoo
800 hektarw. Doda
do nich naley poza
istniejcymi
ju
parkami, ktre zostay
tylko
na
nowo
zorganizowane park
Monceau w centrum
Parya, uroczy park
Montsouris
na
:poudniu i ButtesChaumont na pnocy,
przeznaczony
dla
ludnoci
robotniczej.
Trzymajc si gustw
epoki, parki te byy
zaplanowane na bardzo
wielk
skal,
jako
miejsca rozrywki i
wypoczynku
dla
spacerowiczw.
Nastpny
etap
ich
rozwoju
zosta
osignity
dopiero
trzydzieci lat pniej,
kiedy
park
dla
spacerowiczw ustpi
systemowi boisk dla
gier i zabaw, takiemu
jak np. poudniowe
parki Chicago.
16 W . Robinson, op.
cit., rozdz. zatytuowany
Subtropical Plants for
the
Flower
Garden"

(Roliny podzwrotnikowe
dla ogrodu kwiatowego),
str. 182 i nast., i rozdz.
XI, Hardy Plants for the
Subtropical
Garden"
(Roliny zimotrwale dla
ogrodu
podzwrotnikowego), str.
210.
To zadecydowao o
ich
wyborze
przez
Alphanda
i
jego
ogrodnikw
i
a
powszechnym
zastosowaniu w ogrodach
europejskich na pocztku
naszego wieku. Pniej o
tych
rolinach
zapomniano.
Dzi
odkrywamy na powrt ich
wdzik
i
ywotno
rozwoju,
tak
bliskie
naszej epoce.
17

730

Miasto jako problem

techniczny
Haussmann sta si
symbolem wiary wieku
dziewitnastego
w
produkcj przemysow.
Wzniesienie
maego
kocioa
zajo Borrominiemu
prawie trzydzieci lat,

a nawet wwczas nie

zdy go cakowicie
wykoczy.
Ludwik
XIV spdzi cae ycie
budujc Wersal, mimo
e mia do swojej
dyspozycji wszystkie
bogactwa Francji.
731

W cigu lat siedemnastu dziki poczeniu uporu z daleko wzrocznoci Haussmann stworzy wielkie dziewitnasto wieczne miasto. Szybko robt odzwierciedla tempo i przedsi biorczo ekspansji przemysowej, ktra prace te spowodowaa.
Podrzdna rola
architekta

Aby rozwiza problemy zwizane z miastem wieku prze mysowego, Haussmann po raz pierwszy w historii zebra cile
skoordynowany sztab specjalistw. 18 Tylko w bardzo niewielkim stopniu mg polega na tych instytucjach, ktre powinny
specjalistw dostarczy Nie istnieli w owych czasach urbanici,
ktrzy mogliby mu doradzi, jak unika bdw w projektowa niu, architekci za byli wyjtkowo mao pomocni. Ci ostatni nie
potrafili si nawet przestawi na du skal projektw
Haussmanna -- w wielu przypadkach musia on odsya ich
prace z daniem zwikszenia rozmiarw. Haussmann wspo mina, e Drugie Cesarstwo nie miao szczcia stworzy ani
jednego artysty na skal problemw temps nouveaux" i wydaje
si godzi z tym faktem. Biuro Architektw z jego sztabem
akademikw i ludzi o sawnych nazwiskach byo jedynym biu _
m, ktre pozostawi niemal cakowicie w spokoju, kiedy przej
kierownictwo. Jego problemy byy zbyt nowatorskie i zbyt
rozlege dla tych ludzi; jak to ju zauway Henri La brouste, ich
wyksztacenie spowodowao, e znaleli si cako wicie poza
zasigiem wasnej epoki. To oderwanie si od rze czywistoci
doszo do takiego stopnia, e nie byli oni w stanie nawet oceni
przypuszczalnych kosztw swych wasnych projektw. Jako
artyci... mao zwracali uwag na wydatki. Mgbym nawet
doda, e w ogle nie posiadali wiedzy po trzebnej do
sporzdzania kosztorysu, ani te nie potrafili zdo by si na
uwag i staranno, jaka konieczna jest przy pod pisaniu
rachunku." 19 Kosztorysy i rachunki musiay by odsyane do
dwch specjalnych komisji, ktre Haussmann stwo rzy do tego
celu. Ludzie takiego pokroju nie mogli naturalnie zrozumie
nowych i na wskro praktycznych problemw za wartych w
projektowaniu miasta. W najlepszym przypadku byli
przygotowani do zaprojektowania pojedynczych budyn kw,
ktre wzniesiono by w sytuacji wyznaczonej przez kogo
innego. Architekci owych czasw podobni byli do tragikw
Haussman opisuje obrazowo w swoich Memoires (vol. VII, rozdz.
IV, VIII, IX, XI, XIV-XVI), w jaki sposb powstal jego sztab. G. E.
Haussmann, op. cit., vol. III, str. 511.

w starym stylu, ktrzy nie uwaaliby, e graj, gdyby im dano do

czytania role pisane proz.
Haussmann musia szuka pomocy gdzie indziej. W kadym Sztab Haussmanna
bd razie budynki stanowiy dla niego tylko decor de la vie". zlooay
z nieznanych ludzi"
Od samego pocztku uwaa sw prac za problem techniczny i
swoje prawdziwe trudnoci przekazywa zawsze inynierom,
swym najbliszym wsppracownikom. Wikszo z tych ludzi
bya stosunkowo mao znana w momencie, gdy ich zatrudni;
Haussmann by jednak bardzo trafny w swym wyborze i jego
wsppracownicy wrastali w sw prace we wspprac z sze fem. Haussmann by uprzednio prefektem Yonne, a pniej
Bordeaux zna zdolnych ludzi w tych poudniowych depar tamentach i tam szuka swych wsppracownikw. Belgrand na
przykad, przez wiele lat modszy inynier w maym pro wincjonalnym miasteczku, zbudowa w bezbdny sposb kolo salny system kanalizacyjny Parya i akwedukty, ktre po raz
pierwszy w historii miasta zapewniy Paryowi dostateczne
zaopatrzenie w wod z rezerwuarw Yonne i Dhuis. Belgrand
by typem wynalazcy: Czowiek genialny", zawsze mody ,. kowa swoje pocztkowe pomysy z tych czy innych przyczyn"
Jako naczelny inynier i gwny inspektor wydziau mostw i
drg wzi na siebie ca prac zwizan z projektami, ktre
mu najbardziej leay na sercu, mimo e mia przecie mono
wyboru jak najbardziej kompetentnych wsppracownikw". Ta
jego cecha, zauwaa Haussmann, rozwina si niewtpli wie w
czasie jego dugiej pracy na niszych stopniach subowyc h" 20
Aby zastpi kim napoleoskiego jardinienpaysagiste Inynier tworzy
(ktrego zdymisjonowa po fiasku w Bois de Boulogne), Hauss - paryski system
mann znalaz jardinieringenieur Jean Alphanda. Hauss mann parkw
zna go z Bordeaux, gdzie by inynierem w wydziale mostw i
drg i rozpozna w nim technika, ktry wykazywa le sentiment
de l'art". Po nominacji na szefa Service des Promenades et
Plantations", Alphand przeobrazi stare paryskie obszary
rekreacyjne i zaplanowa nowe: Bois de Boulogne, Bois de
Vincennes, Champs-l;lyses, Parc Monceau, Buttes--Chaumont i
Parc Montsouris. Ten system alei spacerowych Parya o
ksztacie nerki, tak bardzo rnym od wczesnych wzorw
angielskich odzwierciedla jego dziaalno.

16

732

20

G. E. Haussmann, op. cit., vol. III, str. 118, 119.

733

Haussmann da Alphandowi, jak sam to okreli, praw i

lew rk"; byli to Davioud i Barillet-Deschamps. Davioud,
mody architekt (pniej w 1878 roku budowniczy Trocadro),
obdarzony by rzadko w jego zawodzie spotykanym jasnym
umysem dziki by moe dugiemu staowi pracy pod kierun kiem Alphanda. Barillet-Deschamps, wietny architekt ogro dw,
pozostawa stosunkowo nieznany (w zupenym przeciwie stwie
do Alphanda, ktry sta si szefem tego wydziau i zosta
wyznaczony jako commissaire genral" wystawy z 1889 roku).
21

Mierniczy
zajmujcy si
planem Parya

Po znalezieniu inyniera i ogrodnika Haussmann wci

jeszcze potrzebowa czowieka, ktry by zaprojektowa trasy
ulic, jakimi mia on zamiar poprzecina Pary. Tym razem czo wieka takiego znalaz pord specjalistw zatrudnionych przez
miasto; by to Deschamps gwny mierniczy miejski. Hauss mann doceni jego prace do tego stopnia, e powiedzia pniej
le Plan de Paris, c'tait M. Deschamps". Gdy w 1859 roku
zostaa przyczona strefa podmiejska, Haussmann stworzy
nowy wydzia miejski, Direction du Plan de Paris", ktrego
kierownikiem zosta Deschamps. Wraz ze swymi pomocnikami
stanowi on tu sztab generalny planowania miasta jako caoci; w
duej mierze ludzie ci by li autorami caego planu urbanistycznego.
Trzy wydziay Service des Faux et des )Jgouts", Ser vice des Promenades et Plantations" i ten, o ktrym wanie
mwilimy byy gwnymi narzdziami pracy Haussinanna.
Tylko we Francji byo moliwe ich stworzenie, poniewa ];cole
Polytechnique od chwili jej zaoenia systematycznie szkolia
inynierw, dajc im doskonae przygotowanie teoretyczne.
Pierwsze w dziejach przeobraenie wielkiego miasta, w celu
przystosowania go do zmian wniesionych przez uprzemyso wienie, dokonane zostao przez inynierw.
Wanie Barillet dokona wyboru rolin, majcych ozdabia roz maite ogrody publiczne w Paryu. Wybr znakomicie odpowiada celom,
jakie miay speni. Potrafi przystosowa kady gatunek zagranicznych
rolin do gleby paryskiej. Pewna odmiana o specjalnie wielkich liciach
(Colocasia esculenta) jest specjalnie efektowna z daleka. Bardzo popu larna w latach osiemdziesitych, odmiana ta dzi znw wraca do ask w
takiej formie zastosowania, jak nada jej Barillet.

Haussmann stosuje nowoczesne

metody finansowania
Techniczne strony urbanistyki nigdy przedtem nie byy tak
systematycznie i tak precyzyjnie zorganizowane. Teraz stao si
dla Haussmanna koniecznoci osignicie podobnej kontroli
nad skomplikowan maszyneri kredytw i finansw. Parla ment
by przeciwny jego programowi (w tym wzgldzie zarw no
partie lewicowe, jak i prawicowe byy zgodne), tak samo
waciciele gruntw (ktrych przywilejw reym zobowiza si
broni). W tych warunkach potrzebne byo rzeczywiste
mistrzostwo w znajomoci arkanw finansw, a rwnie nad zwyczajna zrczno Haussmanna, aby przeprowadzi cay
projekt. Musia on rwnie znale nowe rdo kredytu, oparte
na wzrocie wartoci spowodowanej przez wykonane ju prace.
W trakcie tych manipulacji Haussmann usiowa wytuma- Wydatkowanie
czy zainteresowanym ciaam ustawodawczym, e budet na pr odukt yw ne"
rodu musi uwzgldni te wyjtkowe wydatki", ktre o ile
gospodaruje si inteligentnie maj zawsze wybitny efekt nie
zuboajcy, ale wzbogacajcy kraj. To wanie bya thorie des
depenses productives" Haussmanna teoria wydatkowania
produktywnego. Twierdzenie jego, e pewne wydatki, ktre nie
s cile konieczne, mog by usprawiedliwione jako pro wadzce do oglnego wzrostu dochodw" jest prawdopodobnie
suszne. A dalej uwaa, e te wydatki produktywne", ktre
przewanie spotykaj si ze sprzeciwem, mog w rzeczywisto ci by podjte z bardzo niewielkim ryzykiem, poniewa s
one warunkowe i atwiej je obcina w miar potrzeby ni inne
wydatki". ~ 2
Haussmann rzdzi Paryem z ratusza Htel de Ville.
Jego rada miejska wyznaczona bya przez Napoleona; jak to
podaje sam Haussmann, nie bya ona wynikiem przypadkowo ci gosowania". Po przegosowaniu dekretu stu osiemdziesi ciu milionw frankw w 1858 roku, Haussmann ustanowi fun dusz prac publicznych w Paryu la caisse des travaux de
Paris", ktry by pod jego wasn kontrol. Kasa ta bya instrumentem finansowym, ktry umoliwia kolosalne operacje
prefekta. A jednak, istniejcy Cour des Comptes dawa osta teczn ocen wszelkich dochodw i wydatkw. Czonkowie tej
!Y G. E. Haussmann, op. cit., vol. II, str. 265.

734

735

rady wyznaczeni byli w czasach Ludwika Filipa. W 1868 roku

opublikowali negatywny raport na temat poyczki bezporednio
udzielonej Haussmannowi przez Crdit Mobilier". Ten wanie
raport, p roku pniej (marzec 1869) sprawi, e wydatki
Haussmanna powyej dotacji budetowych 223 stay si tematem
debaty w Izbie Deputowanych.
Otwarcie przyzna on, e caisse des travaux" ma cakowi cie
nieautoryzowany dug wysokoci stu pidziesiciu milio nw
frankw; przyrzek jednak, e niebezpieczne praktyki tego
rodzaju nie bd si wicej powtarza. Pomimo gwatownego
sprzeciwu ze strony Adolfa Thiersa, Izba przegosowaa prawo
konieczne dla uregulowania tej afery, za Senat zatwierdzi je w
glosowaniu 110 gosw przeciw 1. 24
Ale caisse des travaux" musiaa zosta zlikwidowana, co
oznaczao obcicie swobody dziaania Haussmanna i pocztek
jego upadku. Nie poda si on do dymisji, gdy mia nadziej
znale inne sposoby dalszego prowadzenia swych prac, jednak
rozwj wypadkw w sferze politycznej dziaa przeciwko nie mu. Nowe wybory przyniosy triumf republikanom i cesarz
usiujc utrzyma swj reym mianowa premierem Emila
011iviera, czowieka, ktry obiecywa concilier 1'empire et le
liberalisme".
Haussmann, dyktator z Htel de Ville, wyranie widzia ca
kamliwo l'Empire liberal: I'Empire Parlamentaire, ah! oui.
C'est celni-la que je repoussais de toutes mes convinctions,
auquel j'entendais ne participer en rien, tant je sentais qu'il
allait nous mener fatalement aux abimes." 25 Napoleon III pozwoli na odejcie Haussmanna, ktry w styczniu 1870 roku
opuci swoje miejsce w Htel de Ville. Ten sam rok by wiad kiem koca reymu Drugiego Cesarstwa.
Haussmanna wyeliminowaa buruazja mimo faktu, e chro ni on t klas lepiej od ktregokolwiek ze swych poprzedni kw. Nawet Komisja Ekspropriacji (wywaszczania), ktra wyBudet pierwszego rseau" zosta przekroczony o 70 milionw
frankw, drugiego o 230 milionw, a trzeciego o 180 milionw fran kw. Zdolnoci Haussmanna jako urbanisty umiejtno realizowania
projektw w najkrtszym moliwie czasie i utrzymania ich w zamierzo nej wielkiej skali musiay mie swoje konsekwencje.
Y' Doskonale opisuje to Morizet, op. cit., str. 298.
xs G. K. Haussmann, op. cit., vol. II, str. 537, O, tak! Cesarstwo
2

parlamentarne. Wanie to odsuwaem dziki wszystkim moim-wpywomi r.ie chciaem mie z tym nic wsplnego;
byemprzekonany,enieuchronniedoprowadzinasdoklski".

736

znaczala ceny kompensacyjne za domy majce by wyburzone,

skadaa si z wacicieli kamienic. Sytuacj dobrze ujmuje jed na
z anegdot Maxime du Campa: gdy zapyta jednego z nowo bogackich, w jaki sposb doszed do swego obecnego bogactwa,
ten mu po prostu odpowiedzia: Zostaem wywaszczony".
Buruazja nie moga jednak wybaczy Haussmannowi zakcenia jej spokoju. To, co osign osignite zostao wbrew
woli wikszoci.
Podstawowa jednostka ulicy
Aby uzyska wgld w Pary czasw Haussmanna, wemy
typowy paryski dom i przyjrzyjmy si, jak mieszkaj jego
lokatorzy.
Boulevard Saastopol, 1860; kamienica czynszowa (il. 431,
432) typu normalnego, ze sklepami na parterze, antresol, trze ma pitrami gwnymi i dwoma pitrami poddasza. Trzy pitra
gwne maj taki sam rozkad s to mieszkania przeznaczo ne dla lokatorw wyszej klasy mieszczaskiej. Pokj narony,
to trzyokienny pokj sypialny dla pani i pana domu, na lewo
jest bawialnia, na prawo pokj jadalny. Dalej na prawo
znajduj si dalsze pokoje sypialne. Jest pokj dziecinny nie mal bez wiata, a kuchnia i pokj subowy wychodz na
wskie podwrze-studni.
Te wskie studnie s brzydkim rysem charakterystycznym dla
europejskich kamienic czynszowych owego okresu, a nawet lat
pniejszych.
Pitra poddasza s najgciej zatoczonymi pitrami bu dynku. Tu ko stoi obok ka, jak najcianiej, poniewa
mieszka tu suba, przejciowi lokatorzy i w ogle nisze klasy
spoeczne.
Ujednolicona fasada takiego domu z 1860 roku zasania yw
jednostk, wewntrz ktrej kbi si najbardziej rnorodne
funkcje codziennego ycia. Parter zajty jest przez wiat inte resu, ktry czsto zajmuje take antresol na warsztaty zwi zane
ze sklepami parteru. Trzy pitra gwne wynajte s jako
mieszkania ludziom zamonym. Pitra poddasza, to przelud nione slumsy.

Kamienica
czynszowa i
jej to
socjologiczne

W czasach dawniejszych powizanie produkcji z miejscem

zamieszkania byo cakiem naturalne; zwizki te nie mogy
jednak by przeniesione do wielkich miast. Kamienice czyn-

Pomieszanie
rnych funkcji

47

Przestrze, czas...

737

431. Dom przy Boulevard Sbastopol w Paryu, 1860. Elewacja i przekrj. Typowa kamienica czynszowa z tego okresu (na parterze sklepy, powyej miesz kania dla klasy mieszczaskiej, na poddaszu mieszkania suby). Podstawo wa
jednostka skadowa haussmannowskiej ulicy. Ukazuje pomieszanie rnych
funkcji, ktre byto moliwe w czasach dawniejszych, ale stelo si nieprzydatne
w epoce przemysu.

szowe sztucznie cz w sobie funkcje, ktre w przemysowym

spoeczestwie powinny by cile rozdzielone. W wieku prze mysowym nonsensem jest umoliwienie wzajemnego powiza nia miejsca pracy, mieszkania i ruchu koowego. Nie tylko
niekoczca si ulica jest czym nieludzkim, ale take jednostki
architektoniczne, ktre j tworz.
Haussmann nie jest jedynym czowiekiem, ktrego trzeba o to
pomieszanie obwinia. To samo zjawisko powstaje we
wszystkich krajach, a tem jego jest typowa nieudolno wieku
dziewitnastego we waciwym rozporzdzaniu rodkami stoj cymi do dyspozycji.
To prawda, e istniay wietne domy dajce zamonym
moliwie najlepsze warunki mieszkalne. Ale tak jak nie mona
zatrzyma gazu trujcego przez otwarcie okna, tak te nie mona
unikn oglnego chaosu budujc luksusowe kamienice. Stoj
one porodku dusznych arterii oywionego ruchu, odcite od
otoczenia naturalnego i wystawione na wszelkie haasy i za kcenia.
Jeli w wieku przemysowym nie da si wyranie oddzieli
od siebie rnych funkcji ycia codziennego, to sam ten fakt
rwny jest wyrokowi mierci na wielkie miasto.

Haussm
adnych s
ujednolico
wysokie
balkony, p
w czasach
sb wstrz
nym chara
jcego ar
oglne u
realizacja
wstaa w
pniej.

Skala ulic
432. Dom przy
Boulevard Sbastopol, 1860. Plan
pierwszego, drugiego i trzeciego
pitra.

738
739

Zreorg
dectwem
Gdziekolw
dzi wie

nikw. 26 Ze wzgldu na wielk dugo ulic, budynek wznie siony na kocu bulwaru niknie przewanie w bkitnej dali. W
ten sposb Gare de 1'Est, od ktrego wychodzi Boulevard
Sebastopol, zatraca swoje dominujce pooenie na dugo za nim
dotrze si do koca tej arterii. Wraenie urbanistyczne okrelone
jest przez ulic, a nie przez plac czy pojedynczy bu dynek. Te
paryskie ulice dochodziy czasem do dugoci piciu
kilometrw. Byo to nowe zjawisko w historii architektury.
(Kilka dziesitkw lat pniej, w Los Angeles, ulice miay
osign dugo ponad pidziesiciu kilometrw).
Z barokowej alei rozwin si bulwar. Koncepcj baroku
bya budowa dugich alei, wysadzonych drzewami, pozbawio nych jednak domw. W wieku dziewitnastym, myl ta podjta
zostaa na nowo, w zmienionej wersji. Objawia si ona w for mie niekoczcej si ulicy, wysadzanej" ujednoliconymi do mami.
norodna
ctywno

wie jednostki
kali dla ulicy:
rzeehodzie
rzeciwstawiony
ojazdowi
,

atwo mona zapomnie, e podczas siedemnastu lat pracy

Haussmanna Pary zosta rwnie ozdobiony budynkami roz maitego rodzaju: wielkimi halami wystawowymi, kocioami,
szkoami, halami targowymi, budynkiem Bibliotheque Nationa le
itd. 27 Byy to gmachy, ktrych nie mona pomin w historii
architektury wieku dziewitnastego. Ulica dominuje jednak w
nowym obrazie miasta.
Dla wikszoci swoich wspczesnych Haussmann by
niebezpiecznym dtimolisseur; czowiekiem, ktry zastawia"
przyszo miasta; finansist, ktry skonny by do igrania z
pienidzmi w sposb niebezpieczny i niezbyt zgodny z pra wem.
Wszystkie jego projekty byy nie do przyjcia dla zdro wego
rozsdku" z jednym tylko wyjtkiem robt przy Rue de
Rivoli, ktre rozwaane byy od czasw Napoleona I. Sprze ciwy te nie zaistniayby, gdyby Haussmann ograniczy si do
przeduenia czy poszerzenia ju istniejcych ulic. Wycinanie
nowych ulic oznaczao jednak wprowadzenie zamtu w ustalo ny
porzdek rzeczy i wykazywao brak poszanowania dla praw
wasnoci. Przy tym nowym rozwoju wypadkw on tombe
dans cc que j'appelle Ia fantaisie, on est dans I'imaginaire et
$ G. E. Haussmann, op. cit.
27 Haussmann c ytuje imponujc y zestaw budowli wzniesionych w
tra kcie przebudowy Par ya (Me moires, vol. II, str. 524-528).
740

on marche vers la ruine financiere". 2 9 Tak si przynajmniej

wydawao najzawzitszemu z przeciwnikw Haussmanna, hi storykowi Adolphe Thiersowi, ktrego kariera polityczna roz pocza si pod rzdami Ludwika Filipa i odmiennie ni
Haussmanna cigna si pod rzdami Trzeciej Republiki.
Rozwaajc miasto jako problem techniczny, Haussmann
przede wszystkim bra pod uwag problemy ruchu koowego i
transportu jeszcze zanim kolej i ulica przejy na siebie ich
cikie dzisiejsze brzemi. Wspczeni pozbawieni byli jego
wizji. Nie mogli zrozumie pasji Haussmanna do nowych ar terii komunikacyjnych biegncych przez rodek miasta, a na wet a do przedmie, gdzie te skierowane przeciw rewolucji
kroki nie byy konieczne. Pour les promeneurs" pyta
Thiers quelle necessit avait-il d'aller de la Madelaine
l'l;toile par la voie la plus courte? Mais les promeneurs, au
contraire, veulent allonger leur promenade et c'est pour cela
qu'ils fant trois ou quatre fois le tour dune meme alle". 28
Uwaga ta, cakiem bezwiednie, wyjawia przyczyny krytyki
Thierra. Ukad miasta, ktry mia na myli, funkcjonowa dla
potrzeb przechodnia, podczas gdy ide Haussmanna byy po trzeby ery przemysowej. Pierwszym wynikiem podejcia do
spraw miasta jako do problemu transportu na wielk skal jest
niekoczca si ulica, przeduona poza zasig wzroku.
Zainteresowanie Haussmanna ruchem ulicznym spowodo - Ruch uliczny
wao przesunicie na drugi plan problemu mieszkaniowego. otrzymuje prioryte
Bulwary rozczonkowuj miasto. To, e sprawy mieszkaniowe
byy bez wtpienia drugorzdne, wida z wczesnych szkicw
ilustrujcych obszerne dzieo Aiphanda: Les Promenades de
Paris (Pary 1867-1873). Boulevard Richard-Lenoir, na przy kad
(il. 423) ukazuje szerok jezdni porodku pokryt traw nikami i
wysadzon drzewami, ale poza jednolitymi cianami obudowy
ulicy ukryty jest okropny chaos. SO Ulica dominuje w
przedstawionym przez Alphanila widoku Parya z lotu ptaka;
Wpadamy w co, co nazywam fantazj, jestemy w wiecie
wyobrani, zmierzajc do ruiny finansowej". Cytowane przez Morizeta, op.
cit., str. 297.
Czy ludzie na spacerze rzeczywicie musz przej od Madeleine
do Etoile najkrtsz drog? Wprost przeciwnie, spacerowicze wol prze dua swj spacer. To jest przyczyn, e wol trzy albo cztery razy
zawraca t sam drog". Cytowane przez Morizeta, op. cit., str. 297.
j Haussmann zaprojektowa Boulevard Richard-Lenoir (1861-1863),
aby przykry kana. Aleja i rzdy drzew tworz dach" nad kanaem.
741

domy, ktre nie stanowi jej obudowy, s wyranie stoczone w

chaosie. Haussmann stosuje ujednolicon fasad jak co w
rodzaju szafy na ubrania, w ktrej kady baagan mona ukry
przed wzrokiem. Wszystkie inne aspekty ycia miasta
podporzdkowane s problemowi ruchu.
atwo wykry bd, ktry tkwi wycznie w akcentowaniu
problemu transportu, przy rwnoczesnym ignorowaniu proble mw mieszkaniowych. Na etapie rozwoju socjalnego i przemy sowego w czasach Haussmanna nie istniay jednak nawet pr by
rozwizania problemu mieszkaniowego w wielkich miastach .
udna ocena
:etyczna dziea
Iussmanna

Pniejsi krytycy Haussmanna zajmowali si gwnie este tyczn ocen jego dziea. Jest to oczywicie zadanie trudne i
nie uatwia go bynajmniej porwnywanie jego zwyczajnie
prostych i dogodnych" 91 arterii miejskich z rytmicznymi podziaami artystycznych kompozycji" mistrzw renesansu. Sam
Haussmann by cakowicie oddany culte de 1'axeu, ale
ogromna skala jego dziea uniemoliwiaa pewne rzeczy. Ulica
nie moe mie jednoci organicznej... jako cz dominujcej
budowli", kiedy wymaga si od niej, aby suya jako arteria
przecinajcego miasto ruchu ulicznego. Krytykowanie Hauss manna za zerwanie z Mansardem i Le Ntre'em oznacza jed nak
milczenie na temat jego przeobraenia Parya.
Prawda rwnie, e ciana domw wok Place de l'lgtoi1e
tak jest poprzeamywana, e nie odczuwa si jej formy jako
kolistej" 32 i w rzeczywistoci nie ma prawa do nazwy places,
w znaczeniu ustalonym przez architektw francuskich wieku
siedemnastego i osiemnastego". To jednak jest tylko zwykym
sporem o definicje. W kadym bd razie nie by to bd typo wy
czy charakterystyczny dla planowania Haussmanna. Poza
Londynem, le zorganizowane place byy czym powszechnym
w wieku dziewitnastym i odzwierciedlaj oglny zanik baro kowych uzdolnie do ksztatowania przestrzeni. 33
Te i nastpne cytaty pochodz z pracy Elberta Peetsa, Famous Town
Planners: Haussmann", Town Panning Review, vol. XII, Nr. 3, czerwiec
1927, str. 187-188.
= Sam Haussmann dostrzega te braki w pracach swoich architek tw i sadzi drzewa przed maymi domami, ktre zupenie nie trzymay
si skali.
" Sprawa ta jest omawiana w zwizku z pewnymi placami niemiec kimi w ksice Spiitbarocker and romantischer Kassizismus, Monachium 1922,
3,

742

Haussmann pracowa w okresie, kiedy architektura znaj dowaa si w bardzo nie ustalonym stadium rozwoju. Najlepsze
na co mg liczy a na owe czasy byo to wybitne osigni cie to zapewnienie swym ulicom moliwie najbardziej spo kojnych elewacji. Nikt inny w owych czasach, ani te pniej w
dziewitnastym wieku nie potrafi mu dorwna w pewnej i
nienarzucajcej si neutralnoci, jak prezentuj jednolite
farady Parya. W kocu, estetyczna ocena dziea Haussmanna
musi zbytnio akcentowa fakty natury przejciowej, ktre w
nim si tu ujawniaj. Zgadzamy si, e jest tu poysk cy lindra", odzwierciedlenie upodoba estetycznych prezesa ban ku i midinetki" ale to nie wpywa na sprawy zasadnicze.
Haussmann by w rzeczywistoci pierwszym czowiekiem, kt ry spojrza na wielkie miasto stolic z milionami mieszka cw jako na problem techniczny. Std wypywaa jego re zerwa w stosunku do architektw i bliska wsppraca ze
specjalistami technicznymi.

