VOCABULARIO DE CONCEPTOS E TERMOS ARTSTICOS.

BSIDA: construccin de planta semicircular ou poligonal e cuberta con bveda

que sobresae na parte posterior dunha igrexa. onde se sita o altar maior.

ALTORRELEVO: obra escultrica en relevo onde o vulto sobresae mis da metade

sobre o fondo. Ex: as metopas do Partenn (Fidias).

APARELLO: estructura e disposicin construtiva dun muro. dicir, como

aparellamos uns materiais determinados para construir un muro.
APARELLO ALMOFADADO: aquel aparello no que os bordes exteriores dos sillares
son traballados en forma de almofada. Ex: abunda nos palacios renacentistas.

APARELLO DE CACHOTERA: aquel que est formado por pedras irregulares

axustadas por medio de pedras mis pequenas. Os romanos denominbano opus
incertum e en casteln, aparejo de mampostera.

APARELLO DE CANTERA: aparello de sillares de pedra labrados en forma de

paraleleppedo dispostos regularmente en bandas horizontais superpostas. arte
de tallar a pedra chmaselle cantera de ah que se chama de cantera s obras de
sillares tallados. Os romanos denominbano opus quadratum. En casteln
normalmente aparejo de sillera.

ARCO: elemento sustentante, que descarga os empuxes, desvindoos

lateralmente, e que est destinado a franquear un espacio mis ou menos grande
por medio dun traxecto normalmente curvo.
ARCO APUNTADO: tipo de arco que consta de das seccins de curva que forman
un ngulo na clave. Ten dous centros e o intrads cncavo. caracterstico do
gtico.

ARCO DE FERRADURA: arco ultrasemicircular e con arranques a igual altura.

caracterstico da arquitectura musulmana.

ARCO DE MEDIO PUNTO: arco de forma semicircular. tpico de perodos

arquitectnicos como a arquitectura romana e do romnico.

ARCO DE FAIXA: Aqueles arcos dispostos perpendicularmente ao eixo da nave

dunha igrexa ceindo a sa bveda. Tamn se chama perpiao.

ARCO FORMEIRO: aqueles que son paralelos ao eixe lonxitudinal da bveda.

Normalmente sirve para separar as distintas naves dunha igrexa.

ARCO PERALTADO: arco de medio punto con das prolongacins rectas ou

peraltes que o convirten en ultrasemicircular.

ARCO REBAIXADO: aquel tipo de arco onde a frecha inferior semiluz (luz a
distancia horizontal entre os dous puntos de arranque do arco e frecha a distancia
vertical entre a lia da arranque do arco e a clave).

ARCOBOTANTE: arco que transmite aos contrafortes a presin da bveda que

cubre a nave central. un elemento caracterstico da arquitectura relixiosa na
poca gtica.

ARQUITRABE: parte baixa do entablamento que recibe os empuxes do friso e os

transmite s columnas.

ARQUIVOLTA: conxunto de arcos inscritos un noutros que forman unha portada

abocinada. habitual nas igrexas medievais.

BAIXORRELEVO: relevo que sobresae do fondo menos da metade do vulto.

BALDAQUINO: dosel sustentado por columnas ou piares que cubre un altar, unha
tumba ou algn obxecto sacro nas igrexas cristianas, especialmente nas de estilo
barroco. O mis clebre foi o construido por Bernini na baslica do Vaticano. Unha
variante do baldaquino de reducidas dimensins o ciborio, que serva para coroar
o altar ou tabernculo nos antigos templos cristianos.

BAPTISTERIO: lugar adicado ao bautismo nas igrexas crsitianas. En Italia, no

Romnico e no Gtico soe estar exento e adiantado fachada principal das igrexas
(ex.baptisterio das catedrais de Florencia ou Pisa). En Espaa soe estar dentro da
igrexa.

BASE: parte inferior da columna sobre a que se asenta o fuste.

BVEDA: estructura que cobre de forma arqueada un espacio entre muros, piares
ou columnas. As principais clases de bvedas son:
BVEDA DE CANN: frmase ao desprazar un arco de medio punto ao longo dun
eixo lonxitudinal.

BVEDA DE ARESTA: aquela que se orixina polo cruzamento de das bvedas de

cann.

