2/20/2015

MAINSKIELEMENTIII

R.prof.dr.AdilMuminovi

OPRUGE

2/20/2015

Opruge su elastini elementi koji pod uticajem vanjskog

optereenja akumuliraju energiju, te je nakon rastereenja
vraaju u obliku potencijalne energije, itavu ili umanjenu.
Koriste se za elastino vezivanje mainskih dijelova,
dijelova a mogu se
podijeliti u razliite grupe, pri emu im je osnovna namjena:

akumulacijaenergije,npr.oprugezapogonmehanizmau
satuiuigrakama,

zapriguivanjeudarnihoptereenja,npr.vozilaopenito,
zaprinudnokretanjenekihdijelova,npr.brava(vrata),
mjerenjesila(vagasoprugom).

Uglavnomsedijeleu2grupe:

Torzione opruge, tj. opruge gdje donimira napon uvijanja

(torzije) i dijele se zavisno od vanjskog optereenja na
torzione opruge kompresivne,
k
gdje
d je vanjsko
k optereenje

pritisak i ekstenzivne torzione opruge, gdje je vanjsko

optereenje zatezanje;

Fleksioneopruge,tj.onekojesuoptereenenasavijanjei
l ki
j
k j

ij j i
estosezovugibnjevi.

2/20/2015

Osim navedene podjele, koriste se i druge opruge, kao npr.

1) zavojne fleksione opruge optereene na savijanje, a
vanjsko optereenje je moment uvijanja,

2)

tanjiraste opruge priguivai vibracija u mainama za

obradu ,

3)

spiralne opruge akumulacija energije,

4)

gumene opruge za priguivanje udarnih optereenja kao

i niz drugih opruga razliitih oblika.

Materijali za opruge
Opruge se uglavnom izrauju od elika. U grupu elika za
opruge mogu se svrstati ugljenini elici za poboljanja i elici
legirani silicijumom, hromom, vanadijumom ili volframom.

Koriste se i drugi materijali za opruge, npr. mesing (CuZn),

nemetali (guma, PVC, ...).

Polufabrikati za izradu opruga su: ice, ipke ili trake vrue

valjane, hladno vuene ili hladno valjane.

2/20/2015

Torzione opruge
Kompresivnatorzionaopruga

Glavni elementi torzine opruge su:

o

korak opruge p koji mora biti toliki da izmedju zavojaka z

uvijek postoji razmak s kako ne bi zavojak dodirivao drugi
zavojak.
Bitan element je i prenik ice d iz koje se izradjuje opruga i
taj prenik je obino kruni, ali moe biti popreni presjek i
nekog drugog oblika.
Takodje, prenik opruge D je veliina koja mora biti
propisana tako da opruga ima to veu elastinost.
Pod dejstvom sile F , opruga se sabija za odredjenu duinu f
koju zovemo ugib opruge. Odnos sile i ugiba f zove se
krutost opruge:

Vrijednost krutosti nam govori kakva je elastinost opruge.

2/20/2015

Kod torzionih opruga imamo 5 razliitih duina opruge, i to:

slobodna duina opruge (l), montana duina opruge (l0), radna
duina opruge (lr, max maksimalna i lr, min minimalna) i blokirana
duina opruge.

Slobodna duina opruge kada nemamo nikakvih optereenja

na opruzi.
Montana duina opruge kada se opruga ugradi u mainu
kako bi postigla odredjeni prednapon opruge.
Radna duina opruge ona duina koja egzistira u toku rada
opruge.
Minimalna duina opruge ona duina koja se ne smije
prekoraiti u toku rada opruge, jer bi dolo do kontakta
zavojaka, a to bi izazvalo deformaciju ice opruge i opruga bi
bila van funkcije,
funkcije
Blokirana duina opruge ona duina kad se dodiruju zavojci
ali tu duinu ne smijemo nikad primjeniti u radu opruge, nego
ta duina se koristi samo kod ispitivanja orpuga.

2/20/2015

Oblik torzione opruge moe biti cilindrian, ali i konian, to je

rjee.

Bitne veliine torzionih opruga je, osim krutosti c i broj

zavojaka z koji ne bi trebao prelaziti z= 12 jer preko toga
postoji opasnost od izvijanja.

Ekstenzivna torziona opruga je optereena istezanjem, a

napon u ici je uvijanje. Kod ovih opruga zavojak lei na
zavojku kako bi opruga imala to veu krutost i time prenosila
vee optereenje. Karakteristika i ove opruge, kao i
kompresivne, je prava linija kao na dijagramu.

2/20/2015

Ekstenzivnatorzionaopruga

Proraun torzionih opruga

Kod ovih opruga provjerava se napon na uvijanje. Napon po
krunom poprenom presjeku je neravnomjerno rasporeen.
Najvei je na unutranjoj strani zavojka, tako da je napon:

Mu
Wo

- faktor poveanja napona usljed zakrivljenja zavojaka

M u = F D / 2 - momentuvijanjaopruge
Wo =

d3
16

- otpornimomentpresjekaiceopruge

optereenje opruge

srednji prenik opruge

prenikice (ipke)

2/20/2015

- faktor poveanja napona usljed zakrivljenja zavojaka

Raspodjela napona uvijanja upresjeku navojka opruge

= n =

Mu
Wo

Zavisnost sile i deformacije cilindrinih zavojnih opruga je

;
pravolinijska,
a veza izmeu sile i deformacije, ako opruga nije
prednapregnuta je:

f =

8 za K 3
F
F=
Gd
c

c=

Gd
F
=
3
f
8 za K

gdje je :
D
prenik opruge,
d
prenik ice,
G
modul klizanja,
klizanja
c
krutost opruge,
K=D/d odnos prenika opruge i prenika ice

2/20/2015

Fleksioneoprugeiligibnjevi
Fleksione opruge ili gibnjevi prenose napon savijanja preko vie
traka spojenih sa glavinom i vezicama koje spreavaju da traka
(listovi) u toku rada osciluju i stvaraju buku i slino.
I kod ovih opruga bitna nam je krutost, duina (2 l), ugib gibanja
fo
f koji
k se zove statiki
k ugib
b i on obino
b iznosi
fo 1,5 f
f ugib gibanja u toku rada. Ugib f ne smije biti nikad negativan,
tj. da se listovi preopterete i da doe do loma.
Glavnilistgibanjaimaprstenastuizvedbunakrajevimaislueza
g j
j
montaugibnjaunekukonstrukciju.
Brojlistovaznetrebabitiprevelikjersepoveavakrutostgibanja,
iznosiz12.

Prostigibanj izgled

Prostigibanjvrste

2/20/2015

Nastanaksloenoggibnja

Sloenigibanj

10

2/20/2015

Sloenigibanj stvarniizgled

Sloenigibanj stvarniizgled

11

2/20/2015

Proraun gibnja
Radni napon uopasnom presjeku listova gibnja

Ms 6 F L
=
doz
Wx z b h2

Ms = F L
Wx =

F
b
h
z

bh
6

- momentsavijanjauopasnompresjeku
- aksijalniotpornimomentpresjeka
optereenje gibnja
irinalista
debljinalista
- ukupan broj listova gibnja

Potreban broj listova gibnja

z=

6 Fmax L
doz b h2

Zavojnafleksionaopruga
Zavojna fleksiona opruga se upotrebljava prvenstveno kao povratna opruga u
raznim ruicama i poklopcima. Jedan kraj opruge fiksno je uvren na
odgovarajue kuite ili konzolu, a drugi kraj je pokretan skupa s ruicom ili
poklopcem.

12

2/20/2015

Proraunzavojnefleksioneopruge

Najvea vrijednost napona proraunava se:

M s = Fa a = Fe e

Ms

- Moment savijanja

Deformacija (ugao) zaokretanja slobodnog kraja opruge

M s l
EI

Ms
c

Tanjirasteopruge
Tanjiraste opruge se obino koriste u slogovima to znai da
se nikad ne koriste tanjiraste opruge nego vie njih u slogu.
a)
c)

b)

Tanjirastaopruga:a)osnovne konstruktivne veliine, b)

sloenatanjirastaopruga,c)primjer upotrebe

13

2/20/2015

Spiralneopruge
Spiralne opruge se koriste za akumulaciju energije, npr. kod satnih
ili mjernih instrumenata i sl. Obino se rade od trake pravougaonog
proprenog presjeka.

Spiralnaopruga:a)optereenjenavanjskomkraju,b)
optereenjenaunutarnjemkraju

Gumeneopruge

Gumene opruge uglavnom slue za priguivanje udarnih

optereenja i kombinuju se iskljuivo sa metalnim dijelovima
koji dozvoljavaju gumi da se slobodno iri, jer je poznato da je
guma nestiljiva. Metalni dijelovi zapravo usmjeravaju koje
priguenje

l
elimo
d nautraliemo
da
l

metal

guma
a)

b)

Gumenaopruga:a)izgled,b)primjena(oslonacmaina)

14

2/20/2015

Spajanjeopruga opruge semogu koristiti i uslogu (paketu)

Paralelnaveza

Sila Fsedijeli na sile F1 i F2 :

F=F1 +F2 =c1 f1 +c2 f2
Kako su ugibi obje opruge jednaki,tj.f1 =f2 =f, bite
F=(c1 +c2 )f
Krutost paralelnog spoja je
c =F/f =c1 +c2
Openito za vei broj paralelno spojenih opruga ukupni koeficijent krutosti je
c ==c1 +c2 +c3 + ...... (tvrdipaket)

Serijskaveza

Ista sila djeluje na obje opruge,ali e opruge zbog razliitih krutosti imati razliite
ugibe:
f1 =F/c1 f2 =F/c2
f= f1 +f2 =F(1/c1 + 1/c2 )
f/F=1/c=1/c1 + 1/c2
Openito,za vei broj serijski spojenih opruga seukupna krutosti rauna po izrazu
1/c=1/c1 + 1/c2 + 1/c3 +.....(mekipaket)

15

2/20/2015

MAINSKIELEMENTIZAPRENOSKRETANJA
Uovugrupumainskihelemenataspadaju:
Osovine
Osovina
Osovina

Vratila
Vratilo

Vratilokodmjenjaa

16

2/20/2015

Osovinice

Osovinica

Osovinica

Rukavac

Rukavac

Rukavac

Rukavci

Spojnice

Kliznaikotrljajnaleita

17

2/20/2015

Osovine

Osovine slue za prenoenje i uleitenje mirujuih i obrtnih dijelova, te za

preuzimanje poprenih i eventualno uzdunih sila koje na te dijelove djeluju.

Osovine mogu biti mirujue (dijelovi na njima rotiraju slika a ) ili rotirajue
(dijelovi su na njima privreni i rotiraju zajedno s njimaslika b).

Osovine se uglavnom koriste kod vagonskih konstrukcija, a nekada se moe

koristiti kod drugih motornih vozila.

Osovine su optereene na savijanje i ne prenose obrtne momente.

Osovina

Osovina

a)

b)

Optereenjaiproraunosovina
F
FB

FA

Sa slike vidimo da je osovina optereena

poprenim silama, tj osovine su optereene
samo na savijanje i prenose kruno kretanje.

FT

Idealni oblik osovine bi bio parabolian i

imao bi najbolju iskoristivost materijala.

Ms

Takav oblik teko je izvesti u praksi pa se

umjesto njega koristiti stepenasti oblik
osovine kojij jje daleko laki za izradu.
Rukavac

Stvarnioblikosovine

Idealnioblikosovine

Obzirom da je osovina optereena samo na

savijanje onda je proraun daleko
jednostavniji i svodi se na odreivanje
prenika osovine na karakteristinim
mjestima.

18

2/20/2015

F
FB

FA
FT

Karakteristina mjesta su npr. leita osovina

(A i B) i mjesta gdje djeluje optereenje (F).
Kada se provede naponska analiza dobije se
i
i
j
ik
izraz
za izraunavanje
prenika
na
karakteristinim mjestima:

Ms

Rukavac

Idealnioblikosovine

momentsavijanjanakarakteristinom
mjestu
dozvoljeni napon na savijanje (zavisi od
materijala koje je najee nelegirani
ugljenini elik)

Stvarnioblikosovine

Osovinice
Osovinice seupotrebljavaju za zglobno spajanje mainskih dijelova.Pri tome
jedan dio moe biti pokretljiv oko osovinice,dok drugi miruje ili su oba dijela
pokretljiva.Pokretljivi dio osovinicemora sepodmazivati.