Przewidywania Haussnnna: znaczenie

jego prac
Haussmann zastosowa wyjtkowo dalekosine kroki w kie runku rozwizania problemu ruchu posunicia wybiegajce
daleko poza potrzeby swoich czasw. Rozwj samochodu, ktry
nastpi po jego mierci w 1882 roku, uczyni ten problem
jeszcze bardziej pilnym i skomplikowanym.
Przewidywanie
Dzieo Haussmanna kieruje si ku przyszoci pod jeszcze
rozwoju
jednym wzgldem; kady wielki urbanista usiowa bez
wzgldu na to, czym za to paci tworzy plany, ktre uspra - przedmie
wiedliwi moga jedynie przyszo. Prefekt departamentu
Sekwany nie by tu wyjtkiem i cign na siebie nieszczcie
poprzez plany, ktrych zrozumienie byo niemoliwe, dla wik szoci jego wspczesnych. Praca Haussmanna nad wczeniem
banlieue", podmiejskiej strefy Parya bya wanie tak
spraw coup de genie".
Przedsiwzicie to, rozpoczte jak ju wspominalimy w ra mach drugiego reseau", nie byo jeszcze ukoczone, kiedy
Haussmann opuci Htel de Ville. Celem byo da masom ludzi
szans mieszkania poza miastem. Zasig przedsiwzicia nie
743

Szeroki zasig dziaalnoci Haussmanna nie wynika wy cznie z autokratycznych upowanie udzielonych mu przez
reym, ktrego by tak stanowczym poplecznikiem. Nalea on
do pokolenia tego generation forte" jak sam je nazywa
ktre wykazao na wszystkich polach wyjtkow inicjatyw i
niezwalczone pragnienie dokonania tych wszystkich rzeczy,
ktrych nikt przedtem nie zdoa osign.
Wrogowie Haussmanna zgryliwie nazywali go Louis quatorze municipal". W powiedzeniu tym byo wicej prawdy, ni to
przewidywali jego wspczeni. Z pewnoci dzieo jego nie
posiadao tej jednoci koncepcyjnej, jaka bya podstaw wiel kich
projektw Ludwika. Rozszczepiona osobowo dziewitnastego
wieku ujawnia si w niemal nieuchronnym mieszaniu czynnikw
podstawowych z czynnikami przejciowymi. Z jednej strony,
dzieo to objawia si przewidywa i energi dziaania, z drugiej
s to owe niebezpieczne fakty, ktre odzwierciedla j
niepewno czasw Haussmanna.
Wielka skala dziea Haussmanna jest jednak prawdziwie
przytaczajca. Odway si on zmieni cakowicie wygld wiel kiego miasta, ktre byo czczone przez setki lat jako centrum
cywilizowanego wiata. Wybudowanie nowego Parya, rwno czesne zaatakowanie caego rozgazionego problemu to byo
dzieo na skal, jakiej nigdy nie osigny inne projekty, ktre
bdziemy omawia na dalszych stronach. Niezwyciona odwaga
prefekta departamentu Sekwany take do dzi pozosta a
niezrwnana. Haussmann nie dopuci, aby jaka grupa
zahamowaa wykonanie jego planw; w swym dziele przeobraenia Parya potrafi wci si wprost w organizm wielkiego
miasta.

mg by jednak oceniony z gry. 34 Nielegalne poyczki"

Haussmanna z caisse des travaux" podejmowane byy dla fi nansowania prac podmiejskich, ktrych zasig wci si roz szerza. Krytycy Haussmanna, przyjmujc za ostateczn skal
promeneur", nie mogli zrozumie podobnych projektw, prze znaczonych jak te wanie dla nie narodzonych jeszcze pokole.
Nie mogli oni przewidzie, e te drogi, cignce si daleko poza
horyzont, oka si najbardziej produktywnymi" ze wszystkich wydatkowa" prefekta i e bd w przyszoci przestrzeni
yciow Parya.
Dla Haussmanna bezcelowe byo wykazywanie, e w latach,
kiedy rozbudowano siatk drg podmiejskich, liczba mieszka cw tej strefy wzrosa z 258 000 do 368 000. Od czasw Haussmanna zaludnienie Parya wzroso o siedemdziesit procent,
podczas gdy zaludnienie przedmie o piset procent. 3 5 Ta
tendencja do rozrostu charakteryzujca ca stref Wielkiego
Parya usprawiedliwia projekty Haussmanna w stopniu, kt rego sam nie by w stanie przewidzie. To samo zjawisko wy stpuje zreszt w innych wielkich miastach.
Pniejszy
rozrost Parya

Pniejszy rozrost Parya przebiega zupenie bezadnie; Nie

znalaz si nikt, kto by mia moliwoci dalszego prowadze nia
planw Haussmanna, czy te przystosowania ich do rosn cej
potrzeby uwanego rozdzieleniu obszarw mieszkalnych i
przemysowych. Chaotyczne zgrupowanie wiosek, nagle roz dtych do rozmiarw miasta, malekie domy rozrzucone na
chybi trafi po obszarach wiejskich i nowe centra przemysowe wyrosy z nieudolnoci opanowania i uksztatowania ycia przez
schykowe stulecie. 36
Koszt cakowity wynosi ponad 360 milionw frankw o 160 milionw
wicej, ni przewidywano.
Albert Demangeon, Paris, la vine et sa banlfeue, Par y 1934?, str.
20.
34

53

Les Banlieues urbaines (Pary 1920), ksika napisana przez Henri

Selliera, wczesnego Conseiller general de la Seine". Sellier, ktry dokadnie zna obszar Parya, daje rzeczywisty obraz ogromnych skupisk
wysokich domw czynszowych, budowanych przy wiejskich, niebruko wanych drogach, czsto pozbawionych kanalizacji; wznosiy si one
pord starych domw wiejskich i przerodziy si w zatoczone slumsy,
zupenie pozbawione urzdze sanitarnych.
Rezultatem tego jak to podaje profesor Duguet w swoim raporcie
dla Komisji Higieny jest zastraszajcy odsetek miertelnych ofiar
grulicy w departamencie Sekwany. W porwnaniu ze stu osobami
umierajcymi na gruilic na pozostaym obszarze Francji 150 urnie-

B e z p o r e d n i w p y w H a u s s m a n n a b y o g r o m n y. We w s z y s t - w p y w
Haussmanna kich krajach, w ktrych uprzemysowienie byo opnione,
mona odnale szczegy naladujce przeobraenie Parya, a
zwaszcza wczesne osignicia pierwszego rseau". Niewiele jest
miast, ktre nie maj gwnej ulicy skierowanej wprost ku
ra w departamencie Sekwany (Revue des deux mondes, 15 lipiec 1923,
str. 444).
Chaotyczny rozwj miast amer ykaskich poczwsz y od lat sze dziesitych ubiege go wieku prz ypisywano czsto brakowi tradycji, a
jedna k w banlfeue" Par ya, miasta o historii si gajcej dwch ty sic y
lat, pojawia si podobna dezorganizacja. Prz ycz yny w obu w y padkach
s te same.

744
745

osi centralnej stacji kolejowej, tak jak Boulevard S bastopol

zwizane z Gare de 1'Est. Bulwary Parya znajduj czste echo
w wielu monumentalnych ulicach wybudowanych wzdu linii
zniesionych dawnych fortyfikacji. A jednak naladowano jedy nie szczegy; nie znalaz si nikt, kto by jak Haussmann od way si na caociowe zaatakowanie nowych problemw
miejskich.
Kraje takie jak Niemcy, w ktrych rozwj przemysu byt
opniony a do 1870 roku, osigny znacznie gorsze wyniki
w odbudowie swych wielkich miast. Zagubiona tam zostaa na wet jednolito ulicy. Zamiast neutralnej cigoci Parya, w
kadym z cztero- czy piciopitrowych blokw mieszkalnych
ujawni si jaki pseudostyl, pseudoosobowo i pseudoma terialy. Rezultatem tego byo estetyczne bagno.

C Z SMA

Urbanistyka jako problem ludzki

lraJr ar.. reoroera MAIL TO1Gr. ro as rAeass JriJ//,

/

4h, pnrnb of 881.11a114ik .`

71.44. sirs, oaeo. Re.rrvon; n his Dare* erlraf.g!IYasrOt,
1

D . 1r 1u1 A1 AI a
1a 1a3 .2 ' s 7
.I b
~i/sEI %,7G~ .-SL~
,

y7

~ ~ tWO,4 'A
~R~ ~~ ~w`~
~

Koniec wieku dziewitnastego

Poczwszy od 1870 roku rozwj wielkich miast wci dy
do ich obecnego stanu stanu nieuytecznych instrumentw.
Trudno powiedzie, kiedy zatrzymane zostanie to kolosalne
marnotrawstwo czasu i zdrowia, kiedy skoczy si bezsensowny
atak na nerwy mieszkacw, kiedy ulegnie poprawie nieszczs na
sytuacja, w ktrej nie mona osign poziomu ycia god nego
czowieka (poziomu, osigalnego dla kadego wieniaka).
Nie mona po prostu odrzuci miast tak jak odrzuca si
zuyte maszyny; miasta maj zbyt wielki wpyw na nasze losy.
Dzi jest jednak jasne, e samo ycie, tak przez miasto ponie wierane, coraz goniej domaga si odwetu i e t zasadniczo
prowizoryczn i gorczkow instytucj wkrtce trzeba bdzie
zawzi do znacznie bardziej ograniczonych ram. Trudno jed nak
przewidzie, czy zostanie to zrealizowane dziki wysikowi
ludzkiej inteligencji, czy te w wyniku brutalnej katastrofy.
Camillo Sitte powraca
do miasta
redniowiecznego
(1889)

~a

~~?+~"__
\\t\1

X 1!~.......___
~E
`l~~nSl~ RI,~MINIM
~

1N

ri

xx5ii io

~ ~ [ 7 r 7 r 7

~
`~v~~

~ppp
r

geia",

1827.

B . P ap wo rth , P lan M i a s t a r o l n i c ze g o " n a b r ze ga c h r ze kl Ohio , H y-

Od duszego czasu
dokonywano
niefortunnych prb zmian
i reform. Ju w 1883 roku
Society of Arts"
stowarzyszenie,
ktre
zorganizowao
Wielk
Wystaw w Londynie w
18.51
roku

zaofiarowao
tysic
dwiecie
funtw
na
nagrody za teoretyczne
prace
powicone
metodom
przebudowy
centrum
Londynu
i
stworzeniu mieszka dla
londyskiej biedoty.
Na
kontynencie
Europy
wczenie
wystpia reakcja przeciw
zdegenerowanym
i
wszechobecnym
naladownictwom dziea

11

r t e t i I ,
s

433. 3.

SE

.--

~~`~~o~f](i lf+a
`~

~iro

ri
xxlil m

Haussmanna. W 1889
roku wiedeski urbanista,
Camillo Sitte (1843-1903)
proponowa podobnie
jak rzemielnicy czterdzieci lat wczeniej
powrt
do
metod
redniowiecza,
ktre
:Wiay
wybawi
z
biecych kopotw. 1
Sitte widzia w organicznym wzrocie miasta
redniowiecznego sposb
na
humanizacj
wspczesnego
miasta.
Dokona on wnikliwych
analiz tych miast --pnocnych
i
poudniowych, rzymskich,
gotyckich, renesansowych
i barokowych. Gwnie
interesowa go

Camillo Sitte, Der

Stddtebau, Wiede 1889.
1

zmys
organizacji
przestrzeni zewntrznej,
ktry uwidacznia si w ich
ukadzie.
Odkry
ten
zmys
w
sposobie
rozwizania
pocze
ulicy
z
placem,
we
wzajemnych
stosunkach
przestrzennych
midzy
placem i kocioem bd
ratuszem,
oraz
w
swobodnej
i
dobrze
przemylanej rwnowadze
wszystkich
elementw
organizmu miejskiego.
Camillo Sitte uwaa
a wszyscy si z tym
zgodz e prawa
rzdzce budow miast
zostay podsumowane w
lakonicznym stwierdzeniu
Arystotelesa:
Naley
budowa miasta tak, aby
daway
ochron
ich
mieszkacom i aby czyniy
ich
rwnoczenie
szczliwymi".
Wikszo
z
nas
podziela
dalsze
twierdzenie Sittego, e
problemy
artystyczne
wynike z rozwoju miast
s rwnie istotne jak
problemy techniczne.
Zamiary Camillo Sittego
byy jak najlepsze. Usiowa
przezwyciy monotoni i
martwot
artystyczn
typowego miasta
748
749

schyku wieku dziewitnastego. Widzia wyranie jego braki,

jednak rodki, ktre proponowa dla ich usunicia, byy tylko
swego rodzaju rodkami umierzajcymi. Oczyszczenie po wierzchni placw miejskich i umieszczenie rnych pomnikw ,
i akcentw plastycznych w ich naronikach; sytuowanie ogro dw w dziedzicach blokw mieszkalnych zamiast w ruchli wych miejscach publicznych; budowa wysokich murw chro nicych parki miejskie od ulicznych haasw wszystko to
byy tylko formy powierzchowne.
Propozycje te wykazuj jedynie stopie, w jakim urbanista utraci
kontakt ze sw er. Sitte by rodzajem trubadura, niefortunnie
przeciwstawiajcego
swe
redniowieczne
pieni
zgiekowi
nowoczesnego przemysu.
Przy kocu dziewitnastego wieku urbanista, tak jak po pularny malarz, zatraci si w komponowaniu idylli. z nich
nie by w stanie tworzy w skali, ktra bya konieczna.
Zycie biego innym torem.
Rozmaici specjalici proponowali inne rodki; mona je od nale w kadej historii urbanistyki, nie bdziemy wic tu si
nimi zajmowa. Zamiast tego sprbujmy postawi pytanie na tury oglnej: jakie stanowisko wzgldem problemw urbani stycznych zaj prawdziwie twrczy artysta okoo roku 1900
twrca tej miary co Wagner, Garnier czy Berlage? To moe da
nam pewien wgld w moliwy w tym czasie stopie opanowa nia problemu urbanistyki.
Otto Wagner wierzy
w wielkie miasto

9 7 9 . O t t o Wag n e r. P l a n c e n t r u m d z i e l n i c y w W ie d n i u , o k . 1 9 1 0 r.

rozbudowy na chybi-trafi, Wagner opracowa plany dla caej

dzielnicy Wiednia (il. 434). 2 Jego projekt przewidywa do
duy otwarty obszar w centrum orodek powietrza" ale
cay ukad, sztywny i formalny, jest o wiele bardziej statyczny
od rozwiza Haussmanna w Paryu. Gwn jednostk tego
planu jest zamknity, czteropitrowy blok, podstawowy ele ment
niemal kadego europejskiego miasta w owych czasach. Wagner
nie potrafi wyobrazi sobie adnej innej alternatywy tego
rodzaju planowania. U schyku wieku dziewitnastego wydawa
si mogo, e urbanistyka wyczerpaa ju wszelkie swe
moliwoci i e nie da si ju osign adnych nowych
rozwiza. Utracono zdolno organizowania przestrzeni w zgo dzie z aktualnymi problemami.
W tym jednak okresie zdano sobie spraw z faktu, e pro jektowanie nowoczesnego miasta powinno by podporzdkowa ne potrzebom jego mieszkacw. Otto Wagner by jednym z
pierwszych, ktrzy jasno uwiadomili sobie t spraw.
Gwnym zamierzeniem Wagnera byo stworzenie zdrowego
otoczenia dla ludzi przecitnie zarabiajcych. Wczenie uzna
! Otto Wagner, Die Groszstadt, eine Studie ober diese, Wiede.
Badania te sigaj lat dziewidziesitych.

Otto Wagner (1841-1918) nalea do pokolenia, ktre za chowao wobec przemysu dziewitnastowieczny stosunek peen
nadziei. Nie mg nigdy sobie wyobrazi, e wielkie miasto
wwczas w penym rozkwicie -- mogoby kiedykolwiek by
powanie zagroone w swym rozwoju.
W czasie kiedy Wagner rozpocz formuowanie swoich kon cepcji, wpyw Sittego by u szczytu. Wysunity zosta wanie
projekt miastaogrodu, jako rozwizanie problemu mieszka niowego. Od samego pocztku Wagner zdawa sobie spraw, e
miastoogrd nie byo w stanie zapewni rozwizania proble mu mieszkaniowego wielkiego miasta. Duo pniej, pod na ciskiem konkretnych faktw, ludzie zmuszeni byli przyzna
Wagnerowi racj.
Wizja architektoniczna i energia ujawniajca si w pracach
Wagnera wydaje si sparaliowana, kiedy tylko wkracza on w
dziedzin urbanistyki. Chcc unikn zwykej chaotycznej
750

751

fakt, e pojcie wielkiego miasta obejmuje wiele rozmaitych

rodzajw ludzi i e kady z tych rodzajw potrzebuje odmien nego mieszkania. Rozumia rwnie, e potrzeby mieszkaniowe
przecietnego mieszkaca miasta zmieniaj si w zalenoci od
jego osobistych warunkw.
Wagner apelowa o wspln wasno tych obszarw, ktre
byyby potrzebne dla dalszego rozrostu miasta. Tylko w taki
sposb mogo miasto uregulowa ceny gruntw i utrzyma
kontrol nad swym wasnym rozwojem (Amsterdam przyj ju
w owym czasie taki system).
Wagner bardzo jasno zdawa sobie spraw z tego, co byo
powodem chorobliwego stanu wielkiego miasta: Rozbudowa
miast nie moe by ju duej jak to miao miejsce w prze szoci pozostawiona lepemu przypadkowi, traktujc wpy wy artystyczne jako co powierzchownego i pozostawiajc roz budow na up okropnej lichwy."
Ponad trzydzieci lat pniej na kongresie w Atenach w 1933 roku
CIAM 3 ustali te same wymogi formuujc je w mniej gwatowny
sposb:
Spraw niezwykle piln jest to, eby kade miasto ustalio swj
program urbanistyczny i aby stworzyo prawa konieczne dla jego
realizacji".
Ebenezer Howard i miastoogrd
Koncepcja miastaogrodu powstaa jako rodek na rozwi zanie wielu problemw mieszkaniowych koca wieku dzie witnastego. Istot planu byo zaoenie, e spoeczno miejska
powinna rozporzdza gruntem (to jest, by wacicielem swych
terenw) i e wszelkie zyski wynikajce ze wzrostu wartoci
gruntw powinny powraca do mieszkacw, aby uniemoliwi
jakkolwiek spekulacj gruntami.
Koncepcja miastaogrodu w myl sformuowania Ebene zera Howarda bya cakiem odmienna od form, jakie pomys
ten przyj w rzeczywistej praktyce. Ksika Howarda, To morrow, a Peaceful Path to Real Reform, ukazaa si po raz
pierwszy w 1898 roku. Jak wskazuje tytu, Howard stawia
sobie wysokie cele. Aspiracj jego byo zniesienie caego za
rewolucji przemysowej, eliminacja slumsw i przeludnionych
Congres Internationaux d'Architecture Moderno (Midzynarodowy Kongres
Architektury Nowoczesnej).

752

dzielnic przemysowych. Wszystko to miao by osignite

bez wzniecenia antagonizmw klasowych, nawet wrd
wacicieli gruntw. Zamierza stworzy nowe formy dobra
publicznego poprzez cakowite przewartociowanie, nie
czekajc nawet, a jaka partia polityczna popierajca jego
pogldy osignie wadz. '
Czytajc w ksice Ebenezera Howarda o migracji na wie
ludnoci przemysowej, o kolonizacji i stawianiu fabryk w nie tknitym krajobrazie wiejskim, przychodzi na myl Broadacrc
City" Franka Lloyda Wrighta.
W czasie kiedy Ebenezer Howard zainicjowa koncepcj
miastaogrodu, by wysoce kwalifikowanym stenografem pra cujcym w londyskich sdach. Wanie w 1898 roku ukoczy
lektur Looking Backward, niedawno wydanej w Ameryce
ksiki Bellamy'ego, ktr poyczy od przyjaciela. Reakcja
Howarda na t ksik bya tak entuzjastyczna, e natychmiast
zaj si spraw wydania jej w Anglii. Ksika przedstawiaa
obraz caego narodu amerykaskiego zorganizowanego na zasadach spdzielczych. Rozmylajc nad ni Howard postano wi wysun wasne propozycje, aby wyprbowa zasady
Bellamy'ego, cho na znacznie mniejsz skal innymi sowy,
proponowa on prywatn budow cakowicie nowego miasta
o charakterze przemysowym, mieszkaniowym i rolniczym". W
ten sposb powstaa koncepcja miastaogrodu. Wyrosa ona z
tej samej gleby co oglny problem spoeczestwa zorga nizowanego na zasadach spdzielczych.

Pochodzenie

Howard wyobraa sobie swe mi asto j ako zesp wsp- P r oj e kt H ow a r d a

rodkowych krgw. Centrum skadao si z grupy budynkw
,
komunalnych wzniesionych na placu. W poowie drogi midzy centrum a krgiem
zewntrznym biegnie wielka, kolista aleja,
o szerokoci stu trzydziestu metrw, z drzewami i zieleni.
Krg zewntrzny stanowi pas rolniczy. Przewidziany jest rw nie obszar przeznaczony dla przemysu. W rodku, w kolistym
parku otoczonym ogrodami, stoj wiksze budynki publiczne,
kady na swym obszernym terenie: ratusz, sala koncertowa i
sala zebra, budynek teatralny, biblioteka i inne gmachy. Crystal
Palace okala park publiczny i tereny rekreacyjne.
Dugald Macfayden, Sir Ebenezer Howard and the Town Planning Movement,
Manchester 1933, str. 29.
D. Macfayden, op. cit., str. 20.
48 Przestrze, czas...

753

Mieci on szklane arkady, otwarte na park, gdzie mona by

wystawia na sprzeda wyroby przemysowe. Cz arkad wykorzystana jest jako ogrd zimowy miejsce schronienia w
razie niepogody. 6 Podstawowa myl tego projektu ktry, jak
nas przestrzega Howard, jest tylko szkicem, poniewa wa ciwy
plan musi zalee od wybranej sytuacji zostaa roz winita
jeszcze w okresie renesansu. Potem powtarzano j w wielu
rnych formach i istniej projekty z pocztkw wie ku
dziewitnastego, ktre nie rni si zbytnio od koncepcji
Howarda.
Ju w 1827 roku angielski architekt J. B. Papworth propo nowa wzniesienie miasta nazwanego przeze miastem wiej skim". ' Hygeia (il. 433), osiedle nigdy nie zrealizowane, stan
miao nad rzek Ohio w stanie Kentucky. Wyobraa sobie, e
osiedle to miecioby porodku swego ukadu budynki komu nalne, wielkie obszary przeznaczono by na cele ogrodnictwa, a
poszczeglne dzielnice wydzielono. Caa ta koncepcja zblio na
bya bardzo do pnobarokowej tradycji urbanistycznej Johna
Nasha.
Czsto uwaa si, e Howard traktowa swoje idylliczne
miastoogrd jako izolowane zjawisko, niepowizane z rze czywistoci. Wiedzia on jednak dobrze, e przeludnione mia sta odegray ju swoj rol" i e wielkie miasta przyszoci
trzeba bdzie budowa wedug innych wzorw.
Przy kocu swej ksiki Tomorrow pisze, e najpierw trze ba rozwiza problem prostszy. Jedno male miastoogrd
powinno zosta zbudowane jako model roboczy, a dopiero
pniej zespl miast... po waciwym zrealizowaniu tych zada
musi nieuchronnie nastpi przebudowa Londynu..."
Fiasko koncepcji
miasta-ogrodu

Jak si to jednak czsto zdarza, pomys, a jego wykona nie

to dwie rne sprawy. Nigdy nie wzniesiono adnego
Crystal Palace" w miecieogrodzie. a Koncepcja miasta
eEbenezer Howard, Garden Cities of Tomorrow, Londyn 1902, str. 23.
Wiksza cz Cheltenham wiadczy o jego umiejtnociach jako
urbanisty. Por. R. P. Ross Williamson, John Bounarotti Papworth, Ar chitect to the King of Wurtemburg", Architectural Review, vol. LXXIX,
1936. Por. take R. G. Thwaites, Early Western Travels, 1748-1846, Cleveland 1904-1907, vol. XIX mapa poprzedzajca tekst Bullocka
Sketch of a Journey through the Western States of North America".

W roku 1903 Letchworth zamierza zrealizowa jego pierwszy

model"; nie zainteresowa nim jednak wicej ni poow zamierzonych

w planie mieszkacw.

ogrodu nie wywara jakiegokolwiek wpywu na przebudow

adnej z wielkich stolic. Jej rezultatem byo jedynie tworzenie
nowych osiedli podmiejskich prze towarzystwa spdzielcze,
wprowadzenie lepszych ukadw architektonicznych B , jednak
w wikszoci pomys ten uleg degeneracji, przeksztacajc si
w budow zespow maych domw w niewielkich ogrdkach.
Po latach czterdziestu atwo jest zrozumie, dlaczego kon cepcja miastaogrodu, w ktrym miasto zwizane zostaoby
ze wsi", bya z gry skazana na niepowodzenie . Na przykadzie modelu roboczego" wida, e nie rozwizuje ono dzisiej szych problemw. Niemoliwe jest rozwizanie czciowe;
jedynie przemylane i scalone planowanie na skal obejmujc
ca struktur nowoczesnego ycia we wszystkich jego rozga zieniach umoliwi zrealizowanie zadania, o ktrym myla
Ebenzer Howard.
Cite Industrielle" Tony Garniera 1901-1904
W 1898 roku mody czowiek o nazwisku Tony Garnier
znalaz si w Villa Medici jako biecy laureat Grand prix de
Rome. Mniej wicej w tym samym czasie Frank Lloyd Wright
budowa swoje pierwsze domy na przedmieciach Chicago, a
Ebenezer Howard z wigorem upomina si o swj projekt miasta
ogrodu. Aby zadouczyni wymogom nagrody, Gar nier
wysa do Akademii w Paryu projekt rekonstrukcji Tusculum,
miasta rodzinnego Cicerona. Tak jak uprzednio w przy padku
Henri Labrouste'a, praca, ktr wykona na wasny uytek, miaa
odmienny charakter. Ten laureat Prix cle Rome postawi sobie za
zadanie zaprojektowanie caego miasta nie tylko jego
oglnego ukadu, ale wszystkich pomieszcze w kadym
budynku. Jego Cit Industrielle" byo przeznaczone dla okoo
trzydziestu piciu tysicy mieszkacw (H. 435).
Tak jak twierdzi Garnier, plan oglny zosta pokazany w
1901 roku, a plan szczegowy w 1904. Dopiero jednak w
1917 roku koncepcje Garniera zostay opublikowane w for mie
ksikowej. 1 0 Gboki wpyw tej ksiki nie ograniczy si do
terenu Francji; obiega ona z rki do rki wszystkie kraje, w
ktrych poszukiwano nowych rozwiza.

Pierwszy przykad
wspczesnej
urbanistyki

' Na przykad, plan Peter Behrensa z 1918 roku; miastoogrd

Vreewyke'a w Rotterdamie; Radburn, N. J. (cznie z ruchem samochodowym), Neubahl w Zurychu (1932).
T. Gamier, Etude pour 1a construction des villes, Pary 1917.
10

754

755

Gamier zrobi ogromny krok naprzd w rozwizaniu caoci

miasta nie zatracajc si w szczegach, jak to si zdarzao wielu
jemu wspczesnym. Rwnie projektowane przez niego domy,
szkoy, dworce kolejowe i szpitale ukazuj wielki postp.
Architektura rozpoczyna si od budownictwa, koczy si na
urbanistyce; dzieo Garniera oparte jest na obu dyscypli nach.
Jego Cit Industrielle" wyroso z szerokiego zrozumie nia
potrzeb spoecznych. Rwnowaga tego ukadu nie ulega
zachwianiu przez skoncentrowanie si na pojedynczych prze sankach, na specjalnych problemach ruchu koowego czy na
bardziej lub mniej specjalnych problemach mieszkaniowych,
ktre cakowicie absorboway poplecznikw miastaogrodu.
Gamier dy do organicznego wzajemnego powizania wszyst kich funkcji swego miasta.
elbet stanowi materia, ktry Gamier wybra dla swych
budowli. Dopiero okoo 1900 roku zaczto docenia moliwoci
elbetu, zwaszcza w rodowisku tradycyjnie czujnych kon struktorw francuskich. Byo rzecz normaln, e ten nowy
materia zafascynowa modego architekta, mimo e ,by on
ancien pensionnaire de 1'Academie Franaise a Rome". W el becie Gamier mg zrealizowa lepiej ni w innym materiale
swj zamiar nadania odpowiednich form przemysowi, usugom
publicznym i yciu przecitnego czowieka.

elbet
najwaniejszym
materialem Garniera

Istnieje tu wyrane rozdzielenie rozmaitych funkcji miasta:

pracy, zamieszkania, wypoczynku i transportu. Przemys od city jest od samego miasta pasem zieleni, tak jak w pniej szych rosyjskich planach miasta warstwowego. Orodek zdro wia zajmuje osonite miejsce na uboczu pobliskiego wzgrza i
zorientowany jest ku poudniowi.
rodek wyduonego miasta Garniera zarezerwowany jest
na centrum komunalne, dzielnic uniwersyteck i bardzo do kadnie opracowane i rozbudowane boiska sportowe, 11 Obszar
sportowy ssiaduje z wielk przestrzeni, ktra zapewnia mu
mono rozrostu, a take pikne widoki.

Wyrane
zrnicowanie
odmiennych funkcji

Jest to raczej dziwne; w owym czasie Francuzi nie zajmowali si specjalnie

sportem.
11

4 35 . Ton y Ga mi e r. C i t e In d u s t r i e l le ", 1 90 1 -19 04 . P la n ge n e ra ln y, pr ze w i du j c y 35

0 00 mi e s z ka c w.

757

436 . Ton y Ga rni er. C it 6 In dus t rie l le ".

1901 -1904.
Do my
I
ogrod y wid zia ne z gr y. Ru ch
u li c zn y je st w za sa dzie odsun ie t y
od d omw mi es zka ln ych . St aran o
t l
r ozw i za
proble m
mi e s zkan iow y
pr ze z
za pr oje kt ow ani e domw ni s ki ch ,
u s yt u ow an ych
po rd
ogr od w
s ta nowi c ych w a s no s poec zn .

Gwna
linia
kolejowa
dochodzi do kocowej stacji
miejskiej poprzez tunel (il. 201).
(Dworzec ten, tak jak kilka
innych
budynkw
Cit
Industrielle"
jest
wyjtkowo
odkrywczy jak na swoj epok;
jego wygld zewntrzny
prosty
i
funkcjonalny
jest 4 7 7 . Ton y G a r n i e r. C i t In d u zupenie rewolucyjny). Garnier s t r i e l l e ", 1 9 0 1 - 1 9 0 4 . P l a n j e d n o s t wcza nawet w swe miasto k i m i e s z k a l n e j ; t a r a s y.
wycigowy tor samochodowy
oraz tereny prbne dla moteurs
d'aviation".
Teren miasta jest podzielony na dugie, wskie parcele, bieg nce ze wschodu na zachd w celu waciwej orientacji po-

4 3 8 . Ton y G a r n i e r. C i t In d u s t r i e l l e " 1 9 0 1 - 1 9 0 . 1 . S z k o t a z o t w a r t y mi 1 p r z e k r y t ym i t a r a s a m i . U s i o w a n o p o c z y o t a c z a j c o t w a r t p r z e s t r z e z b e z p o r e d n i m
o t o c z e n i e m d o m w, t a k a b y s t w o r z y j e d n o s t k s s i e d z k ,

mieszcze w budynkach, ktre na nich stoj. Parcele te pod stawowe jednostki miasta licz sto pidziesit na trzydzieci
metrw. Te rozcignite dziaki budowlane nadaj miastu nowy
aspekt i przedstawiaj kracowe odejcie od scentralizowanego
ukadu typu renesansowego.
Wikszo tych dziaek ley pod ktem prostym do gw nych arterii komunikacyjnych. Wspczeni nam urbanici
przyjli podobny ukad dla uniknicia rue corridor" i dla izo lowania obszarw mieszkaniowych od strumieni natonego
ruchu koowego. Garnier zdawa sobie spraw z tego, co robi:
on traverse la ville independamment des rues" (il. 436). 1 2
Zaniknite bloki i podwrza-studnie okresu Haussmanna zo stay tu cakowicie wyeliminowane. Midzy blokami Garniera
istniej otwarte przestrzenie; bloki wsplnoty" z ogrodami na
dachach przy gwnych arteriach.
Kade poszczeglne mieszkanie ma duy, centralny pokj
mieszkalnyi mae, ale dobrze zaprojektowane sypialnie, azienk i
kuchni (il. 437). Otwarte przestrzenie pomidzy blokami
'" Nie mona tego traktowa zupenie dosownie, ale odpowiadao to
ograniczonemu ruchowi koowemu okoo 1900 roku. W ukadzie Garniera tkwi z
pewnoci zalki przyszych rozwiza.

758

759

4 2 9 . Ton y G a m i e r. C i t e I n d u s t r i e l l e " , 1 9 0 1 - 1 9 0 4 . D o m y e l b e t o w e o o t w a r t yc h
k l a t k a c h s c h o d o w yc h I o g r o d a c h n a d a c h u . D z i k i u yc i u e l b e t u , G a mi e r d o chodzi do rozwiza li, ktre pojawi si znw pndej.

wypenione s zieleni. Szkoy, niskie i otwarte w ukadzie rzutu

(il. 438), rozmieszczone s na terenie caego miasta, uzu peniajc swymi krzewami i trawnikami obszary zieleni wok
domw. Pniej nowe przedmiecia Amsterdamu zostay roz budowane w podobny sposb.
Tony Garniera pocigay wzory klasyczne; wida to po
uksztatowaniu jego budynkw. Przeama jednak te powiza nia w wielu szczegach Cite Industrielle". Budynki tego
miasta, z tarasami i ogrodami na paskich dachach (il. 439),
stanowi rozsdne poczenie nowoczesnej konstrukcji i starej
tradycji kultury rdziemnomorskiej.
Projekt Garniera zosta pniej czciowo zrealizowany w
Lionie, tam gdzie zbudowa on szpitale, rzenie, stadiony
sportowe i dzielnic mieszkaniow. 13 Ludzie spodziewali si, e
projekty Howarda rozwi problemy urbanistyczne, cho
speniay zaledwie funkcj rodkw umierzajcych. Koncepcja
miastaogrodu nie dawaa odpowiedzi na kwestie i problemy,
ktre ujawniay si w wielkich miastach; pomys ten zaledwie
mg je chwilowo przyciszy.
Plan Garniera wyranie rozdziela rozmaite funkcje miasta:
prac, mieszkanie, transport i wypoczynek. Przyznajc tym

440 . Le C or bus ie r. Os ied le

.N

P es sa c kot o B ord eaux, 1926.

funkcjom nalene im miejsce, Gamier tak zorganizowa swj

ukad, e przyszy rozwj ktrejkolwiek z tych funkcji nie prze szkadza dziaaniu pozostaych. Dugie bloki otoczone zieleni
czsto stanowi jednostki ssiedzkie posiadajce wasne szkoy i
potrzebne usugi. Rysunki kadego budynku obejmuj cao a
do najmniejszego szczegu konstrukcji i ukadu, nierzadko
zapowiadajc w zadziwiajcy sposb pniejszy rozwj.
Gwny materia budowlany Garniera, elbet, stosowany jest
tak, e daje nieoczekiwane rozwizania szk, dworcw
kolejowych, sanatoriw i domw mieszkalnych. Cite
Industrielle" miao bezporedni wpyw na prac ludzi, ktrych
dzisiejsze dzieo suy sprawie przyszej urbanistyki. Wpyw ten
jest zrozumiay, poniewa projekty Garniera nosz w sobie
zalki wspczesnych metod. Rozwj wypadkw czsto
przybiera ksztaty nie dajce si przewidzie utracony
instynkt projektowania miast zosta odnaleziony przez modego
pensionnaire de l'Academie Rome".
" T. Garnier, Les Grands Travaur de la ville de Lyon, Par y 1924.