BVEDA DE CRUCERA: A formada por arcos ou nervios que se cruzan

diagonalmente sobre unha clave central comn.

CANON: regra de proporcins na que todas as partes dunha obra estn en xusta
relacin entre si.

CAPITEL: seccin dun soporte arquitectnico que enlaza o fuste co arquitrabe.

Habitualmente decrase con variados relevos. Tipos:
CAPITEL DRICO: aquel que est formado por un baco (bloque en forma de
paraleleppedo non moi groso entre a columna e a base do arquitrabe) baixo o cal
se coloca unha moldura redonda en voladizo chamada equino; unha serie de aneis
da paso ao collarino, zona de transicin ao fuste.

CAPITEL XNICO: aquel que conta con das amplas volutas en espiral
enmarcando o equino, decorado cun motivo ovoide seriado ao que se chama ovas.
O baco reducido, en casos prcticamente unha placa.

CAPITEL CORINTIO: aquel onde o capitel unha sucesin de follas de acanto

rematadas por dous caulculos ou volutas mis pequenas que as xnicas entre as
que a veces aparece unha rosa ou palmeta.

CAPITEL COMPOSTO: tipo de capitel empregado na arquitectura romana que

mestura elementos dos capiteis xnicos e corintios.

CIBORIO: construccin elevada sobre o cruceiro para dar luz ao interior da

edificacin que habitualmente ten forma de torre de planta cadrada ou octogonal.
Xeralmente remtase con chapitel.

CLAROSCURO: arte de dispor na pintura o contraste entre luces e sombras.

Aplcase concretamente a destacar figuras iluminadas sobre un fondo escuro. Este
recurso acada a sa mxima expresin no tenebrismo iniciado polo pintor barroco
Caravaggio.

CLAVE DUN ARCO: doela central da curva do arco.

COLOR PLANA: aquela cor aplicada de maneira uniforme de maneira que non se
transmite obra ningn efecto de modelado. Ex: o Cristo amarelo de Gaugin.

COLOR PRIMARIA: aquelas cores que non poden obterse por medio da mestura
doutras cores. Seran o maxenta/vermello, o amarelo e o cin/azul. Mediante a
combinacin destas cores primarias podemos obter as cores chamadas secundarias.
COLOR SECUNDARIA OU BINARIA: aquelas cores obtidas por medio da
combinacin de das cores primarias entre si. Seran o laranxa (combinacin de
amarelo e vermello), o verde (combinacin de azul e amarelo) e o violeta
(combinacin de azul e vermello).
COLOR COMPLEMENTARIA: cores que xustapostos nunha pintura se destacan
mutuamente. Seran complementarios unha cor secundaria (verde, laranxa, violeta)
e a cor primaria que non participo na sa composicin (vermello no caso do verde,
azul no caso do laranxa e amarelo no do violeta). A combinacin de dous
complementarios na pintura para reforzar a intensidade de ambos un recurso moi
utilizado por Delacroix (ex: vermello-verde na Morte de Sardanapalo) e polos
impresionistas.
COLUMNA: elemento vertical cilndrico de sostn ou decoracin xeralmente
constituido por base, fuste e capitel. (si o elemento vertical de sostn ou decoracin
fose de forma poligonal chamarase piar).

COLUMNA SALOMNICA: aquela

que ten o seu fuste contoneado en
espiral, con cinco, seis ou mis voltas
e decoracin de pmpanos e racimos.
Ex: as do baldaquino de san Pedro do
Vaticano (Bernini).

CONTRAFORTE: peza arquitectnica de forma prismtica que se une a un muro

pola parte exterior e contribe a aumentar a solidez do mesmo. Foi moi utilizado
nas igrexas romnicas.

CONTRAPOSTO: recurso escultrico ideado na Grecia Clsica que consiste na

disposicin balanceada da figura, de xeito que a perna sobre a que descansa o peso
do corpo, en tensin, se corresponde co repouso do brazo do mesmo flanco;
namentres que a perna oposta, en repouso, se complementa nese lado co brazo en
tensin. Desta maneira consguese unha imaxe natural do corpo humano. A
primeira aparicin do contraposto en escultura dase no perodo severo co Efebo
do escultor Kritios (sobre 480 a.C.).