Osovinica

19

2/20/2015

Oblikosovinice
Osovinice mogu biti razliite konstruktivne izvedbe i uglavnom miruju ili
osciluju. Kod ugradnje se moraju aksijalno osigurati, a za tu svrhu se koriste
osigurai kao kod navojnih veza ili se osigura kombinuje sa naslonom.
Izrauju se kao pune ali esto se koriste i uplje osovinice radi smanjenja
teine,, a nekada i elastine ((razrezane)) osovinice.

Otvorza
osiguranje

Naslon

Osovinicestandardnih oblika:a)glatka osovinicasrascjepkom, b)glatka osovinica s

uskonikom, c)osovinicasglavom, d)osovinica s navojem

Proraun vrstoe osovinice

Sila Fuzrokuje:
naprezanjenasmicanjes upresjecimaIiII:

naprezanje na savijanje s na mjestu

najveeg momenta savijanja Ms,max:

povrinski pritisak p1 izmeu osovinice i

poluge, te povrinski pritisak p2 izmeu
osovinice i kuita:

20

2/20/2015

Vratila
Vratila osim momenta savijanja prenose i snagu (momemt uvijanja) sa jednog dijela
vratila na drugi, za razliku od osovina koje prenose samo momente savijanja. Iz ovoga
zakljuujemo da je proraun vratila vrlo sloen i odgovoran jer se na njima pojavljuje
osim savijanja i napon uvijanja, koji potie od sila na elementima koji se nalaze na vratilu
(primjer zupanika).
zupanika)
Vratilo

vrstavratilapremakonstrukcujimogubitiprava (slikaa) ikoljenasta

(slikab).
a)
Koljeno

b)

Koljenasto vratilo slui za pretvaranje pravolinijskog kretanja u obrtno kretanje i obratno.

Proraun ovih vratila je izuzetno sloen jer imaju neravnomjernu raspodjelu vratila na
odreenoj duini. Posebno je teko podmazivati ovakva vratila obzirom da imaju tzv.
letea leita.

21

2/20/2015

Vratila se mogu podjeliti na lagana (slika a) i teka (stepenastog oblika, slika

b). Kod laganih vratila mogu se zanemariti teine elemenata koje vratilo nosi a
kod tekih ne mogu.

a)Laganovratilo

b)Tekostepenastovratilo

Proraun laganogvratila

Lagana vratila su zapravo kratka vratila i ona se proraunavaju samo na uvijanje jer je
napon na savijanje mali. Izraz za raunanje prenika lakog vratila d ima oblik:

22

2/20/2015

Konstrukcijsiproraun tekogvratila
Proraun tekih vratila je znatno sloeniji jer simultano djeluju momenti savijanja
i momenti uvijanja, a osim toga moramo voditi rauna o kvalitetu izrade i
koncentraciji napona. I na osovini pa i na vratilima moraju postojati rukavci koji
slue za oslanjanje ovih elemenata u leitima.
Na vratilu obino imamo ljebove za klin koji slue za ugradnju klina,
klina a znamo da
oni stvaraju koncentraciju napona. Takoer na vratilima moraju biti i sredinja
gnijezda na krajevima vratila koja slue prilikom izrade vratila radi centriranja
vratila.

Proraun tekog vratila svodi se takoer na odreivanje prenika vratila na

karakteristinim mjestima kao to su pojedine stepenice pri emu stepen sigurnosti
s = 1,5 3 iznimno do 5. Prenik vratila se rauna po izrazu:

idealni fiktivni ili zamiljeni momenat koji uzima u obzir i savijanje i

uvijanje, utvruje se po hipotezama o slaganju momenata.
koeficijentkojinajeeiznosi:

23

2/20/2015

Rukavci
Kao to je ve reeno, rukavac je dio vratila ili osovine koji stvara nalijeganje sa
leajevima. Rukavci mogu biti optereeni razliitim silama, npr poprenim,
uzdunim ili i jednim i drugim istovremeno.
U zavisnosti od karaktera dejstva spoljanjih sila rukavci mogu biti:
radijalni ( sila djeluje normalno na osu), i
aksijalni (sila djeluje u pravcu ose).
Po obliku radijalni rukavci mogu biti:
cilindrini (slika a),
konini (slika b), i
loptasti (slika c).

a)

b)

c)

Primjeri aksijalnih rukavaca

a)Rukavacsaravnimelom

b)Rukavacsaprstenastimelom

c)Grebenastirukavac

Rukavcimorajubitiizraenivisokimkvalitetomjerprenosevelikaoptereenja
privelikimbrzinamaijakosezagrijavaju.

24

2/20/2015

Najvanijikonstruktivnakarakteristikaradijalnihrukavcajevitkostrukavca.

vitkost rukavca ( = 0.81,2)

d prenik rukavca
L duina rukavca

Spojnice

25

2/20/2015

Uvod
Spojnice slue za spajanje vie vratila u jednu cjelinu, a sa druge strane
slue za vezu pogonskog i gonjenog vratila.
Pogonsko vratilo je ono vratilo koje je spojeno sa izvorom snage, npr.
elektromotor, a gonjeno vratilo je vratilo koje je spojeno sa radnom
mainom, npr. sa motornim vozilima, i ono prima snagu od pogonskog
vratila. Dakle, spojnica nam slui da prenese snagu sa pogonskog na
gonjeno vratilo.

Vezavratilapomouspojnice;(1pogonskovratilo,2gonjenovratilo,
3spojnica,4leita)

Dakle, spojnica slui samo za transmisiju (prenos) snage i moraju

biti male teine, jednostavne konstrukcije, montirana blizu leita
itd. Postoji veliki broj razliitih spojnica, a najee se dijele u
sljedee grupe:
a) Krute spojnice
b) Dilatacione spojnice
c) Elastine spojnice
d) Kardanske spojnice
e)) Ukljunoiskljune
Uklj i klj spojnice
j i
f) Specijalne spojnice

26

2/20/2015

Krutespojnice
Krute spojnice slue za kruti prenos snage sa pogonskog na
gonjeno vratilo i prednost im je to nemaju nikakvih gubitaka,
jednostavne su konstrukcije, a ostalo su im sve nedostaci, npr.:
kruto p
prenose udare sa p
pogonskog
g
g na ggonjeno
j
vratilo
ne dozvoljavaju nikakva pomjeranja vratila (ugaona, poprena
i uzduna),...
o
o

U upotrebi je veliki broj ovih spojnica, a djele se na:

spojnica sa naglavkom,
krute spojnice sa obodima,
obodima
oklopnespojnicei dr.
o
o
o

Spojnica sa naglavkom (ahurasta spojnica)

27

2/20/2015

SpojnicasanaglavkomSKF

1unutranjaahura,2naglavak,3kanaliza
mazivo,4otvorzaprivrivanjeinjektora

Krute spojnice sa obodima

28

2/20/2015

Oklopnaspojnica

Dilatacionespojnice
Dilatacione spojnice su takve spojnice koje dozvoljavaju pomjeranje
vratila u toku rada to je vrlo bitno, npr. kod zagrijavanja vratila.
Dakle, kod ovih spojnica postoji odreeni zazor izmeu vratila koji
preuzima na sebe tu dilataciju ili poveanje duine vratila.
vratila
Tu se najee koriste kandaste spojnice. Sastoji se od dve glavine
koje na eonoj strani imaju po tri kande simetrino postavljene.

29

2/20/2015

Elastinespojnice
Elastine spojnice su takve spojnice koje nam dozvoljavaju da se
vratila u toku rada mogu ugaono, popreno i uzduno pomjerati, a
osim toga priguuju udarna optereenja koja se eventualno pojave
na pogonskom vratilu i na taj nain titimo gonjeno vratilo koje je
vezano za neku radnu mainu.
Dakle, izmeu vratila postoji elestini umetak koji to omoguuje i
obzirom na to, postoji nekoliko tipova ovih spojnica, koje su
prikazane na sljedeim
p
j
slikama.

Elastinaspojnicasagumenimprstenovima

30

2/20/2015

Elastinaperifleksspojnica(spojnica sa elastinim vjencem )

1glavina,2stezniprsten,3elastinipojas

Elastinaspojnica''BIBI''

Stanjeopruge:1normalnooptereenje,2 jakooptereenjei3udar

31

2/20/2015

Elastina kandasta spojnica (eupex spojnica)

Zupastaspojnica TAKE(TACKE)

32

2/20/2015

Kardanske(zglavkaste)spojnice
Kardanske spojnice su takve spojnice koje omoguavaju spajanje
vratila pod uglom.

ZglavkastaspojnicaVilfl(Wlfel)

33

2/20/2015

Zglavkastaspojnicasaloptastimzglavkom

Ukljunoiskljunespojnice
Ukljunoiskljune spojnicesu takve spojnice koje dozvoljavaju da
se u toku rada mogu ukljuiti i iskljuiti ili samo ukljuiti.
U tu svrhu se koriste npr.: kandaste spojnice koje dozvoljavaju
samo iskljuenje gonjenog vratila, ali ne i ukljuenje, zatim
Hildebrantova spojnica, frikcione spojnice i elektromagnetne sa
lamelama.
Najvie se koriste frikcione (na principu trenja) koje se mogu
ukljuiti i iskljuiti pri bilo kojem broju obrtaja pogonskog i
gonjenog vratila (u motornoj industriji su poznate kao KVAILO).

34

2/20/2015

Iskljunakandastaspojnica:a)satriib)saviekandi

Hildebrantovaspojnica

1i2glavine,3klin,4prstenastioslonac
a)uiskljuenomstanju,b)uukljuenomstanju

35

2/20/2015

Frikcionaspojnicasaravnimdodirnimpovrinama

Frikcionaspojnicasakoninimdodirnimpovrinama

36

2/20/2015

Domenleblankovafrikcionaspojnica

1i2glavine;3kliza;4opruga; 5i6osovinicezaoprugu; 7saonicesapapuom;

8tegzalakeiskljuivanjei9zaptivnilim

Elektromagnetnafrikcionaspojnicasalamelama

37

2/20/2015

Specijalnespojnice
Obuhvataju Sigurnosne spojnice koje u sluaju preoptereenja se
automatski iskljuuju iz transmisije snage.
Koriste se i Sinhronizacione
h
spojnice, a ciljl ove spojnice je da
d
ujednai broj obrtaja gonjenog sa pogonskim vratilom, zato to se
ne mogu spojiti vratila ako se okreu razliitim brojem obrtaja.
Osim ovih koriste se i Centrifugalne spojnice koje se aktiviraju
automatski kad pogonsko vratilo dostigne odreeni broj obrtaja, a
ovo je povoljno jer se onda ne pojavljuju udari pri spajanju vratila.

Sigurnosnaspojnicasaivijom

38

2/20/2015

Sinhronizacionaspojnica

Centrifugalnaspojnica

39

2/20/2015

Kliznaikotrljajnaleita

Leita slue za oslanjanje vratila, osovina i slino i uglavnom se dijele u

dvije grupe, i to:

- Klizna leita koja imaju dominantno trenje klizanja.

- Kotrljajna leita koja imaju dominantno trenje kotrljanja
kotrljanja.

Klizna leita

Kotrljajna leita

40

2/20/2015

Na donjoj slici dat je prikaz kliznog i kotrljajnog leita na vratilu.

Otvor za dovod
maziva

Vanjski prsten

Gornje kuite dvodjelnog

kliznog leita

Kotrljajno tijelo

Rukavac

Posteljica

Unutranji prsten

Vratilo

Rukavac
Donje kuite dvodjelnog
kliznog leita

Klizno leite

Kotrljajno leite

I klizna i kotrljajna leita mogu prenositi poprene i uzdune sile ili

istovremeno i jedne i druge pa se zbog toga i leita dijele na:
o
radijalna (poprena, a),
o
aksijalna (uzduna, b) i
o
radi aksijalna (uzduno-poprena, c)

Klizna leita

a)

b)

c)

Kotrljajna leita

a)

b)

c)

41

2/20/2015

Konstrukcijakliznihleita
Klizna leita se obino izrauju kao dvodjelna zato da bi se mogla
lake montirati na vratilo s jedne strane, a s druge da u sluaju
oteenja posteljice istu moemo lako zamijeniti.