760

761

AMSTERDAM I ODRODZENIE URBANISTYKI

Aby uzyska wgld w stan urbanistyki w latach 1800-1850,
zwrcilimy si do Londynu. Naszym przykadem z lat 1850 1870 by Pary. Przykadem dla okresu od 1900 roku a do na szych czasw bdzie Amsterdam. Istniej inne miasta, w kt rych ujawni si szybszy postp w tak krtkim okresie na
przykad Frankfurt nad Menem w pnych latach dwudzie stych.
W pewnym sensie rwnie Rotterdam przecign Am sterdam,
gdzie mimo e budownictwo byo zakrojone na szersz skal,
realizowano je czasem w sposb nieskoordynowany. Wanie w
Rotterdamie (poczwszy od 1919 roku) J. J. P. Oud budowa
starannie zaprojektowane bloki mieszkalne dla ubo szej
ludnoci; tam te van Tijen prowadzi eksperymenty (po 1930
roku) z wysokimi blokami mieszkalnymi w ksztacie py ty,
majce na celu zaspokojenie specjalnych potrzeb nowocze snego
miasta europejskiego.
-

.7igo tradycji
Ar Amsterdamie

Amsterdam jest jednak jednym z niewielu miast naszych

czasw, ktre wykazuje nieprzerwan od 1900 roku cigo
tradycji w urbanistyce. Ta nieprzerwana dziaalno budowla na
jest szczeglnie istotna dla naszych celw, poniewa umoli wia
nam spojrzenie na dugi okres rozwojowy i eliminuje ko nieczno zbierania poszczeglnych przykadw ze wszystkich
kracw wiata. Amsterdam nadaje si przez to najlepiej do
przeprowadzenia studiw nad gwnymi nurtami tego okresu.
Projektowanie miejskie w Amsterdamie funkcjonowao w
zakresie rzeczywistych moliwoci. Nie byo tam omyko wych
rozwiza, utopijnych przedsiwzi lecz cigy stay postp.
Metod pracy mona by nazwa analityczn. Wspaniale
odpowiadaa ona charakterowi Holendrw, ktrzy nie lubi
miaych spekulacji, takich jak te, ktre miay miejsce w Anglii
okoo 1820 roku. Zarwno postp, jak i pomyki miay powolne
tempo przebiegu v Amsterdamie.
Przez dugi czas liczba mieszkacw Amsterdamu pozosta waa nie zmieniona, ale w 1875 roku zacza si szybko zwik sza. Wzrost nastpi po otwarciu kanau, ktry da Amsterda mowi wyjcie na Morze Pnocne. W latach 1875-1900 liczba
mieszkacw podwoia si, za w okresie 1900-1920 nastpi
nowy wzrost o niemal pidziesit procent. Wanie w tym dru gim okresie (poza latami wojennymi) zaznaczyo si najwiksze
nasilenie dziaalnoci budowlanej.
762

Dla jakich warstw spoecznych wznoszone byy te budynki?

Wczesne londyskie skwery i crescents byy przeznaczone dla
szlachty i najbogatszych przedstawicieli klasy redniej. Miesz czastwo byo gwnym odbiorc nowo powstaych bulwarw
paryskich Haussmanna przy czym biedota musiaa czsto
toczy si na grnych pitrach budynkw. W Amsterdamie
dziaalno budowlana suya niszym warstwom klasy red niej
i klasie robotniczej.
Podrujc po Holandii w latach dwudziestych spotykao si
czsto we wszystkich okolicach kraju wieo ukoczone osie dla
mieszkaniowe rne w swej jakoci, ale zawsze zwraca jce
uwag schludnoci ceglanych murw, duymi oknami; bya to
prba nadania miejskiej scenerii Holandii cech najlep szej
wspczesnej architektury. Nigdzie nie miaa nowoczesna
architektura takiej okazji, aby zmieni cae oblicze kraju.

Amsterdam buduje
dla niszych
i rednich warstw
spoecznych

Rozmach caej tej dziaalnoci wywodzi si z holenderskie go prawa mieszkaniowego z 1901 roku. Prawo to" cytujemy
z Harvard City Planning Studies" jest moe najbardziej
obszernym aktem prawodawczym kiedykolwiek przyjtym w tej
dziedzinie. W jedenastu paragrafach daje on podstawy
caociowego rozwizania narodowego problemu mieszkanio wego. Od czasu przyjcia zostay wniesione pewne poprawki,
jednak struktura podstawowa tego prawa pozostaa nie zmie niona i stanowi penomocnictwo dla interwencyjnego dziaania
rzdu v sprawach mieszkaniowych w Holandii." 1 Prawo to
zobowizao kade miasto o dziesiciu i wicej tysicach mie szkacw do sporzdzenia projektu okrelajcego jego przyszy
rozwj. Wymagane byy plany oglne oraz szczegowe, za
plan oglny podlega rewizji co dziesi lat. Prawo regulowao
rwnie procesy wywaszczeniowe, ktre zostay uatwione.

Rozmach dziki
holenderskiemu
prawu
mieszkaniowemu z
1901 roku

Prawo to zostao uchwalone w okresie, kiedy kraje pnoc ne

wchodziy w nowy etap w rozwizaniach problemu mieszka niowego. Do tego czasu na wielkich wystawach czsto pokazy-

Miasto staje si
wacicielem
gruntw

' Richard Ratcliff .w pracy Mabel U. Walker, Urban Blight and

Slums, Cambridge 1936, Harvard City Planning Studies, vol. XII, str.
398. Ratcliff omawia szczeglowo skutki oddziaywania na slumsy i ob szary zdewastowane jedenastu paragrafw omawiajcych standardy bu dowlane, pomiary mieszkalne i ludnociowe; zamknicie i zburzenie nie
nadajcych si do uytku budynkw, wywaszczenie, planowanie miast,
oczyszczenie i przebudowanie slumsw, udzia finansowy wadz miej skich i pastwa itp.

763

wano idealny typ domku dla rodziny robotniczej; nigdy jeszcze

jednak nie stanowi on uznanego elementu dziaalnoci budowlanej. Prawo mieszkaniowe z 1901 roku zostao mdrze zreda gowane, tak aby zachci do wznoszenia takich wanie budowli
dla uytku ludzi o skromniejszych moliwociach finansowych.
Towarzystwa budowlane zorganizowane na zasadach sp dzielczych otrzymay od pastwa kredyty budowlane na bardzo
przystpnych warunkach, przy czym byy one gwarantowane
przez spoeczestwo. W ten sposb intencj tego prawa byo
danie miastu decydujcego gosu w sprawach wszelkiej dziaal noci budowlanej. Rwnoczenie miasto dokonywao intensyw nych stara (nie zawsze wprawdzie szczliwych), aby sta si
wielkim wacicielem gruntw i aby zdoby tereny budowlane
dla swych osiedli mieszkaniowych zanim spekulacja gruntami
wywinduje ceny w gr. Tak te, podobnie jak mag naci, ktrzy
byli wacicielami gruntw w Londynie, miasto Amsterdam
zamiast
sprzedawa
tereny
pod
budow,
tylko
je
wydzierawiao.
Wiele miast prbowao zastosowa podobn polityk tere now. Amsterdam jednak potrafi rzeczywicie stworzy cae
dzielnice jednolite i odpowiadajce wymaganiom spoecznym.
Przedsibiorcw budowlanych zmuszono do podporzdkowywa nia si ocenie tak zwanej komisji pikna", ktra pilnowaa, aby
nowo wznoszone elewacje byy ujednolicone. Komisja ta
stanowia podstaw dziaalnoci budowlanej de Klerka i innych
architektw szkoy amsterdamskiej w latach dwudziestych.
Dzierawa terenw budowlanych oraz charakter elewacji
byy do cile kontrolowane spoecznie; przepisy odnoszce
si do planw mieszka ustanowiono dopiero piniej.
?ierwszy plan
3erlage'a lla
dzielnicy
msterdam-Poudnie
.902

Poza przepisami z 1901 roku dziaay rwnie inne indywidualne siy twrcze. Przyczyniy si one do stworzenia w
Amsterdamie gatunku urbanistyki, ktry odbieg od rutyny.
Dziaanie tego rodzaju sil nie wystpowao wycznie w tym
holenderskim miecie mona byo je odkry rwnie gdzie
indziej. W Wiedniu dziaa na przykad Otto Wagner; prowadzi
on dug, zacit i ostatecznie przegran walk z administracj
miejsk. Amsterdam, przeciwnie, umoliwi niezwyk swobo d
dziaania niezalenemu architektowi o prawdziwym talencie,
powierzajc rozbudow dzielnicy AmsterdamPoudnie Hen drikowi Petrusowi Berlage (il. 441). Berlage wykona swj
pierwszy plan rozbudowy w 1902 roku. Budynek Giedy, ktry

~~

n
~
, ~
r~~A~~
~
~
%'~
~ r,.~,~,_ -----1141
VERKId1RINQ:'.
OPEnBEBOUwryG 0 X11rx1UrL
c0E715M4Q RAM T50Er1

'r.wd

GEMEErITE
rnEUWERN'15TE1

4
f1ITEL

9 9 1 . H . P. B e r l a g e . P l a n d z i e l n i c y
A m s t e r d a m - P o u d n i e , 1 9 0 2 . W id o c z n a
t u j e s t mi e s z a n i n a w p yw w o r a z b r a k p e w n o c i ,
ktr y
t o w a r z ys z y
w ys i k o m B e r l a g e 'a z m i e r z a j c ym d o z e r w a n i a z e
s t a r y mi f o r mu a m i .

442. Francuska architektu ra ogr od ow a, 1869 . Wij ce

si cieki o ksztacie ne rek pojawiaj si w pla nie
d z i e l n i c y Am s t e r d a m Poudnie,
wykonanym
przez Berlage'a w 1902 r.

764

mia uczyni jego nazwisko orodkiem dyskusji we wszystkich

krajach Europy, by wwczas wanie bliski ukoczenia.
Berlage przyj na siebie odpowiedzialno za projektowanie caej dzielnicy mieszkaniowej AmsterdamPoudnie
w cakowitej niezalenoci od urzdnikw miejskich Departa mentu Robt Publicznych. Rezultaty stanowi idealny probierz
dla naszych celw, gdy nigdzie nie moglibymy zdoby lep szego wgldu w rzeczywisty poziom projektowania miast w
owym okresie oraz w rzeczywiste granice tego, co dao si
dokona. Wnioski z realizacji Barlage'a mona zastosowa
bardzo cile do architektury w oglnoci, bez koniecznoci
kadzenia czego na karb zawajcych efektw specjalizacji czy
przeszkd ze strony niektrych ostronych urzdnikw.
Co wicej, projekty Berlage'a odzwierciedlaj gwn trud no owych czasw: niezdolno osignicia nowych rodkw
wyrazu w rozwizaniach charakterystycznych dla owych cza sw.
Zwaszcza w planach z 1902 roku (a w pewnym stopniu nawet w
pniejszej ich wersji z 1915 roku) wyczuwamy walk zawart
w prbie zerwania z formuami poprzednich dziesicio leci,
dramatyczne wysiki osignicia rodkw wyrazu odpo wiednich
dla celu postawionego sobie przez Berlage'a; celem
tym byo zhumanizowanie dzielnicy mieszkaniowej.
Romantyczny
charakter planu

Na pierwszy rzut oka rysunki z 1902 roku sugeruj raczej

ukad splotw mzgowych, ni plan miasta. Owalne zakrty
ulic zawieraj krzywe, ktre pewien obserwator angielski
z 1869 roku uzna za ulubione kontury francuskich ogrodnikw (il.
442), spotykane czsto w publicznych parkach Haussmanna z lat
szedziesitychsubiegego
stulecia.2
Kontury
te
cakowicie
odpowiadaj oglnie romantycznemu charakterowi pierwszego
planu Berlage'a.
Inny wpyw, ktry ksztatowa ten plan, to strach przed na rzuconymi i sztucznymi osiami i przed siatk ukadu miejskie go. Wykady Camillo Sittego sprawiy, e lekarstwem na taki
ponury wygld wspczesnych miast mg si wydawa nawrt
do miasta redniowiecznego z jego naturalnym ukadem wynikym z rozrostu.
2 W planach najlepszych francuskich architektw krajobrazu z
zainteresowaniem obserwuje si sposb, w jaki cieki wij si w sy metrycznych skrtach, a kiedy ju okrciy si wok caego obszaru
murawy, wydaj si poszukiwa dalszej przestrzeni do rozwijania swych
splotw", (Robinson, The Parks, Promenades and Gardens of Paris, str.
64).
766

Specyficznym problemem byo stworzenie dzielnicy miesz kaniowej dla lokatorw ze redniej i robotniczej warstwy spo ecznej w zasadzie by to problem mieszkaniowy. Ale jak
mona byo zestawi szereg domw, nie stwarzajc przez to
rda wzajemnych nieporozumie? W kadej kresce projektw
Berlage'a wida jego zainteresowanie t wanie spraw, a
rwnoczenie obaw nawrotu do okrutnych i banalnych
rozwiza, ktre kieroway przecitn praktyk.
W owym czasie prawdziwe rozwizanie tej trudnoci byo
rzeczywicie niemoliwe. Chocia pomys miastaogrodu po wsta kilka lat wczeniej, moliwe, e Berlage o nim jeszcze nie
sysza. W kadym razie byo to nieistotne dla aktualnego za dania planowa on bowiem dzielnic, ktra miaa by do
gsto zaludniona. W tym okresie niepewnoci co do kierunku,
ktry by waciwy dla urbanistyki, Berlage odwoa si do sy stemu renesansowego kada dzielnica posiadaa jaki domi nujcy budynek publiczny. W ten sposb domy mieszkalne,
ktre powinny ksztatowa charakter tej czci miasta, zostaj
zredukowane do roli satelitw, za orodki si, wok ktrych
wyrastaj hale targowe, teatry, sale zebra staj si
tworami arbitralnymi, pozbawionymi racji bytu na przedmie sciach, kracach wielkiego miasta. Stanowi one sztuczny kr gosup, na ktrym osadzony jest cay system, a sposb, w jaki
wzajemnie s powizane (przez atanie lub dobudow), przy pomina amigwk obrazkow. Wreszcie mieszkania take nie
s dostatecznie nastawione na potrzeby ludzkie nie s one
nawet odpowiednio zorientowane w stosunku do stron wiata.
Przykad ten wykazuje, e w 1900 roku najbardziej nawet
postpowe umysy zaraone byy tendencj do sztucznej monu mentalnoci sztucznej lub pseudomonumentalnoci, gdy
stosowano j dla ukrycia niepewnoci i niepokoju, z jakim przy stpiono do problemu organizacji miasta nawet wwczas, gdy
projektant otrzyma cakowicie woln rk.

U w i d oc z n i on a w
tym niepewno

Drugi plan Berlage'a dla dzielnicy AmsterdamPoudnie

sporzdzony w 1915 roku (il. 443) dal zaledwie oglne ramy jej
rozbudowy. Tym razem miasto zadao tylko planu, ktry by
wskaza szerokie ramy caego pniejszego rozrostu bez precy zowania szczegw wykonawczych, gdy mona je byo wype nia w miar powstajcych koniecznoci. Berlage wci mia
woln rk w swej pracy, a teren przeznaczony na lokalizacj

Drugi projekt
Berlage'a, 1915

767

9 4 . 1 Ar s t e r d a m - P o l u d n l e . P n o c n y I p o l u d n i o w y b u l w a r Am s t e l l a a n w l a t a c h
t r z yd z i e s t yc h . W i d o k z l o t u p t a k a .

by
niezabudowanym
obszarem k, przecitym
jedynie kilkoma maymi
kanaami nawadniajcymi.

X43. H. P. Ber la lte . P la n os ta te c zn y , dzie lni c y A ms t erd a m- P o1udn ie , 1915 .

Dominanta ulicy

768

Oryginalny
plan
Berlage'a
dla
tego
obszaru (piknie wykonany rysunek), wci
jeszcze wisi w biurze
Departamentu
Robot
Publicznych
w
Amsterdamie.
Pierwsze
i
decydujce wraenie,
jakie
si
odbiera patrzc na
ten
plan,
jest
narzucone
sieci
ulic.
Sie ta jest do
tego
stopnia
dominujca, e w
pierwszej chwili ma
si wraenie, i jest
to raczej centrum
handlowe ni spokojna
dzielnica
mieszkaniowa zajmujca
nietknite
tereny
na
kracach
miasta.
Najbardziej
rzucajcym
si w oczy szczegem
jest
ogromne
Y",
utworzone
przez
trzy
ulice, biegnce od brzegu
rzeki Amstel. Ta cz
planu Berlage'a zastaa
pniej zrealizowana, lecz
wiele
49 -- Przestrze, czas.,

pozostaego obszaru jest

wci
jeszcze
pust
przestrzeni.
Amstellaan,
bulwar
tworzcy podstaw Y",
stanowi krgosup planu z
1915
roku.
Jak
na
Holandi,
jest
on
niezwykle
szeroki
i
stosunkowo
krtki,
rozdzielajc si na ulice
dajce rozgazienia w

ksztacie
Y".
Jego
krtko jest by moe
zamierzona,
aby
nie
utraci
intymnego
charakteru
dzielnicy
mieszkaniowej
przez
przeprowadzenie
tak
szerokiej
arterii
komunikacyjnej.
Dzielnica Amsterdam
Poudnie

zwaszcza wok Am769

945. Boulevard Richard-Lenoir,

1661-1965.

stellaan (il. 444)

zostaa zabudowana w
kilka lat po wojnie przez
tak
zwan
szkol
amsterdamsk. Przed sw
przedwczesn
mierci
przywdca tej grupy, de
Klerk, odgrywa w pracy
gwn rol (il. 447). W
cigu lat dwudziestych ta
dzielnica
o
ujednoliconych fasadach
bya najlepiej znanym

przykadem
realizacji
dzielnicy mieszkaniowej
zarwno atrakcyjnej, jak
i dobrze przystosowanej
do ludzkich potrzeb.
Niezwyka szeroko
oraz drzewa i ziele w
centrum Amstellaan nie
s wynikiem usiowa
zmierzajcych
do
kontroli
ruchu.
Amstellaan, nie jest te
-jak
Boulevard
Richard-Lenoir w Paryu (1861____________________________________
wynikiem prby
zasonicia ka-

Humanizacja
ulicy

nalu czy jakiego rowu (il. 445). Uksztatowanie bulwaru Ams tellaan byo czym wicej ni estetycznym przykryciem szybw
wietlnych i wentylacyjnych, potrzebnych do funkcjonowania
starego kanau pod Bulwarem Richard-Lenoir. Zarwno szero ko, jak i ziele Amstellaanu zaplanowano, aby zapewni lepsz
przestrze yciow, aby da wicej powietrza i swobody
mieszkacom (il. 446). ciany obudowy nie s podobne do drzwi
szafy na ubranie, zakrywajcych chaos innych stoczonych poza
nimi domw. Na tyach domw obudowujcych wzdu Amstel laan znajduj si obszerne dziedzice obsadzone krzewami i zie leni. 3 Plan z 1915 roku jako cao nie zosta jednak poprze dzony odpowiednimi badaniami potrzeb mieszkaniowych
dzielnicy AmsterdamPoudnie. 4
446.Amsterda m-POludnle ,
A m s t e l l a a n , B yt t o j e d e n z
p i e r w s z yc h
p r o j e k t w,
t r a k t u j c yc h
ulic
jako
jednostk. Pozostaje jednak
ona
w
zasad zie
ulic
dziewitnastowieczna, mimo
de
do
zhumanizowania
oraz
mimo
przestrzeni
o g r o d w z a d o ma mi .

44 7 . A ms t e r d a m- P O lu dn C e ,
A ms t e l la a n . D o my mi e s z ka ln e
de K le r ka , 19 23 . D z i e l ni c a t a
zo s t a a
za bud ow a n a
pr ze z
ar c h i t e kt w
s z ko t y
a ms t e r da ms ki e j , a z w a s z c za
i ch pr z yw d c d e K le r ka .

Mona wtpi, czy

Berlage znal tendencje
miastaogrodu
w
1902 roku, ale w 1915
roku
bezwzgdnie
odrzuci te koncepcje.
Pisa
wwczas,
e
jedynym
moliwym
wyjciem jest blok
mieszkalny,
przynajmniej do czasu
nadejcia nowego oryginalnego
stylu
w
architekturze,
ktry
potrafiby tak jak w
okresach
wczeniejszych

powiza
razem
wszystkie
poszczeglne
domy.
Wadze budowlane nie
powinny zatwierdza
budowy
poszczeglnych
domw, ale caych ulic
lub czci ulic, tak aby
mona byo rozszerzy
ich
jednolito.
Budowa
domw
mieszkalnych staje si
spraw
produkcji
masowej.
Dla
zapewnienia rozwiza
musimy
znw
stosowa budownictwo
blokowe i to nawet w
stopniu wikszym ni
uprzednio." 5
Zrozumiaa
jest
reakcja Berlage'a nie
tylko
przeciw
beznadziejnym
fasadom
770

ulicznym,
tak
pospolitym w owym
czasie, ale rwnie
przeciwko
romantycznym ideom
miastaogrodu.
W
swych
planach
dzielnicy proponuje on
jako lekarstwo stosowanie ujednoliconej
powierzchni i spokojny,
nienarzucajcy
si
ukad. Te wanie cechy
odnajdujemy w jego
budynku
Giedy.
Rwnoczenie Berlage
ujawni
swj
historyczny pogld na
architektur.
danie
wznoszenia caych ulic
o jednolitych

Opozycja Berlage'a
w stosunku do
miasta-ogrodu

' J. J. P. Oud pierwszy

zastosowa
w
osiedlu
Tusschendiyken
(1919)
dziedziniec
wewntrzny
jako
rodek
sucy
humanizacji blokw czynszowych.
'Archite kci
zwrcili
pniej uwa g, e plan
ten jak zwykle w
ow ym
czasie

prz ywizuje ma wag

do
w yma ga
ruchu
koowe go, I ta k gwna
arteria
(Rijn
Straat)
przecina Amstellaan tu
przed jego rozszerzeniem
w plac.
Uwagi te pochodz ze
wstpu do jego planu z 1915
roku,

Memorie

Toelichting",

van

Gemeenteblad

von Amsterdam, 9 marzec

1915.

771

elewacjach jest daniem przywrcenia neutralnych fasad

Haussmanna. W rzeczywistoci Berlage usiowa ponownie
osign jednolito okresu historycznego, ktry min raz na
zawsze. Usiowania te oczyciy jednak teren pod nowe roz wizania.
Ulice w dzielnicy AmsterdamPoudnie s szerokie, gsto
wysadzane drzewami i kwiatami, hodowanymi z typow dla
Holendrw pieczoowitoci. Dzielnica ta jest znacznie bar dziej
ludzka i pena godnoci w zestawieniu z koszmarn urbanistyk
poprzednich dziesicioleci. Plan ten podobnie jak archi tektura z
okresu przed 1900 rokiem wci jeszcze wykazuje brak decyzji,
ktra by umoliwia osignicie prawdziwie wspczesnego
wyrazu opartego na nowej koncepcji ycia. Przeksztaca
zaledwie ulice i osabia ich dominacj nad caym ukadem.
Pozostaj one ulicami mieszkalnymi, a taki rodzaj ulicy nie
stanowi rozwizania problemu mieszkaniowego wielkiego
miasta. Nie mona zaprzeczy, e dzielnica ta odznacza si
pewn dostojnoci: nie sposb jej nie odczu, gdy si zwie dza
AmsterdamPoudnie. Poza tym nigdzie na kontynencie
Europy w tym okresie ziele miejska nie czya si z takim
wdzikiem z ujednoliconymi szeregami domw.
Berlage wykaza tu odwag potrzebn do wytyczenia imponujcego systemu ulic i do stworzenia koncepcji caej dzielnicy
miasta jako jednostki. Zanikaj indywidualne fasady domw, a
miejsce ich zajmuj ujednolicone ciany ulic, traktowane jak
powierzchnie. ciany te, mimo monumentalnych i czsto krytykowanych elewacji na naronikach ulic, nigdy jednak cako wicie nie trac swego efektu powierzchniowego.
Patrzc na Amstellaan z punktu widzenia rozwiza p niejszych, widzimy, e w swych gwnych wytycznych naley
on do urbanistyki dziewitnastowiecznej nad wszystkim
dominuje ulica. Amstellaan poza tym jest ulic typow dla
caego projektu; pojawiaj si reformy, ale brak nowej kon cepcji. 6
448.
Plan
g e n e r a ln y
d zi e ln i c y
Am s t e r d a m Poludnie,
1934.
Plan
r o z bu d ow y
oparty
na
s k o o r d yn o w a n yc h ba d a n i a c h
n a u k ow yc h .
Ma
on
b y
e l a s t yc z n y i w yt y c za o g ln e
z a r ys y r o z w oj u mi a s t a , a l e
n i e ma z g r y n a r z u c a
s z t yw n e g o u k a d u .

772

Berlage mial wielki

wpyw
na
rozwj
i
zwikszenie zasigu urbanistyki w Holandii. Sam
przygotowa
wiele
szeroko
zakrojonych
planw
miast
holenderskich Hagi
(1908),
Rotterdamu
(1914)
oraz
Utrechtu

773

(1921).
By
autorem
realizacji
kilku
monumentalnych placw
np. Mercatorplain w
Rotterdamie. Brak cigle
caociowego omwienia
dziaalnoci
Berlage'a
jako
urbanisty;
patrz
jednak artyku wybitnego

wczesnego architekta, K.
P. de Bazela Dr H. P.
Berlage en zihn werk
(Rotterdam,
1916)
wygoszonym
na
sympozjum
zorganizowanym
dla
uczczenia 60 rocznicy
urodzin Berlage'a.

OGOLNY PLAN ROZBUDOWY AMSTERDAMU, 1934

Oglny plan rozbudowy Amsterdamu jest dzieem kolek tywnym wykonanym przez Departament Robt Publicznych.
PIan wykazuje cis wspprac caego sztabu specjalistw.
Ukad planu jako caoci ujawnia wewntrzne powinowactwo z
tym gatunkiem sztuki wspczesnej, ktry jest odpowiedzi na
przeobraenia dzisiejszego wiata."
Gwnym naszym zadaniem jest ujawnienie, w jaki sposb
nasz wiek uwiadamia sobie wasny charakter; staralimy si
dlatego omija w duej mierze szczegy techniczne. Przy oma wianiu rozbudowy Amsterdamu nie bdzie jednak moliwe
zrozumienie tendencji dziaajcych w planie wytycznym jego
struktury wewntrznej bez zapoznania si z problemami,
ktre projekt ten mial rozwiza.
Plan oglny (il. 448) przyszej rozbudowy miasta, przygoto wany przez Departament Robt Publicznych p, jest oparty na
starannym powizaniu wszystkich tych czynnikw, ktre okre laj socjaln struktur danej grupy ludzkiej. Wszystkie propo nowane kroki maj swoje uzasadnienie w cyfrach, ktre ska daj si na wane dziay statystyki: dane dotyczce urodzin i
zgonw, emigracji i imigracji itp. Rwnie i trudniejsze do
zdobycia dane statystyczne wpywaj na projektowanie: obli czenie liczby ludnoci, ktra pracuje zarobkowo na terenie tej
dzielnicy, cyfry i kierunki przesuni ludnociowych, przewi dywania co do przypuszczalnych obrotw w interesach.
I Dwa tomy wydane przez Departament Robt Publicznych w Am sterdamie: Algmeen uitbreidungspan, Iistopad 1934. Pene zrozumienie
planu i zastosowanych metod mona uzyska dziki tej publikacji i ma pom,
ktre stanowi ilustracje. Tomy te powinny znale si w rkach kadego
urbanisty.
Krtkie dane w jzyku angielskim, patrz Town Planning Review,
vol. XVII, Nr 1, Liverpool czerwiec 1936 i Architectural Review, vol.
LXXXIII, Londyn czerwiec 1935, A New Plan for Amsterdam" ar tyku Arthura Korna.
! Zlecony przez miasto, przygotowany przez jego Departament Robt
Publicznych i zatwierdzony jako oglny plan rozbudowy przez Rad
Miejsk Amsterdamu. Badania, planowanie i wykonawstwo znajduj si w
jednych rkach. Sytuacja jest bardzo rna w innych miastach, np. w
Nowym Jorku. Tutaj szerokie badania obszaru Nowego Jorku i oko lic s
finansowane przez grup spoecznie mylcych obywateli i nie maj
oficjalnego charakteru.

774

Z rozwaa nad tymi wszystkimi czynnikami wynikao, e Statystyka

ludnociowa
wzrost liczby mieszkacw Amsterdamu wkrtce ulegnie zaha mowaniu (taki sam wniosek zosta wycignity w odniesieniu do
innych miast europejskich i amerykaskich). W 1939 roku ludno
Amsterdamu wynosia okoo 750 000 i przyjmuje si, e liczba ta
bdzie w dalszym cigu rosa przez cae nasze stulecie a osignie
granic 900 000 (chocia cyfra 1 000 000 jest rwnie w zasigu
moliwoci). 3
Stosownie to tych oblicze plan rozbudowy Amsterdamu
oparty jest na zaoeniu, e 250 000 dodatkowych mieszkacw
miasta bdzie musiao znale mieszkania midzy 1934 rokiem a
kocem stulecia.
Rozbudowa skierowana jest w kierunku zachodnim, ku Zasig
planu otwartym przestrzeniom wymagajcym dugich lat przygoto wa, by nadawa si do celw budowlanych. Przestrzeni klu czow jest zachodni skraj portu i wielkie zakady przemyso we
lece poza dokami. Poudniow czci planu rozbudowy jest
obszar mieszkalny dla robotnikw zatrudnionych w stocz niach i
ssiednich zakadach przemysowych. W chwili obecnej nie ma
dla tych ludzi dostatecznej iloci mieszka w odpowied niej
o d l e g o c i o d i c h m i e j s c a p r a c y. D z i e l n i c a t a b d z i e o s t a t e c z n i e
rozbudowana a do grani c dzi elnic y Ams terdam-Po udnie wedug
planu Berlage'a a z 1915 roku.
Oglny plan rozbudowy nie przewiduj e zniszczenia wiej R oz ka d z ie le n i
skiego pasa wok miasta. Tym razem zaopatrujcy miasto
ogrodnicy nie bd wywaszczani i zostanie zachowany naturalny wygld brzegw rzeki Amstel wzdu poudniowej granicy projektu.
Na poudniowym zachodzie zakada si ju wielkie parki,
planowane z wyjtkow starannoci. (Jeden z nich, wspaniay
Amsterdam Boch, ma powierzchni ok. 860 ha, co rwna si
prawie powierzchni Bois cle Boulogne Haussmanna). Ten system parkw korzysta z gruntw czsto nie nadajcych si do
celw budowlanych i przemienia je w obszary zadrzewione.
Potrzeby wypoczynkowe przyszej ludnoci miasta zostay
szczegowo przestudiowane. Stwierdzono, e ludzie niewiele
korzystaj z parkw pooonych dalej ni p kilometra od
swych domw. Maksymalna odlego midzy jakimikolwiek
9 D. T. J. t elfgaauw, A Study of the Future Growth of Population
in Amsterdam", Journal of the Town Planning Institute, Londyn, luty
1933, str. 79-80,
775

dwoma parkami zostaa dlatego ograniczona do okoo omiuset

metrw. Takie projektowanie zostao wiadomie uwarunkowa ne
skal czowieka skal promeneur". Idzie ono w kierunku
koncepcji boisk na progu domu", ktre Le Corbusier ogosi
jednym z podstawowych zaoe projektowania miejskiego.
Z estetycznego punktu widzenia projekt ten jest wany ze
wzgldu na now struktur, jaka z niego wynika. Odrzucono
nieprzerwanie rozcignite masy domw gsta zabudowa po przerywana jest wszdzie pasami zieleni o rozmaitej wielkoci.
Wielka jednostka
o dziesiciu
tysicach
mieszka

Projektowane rozmieszczenie dodatkowych 250 000 miesz kacw ma by dokonane przez kolejn budow jednostek za wierajcych kada po dziesi tysicy mieszka (il. 449).
Mieszkania te zapewniaj przecitnie miejsce dla trzech i p
osb cyfra ta jest wynikiem bardzo starannych bada.
W Holandii zostaa bardzo wczenie rozpracowana metoda
przewidywania przyszych potrzeb i skadu ludnoci. Ju w 1920
roku miasto Rotterdam zastosowao starannie zrnicowan
metod dokadnego ustalenia nie tylko iloci potrzebnych
mieszka, ale rwnie i rodzaju ludzi, ktrzy mog je zajmo wa,
oraz rodzaju mieszka, jakich by potrzebowali. 4
Rezultatem tego rodzaju bada jest decyzja przeznaczenia
jednostki mieszkaniowej dla uytku trzech i pl lokatorw w
rozbudowanych dzielnicach Amsterdamu. Wadze planujce
wiedz, jakie rne kategorie lokatorw musz by brane pod
uwag, jak rwnie znaj ich rozmaite potrzeby i stosunek pro centowy kadej z tych kategorii do caej ludnoci.
Skad wielkiej jednostki o dziesiciu tysicach mieszka
odzwierciedla wszystkie te zmienne potrzeby. Wikszo mie szka (6500) skada si z dwch pokojw i kuchni, 1500 skada
si z trzech pokojw, 1100 za z czterech pokojw. 450 mie szkali przeznaczonych jest dla rodzin z szeciorgiem dzieci, 260
za mieszka zaplanowano specjalnie dla potrzeb ludzi starych.