10

CORNIXA: parte sobresante superior dun entaboamento ou dun muro. (ex: os

templos dricos contaban cunha cornixa sobre friso de triglifos e metopas).

CADRO DE HISTORIA: xnero pictrico que se define por escoller como tema
acontecementos histricos ou lexendarios relevantes aos que se atribe certo
carcter exemplar.
A sa orixe est no sculo XVI pero alcanza o mximo desenvolvemento nos
sculos XVIII e XIX. Son obras realizadas en grandes formatos e moi minuciosas xa
que pretenden reconstruir fielmente unha situacin histrica. Representbanse
asuntos de historia antiga (Grecia e Roma) ou de historia medieval e moderna. Co
romanticismo aplcase a asuntos de historia contempornea (ex: matanza de Cos
de Delacroix). Durante o sculo XX o xnero sobrevive s no realismo socialista
pois canto a arte contempornea se acerque historia (ex: Guernica de Picasso)
utilizar unha linguaxe completamente distinta caracterstica do xnero.

Rapto das sabinas, de David

11

CADRO DE XNERO: aquel tipo de pintura que representa escenas da vida coti
de modo amable ou anecdtico e en formato pequeo ou mediano. O seu destino
habitual a decoracin de interiores domsticos dunha clientela burguesa. un dos
xneros caractersticos da pintura holandesa do sculo XVII.

A encaixeira de Vermeer

CPULA: bveda semiesfrica que xeralmente cobre un espacio cadrado. Para

pasar a unha planta circular ou octogonal emprganse uns elementos de transicin
chamados trompas ou pechinas.

CURVA PRAXITELIANA: recurso escultrico que debe o seu nome ao xenial

escultor grego Praxteles e que consiste nunha acentuada incurvacin da cadeira
creando as un ritmo de lias e unha sensacin de enorme sensualidade.

12

DEAMBULATORIO: corredor que rodea por atrs a capela maior (prebiterio) dun
templo. a prolongacin das naves laterais e s excepcionalmente se da sen elas.
Tamn chamado xirola. habitual das igrexas de peregrinaxe.

DOELA: cada unha das pedras que labradas en forma de cua forman un arco.

ESPAZO LMITE: concepto exposto polo historiador da arte Focillon para referirse
escultura romnica. Sera aquela caracterstica de estilos como o romnico onde a
escultura ve condicionado o seu espazo polo marco arquitectnico do que depende.
Tamn podemos denomnalo adaptacin ao marco. Ex: si vemos un tmpano
romnico vemos que as posturas das figuras estn adaptadas ao espazo que lles
deixan nese tmpano, sin rchalo nunca.

13

Eva de San Lzaro de Autum

ESPAZO MEDIO: concepto exposto polo historiador da arte Focillon para referirse
escultura de estilos como o gtico ou o barroco onde as figuras desenvlvense no
espazo de forma autnoma ao espazo arquitectnico onde estn incluidas.
Ex: os grupos da Anunciacin e Visitacin de Reims son estatuas columnas das
xambas da portada da catedral pero non estn limitadas polo espazo arquitectnico
no que se insertan senn que ocupan mais espazo e cobran vida fora deste.

ENTABLAMENTO: nos templos gregos e romanos, o conxunto de pezas

arquitectnicas sostidas por columnas. O entaboamento est composto por tres
elementos: arquitrabe, friso e cornixa.

NTASE: mecanismo de correccin visual tpico da arquitectura clsica. Mediante

un engrosamento do fuste das columnas na sa parte media consguese, por
efecto da perspectiva, que o fuste semelle recto.

ESCULTURA: arte de modelar, de tallar ou esculpir en barro, pedra, madeira ou

outra materia, representando un obxecto, unha persoa, etc.
ESCULTURA DE VULTO REDONDO: aquela que pode ser contemplada desde
calquera punto de vista ao seu redor.

ESCULTURA EXENTA: escultura de vulto redondo.

ESFUMADO/SFUMATO: consiste en rebaixar os tons dunha pintura para lograr,
coa suavidade da factura, certo aspecto de vaguidade e distancia. O iniciador e gran
mestre foi Leonardo da Vinci.
ESTATUA ECUESTRE: tipoloxa escultrica na que se representa ao retratado
sobre un cabalo. Ex: estatua de Marco Aurelio (arte romana)

ESTATUA COLUMNA: escultura pegada ao fuste dunha columna.