1 trup,2poklopac,3i4donjaigornjaposteljica,5otvorzazavrtanjza
vezutrupaipoklopca,6otvorzadovodmaziva.

Primjerdvodjelnogkliznogleita

a trup(donjekuite),bpoklopac(gornjekuite),cdonjaigornjaposteljica

42

2/20/2015

Posteljica se izvodi kao dvodjelna i obzirom da je direktno u kontaktu sa

rukavcem, mora se izraivati od materijala koji imaju nizak koeficijent
trenja, odnosno klizanja. Obino je materijal posteljica bronza, a ako
elimo jo kvalitetnije posteljicu, onda se unutranjost posteljice
presvlai tankim slojem bijelog metala koji je relativno skup, pa taj sloj
treba biti vrlo tanak (reda 10 do 15 m).
m)
Kuite se obino radi od jefitnih materijala (sivi liv) i obzirom da je on
jako izdrljiv onda moemo kazati da je vijek trajanja kliznog leita
neogranien.
Kod kliznih leita moramo obezbjediti da ne doe do direktnog
kontakta rukavca i posteljice, to znai da moramo dovesti dovoljnu
koliinu maziva i zato su predvieni odreeni naini za dovod maziva.

Podmazivanjekliznihleita
Za dovoenje mazivo koristi se ili mazalica za pojedinano dovoenje
npr. mazalice sa fitiljem (a) , mazalica sa ventilom (b), mlaznica sa
ipkom (c) i sl.
Podeavanje

Staklo

Staklo za
posmatranje

a)

b)

c)

43

2/20/2015

c) Podmazivanje sa slobodnim prstenom

d) Podmazivanje sa vrstim prstenom

Centralni nain podmazivanja je sigurniji i moemo obezbjediti

potpuno podmazivanja tj. potpuno odvojiti rukavac od posteljice i na
taj nain znatno smanjiti koeficijent trenja klizanja. Kod nepotpunog
podmazivanja imamo kontakt rukavca i posteljice direktno, to
znai da je koeficijent trenja znatno vei. Poto je teko obezbjediti
potpuno podmazivanje, veina kliznih leita (oko 90 %) radi sa
nepotpunim podmazivanjem.
Centralni nain podmazivanja je efikasan, prua mogunost
kontrole koliko maziva ima u kliznom leitu. Meutim, ovaj nain
trai sloeniju opremu kao npr. hladnjake, filtere, pumpe, cjevovode
i sl.
Uloga maziva nije samo da podmazuje klizne povrine nego i da
vri hlaenje kliznog leita, to centralno podmazivanje
obezbjeuje, dok podmazivanje mazalicama to ne obezbjeuje.

44

2/20/2015

Centralninainpodmazivanjaprimjer

Mazivazapodmazivanjekliznihleita
Maziva koja se koriste mogu biti razliitog porijekla a najee se
koriste mineralna i sintetika maziva. Mineralna maziva su
porijeklom od nafte. Najvanije veliine kod ovih maziva su
kinematska i dinamika viskoznost maziva (, ).
Viskoznost maziva je zapravo unutranje trenje u mazivu a
dinamika viskoznost je ona veliina koja je pokazatelj kvaliteta tog
maziva (Pas). Od maziva se koriste ulja i masti. Ulje nam moe
obezbjediti potpuno podmazivanje dok mast ne moe pa se veim
dijelom koriste ulja za klizna leita.
Glavna karakteristika kod masti jeste taka kapanja,
kapanja tj.
tj kada mast
pusti prvu kapljicu a to se deava obino kod temperature od 333 K
(60 C).
Sintetika ulja se danas masovno koriste u motornoj industriji a
prednost u odnosu na mineralna su ta to to ulje nije zapaljivo.

45

2/20/2015

Proraunkliznihleita
Najvanije karakteristike kod kliznih leita su zazor z, ugaona brzina
vratila , dinamika viskoznost maziva te se zahtijeva da osa rukavca
bude paralelna sa osom posteljice (koaksijalna).
Osim ovih veliina kod kliznih leita je bitna i ekscentrinost
udaljenost
d lj
ose rukavca
k
i ose posteljice.
lji

e, tj.

Posteljica

Povrinsk
i pritisak

Klizna leita nisu standardizovana to ima za posljedicu da se moraju

proraunavati a najvanija veliina za proraun jeste bezdimenzionalni
koeficijent zvani Sommerfeld-ov broj, So.

p sr2
S0 =

p - pritisak u kliznom leitu ( p = F/A ),
sr =

z
- relativni zazor ,
d

z zazor,
d prenik rukavca.

46

2/20/2015

Na osnovu Sommerfeld-ovog broja se proraun kliznih leajeva

grana u dva pravca:

S0>1 sluaja kada je u pitanju teko optereeno

podruje rada.
S0<1 sluaja kada je u pitanju slabo optereeno
podruje rada.
Kod oba prorauna se odreuje:
o
o
o
o

Debljina uljnog filma h (rukavac i posteljica),

Nosivi pritisak u leitu p,
Gubitak snage u leitu P zbog trenja,
Temperatura kliznog leita T 353 K jer u tom sluaju moramo
obezbjediti dodatno hlaenje kliznog leita pa je potrebno odrediti
koliinu maziva G.

Kotrljajnaleita
Kotrljajna leita imaju niz prednosti u odnosu na klizna jer kod njih
dominira trenje kotrljanja koje je znatno manje od trenja klizanja pa
su gubici snage manji. Zagrijavanje leaja je manje itd. Osim toga
kotrljajna leita se lake odravaju jer ne zahtjevaju intenzivno
podmazivanje kao klizna, nego mogu se nekada i ne podmazivati ili
se podmazuju jednom u radnom vijeku i to na poetku.
Nedostatak kotrljajnih leita je taj to ne mogu prenositi velika
optereenja kao klizna iz razloga prevelikih deformisanja kotrljajnih
tijela, pojave pukotina i sl, Takoer, kotrljajna leita nisu pogodna
za prevelike brzine zato to bi usljed centrifugalne sile kotrljajna
tijela (kuglice i valjci) izlazila iz svojih putanja i otetili prstenove
leaja. Nedostatak je takoer to u sluaju oteenja jednog
kotrljajnog tijela se mora zamijeniti kompletan leaj. Isto tako
nedostatak je to se kotrljajni leaj moe raditi kao jednodijelni to
oteava montau na vratilu.

47

2/20/2015

Prednost kotrljajnih leita je to su standardizirana (za razliku od

kliznih leita), a to znai da se ne proraunavaju nego se biraju
direktno iz kataloga proizvoaa na osnovu statike i dinamike
moi noenja (C0, C). Poznati proizvoai kotrljajnih leajeva su
SKF i FAG.

Kotrljajna leita se sastoje od vanjskog i unutranjeg prstena

izmeu kojih se nalaze kotrljajna tijela (kuglice, valjci, konusni
valjci, itd) i draa kotrljajnih tijela koji imaju zadatak da kuglice
dre na odreenom odstojanju i da pravilno funkcioniu.

1 - vanjski prsten, 2 ljeb za kuglice u vanjskom prstenu, 3 kotrljajna

tijela ( kuglice, valjci,..); 4 dra kotrljajnih tijela; 5 ljeb u unutranjem
prstenu; 6 unutranji prsten

U praksi se koriste kotrljajna leita sa kuglicam i sa valjcima

razliitih oblika.

48

2/20/2015

Leitasakuglicama

a)

b)

c)

Ukoliko su kotrljajna tijela kuglice, onda im je oznaka B i po toj oznaci se

u katalogu biraju kuglina leita. Isto tako vidimo da moe biti jedan red
k li ili dva
kuglica
d te
t da
d leita
l it mogu biti radijalna
dij l (a),
( ) samopodesiva
d i sa dva
d
reda kuglica (b) te aksijalna (c). Ukoliko je radijalni dodir onda leaj
prenosi samo poprene sile dok aksijalne sile prenosi ali vrlo male.
Ukoliko je samopodesivi leaj on omoguuje da se podesi prema
poloaju vratila u toku rada tako da nije ugroena ispravnost rada leaja.

Ukoliko imamo samo aksijalne sile onda se koristiti leaj (c) i ovaj
leaj ne prenosi uopte radijalne sile. Vidimo takoer da se kuglice
stavljaju u drae kuglica koji mogu biti razliito izvedeni a najea
varijanta za kuglice su metalni limeni drai.

Zakovice

Gornji dio draa

Kuglice

Donji dio draa

Dra kuglica se obino sastoji iz dva dijela spojena sa zakovicama i

dri kuglice na odreenom odstojanju bez obzira na brzinu obrtanja ili
teinu koju prenosi. Za druga kotrljajna tijela koriste se i druge vrste
draa koji su obino masivniji i ne rade se od elika nego npr.
mesing.

49

2/20/2015

Leitasavaljcima
R

a)

b)

c)

d)

Ukoliko su kotrljajna tijela valjci onda oni mogu prenositi znatno

vea optereenja. Oblik valjaka moe biti cilindrian (a) i on prenosi
znatne radijalne sile ali i aksijalne manjeg intenziteta. Potom
konusni valjci (b) mogu prenositi i radijlane i aksijalne sile velikih
vrijednosti. Valjci mogu biti sferni (c) i oni slue za prenos velikih
radijalnih sila i mogu biti takoer jednoredni ili dvoredni, valjci u
obliku iglica (d) koje prenose velike poprene (radijalne) sile a
koriste se kada elimo imati kompaktniju konstrukciju koja zauzima
manje prostora. I ova kotrljajna tijela moraju imati drae kotrljajnih
tijela koja su vrlo masivna i od mesinga.

Izborleita
Obzirom da su standardizovana, kotrljajna leita se biraju direktno
iz kataloga na osnovu dinamike moi noenja:

C = HF m
F

T n
T n
= HF m
T0 n0
16660

ekvivalentno optereenje; F = x Fr + y Fa [kN],

H faktor temperature leaja i obino je ta temperatura 373 K (100 C),

x,y faktori koji zavise od tipa leaja i njegove sposobnosti da primi

radijalna odnosno aksijalna optereenja,
T vijek trajanja leaja (5 10000 h),
n broj obrtaja vratila [min-1],
T0 vrijeme ispitivanja kotrljajnog leaja (T0 =500 h),
n0 broj obrtaja ispitivanja leaja (n0 =33,3 min-1),
m eksponent zavisi od vrste leaja, pa tako je npr. m=3 ako su kotrljajna
tijela kuglice dok je za valjke m=3,33.

50

2/20/2015

Primjeri ugradnje leaja

Primjer

51

2/20/2015

52

2/20/2015

MAINSKIELEMENTIZAPRENOSSNAGE
Uovugrupumainskihelemenataspadaju:
prenosnicisnageikretanjasazupanicima,
remeniikainiprenosnici,
prenosnicisalamelama,
frikcioniprenosnicii
lananici.

53

2/20/2015

Prenosnicisnagesazupanicima

Remeniikainiprenosnici

54

2/20/2015

Frikcioni prenosnici

Lananiprenosnici

55

2/20/2015

Prenosnicisnagesazupanicima
Ovo je najrasprostranjenija grupa elemenata za prenos snage i kretanja putem
zubaca zupanika koji se nalaze na obodu ili u unutranjosti zupanika. U
skladu sa navedenim zupanici se dijele na zuanike sa vanjskim (spregnuti
zupanici se okreu u suprotnom smjeru) i unutranjim ozubljenjem (spregnuti
zupanici se okreu u istom smjeru).
VANJSKOOZUBLJENJE

UNUTRANJEOZUBLJENJE

U sprezi moraju biti uvjek dva zupanika koji se zovu zupasti

par, pri emu obimne brzinena dodirnih krugova spregnutih
zupanika su jednake.
Zupanici, zahvaljujui zupcima,
zupcima prenose obrtanje sa vratila
Zupanici
na vratila prinudno, bez klizanja ili puzanja.
Zubi zupanika su kljuni za prenos optereenja i sva
istraivanja vezana za zupanike odnose se na zube
zupanika. Kod zuba zupanika uglavnom se ispituje oblik
profila zuba i korjen.
evolventa u manjoj
Za profil zuba zupanika obino se uzima evolventa,
mjeri cikloida a ostale krive vrlo rijetko. Takoer, vrlo bitan je
i korjen zuba u pogledu ispunjavanja potrebne vrstoe pri
prenosu velikih snaga.