{ontrola miejska
lad wyborem
okalizacji
.
zutem i elewacj

Sama budowa tych wielkich jednostek jest realizowana

przez inicjatyw prywatn, jak rwnie przez towarzystwa
spdzielcze. Miasto kontroluje jednak rzuty i elewacje domw
i ustala lokalizacj kadego domu o danym typie, tj. o miesz kaniach dwu-, trzy- czy te czteropokojowych. Zarwno fir my
prywatne, jak i spdzielnie budowa musz w lokalizacji

4 4 9 . Ams t e r d a m, p l a n
generaln y;
dzielnica

T. K. van Lohuizen, Zwei Jahre Wohnungs-Statistik in Rotterdam,

Berlin 1922. Inynier Lohuizen przeprowadzi rwnie wane badania
wizane z planem rozbudowy Amsterdamu (przy ktrym pracowa).

35000 mieszkacw. Jed

nosika ssiedzka przedstawiona
na
modelu
wykorzystuje w sposb
najbardziej
ekonomiczny
otwarte
przestrzenie
I

776

Bosch en Lommer wraz z

fragmentem modelu,
1939. Pojed yn cza
jednostka oglne go planu
rozbudow y,
zaprojektowana
na

zatwierdzonej przez miasto, aby zachowa organiczn jedno caej

jednostki zoonej z dziesiciu tysicy mieszka.
Zasada domw
szeregowych

Wykonanie planu
rozbudowy:
H et Westen"

950. Plan genera ln y dzielnic y

Amsterdam-Zachd;
p r o p o z yc j a
d l a H e t Wes t e n " . Ar c h i t e k t n i e
m u s i t r z ym a s i w i e r n i e w yt yc z n yc h p r o p o z yc j i . P o z o s t a w i a mu
si pewn swobod w rozpraco w a n i u p l a n u p o d w a r u n k i e m, e
p o z o s t a n i e o n w h a r mo n i i z
wiksz jednostk.

Dzisiejsza urbanistyka podlega musi potrzebom ludzi, kt rzy na podstawie wczeniejszych bada stanowi bd zalud nienie danej dzielnicy. W Amsterdamie przewaaj czterokon dygnacjowe budynki stojce w cigych szeregach. Szeregi, w
ktrych skad wchodz poszczeglne mieszkania o kubaturze
dwustu metrw szeciennych, pozostawiono u kocw otwarte i
nie stworzono z nich zamknitych blokw (il. 449). Wysokie
budynki, domy o omiu kondygnacjach spotyka si rzadko. 5 Dla
ludzi starszych planuje si domy jednokondygnacjowe, z oknami
wychodzcymi na poudnie. Wszystko to jest zgodne ze star
tradycj holenderk. Rnica w wysokoci, lokalizacji i prze strzeniach midzy domami stwarza nieoczekiwane wzajemne
powizanie w caym ukadzie.

451 . Mer ke lbac h i K ars ten . Tani e

os ie d le mi e s zkan iowe : Ams t er da mZac hd ( He t Wes te n ") , 1937 ,
Zre a li zow ana cz pla nu z 1979 r.

Podobnie jak w innych przypadkach, kiedy omawialimy

rozwizania urbanistyczne w rnych epokach, tak i tu poznamy specjalny charakter pracy wwczas, gdy przestudiujemy
starannie niektre z mniejszych jednostek. Jak wypadaj w
praktyce takie studia teoretyczne?
Wemy pod uwag may fragment dzielnicy Amsterdam
Zachd wraz z jej rozmaitymi kompleksami budynkw i ze
szko na poudniowym kracu. 0 Plan rozbudowy w tej dzielnicy przewidywa bloki mieszkalne o trzech i czterech kon dygnacjach (il. 450). Architekci (rni autorzy projektowali
poszczeglne bloki) zaproponowali ukad otwarty, usytuowany
pod ktem prostym do arterii komunikacyjnej (il. 452). Zorien towali oni bloki w taki sposb, e u ich otwartych kocw po zostawiono od poudnia przestrze przeznaczon pod budow
mniejszych domkw dla ludzi starszych. Plan ten zosta dosko nale przystosowany do oglnego ukadu, ulepszonego korzyst niejszym usytuowaniem budynkw i uzyskaniem wolnej prze strzeni wok szkoy, po stronie poudniowej. Jedn z gwnych
zalet swobodnego ukadu oglnego jest fakt, e atwo moe on
by zharmonizowany przy zmienionych warunkach.

957. Merkelbach t Kar s t e n . Ta n i e o s i e d l e

mieszkaniowe,
Het
Westen".
Mieszkanie
s kt a da s i z p ok oj u
d zi e n ne g o, d w c h s y pi a ln i d la r od zi c w i
d zi e c i , ku ch n i , ba lk o nu
l
u m yw a ln i
z
nat r ys k i e m.
H o le n dr o m
u da o s i p og od zi ba r d z o n i s ki c z yn s z z w ysokim
standardem

o Do wiadczeni a przep ro wad zane n ad ni mi w Rot terda mi e pr zez

Van Ti j e n a u j a w n i y, e n i e o d p o w i a d a j o n e z w y c z a j o m p a n u j c y m w
Ho landii; to ograniczyo ich budo w.
o Szcze gowe dane patrz Tijdschrift voor volkshuis vesting en stedebouw, vol. XVIII, Nr 9, Amst erdam, wr zesie 1937.

7 78

452. Zmian y w planie genera ln ym do k o n a n e p r z e z a r c h i t e k t w r e a l i z u j c yc h

H e t Wes t e n " .

mieszkaniow ym. rodki, ktr ych tu uyto,

nawizuj do rozwi za
blokw czynszow ych J.
J.
P.
Ouda
w
Rotterdamie z 1918 r. W
blokach tych Oud bardzo
umiejtnie
wyzyska
dostpn
powierzchni
mieszkaln.

s:

znaczone wycznie dla potrzeb mieszkacw. Skoncentruje

sklepy w jednym rejonie i bdzie si stara unika przypad kowego rozrzucenia warsztatw usugowych tak istotnych dla
mieszkacw. Szkoy, boiska i place rekreacyjne zostan usy
tuowane w stosunku do szeregw domw w taki sposb, e
ziele przeniknie cae miasto w moliwie najwikszym stop niu, ktry bdzie zgodny z wymaganiami ekonomicznymi.
Takie planowanie daje w wyniku zmiany w strukturze mia sta. Rzut nowoczesnego domu sta si swobodny, pozbawiony
sztywnoci ukad nowoczesnego miasta dy w tym samym
kierunku.

Osiedle to, obejmujce siedemset mieszka przeznaczonych

dla warstwy nisko uposaonej, zostao wzniesione przez rne
spdzielnie budowlane. Rozpatrzymy jeszcze teraz jeden mniej szy sektor wzniesiony przez towarzystwo Het Westen" gru p
budynkw zawierajc dwiecie osiem mieszka, wykona nych
przez architektw: Merkelbacha i Karstena w 1937 roku (il.
451).

Jednostka
pojedyncze
mieszkanie

Celem architektw byo zapewnienie lokatorom jak naj wikszej wygody (il, 453). Pokj mieszkalny otrzyma szerokie
francuskie okna od frontu, tak e w lecie cay dom moe by
szeroko otwarty; uatwia to poza tym transport mebli. Spdzielnie utrzymuj ogrody i obszary rekreacyjne na podwrzach.
Cae osiedle sprawia wraenie, e jego mieszkania wznie siono
dla zaspokojenia rzeczywistych potrzeb lokatorw. O tym, e
potrzeby te naprawd brane byy pod uwag, wiadczy fakt, e w
czasie wykaczania tych dwustu omiu mieszka wpyno tysic
szeset zgosze od przyszych lokatorw.

W Holandii wszystkie zmierzajce ku temu denia musiay

by przeprowadzane z wielk ostronoci. W kraju tym zie mia jest bardzo droga i trzeba ni gospodarowa z wielk
oszczdnoci: dla kadego domu potrzebne s fundamenty
palowe; konieczny jest skomplikowany system obsugi
technicznej, za ziele i przestrzenie otwarte wymagaj
caych lat pracy przygotowawczej. Wszystkie te czynniki
powoduj wzrost cen gruntu dochodzcych do czterdziestu
czterech florenw za metr kwadratowy.
W dodatku wysoko czynszu ustalon jest na niezmiernie
niskim poziomie. W tej sytuacji nie ma miejsca na swobod
wzlotu geniusza; moliwy jest tylko stopniowy postp.
Dowiadczenia holenderskie w podobnych rozwizaniach
na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat s skrupulatnie
notowane i porwnywane z dowiadczeniami architektw w
innych krajach. Wadze urbanistyczne miasta stanowi punkt
zbiorczy i biuro wymiany tego rodzaju danych; s one
starannie badane i daj wytyczne dla planowania miast. Od
duszego ju czasu praktyka usprawiedliwia kroki podjte
przez tych specjalistw.
Niekiedy pojawiaj si .gosy krytyki zarzucajcej, e domy
w Amsterdamie s zgrupowane zbyt ciasno, e miastu trzeba
wicej otwartej przestrzeni i wikszej indywidualnej swobody.
Cao planu funkcjonuje jednak w warunkach, ktre odsuwa j
takie zadania poza zasig moliwoci urbanisty. Jeden z
przedstawicieli miasta Amsterdamu zauway: Plany te nie s
waciwie dzieem architektw tworzy je samo spoeczestwo".

Powizania spraw mieszkaniowych z

yciem osobistym
Mieszkanie powinno da czowiekowi co wicej ni spokj i
izolacj od wiata. Musi rwnie zapewni dostp do parkw,
boisk, szk, orodkw wypoczynkowych, sklepw i biur. Wymogi te byy zawsze uznawane, ale stworzone przez nie problemy rozwizywane byway pojedynczo, oddzielnie, a nie we
wszystko obejmujcym systemie. Projektowanie miast nie zaj mowao si dotychczas w jakikolwiek przemylany sposb po wizaniami midzy funkcj samego mieszkania i innymi gal ziami ludzkiej dziaalnoci. W planie rozbudowy dzielnicy Am sterdamZachd zostay odrzucone te chaotyczne metody ko ca wieku dziewitnastego: z gry przewiduje si i zakada ludz k dziaalno i jej skomplikowane powizania. Potrzeba ela stycznego planu kocowego takiego, ktry umoliwiby
zmiany w miar potrzeby musiaa by myl przewodni
wszelkich uprzednich bada i oblicze.
Zadaniem urbanisty jest unikanie wzajemnych przeszkd w
rozmaitych funkcjach dzielnicy; powinien on przy tym te
funkcje w miar potrzeby czy lub rozdziela. W ten spo sb
urbanista oddzieli arterie komunikacyjne od ulic cile
mieszkalnych, ktre bd zamknite dla ruchu koowego i prze-

ostrono w
planowaniu
rozbudowy

Sztab techniczny, ktry potrzebny jest do przeprowadza- Podej cie techniczne

nia miejskich projektw urbanistycznych na wielk skal, zo i huma nist yc zne
780

sta po raz pierwszy uformowany przez Haussmanna dla prze budowy Parya w latach pidziesitych ubiegego stulecia. W
naszych czasach zadania, jakie maj do wykonana tego ro dzaju
sztaby, s odmienne. Potrzebne s nie tylko roboty in ynieryjne
w subie caej ludnoci ulice, arterie komuni kacyjne, parki,
systemy kanalizacyjne, akwedukty itp. ale prace, ktre by
zapewniay kademu poszczeglnemu obywatelowi peni
ycia.
Centralnym
punktem
obecnych
rozwiza
urbanistycznych jest pojedynczy obywatel miasta i powizania
jego dziaalnoci z oglnym yciem miasta.
Plan rozbudowy Amsterdamu zakada dalsz cigo wzro stu miasta; chocia wzrost ten ma wedug przewidywa
zmniejszy si w przyszoci, to jednak nie przypuszcza si, e
miasto kiedykolwiek zacznie traci mieszkacw. Projekt prze widujcy humanizacj warunkw miejskich wynika z prze wiadczenia, e wzrastajca liczba mieszkacw pomieci si
w stale rozszerzanych granicach miasta. Nie projektuje si ad nych miastsatelitw. Dopki bdzie trwa rozrost miasta,
dopty docza si bdzie do niego jednostki o dziesiciu ty sicach mieszka, z okoo trzydziestu piciu tysicami miesz kacw.
W staym procesie realizacji tych planw mona bra pod
uwag tylko warunki aktualne oraz te, ktre zostan ustalone
jako bardzo prawdopodobne w najbliszej przyszoci. Wszyst kie kroki podjte dotychczas zostay potwierdzone dalszym roz wojem wypadkw. ycie wypenio i zrnicowao pocztkowy
plan, tak jak rzeka wypenia i ksztatuje swoje oysko.
Moliwe, e zasig normalnego holenderskiego rodka ko munikacji roweru stanowi podstawow jednostk skali
dla tych projektw i e mog one dlatego by nieodpowiednie
dla innych krajw. Nawet gdyby tak byo, to nie zmniejszy
wartoci tego, co zostao dokonane w Amsterdamie. Wane s
zastosowane w projektach metody, a nie ich specyficzne re zultaty. Istniej miasta dziesi razy wiksze od Amsterda mu
takie jak Londyn i Nowy Jork ktre jednak pozo staj
daleko w tyle w metodach planowania. Wci jeszcze usiuje
si uzdrowi schorzay organizm tych miast przez ope racje
dokonywane
na
izolowanych,
oddzielnych
czonach.
Gdzieniegdzie wybiera si rejony slumsw i przenosi si ich
mieszkacw do innych domw a mimo to istniejcy chaos
miasta jako caoci zostaje przez to tylko zwikszony. Prace
badawcze i statystyka same w sobie nie wystarczaj musz
782

by poparte wizj przyszoci i oglnym zrozumieniem kierunku, w

ktrym dzisiejsze miasto musi si rozwija.
Plan amsterdamski nie zawiera prby usunicia slumsw w
centrum miasta zakada nowe miasto na peryferiach.
Swoboda i elastyczno projektu nie s aonie ograniczone
ani przez rue corridor, ani przez siatkowy system ulic. W
ukadzie nowego Amsterdamu mona ju odczu koncepcj
czaso-przestrzeni podstaw wspczesnej urbanistyki.

CZ DZIEWITA

Czaso-przestrze w urbanistyce

{
tu do swobodnie przytoczone, moemy uzyska bardziej osobisty
wgld w umysowo urbanisty.

Wspczesne podejcie do
urbanistyki

Urbanistyka
i ycie
wspczesne

Jakie jest oglne

stanowisko dzisiejszego
urbanisty? Czego
pragnie
dokona?
Jakie
koncepcje
kieruj
jego
prac? Przy rozpatrywaniu
naszych problemw pytania
te
s
bardzo
istotne.
Urbanistyka
jest
przede
wszystkim
problemem
ludzkim;
nie
"s
to
bynajmniej
zagadnienia
wycznie
techniczne
i
ekonomiczne. Nie mona
waciwie
realizowa
urbanistyki bez penego zrozumienia
wspczesnej koncepcji
ycia.
Nigdzie w architekturze
nie spotykamy tak silnego
wpywu obecnego spojrzenia
na wiat, jak w urbanistyce.
Bardzo sabo ujawnia si ono
w formach i konstrukcji;
czsto jego obecno w
danym projekcie mona tylko
wyczu jako sabe, pozbawione
wyranych
akcentw odbicie. Nawet
jednak wwczas, gdy nie jest
ono okrelone w sposb
widoczny dziaa jako
czynnik scalajcy organizm,
jakim jest miasto, podobnie

jak ukryty stalowy szkielet

wspiera
nowoczesn
budowl. Gdziekolwiek
urbanistyka
pozbawiona
jest
takiej
organicznej jednoci, tam
musi uciec si do sztucznych
rodkw, tak jak bdnie zaprojektowany
budynek potrzebuje
przypr.
W przyszoci urbanista
bdzie musia wyj daleko
poza
ramy spraw cile
technicznych. Ponowne
odzyskanie jednolitej caoci ludzkiego ycia
nigdzie nie jest bardziej
pilne ni w jego pracy.
Reprezentatywne
dla
obecnego okresu jest ujcie
tego
problemu
przez
Holendra, C. van Eesterena,
i
ktry
jako
gwny
architekt kierowa oglnym
planem rozbudowy Amsterdamu od 1920 roku.
Przy rozmaitych okazjach
okrela on
w
rozmowach
stosunek
wspczesnego urbanisty do
problemw, z jakimi ma do
czynienia. Z jego wypowiedzi,
ktre zostay
Van Eesteren, architekt z
wyksztacenia,
wczenie
zdecydowa
si
powici
problemom
urbanistyki.

Korzysta
ze
stypendium,
zapewniajcego mu kontakty z
najwybitniejszymi
artystami
Europy. Jak ju wspominalimy,
wsppracowa z Theo van
Doesburgiem; studia, jakie odby
w
modoci
pod
okiem
nowoczesnych architektw grupy
Stijl", byy podstaw jego
dalszego rozwoju.

Urbanista,
jakim
go
widzi van Eesteren, nie
zajmuje
si
gwnie
architektur. Nie uwaa on
rwnie, e miasto jest w
swej
istocie
obiektem
spekulacji finansowych, ani
te jednym z narzdzi
produkcji. Stara si dociec, w
jaki sposb miasto powstao i
jak osigno dzisiejszy stan
rozwoju. Pragnie wiedzie
jak najwicej o usytuowaniu
(zagadnienie o szczeglnym
znaczeniu w Holandii) i o
jego powizaniach z otaczajcym regionem oraz krajem
jako
caoci.
Przede
wszystkim studiuje rozmaite
kategorie ludzi, ktrzy bd
mieszkacami miasta, kad
z nich zgodnie z jej stylem
ycia; dowiaduje si, czy s
to ludzie modzi czy starzy,
yjcy samotnie czy w rodzinie, z jak liczb dzieci.
Musi wzi pod uwag, gdzie
ci ludzie pracuj, zna
przebieg
linii
komunikacyjnych, odlego,
jaka powinna by zachowana
midzy
dzielnicami
przemysowymi
i
mieszkalnymi. Musi rwnie
zachowa kontrol nad powizaniami komunikacyjnymi
miasta
z
dzielnicami
mieszkalnymi. Nie myli
kategoriami ulic i osi, ale
kategoriami
gstoci
zaludnienia. Jego podejcie do
miasta uwarunkowane jest
wspczynnikiem
gstoci
zaludnienia,
ktry
na
przykad w Amsterdamie
moe waha si od 110 do

550 mieszkacw na hektar.

Zadaniem urbanisty jest
tworzenie planw na bazie
szerokich
bada,
przystosowujc plany do
warunkw istniejcych a w
miar
monoci
do
warunkw
przyszych.
Urbanista
nie
zakada
sztywnego i ostatecznego
systemu; kady sektor musi
by rozwizany w taki
sposb, aby mona byo
poradzi
sobie
z
nieprzewidzianymi
zmianami. Powinno istnie
ywe i wzajemne powizanie
midzy ideaem i istniejc
rzeczywistoci,
midzy
celami i faktami. Co wicej,
urbanista nie zamyka funkcji

mieszkania,
pracy
i
wypoczynku w ciasnych i
ostatecznych
ukadach,
dokonuje tylko oglnego
rozdziau,
pozostawiajc
warunkom realizacji ich
Urbanista w
ostateczne
myl zaoe
uksztatowanie. Ukady teVan Eesterena
nie
s
jednak
pozostawione na asce
losu; trosk urbanisty
powinno by znalezienie
form
najlepiej
przystosowanych
do
kadej
specjalnej
okolicznoci.
Wie
on
dobrze,
jakie
funkcje
powinny by zapewnione;
zadaniem
jego
jest
stworzenie caoci przy
uwzgldnieniu
istniejcych moliwoci i
warunkw.

Elastyczno
wspczesnej
urbanistyki

786

787

Koncepcja ycia
podstaw
projektowania

Podstaw projektowania miast jest odpowiadajca naszym

czasom koncepcja ycia; bez niej nie mona uporzdkowa
ogromnej masy rzeczywistych elementw, z ktrymi styka si
urbanista. Ta koncepcja ycia jest modelowana i wyraana na wiele
rozmaitych sposobw. Wspczesny ruch koowy na przykad ksztaci i wyostrza zmys przestrzeni. Mieszkacy miast
poruszajcy si po zatoczonych ulicach wyczuwaj niemal, co
dzieje si w tyle za nimi. Tego rodzaju czaso-przestrzenna
wiadomo bya nie znana w okresie baroku moe to by
przypadek powtrnego rozwoju prymitywnego zmysu.
Plan nowoczesnego miasta trzeba rozwin w sposb bar dziej skomplikowany biorc pod uwag cilejsz sie wzajem nych powiza, ni to miao miejsce kiedykolwiek przedtem.
Projektowanie wycznie w kategoriach dwch wymiarw sto u
krelarskiego metoda ubiegego wieku ju nie wystar cza;
nie wystarczy rwnie trjwymiarowe projektowanie okre su
baroku. Plan miasta musi czy wszystkie czynniki w stan
wymiernej i ywej rwnowagi. W pracy dzisiejszego urbani sty
potrzebne jest wyczucie innego rodzaju. Kiedy na przykad
szuka waciwej lokalizacji dla cmentarza czy hali targowej,
musi orientowa si w swym planie, prawie e przy pomocy
zmysu dotyku, wyczuwajc kontrastowy charakter dzielnic
rwnie wyranie, tak jak wyczuwa si dotykiem palcw r nic midzy gadkoci aksamitu a chropowatoci papieru
szklistego.
W nowoczesnym miecie z ktrego jak dotd zrealizo wano zaledwie fragmenty istniej wzajemne powizania nie
tylko przestrzenne. Te subtelne wartoci s elementami, z kt rych wynika urok miasta. One s rwnie odpowiedzialne za
waciw koordynacj rozmaitych funkcji spoecznoci miej skiej. adne z nich, wczajc techniczne czy przemysowe,
nie mog dominowa kosztem innych. Czynniki techniczne i
przemysowe nie powinny komplikowa rozwoju (jak to miao
miejsce w wieku dziewitnastym), ale musz pomaga w po konywaniu trudnoci. W ten sposb miasto bdzie mogo
przej ze stanu statycznego do swobodnej rwnowagi ywe go
organizmu.

788

ZNISZCZENIE CZY PRZEMIANA?

Staralimy si czsto wykazywa, jak w rozmaitych dzie dzinach konstrukcji, malarstwa i architektury niezalenych
od siebie powstaa pewna identyczno metod. Zauwayli my, e wspczesn architektur mona wyjani kategoriami
funkcji albo te ukadem socjologicznym. Wyjanienia te nie s
jednak wystarczajce s wycznie intelektualne; nie
obejmuj i nie ujawniaj gatunku emocji, jakie nurtuj nasz
architektur. Podobna sytuacja istnieje w dziedzinie urbanisty ki. Zawsze, w kadej epoce, miasta stanowiy w zasadzie ze sp
interesw spoecznych, politycznych i ekonomicznych. W
konsekwencji trudno byo poj zmiany w strukturze miej skiej.
Czasem, jak wiemy, zmiany te byway narzucane przez
cakowicie niezalene procesy wywierajce nacisk z zewntrz.
Na przykad rozwj sposobu prowadzenia wojen i postp w
uzbrojeniu, ktre uczyniy starsze miasta bezbronnymi w ob liczu ataku, narzuciy zmiany w strukturze miast w celu za pewnienia bezpieczestwa. Nawet dzi groba ataku z po wietrza
wymaga zmian w strukturze miasta. 1 Wielkie miasta rozoone
bez ochrony pod otwartym niebem, z przeludnionymi obszarami
na asce spadajcych z gry bomb, uatwiaj zniszczenie. W
obecnym stanie s praktycznie nie do obrony; jest rzecz jasn,
e najlepszym sposobem ich obrony jest budowa, z jednej
strony wielkich pionowych skoncentrowanych sku pisk
przedstawiajcych najmniejsz powierzchni dla ataku z
powietrza, a z drugiej strony planowanie szerokich wol nych,
otwartych przestrzeni.
Trudno jest obecnie przewidzie, jak powane stanie si w
przyszoci niebezpieczestwo wojny. Moliwe, e istnieje
wiele krajw i miast, ktre nigdy nie bd zagroone z po' Ksika Lewisa Mumforda The Culture of Cities (Nowy Jork
1938), tam gdzie omawia przeobraenia struktury miasta, opiera si na
przeobraeniach
spoecznych,
politycznych
i
ekonomicznych,
akcentujc specjalnie wpyw sposobu prowadzenia wojen i rodkw
obrony na rozwj miasta.
Tom wydany pod auspicjami CIAM (Can Our Cities Survive? pod
redakcj J. L. Serta, Harvard Uniwersity Press, 1942) zawiera oglny
analityczny przegld warunkw ycia w dzisiejszych miastach, na pod stawie zasad sformuowanych przez czoowych urbanistw osiemnastu
krajw. Po raz pierwszy problemy naszych miast opracowano w sposb
porwnawczy, stosujc mapy, fotografie i rda statystyczne, tak aby
kady mg uwiadomi sobie biecy stan tych ogromnych skupisk.

789

Przyczyny zmian
strukturalnych

wietrza. Moemy mie tak nadziej. W kadym bd razie

miasto dzisiejsze jest powanie zagroone we wszystkich kra jach, bez adnego wyjtku nie przez jakiekolwiek niebez pieczestwo z zewntrz, ale od wewntrz poprzez zo, ktre w
nim samym si tworzy. Jest to zo, ktrego rdem jest ma szyna. Przez zamieszanie powstae z rnorodnych funkcji mia sta, przez jego wzrastajcy stopie mechanizacji, wszechobec no i anarchi ruchu samochodowego miasto zostao wy dane
na lask maszyny. Jeli mamy miasto uratowa musi si
zmieni jego struktura. Przemiana narzucona przez maszyn, tak
jak zmiany w innych okresach spowodowane rod kami
prowadzenia wojny, jest nieuchronna, bez wzgldu na to, czy
nastpi dziki wiadomemu wnikniciu w sytuacj, czy na
skutek katastrofy. Miasto trzeba zmieni, w przeciwnym ra zie
miasto zginie, razem z nasz cywilizacj.
W chwili obecnej nie bdziemy jednak rozwaa tych spraw.
Zajmiemy si -- jak to uczynilimy poprzednio omawiajc
konstrukcj i architektur miastem (znajdujcym si w trak cie powstawania) z punktu widzenia emocjonalnych wzgldw,
wpywajcych na jego ksztatowanie; wyszukamy wzajemne
powizania istniejce midzy ukadem miasta i tendencjami
plastycznymi naszych czasw. Przeciwstawienie si zmianom
strukturalnym wynika nie tylko z rozgrywek interesw pry watnych, ale rwnie ze rde uczuciowych. Cakowita swobo da w rozwoju jakiego obszaru nie jest sama w sobie wystar czajca. Nawet w krajach, w ktrych pastwo cakowicie kon troluje wszystkie tereny budowlane, urbanistyka w dalszym
cigu wzoruje si na przykadach wieku dziewitnastego, chyba
e ludzie stojcy u wadzy rozumiej nowe koncepcje arty styczne.
Przyszo miasta

Przede wszystkim musimy si jednak zastanowi pokrtce

nad problemem, ktry staje si coraz pilniejszy i wci nie daje
si rozwiza. Jaki ma by dalszy rozwj wielkiego miasta? W
cigu ostatniego dziesiciolecia opinie na temat przyszych
losw metropolii ulegy znacznym zmianom. Okoo 1900 roku,
kiedy Ebenezer Howard proponowa miastoogrd jako rodek
sucy zahamowaniu wyludnienia obszarw wiejskich i prze ludnienia naszych wielkich miast", 2 istniao oglne przekonanie, e miasto rozwija si bdzie tak jak dotychczas, ale
= E. Howard, Garden Cities of Tomorrow, str. 142.

790

w stopniu wci wzrastajcym; krzywa zaludnienia dalej b dzie rosa tak samo jak w bezporedniej przeszoci. Tacy ar chitekci jak Otto Wagner take wierzyli we wci rozbudowu jce si miasto, jako w zjawisko stale.
Mniej wicej w tym samym czasie jak gdyby na przekr -krzywa obrazujca ilo ludnoci, przynajmniej w odnie sieniu do
centrum miasta, zacza si zmienia najpierw w Europie,
potem w Ameryce. Zmniejszanie si iloci miesz kacw
zarwno w centrum Londynu, jak i Parya, rozpoczo si w
1901 roku. W Nowym Jorku proces ten rozpocz si do piero
dziesi lat pniej w 1910 roku, ale przebiega od poczt ku w
sposb wyrany. 8 Powstaje zatem pytanie, czy nie zezwo li na
mier wielkiego miasta, ktre odziedziczylimy po wieku
dziewitnastym miasta chaotycznie wikajcego swe funkcje.
Podzia zda na ten temat jest wyrany i ostry. Zwaszcza w Dwie koncepcje
Stanach Zjednoczonych, gdzie mechanizacja ycia jest znacz nie
bardziej rozwinita ni w Europie. W myl pewnych kon cepcji
metropolii nie da si uratowa i trzeba j rozbi; inni twierdz,
e zamiast likwidacji wielkiego miasta trzeba je prze obrazi
zgodnie ze struktur i duchem naszych czasw. Jest do
zrozumiae, e najbardziej radykalni obrocy pierwszego
stanowiska ujawnili si w Ameryce, poniewa wanie tam
wielkie miasta zostay jak najbardziej podporzdkowane ma szynie; gsto zaludnienia jest tam najwiksza; jest najwicej
samochodw, a ruch koowy jest kontrolowany najsabiej w
swoim chaotycznym rozwoju, gdy wszelkie prby zaprowa dzenia takiej kontroli uwaane s za atak na prawa obywatel skie.
Czyniono rne propozycje co do sposobu rozbicia
wielkiego miasta. Sugestie te, mimo e rni si w
szczegach, maj jednak wsplny mianownik -- pragnienie
rozwoju organicznego, ktre staje si coraz wyraniejsze w
naszych czasach jako swego rodzaju samoobrona przeciw zu
cywilizacji. Rnice midzy tymi propozycjami tkwi tylko w
sposobie realizacji tej potrzeby organicznego ukadu.
Jedna z tych propozycji przewiduje, e zamiast koncentrowa
ludno w gigantycznie rozdtych zbiornikach nazywanych
7 Liczba mieszkacw Manhattanu zmalaa z 2 331 542 w 1910 roku do
1 662 195 w 1939 roku. Ta naga redukcja wykazuje jasno naturalne
denia; rozwizanie, za ktrym z pewnoci nie tkwi adna sztuczna
przyczyna.

791

Decentralizacja
rolnicza

miastami, cay kraj powinien zosta skolonizowany w formie

maych dziaek wielkoci 40 czy 80 arw. Decentralizacja tego
typu przeobraziaby cae nasze ycie z ycia miejskiego w y cie
czowieka wsi, mieszkajcego w malej, zmechanizowanej
jednostce, co utrzymaoby rwnowag midzy zatrudnieniem w
rolnictwie i w przemyle. Jest to cakowite i wiadome
zniszczenie koncepcji miasta. Poza tym w duym stopniu
podkopuje podzia funkcji spoecznych, ktry jest fundamen tem
naszej cywilizacji, poniewa w nowej koncepcji gw nym
czynnikiem jest drobny, samowystarczalny waciciel ziemski.
Projekty takie wywodz si z doktryn Charles Fou riera,
najradykalniejszego z francuskich ekonomistw utopij nych;
przeciwstawiajc si istniejcemu systemowi przemyso wemu,
chcia on osign najpeniejszy rozwj natury ludzkiej przez
stworzenie takiego ycia organicznego i spoecznego, w ktrym
jednostka znalazaby najwiksze zadowolenie. ycie takie
widzia w spoeczestwie zdecentralizowanym, w ktrym
rolnictwo byoby normalnym zawodem. Od czasu kiedy Fourier
rozwin swoje koncepcje w latach dwudziestych dziewitna stego wieku, pojawio si wielu teoretykw spoecznych, ktrzy
chcc zaradzi zu powstaemu w wyniku uprzemysowienia szli
po linii wytyczonej przez Fouriera. Jednym z najgoniejszych
teoretykw by Frank Lloyd Wright, ze swym Broadacre City".
Opar on swj program, jak sam to przynaje, na koncep cjach i
eksperymentach Ralpha Borsodiego. 4
Nie ma wtpliwoci, e samowystarczalne jednostki maj
swe waciwe miejsce w yciu ekonomicznym. Bez wtpienia
jednak rwnie ta prymitywna forma spoeczna nie potrafi ani
zastpi, ani dopeni tej zrnicowanej organizacji, ktra bez
wzgldu na system polityczny jest form podstawow dla na szej kultury. Przemienioby to kraj w rozpaczliw mieszanin,
Byy doradca ekonomiczny, ktry zrealizowa swj program decentralizacji, czyli dystrybutyzmu", za pomoc maych jednostek
rolniczych i zmechanizowanych produkcji domowej (maych traktorw,
drobnych urzdze zastpujcych prac czowieka itp.), pocztkowo w
Dayton, Ohio, a pniej od 1935 roku w Bayard Lane, w pobliu
Suffern, N. Y., o godzin jazdy z Nowego Jorku. Por. John Chamberlain,
Blueprints for a New Society: Borsodi and the Chesterbelloc", New
Republic, 1 stycze 1940. Ksika Borsodiego, This Ugly Civilization
(Nowy Jork 1929) jest atakiem na cay system fabryczny i przemysowy.
W Fligh from the City (Nowy Jork 1933) Borsodi opisuje swoje
dowiadczenia na samowystarczalnej jednostce wykonujcej wszystkie
funkcje, od produkcji konserw do tkanin.