ESTILO: chmase as ao conxunto de rasgos formais que ao aparecer

constantemente e de forma combinada se consideran caractersticos da obra dun
artista, dunha escola artstica ou dun perodo determinado da historia da arte.
Tradicionalmente o estilo a forma en que acotamos perodos para estudiar a
historia da arte. Focillon distinguiu catro momentos na vida de cada estilo: unha
fase experimental ou creativa (ex.escultura grega arcaica), unha clsica ou de
madurez, unha de refinamento (correspoderan na escultura grega s das fases do
clasicismo) e unha barroca ou de decadencia (ex.a escultura grega helenstica).
FRISO: parte central do entaboamento clsico, entre o arquitrabe e a cornixa.

FUSTE: parte central alongada dunha columna. Est comprendido entre a base e o
capitel.

ICONOGRAFA: ciencia que estudia as orixes, formacin e desenvolvemento dos

temas figurados e dos atributos cos que poden identificarse e dos que normalmente
van acompaados.
ICONOLOXA: ciencia que estudia o sentido que as formas, imaxes dunha obra,
posen en canto concerne ao alegrico ou o simblico.
IMPOSTA: fiada sainte de sillares sobre os que se asenta un arco ou bveda.

LIA SERPENTINATA: caracterzase polo movemento xiratorio ou helicoidal de

cadeiras, ombros e cabeza que se contrabalancean.

MNSULA: elemento en saedizo que serve para soster unha cousa.

MTOPA: espazo entre dous triglifos do friso drico que xeralmente se decoran con
relevos.

MODELADO: execucin en barro ou cera do modelo que se propn o artista

reproducir nunha substancia consistente. En pintura, todo o que confire pintura
un aspecto de vulto redondo.
NRTICE: do latn narthex. Parte do adro da baslica paleocristi, contigua
mesma, porticada e reservada aos catecmenos.

NATUREZA MORTA/BODEGN: xnero pictrico que se caracteriza pola

representacin de obxectos inanimados (animais mortos, vexetais, viandas, vaixela,
cacharrera, instrumentos musicais) nun interior. O seu maior esplendor dase coas
escolas espaola e holandesa do sculo XVII.
En ambos casos ten a consideracin de xnero menor destinado a unha clientela
privada. A partires de mediados do sculo XIX volve a ser u xnero atractivo e
cultivado por Manet ou Czanne e, especialmente por Picasso e Braque no
nacemento do cubismo.

PAISAXE: xnero pictrico que ten como obxecto a representacin de formas da

natureza.
As representacins da natureza son casi tan antigas como a arte mesma pero a
paisaxe entendida como xnero artstico autnomo unha creacin moderna. As,

as primeiras representacins paisaxsticas puras nacen no sculo XVI con Leonardo,

Durero e os pintores da escola de Venecia. Logo tamn ser tratado polos pintores
do barroco holands, francs e italiano chegando sa plenitude como xnero cos
pintores romnticos (ex, Constable, Turner). A partir de a, ser cultivado por
diversas escolas dos sculos XIX e XX (impresionistas, postimpresionistas, fauves).
PARTELUZ: elemento vertical que divide en dous un vano (ventana, porta). Tamn
se chama mainel.

PENDENTE: cada unha das catro bovedias triangulares curvilneas sobre as que
se asenta unha cpula. Serven para poder pasar da planta cadrada circular e as
poder acometer a construccin dunha cpula. En casteln denomnase pechina.
Para pasar dunha planta cadrada a unha circular temos das posibilidades: utilizar
pendentes ou ben utilizar trompas.