56

2/20/2015

Osnovne mjerazupanika datesunaslici

Bokzuba
Bok
zuba
Korakzuba

Glavazuba
Glava
zuba
Profilzuba
Profil
zuba

p=s+e

Korjenzuba
Korjen
zuba
Visina uba
Visinazuba:

h=ha +hf
Tjemenavisinazuba
Tjemena
visinazuba

Debljinazuba

irinazuba
irinameuzublja

Podnonavisinazuba
Prenik
Pre
niktjemenog
tjemenogkruga
kruga
Prenik
Pre
nik podionogkruga
podionogkruga

d=df+2
+2h
hf=da2ha
Prenik
Pre
nik podnonogkruga

Najvanija veliina kod svakog zupanika je modul zupanika m

Modul je standardizovan i slui za proraun, dimenzionisanje,
izradu i kontrolu zupanika. Kada je poznat modul mogu se
odrediti ostale mjere zupanika.
Moduli spregnutih zupanika su jednaki.
Modul zupanika je odnos:

m =d/z=p/
=d/z=p/

dprenik
d
ik podionog
di
k
kruga
Z broj zuba zupanika
pkorak zuba (p=s+e)
s debljina zuba
e irina na podionom preniku , za pravilan rad zupanika mora biti se

57

2/20/2015

Osnovneveliinekaofunkcijemodula:
Tjemenavisinazupca:

ha=m

Podnona visina zupca:

Podnonavisinazupca:

hf=1.2m

Visina zupca:

h=ha+hf=m+1.2m=2.2m

Prenikpodionogkruga:

d=mz

P ik tj
Preniktjemenogkruga:
k

da=d+2m
d 2

hf=(1.11.3)m
(
)

Prenikpodnonogkruga: df=d 2.4m

Korakzupca:

p=m

Duinazupca:b=m
faktorduinezupca

=(6100)

Zaobljenjekorjenazupca: =0.25m
Osnovniprenikkruga:

db=dcos

Ugaododirnice:

=20o

58

2/20/2015

Osno rastojanje:

d2

d1

2
d1, d2 prenici podionih krugova ili dodirnih krugova
m
modul zupanika
z1, z2 brojevi zubaca

Vanjskoozubljenje

Unutranjeozubljenje

59

2/20/2015

Vrstezupanika
Postoji veliki broj zupanika zavisno od poloaja vratila preko kojih
se prenosi snaga (sa pogonskog na gonjeno vratilo).
Zupanik koji se nalazi na pogonskom vratilu (zupanik koji je blii
izvoru snage) naziva se pogonski zupanik, dok zupanik koji se
nalazi na gonjenom vratilu (zupanik koji je blii radnoj maini)
naziva se gonjeni zupanik. Gonjeni zupanik prima snagu od
pogonskog i prenosi je na gonjeno vratilo koje je povezano sa
radnom mainom.
Pogonski zupanici obiljeavaju se neparnim brojevima (1, 3, 5, ...),
a gonjene sa parnim brojevima (2, 4, 6, ...) bez obzira o kojim se
zupanicima radi. Na narednim slikama dat je pregled razliitih vrsta
zupanika.

Cilindrinizupanicizaparalelnavratila

a)Cilindrinizupanik
sapravim zupcima

b)Cilindrinizupanik
sa kosimzupcima

c)Cilindrinizupanik
sa strelastimzupcima

60

2/20/2015

Cilindrini zupanici sa pravim zupcima ( slika a) esto se koriste

jer su jednostave konstrukcije za izradu.
Cilindrini zupanici sa kosim zupcima ( slika b), takoer, dosta
se koriste u primjeni. Nedostatak im je pojava aksijalnih sila.
Ugao nagiba obino iznosi = 15.
Cilindrini zupanici sa strelastim zupcima ( slika c), takoer
dosta se koriste za vratila sa paralelnim osama. Nemaju
aksijalnih sila i sloeni su za izradu.

Zuaniciijeseosesjeku (najeepoduglom=90)

a)Koninizupanik
sapravim zupcima

b)Koninizupaniksa
lunimzupcima

61

2/20/2015

Zupaniciijeseosemimoilaze

a)Punipar

b)Cilindrinizupanicisa
helikoidnim zupcima

c)Koninizupanicisa
hipoidnim zupcima

Puni prenos ( slika a) se koriste za vratila koja se mimoilaze.

Sastoji se od pua i punog zupanika, pti emu je pu u obliku
zavojnice, tj. kao zavrtanj i nema zubaca. Ugo uspona zavojnice
pua =15 20. Nedostatci punih prenosnika su veliki gubici
snage.
Helikoidni zupanici ( slika b) , takoer se koriste za vratila koja
se mimoilaze. Nedostatak ovih zupanih prenosa je veliki
gubitak snage.
Hi
Hipoidni
id i zupanici
i i ( slika
lik c)) su slini
li i koninim
k i i zupanicima,
i i
samo je razlika to je zupanik 1 pomjeren za iznos a kako bi
prenos snage bio stabilniji.

62

2/20/2015

Zupastapoluga

Zupasta poluga (letva) slui za pretvaranje pravolinijskog

kretanja u kruno kretanje i obrnuto. Zupasta poluga je
zupanik beskonanog prenika a profil zuba je linija.

Prenosniodnos
Dvaspregnutazupanikainejednostrukiprenosikpomoukogase
ostvarujeprostprenossaprenosnimodnosom:

d2

d1

1 pogonski zupanik

2 gonjeni zupanik

n1, n2 broj obrtaja pogonskog 1 i gonjenog zupanika 2

1, 2 ugaone brzine zupanika 1 i 2
d1, d2 (r1, r2) prenici (poluprenici) podeonih krugova
z1, z2 brojevi zubaca

63

2/20/2015

Iz izraza za prenosni odnos moe se zakljuiti da je proizvod

1d1= 2d2=const
Ukoliko je vei prenik zupanika manja je brzina i obratno.
Takoer prenosni odnos ne bi trebao biti vei od 10, jer bi to
znailo preveliku razliku izmeu prenika zupanika, to je
konstruktivno nepogodno.
Najbolje je kada se prenosni odnos kree oko 3, 4 ili 5. (Ovo ne
vrijedi za pune prenosnike). Prenosni odnos za jednostepeni
prenos obino se uzima oko 5 .
p
Za vee prenosne odnose (i>10) umjesto jednostrukog prenosa
koriste se viestruki prenos koji podrazumjeva vie parova
zupanika.

Viestrukiprenosnik
Viestruki prenos se uvodi kada:
a) je potrebno poveati ukupni prenosni odnos
b) treba savladati veliko meuosno rastojanje bez poveanja gabaritnih
dimenzija zupanika
Prvi par (I)
Drugi par (II)
3

4
2

U ovom sluaju ukupni prenosni odnos se dobije kao

proizvod prenosnih odnosa parova zupanika

64

2/20/2015

Ukupniprenosniodnosviestrukogprenosnika:

nI
z
= 2
n II
z1
n
z
i 2 = II = 4
n III
z3
z
n
i 3 = III = 6
n IV
z5

i1 =

i1 i2 i3 =
i1 i2 i3 =

z z4 z6
n I n II n III
= 2
n II n III n IV
z1 z3 z5
z z4 z6
nI
= i = 2
n IV
z1 z3 z5

Iz prethodne relacije za ukupni prenosni odnos viestrukog

prenosnika moe se vidjeti da je mogue dobiti jako veliki
prenosni odnos a da zupanici ostanu relativno male veliine.

Dvostepeni reduktori imaju prenosni odnos od 1060, a za vie

prenosne odnose se koriste viestepeni reduktori.

U praksi je najee potrebno smanjivati broj obrtaja od

pogonske do radne maine i za tu svrhu se koriste reduktori,
osim reduktora postoje multiplikatori koji uveavaju broj obrtaja i
mjenjai (varijatori) koji mogu smanjivati ili uveavati broj
obrtaja.
j

65

2/20/2015

Primjerviestrukogprenosnika:

Umetnutizupanik
Umetnutizupanikkoristisekadajepotrebno:
uticatinasmerobrtanjagonjenogvratila,
velikomeuosnorastojanjesavladatizupanicimamanjih
gabaritnih dimanzija
gabaritnihdimanzija.

Umetnutizupanik

66

2/20/2015

Primjerispregnutihparovazupanikausklopuprenosnikasnage
Cilindrinizupanicisa
pravim zupcima

Cilindrinizupanicisa
pravim zupcima

Konini zupanici

Puni par

Paralelna vratila

Kosi zupci

Pravi zupci

67

2/20/2015

Konini zupanici

Puni par

68

2/20/2015

Pravilakodzupanika
Osnovno pravilo ozubljenja
Normala povuena iz trenutne take
dodira dva profila zuba mora uvijek
prolaziti kroz centralnu taku O koju
uslovno moemo nazvati kinematski
pol.
Ukoliko to ne bi bilo ispunjeno, onda
dva spregnuta zupanika
upanika ne bi mogli
uope funkcionisati, zato to bi dolo
do zadiranja ili zaostajanja bokova
spregnutih zuba zupanika.

Trenutnabrzinatakedodira

v1 = r1 1
v2 = r2 2

Komponentebrzinatake
dodirananormalusu

c1 = v1 cos 1
c2 = v2 cos 2
O

c1 = c2
Komponentebrzinatake
g
dodiranatangentusu

v'' 1 = v1 sin1
v'' 2 = v2 sin2
Brzinaklizanja

vk = v1 v2
,,

,,

69

2/20/2015

Trenutnabrzinatakedodira

v1 = r1 1
v2 = r2 2

Komponentebrzinatake
dodirananormalusu

c1 = v1 cos 1
c2 = v2 cos 2

c1 = c2
Komponentebrzinatake
dodiranatangentusu
g

v'' 1 = v1 sin1
v'' 2 = v2 sin2
Brzinaklizanja

vk = v1 v2
,,

,,

Komponentebrzinananormalumogusezapisatikao

c1 = v1 cos 1 = R1 1 cos 1 = 1 1
c 2 = v2 cos 2 = R2 2 cos 2 = 2 2
c1 = c2
Izuslovaslijedi

1 2
=
2 1

IzslinostitrouglovaO1COiO2DOproizilazidaje

2 R2
=
=i
1 R1

Nosa brzina c1 i c2 dijeli centralnu liniju koja spaja sredita zupanika O1 i O2 na dva
dijela iji je odnos jednak prenosnom odnosu i ili drugaije reeno, normala povuena
iz trenutne take dodira dva profila zuba mora uvijek prolaziti kroz centralnu taku C
koja se naziva kinematski pol.

70

2/20/2015

Dodirnica

Dodirnica du MN je zapravo
geometrijsko mjesto niza taaka
dodira dva spregnuta zuba od
poetka zahvata M, do izlaska ta
dva zuba iz zahvata, taka N.
Ugao dodirnice se obiljeava sa
uglom koji najee iznosi 20,
ali pod uslovom da je profil zuba
evolventan.
l

Aktivnaduinadodirnice

Posmatramo par
zubaca u sprezi

71

2/20/2015

Poetak dodira
profila

72

2/20/2015

73

2/20/2015

74

2/20/2015

75

2/20/2015

76

2/20/2015

Kraj dodira profila

77

2/20/2015

Ako sada izdvojimo samo posmatrani

parzubaca
par
zubacazup
zupanika ...