792

w co co nie jest wiejskie ani jeszcze miejskie co znajduj cego si na. pograniczu. W kadym razie propozycja porozdzie lania ludnoci w male skupiska, z rolnictwem jako normalnym
zajciem, absolutnie nie jest w skali problemw, ktre wyma gaj dzisiaj rozwizania.
Przeciwny punkt widzenia utrzymujcy, e miasto musi
zosta przebudowane, lecz nie zlikwidowane take zakada,
i nie mona separowa ludzi od przyrody i w konsekwencji,
e miasto nie moe dalej istnie w swej obecnej formie. Natych miast jednak dodaje, e miasto jest czym wicej ni wspczesnym i przemijajcym zjawiskiem. Jest ono tworem wielu
rnych kultur w wielu rnych epokach. Dlatego te problem
jego ycia czy mierci nie moe by ustalony po prostu na pod stawie dzisiejszych dowiadcze czy warunkw. Nie mona
skaza miasta na wymarcie tylko dlatego, e byo ono le uyt kowane od czasw uprzemysowienia, albo dlatego, e caa jego
struktura staa si nieprzydatna przez wprowadzenie jednego
technicznego wynalazku samochodu. Sprawa musi by roz waana z szerszego punktu widzenia i rozcignita na inne kwe stie: czy miasto zawsze jest zwizane z kadego rodzaju spa ecznoci i cywilizacj? Czy powstawanie miast da si wytu maczy po prostu jako tworzenie ludzkiego zbiorowiska,
pocztkowo dla obrony, a potem w celach produkcji --- czy te
instytucja miasta jest gbok czstk samego czowieka? Czy
miasta s tylko zjawiskiem przejciowym, etapem rozwojowym,
ktrego trudnoci musimy pokonywa za pomoc wynalazkw
technicznych, takich jak radio, telewizja, samochd i innych
podobnych? Czy te s one zjawiskiem odwiecznym, opartym na
wzajemnych kontaktach ludzkich, pomimo wszelkich prze szkd
ze strony mechanizacji? Jeli chodzi o mnie, to wierz, e
instytucja miasta jest wrodzonym czynnikiem kadego ycia
kulturalnego i kadej puki.
Ci, ktrzy twierdz, e obecny stan metropolii jest stanem
niehumanistycznym i nie moe trwa nadal, maj absolutn
racj. Zachodzi tylko pytanie, czy ma to oznacza koniec miasta
jako takiego. Czy da si wyeliminowa nieprzydatny chaos
dzisiejszych olbrzymich miast bez zniszczenia samej instytucji?
Ci, ktrzy wierz, e miasto byo czci skadow kadej kolejnej cywilizacji, uwaaj, e egzystencja jego bdzie zagroo na, o ile caa struktura nie zostanie zharmonizowana z potrze bami i wymogami ycia dzisiejszego. Jasne jest, e drobne
793

Przemiana miasta

rodki zaradcze nie stanowi tu pomocy; su one zaledwie i

tu Frank Lloyd Wright ma zupenie racj do sztucznego
przecigania jego egzystencji, jednak bez adnej nadziei na
uzdrowienie. Niczego si rzeczywicie nie osiga przez obsie wanie ulic coraz wiksz iloci kontrolnych wiate ruchu ko owego, ani przez usuwanie slumsw i proste wznoszenie no wych budynkw na ich miejsce. Nawet eliminacja wszystkich
istniejcych slumsw nie uczyni miasta ani odrobin lepiej
dziaajcym instrumentem, ni jest ono dzisiaj.
Gdy Haussmann w latach pidziesitych podj zadanie
przeobraenia Parya, dobra si on jak to okreli jeden z
jego wspczesnych ciciami szabli do korpusu miasta.
Czysto przeciga ostrze, wycinajc zdecydowane, proste arte rie
poprzez zatoczone dzielnice, rozwizujc problemy ruchu
koowego swoich czasw pojedynczymi, miaymi pocignicia mi. W naszych czasach konieczne s jeszcze odwaniejsze ope racje. Pierwsz rzecz, jak naley zrobi, jest likwidacja rue
corridor o sztywnych liniach zabudowy i przemieszanie ruchu
koowego i pieszego z domami mieszkalnymi. Podstawowe za oenie wspczesnego miasta wymaga przywrcenia swobody
wszystkim trzem czynnikom ruchowi koowemu, przechod niom oraz dzielnicom mieszkalnym i przemysowym. Dokona
tego mona wycznie poprzez ich rozdzielenie. Niekoczce
si ulice Haussmanna naleay jeszcze do wizji artystycznej po wstaej w epoce renesansu perspektywy i to nie tylko w
szczegach architektonicznych, ale nawet w samej swej kon cepcji. Dzi musimy si zajmowa miastem w jego nowym
aspekcie, narzuconym pocztkowo pojawieniem si samochodu,
aspekcie opartym na przesankach technicznych i nalecym do
wizji artystycznej zrodzonej w naszej epoce czaso-prze strzeni.

chitekturze wspczesnej, w nowym ksztacie urbanistyki,

znw ujawnia si dawne danie, aby nie separowa czowieka
od ycia na wolnej przestrzeni, od przyrody.
Jak tego dokona? Jak mona zrealizowa odwieczne prawo
ycia miejskiego, domagajce si, aby miasto byo czym wicej
ni mas kamieni; aby byo zwizane z terenem albo przez swe
niewielkie rozmiary jak w wiekach rednich, albo te przez po wizanie go z zieleni, jak w pnym baroku?
Przedstawiajc stanowisko dzisiejszego urbanisty stwier dzalimy, e podstawowym warunkiem jest projektowanie mia sta oparte na wspczesnej koncepcji ycia i jej wyrazie prze kazanym wspczesnymi rodkami artystycznymi. Istnieje ci se
pokrewiestwo niewiadomie czce wszystkie techniczne,
konstrukcyjne, spoeczne i artystyczne problemy. Podobnie jed nak jak w wieku dziewitnastym, zbyt czsto ludzie wpywaj cy
na ksztatowanie miast s specjalistami w sprawach prak tycznych i konstrukcyjnych, pozbawionymi pewnoci, zrozu mienia i odczucia tego, co stanowi artystyczny odpowiednik ich
praktycznych realizacji. Utrzymuje si ta sama rnica midzy
metodami mylenia i sposobami odczuwania, ktra bya tak
grona w wieku dziewitnastym. Ludzie ci nie rozumiej na
przykad, e rue corridor, zdewaluowana przez samo ycie, na ley w sposb naturalny do wizji plastycznej innych czasw.
Oczyszczaj wielkie obszary slumsw i wznosz na ich miejsce
nowe budynki, stosujc si bawochwalczo do starego wzorca
rue corridor. Dziaaj bez adnego zrozumienia dla nowych
nurtw rozwojowych, dla sposobu projektowania nowego mia sta; bez zrozumienia faktu, e due obszary nie powinny by
odbudowywane na starych zasadach urbanistycznych, ale po winny by zamienione na otwarte, zielone przestrzenie, zgodnie
z planem dajcym miastu nadziej i moliwo przetrwania.
Miasta
naley
ksztatowa zgodnie z
potrzebami
ludzkimi;
musz by w nich
przywracane
ludzkie
prawa. Przypominamy
sobie nasze dziedzictwo
architektoniczne

tradycje umieszczania
wielkich
zespow
budowli w otoczeniu

naturalnym. Tradycja ta
rozwija si bez przerwy
od
czasw
Wersalu
Ludwika XIV a do
londyskich skwerw.
W Paryu lat pidziesitych
funkcje
mieszkalne i funkcje
ruchu ulicznego zostay
przemieszane
bez
wzgldu
na
klas

spoeczn. Przeciwnie,
skwery
londyskie,
ktre
przypominaj
nam, e czowiek potrzebuje
do
ycia
spokoju i ssiedztwa
zieleni. Obecnie, w ar-

r
N

y
"

S
K
A

Stwierdzilimy, e w
wieku
dziewitnastym
konstrukcja przecigaa

architektur w czsto
bezwiednym wyraaniu
prawdziwych
si
twrczych epoki. Nawet
w
dniu
dzisiejszym
praca
inyniera
w
projektowaniu
miasta
jest nierzadko blisza
przyszym
rozwizaniom ni praca
urbanisty, ktry zbyt
czsto

L
A
W
U
R
B
A
N
I
S
1

Struktura
mieszkaniowa

Y
C
E

P
a
794

795

zajmuje si wycznie reorganizacj samego korpusu miasta.

Amerykaskie parkways, ktre rozwiny si poczwszy od
wczesnych lat dwudziestych naszego stulecia co si zreszt
zbiega w czasie z rozkwitem wspczesnej architektury w
Europie ujawniaj przez swe rozwizanie, e s ju obecnie
jednym z elementw wspczesnego miasta, elementem zrodzo nym z wizji naszej epoki.
Co oznacza parkway

Definicja sowa parkway (aleja parkowa") nie zostaa jesz cze

wyranie ustalona. 1 Prawna definicja, jak podaje H. V. Hub bard,
okrela, e jest to park w stanie uszczuplonym, z przecignit
przez niego szos. Znaczy to, e parkway przeznaczo na jest
przede wszystkim dla ruchu koowego, gwnie w celach
spacerowych. z W tym znaczeniu parkway nie jest pojciem nowym. 3 Rozpatrywana jednak w powizaniu ze wspczesnym
miastem nowoczesna parkway, taka jaka powstaa w Ameryce we
wczesnych latach trzydziestych, wyranie rni si od swej
definicji prawnej. Jako element przyszego miasta przywraca ona
prawa zarwno ruchu koowego, jak i przechodnia; harmo nizuje
obie funkcje oddzielajc definitywnie ruch koowy od pieszego,
daje obu cakowit swobod. Z rozdziau tego wynikalo
podstawowe prawo parkway daje ona niezahamowan
swobod ruchu, strumie ruchu rwnomierny na wszystkich
odcinkach, bez przerw i przeszkd. Aby zapewni ten stay stru mie pojazdw, nie mog istnie bezporednie skrzyowania, ani
te waciciele posiadoci graniczcych z parkway nie meProf. Hubbard komentuje t zagmatwan definicj w Parkways and
Land Values (Cambridge 1937, Harvard City Planning Studies, vol. XI):
Co oznacza parkway? Czym rni si od bulwaru czy alei, albo od
autostrady upikszonej drzewami? Te terminy... byy tak swobodnie
nadawane i stay si zwyczajowo nazwami odrbnych rzeczy w rnych
miejscach, e tylko specyficzne lokalne warunki mog zapewni odr nienie parkway, w jakim miecie, od tego, co nazywa si tym okre leniem w miecie innym" (str. XII).
Tame str. XII.
Pas zieleni, ktr ym Haussmann zamierza w latach szedziesi tych otocz y Par yi, czc Bois de Boulogne z Bois de Vincennes; bul war y czce system poudniowych parkw w Chicago, we wczesnych
latach dziewidziesitych; ukad parkowych alei w Minneapolis pro jektowany przez prof. Clevelanda w 1883 roku wsz ystkie te rozwi zania nale do kategorii parkwa y. Zasada przepuszczania jednej szosy
ponad drug, aby unikn zakce ruchu, powszechnie stosowana w
kolejnictwie przy dwupoziomowym skrzyowaniu ulic, zostaa ustalona
w dziewitnastym wieku.
1

g
mie
bezporedniego
do
niej
dostpu.
Przy
skrzyowaniach, konfliktowe i zbiegajce si tory ruchu
rozwizane s oddzielnie, poprzez zastosowanie przelotw z
czcymi odnogami w ksztacie licia koniczyny. Ciekawe,
e czy to dziki tradycji czy dziki przypadkowi podobna
szosa zostaa zbudowana w tym samym rejonie, w ktrym w
naszej epoce powstay wielkie nowoczesne systemy parkways
-- mianowicie w Nowym Jorku. Wybitny amerykaski
architekt krajobrazu Olmsted starszy w swym planie Central
Park w Nowym Jorku wykonanym okoo 1858 roku 4
zastosowa dolne przeloty dla krzyuj cego si ruchu
pojazdw, przebijajc je przez podoe skalne (il. 454).
A do tego punktu mona powiedzie, e parkway jest idenParkway a teren tyczna z europejsk autostrad, szos bez

wzniesie. Nie jest jednak ona, tak jak pewne autostrady

europejskie, zbudowana dla celw wojskowych i poprowadzona
poprzez kraj w sztyw nych i niebezpiecznie prostych liniach. Nie
jest rwnie zbudowana tak jak kolej, dla celw najbardziej
bezporedniego i najszybszego transportu. Przeciwnie, parkway
h u ma n i z u j e p o j c i e a u t o s t r a d y, b i e gn c c i l e p o l i n i i z g o d n e j z
terenem, wznoszc si i opadajc wraz z naturalnym
uksztatowaniem terenu i cakowicie zlewajc si z krajobrazem.
Autostrada taka wbudowana jest w otoczenie, wcinita w pejza,
tak naturalnie wtapiajc si w to, e oko nie jest w stanie
rozrni, co jest przyrod, a co dzieem rk ludzkich. Porodku,
rozdzielajc przeciwlege kierunki ruchu, znajduj si pasy
zieleni (czsto obsadzone cyprysami), ktre wzdu biegu trasy
swobodnie si rozszerzaj i zwaj. Czasami tory ruchu zlewaj
si w pojedyncz tras zbliajc si do mostu i przechodzc pod
nim, po czym znw si rozchodz rozdzielone od siebie pasem
zieleni.
-Zdjcia Lotnicze ukazuj wielki rozmach parkway; pikno
ich linii, pen wdziku krzywizn zakrtw. Tylko jednak przy
a Third Annual Report of the Board of Commissioners of the Central Park, Nowy Jork 1880.
Prawdopodobnie nie jest przypadkiem, e pierwszy caiociowy
system parkways w Westchester County (1913-1925), na pnoc od Nowego Jorku, biegnie niektrymi odnogami wzdu biegu rzek. Por. Jay
Downer, Principles of Westchster's Parkway System", Civil Engineering, vol. IV, 1934, str. 85; Stanley W, Abbott, Ten Years of the
Westchester County Park System", Parks and Recreation, vol XVI, marzec
1933, str. 307 i nast.

796

yt.
~. 'r~~.

J?

; .

~/

-. l,,... -

9 5 9 . F. L . ' O l m s t e d . W i a d u k t w C e n t r a l P a r k , N o w y J o r k , 1 8 5 8 . T o w c z e s n e
zastosowanie wiaduktu przez Olmsteda, wielkiego amerykaskiego architekta
krajobrazu, nie miao pocztkowo adnego konkretnego wpywu. Dopiero
chaos ruchu u li c zn ego w c i gu osta tn ich la t zmu si do pr z yj ci a podobn yc h
rozwlza.

9 5 5 . M e r r i t t P a r k w a y, C o n n e c t i c u t , 1 9 9 4 . M i s t r z o w s k i p r z y k a d o r g a n i c z n e g o
u k ad u , u ka zu j c y zas ad y n o wo c ze sn ej p ark way: p r z ysto sowan ie b ie g u
szo sy do stru kt ur y ter enu, sta ranne w yt yc ze ni e t or w ruchu ko ow e go,
oddzielenie ruchu kulowego od pieszego, oraz stosowanie wiaduktw przy
skrzyowaniach.

kierownicy samochodu mona naprawd odczu, co daje park way uwolnienie od nieoczekiwanych sygnaw wietlnych i
skrzyowa, oraz swobod nieprzerwanego ruchu, pozbawio nego jednak nieludzkiej monotonii prostolinijnego ukadu, kt ry
zachca kierowc do rozwijania niebezpiecznych szybkoci.
Sposb, w jaki autostrada wkomponowana jest w kontur tere nu i
bezpieczne oddzielenie od ruchu przeciwnego, zapewnione
pasem zieleni i drzew daj kierowcy pewno siebie przy
prowadzeniu wozu. Ruch utrzymywany jest jednak w grani cach
normalnej szybkoci dziki przystosowaniu biegu autostra dy do
struktury terenu; jej wzniesieniom i spadkom, gadko
wytyczonym zakrtom, otwartym prostym odcinkom przed
wejciem pod most lub pod przelot przechodzcej ponad ni
szosy. Kierowca ma tutaj mono penego wyycia si, a ma szyna pen swobod. Pokonywanie pochyoci dale interesujce i dwojakie wraenie zwizania z ziemi i jednocze798

456. Merritt Parkway z wiaduktem,

Connecticut.

4'

-,

9 5 7 . R o z j a z d w k s z t a c i e l i c i a k o n i c z yn y n a R a n d a l l ' s I s l a n d z p o d j a z d e m n a
Triborough Bridge w Now ym Jorku, 1838. Podobne most y o szerokich podjaz.
d a c h i n o w o c z e s n e j r z e b i e n i e z l i c z o n yc h p o j e d yn c z yc h , b d p o t r j n yc h r o z j a z d w w k s z t a c i e l i c i a k o n i c z yn y d o w o d z , e w n a s z e j e p o c e t k w i m o l i w o e l z a l o i e o w i e l k i e j s k a l i . J e s t t o w yr a z k o n c e p c j i c z a s o p r z e s t r z e n i
z a r w n o p o p r z e z u yt k o n s t r u k c j e , j a k i p r z e z r o z w i z a n i e p r o b l e m u r u c h u .

800

4 5 9 . $ r e c e l " s k r z y o w a n i e G r a n d
E x t e n s i o n , U n i o n Tu r n p i k e , I n t e r b o r o
Jorku, 19.3.1937. Jedno z najbardziej
r d w s z ys t k i c h o s t a t n i c h r o z w i z a
gistrallruchu drogowego.

51

C e n t r a l P a r k w a y, G r a n d C e n t r a l P a r k w a y
P a r k w a y 1 Q u e e n s B o u l e v a r d w N o w ym
w yp r a c o w a n yc h 1 z o r ga n i z o w a n yc h s p o p r o b l e mu r o z d z i a l e I s k r z y o w a n i u ma -

80 1

nie unoszenia si ponad ni; uczucie bardzo podobne do szybkiego

zjazdu na nartach (il. 455, 456).6
Na innych odcinkach rozwizania techniczne kontrastuj z
przyrod; autostrada przekracza rzeki i wysepki na wielkich
mostach o szerokich podjazdach (il. 457). Te mosty, wiadukty i
nowoczesna rzeba niezliczonych pojedynczych bd potrj nych rozjazdw w ksztacie licia koniczyny, s dowodem, e w
naszej epoce tkwi moliwoci zaoe o wielkiej skali. Po dobnie jak w wielu innych realizacjach powstaych w naszych
czasach, tu take znaczenia pikna parkway nie mona uchwy ci patrzc z jednego punktu widzenia. Byo to moliwe w pa
acu wersalskim, w ktrym z okna ogarniao si wzrokiem ca.
przestrze krajobrazu. Parkway objawiasi tylko w ruchu,
jedynie jadc ni ze sta, okrelon przepisami szybkoci,
w strumieniu ruchu koowego. Bardzo rzadko mona tak wy ranie odebra wraenie czaso-przestrzeni, jak wwczas, gdy
prowadzi si samochd, pokonujc wzniesienia, przejedajc
pod przelotami, na wiaduktach i gigantycznych mostach.
Chicago byo miastem, ktre w kocu lat osiemdziesitych
Parkway i miasto zeszego stulecia zwizao nowe techniczne

moliwoci z architektur. Zasuga stworzenia nowoczesnej parkway

przypada Nowemu Jorkowi. W rejonie miejskim Nowego Jorku
zbudowano w ostatnich latach ponad piset kilometrw parkways.
Pocztkowo wszystkie autostrady koczyy si u kracw miasta, ale
jedn z nich Henry Hudson Parkway (1934-1937) bdc
p r z e d u e n i e m We s t c h e s t e r P a r k S y s t e m , p o p r o w a d z o n o o s t a t n i o n a
odcinku dwudziestu kilometrw wzdu zachodniej
strony Manhattanu, prawie do koca wyspy (il. 459). Po drugiej
' Merritt Parkway, przeduenie Hutchinson River Parkway z Nowego Torku poprzez stan Connecticut otwarta w 1939 roku, jest arcy dzieem organicznego ukadu. Wysoki komisarz stanowy do spraw
autostrad zosta upowaniony do opracowania ukadu w 1931 roku. Nie stety, jak w przypadku wielu innych parkways, detal architektoniczny
zdobicy przeloty jest znacznie poniej poziomu caego rozwizania.

4
4 5 9 . R o z b u d o w a W e s t S i d e w N o w y m J o r k u o b e j m u j c a H e n r y H u d s o n P a r k w a y,
1939-1a47. Dzisiejsza parkwa y nie mote przebiega rodkiem miasta; pro wadzi
si j jed yn ie w zdiu kra cw obsza ru mi ej skie go. H enr y Hudson P arkwa y
ci gnc a si od pin oc n yc h pr zed mi e N ow ego Jorku ja ko pr zed iu en ie
Wes t c h e s t e r P a r k S ys t e m, bi e gn i e w i e c w ybr z e e m M a n h a t t a n u w zd t u t r ze k i
H u d s o n , d o c i e r a j c p r a w i e d o k o c a w y s p y.

803

stronie, system Long Island, ktrego gwn arteri jest Nor thern State Parkway (1931-1934), zosta przeduony przez
otwarte obszary, poprzez rzeki i parki a do wschodnich kra cw Manhattanu (il. 458).' Po ukoczeniu kilku nowych orod kw rekreacyjnych oraz czcych je autostrad powstanie
wielka obwodowa parkway wok metropolii; stanie si to za powiedzi miasta na now skal.
Problemu samego miasta niemal jednak nie dotknito. Park way koczy si dzi i oczywicie musi si koczy tam, gdzie
zaczyna si zwarty korpus miejski. Nie udao si jej wkroczy w
miasto, poniewa miasto uparo si pozosta struktur nieelastyczn, ciasno wewntrz powizan i nieruchom. atwo
nam
uwierzy
Robertowi
Mosesm.vi,
Komisarzowi
Nowojorskich Parkw ktry w pracy nad parkami i parkways
wykaza entuzjazm i energi haussmannowsk, e w tym samym
czasie, kiedy program jego by wykonywany, urbanici
przedstawiali jeden za drugim projekty odnoszce si do
regulacji problemu ruchu koowego w granicach miasta" i
wszystkie te projekty pozostay bez rezultatu. Jedne byy
niewykonalne, inne nazbyt rozbudowane, jeszcze inne
proponoway nabycie tak kosztownych praw przejazdu, e trzeba
byo je wyrzuci przez okno." 8 Parkway nie jest izolowanym
pasem komunikacyjnym dla ruchu koowego, niezalenym od
organizmu miasta. Ma ona po prostu skal rn od skali
obecnego miasta z jego rue corridor i sztywnym podziaem na
mae bloki. adne uatwienia w dojedzie do miasta nie mog
te nic da bez zmiany jego istotnej struktury.
Dlaczego parkway moemy nazwa elementem miasta, kt re
si tworzy obecnie? Z jednej strony, zgodna jest ona z pod stawowym prawem rodzcego si miasta rozdziela uprzednio
pomieszane funkcje ruchu pojazdw i ruchu pieszego. Rwno czenie parkway stanowi decydujcy cios dla pojcia, e auto strada jest izolowanym torem biegncym poprzez obszary wiej skie, bynajmniej jednak z nim nie powizanym. Parkway jest
rozwizana w uzalenieniu od jej otoczenia, sama bdc czci
przyrody. Moe najwaniejsze ze wszystkiego jest to, e na
' Poprzez wielki odcinek Central Park (1937) i Triborough Bridge
(1936), do ktrego podjeda si jednym z najbardziej wypracowanych
ukadw dzielcych arterie komunikacyjne tzw. preclem.
e Robert Moses, The Comprehensive Parkway System of the New
York Metropolitan Region", Civil Engineering, vol. IX, Nr. 3, marzec
1939, str. 160.

804

caej dugoci chroniona jest przepisami, kontrolujcymi wszel kie budownictwo wzdu jej biegu, a nawet ograniczajcymi
ilo stacji benzynowych i sytuujcymi je przy szosach bocz nych. Cakowicie zabronione jest wznoszenie domw mieszkal nych, budynkw handlowych i zakadw przemysowych. 9 Waciciele nieruchomoci zrozumieli, e zabronienie im bezpo redniego dostpu do parkway nie byo amaniem ich praw
obywatelskich, ale przepisem poytecznym w znaczeniu duo
szerszym dla nich samych i dla caej spoecznoci. Dopiero
wwczas bdzie mona przypuci atak na chaotyczny stan
miasta, kiedy prawda powysza zostanie uznana przez wszyst kich mieszkacw. Wreszcie parkway jest zapowiedzi spra wy
pierwszej wagi w rozwoju przyszego miasta likwidacji rue
corridor. Nie ma ju w nowoczesnym miecie miejsca dla ulicy
o torach ruchu koowego cigncych si midzy dwoma
szeregami domw; ulica taka po prostu nie moe ju istnie. I
wanie parkway jest pierwszym krokiem dokonanym na drodze
do cakowitego rozdziau ruchu koowego od obszaru
mieszkalnego miasta. Parkway jest zapowiedzi czasw, w
ktrych, po koniecznych zabiegach chirurgicznych, sztucznie
opuchnite miasto zostanie zredukowane do swych normalnych
rozmiarw. Wwczas dopiero parkway bdzie przebiega na
wskro miasta, tak jak dzi przebiega przez obszary wiejskie
elastycznie i swobodnie jak ukad nowoczesnego ameryka skiego domu.
Wysokie budynki w otwartej przestrzeni
Ci, ktrzy wierz w zniknicie miasta, oraz inni, ktrzy sta raj si je zachowa przez zmian jego struktury, zgadzaj si co
do jednego, a mianowicie, e nie moe duej istnie obecny
skomplikowany baagan miejski i e czowiek nie maze wiecz nie
mieszka na asfalcie. Ludzie, ktrzy dokonali jakich twr czych
wysikw w kierunku rozwiza problemw wspczesnej
urbanistyki w Europie, wyjawili swymi projektami, e wierz w
dalsze istnienie miasta. Zrozumieli oni jednak, e chcc w gsto
zaludnionych
dzielnicach
ulokowa
konieczne
osiedla
mieszkaniowe usytuowane wrd zieleni, trzeba stworzy kon centracj wysokich budynkw, stojcych w parkach lub w ka Obrzeina zabudowa, tanie domy wznoszone w celach spekulacyj nych wzdu nowych autostrad ze wzgldw ekonomicznych zwasz cza w Anglii fatalnie wpywaj na wygld krajobrazu.

805

dym bd razie w otwartej przestrzeni. Tylko w ten sposb

mona bowiem zapewni zachowanie koniecznych odlegoci
midzy budynkami. Std podstawow zasad ich pracy byo
skondensowanie wielkich jednostek mieszkalnych w wysokich
budynkach, aby zyska w ten sposb wolne, otwarte przestrze nie i aby mc sytuowa budynki w ogrodach i na terenach re kreacyjnych.
Jednostki
mieszkalne w
ksztacie pyty

Na pocztku lat dwudziestych naszego wieku pojawiy si

w Niemczech propozycje budowy omio- lub dwunastopitro wych blokw mieszkalnyh w ksztacie stojcej pyty. Byy one
usytuowane w duych odstpach od siebie, miay jednak rw noczenie gsto zaludnienia rwn gstoci niszych budyn kw, obejmujcych taki sam obszar, ale ciasno skupionych.
Taki typ budynku (il. 460) zaprojektowali po raz pierwszy
Walter Gropius i Marcel Breuer. 1 Okaza si on istotnym czynnikiem w przemianie struktury istniejcego miasta. Wprowa dza
rozbicie szeregw domw wzdu ulic na jednostki umiesz czone
pod ktem prostym do drogi publicznej i rwnolege w stosunku
do siebie, usytuowane frontem do lecych midzy
obszarw zieleni. Okoo 1934 roku w Rotterdamie holenderski architekt W. van Tijen, wsppracujc z Brinkckmannem i
van der Vlugtem, zrealizowa podobne bloki mieszkalne, o
dziewiciu i dziesiciu kondygnacjach, przeznaczone na mie szkania tanie, dwu- lub trzypokojowe. Dwa takie bloki
zlokalizowano w dwch oddzielnych punktach przedmie Rot terdamu w dzielnicach zabudowanych domami nie prze kraczajcymi dwu lub trzech piter. Wczeniejszy budynek,
Bergpolder" (1933______1934), ma szkielet stalowy i stoi w gsto
Po raz pierwszy pokazano go w projekcie Marcela Breuera nade sanym na konkurs na rozwizanie taniego budownictwa mieszkanio wego,
zorganizowany przez czasopismo architektoniczne Bauwelt (1924).
Budynki tego typu stay si szeroko znane dziki starannym badaniom
wstpnym i studiom porwnawczym Waltera Gropiusa, a zwaszcza jego
pracy na wielki konkurs na rozwizanie taniego osiedla mieszka niowego o
3000 mieszka w Haselhorst pod Berlinem w 1929 roku. Gro pius zdoby
pierwsz nagrod nadsyajc trzy rne projekty budyn ku niskiego,
redniej wysokoci i wysokiego oraz porwnanie ich ekonomicznoci za
pomoc wykresw i oblicze. Wykaza on, e naj lepsze warunki, zarwno
jeli chodzi o dopyw wiata, jak i o wzgldy ekonomiczne, osiga si
stosujc jednakow liczb jednostek mieszkal nych oraz bloki
dwunastopitrowe zamiast jednostek dwu- lub picio pitrowych. Por.
Walter Gropius, Das Ergebnis des Reichsforschungswettbewerbes",
Bauwelt 1929, Nr. 8, str. 158 i nast.
806

\;.

~
~l

11

!1t
1

~
~
~

~
~

\11

~
~

\
s

~
~

~
~

. 7.

~
~

Ens

._1111.

le

ii

.
s

11
1

s ,4, a
H
~
~
~

s! 19A wan Ina

'

.Pt

Pt

\ r 4
~

~
4r.

1
H

11

HI

tr1

ansicht sus iQd

460.
Wal t e r G r o p i u s . B l o k m i e s z k a l n y w k s z t a c i e s t o j c e j p yt y, 1 9 3 0 ,
B u d o w e b l o k w t e g o t yp u z a p r o p o n o w a n o w N i e m c z e c h o k . 1 9 2 4 r.; j e s t t o
b a r d z i e j r o z w i n i t a f o r ma r w n o l e g l e u s t a w i o n yc h d o m w s z e r e g o w yc h , W c e l u
uz y skanie wiksze j wolnej pr zestr zeni, niskie, ciasno zag szc zone szeregi
d o m w z o s t a y z a s t p i o n e w ys o k i mi b l o k a m i w k s z t a c i e s t o j c e j p yt y.
.

461.
Walt e r G r o p lu s . M od e l o s i e d la H a s e l h or s t " w B e r l i n i e , 1 9 2 9 . J e d n o z
o p r a c o w a , w kt r ym b l o k i w k s z t a c i e p yt y za s t os o w a n o w f o r mi e e k s pe r yme n t u
f w n i e w i e l k i e j I l o c i . W p i yw p od o bn yc h n i e mi e c k i c h p r o j e k t w z l a t d w u d zi e s t yc h w i d o c zn y b yt r w n i e w p l a n i e r o z bu d ow y Ams t e r d a mu z 1 9 3 4 r.

S()

"1

PI

e domy mog by wznoszone w dostatecznej od siebie odle goci.

Mniej wicej w tym samym czasie zastosowa je Le Corbu sier w jednym ze swych najatrakcyjniejszych i wykazujcych
najwiksz trosk o czowieka projektw urbanistycznych
planie maego miasta Nemours w Maroku, gdzie wolnostojce
bloki mieszkalne usytuowano na zboczu wzniesienia. Bloki po dobne, ale w wersji luksusowej, zbudowano w Anglii, w dziel nicy Londynu Highpoint (il. 463); projektowa je zesp Tecton
(1936-1938). Bloki w Highpoint oznaczaj rwnoczenie po wrt do starej angielskiej tradycji domu, znajdujcego si w
bezporednim kontakcie z przyrod, a nawet otoczonego ob szarami rekreacyjnymi.
Te smuke budynki napotkay na silny sprzeciw. Przyczyn
by fakt, e ich forma, wynika z czysto funkcjonalnych zaoe,
zwizana jest swym wyrazem z now koncepcj przestrzeni.
Ludziom, przyzwyczajonym do widoku masywnych, zwiza-

4 6 2 . W. v a n Tij e n . P la s l a a n " w R o t t e r d a mLe , 1 9 3 7 -1 9 3 8 . l i s yt u o "t i a n e w p o b l i t u

pa r k w 1 s z t u c zn e g o j e z i o r a b l o k i t e w k s z t a c i e p yt y s t o j s w o b od n i e w o t w a r t e j p r ze s t r ze n i , d a j c pr z e d s ma k s t r u k t u r y mi a s t a p r z ys z o c i .

zaludnionej dzielnicy. Plaslaan" (1937-1938, il. 462) zosta

usytuowany w pobliu parkw i sztucznego jeziora, otoczony
duym obszarem otwartej przestrzeni w taki sposb, w jaki
wyobraamy sobie fragmenty miasta przyszoci. Podobne bu dynki 11 pojawiaj si rwnie (il. 461) w planie rozbudowy
Amsterdamu (1934), ktry przewiduje due obszary zieleni tak,
" Szczegowy opis rnych fragmentw tych blokw oraz badania
ich ekonomicznoci znajduj si w ksice Alfreda Rotha, The New
Architecture, Zurych 1940, str. 91-104.