PERSPECTIVA: procedemento ou ciencia encargado da representacin do espazo

(da terceira dimensin) sobre unha superficie pictrica. Existen diversos tipos:
PERSPECTIVA AREA: procedemento de perspectiva que supera a representacin
da perspectiva lineal ao representar a importancia que ten a existencia do aire na
visin das cousas. Consistiu en modificar os contornos e perfs dos obxectos
(sfumato), en perder nitidez da visin coa distancia e en usar cores mais plidas
para representar os espazos lonxanos. Comezouna a utilizar Leonardo da Vinci e
logo acadou a perfeccin cos grandes Mestres do barroco.
PERSPECTIVA LINEAL: aquel procedemento propio do primeiro Renacemento e
propio dunha formulacin matemtica que consiste en trazar un grupo de lias que
configuran unha pirmide que ten por vrtice o punto de fuga das mesmas para, a
partir de a, representar adecuadamente as figuras na distancia. Ten o problema de
que non chega a proporcionar unha visin das figuras que resulte fiel realidade.

PERSPECTIVA XERRQUICA: consiste en representar

diferentes tamaos, en funcin da sa relevancia social.

personaxes

de

PICTRICO: da pintura ou relativo a ela. Tamn se pode empregar para referirnos

a un aspecto da realidade idneo para ser representado por medio da pintura. Ex:
unha paisaxe pictrica. Nun sentido mis preciso, o historiador da arte Wolfflin
referase a pictrico como aquel estilo de pintura que fai prevalecer o uso da cor
frente ao debuxo. decir, aquel no que a separacin entre un obxecto e outro faise
por medio de pinceladas de cor e non por medio de lias. Neste sentido, a pintura
renacentista sera lineal mentres que a barroca sera pictrica.
PIAR: elemento sustentante de seccin cuadrangular, rectangular ou poligonal. Se
ao piar se lle unen columnas ou semicolumnas, denomnase piar composto.

PILASTRA: piar adosado a un muro ou a outro piar.

PLAN CENTRAL: edificio cos paramentos exteriores equidistantes con respecto a

un punto central. Ex: Coliseo de Roma.

PLANTA BASILICAL: edificio cos muros exteriores non equidistantes con respecto
a un punto central.

PLANTA DE CRUZ GREGA: planta dun edificio en forma de cruz onde os brazos
son iguais.

PLANTA DE CRUZ LATINA: planta dun edificio en forma de cruz onde os brazos
son desiguais.

PLSTICO: neste campo da Historia da Arte podemos considerar que o termo se

refire arte e tcnica de modelar. As podemos falar de artista plstico como
aquel que traballa neste campo.
PRESBITERIO: nas igrexas o lugar reservado aos sacerdotes onde se atopa o
altar maior.

RETRATO: xnero pictrico, escultrico e fotogrfico baseado na representacin da

efixe dunha ou varias persoas.
Segn a porcin da figura que se incla no retrato podemos distinguir entre retrato
de busto (do peito hacia arriba), retrato de tres cuartos (aprox.3/4 partes da figura)
ou de corpo enteiro. Segundo o nmero de retratos distinguiramos retratos
individuais, doble retrato (das figuras) e retratos colectivos ou de grupo.
ROSETN: vent ou van en forma circular. Normalmente est decorado por
vidrieiras.

TCNICA DE PANOS MOLLADOS: prctica escultrica ideada por Fidias que

consiste en representar as vestimentas das figuras pegadas ao corpo, como si
estivesen molladas.

TMPANO: espazo comprendido entre as das cornisas inclinadas dun frontn e a

horizontal da sa base.

Espazo entre as arquivoltas e o dintel dunha portada.

TORSO: escultura que representa a unha persoa carente de pernas, brazos e

cabeza.

TRIBUNA: galera situada sobre a nave lateral dun templo onde se poden aloxar os
fieis.

TRIFORIO: serie de vents ornamentais separadas por maineis que practicadas no

groso dos muros da nave central dunha igrexa por riba das arcadas que dan s

naves laterais. Non debe confundirse coa tribuna xa que esta ltima ten a mesma
anchura que a nave lateral sobre a que se sita.

TRIGLIFO: motivo decorativo dos frisos gregos de orde drica que se presentan
alternndose coas mtopas e que constan de tres bandas verticais.

TROMPA: pequena bveda semicnica, co vrtice no ngulo dos muros e a parte

ancha cara fra, que se emprega para transformar unha planta cadrada en
octogonal. Sobre a planta octogonal xa posible asentar unha cpula.

VELADURA: tcnica pictrica que consiste en aplicar sobre as cores unha tinta
transparente co fin de suavizar o ton das mesmas.

XAMBA: cada unha das das pezas verticais que sosteen o dintel.