Poetak dodira
profila

78

2/20/2015

79

2/20/2015

Kraj dodira profila

80

2/20/2015

Profil zuba
Moe biti bilo koja kriva linija, ali se najee koristi evolventa zato
to ima niz prednosti, a najvea joj je to ne trai tanu izradu i
montau zubaca, a osim toga dodirnica je prava linija.

Konstruisanjeevolventnihzubaca

Evolventna funkcija je funkcija koja nam omoguuje da izraunamo

debljinu zuba na bilo kojem mjestu, a ne samo na podionom preniku.
Evolventna funkcija ugla (inv involut ) rauna se po sljedeem izrazu
i daje se tabelarno:
inv = = tg
a to je vrijednost ugla dobijena iz relacije sa slike a:
Rb( + ) = Rb tg Y =tg
tg

a)

b)

DebljinezupcanaprenikuRx (slikab):bx=2Rx (/2z+inv invx)

81

2/20/2015

Evolventna funkcija inv = tg

Druge krive se rijetko koriste, a ako se koriste onda je to najee

cikloida i to u onim sluajevima kada elimo poveanu tanost (npr.
kod mjernih instrumenata). Cikloida zahtjeva veliku tanost

izrade i montae zubaca i zupanika, a osim toga nije dodirnica

prava liniju, nego je u pitanju neka krivulja, to oteava
proraun
sila
il na zupaniku.
ik
Ostale krive linije nisu pogodne zato to ne garantuju da e profil
oba zuba biti ista kriva (npr. na jednom zubu moe biti dio hiperbole,
ali na drugom zubu nee biti hiperbola nego treba ispitati koja je to
kriva).

82

2/20/2015

Izrada i obrada zupanika

Zubi zupanika se mogu izraditi razliitim metodama, npr. livenjem,
glodanjem, rendisanjem i presovanjem.
Izrada livenjem se koristi kod zupanika koji ne zahtjevaju veliku
tanost, rade obino vani, imaju manje brojeve obrtaja.
Glodanje zubaca se rjedje koristi, ali se moe postii velika tanost
zubaca.

Glodanjezubaca(profilno glodalo)

Danas se zupanici izrauju rendisanjem sa punom automatizacijom i

zavisno od vrste zupanika. Za izradu cilindrinih zupanika uglavnom se
koriste MAG (Maag) postupak ako je alat dat u obliku zupaste letve ili
poluga, te FELOUZ (Fellows) postupak ako je alat dat u obliku zupanika.

Magpostupak alatuobliku
zupaneletv

Felouz postupak alat ima

oblik zupanika

83

2/20/2015

Presovanjem se izrauju oni zupanici koji su manjih dimenzija i

tanji.
Nakon izrade, obavezno se zubi zupanika termiki obradjuju sa
ciljem postizanja vee tvrdoe bokova zubaca, a da je
unutranjost sa velikom ilavou. Nakon termike obrade, zubi
zupanika se moraju brusiti do postizanja visokih kvaliteta (N5
N7) sa namjerom da se izbjegnu pojave pukotina koje se usljed
dinamikih promjena mogu iriti.

Postupakbruenjazubi

Materijalzupanika
Materijal zubaca zupanika zavisi od snage koja se prenosi. Najee
se korsiti elik (ugljenini, legirani) dok ostali materijali se rjedje
koriste, npr. sivi liv i obojeni metali (mesing, bronza, ...). Nemetali,
npr. pvc i slino se koriste za manje snage, manje brzine i manje
temperature.

Mnogi inioci utiu na izbor materijala za zupanike; to su, na

prvom mjestu, brzina i optereenje, pa eljena teina, eljeni
vjek, cijena kotanja i dr.
U narednoj tabeli dat je prikaz uobiajenih materijala za
zupanike sa orjentacionim podacima o pojedinim osobinama.

84

2/20/2015

Materijalizazupanikle

Stepeniskoritenjazupanika

Stepen iskoritenja zupanika openito zavisi od kvaliteta

izrade zubaca i njihove obrade, pa je za sluaj neobradjenih
zubaca = 0,92 0,94, a kod obradjenih zubaca = 0,95
0 99
0,99.

U osnovi, stepeni iskoritenja zavise i od vrste zupanika u

sprezi, pa tako najbolje rezultate pokazuju cilindrini
zupanici za paralelna vratila, zatim neto manji stepen
iskoritenja imaju konini zupanici, a najnii puni
prenosnici, gdje je = 0,5. Iz ovih razloga puni prenosnici se
i bj
izbjegavaju,
j alili ako
k su vratila
il mimoilazna,
i il
to nam je
j jedino
j di
rjeenje.

Izgubljena snaga u transmisiji se pretvara u toplotu to

nepovoljno djeluje na temperaturu cjelokupne maine i
dovodi do smanjenja vijeka trajanja radne maine.

85

2/20/2015

Stepen sprezanja zupanika

Stepen sprezanja je broj koji pokazuje koliki je procentualni

udio predhodnog para zubaca u sprezi u trenutku kada
posmatrani par ulazi u spregu. Stepen sprezanja mora biti vei
od 1, a rauna se po formuli:

gdje je:

l
p

l duina dodirnog luka

p korak zupca

Odnosdodirnog lukal premaaktivnoj

duinidodirniceMN(MN=l0=l cos )

Stepen sprezanja nam zapravo govori koliko zubaca jednog zupanika je u datom
trenutku spregnuto sa zupcima na drugom zupaniku.
Ako je stepen sprezanja = 1, onda to znai da je u sprezi po jedan zubac i
jednog i drugog zupanika. Ako je = 2, dva zupca jednog i dva zupca drugog
zupanika.
Medjutim, stepen sprezanja rijetko je cijeli broj, nego je to obino decimalni
npr. vrijednost = 1,87.
U sluaju da imamo decimalni broj i da je 1 < <2, to znai da e veim ili
manjim dijelom biti u sprezi po jedan par zubaca ili po dva. Stepen sprezanja se
kree najee oko dva, to je najpovoljnije, jer preveliki broj zubaca u zahvatu
ima druge nedostatke, npr. slabiji zahvat, vee gubitke i sl.
Stepen sprezanja ne smije biti nikada < 1 zato to bi u jednom ciklusu zahvata
dva zuba bilo perioda kada nemamo u zahvatu nijedan par zubaca, a to uzrokuje
pojavu udarnih optereenja, i vijek trajanja zubaca je manji.
U princiu za < 1 zupanici bi mogli raditi ali bi se pojavljivali udari to ne
moemo dozvoliti.

86

2/20/2015

Granini broj zubaca

Granini broj zubaca na zupaniku je takodjer bitna veliina. Pri normalnoj

izvedbi konstukcije zupanici bi trebali imati broj zubaca z = 20 25, i u tom
sluaju ne bi bila upitna nijedna karakteristika zubaca, profil zuba bi bila
evolventa, prenici zupanika bi bili stabilni itd.

Medjutim, obzirom da se tei da zupanici budu to manjeg prenika, a da

se ne ugrozi njihova funkcija, onda se mora smanjivati broj zubaca z, tako
da se pri smanjivanju moe ii do vrijednosti z = 17.

Ispod ove vrijednosti dolazi do naruavanja pravilnog rada zupanika i tada

je potrebno vriti odredjene zahvate koji se odnose na korekturu oblika
zuba zupanika. Sa ove take postoje etiri vrste zupanika obzirom na broj
zubaca
b
i to:
t
a) normalni zupanici (z>17 )
b) granini zupanici (z=17 )
c) korigovani zupanici (z<17 )
d) minimalni zupanici (zmin=7)

Primjernastajanjapodsjecanjazubaca

GraninisluajkadasepresjenatakaMtjemenog
krugaveegzupanikaidodirnicepoklapasatakomK1

Podsjeenizupci

87

2/20/2015

Korigovanizupanici
Korektura zubaca se primjenjuje kada je broj zubaca zupanika manji od
graninog broja zubaca z < zg = 17, ali se nekada korektura vri i ako je
z > zg = 17 sa namjerom da ti zupanici budu kvalitetniji.
prenosa
Korektura jje obavezna za z < 17 ako se eli zadrati kvalitet p
snage i da se zadri evolventni profil zuba, da se ne ugroze prenici
zupanika i debljina zubaca, pri stabilnom prenosnom odnosu. U tu svrhu
uvodi se faktor korekture x, koji se odreuje po izrazu:

x=

z z 17 z
=
z
17
g

a nekada se dopusti i granica do 14 zubaca ( neznatno podsjecanje), pa je:

x=

z z 14 z
=
z
14
g

Poloajalatanakonpomjeranja

Pomakprofilauciljuizbjegavanjapodsjecanjakorijenazuba

88

2/20/2015

U praktinom smislu, faktor korektore x znai koliko treba

pomjeriti alat pri izradi zupanika i moe biti i pozitivan i
negativan.
Uglavnom postoje tri vrste korekture zubaca, i to:
a)
b)
c)
d)

korigovani zupanici I vrste (z1 < zg ; z2 > zg ; z1 + z2 < 2zg),

korigovani zupanici II vrste,
korigovani zupanici III vrste i
korektura primjenom evolventne funkcije.

Najee se koristi korektura I vrste, dok ostale korekture se

koriste za postizanje, npr. tanog meuosnog rastojanja i sl.
Kod korekture zubaca mjenjaju se profil zuba, prenici (podioni,
podnoni, tjemeni) itd.

Promjenedokojihjedolosapomakomprofilanazupanikusaz=7

89

2/20/2015

Izborprenosnogodnosazupanika

Izraz za prenosni odnos je:

i=

n1 1 r2 d 2 z 2
=
= =
=
n2 2 r1 d1 z1

Treba pri izboru broja zubaca zpanika podesiti uvijek tako da je

prenosni odnos i decimalni broj, a nikada cijeli ( npr. i = 41/18 ; i =
55/27).

Razlog zbog ega treba biti prenosni odnos decimalan broj je to

na taj nain u spregu dolaze dva ista zuba znatno rjedje nego ako
je i cijeli broj. Na ovaj nain troenja profila zuba i bokova zuba
je ravnomjernije i sporije.

Kruniilinearnibonizazor

Kruni boni zazor kod zupanika mora biti tano definisan kako bi
zupanici ispravno radili. Sa slike se moe vidjeti da kruni boni zazor
j, mjeren po obimu dodirnog kruga iznosi:

j=es
gdje je: eirina meuzublja,
meuzublja a sdebljina zuba.
zuba

Dakle, zbog greaka i netanosti pri izradi (greke u obliku profila, u

koraku, u debljini zubca), sklapanju (greke u meuosnom rastojanju) i
u radu ( deformacije, vibracije itd.) uzima se da je s < e.

Boni zazor moe se jo izraziti i kao linearni boni zazor mjeren du

dodirnice j0. Veza izmeu ova dva oblika bonog zazora data je izrazom:

j0 = jcos
j cos
e

90

2/20/2015

Radi razmjenjivosti zupanika kruni zazor se dijeli podjednako na

oba zupanika.

Ova mala razlika u debljini zubaca postie se malim primicanjem

alata prilikom izrade zubaca

j/4

j/4

j/2

Kruni j i linearni j0 boni zazor i zavisnost od primicanja alata c

Konstruktivnioblicizupanika

dg

Svaki zupanik sastoji se od vjenca sa zubima, tjela zupanika i

glavine zupanika koja slui za vezivanje za vratilo.
Konstruktivni oblici zupanika, mogu biti razliiti zavisno od
prenika zupanika d.
Za manje prenike, tj kada je d/dg<3 ne primjenjuje se
nikakavo olakanje jer se radi o manjim zupanicima te bi se na
taj nain mogao oslabiti zupanik.

Konstruktivnicrtemalogcilindrinog
zupanikauoblikuploe

91

2/20/2015

Za prenike do 400 mm primjenjuje se ploa sa olakanjima

(udubljenja, otvori i sl.) kako bi olakali teinu zupanika.

a)

b)

Konstruktivnicrtecilindrinogzupanikaizraenog:a)kovanjem,b)livenjem

Za prenike > 400 mm koriste se paoci razliitog poprenog

presjeka, a obino je to elipsa jer stvara najmanji otpor vazduhu,
pa su gubici transmije snage manji. Broj paoka se kree od 4 8,
zavisno od prenika.