808

46 3 . B ud yn e k mi e s zka l n y w H i gh p oi n t , w
Londynie,
zaprojektowany przez grupe Tecton,
1936-1938. Podobny w
pewnym
stopniu
do
blokw w ksztacie pyty,
ten luksusowy
budynek
nawizuje
rwnoczenie do dawnej
angielskiej
tradycji
tyczenia domw z terenami
rekreacji.

809

nych z ziemi blokw mieszkalnych, wydaway si one bardzo

niezwykle. Podobne do wielkich pionowych prostopadocia nw, pozbawione byy cikiej bryy normalnych budynkw.
Sprawiay wraenie czego niematerialnego dla tych, ktrzy
potrafi wyczu jedynie ciki, przysadzisty masyw. Napotkay
na opr emocjonalny, opniajcy ich akceptacj.
31oki o ukadzie
sygzakowatym

Jeszcze jedno rozwizanie problemu gsto zaludnionych

dzielnic zastosowanie blakw zygzakowatych (maisons a
re-dents) zostao opracowane przez Le Corbusiera po 1922
roku, w projekcie trzymilionowego miasta, ktry zosta wysta wiony na Salonie Jesiennym w Paryu. Przystosowanie tego
projektu do potrzeb Parya, tak zwany Plan Voisin", pokazany
w 1925 roku w Pavillon de 1'Esprit Nouveau" na Wystawie
Sztuki Dekoracyjnej, oparty by na podobnej koncepcji, ktr Le
Corbusier rozwin w ksice La ville radieuse (Boulogne 1935),
zawierajcej jego studia nad projektowaniem miast. Budynki o
wysokoci okoo pidziesiciu metrw, przeszklone i stojce na
stupach, usytuowano wrd obszaru zieleni, wyra nie
rozdzielajc ruch koowy i pieszy; dzielnica handlowa ska da si
z wieowcw w ksztacie krzya, a w wersji pniejszej z
wieowcw o ksztacie dwuteowym i jest oddalona od dzielnic
mieszkaniowych.
Le Corbusier wykona projekty przebudowy miast poczy najc od Moskwy i Sztokholmu, a do Rio de Janeiro czsto
inspiracj byo znakomite pooenie miasta, jak np. w przy padku
Algieru, dla ktrego zaprojektowa miay ukad miasta
wielopoziomowego korzystajc z naturalnej rzeby terenu. 12
Cigle jednak wraca do problemu Parya, z nowymi i coraz
bardziej odkrywczymi pomysami.

lot insalubre,
o. 6"

Rozpatrzmy teraz jeden zwizany z Paryem projekt Le

Corbusiera z 1937 roku, aby na tym przykadzie wykaza, jak
oddziaywaaby nowa skala zastosowana do urbanistyki; ogra niczymy si przy tym wycznie do problemu reorganizacji
dzielnic mieszkaniowych. Le Corbusier i Pierre Jeanneret, pra cujcy zawsze razem, skoncentrowali sw uwag na wschodnim
obszarze miasta okolicy Faubourg Saint Antoine, okrelonej
przez przedstawicieli wadz miejskich jako ilot insalubre"
obszar niezdrowy.'$ Projekt ten po raz pierwszy czy rozwi12 Por. str. 189,
" Le Corbusier omawia swoj koncepcj w Des Canons, des Munitions? Pary 1938, str. 67-82.
1

81 0

zanie problemu ruchu koowego z problemem likwidacji slum sw, w formie moliwej dzi do realizacji. Natychmiastow
realizacj umoliwiono przez to, e projekt eliminuje stary sy stem ulic tylko w granicach opracowywanej czci miasta. Sy stem ten zastpiono wolnostojcymi grupami budynkw o wy sokoci rwnej mniej wicej wysokoci wczesnych wieowcw
w Chicago, wznoszonych w latach osiemdziesitych ubiegego
stulecia.! Budynki usytuowano swobodnie pord obszaru zie leni. Ich dugie skrzyda maj ksztat L", lub te rozwijaj si
zgodnie z wymogami sytuacji i orientacji w stosunku do stron
wiata. Przy kocu rozdziau omawiajcego skwery Lon dynu
wspominalimy a nie zrealizowanym projekcie Johna Nasha z
1812 roku, ktrzy przewidywa rozbudow mieszkanio w
Regent's Park, stosujc wysunite i cofajce si zespoy bu dynkw, moliwych do objcia jednym spojrzeniem. Piszc, e
projekt ten by zapowiedzi osigni dzisiejszych, mielimy na
myli projekty takie jak Ilot insalubre, No. 6" Le Corbu siera
(il. 466, 467).
Wielkie zespoy budynkw stoj na supach, tak e budynek
nie stanowi przeszkody dla przechodniw. Otwart przestrze
uzyskan przez koncentracj wysokociow i dziki zastosowa niu
wielkich jednostek zajmuje ziele, przedszkola, kina i urz dzenia
sportowe. Nawet dwanacie procent powierzchni zajtej przez
budynki mona wykorzysta dla celw wypoczynku, poniewa
paskie dachy zamienione s na miejsca gier i solaria. Pojedyncze
jednostki mieszkaniowe indywidualne mieszkania maj
rozmait wielko. Podobnie jak w amerykaskim budynku
wielomieszkaniowym, a nawet jak w jednym z rzadkich
projektw wieowca mieszkalnego Franka Lloyda Wrighta z 1929
roku, s one dwukondygnacjowe, o wysokoci dwch pi ter. S
przystosowane do odwiecznej ludzkiej skali, wynoszcej okoo
siedmiu stp (ok. 2,1 m) skali, ktr Le Corbusier od krywa we
wszystkich domach wiejskich, na obszarze od Szwajcarii do
Wysp Greckich. Pewna cz przestrzeni miesz' Wysoko ich uzaleniona jest od gstoci zaludnienia przewidzia nej dla tej dzielnicy. Gsto zalecana przez Le Corbusiera wynosi ok.
800 osb na hektar, co wydaje si zbyt duo dla miasta przyszoci.
Mona zauway, e w wikszoci europejskich projektw, a zwaszcza
w projektach Le Corbusiera, ujawnia si dawne przekonanie, e zostanie
zachwiany istniejcy poziom zaludnienia przekonanie optymistyczne,
ktre nie zgadza si z obserwacjami dokonanymi na przestrzeni ostat nich
trzydziestu lat.
1

811

tekci. Haussmann przeobraajc Pary zauway raz z gorycz,

e aden z yjcych wwczas architektw nie dorasta do
temps nouveaux". W Paryu dzisiejszym istniejca sytuacja
wydaje si wprost przeciwna: s teraz , architekci, nie ma natomiast kierujcych i decydujcych ludzi, zdolnych jak w
swoim czasie Haussmann do zrozumienia szans i potrzeb
epoki.
Rnica midzy likwidacj slumsw w planie Le Corbusiera i
metodami normalnie stosowanymi zwyczajowo -- jest, trzeba to
podkreli, rnic w skali. W Paryu na przykad ogromne
obszary H.B.M. (tanie mieszkania), zespoy domw o siedmiu
czy omiu pitrach, zgrupowano ciasno wzdu zewntrznych
bulwarw; w Ameryce, w normalnym procesie usuwania obsza rw slumsw z korpusu miasta, zastpuje si je lepszym bu-

46 5. Le Gor bu sie r. Wie owc e wr d z ie le n i; pr oje kt d la Bue n os Air e s, 19 29 .

4 6 4 . W ie o w c e m i e s z k a l n e s t o j c e w w o l n e j p r z e s t r z e n i w p o b l i u j e z i o r a
M i c h i g a n w C h i c a g o , o k . 1 9 2 9 r . P r o b l e m p o w i z a n i a b u d yn k u m i e s z k a l n e g o z
z i e l e n i , I s t n i e j c y o d c z a s w b a r o k u , m u s i b y z a w s z e l k c e n r o z w i z a n y
r w n i e w n a s z y m o k r e s i e . Te c h a o t yc z n i e z a p r o j e k t o w a n e w i e o w c e s k o r z y s t n i e u s yt u o w a n e , m a j c w i d o k n a j e z i o r o M i c h i g a n 1 o t o c z e n i e o t w a r t e j
pr zestrzen i. Zostay zbud owane przed kryzysem w 1929 r,

kanej ma tak wysoko w czciach pozostaych zachowano

nieprzedzielon wysoko czternastu stp (ok. 4,2 m).
Wraz z projektem likwidacji slumsw zaczto rozpatrywa
problem ruchu koowego. Marzenie Le Corbusiera o napo wietrznej autostradzie ekspresowej, biegncej ze wschodu na
zachd Parya, byoby duo trudniejsze do zrealizowania. Nie
dlatego, e jest ono zbyt nadzwyczajne. Nie wybiega poza nasz
okres w takim stopniu, jak percement" miasta dokonane przez
Haussmanna; faktycznie stanowi odpowiednik projektw
Haussmanna przystosowany do wymogw dnia dzisiejszego.
Warunki jednak ulegy zmianom. Ciekawym zbiegiem okolicz noci szeroko proponowanej szybkiej autostrady Le Corbu siera jest taka sama (sto dwadziecia metrw) jak najszersza
ulica Haussmanna, Avenue Foch, ktr jak ju wspomnielimy,
Haussmann zbudowa trzy razy szersz ni projektowali archi812

T o c o w p r z y p a d k u b u d yn k w m i e s z k a l n yc h w C h i c a g o w yn i k a l o , b y m o e ,
z e w z g l d w e k o n o m i c z n yc h t u p r z e d s t a w i o n e j e s t j a k o z a s a d a ,

.4-

144

813

966. Le Corbusier. Plan llot insalubre, no. I", 1937. Ten projekt zespou mieszkaniowego na wielk skal@, koncentrujcy budynki mieszkalne w ksztacie pyty w
otwartej przestrzeni, dotychczas nie zos_tal zrealizowany.

downictwem, skrupulatnie jednak zachowujc stary system ulic.

Zastosowanie w urbanistyce nowej i wikszej skali, ktra
odpowiadaaby skali ju stosowanej w systemach parkways,
jest naglc koniecznoci dla ocalenia miasta. Skal tak po winny wykazywa wszelkie projekty urbanistyczne. Jest ona
cile zwizana z czaso-przestrzenn koncepcj naszej epoki.
819

815

467. Le Corbusier. flot insalubre, no. 6", zespl budynkw mieszkalnych.

Centrum komunalne
W wielkim wspczesnym miecie powstanie centrum ko munalne miejsce, ktre podobnie jak ateska agora, rzym skie forum i redniowieczny plac katedralny stanowi bdzie
centrum spoecznoci miejskiej i orodek zebra publicznych.
Zgodnie ze zrnicowanymi wymogami dzisiejszego ycia spo ecznego centrum takie zostanie zlokalizowane w wysokich
budynkach, wolnostojcych na otwartym obszarze i otoczo nych
zieleni zakrelajc jego granice. Mona ju dzi prze widzie,
jakie bdzie to centrum, jeli chodzi o organizacj przestrzenn
i rozwizanie plastyczne, biorc za przykad wiel kie
rozwizanie urbanistyczne, jakim jest Rockefeller Center w
Nowym Jorku (1931-1939, il. 468). Przewidywania tego ro dzaju nale do rzadkich wyjtkw w naszych rozwaaniach:
nieczsto mamy bowiem mono omawiania nowych koncepcji
naszych czasw w kategoriach ju zrealizowanych rozwiza.
Bardzo rzadko wychodziy one poza projekty na papierze, po niewa ludzie decydujcy w sprawach budowlanych nie wyka zuj na og koniecznego daru dostrzegania tego, czego
wymaga nasza epoka.
Rockefeller Center jest grup czternastu budynkw usy tuowanych w centrum Nowego Jorku, midzy Fifth Avenue,
Sixth Avenue, Forty-Eight Street i Fifty-First Street. Wznosi

si pord chaotycznego miasta na obszarze prawie trzech bi.

kw (4,8 hektarw) wycitych z siatkowego, wskiego syste mu
ulic Nowego Jorku i zakomponowane jest w cakowicie nowy i
niezaleny sposb. Po raz pierwszy w historii wprowa dzono do
wspczesnego miasta wielk skal, ktra istniaa ju w
rozwizaniach parkways i w wielkich konstrukcjach iny nierskich. Budynki Rockefeller Center, zamiast obudowywa
istniejce ulice, zostay zaprojektowane jako skoordynowana
jednostka; wprowadzaj one odpowiednio nowe i oryginalne
elementy plastyczne.
Sprbujmy przede wszystkim rozway, czym s te nowe Elementy plastyczne
elementy plastyczne i co oznaczaj pod wzgldem architekto- w Rockefeller Center
nicznym, W Chicago budynki biurowe z lat osiemdziesitych,
o pitnastu czy dwudziestu pitrach, miay godno, si i od powiedni skal. Ich rozwizanie zapewniao wszdzie waciwy
dopyw wiata; budowano je czsto w ukadzie otwartym, z
wewntrznym dziedzicem w ksztacie U". 15 Nowojorskie
drapacze chmur od samego pocztku nie wykazyway tych
waciwoci. Brakowao im skali, godnoci i siy; byy po prostu
wieami, wznoszcymi si na ogromn wysoko. Louis Sullivan,
twrca kilku najczystszych przykadw architektury, takiej jak
naley rozwija w przyszoci, podkrela, e architektura
rdmiecia Nowego Jorku zostaa beznadziejnie zdegradowana
przez pesymistyczne zaprzeczenie wartoci naszej sztuki i naszej
cywilizacji", Nowojorski drapacz chmur zboczy ze swej drogi
rozwojowej przesadnie eksponujc wie
o skomplikowanej mieszaninie powiza pseudohistorycznych,
bezwzgldnie nie liczcej si z otoczeniem i z ca struktur
miasta.
Po uchwaleniu w 1916 roku nowojorskiego prawa rejoniza cyjnego, chaotyczny stan rozbudowy miasta uleg pewnemu
zahamowaniu przez stosowanie przepisw o cofaniu budynkw
od ulicy oraz innych przepisw zawartych w tym prawie. Nie
zaprowadzono jednak adnego zasadniczego porzdku a do
16

Por. rzut Marquette Building (1891), il. 230.

49. Rockef eller Center w Now ym Jarku, 1931-]939. Widok z lotu ptaka, R oz maite budynki rozrastaj si sw obodnie jak skrzyda wiatraka wok najw y szego wieowca RCA Building. Ich bryt y w kszteiele stojcej ptyt y s obja wem
protestu przeciwko dawnemu typowi drapacza chmur imltacjl got yckiej
wie y, czy te powikszenia normalnego, trzypitrowego bloku do niezw yklej
wysokoci, przy ignorowaniu now o powstaych warunkw.

52 Przestrze, cza6.

817

t~
c
h

4
6

E
1
1

t
e

1!H1IJ!U"""

!{{

%iSl~?p'1tli;itj', ..
6

Inn ~r f
=~r~j

el I

t{

t,o
j1
le

i1

~~

::.: ...

.:.

fr::?.
1
.1.1 .. . . .11:~
.,
.
. :.
...
1~~ -I:: 1 1 : i I. ' 1 il , : : : .
1. .:....
...i..
ifiiT
~p I 1 - .1. 1l.:. :
Ilt Ill 1:111'
. 1:

i~
l

1~

llli;l '

41
7

1 I~~r~ ~ 1~

~ C,

,.

1i::

~li~l~,i ! !lllllll
~

1/1 .: i 3
'

~ ( f 111 11 ~ /-1
1/+ 11 1 : 11 : ' 1

1 1 t 1 _/ ::

' ~r~r
I

~ ~

50th STREET

olbrzymia pyta uwarunkowana obliczeniami matematycznymi,

ktre umoliwiaj najdogodniejsze zuytkowanie terenu i
przestrzeni, w celu osignicia formy waciwej dla naszych
czasw. Pojawia si tu ten sam element podstawowy, uyty
przez malarza komponujcego unoszce si w przestrzeni
paszczyzny plany, i przez konstruktora, takiego jak
Maillart przy budowie mostw z pyt elbetowych. Zarwno
malarz, jak i konstruktor dochodzili przy tym do rozwiza
niemoliwych do realizacji przy uyciu zwykych rodkw.
Pytowa forma dzisiejszego wieowca jest rwnie istotna i
rwnie dobrze wyraa nasz epok, jak w swoim czasie
monolityczny obelisk egipski i gotycka wiea katedry
~cianv

4+
~t
E

ciany RCA Building wznosz si nieprzerwanie na wyso ko ok. 255 m. Przy takich rozmiarach forma architektoniczna,
o ile nie jest zniszczona detalami nie odpowiadajcymi takiej
skali, nie ma decydujcego znaczenia. Caa sia i moc tego
rozwizania tkwi w cianach osonowych, w ktrych dziaanie
plastyczne okien zredukowane jest do rytmicznego podziau,
podobnie jak paski we wzorze materiau. Przed ostatecznym
zaprojektowaniem RCA Building dokonano licznych studiw
nad form okien, midzy innymi prbowano zastosowa linie
poziome i system podziaw w pewnym stopniu odpowiadajcy
ukadowi siatki konstrukcji stalowej. 19 W kocu jednak wsppracujcy z sob architekci powrcili do systemu filarw
midzyokiennych, ktre przy takich wymiarach automatycznie
zostaj spaszczone do formy pasw.
Nawet stopniowane cofnicia ciany osonowej s, jak to
wyjania Hood, przynajmniej w pewnym stopniu usprawiedli wione wzgldami praktycznymi. Pisze on: Doprowadzilimy t
zasad [dostarczenia wiata i powietrza do wszystkich czci
budynku] do logicznej konkluzji. Przy kocu wylotu kadego
szybu dwigowego ucilimy bry budynku, aby zachowa te
same ok. 8 m odlegoci rdzenia budynku do cian zewntrz nych". 20 Intrygujcy jest fakt, e paszczyzny normalnie sto sowane w poziomie, tu przeobraono w piony. Nie mona poza
tym zaprzeczy, e gdy z wielk skal budynku czy si smu ko konstrukcji, wwczas powierzchnie cian wydaj si uno si, sprawiajc wraenie zawieszonych w przestrzeni. Rzeczyn' American Architect, kwiecie 1931, str. 34-35. PO
Architectural Forum, stycze 1932, str. 5.

820

wicie, te ogromne powierzchnie cian osonowych, a nawet cay

szkielet konstrukcji s elastyczne i reaguj na dziaanie wiatru.
Przegldajc plan sytuacji nie widzimy w nim nic nowego
ani istotnego. Rzut rwnie nie jest rewelacyjny -- biegnie
przeze siatka ulic, tak jak wszdzie w miecie. Nawet pierw sze
projekty zespou budynkw nie ujawniay adnego specjal nego
podejcia; przeciwnie, byy one cakowicie konwencjonal ne.
Pord ogromnej iloci studiw wykonanych oddzielnie przez
rne firmy jeden szkic przedstawia jednak prb wzniesienia
pewnego rodzaju idealnej piramidy, zoonej z pi ciu gwnych
budynkw;
w
jzyku
przestrzennym
oznaczaoby
to
scentralizowan jednostk. Od pocztku jednak projekty te
musiay w oczach przywykych do dawnych ukadw zawiera
co agresywnego i intrygujcego. 21 Na korzy koncepcji projektujcych architektw mona zapisa fakt, e synny projek tant kociow w stylu amerykaskiego gotyku zaatakowa ich
projekt jako konglomerat wyrastajcych w gr bezksztat nych
szeciennych grzybw". Czy nie przypomina to w dziwny
sposb protestu Charles Garniera, budowniczego paryskiej
Opery, przeciwko budowie wiey Eiffla na wystaw 1889 roku i
jego twierdzenie, e ta kolosalna, obrzydliwa elazna kon strukcja na zawsze zniszczy sylwet Parya?
Staje si zatem jasne, e projekt nabra stopniowo swego
ostatecznego ksztatu nie dziki plastycznej wizji, ale dziki
wysikowi dopasowania go do zmiennych wymogw. Poczwszy
od przyjcia moduu 27 stp (ok. 8 rn) jako zapewniajcego
najwaciwsze owietlenie pomieszcze do organizacji bry
wok placw, ktre po raz pierwszy realizuj otwarty ukad na
now skal -- osignito teraz w urbanistyce to, czego Frank
Lloyd Wright w latach dziewidziesitych w swych maych
domach mieszkalnych w Chicago dokona dla swobod nego i
otwartego planowania pojedynczego domu. 2 2
2 1 Plan ten, ktrego forma architektoniczna jest daleka od rewolu cyjnoci, wszdzie wzburzy opini publiczn. Kolumny dziennikw Heraid-Tribune i Tisnes byy pene dyskusji, zarwno w formie artykuw
redakcyjnych, jak i listw otrzymanych od czytelnikw. Pencil Points
zamiecio artyku pod tytuem The Functionalist Design for Radio City
Has Aroused Public Indignation" (Projekt funkcjonalistyczny Radio City
spowodowa publiczne protesty), maj 1931.
za Nie moemy tu wnika w histori Rockefeller Center, ktra roz pocza si poszukiwaniem nowego pomieszczenia dla Metropolitan
Opera, i ktra w zwizku z kryzysem w 1929 roku przerodzia si w pro jekt miasta radia i teatru wewntrz istniejcego miasta. Por. Frederick

821

11
Uktd Rockefeller
enter

~tl

Czternacie budynkw Rockefeller Center zgrupowano cia niej na zachodniej czci obszaru, w kierunku Sixth Avenue. Tu
znajduje si Radio City z olbrzymim music-hallem i z Cen ter
Theater i siedemdziesiciopitrowy RCA Building o formie
pytowej, zawierajcy studia radiowe. W czci wschodniej, w
kierunku Fifth Avenue, budynki nie s zlokalizowane tak
ciasno. Tutaj ulokowano najnisze, stosunkowo mae, picio pitrowe budynki przeznaczone dla reprezentacji obcych naro dw. Ssiaduj one wskimi fasadami z alej, tak e zbliajc
si od pnocy odnosi si wraenie szeregu ci, za ktrymi
wznosz si wysze jednostki zespou. Najbliej i nieco z boku
stoi czterdziestojednopitrowy International Building, dalej w
tyle, wyranie odgrodzona od niszych budynkw przez otwart
przestrze Plaza, wznosi si wska pyta RCA Buil ding. Idc w
kierunku poudniowym, odbiera si wzrokowo rozmaite
wysokoci i gbie w kolejnoci wrae, tak jak im pulsy
wizualne zanotowane w czasie gbi Plaza, wystrze lajcy
RCA Building, wskie uliczki przebiegajce na wskro i
fragmentaryczne przebyski szerokiej ciany trzydziestosze ciopitrowego Time and Life Building.
Rzeczywisty ukad i lokalizacja budynkw jest dobrze wi doczna i zrozumiaa jedynie z lotu ptaka. Widzimy wwczas,
e rozmaite budynki orodka rozrzucono w otwartym ukadzie
podobnie do skrzyde wiatraka wok najwyszego, RCA Buil ding; rne bryy s przy tym rozmieszczone w taki sposb,
aby ich cie moliwie nie pada na inne jednostki, z ktrych
cz ustawiono rwnolegle do siebie, inne pod ktem pro stym. Wszystko to jest do racjonalne, z chwil jednak, gdy
zaczniemy si porusza wrd budynkw na Rockefeller Plaza,
gdzie wznosz si w rozmaitych kierunkach i na rn wyso ko trzy najwiksze budowle, uwiadamiamy sobie istnienie
midzy nimi nowych i niezwykych powiza. Nie mona ich
uchwyci z adnej pojedynczej pozycji ani obj jednym spoj rzeniem. Te proste i ogromne pyty ujawniaj wielostronno
bryy, ktra uniemoliwia ich racjonalne wzajemne powiza nie.
Time and Life Building, ukoczony w 1938 roku, dziki swej
swobodnej orientacji odznacza si ogromn si oddzia ywania
paskich powierzchni rozdzielonych w rzeczywistoci,
Lewis Allen, Radio City: Cultural Center?", Harper's Magazine, kwiecie I932, oraz Look at Rockefeller Center", Harper's Magazine, padziernik 1938.

822

9 7 1 . w l e t e r o d z i n As i n e l l i
I Ga risenda w Bo lon ii.
zbudowane w XIII wieku.
Te p o c h y l e w i e e d w c h
patr ycjuszowskich
rodw
Bolonii spelnialy funkcj
pr ywatnych fortec wzno szc ych si na znaczn
wysoko; mona jednak je
obj jedn ym spojrze niem
oka.

ale przesuwajcych si i podwiadomie czonych wzrokiem

obserwatora. Te wszystkie wywaone masywy sprawiaj, e
zaczynamy zdawa sobie spraw z istnienia nowego, fanta stycznego elementu, zwartego w czaso-przestrzennej koncepcji
naszej epoki. Uchwycenie wzrokiem wzajemnych powiza
midzy rozmaitymi paskimi powierzchniami wzbogaca te zde finiowane bryy o niezwyky nowy efekt, nieco podobny do
efektu, jaki wywouje w sali balowej krcca si kula o lustrza nych ciankach, odbijajcych wirujce plamki wiata we
wszystkich kierunkach i wymiarach.
Tak wielki kompleks budynkw zakada nie pojedynczy
punkt obserwacji okresu renesansu, ale przestrzennie wielo stronne podejcie naszego wieku. Rnic zrozumie mona
poprzez porwnanie go z trzynastowiecznymi budowlami, ta kimi jak pochye wiee dwch szlacheckich rodw Bolonii
Asinelli i Garisenda (il. 471). Te prywatne warownie patry cjuszy wznosz si dumnie ku niebu, ale uchwyci je mona
jednym rzutem oka, jednym spojrzeniem. Widz nie odczuwa
823

Czaso-przestrze
i Rockefeller
Center

adnej niepewnoci co do ich wzajemnego stosunku. Przeciw nie, widok ograniczon y do ich osi rodkowej nie ma w sobie
nic z charakteru organizmu, takiego jak Rockefeller Center.
Organizm ten wykazuje symetrie nie majce sensu w od niesieniu do estetycznego znaczenia caoci. Wymaga sposobu
zrozumienia przestrzeni i czasu, bardziej zblionego do osig ni wspczesnej nauki i osigni nowoczesnego malarstwa.
W stroboskopowych studiach fotograficznych Edgertona, w
ktrych udaje si zatrzyma ruch i analizowa go w uchwy conych przez 1/100 000 sekundy fragmentach, widzimy ruch
rozoony na kolejne elementy skadowe (il. 473). Na widok
Rockefeller Center, oko ludzkie powinno dziaa w pcdobny
sposb (il. 472); musi ono wybiera pojedyncze aspekty, wiza
i odnosi do innych aspektw, czc je razem w sekwencji
czasowej. Tylko w taki sposb moemy zrozumie wielk gr
bry i powierzchni, uchwyci ich przestrzennie wielostronne
znaczenie.
472. Edgerton. Fotografia w czasie pr zedstawiajca gracza w golfa. W strobo s k o p o w y c h s t u d i a c h E d g e n t o n a , w k t r yc h k a d e p o r u s z e n i e m o n a u c h w yc i 1
z a n a l i z o w a w u t a m k o w y c h s t a d i a c h t r w a j c yc h 0 , 0 0 0 0 0 1 c z e s e k u n d y, c a y
przebieg ruchu podzielon y jest na kolejne skadowe, umoliwiajce percepcj
zarwno przestrzeni, jak l czasu.

472. Rocke feller Center. Fot omonta. Odbicie nowej ska li budownictwa mie j skiego, ktrej pr zykiadem mote by Roc kefe ller Center, jest cile zwi zane z
c z a s o - p r z e s t r z e n i . W yr a z u t e j s k a l i n i e m o e p r z e k a z a p o j e d y n c z e z d j c i e ,
A b y o d c z u w z a j e m n e p o w i z a n i a b u d y n k w , o k o m u s i p r z yj m o w a w r a e n i a
p o d o b n i e j a k w r o z l o o n yc h w c z a s i e f o t o g r a f i a c h E d g e r t o n a .

824

In-Arum
I : , munalne
,I

Rockefeller Center czy wiele rnorodnych funkcji. Wypoczynku i rozrywki, ktre s gwnymi motywami jego po wstania, dostarcza Radio City z music-hallem, teatrami, stu dium
radiowym i lokalami nocnymi. Handel midzynarodowy
reprezentowany jest w budynkach zagranicznych, dziennikar stwo przez siedzib agencji Associated Press, od ktrej przy j nazw jeden z budynkw i przez biura redakcyjne dwch
wielkich magazynw Time i Life. Poza tym znajduje si tu
wiele biur i zakadw w wikszym lub mniejszym stopniu
zwizanych z dziaalnoci podobnego typu oraz podziemny
orodek handlowy i szeciopitrowy gara o trzech kondygna cjach poniej poziomu ulicy, wbudowany w jedn z ostatnich
budowli (1939).
Jest rzecz jasn, e mona mie zastrzeenia co do tego, czy
taki handlowy zesp stanowi centrum komunalne. Jest to
bowiem przedsibiorstwo prywatne, powstae z inicjatywy prywatnej i prowadzone dla osobistych korzyci, oparte poza tym,
jak to podkrela Raymond Hood, na zwykej kalkulacji kosztw i
zyskw. To, co mogo sta si nowym pomieszczeniem dla
opery, zostao zamienione przez warunki ekonomiczne na jeden z
najwikszych na wiecie music-hallw, w ktrym oglda si co
wieczr najduszy pokaz ksztatnych i dobrze zgranych
dziewczcych ng. Mona by rwnie zarzuci temu orodkowi,
e stojc wrd chaosu centrum Nowego Jorku nie jest otoczo ny
zieleni, a zamiast tego jest zdany na ograniczenia, wynike z
systemu ulic i ruchu koowego.
Policjant natychmiast ostrzega przybysza, ktry chce si tu
zatrzyma, e czas zaparkowania samochodu moe trwa tylko
dwie do piciu minut. Co wicej, Rockefeller Center dominuje,
a nawet tyranizuje cae swoje ssiedztwo -- Fifth Avenue,
okoliczne kocioy i wszystkie ssiednie budynki.
W jaki sposb zatem Rockefeller Center rni si od dziel nicy rdmiejskiej od Wall Street i dolnego Broadwayu,
ktry Louis Sullivan uwaa za orodek zarazy, za punkt za kany dla amerykaskiej architektury"?
Rnica polega tylko na jednej rzeczy: na nowej skali
urbanistyki zawartej w Rockefeller Center, zgodnej ze skal
nowoczesnych mostw i parkways.
W trakcie projektowania Rockefeller Center znani krytycy
podnosili sprzeciwy w zwizku z ciasnot, rosnc w wyniku
usytuowania tego orodka w samym centrum miasta. Dla zwal czenia groby zbytniego zagszczenia ruchu, proponowano

poszerzenie ulicy o dalsze pi metrw. Niewiele by to jednak

pomogo. Prawdziwego przeobraenia wymaga caociowa stru ktura miasta. Parkways i Rockefeller Center stanowi zaledwie
skromne pocztki; izolowane, nowe twory w ogromie Nowego
Jorku podobne do modych pdw drzewa.
Nie naley jednak zapomina, e drobne nowe pdy, o ile
zostan we waciwy sposb zaszczepione, zdolne s zmieni
ca wewntrzn struktur roliny. Rockefeller Center, jeli
chodzi o skal urbanistyczn, wyprzedza po prostu swj okres.
Przeobraeniu musi ulec nie to centrum, ale sam Nowy Jork.
Miasto musi przyj now skal identyczn ze skal jego mo stw
i parkways. Dopiero wwczas centrum komunalne bdzie
zlokalizowane pord zieleni. A do tego czasu bdzie si wzno si jako memento, przypominajc, e struktura miasta musi ulec
przeobraeniu nie w interesie pojedynczych jednostek, ale dla
dobra caej spoecznoci.
Wybralimy Nowy Jork, aby wejrze w ostatnie problemy
urbanistyki, poniewa jest to jedyne pord wielkich miast, ktre
wci jeszcze wykazuje zdolno radzenia sobie z nowymi
potrzebami. Wida tu wprawdzie to samo dziedzictwo wieku
dziewitnastego, ktre istnieje w Paryu czy Londynie: znie ksztacenie, wynike ze sztucznoci asymilacji oraz dezorgani zacja powstaa z chaotycznego pomieszania funkcji, ktre po winny by wyranie od siebie oddzielone.
Rwnolegle z najbardziej intensywn mechanizacj prze biegajc zarwno nad, jak i pod ziemi, istniej niszczejce
obszary, pooone bezporednio w cieniu drapaczy chmur Man hattanu; kracowe skoki cen gruntw budowlanych, wzrost i
spadek zaludnienia nastpuj po sobie z niepokojc szybko ci. Istniejcy sytem ulic jest zupenie nieodpowiedni w swej
skali i odcina organiczny rozwj miasta jak elazny piercie
zaoony na pie drzewa; drzewo coraz bardziej ronie, ale
piercie pozostaje sztywny i nieelastyczny. Nie moemy si
wic dziwi, e miasto, podobnie jak drzewo, staje si w takich
warunkach zdeformowane. Moe si zdarzy, e piercie taki
w kocu pka, albo te, e drzewo musi umrze.
Rwnoczenie przejawia si jednak w Nowym Jorku inicja tywa w kierunku rozwizywania problemw, ktre tych roz wiza si domagaj; istnieje umiejtno spojrzenia w przy szo dostateczna dla stworzenia orodkw wypoczynkowych
dla mas, systemw parkways i szkieletu centrum komunalnego
na odpowiedni skal.
826

W struktur Nowego Jorku wplecione s zarwno ogromne

moliwoci na przyszo, jak niebezpieczestwo katastrofy;
podstawowe przeobraenie miasta nigdy jednak nie zostanie
dokonane wysikiem samego urbanisty. Jego projekty, cho s w
zgodzie z problemami epoki, nigdy nie bd zrealizowane, o ile
ludzie u steru rzdw nie potrafi natchn si podobnym
duchem. Miasto wspczesne, najwidoczniejszy symbol wzajem nych ludzkich stosunkw, mona stworzy tylko wwczas, gdy
zasady organizacji ycia nie bd w sprzecznoci, ale w zgodzie
z metodami, ktre umoliwiy nauce i sztuce uwiadomienie
Ludzi o istnieniu sfer jeszcze nie odkrytych.

ZMIANA POJCIA MIASTA

W okresie renesansu i nd y wi d ua l no woskich miastpastw

przyczynia si do rozwoju kulturalnego.
Jest godne uwagi, e to co nastpio w dziewitnastym
wieku, przygotowa na swj sposb absolutyzm poprzedniej
epoki; polityczne pozbawienie miasta praw. Rewolucja fran cuska posza jeszcze krok dalej: zniosa w 1791 roku ustaw
cechow (Proclamation de la libert du travail").
Jeeli signiemy do podstaw dzisiejszych trudnoci, to
znajdziemy je w dziewitnastym wieku. Ju wtedy, dziki pro dukcji dla rynku midzynarodowego zataro si dawne, ekono micznie zdefiniowane, pojcie miasta. Chaos istnia ju ww czas, aczkolwiek nie w takim stopniu jak dzisiaj.
Organizm miast nie by jeszcze wwczas rozsadzany ani przez
automobil, ani przez gwatowny przyrost ludnoci i napyw do
milionowych miast.
Problematyki
Wraz z polis powstaa
dzisiejszego miasta
agora pierwsze centrum
nie mona oceni w
ksztatowania
pogldw
sposb
waciwy,
demokratycznych.
Tu
jeli nie uwzgldni
obradowano nad Losami
si,
choby
w
nierozdzielnej
jednoci
najskromniejszym
miasta i pastwa.
zakresie, zmian w
Miasto Rzym dao swe
jego strukturze.
imi
pierwszemu
imperium. Cae pastwo
Pojcia miasta i
rzymskie skadao si z
pastwa znane s od
sieci starych i nowych
czasw pierwszych
miast.
miastpastw
w
W wolnych miastach"
Mezopotamii w IV i
redniowiecza zaznaczy
III
w.
p.n.e.
si, w przeciwiestwie do
Stanowiy
one
Grecji, rozwj drobnego
wsplnoty
pod
rzemiosa. Rozwina si
wadz wity. W
wadza komunalna miast
ostatnich stuleciach
nad gminami wiejskimi
przed nasz er
producentami ywnoci. W
powstao
pojcie
ten
sposb
w
polis,
czyli
redniowieczu
nazwa
zrzeszenia wolnych
miasta
rozcigaa
si
obywateli,
czsto
na,
przyleg
wprowadzone
okolic. Jeszcze dzisiaj
najpierw w Jonii, a
takie nazwy jak Berno,
nastpnie na staym
Freiburg,
Lucerna
i
ldzie
greckim.
Zurych oznaczaj zarwno

miasta federacyjne,
jak i przynalene
do nich kantony.

Miasto i pastwo

I
Tekst
tego
rozdziau
zosta
przesany nam przez
Autora
jako
uzupenienie do wydania
polskiego.
Z
niemieckiego
przeoya
F.
Zamojska.
Zawarty
tu
materia ilustracyjny
zawdziczamy
uprzejmoci zachod nioniemieckiego
wydawnictwa
Otto
Maier
Verlag.
Niemieckie,
rozszerzone
wydanie
tej
ksiki ukazao si w
tym wydawnictwie w
czasie
druku
polskiego
tumaczenia. (Przyp.
red.).

828

Sytuacja
dzisiejsza nie jest
niezwyka. W historii
architek- Miasto
tury budowa miast
danej epoki jest w
stosunku do niej
op organizm otwarty
niona, Na to, aby
pewna epoka dojrzaa
do planowania swych
miast, trzeba stuleci.
Planowanie miast
kwitnie wwczas, gdy
formy ycia danej
epoki ustaliy si tak
dalece, e mog
znale swj
bezporedni wyraz.
Dzisiejsza sytuacja
odbiega cakowicie
o d t e j r e gu y. N i e
znajdujemy si ani w
szczytowym punkcie
rozwoju, ani u
schyku pewnej
epoki. Znajdujemy
si na pocztku nowo
tworzcej si
tradycji. W takim
przeomowym
momencie
okolicznoci
wymuszaj now
organizacj budowy
miast,
niewspmiern z
dotychczasowymi
przykadami w historii.
Jest
jeszcze
co, co

ch
ar
ak
te
ry
zu
je
dz
is
ie
js
z
sy
tu
ac
j
:
E
uro
pa
ni
e
je
st
ju

w
y
c
zn
y
m
ce
nt
ru
m
ro
z
w
oj
u
ar
ch

itektury.
Granice
rozcigaj

si
coraz
dalej.
Zjawiska
budowy
miast
stay si
powszec
hne i nie
powstrzy
muje ich
aden
system
ekonomiczny:
pcznien
ie miast

olbrzym
w,
wyludnia
nie wsi.
Jedna
k pojcie
miasta,
jako
zamknit
ego
w
sobie
organizm
u, tak jak
to miao
miejsce
na
wszystki
ch
etapach
historii,
stracio
swe
znaczeni

829

e.
Pr
zy
dz
is
ie
js
ze
j
z
o
o
n
o
ci
w
ar
u
n
k

w
y
ci
o
w
yc
h
or
az
zj
a
w
is
k
i
m
to
w
ar
zy
sz
c
yc

h nie ma
jednozna
cznoci,
jak
to
miao
miejsce
we
wczenie
jszych
epokach.
Zrnico
wanie
zatrudnie,
organiza
cja
gospodar
cza
i
komunik
acja
wymagaj

komplek
sowego
ukadu
stosunk
w
i
rozszerz
enia
skali.
Wiks
ze
zalenoc
i, ktre
jeszcze
nie
skrystaliz
oway si
w
projektac
h,
rozsadzaj

odziedzic

zo
ne
po

jcie
miasta.
Ciga

zmiana i cigle zmieniajce si granice nie dopuszczaj do

powstawania jednostki wyodrbnionej, ktr opisuje si okre leniami: wie miasto wielkie miasto. W 1953 roku, na
kongresie CIAM-u, Le Corbusier zaproponowa zastpienie ich
okreleniem bardziej oglnym: aglomeracja ludzka. W rozdziale
o CIAM-ie zagadnienie to zostao szerzej omwione.
iapyw mas
zaludnienie

Skala intymniejsza

Zmiany struktury organizmu miasta przeyy w ostatnich

czasach rozwj tak burzliwy jak nigdy dotd. Zdarzenia nie przewidziane nastpiy po drugiej wojnie wiatowej. Nie po wtrzyy si zjawiska analogiczne, bdce skutkami pierwszej
wojny wiatowej bezrobocie, gd i cikie kryzysy. Poja wiy si przeciwiestwa: prosperity, brak siy roboczej, wzra stajcy dobrobyt zwizane ze zbyt pospiesznym przyrostem
ludnoci. A wbrew wszelkim logicznym przewidywaniom, pa stwa podbite, w pierwszym rzdzie Japonia i Niemcy Zachod nie, przeyy jak najbardziej zdumiewajcy rozkwit powojenny.
Okoo 1930 roku, jak podaj statystyki na przykad w
przypadku Amsterdamu miao nastpi zakoczenie napywu
ludnoci. Ale wbrew tym statystycznym przepowiedniom,
Amsterdam przekroczy w 1960 roku liczb miliona
mieszkacw. W porwnaniu z dziesiciomilionowymi centra mi, takimi jak Nowy Jork, Tokio, Pary ze sw stref pod miejsk, jest to istotnie przyrost stosunkowo niewielki. Jednak
wyludnienie wsi istnieje tutaj tak samo jak gdzie indziej: jest
ono zjawiskiem przejciowym.
Prowincje Francji wyludniaj si coraz bardziej. Tak jak
Sztokholm Szwecj, tak Pary wsysa Francj. Pastwo usiuje
drog szczeglnych przywilejw doprowadzi nowe ycie do
duych miast prowincjonalnych i ich otoczenia, a tym samym
wstrzyma wyludnienie.
Jeli nadmierna akumulacja ludnoci w miecie, w sercu
Europy, prowadzi do wyludnienia kraju i do jego niebezpiecz nego spustoszenia, to problemy te na Dalekim Wschodzie przed stawiaj si w sposb daleko bardziej drastyczny.
Widzielimy ju, jak zawodzia prba za prb uczowiecz nienia chaotycznego wielkiego miasta dziewitnastego stulecia:
miastoogrd, w naszym stuleciu miasto rozrastajce si
obrczowa" (Bandstadt), miastasatelity i wreszcie Nowe
Miasta" (New Towns), z ktrymi eksperyment nie zosta jesz cze
zakoczony. Wielka Brytania zbudowaa od 1945 roku
830

dwadziecia Nowych Miast", subwencjonowanych przez pa stwo, znajdujcych si w rnej odlegoci od duego miasta.
Rwnie i w krajach skandynawskich, Kanadzie, Niemczech,
Francji i Zwizku Radzieckim powstay nowe miasta o roz maitych liczbach mieszkacw.
W Ameryce rozwj postpowa najwolniej. W latach trzy dziestych powstay tylko trzy miasta w zieleni" (Green Belt
Cities). Jedynym nowym miastem o wiadomym oddzieleniu
ruchu pieszego od koowego byo Radburn, New Jersey. Pozostao ono w owym czasie eksperymentem wyizolowanym. W
1964 roku przewidywano wybudowanie w Kalifornii czte rech
nowych miast rnej wielkoci, dla 35 000 do 250 000
mieszkacw.
Nie powiody si rwnie, wbrew oczekiwaniom, prby
osignicia bardziej intymnych ludzkich stosunkw przez po dzia na jednostki ssiedzkie (dla 2000, 3000 i 5000 mieszka cw). Ide jednostek ssiedzkich zarzucono, gdy miaa za ma
skal. aby umoliwi odnowienie miasta. Ich urzdzenia nie
odpowiaday przy zrnicowanym skadzie dzisiejszego spoe czestwa wymogom mieszkacw. Usytuowanie szkoy w cen tralnym punkcie nie musi by koniecznie rozwizaniem ideal nym dla kadego wspmieszkaca.
W naturze ludzkiej istniej obok siebie: tendencja do zmian
oraz danie staoci. O ile dotyczy to sztuki, to postawiem
pytanie w ksice The Beginnings of Art (The Eternal Present,
t. 1): co w naturze ludzkiej jest odpdzane w nieznane, a co
musi ody z powrotem, aby w ten sposb czowiek mg
zyska wewntrzn rwnowag?
Nie inaczej ma si rzecz z osiedlem ludzkim (Habitat). Jak
samo ycie, egzystuje ono w napiciu midzy staoci a
zmian; ze skadnikw tych zawsze jeden bd drugi znajduje
si na pierwszym planie. Dzi dominuj fanatyczne tendencje do
zmian. S to przejawy, ktre w wikszym lub mniejszym wy miarze wystpuj w kadej epoce przejciowej.
Kade projektowanie miasta stao si dynamiczne, na skutek
nieobliczalnego napywu ludnoci do duych orodkw.
Znajdujemy si w epoce, w ktrej przyrost ludnoci duych
miast osign nieznane dotd wymiary. Obecnie przyrost lud noci w cigu roku na kuli ziemskiej wynosi ok. 2 0 /0, podczas
gdy w skupiskach miejskich wynosi w tym czasie ok. 4/o.
Stoimy bezradni wobec tego zjawiska. Narody Zjednoczone nie
831

Zmiana i stao

mog poradzi nic wicej, ni przedstawia wiatu katastrofalne

perspektywy rozwoju".
Dzi jest dla kadego oczywiste, e ten bezprzykadny
przyrost ludnoci, poczony z chaosem komunikacji wewntrz
organizmu tych miast, ktre odpowiaday zupenie innym
formom ycia, wymaga radykalnych zmian.
Masowo pojawiaj si dzi projekty: miast pod ziemi, miast
na stalowych kratach przestrzennych, wiszcych nad ziemi,
ujawniajce w bardziej wyrany sposb kompleksowe formy
organizmu miasta ni system dwuwymiarowej szachownicy.
Labilno naszych form yciowych wysuna na pierwszy
plan aspekty zmiany. Powoduje to zajcie zupenie nowego
stanowiska wzgldem struktury miasta. Jestemy w peni
wiadomi, e musi ono jednoczenie odpowiada najbardziej
rnorodnym potrzebom i trzeba z niego utworzy pole dyna miczne" pozostajcych we wzajemnym stosunku si.
Zamiast planu sztywnego" (Masterplan) jak na poczt ku
tego stulecia wymagany jest dla rozwoju miasta zmien ny
program, ktry uwzgldnia zmian w czasie, to znaczy
pozostawia otwarte moliwoci dla przypadku. Przykadem
tego jest projekt Wolnego Uniwersytetu Berliskiego,
przedstawiony przez Candilisa, Josicha i Woodsa; stanowi on
projekt ramowy i umoliwia wszdzie ewentualne zmiany.
Mona poda jedynie przejawy, ukazujce jak sprosta wymaganiom zmian. Wszystkie moliwoci splataj si ze sob.
Jest jeszcze za wczenie na systematyczne przedstawienie
problemu.
Mona wymieni tylko jeden wyrany kierunek rozwoju:
projektowanie otwarte. Rozwj pokae dopiero, w jakiej formie
takie projektowanie bdzie mona urzeczywistni. Take i tu taj
bd fragmentarycznie rozpoznawalne najpierw pojedyncze
symptomy.
Organizacja
przestrzenna

Uwidocznia si obecnie przejcie od dwuwymiarowego pro jektowania miasta do trjwymiarowego. Przez planowanie
dwuwymiarowe rozumiemy koncepcj miasta w jednej pasz czynie. Zabudowana paszczyzna moe by przy tym terenem
pofalowanym (Rzym miasto siedmiu wzgrz; greckie i wo skie miasta na wzgrzach). Zawsze jednak chodzi tu a rozcig nicie w jednej paszczynie.
Obecnie projektowanie dwuwymiarowe ustpuje miejsca
trjwymiarowemu. Zaakcentowanie przez Jrna Utzona uka832

4 7 4 . K e n z o Tan g e . P r o j e k t z a b u d o w y z a t o k i t o k i j s k i e j , 1 9 6 0 . M i a s t o m a b y
p o p r o w a d z o n e p o p r z e z z a t o k . O l b r z y m i a s t r u k t u r a r a m o w a ( me g a s t r u k t u r a " ) ,
r o z w i z u j c a s p r a w k o m u n i k a c j i , m i o t a b y r e a l i z o w a n a w c z t e r e c h p l a n a c h 5 letnich.

du stosunkw w poziomych warstwach (stratas) wskazuje na ten

kierunek rozwoju. To co nastpuje jest ukadem stosunkw
poziomych warstw pod i nad ziemi. Budowa miast stanie si
budow warstwow.
Chodzi tu o nieodparty problem: naley dynamik zmiany i
dynamik ruchu tak wczy w projektowanie, jak dary natury w
pozytywnym tego sowa znaczeniu.
Nie ma na to w historii ani pierwowzoru, ani analogii. Pro blem poczenia jednoczesnych a zarazem konfliktowych fun kcji prbuje rozwiza najmodsza generacja.
Zaczynaj si obecnie wyania dwa pojcia, nalece do
sownika najmodszej generacji: megastruktura" (Megastruc ture) i forma grupowa (Group Form).
Megastruktura" to podstawowy ukad o duych wymia rach,
w skad ktrego wchodz budowle przeznaczone dla r nych
celw i speniajce rne funkcje. Wizj megastruktury" na
najwiksz skal daje Kenzo Tange w projekcie zabudowy zatoki
tokijskiej, 1960 r. (il. 474, 475). W tym przypadku me gastruktura" o rnych horyzontalnych poziomach pozwaa na
bezkolizyjne uregulowanie komunikacji.
Forma grupowa" wynika ze stosunku midzy budowlami.
Pojedyncza budowla traci na znaczeniu na korzy wsplnej
formy kolektywnej. Tak definiuje to pojcie jeden z przywd cw najmodszej generacji urbanistw, take Japoczyk, ko czcy studia w Harvard, urbanista Fumihiko Maki. Fumihiko
Maki demonstruje to na przykadzie rnych projektw doty czcych rozbudowy dzielnic Tokio. Kenzo Tange w swym
projekcie zabudowy zatoki tokijskiej rwnie czy na szeroko
zakrojon skal form grupow" i megastruktur".
53 Przestrze, czas,

833

Zmiana i cuch
jako elementy

9 7 6 . F u mi h i k o M a k i . O d n o w i n t e d z i e l n i c y w Tok i o . Z a s a d t e g o 1 w i e l u I n n yc h
p r o j e k t w d z i n a j m o d s z e j g e n e r a c j i j e s t p r z e j c i e o d p o j e d yn c z e j , z a mk n i t e j
w s o b i e b u d o w l i d o f o r m y g r u p o w e j " , w k t r e j z a l e n o mi d z y b u d o w l a m i i
i c h s t o s u n k a mi w z a j e mn y mi j e s t b a r d z i e j i s t o t n a n i s a m a b u d o w l a . W t ym
p r z yp a d k u c h o d z i o k o m p l e k s : m a g a z yn y, c e n t r u m h a n d l o w e , p i o n o w e b u d yn k i
m i e s z k a l n e , p r z e c i t y s z e r o k q u l i c d l a p i e s z yc h .

Podwjne znaczenie: wolno i jednoczesne podporzdko wanie caoci, tworz zaoenie kadej demokracji. Prawo
jednostki i prawo wsplnoty warunkuj si nawzajem.
Nie znaleziono jeszcze dzi rwnowagi midzy jednym
drugim. Ale pojawia si tutaj pewne okrelone stanowisko.
Rotterdamski urbanista J. B. Bakema mwi: Musimy budo wa
indywidualnie dla anonimowych zleceniodawcw". On te,
razem z grup Opbouw, w rnych ujciach projektu Alexan lerpolder zwizanego z Rotterdamem 2 , na pocztku lat pidziesitych, uksztatowa osiedle dla 30 000 mieszkacw w
ten : posb, e jednostka miaa poczucie wasnej egzystencji. W
naj,>rostszej jednak, ale najbardziej przekonywajcej formie
uda-,o si Utzonowi poczenie strefy indywidualnej i
kolektywnej - v jego duskich osiedlach (il. 394).
Due znaczenie ma rozgraniczenie sfery jednostki i ogu
v tak zwanych krajach rozwijajcych si. Ich standard
yciowy est daleko niszy ni na Zachodzie. Take w nowych
projekach dzi jeszcze ludzie umieszczani s w niekoczcych
si, .rymitywnych, ujednoliconych domach szeregowych.
Projekt
L. Serta i P. L. Wienera dla Chimbote (1949 r.), miasta gr ticzego w Peru nad Oceanem Spokojnym, wskazuje, w po2

I] ust ra cj a w Archi te kt ur und Ge rn ein sc haf t, t. 18.

; 5 . K e n z o r a n g e . W yc i n e k n a d b u d o w y z a t o k i t o k i j s k i e j . P o c z e n i e m e g a .:u ktury" L formy gru powej ". Do megastru ktur y" nale ramowe tory
o mu ni ka c yjn e zn aj duj ce si na rn yc h pozi oma ch. D o for my grupowe j "
Ite w ygi t e dom y t ow ar ow e na ni sz ym pozi omi e , kt re c z c i ow o nadbu muj w mialy sposb gazie megastruktur y".

835

Sfera ind ywidualna

i kolekt ywna

: ' n y ,

w c z a s ,

t o

c o

g d y

z b u d o w a n o

z a i s t n i e j e

r
r
~ r r r~ ~ r rr~
rr

rrrr rrrr~
r

rr
~

r r r r r r r
r r r r r r r

r_r r r r

rr~

I I

r~

r r r r r r r r r
r

tr~

r~r rrr rr~r

k o n i e c z n o

m o g o

p o z o s t a

w p r o w a d z e n i a

n e r,
P roj e kt
o s a dy
g r n i c z
ej
Chimb
o te ,
Pe r u,
1949.

r r r
r

w c z e n i e j

CHItilBl1TE

4
7
7
.

J
.

L
.
S
e
r
t
I

$
.
L
.
W
i
e

P o d po r
z d kow
anie
r n y c
h
rod z a j
w
d o m w,
z
kt r y c
h
ka d y
ma
w a s n e
p a t io .
Wszdz
ie
p ow s ta
j
male,
podobn
e
do
p l a c w
przestr
zenie,
R w no
w a ga
midzy
s f e r
ko l e kt y
w n
i
indywi
dualn,

r w n a
n i u

t y m ,
w a c i
w y
k i e r u n
e k .

p r o j e k
c i e
t y m

n y m

pati

o,

usytuow
ane

t e n

s p o s b

w s z d z

i e

p o w s t a

m a e ,

p o d o b

n e

p l a c w

p r z e s t

r z e n i e

I n t y m

n o

w s p

y c i e

t w o r z

t u t a j

p e n i

u k s z t a

t o w a n

j e d n o

i
e

d o

( i l .

477)
, 3

n
d
y
w

Symptomy zmiany

i
d
u
a
l

zmiana stawia projektantom,

p o z w a
l a j
n a
w y s u n

t o

t e n

s p o s b

p r o j e k

c i e

z a w a r

t a

b y a

m o l i

t
y
c
z
n
e
g
o

y
c
z
e
n
i
a
,
b
y
z
a
p
l
a
n
o
w
a

m
i
a
s

Architecture
d'aujourd'hui,
1951, No. 33.
3

a b y

j a k o

s i

e l e m e n t

w y c z n i e

t w r c z y

n a

s t o s u n k u

p r o b l e m

m i d z y

e m

n y m i

t y m

z a j m u j

b u d o w l a m i

s i

z o d u j c

i c h

f u n k c j a m i .

:reli
u k a d

s z k o y

w i t y

w y s z e .

n a

A k r o p o l u

u k a d

s e m e s t r

w z a j e m . .

z e

I n k w

w i o s e n n
m i d z y

n i m i ,

y m
a r c h e o l o d z y
m w i

k o n c e p c j i

'

._
rw'.-

s.

( G r o u p

.1,ona

D e s i g n ) .

T a k e

ari
zA

1.

n ,..

:Ck

P a r t e n o n
j e s t

c z c i

k o n p o w e j

.vnie
,

c o
z a w a y o

z m i a n

z n o s c l

"

n i e
n a

n a j d o s k o n a l s

u r z d z e
z y m

K o m u n a l n y c n ' .

w y k o

' I r m y
z a w s z e

i n d y w i d u a l n

n a

e j .

p o c z t k u
d e n i a

Z d e c y d o w a n e

o d

w y z n a c z o n e g o

k o m p l e k s o w e

c e l u

symptomy
s i

m i d z y

j e d n

p o s z c z e g l n y

s t r o n
p r o b l e m u .
t a k

w z a j e m n e

m i

b u d o w l a m i

n i e

p r z y p a d k u
f o r m
a k c e n t

836

e czas

"

k a d z i e

a d n y m
p r z y p a d k u ,
e

m u s i

n a l e e
-

p r z e s z o

d o

c e n t r u m ,

o c z t k u ,

z . .

. l n e ,

l u b

u w y d a t n i e n i e
b u d o w l i .

'

b d u

' 0 , .

z m i a n y ,

t e g o
c z a s u ,
s i

z n w

n a t u r y

u t a j o n e

n a

ko c u

m o n u m e n t a l n e

m i a s t ,
n i g d y

n i e

z b u d o w a n e

z n a k u

B a c k b a y

p o j a w i a

C e n te r,

: . a d n i k

c e n t r u m

l u d z k i e j :

k o m u n a l n e

d a n i e

m i a s t e c z k a

s t a o c i .

d u e

u j a w n i a

c e n t r u m

s i

w e

k u l t u r a l n e

w z r a s t a j c e j

H e l s i n k a c h

p o t r z e b i e

p o

o r o d k w
w z a j e m n y c h
s p o t k a .

t e g o

t a k

j a k
T r z e c h

g a r b ,
i

p l a c

W a d z

j e d e n ,
d r u g i

j a k

a k
i

p o o o n y
j e s t

n i e

p r b y
z a s t p i e n i a
p r z e z
,

B r a s i l i i ,
n a w i a s e m

n i e z l i c z o n e

Z a r w n o
K a p i t o l

1 ,

j a k

c e n : :
,

d l o w e

b r a k u j c e g o
w

o s i e d l u
o r o d k a
y c i a
s p o e c z

WNIOSKI

Nakrelilimy jedynie niekompletny, fragmentary( -rrv

Wydaje si, e w obecnym stadium na,.

ri ' . . naszej epoki.

wo ju to wanie 7 .

tu i tam poszcz
wierzchni. Na
czerpujcego cz;!.:.

a jako
anizm

[.

i
a.

t,itr %\,;)

Nie nadszed

Ogran ic z yl i m y na sz e obse rwa cj e do arc hi t ek t . r ,

powi z a . Wyk az a l i m y, dl ac z e go ar chi t ek tur a wn tr zne
te nde ncj e danej epok i i mo e w z wi z ku ; y j ako
og ln y wsk an ik . Trak tow al i my a rch i te l t , , z war t y
organ iz m, w yodr bni l i m y j dok adn ie , ta k kow ie c mus i
w y c z y pewn e zj aw is ka po t o, ab y proc es y
wewn t rz ne. N ie i nt er eso wa o na s zup e n ie w organ iz mi e
ar chi t ek tur y j ak ic hkol wi ek s ta ych i ub ych pr aw, ktr e
w ys t powa yb y we ws z ys tk ic h epc us i ow al i my rwn ie
nakr e l i j aki ch z a mk ni ta wzros tw i up adkw, a ni t e
opi sa sposobu , w j aki t ,. mog yb y si pow tar za w
roz ma it ych okr es ac h ku t ur .
Poprz ez epoki podd ane obse rwa cj i in te re sow a nas ~ i
z mia n y za chod z ce w organ i z mie ar chi t ek tur y, a roz wj
t yc h cz yn ni kw pods ta wow yc h, ktr e st ano , 4 i- t ;"
n tre jej prawdziwej historii. Tylko dziki wyo
r i. r:.,
architektury jako organizmu samego w sobie, i w kc eji przez
uzyskanie wgldu w jej charakter i rozwr w stanie wyszuka i
ustali powizanie jej z innymi nymi sferami dziaalnoci
czowieka.

ra

:i

Nie wolno nam zapomina rwnie o zwizkach cych

midzy rozwojem spoecznym i architektur. jednak zdarza,
zwizki te byway czsto nadmierni_ t; tasz. czane.
Przestrze historyczna ma wiele wymiarw i "; . ie lostronna nie zezwala obserwatorowi na zajcie j",tr:.
tylko punktu widzenia, z ktrego mgby interprer. ;w . . joi
zjawiska. Jak w nowoczesnej fizyce, nie ma tu dok cara j ?:.
sady przyczynowoci ani determinizmu. Identyczne I
bynajmniej nie prowadz do" identycznych skutkw.
Kiedy fizycy zaatakowali system newtonowski, na cp
midzy przyczyn a skutkiem nazwali pprzyczyn - ,- . o=;ia".
Ta wanie pprzyczynowo" dominuje zarwno w
~~
,

historii, jak i w procesie rozbicia atomu. Nie ma tu okrelonych

praw, prostej przyczynowoci, ktra okrela wzajemn zale no midzy wypadkami politycznymi a tymi sferami ludzkiej
dziaalnoci, ktre zajmuj si myl i odczuwaniem. Przeszka dza czynnik irracjonalny. Zbytnie zacienienie tych elastycz nych powiza oznaczaoby zatonicie w nieodwracalnym
chaosie.
Niemoliwy jest aden z gry ustalony punkt widzenia. W tym
samym systemie ekonomicznym ukazyway si raz po raz
dziea bogate w elementy twrcze i dziea o jak najbar dziej
zgubnych wpywach. Rozwj budownictwa mieszkanio wego,
okrelajcego najwysze osignicia w zakresie wartoci
humanistycznych i urbanistycznych, zawdziczamy, jak to wi dzielimy, zawodowym spekulantom w wieku osiemnastym i
na pocztku wieku dziewitnastego. Ci sami spekulanci od powiedzialni s rwnie w pniejszych latach wieku dzie -'^asego za zniszczenie podstawowej struktury naszych za
zepchnicie ich do poziomu beznadziejnych dzielnic _.
zkaniowych, ktre zabijay godno czowieka.
Nawet w tym samym systemie politycznym, w tym samym
czasie i kraju moliwe jest powstanie dziea penego we wntrznej mocy, bdcego natchnieniem przyszoci, i rwno legle powstawanie dzie bezadnych i dekadenckich. W la tach osiemdziesitych i dziewidziesitych na przykad, spe kulanci budowlani i finansowi wznieli wielkie budynki biuro we i domy towarowe w Chicago; .v tym samym czasie i w tych
samych warunkach ekonomicznych, ta sama kategoria budyn kw wzniesionych w Nowym Jorku staa si orodkiem zara zy dla amerykaskiej architektury".
Nie wtpimy w to, e w pewnych epokach istniaa jedno
kultury. W epokach tych wyobrania ludzka i wiat zewntrz
, zleway si w jedno. Duch ludzki nie by skazany na
sa._ e wdrowanie sw drog i rzeczywisto nie oznaczaa
.. ycznie walki o egzystencj. Byy to szczliwe chwile
ludzkoci, ale zdarzay si rzadko i trway tragicznie krtko.
Tak wanie dziao si w Atenach pod rzdami Peryklesa; tak
byo w Rzymie w czasie wietnego panowania Augusta. Do
dzi na przykad pozostaje otwarta kwestia wrd historykw,
czy indywidualno Augusta uksztatowana zastaa przez wiel kie otaczajce go osobowoci, ktre do dzi reprezentuj wiel ko literatury Rzymu, czy te wanie jego wpyw osobisty
wzbudzi ich moc twrcz.
838

a idea

Te epoki wykazujce jedno kultury intelektualnej, emo

cjonalnej i politycznej byy okresami, w ktrych ycie mogo
przejawia moliw dla czowieka wspaniao. Nie moemy
mie tak wysokich aspiracji musimy dziaa skromniej.
Zanim zaczniemy wymaga od zdezorganizowanego wiata po
dobnej jednoci kultury emocjonalnej, intelektualnej i poli
tycznej, musimy zrozumie, jak dalece czynniki emocjonalne i
intelektualne s dzi powizane, w jakim stopniu zbliylimy
si do tego pierwszego, istotnego warunku kadej kultury
pokrewnoci jej metod mylenia i odczuwania.
Nauka i sztuka nale do tego zakresu ludzkiej dziaalnoci,
ktry przez badanie nieznanych zaktkw ludzkiego umysu
bezporednio rozwija nasz wiadomo. Kady naukowiec
i kady artysta stanowi czstk dugiej tradycji. Jeli jest
indywidualnoci twrcz, wwczas zadaniem jego jest wybiega naprzd, poza granice tradycji, bada i odkrywa to, czego
nikt przed nim nie zna, nikt nie dostrzega i nikt nie odczuwa.
Za pomoc intuicji, wyobrani i impulsu mistycznego obojtnie jak to nazwiemy musi on otworzy nowe dziedziny,
dotychczas nie uwiadomione. Dziedziny te rni si od organizacji wiata zewntrznego tym, e ich zasadnicze dziaanie
przebiega bezporednio, w sposb osobisty, bez interwencji
jakiejkolwiek siy zewntrznej. Dziedziny te mog wyrasta
tylko w duchu wolnoci, aden rozkaz nie jest bowiem w sta
nie otworzy bram do wiata jeszcze nie zbadanego.
Wiemy rwnie dobrze, e inteligencja ludzka zwizana
jest cile z ziemi i otoczeniem spoecznym. Nie rozwija si
w szcze lnie za mkni t ym pomiesz czeniu. Nie zaprzecza my
istnienia pierwotnych impulsw godu, mioci i mioci wasnej. Nie zaprzeczamy istnienia wpywu zych czy dobrych
warunkw na prace badawcze. Przeciwne warunki mog zabi
wysiek twrczy, zanim zdy on cho w poowie osign
realizacj; warunki sprzyjajce mog by nagym bodcem do
jego wzrostu, podobnie do lici roliny rozwijajcych si przez
jedn noc.