Jednodjelnilivenizupaniksapaocima

92

2/20/2015

Zupanici mogu biti prenika i preko 2500 mm i u tom sluaju

zupanici se rade kao dvodijelni, pa se na licu mjesta montiraju
pomou zavrtnjeva ili zavarivanjem.

Dvodjelnilivenizupanik

Zupanici velikog prenika (preko 400 mm) radi utetde u

materijalu, imaju zaseban ozupeni vijenac izraen od elika
boljeg kvaliteta, koji se navlai pomou prese ili u zagrijanom
stanju na trup od jeftinijeg materijala, livene ili zavarene
konstrukcije.

Vezavijenca(bandaa)satrupomzupanika(svdebljina
vijenca,stdebljinaobodatrupa)

93

2/20/2015

Kontrolatanostizubaca
Nakon izrade zupanika, potrebno je izvriti kontrolu, tj. provjeriti
tanost izrade svakog zuba. Kontrola se se vri preko vie zubaca
istovremeno.
Broj kontrolisanih zubaca zW obino ide od 3 pa navie, zavisno
od prenika
k zupanika,
k a mjera koja
k
se kontrolie
k
l je veliina
l
W
koja se zove mjera preko zubaca.
s

Mjeraprekozubai
mjernibrojzuba

Izraz za mjeru preko zubaca w kod cilindrinih evolventnih

zupanika sa pravim zubcima je:
W= mcos[(zw0,5) + z inv]+2 x m sin (mm)
Dok je mjerni broj zuba:
zw= z/ (tgx inv) 2 x tg/ + 0,5
Napadni ugao x u ovim takama je:
tg x=1/cos S sin2 + 4 (x/z)(1+ x/z)
m modul zupanika,
z broj zubaca zupanika,
x koeficijent pomjeranja profila.

94

2/20/2015

Radionikicrtecilindrinogzupanikasa
pravimzupcima

Cilindrinizupanicikosimzubcima

Cilindrinizupaniksa
kosimzupcima

Cilindrinizupaniksa
strelastimzupcima

95

2/20/2015

Cilindrini zupanici sa kosim zupcima, takoer se dosta koriste u

primjeni. Omoguavaju mirniji rad i vei stepen sprezanja. Zubi
zupanika se nalaze pod uglom prema osi zupanika i ovaj ugao
najee iznosi =15o ( kree se od 10o 30o ). Ako se ugao poveava
onda se poveava i aksijalna sila, to nije dobro jer to dovodi do veih
optereanja leaja, a ako se uzme manja vrijednost od 15o, onda se
smanjuje stepen sprezanja to nije dobro jer se smanjuje broj zubaca
u zahvatu.

p = mn (a)
n

p = mt (b)
t

pn = pt cos (c )
Osnovni parametri cilindrinih zupanika sa kosim zubcima:
pn- normalni korak, pt- tangencijalni (boni) korak, s- tangencijalni
raspon, - ugao nagiba zupca.

Sa slike se takodjer vidi da se razlikuju i dva koraka na ovim

zupanicima, i to tangencijalni korak pt i normalni korak pn koji se
raunaju preko izraza (a) i (b), a njihova veza je data preko izraza
(c). Iz relacije (c) uvrtavanjem izraza (a) i (b) dobija se sljedee:

mn = mn cos (d )

mn = mt cos (e )

Iz relacije (e) se vidi da su u upotrebi dva modula.

96

2/20/2015

Sva ranije izvedena pravila o zupanju vrijede i za zupanike sa kosim

zupcima kada se primjene na fiktivni zupanik.
Preniknapodionomkrugufiktivnogzupanika:

dn=d/cos 2
Ugaododirniceunormalnojravnije:

n=200
Tangencijalniugaododirniceje:

tgt=tgn/cos
Fiktivnibrojzubacazn.

zn=z/cos 3

Stvarniifiktivnizupanik

97

2/20/2015

Koninizupanici(zuaniciijeseosesjeku)

a)Koninizupanik
sapravim zupcima

b)Koninizupaniksa
lunimzupcima

98

2/20/2015

Konini zupasti parovi slue za prenos obrtnog momenta izmeu

vratila ije se ose sijeku. Najraireniji su konini parovi sa uglom izmeu
vratila od 900 stepeni. Primjenjuju se za prenosne odnose do i=6.
Kretanje spregnutnih koninih zupanika, odgovara meusobnom
kotrljanju, bez proklizavanja dvaju konusa, iji zajednikih vrh lei u
presjeku
j k osa vratila.
til Konusi
K
i su definisani
d fi i i uglovima
l i
1 i 2, iji zbir
bi
predstavlja osni ugao.
= 1 + 2

Za konstrukciju profila zupca i proraun koninog zupanika koristi se

povrina omotaa dopunskog konusa, ije su izvodnice normalne na
izvodnice kinematskog konusa, a vrh im lei u osi zupanika.
Izmeu kinematskih i dopunskih konusa se moe uspostaviti sljedea
relacija: Rc1= Re1/cos 1 i Rc2= Re2/cos 2

Rc1,Rc2 poluprenicikinematskih
krugovadopunskihkonusa,
Re1,Re2 poluprenicikinematskih
krugovakonusazupanikai
1,2 uglovikinematskih
konusa spregnutih zupanika
konusaspregnutihzupanika

Kinematskiidopunskikonusikodkoninihzupanika

99

2/20/2015

Kao osnov za mjerenje i izradu koninih zupanika, slui njihov deblji

kraj ili spoljanji konus, sa prenicima de1 i de2 i spljnji modul m. Kao
osnov za proraun ovih zupanika slui srednji modul mm i prenici
srednjih podionih krugova dm1 i dm2 srednjeg konusa. Veza izmeu
spoljnjeg modula m, na vanjskom kinematskom krugu, i srednjeg
modula mm, na srednjem kinematskom krugu, se moe dati obrascem
m=mm+ b sin1 /z1
b stvarnaduinazupca

Geometrijskemjerekoniniogzupanika

Pri proraunu geometrijskih veliina treba razlikovati stvarni broj

zubaca z i i raunski broj zubaca zc koji odgovara preniku podionog
kruga dopunskog konusa Dc. Odnos raunskog i stvarnog broja zuba dat
je obrascem:
z1 = zc11 cos
cos1 i z2 = zc22 cos
cos2
Raunski broj zuba se koristi za odreivanje kinematskih osobina
zupanika: stepena sprezanja, graninog broja zuba, korekture itd.
Prenosni odnos kod koninih zupastih parova se odreuje na sljedei
nain:
i = 1/2 = n1/n2 = de2/de1 = z2/z1 = sin2/sin1
Korak na spoljnom kinematskom krugu koninog zupanika rauna se
po obrascu:
te= m = (de1 /z1 )

100

2/20/2015

Konstruktivnioblicikoninihzupanika

101

2/20/2015

102

2/20/2015

Puniparovi
Puni parovi slue za prenoenje obrtnog momenta izmeu vratila koja
se mimoilaze. Ugao mimoilaenja vratila je obino 900, a mogui su i
drugi uslovi mimoilaenja, ali se rijetko primjenjuju.
Puni par se sastoji od pua 1 ( oblik slian vijku) i punog kola 2
(punog zupanika).
Puni prijenosnik se redovno koristi kao reduktor, dok se vrlo rijetko
koristi kao multiplikator.
1

Punipar

Prednosti punih prenosnika ogledaju se u sljedeem: tih i miran rad,

mogunost postizanja vrlo velikih prenosnih odnosa (za jednostepeni
prenosnik i=1100), mogunost prenoenja velikih obrtnih momenata,
imaju manje dimenzije i laki su.
Smjer obrtanja punog zupanika zavisi od smjera obrtanja pua i od
pravca nagiba njegove zavojnice.

103

2/20/2015

Prema obliku pua i punog zupanika, razlikujemo cilindrine pune

prijenosnike a) i globoidne pune prenosnike b).

Podjela cilindrinih punih parova moe se izvriti na osnovu oblika

bokova navoja pua Tako se razlikuju tri tipa pua: Arhimedov a),
evolventni b), i konkavni pu c).

Osnovne kinematske i geometrijske veliine cilindrinih punih parova

104

2/20/2015

Smjer nagiba zavoja na puu moe biti lijevi i desni, a zavojnica na

puu moe biti jednohodna ili viehodna, najee jednohodna. Nagib
zavojnice na puu najee iznosi = 20o, kako bi smjanjili aksijalnu
silu, a poveali stepen iskoritenja punog odnosa:

tg
tg ( + )

-ugao trenja

= tg = arctg
za elike

= (0,1 0,2)

Konstruktivnioblicipunihprenosnika

105

2/20/2015

106

2/20/2015

Optereenjazupanika(silenazupanicimaiemaoptereenjavratila)
Pri proraunu zupcanika mjerodavna su najvea optereenja, koja
zupanik treba da prenese, bez obzira na vrijeme trajanja takvog
prenosa. Kao posljedica prenoenja obrtnog momenta u pravcu napadne
linije, javie se jedna prostorna sila. Ova sila se naziva normalna sila (Fn) i
j se na komponente
p
kako bi p
proraun zupanika
p
bio jjednostavniji.
j
rastavlja

Normalna sila, kod cilindrinih zupanika sa

pravim zupcima, moe se razloiti na obimnu
((Fo)) i radijalnu
j
silu ((Fr).
)

107

2/20/2015

Cilindrinizupanicisapravimzupcima

SilenazupcucilindrinihzupanikasapravimzupcimaiemaoptereenjavratilaII

Sa prethodne slike vidimo da na zupcima zupanika 1 djeluje

normalna sila Fn1 koja se moe rastaviti na komponente Fo1 i Fr1
( Fo1 obodna (obimna) sila na zupaniku 1, Fr1 radijalna sila na
zupaniku 1).

Na zupaniku 2 koji je gonjeni, djeluje normalna sila Fn2 koja se rastavlja

na obimnu silu Fo2 i radijalnu silu Fr2. Sa slike takodjer se vidi da normalna
sila Fn1 i Fn2 djeluju u pravcu dodirnice koja se nalazi pod uglom = 20o,
najee. Obzirom da je sila vektor potrebno je odrediti intenzitet, pravac
i smjer. Intenzitet sile odredjujemo preko komponenti Fo1 i Fr1, odnosno
Fo2 i Fr2. Sve sile sa slike prave odgovarajue momente koje takodjer
optereuje zupanik, a preko njega i vratilo na kojem se nalazi. Poznato je
da se moment moe odrediti preko snage P koja se prenosi preko
zupanika.

P1 = M o1 1 (1)
M o1 = Fo1

d1
(2)
2

Izrelacija(1)i(2)moemoodreditiFo1:

Fo1 =

2M o1
2P1
=
(3)
d1
1d1

108

2/20/2015

Pravac sile Fo1 je uvijek na podionom preniku zupanika d1.

Smjer sile Fo1 odredjujemo po principu, tako da je smjer obodne
sile Fo1 uvijek suprotan smjeru obrtanja pogonskog zupanika.
Ukoliko je zupanik gonjeni tada je smjer obodne sile uvijek u
pravcu obrtanja gonjenog zupanika.
zupanika Za radijalnu silu Fr1 i Fr2
vrijedi pravilo: One uvijek djeluju od mjesta zahvata dva
zupanika prema centrima zupanika bez obzira na smjer
obrtanja.
Intenzitet radijhlne sile moemo odrediti iz jednaine:

tg
g =

Fr 1 Fr 2
=
((4))
Fo1 Fo2

Iz jednaine (4) dobijemo:

Fr 1 = Fo1 tg = 0 ,36 Fo1

Cilindrinizupanicisakosimzupcima
Obimnu sila(Fo)

Radijalnu sila (Fr)

Aksijalnasila (Fa)

Silenazupcucilindrinogzupanikasakosimzupcima

109

2/20/2015

OdreivanjesmjeraaksijalnesileFaiemaoptereenjavratilaII

Smjer obrtanja kao i smjer nabiga zubaca nam odredjuju smjerove

pojedinih sila. Kod ovih cilindrinih zupanika sa kosim zubima
djeluje takodjer jedna prostorna sila Fn koja se sastoji od
komponenata Fr , Fo i Fa.
Vidimo da prostornu silu Fn rastavljamo na tri komponente i to:
obimnu silu Fo, radijalu silu Fr i aksijalnu silu Fa. Odredjivanje
obimne sile Fo i radijalne sile Fr je isto kao i kod cilindrinih
zupanika sa pravim zubima.
Smjer
j aksijalne
j
sile se mora odrediti za svaki sluajj p
posebno jjer
zavisi od smjera nagiba zubaca i smjera obrtanja. Smjer aksijalne
sile se odredjuje u zavisnosti od smjera sile Fn po principu da je
aksijalna sila Fa, zajedno sa obimnom silom Fo, komponenta sile Fn.
Aksijalne sile Fa1 i Fa2 su uvijek suprotnih smjerova.

110

2/20/2015

Koninizupanici

Obimnu sila(Fo)

Radijalnu sila (Fr)

Aksijalnasila (Fa)

Silenazupcukoninogzupanikasapravimzupcima

SilenakoninimzupanicimaiemaoptereenjavratilaII

111

2/20/2015

Kod koninih zupanika, takoer djeluje prostorna sila Fn koja se

rastavlja na Fr, Fo i Fa.
Smjer obimne i radijalne sile Fo i Fr se odreuje po istom principu
kao i za cilindrine zupanike, dok smjer aksijalne sile Fa je uvijek od
take vrha konusa prema zupaniku i paralelna je sa osom
zupanika bez obzira koji je smjer obrtanja zupanika.

Puniprenosnici
Obimnu sila(Fo)

Radijalnu sila (Fr)

Aksijalnasila (Fa)

Silenapuu

112

2/20/2015

Sileupunomparuiemaoptereenjavratilapua1ipunogzupanika2

I kod punog prenosa postoji jedna prostorna sila, koja se rastavlja

na tri komponente, i to: obimnu Fo, radijalnu Fr i aksijalnu silu Fa.
Smjer obimne sile Fo i radijalne Fr se odredjuje isto kao u
prethodnim sluajevima. Smjer aksijalne sile Fa se odredjuje po
principu: Aksijalna sila na puu Faa1 je suprotnog smjera od obimne
sile Fo2 na punom zupaniku, tj.

Fa1 = F02
Itakervrijedi

Fa2 = F01

113

2/20/2015

Proraunzupanika
Kod prorauna bilo koje vrste zupanika, uvijek se proraunava
osnovna veliina zupanika, tj. modul m.
Kad se odredi vrijednost modula m, onda se mogu odrediti sve
ostale geometrijske veliine zupanika, npr. prenici, irina
zupanika, itd., zatim na osnovu modula vri se izrada zupanika,
tj. bira se odgovarajui alat za izradu i konano pomou modula
vri se kontrola zubaca zupanika, odnosno itavog zupanika.
Kod prorauna modula uvijek se proraunava manji zupanik, od
dva zupanika koja su u sprezi,
sprezi pri emu se smatra da ukoliko
zadovolji manji zupanik, onda e i zadovoljiti i vei zupanik. To
vrijedi u sluaju da su materijali manjeg i veeg zupanika
priblino isti.

Sprezati se mogu samo dva zupanika koji imaju isti modul m. Kod
prarouna modula koriste se dva naina, i to:
a) odredjivanje statikog modula ms, tj. proraun modula na
podnoja
j korijena
j
zuba ((slika a),
)
osnovu vrstoe p
b) proraun dinamikog modula md, tj. proraun modula na
osnovu vrstoe ili trajnosti bokova zubaca (slika b).

600
A

slikaa

slikab

114

2/20/2015

Proraun statikog modula ms se vri onda kada su velika

optereenja, a relativno male brzine. Npr. takav sluaj se javlja
kod reduktora na dizalicama gdje se usljed velikih tereta zubac
na zupaniku moe slomiti i to u podnoju korijen zuba.

S druge
dr ge strane na bokovima
boko ima zuba
ba moe doi do troenja ili
habanja materijala usljed velikih brzina i umjerenih optereenja
tako da vremenom debljina zuba postaje sve manja i manja i
kada dostigne neku kritinu vrijednost zuba, onda se javlja lom
zuba na nekom poroznom mjestu.

Primjer za to je zupanik koji je u sklopu neke alatne maine,

maine npr.
npr
glodalice gdje ima velike brzine. Na bokovima zuba usljed
dugotrajnog rada zupanika oko podionog prenika d najprije se
javljaju sitne pukotine koje se vremenom ire kao na prethodnoj
slici b i ova poja se zove PITING.

Medjutim, praksa je pokazala da zupanici znatno due traju nego

to se dobije na osnovu prorauna, npr. ako proraun vrimo za
vijek trajanja od 10.000 radnih sati, praksa je pokazala da
zupanik nekada traje 30.000 radnih sati pa i vie.
Jedna od hipoteza koja nastoji objasniti navedenu pojavu smatra
da se izmedju bokova zubaca dva spregnuta zupanika nalazi
tanki sloj maziva koji usljed velikog pritiska medju bokovima
zubaca ostvaruje elasto hidrodinamiki vid podmazivanja i tako
ititi bokove od habanja ili troenja.
Statiki ms ili dinamiki modul md proraunavaju se onda kada su
poznati uslovi rada zupanika.
p
p
U sluajevima kada se nemoe sa sigurnou utvrditi da li
vladaju statiki ili dinamiki uslovi, to je u veini sluajeva, onda
se vri proraun oba modula (i satiki i dinamiki) i za dalji
proraun zupanika uzima se onaj modul koji ima veu
vrijednost.

115

2/20/2015

Statikiprorauncilindrinihzupanikasapravimzupcima
Kao osnova za statiki proraun zubaca uzima se najnepovoljniji poloaj
na poetku dodirnog perioda kada je vrh zupca optereen. Zbog
sigurnosti uzima se da celokupno optereenje prima samo jedan zubac,
to bi odgovaralo stepenu sprezanja = 1.
Zubac zupanika moe se smatrati ukljetenom gredom simetrinog
oblika za osu simetrije SS. U preseku nosaa sile Fn i geometrijske ose
zupca SS razlae se sila Fn na komponentu Fncos i na komponentu
Fnsin upravnu na osu zupca.
S

60

F nsin
Fn
Fn

M`
M

Fn cos

NaponizubacaupresekuAB,priduinizupcab:

Pritisak uB:
c = Fn cos /(bx)

Pritiska uA:
c = Fn cos /(bx)

SavijanjeuB:
f = 6Fn hF sin //(bx
( 2)

SavijanjeuA:
f =6Fn hF sin /(bx2)

Fn

116

2/20/2015

Nakon izvoenja konaan izraz za statiki modul dat je prema formuli:

m=3

0.637 P
[m]
ds
d z

P - snaga koja se prenosi preko zupanika;

- faktor oblika zuba je bezdimenzionalna veliina i bira se iz tabele.
Faktor oblika zupca zavisi od ugla dodirnice , od ugla i od veliina
x i hf , dakle od broja zubaca odnosno njihovog oblika.
ds - dozvoljeni
d
lj i napon za savijanje;
ij j
- faktor duine, bira se iz tabele zavisno od radnih uslova, broja zubaca
i sl.;
z broj zubaca manjeg zupanika i
- ugaona brzina manjeg zupanika.

injenica da je zubac u poetku dodirnog perioda optereen priblino

polovinom periferne sile opravdava uvoenje stepena sprezanja u
obrazac za izraunavanje modula. Za sluaj da je stepen sprezanja >
1.25 dodaje se tada u imenitelj obrasca za modul faktor stepena
sprezanja u obliku: = /1.25 tako da krajnji izraz za dobijanje modula
glasi:

m=3

0.637 P
(1)
ds z

Radi lakeg preraunavanja stepen sprezanja je dat tabelarno i odreuje

se na osnovu obrasca:

= 1 + 2

Gde su 1 i 2 parcijalni stepeni sprezanja. Svakom broju zubaca

standardnih evolventnih zupanika sa uglom dodirnice = 20 odgovara
odreena vrednost parcijalnog stepena sprezanja 1 odnosno 2. :

117

2/20/2015

Proraunizdrljivostizupcanagnjeenje
Nakon
dueg rada mogu se na radnim
povrinama bokova primjetiti tragovi troenja,
naroito na brzohodim i jako optereenim
zupcima zupanika. Ovo troenje moe da bude:
u vidu poprenih brazda, koje nastaju zbog
trenja pri klizanju zubaca jednog i drugog
zupanika, i u vidu uzduno smetenih rupica i
zaseka.
Ove rupice nastaju pri prekoraenju izdrljivosti matrijala na dodirni
pritisak i nalaze se preteno u okolini dodirnog kruga,
kruga gde je izrazito
kotrljanje zubaca i gde celokupno optereenje otpada na jedan jedini
par zubaca.
Brzohode i jako optereene zupanike treba proraunavati i s obzirom
na predvieni vijek, odnosno na dinamiku izdrljivost bokova
njihovih zubaca.

Pritisak po dodirnoj povrini dvaju cilindara nije ravnomerno

podeljen i on je najjai u sredini elastino deformisane dodirne
povrine i iznosi po Hercu (Hertz):

p=

0.35 Fn E
b

gde je:
Fn[N] normalna sila,
E [Pa] modul elastinosti kada su pritisnuti cilindri od razliitih materijala, uzima
se ekvivalentni modul elasticnosti,
b [m] aktivna duina cilindara
[m] srednji raunski poluprenik na mestu dodira koji se odreuje pomou
srednje raunske krivine (znak minus odnosi se na sluaj dodira konkavne i
konveksne povrine kao kod unutranjeg zupanja).

118

2/20/2015

2 1 2
1 2

E=

2 E1 E2
(E1 + E2 )

Polazniobrazaczaproraunavanjezupanikanaosnovuizdrljivostina
gnjeenjeje:

Fn = Kd b
Kd [Pa] doputena vrednost koeficijenta izdrljivosti na pritisak,
pritisak tj.
tj trajnost

ili vrstoa bokova zubaca, bira se iz tabele, zavisno od vrste

materijala, eventualno se moe korigovati sa jo nekim faktorima
zavisno od odgovornosti konstrukcije u koju se ugradjuje taj zupanik
b [m] duina zupca
[m] srednji raunski poluprenik
posmatranoj fazi dodirnog perioda.

krivine

spregnutih zubaca u

Poto je zubac najjae optereen u srednjem delu dodirnog perioda, jer

tada trpi cjelokupno optereenje, i poto je isto kotrljanje samo u trenutku
kada se zupci dodiruju u centralnoj taki O zupanog sistema, uobiajeno je
(ali ne i potpuno opravdano) da se, pri proraunavanju, uzimaju poluprenici
krivina spregnutih zupanika u trenutku dodira u taki O.

119

2/20/2015

Nakonizvoenja,konaanizrazzaproraundinamikogmodulzacilindrine
zupanikeje:

md = 3

6 ,22 P x (1 + i )
(2)
K d z 2 i

x faktor koji se uvodi zbog toga to se polupreinici krivina

korigovanih zubaca razlikuju od poluprenika krivina nekorigovanih
zubaca. Zbog ove razlike uvodi se u obrazac za proraunavanje modula
korigovanih zubaca faktor x = sin 2/ sin 2w gde je w,ugao dodirnice
u radu w.

i prenosni odnos
Kada se preko prethodni izraza (1) i (2) odrede vrijednosti za
statiki i dinamiki modul, onda se usvaja vea vrijednost i
proraun se radi sa tim modulom. Izraze (1) i (2) se korist samo za
cilindrine zupanike sa pravim zubima, dok za ostale vrste
zupanika te izraze treba dopuniti.

Cilindrinizupanicikosimzubcima
Kod cilindrinih zupanika s kosim zubima razlikujemo normalni
modul mn i eoni ili tangencijalni modul mt. Kod ovih zupanika
proraunava se normalni modul mn (statiki i dinamiki proraun),
dok drugi modul mt slui za odredjivanje geometrijskih veliina i sl.
Izraz za statiki proraun normalnog modula kod cilindrinih
zupanika sa kosim zupcima je:

mn = 3

0.637 P n cos

ds z

faktor kraka sile kosog zubca,

faktor stepena sprezanja u normalnoj ravni, koji se unosi u
obrazac kada je >1,25.