Obecnie jednak w tym przypadku ustalenie warunkw roz wojowych nie jest tak istotne jak zrozumienie rzeczywistej
struktury rozwoju uwiadomienie sobie, jaki rozwj prze biega w gbi naszej epoki. Nie moemy poj charakteru tego
rozwoju, nie wiedzc, jakie metody podejcia le u podstaw
bada w rozmaitych dziedzinach myli i odczuwania.

metodami mylenia i sposobami odczuwania. Rezultatem tego

jest symbol naszej epoki czowiek le dopasowany do ycia.
By moe, sytuacja ta zostanie wkrtce oglnie rozpoznana
i wwczas rozdwik moe zanikn. Ale obecnie duo atwiej
jest wystpi z najtrudniejsz teori naukow ni z najpro stszym nowym rodkiem wyrazu artystycznego. Wyksztacenie
jednostki jest dzi skierowane ku specjalizacji intelektualnej, a
ksztacenie odczuwania jest, w przeciwiestwie do intelektu,
zaniedbane. W kadym razie poziom jego nie odpowiada po ziomowi wiedzy, ktr mona opanowa. Mylenie podlega
ksztaceniu; odczuwanie pozostawione jest samo sobie.
Umysowo wyksztaceni ludzie s w czasach dzisiejszych
zdolni do realizowania najtrudniejszych procesw bada nau kowych; ci sami ludzie czuj si jednak zagubieni, kiedy stan
wobec nowych rodkw wyrazu art ystycznego, ktre zmuszaj
ich do rozbudowania ich wasnej psychiki. Przyczyn tego jest
fakt, e wikszo z nich nie moe w dziedzinie emocjonalnej
oprze si na nicz ym, co byoby rwne ich wyksztaceniu
umysowemu. Wiedza i ycie emocjonalne s obecnie cakiem
od siebie izolowane. Dochodzimy do ciekawego paradoksu, e
w naszej epoce odczuwanie stao si zagadnieniem duo trud niejszym od mylenia.
W epokach rwnowa gi midz y myleniem i odczuwaniem
nie b y o potrzeby mwi enia o ksztaceniu sfery emocjonalnej
czowie ka. Emocjonalno sza sw wasn drog, ale
t worz ya
nierozdzieln
cao
z
funkcj
mylenia.
Za gadnienie wolnoci jest identyczne z zagadnieniem
emocjonalnoci; w okresie gd y istnieje wolno, uwaa si j
za co sa mo przez si zrozumia ego; ujawnia si ona w
kad ym cz ynie ni kt zate m nie uwaa za konieczne nawet o
niej wspomina. Z chwil jednak gd y wolno zostaje
stumiona, ycie pozba wione zostaje jej o ywiajcego wp ywu
i ludzie zacz ynaj zda wa sobie spraw z jej utraty.
Nauka i sztuka, jeli chodzi o badanie zjawisk nieznanych
lub przewidywanie na prz yszo, odbijaj prawdziwy po ziom
rzecz ywist y stan naszej epoki. One s prawdziw si
moraln; cne przemawia bd za nas do przyszych pokole, w
czasach kiedy zniknie okropno dzisiejszego wiata ze wntrznego.
Moemy nawet pj jeszcze dalej. Jak mona sobie wytu macz y chaos, ktry panuje we wszystkich dziedzinach zwi zanych ze stosunkami midz y ludmi? Jak wytumaczy to
842

z a k c e n i e , k t r e z a c h wi a o n a j b a r d z i e j z a s a d n i c z y m i
p r a wa m i
ludzkiego
z yc i a ?
Do
wielu
p r z yc z yn ,
p o d a wa n yc h z a ws z e j a k o w yt u m a c z e n i e i s t n i e j c e g o
obecnie chaosu, dochodzi jeszcze jedna i to zasadnicza
p r z yc z yn a , o k t r e j c z s t o s i z a p o m i n a : z n a j o m o
f a k t w n i e z o s t a a p o n o w n i e w c h o n i t a i z h u m a n i z o wa n a
przez rwnoznaczne dziaanie w sferze odczuwania.
Rzecz ywisto, prz ynajmniej tak dalece jak odbija si w
organizacji wiata zewntrznego, moe obecnie zniszczy nas
wsz ystkich. Ta rzeczywisto ktra zreszt zgniata coraz
wicej ludzi kadego dnia i grozi naszej kulturze wanie w
chwili, w ktrej ta staa si wiadoma siebie nie moe
wyraa prawdziwej istot y naszej epoki.
Czym jest ta rzeczywisto?
Jest ona przeciwna metodom podejcia, jakie kieruj twr czymi badaniami naszych czasw. Jej energia i potga ze wntrzna s prnymi wysikami poradzenia sobie z wielo stronnymi i skomplikowanymi zagadnieniami dnia za pomoc
bezwzgldnego ich upraszczania.
W wieku dziewitnast ym rodki produkcji zosta y zmecha nizowane i nieograniczona produkcja staa si sama w sobie
celem, na cay wiek wnoszc zamt do ludzkich stosunkw. W
wieku dwudziest ym zostay zmechanizowane rodki niszcze nia i nieograniczona potga sama w sobie staa si celem. W
ubieg ym wieku wznoszono fasad y domw rozmaicie
uksztatowane w rn ych st ylach, lecz te stosowane st yle nie
stanowi y wiadectwa epoki. Speniay jedynie funkcje
zason, ukr ywajc to co znajdowao si za nimi. Podobnie dzi
ludzko yje w wielu rnych s ystemach polit ycznych.
Wikszo
z
nich
nie
ujawnia,
a
nawet
stanowi
przeciwiestwo tego, co si dzieje w istotnej gbi epoki z jej
tsknot za pen ym yciem organiczn ym. Su one t ylko do
ukr ycia faktu, e w wiecie zewntrznym sia polit yczna staa
si celem samym w sobie.
Chaos spoeczny, ktry zosta nam przekazany, jest dzie dzictwem rewolucji przemysowej. Aby przywrci porzdek w
tym zachwianym wiecie, musimy zmieni jego warunki
spoeczne, ale dowiadczenie uczy nas, e nie bdzie to wystar czajce. Byoby zasadniczym bdem wierzy, e dzisiejszy ale
przystosowany czowiek, produkt trwajcego przez cay wiek
rozamu midzy myleniem a odczuwaniem, zanikby natych miast w rezultacie zmian socjalno-politycznych. Pozbawiona
843

peni osobowo mnoy si dzi wszdzie, w kadej klasie spo ecznej. Spotka j mona zarwno pord pracodawcw, jak i
ich pracownikw, w wyszych i w niszych klasach spoe czestwa. Czyny takiego czowieka wyraaj jego wewntrzne
rozbicie. Jeli nawet potrafi on z najwikszym staraniem zor ganizowa swje ycie to organizacja ta nie bdzie pasowa
do organizacji innych ludzi w innych dziedzinach. Chocia te
specjalne organizacje mog by same w sobie jak najlepsze
cao si rozpadnie.
Jeden z najwikszych mylicieli politycznych ubiegego
stulecia ujawni przed pidziesiciu laty centralne zagadnienie
naszej epoki, dajc, aby podzia pracy dominujcy fakt
nowoczesnego ycia zosta zastpiony integracj pracy".
Zgodnie ze sownikiem, scala" znaczy stworzy cao z r nych czci". Chocia takie scalenie pracy jest podane, to
jednak nie byoby ono wystarczajce, oznaczaoby bowiem
zaledwie leczenie objawu. Podstaw wszystkiego jest pojedyn cza jednostka ludzka, o ktrej zapomina si czsto w dzisiej szych czasach. Wanie czowiek powinien zosta scalony
scalony w swej wewntrznej istocie, bez stosowania siy, tak
aby ujcia dla jego emocjonalnych i umysowych potrzeb nie
musiay ju pozostawa w rozdwiku, na skutek niepokonal nej
rnicy poziomw. Uwiadomienie sobie tego faktu i prba
zaradzenia cile czy si z najwaniejszym zadaniem naszej
epoki, jakim jest humanizacja, to jest emocjonalne wchonicie
tego wszystkiego, co zostao stworzone ludzk inteligencj.
Prne jest wszelkie mwienie o organizacji i planowaniu, jeli
nie mona ponownie stworzy penego czowieka, pozbawione go rozdwiku midzy metodami mylenia i sposobami od czuwania,
Tak jest, przeywamy teraz okres prbny dla naszej cywi lizacji. Zagroona jest egzystencja nas wszystkich. A jednak
rwnoczenie, w rnych dziedzinach ludzkiej dziaalnoci
ujawnia si pokrewno metod podejcia, ktra cho rozwijana
niezalenie w kadej dziedzinie, stanowi jednak wsplny pod kad wszystkiego, co jest istotne w naszym myleniu i odczu waniu. To tak, jak gdyby niewiadomie i przy uyciu wasnych
swych si epoka nasza sza w kierunku uzdrowienia swej mier telnej choroby za pomoc procesw, z ktrych jeszcze nie zda jemy sobie sprawy. Sytuacja moe ulec zmianie przez jaki
nieprzewidziany wypadek i wwczas wszystkie te oddzielne,
lune wysiki mog nagle poczy si w jakiej wewntrznej
844

pewnoci. Dopiero w tym momencie epoka nasza zapanuje nad

rzeczywistoci.
W licie, ktry przez dugi czas uwaany by za apokryf,
lecz dzi jest uznany za oryginalny, Platon owiadczy, e nie
istnieje adne jego wasnorczne potwierdzenie ktrejkolwiek z
wasnych doktryn, i e nigdy takiego potwierdzenia nie na pisze. Niemniej jednak, doktryna ta jak powiedzia nigdy
nie zaginie. W duszy ludzkiej, jako wynik stanu zaabsorbo wania tymi sprawami i staego z nimi kontaktu" nagle ukae si
ona tak jak ogie zatli si przez przeskok iskry i rozby nie w
ksztat jasnego pomienia". Wydaje si nam, e podobna
sytuacja istnieje dzisiaj przy tworzeniu naszej kulturalnej
wiadomoci. wiadomo ta moe si nagle rozbudzi, lecz
nie rozbudzi si nigdy, o ile nie bdziemy zaabsorbowani tymi
sprawami", nie rozbudzi si nigdy bez naszej silnej woli
osignicia wewntrznych zmian i nigdy bez spojrzenia w
przyszo, ktre nas do tego przygotuje.

SKOROWIDZ
Aalto, Aino 642
Aalto, Alvar 451, 497, 506, 438, 539,
542, 602-642, 645, 648, 667, 674
Adam, bracia 179
A d e i p h i Ter r a c e 6 8 3 , 6 9 1 , 6 9 9
A d l e r, D a n k m a r 3 4 , 4 0 4 , 4 2 9 , 4 3 1
Albers, Josef 520, 541, 542n
Alberti, Leon Battista 59, 60, 71,
72, 139, 195
Alphand, Jean 730, 733, 734
Amsterdam, i projekto wanie miasta 581, 649, 752, 760, 762-783,
830
cigo tradycji 762
d wo r z e c ko l e jo w y C u yp e r a 3 38
g m a c h Gi e d y 32 2, 33 7 i n a s t,
H e t Wes t e n " 7 78
mu z eu m Ri jks 338
oglny plan rozbudowy 774-783
.plan Berlage'a 764 i nast.
problem terenu 780, 781
wi e lka j edno st ka o 10 000
m i e s z ka c w 7 76 i n a s t .
z a s t o s o w a n i e s t a t ys t yki l ud no ciowej 775
p a t r z t a k e B e r l a ge
An d r e E do u a r d 7 27
Andreas, A. T. Histo ria Chicago
383, 400
Apollinaire, Guillaume 466
Arago, Frangois 39
Ara gon, Louis 664
Arnodin 318, 319

Arp, Hans 448, 507, 541, 604, 670

Art moderna 326
Art nouvea u 326 i n as t., 332-334,
352, 441
Arup, Ove 506, 653
Arystoteles 749
Ashbee, C. R. 328
Aspdin, Joseph 353
Asplund, Gunnar 645
August, cesarz 839
Austria 155, 509, patrz take Wiede, wi ed e ska s z ko a

B a a l b e k , w i t y n i a We n u s 1 3 9 ,
146n
Ba ch , Joh ann Seb as ti an 134
Bagnocavallo 69, 71
Balat, Alphonse 335, 337
Balia, Giacomo 476
Baltard, Victor 260, 261
Barillet-Deschamps 734
Barlo w, W. H, 300n
Barok
barok poluuviowo-niemieeki
155 i nast.
barok woski 135 1 nast., 161
definicja 135-136
o g l n a c h a r a kt e r ys t yk a 1 3 4 137
p or wn a n i e s z t u ki z n au k 45 46, 2I0
problemy sklepie 59-62

przeobraenia Rzymu 101 i

nast.
p a t r z t a k e B o r r o mi n i ,
G u a r f i n i , Vie r z e h n h e i l i g e n ,
Wer s a l B a r r, Al f r e d H . , j u n . 4 6 7
Cubism and Abstract Art 464n
Bath 175-179, 702
Landsdown Crescent 186-187,
679
Royal Crescent 177-178, 183, 188,
691, 706
Baudot, Anatole de 246n, 301, 356
Bauhaus 296, 516-529, 542, 543,
586 Bayer, Herbert 519n, 520, 521n,
542n, 583
Beardsley, Aubre y 332
Behrens, Peter 347, 402, 509 i nast.,
533, 546, 580, 586
Belgrand, Eugene 733
Bellange, Hippolyte 203
Bellini, ;Jacopo 85, 86
Berlage, Hendrik Petrus 51, 142,
322 i nast., 457, 580
gmach Gied y 337-343
k o n k u r s n a g m a c h L i gi N a r o dw 562
urbanist yka Amsterdamu 762773
d ani e mor al no ci w a rc hi t ektu rz e 337-345
Bernini, Giovanni Lorenzo 90, 102,
163, 165, 169, 170, 684
B er tr and, Loui s 169
Bessemer 237n
B'z_nt yjs ka architektura 63
Bac cioni, U mberto 475
Bogardus, James 224-229
Boileau, L. A. 223, 268, 272, 297,
421
Borromini, Francesco 51, 137-149,
155, 159, 161, 166, 171, 184, 301,
424, 547, 62I, 707, 731
Borsodi, Ralph 792
Boulton, Matthew 220-221
B o u r g e o i s , Vi c t o r 3 4 5 , 5 8 6 , 6 6 7
Bramante, Donato 59, 68, 73, 74,
75, 80, 83-84, 102
Bravcirsi, Constantin 507, 604-605
Braque, Georges 469, 473, 477, 547,
586, 604
Brazylia 3, 5, 8, 17, 18, 837

Breuer, Marcel 520, 521n, 535-538,

583n, 668, 669
Brighton, Royal Pavilion 202, 214216,
332
Brinckmann, A. E, 484n, 806
Bruksela jako centrum sztuki 325,
329
Brunelleschi 56, 57, 59
kaplica P azzich 64-65
Spedale degli Innocenti 62, 63
Burckhardt, Jakcb 27-28, 54, 138,
474
Burnham, Daniel 402, 405, 417-420, 427,
440

Carpaccio, Vittore 68-69

Caryc, Carlo 476
Cevdrars, Biaise 316
Cezanne, Paul 322, 325, 327, 492
Chaptal, Jean-Antoine 242-243
Chicagowska szkoa 400-424
jej znaczenie 35, 49, 50, 357,
412-414
Cole, Sir Henry 277, 279, 511
Collage 469
Comte, Auguste 263
Congr es internationaux d'architecture anoderne (CIAM) 346, 542,
543, 558n, 571, 640, 164-673, 830
Karta Ateska 667-668, 752
Constable, John 95
Corny, H@r@ de 173-175
Cottancin 360
Cubi"tt, Thomas 697-698

Daly, Cesar 244, 245, 246

Darby, rodzina 197-198
Davioud, Gabriel 246, 559, 734
D a vo s, sa na tor iu m kr lo wej Al e ksandry 356, 357
D e b u s s y, C l a ud e 3 26
Degas, Edgar 303
Delacroix, Eugene 263
Delauna y, Robert 316, 320
Deschamps 734
Deutscher Werkbund 510-512, 513,
515-516
o s i e d l a m i e s z k a n i o w e Wei s senhof 586-592

846

Diderot, Denis 678

Dion, Henry de 297-298, 304
Doesburg, Theo van 21, 184, 445,
458, 469, 472, 473, 581, 582
Donatello 57
D re w, Jan e 576
Duchamp, Marcel 21, 476
Dudok 457
Diirer, Albrecht 156, 530
Du te rt , F erd inand 300
D vo ia k, Max 149

Fouquet, Nicolas 163-164

Fourier, Charles 729
Fox 353
Francesco di Giorgio 67, 72, 75, 76,
77, 78, 79, 83, 92
Franc ke, Kuno 429
Fr ankl, P aul 23
Freyssinet 11, 496, 497, 506
Fry, Maxwell 576
Futuryzm 38, 351, 473-477

E col e des B ea ux- Art s 241- 242

1: cole Polytechnique 241-242, 402, 520,
734
Eddystone, latarnia morska 352-353
Edgerton, H. E., studia stroboskopowe
478, 825
Eesteren, C. van 21, 473, 667, 668,
786-787
Eiffel, Gustave 10, 56, 144, 268-273,
291, 295, 298, 304n, 307-320, 349,
421, 515, 525
Ekspersjonizm 516-518
Elmslie, Geo rge 345, 421n, 422
Ensor, Ja mes 327
Euklides 465

Gabo, Naum .20

Gabriel, Jacques-An ge 172, 176,
177
Gamier, Tony 360-362, 548, 755-761
Gautier, Theophile 244
Giacometti, Alberto 17, 92
Goethe, Johann Wol fgang 347 Gogh,
Vincent van 322, 325, 327
Goldsmith, Oliver 177
Gotyk 57, 67, 80, 81, 136, 149, 210
Gris, Juan 461
Gropius, Walter 51, 178, 373-374,
423, 425, 507-545, 549, 580, 583,
602, 641, 667, 669, 806, 807
Guarini, Guarino 149-155, 156, 159, 161,
166

F ai rba irn, Will ia m 219- 222, 267,

353
Faraday, Michael 39
Feininger, Lyonel 518
Filarete 67, 70, 71, 73, 79
Finch, A. W. 327
Finlandia 3, 8, 004-609, 674
Flachat, Eugene 261-263
FIorencja 54 i nast.
Innocenti 59, 62-63, 253
katedra 56
Pazzich kaplica 64-65, 137, 256
P ia zz a de ll a Signor ia 78
pl an y Leon ar da 77, 78, 99
S an Lo re nzo 59
Santa Maria del Fiore 65
Santa Maria Novella 57, 58, 64,
139
Uffizi 84
Fontaine 206, 681, 682
Fontana, Domenico 114, 115, 116,
118, 120, 121, 122, 123, 127

Haefeli 356
Ha nka r, P aul 328, 337
Hardouin-Mansard, Jules 165, 171,
742
H a u s s m a n n, G e o rgc s - Eu ge n e 117 ,
260-261, 701, 708, 711, 712-746,
763, 782, 794, 804, 812, 813
Hennebique, Francois 355-356, 358,
482
Herriot, 1`douard 362
Heve si, Lud wig 329-332
Hildebrandt, Lu cas van 156
Hitchcock, H. R. 514-515
Hoffmann, Josef 347, 350, 511, 546,
562
Holabird, William 405, 409
Hooc h, P ete r de 579
Hood, Ra ymond 423
Horeau, Hector 261, 262, 263, 289
Horta, Victor 233, 328, 329-337, 340.
356, 358, 361, 549, 562

Ho wa r d , Eb e n e z e r 7 52 - 75 5,
79 0 H u go, Vict o r 26 3
Hu t t un e n 611
Ind y, Vin cen t d ' 326
Itt en, Joh ann es 518
Ja mes, Willia m 428
Japonia 3, 6, 8, 9, 14, 19, 644, 647,
649
Jaquet-Droz, Pierre 194
Jeannneret, Charles patrz Le Cor busier
Jeanneret, Pierre 558 i nast., 576,
810-8I4
J e n n e y, Wil l i a m L e B a r o n 2 3 6 n ,
237, 267, 402-408, 410, 414-417,
549
Kandinsky, Wassily 445, 518, 586
Karlsruhe 79, 173
Karsten 779, 780
Klee, Paul 518, 586, 603
Klerk, Michael de 764, 769,
7 7 0 K o e c h l i n , M a u r i c e 3 11
Konstrukt ywizm 472 Kordoba
149
me c z e t a l H a ki m 1 53 - 15 4
K r a n t z , J . B . 2 91 , 2 98
Kubizm 38, 50, 461, 464-473, 474,
475-477, 492, 517, 550
Labrouste, Henri 51, 215, 247-258,
269, 340, 355, 361, 549, 732, 755
Le
Corbusier
(Charles
Fdouard
Jeanneret) 9, 13, 15, 17, 19, 20, 22,
51, 187 i nast., 247, 269, 335, 345n,
361, 416, 441, 461-462, 465, 469,
478, 509n, 528, 545-578, 580, 582,
586, 588, 590, 602, 612, 616, 621,
644, 645, 648, 654, 656, 665 i nast.,
776, 809, 810-814, 830
Leger, Fernand 507, 586, 604, 645,
668
Leibniz Gottfried Wilhelm 40, 46 Le
Ntre, Andre 163, 170, 685, 742
Leonardo da Vinci 56, 68-69, 73, 77,
78, 80, 97-100
54 - Przestrze, czas...

Le P la y, F red er ic 290
Les XX " 326-327
Le ss ep s, F erdin and de 263
Lessing, Julius 371, 373
Le Vau, Louis 163, 164, 165
Libre Esthetique" 327, 328
Londyn
Crystal P alace 214, 256, 275,
278, 279-286
Hungerford Fish Market 259260
Regent's Park 683, 702 i nast.
rozwj 683 i nast., 711, 762
wspczesny 707-708
Loos, Adolf 347, 350, 509
Lo uis, Victo r 202 Ludwik XIV 162-169, 171, 172, 678,
682, 692, 726
Ludwi k XV 172, 682
Ludwik Filip 711, 712, 736, 741
Lu te r, M ar tin 182
Mackintosh, Charles 350, 430, 445
Maderno, Carlo 61-62
Ma iH ar t, Robe rt 10, 11, 356, 481507, 571-572, 621, 661
Maillol, Aristide 510
Malewicz, Kazimierz 445, 472, 473
Manet, 1~douard 293
M an t u a , S a n An d r e a 59 , 6 0
Marinetti, F. T. 475
Masaccio 56, 59, 61, 62, 278
Matisse, Henri 428, 492
Mau s, Oc ta ve 326
May, Ernst 511, 667
Michelangelo Buonarotti 61, 62, 78,
79, 80, 82, 84, 85, 90-97, 102, 115,
119, 163
Mi n kc ws ki , H e r m a n 38 , 4 74
Mirbeau, Octave 245
Mir, Joan 541, 542
Moholy-Nagy, L. 532, 583, 586, 668
Mondrian, Piet 445, 469, 472, 603
Monge, Gaspard 150, 242
Morisot, Berthe 327
Morris, William 324-325, 327, 328,
508
Moser, Karl 562, 659, 667

848

849

Nancy 173-175, 179, 184

Napoleon I 204, 241, 682-683
Napoleon III 261, 290, 708-709, 713714, 720, 735-736
Nash, John 179, 202, 215, 332, 549,
683, 689, 702-707, 754,
811 Neoplastycyzm 472-473
Nervi, Pier Luigi 12 Neumann,
Balthazar 156 i nast. Neutra,
Richard J. 385, 532, 583n,
667, 669
Newton, Isaac 46, 466
Nowicki, Maciej 576n
Olbrich, Joseph 347, 350
Olmsted, F. L. 797
Otis, Elisha Graves 238-239
Oud, J. J. P, 345, 398, 458, 567, 586,
588, 762
Ozenfant, Amedee 469, 566
Paine, Thomas 199-200, 219
Palmonova 67, 79
Papiee
Gr ze gor z X II I 110, 113, 114 ,
119, 123, 127
J u l i u s z I I 8 3 , 8 7 , 1 0 3 , 118
Leon X 98, 102, 118
Mikoaj V 102, 104, 127
P a w e l I I I ( Al e s s a nd r o F a rn e se) 81, 105, 107, 118
Pius IV 90, 118
Pius V 113, 114
Sykstus V 88, 90, 99, 100, 101134
Parkway 795-805
Pary 101, 102, 103, 117
Bibl ioth eque N at iona le 251
i nast., 740
Bibliotheque
Ste.-Genevieve
215, 249-251, 340, 355, 549 ChampsElyses 168, 171, 178 Eiffla wiea
240, 245, 276, 298, 307-320, 466,
553
Galerie d'Orleans 206-207
Grandes Halles 260-263
Htel de Ville 716, 718
Htel La mbert 163
T r uwr 163, 165, 166, 716, 718
przebudowa
dziewitnasto

wieczna 708-746
siedemnastowieczny 163
Pascal, Blaise 134
Paxton. Joseph 228, 280, 281, 286
Percier 206, 681, 682
Perret, Auguste 251, 358-361, 402,
546,548, 549, 567
Pevsner, Antoine 507
Pevsner, Nikolaus 430n
Pfleghard 356
Picasso, Pablo 52, 144, 345, 461, 465,
469, 477, 479-480, 492, 525, 526,
547,586
Pissarro, Camille 327
Platon 652, 845
Puryzm 469, 472
Rainaldi, Carlo 181, 685n
Ra fa e l 69, 87, 102, 480n
Ra s mus s en, St ee n E ile r 645, 663
Ra the nau , E mil 510, 533, 580
Re mbr a ndt 139
Re ne sa ns 54- 100, 228, 465, 474
Re noir, Au gu st e 327
Richardson, Henry Hobson 34, 231,
340, 343, 344, 388, 390, 391, 393 403,
429 430
Rietveld, G. 21, 582
Robinson, W. 726
Roche, Martin 402, 404, 409
Rockefeller Center 6, 815-838
Rodin, Auguste 326, 327
Romaski styl 231, 339, 343, 344,
345, 393
Ruskin, John 28, 196, 328, 462, 509
Rzym
Bazylika w. Piotra 59-62, 138, 685,
692
Palazzo Farnese 81-82
Piazza del Popolo 179-183
Piazza Obliqua 169-171
Pinelo 183
przebudowa za S ykstusa V 101134
S an C a r l o a l l e Q u a t t ro F on t a n a
13 7- 1 41 , 1 49
Santa Maria del Popolo 182
Sant' No 141-148
Saarinen, Eero 11, 647, 653, 657
Saarinen, Eliel 608-609

Sangallo, Antonio 81-82, 96

Sant'Elia, Antonio 350-351
Citta Nuova 477
Saulnier, Jules 233-235
Scamozzi, Vincenzo 67, 79
Schinkel, F. K. 580
Schlemmer, Oskar 518
Sch witters, Kurt 506
Seguin, Marc 205-206
Semper, Gottfried 209, 368
S e r t, J o s e Lu i s 1 5, 66 7, 66 9, 67 0,
672, 835-836
Seurat, Georges 325, 327
Severini, Gino 476
Sforza, Francesco 72
Sforza, Lodovico (11 Moro) 73, 74,
75, 80n
Sha w, Norman 430
Siena, Piazza del Campo 92
Sitte, Camillo 748-750
Smeaton, John 197, 352, 353
Snow, George W. 382-385
Soltan, Jerzy 673n, 837
Slam, Mart 511, 586, 592
S t i j l " , gr u p a 4 4 5 , 4 5 8 , 4 7 2 - 4 7 3 ,
520, 581-582
St. Louis, nadbrzee 225, 229-233
Sullivan, Louis 269, 306, 339, 345,
391, 401, 402, 408, 420-423, 424,
426, 427, 428, 446, 447, 449, 45G,
532, 817, 826
Sydney, opera 15, 649-659, 661

TAC ( Th e Ar c h i t e c t s C o l l a b o r a t i ve) 536-539, 542

Tange, Kenzo 6, 9, 649, 833, 834
Tatlin 146
Taut, Bruno 511, 533, 587
Team X" 671
Telford, Thomas 193, 218, 247
Thiers, Adolphe 736, 741
Th or ea u, He nr y 455
Tijen, W. van 762, 778n, 806, 808
T;voli, willa Hadriana 139
Tor r o j a , Ed u a r d 1 2
Tredgold, Thomas 216-217
Tur yn , P al a z z o C a r i gn a no 1 50
San Lorenzo 153-155
Turner, J. M. W. 95, 285-286

Uccello, Paolo 55, 480

Upjohn, E. M. 235
Utzon, Jdrn 15, 643-663, 832-833,
835

Val ad i e r, G i u s ep p e 17 9, 18 1- 1 85
Van d e Vel d e , H e n r i 49 , 2 47 , 3 23 ,
328, 36I, 388, 510
Van der Rohe, Mies 21, 420, 437,
509, 512, 528, 532, 538, 563, 578602,
647
Vand de r V lu gt 4 84 n, 80 6
Van t'Hoff, Robert 458 Vantongerloo
472
Vasari, Giorgio 57, 84-85, 95
Vauban, Sebastian 78n, 171, 678,
726
Vaux-le-Vicomte, chateau 163-164,
170
Vierendeel 218, 301, 426
Vierze'. heiligen, koci 155-161,
191
Vigevano, plac 73-75
Viollet-le-Duc 236
Volta, Alessandro 238
Wachsmann, Konrad 534
Wagner, Otto 334, 346-351, 509, 750752, 764, 791
Watt, James 198, 219-222. 238, 247
Webb, Philip 430
Wedgwood, Josiah 193
Wersal 5, 45, 79, 137, 164-169, 187,
188, 466, 561, 678, 685, 731, 794,
803
Whistler, J. A. M. 327
Whitman, Walt 455
Wi e d e , i p r o j e k t o w a n i e m i a s t a
750 i nast.
Akademia 346-347
Belweder 156
Karlsplatz, stacja 349
Pocztowa Kasa Oszczdnoci
334, 349
Secession" galeria 150
p a t r z r w n i e Wagn e r
Wiedeska szkoa 346-351
Wilkinson, John 198, 201
Winckelmann, J. J. 462

850

Wdlfflin, Heinrich 26, 27, 136

Wood, John 177, 179, 691
Wren, Christopher 101n, 684-685
Wright, Frank Lloyd 6, 50, 345, 346,.
358, 388, 396n,
399, 412, 422,
427-458, 509, 525, 528, 548, 550,
552, 580, 602, 647, 753, 755, 792,
794, 811
Wiirzburg, za me k 158
Wystawy 273-307
Barcelona (1929) 512, 583, 584
Filadelfia (1876) 293n, 369, 371
Londyn (1851) 256, 261, 275, 276,
278-286, 367
Nowy Jork (1853) 226-228, 238,
286n
Nowy Jerk (1939) 324, 605, 617619
Pary (1855) 286-290

Pary (1867) 216, 240, 268, 290293, 308, 355, 371, 709
Pary (1878) 293-298, 349, 372
Pary (1889) 298-304, 426
P ol e M a r so we (P a r y 1 79 8) 2 74
S a lo n N i e z a l e n yc h 4 66 , 4 72 S a l on
P a r y s ki (1 93 0 ) 5 12 St ut t g a r t (1 92 7 )
58 6 i na s t . wp yw w ys t a w 30 7
W ys t a w a w i a t o w a ( C h i c a g o
1893) 293n, 305, 306, 373, 396,
425-428
Zurych (1939) 505, 506
N.11

Zervos, Christian 668

Zurych
Hala cementowa 499, 505-506
Teatr 647, 657-661
~
~

1I1

E R R A TA
Strona

Wlara
s od
gry

XIX
17
198

8
5
5

198

817

205
210
218
217
228

5
2

241
261
301
324
347
551
813
821
043
653

650
801

17118

19120
7
18
19120

od
dou

4
3

2
7
18
5
11110

12

601

736
730

19
3

703

S. G l e d i o n,

Powiano by

J e st
Panowie
renem
cylindryczn maszyn
wiertnicz
pracujcego kota parowego
cylindrycznego
twardej
kotw
kotw

1 B. Su11r4an, jc. C. B.,

Goodrich, tamte, str. 1-3
dwie
1859
dugo
talt
lukach
najczstszej
diwigniami
boazeriowle pycizny
pidziesity
opracowanego naukowo systemw rusztowa
ma tylko jedn odmienn
daje to mata zadowalajce
wyniki.
skrzyda
eonvinttione
dziki wszystkim moim
wpywom
1938

Przestrze, czas t architektura.

Panowanie
ranem
wyt acza rk do cylindrw
pracujcej
maszyny
parowej
wodnorurkowego
trwalej
maszyn
maszyn parowych
3 B.
Silliman, jr., C. R.
Goodrich,
The
World
of
Stance, Art, and
dwa
1850
wysoko
talt

ukach

najczystszej
diwigami
boazeriowe pyciny
dziesity
systemu szalowa
ma odmienna
niewielu tylko

si

udao.

uski na skrzydach
convictions
z tatym przekonaniem
1938