120

2/20/2015

Izraz za dinamiki proraun normalnog modula kod cilindrinih

zupanika sa kosim zupcima je:

mn = cos 3

6 ,22 P x (1 + i ) cos

K d z 2 i

Koninizupanici
Kod koninih zupanika takoer postoje dva modula a to su boni
(m) i srednji modul (mm) a njihova meusobna veza je data sa:

m = mm +

bsin1
bsin2
= mm +
z2
z1

Kod uleitenja koninih zupanika oni se uvijek nalaze na kraju

vratila i to kao prosta greda sa prepustom jer usljed oscilacija
vratila osciluje i zupanik na prepustu to utie na tanost
prenosnog odnosa, poveane gubitke snage itd.
Pri proraunu zupanika treba razlikovati stvarni broj zubaca z i
raunski broj zubaca zc koji odgovara preniku podionog kruga
dopunskog konusa dc.

121

2/20/2015

Izraz za statiki proraun srednjeg modula kod koninih zupanika je:

mm =

0 . 637 P1 v 1

ds z

- faktor oblika zuba za raunski broj zubaca i daje se tabelarno,

faktor stepena sprezanja, = 0.8 , gdje se izraunava

= 1+ 2 za raunski broj zubaca.

Izraz za dinamiki proraun srednjeg modula kod koninih

zupanika
k je:

mm =3

6 ,22 P i 2 + 1

K d z 2 i

Punizupanici
Kod punih prenosnika koji slue za mimoilazna vratila takodjer se
pojavljuju dva modula i to isto tangencijalni i normalni modul, a
vri se i statiki i dinamiki proraun.
Poznato je da kod punih prenosnika nemamo spregu dva zuba
nego spregu izmedju zuba i navoja na puu. Iz tih razloga oblik
zuba na punom zupaniku je vrlo sloen. Stepen iskoritenja
kod punih prenosa zna biti vrlo nizak jer su gubici snage vrlo
veliki.
Kod p
punih p
parova vei stepen
p razaranja,
j , ggnjeenja
j
j i habanja
j trpi
p
puni zupanik, jer je on napravljen od mekeg materijala. Na
osnovu reenog proraun modula punog para vri se za sluaj
optereenja punog zupanika.

122

2/20/2015

Izraz za proraun modula punog prenosnika je:

mm =

0 . 637 P 2

c z2 2

P2 - snaga na vratilu punog zupanika,

c koeficijent optereenja zubaca,

faktor duine zubca,
z2 broj zubaca punog zupanika,
koeficijent faktora oblika i
2 ugaona brzina punog zupanika.

Kainiiliremeniprenosnicisnage
kai

kainik

123

2/20/2015

Prosti kaini prenosnik snage sastavljen je od dva kainika (toka) koji su

obuhvaeni beskonanim kaiem. Za otvoreni prenos snage, bitni su
obuhvatni uglovi 1 i 2 i moraju biti to vei, da bi proklizvanje bilo
manje. Loa strana je to veliki uglovi 1 i 2 bre zamaraju materijal kaia
i bre se slome.

Fs

Fr
Fv

Osim toga bitne su i veliine slobodni krak kaia i vuni

krak kaia u kojima postoje sile FS i FV. Ove sile se slau u
rezultujuu Fr koja optereuje vratilo na kojima se nalaze
kainici i obino Fr (2 3) Fo, Fo obodna sila, s tim da se
za pljosnate kaieve usvjaju vrijednosti blie 3, a za trapezne
blie 2.
Otvoreni prenos se moe koristiti za sve vrste remenova tj.
za trapezni, ozubljeni i pljosnati.
Osno rastojanje izmedju kainika a se bira zavisno od vrste
kaia: za pljosnati a 20 m, za trapezni a 1 m, ozubljeni a
prema situaciji.
Prenosni odnos nije konstantan
i=1/2 =d2/(d1 )const
faktor proklizavanja (0,97 0,99).

124

2/20/2015

Ovaj prenos koristimo u situacijama kada imamo veliko rastojanje

izmedju pogonskog i gonjenog vratila, pa upotreba zupanika ne bi bila
racionalna. Ovaj prenos ima proklizavanje izmedju kaia i kainika u toku
rada to je sa jedne strane dobro jer u sluaju preoptereenja kai
proklizava preko kainika i tako se moe sauvati radna maina od
oteenja.
Sa druge strane proklizavanje ima negativnu stranu jer se ne moe
obezbijediti konstantan prenosni odnos. Svaki kaini prenos sastoji se u
najprostijem obliku od dva kainika (1P, 2G) i kaia. Kaini prenos ima i
drugih nedostataka, npr. da ne moe prenositi velike snage kao
zupanici, zatim ne mogu ostvariti velike obimne brzine, niti prenosne
odnose (i 5).

Primjena kainih prenosnika

Kaini prijenosnici se mogu upotrebljavati u sljedeim situacijama:
a) prenosnik sa otvorenim kaiem koristi se za prenos snage izmeu
dva paralelna vratila pri emu je smjer obrtanja isti,
b) prenosnik sa ukrtenim kaiem koristi se za prenos snage izmeu
dva paralelna vratila pri emu je smjer obrtanja pogonskog i gonjenog
vratila suprotan,
c) dvostruki prenosnik koristi se kod velikih udaljenosti vratila i velikh
prijenosnih odnosa,
d) prenosnik sa kainikom zatezaem koristi se kada je potreban
konstantan prenosni odnos,
e) poluukrteni prenosnik koristi se za mimoilazna vratila i
f) stepenasti prenosnik koristi se za postizanje razliitih brzina itd.

125

2/20/2015

126

2/20/2015

Izvedbekaiaikainika

Kaievi su beskonane trake koje imju razliite poprene presjeke. Dakle,

postoje razliite izvedbe kaia pa se tako i kaini prenos naziva, te imamo:
1. Kainiprenossapljosnatimkaiem,
2. Kainiprenossatrapeznimkaiemi
3. Kainiprenossaozubljenimkaiem

Kainicisesastojeodvjenca,ploeiglavine.Oblikvijencajeodreen
oblikomkaia.

Kodmalihprenikaremenicavjenaciglavinaseizraujuizjednogdijela.
Akojeprenikveihdimenzijakoristiseploasaizbuenimotvorimaili
paoci.
vjenac
je ac

glavin
ploe

Kainiprenossapljosnatimkaiem
Kai

Kainik

127

2/20/2015

Pljosnati kai se relativno esto koristi i izradjuje se od platna, gume,

plastinih masa, ali moe biti i od metala. Ovaj remen se nakon izrade mora
spojiti na krajevima bilo lijepljenjem, zakovicama, vijcima, ivenjem i sl.
Pljosnati kai moe se koristiti za velika rastojanja pogonskog i gonjenog
vratila,
til ak
k i do
d 20 m.
Nedostatak im je to se relativno brzo troe, ne prenose veliku snagu (do 10
kW), nemaju velike brzine, a obino se koriste u poljoprivredi za razliite
transporte. Rade se obino kao vieslojni, tj. kao kombinacija vie
materijala.
Nisu standardizovani, to znai da se moraju proraunati, i tako odrediti

irina
k i debljina.
kaia
d bl
Takodjer,
k d
d
duina
k se moe
kaia
odrediti
d d isto

matematiki. Moraju biti dobro zategnuti da ne bi dolo do proklizavanja,

to nije dobro, jer u tom sluaju dodatno optereujemo leajeve na
kainicima. Kainici se obino rade od sivog liva, a konstruktivne izvedbe su
sline kao kod zupanika, a to znai da mogu biti sa otvorima za olakanje,
ili za velike kainike koristimo paok.

128

2/20/2015

Kainiprenossatrapeznimkaiem

Kai
Kainik

Trapezni kai (klinasti) je sandardizovan i ne proraunava se,

radi se obino od gume ojaan sa vlaknima tkanine u
neutralnoj osi, prenosi vee snage od pljosnatog jer ima dvije
kontaktne povrine sa kainikom, pa je i manje proklizavanje.
Koristi se esto, ali obino vie kaia istovremeno (5 6), ugao
kaia obino iznosi = 40o 1o, mada teoretski moe ii i do
30o, zato da ne bi dolo do uklinjavanja kaia u kainik.
Nedostatak jje tea izrada i kaia i kainika.

129

2/20/2015

Kainiprenossaozubljenimkaiom
Kainik

Kai

Ozubljeni kai ima zube ili sa jedne ili sa obje strane, tea izrada,
nema proklizavanja, radi se od plastinih masa i koristi se u
motornoj industriji. Kada se oteti ne popravlja se, nego se
zamijenjuje.

130

2/20/2015

Prijenosnicisnageikretanja(reduktori)
Prenosnici su zapravo maine koje slue da kinematske
parametre, npr. broj obrtaja pogonske maine transformiu u
maine
kinematske parametre radne maine.
Dakle, prenosnici se nalaze izmedju pogonske i radne maine
kao na blok emi ispod.

POGONSKAMAINA
(PM)

Pul,nul

PRENOSNIK(P)

S1

RADNAMAINA
(RM)

S2

Pizl,nizl

131

2/20/2015

Ulogaprenosnikaje,npr.daulaznibrojobrtajanul podesinaradnoj
mainiidaimamonizl.
Sve pogonske maine se kreu sa velikim brojem obrtaja, npr.
elektromotor, dizel motor, SUS motor, turbine, itd., zato to sa
velikim brojem obrtaja dobijamo veliku snagu, a to potvrdjuje
sljedea analiza:

P=M =F r

(1)

Iz izraza (1) vidimo da se snaga P najlake moe poveati sa veom

ugaonom brzinom , jer sila F je obino konstantna za pojedine
vrste pogonskih maina, dok poluprenik obrtanja r nije dobro
poveavati zato to dobijamo velike pogonske maine koje je teko
ugradjivati.
Obzirom da se radne maine kreu sa manjim brojem obrtaja, onda
moramo koristiti prenosnik koji moe smanjiti broj obrtaja na
radnoj maini i tad se zove reduktor, ali moe i poveavati broj
obrtaja na radnoj maini i onda ga zovemo multiplikator.

Prenosnik, tj. reduktor, moe biti konstruktivno rijeen na razliite

naine, pa se tako vri podjela i mogu biti:
a) Podjela se vri prema poloaju vratila, pa vratila mogu biti i u
horizontalnom i u vertikalnom poloaju.
b) Podjela se vri prema broju stepeni zupanika u reduktoru,
reduktoru pa
tako, npr. reduktori mogu biti jednostepeni sa jednim parom
zupanika iji je prenosni odnos i 10, zatim mogu biti
dvostepeni prenosnici sa dva para zupanika i prenosni odnos je
i 40, zatim trostepeni reduktori sa tri para zupanika
prenosnim odnosom i 200, etverostepeni i viestepeni
prenosnici se rijetko koriste zato to imamo teke konstrukcije,
poveane gubitke snage, itd.
c) Podjela se moe vriti i prema vrsti zupanika koji se nalaze u
reduktoru pa tako, npr. mogu biti reduktori sa cilindrinim
zubima, sa konusnim zubina, sa punim parovima ili kombinacija
sva tri.

132

2/20/2015

Posebnu grupu prenosnika predstavljaju, tzv. planetarni

prenosnici ili diferencijali, i oni spadaju u grupu prenosnika
koji se obino zovu epiciklika ili hipociklika. To su prenosnici
budunosti zato to zauzimaju malo prostora jer su im vratila
koaksijalna, ostvaruju prenos velikih snaga sa P = 10.000 kW i
sa prenosnim odnosima i = 10.000.
10 000 Prevelika redukcija broja
obrtaja nije dobra zato to imamo velike gubitke snage.
Planetarni prenosnici se danas uglavnom koriste kod letjelica,
automatskih mjenjaa, dok u ostalim situacijama se koriste
klasini prenosnici, jer je kinematika prenosa jednostavnija,
ali je nedostatak to zauzimaju vie prostora, teka
konstrukcija. Klasini reduktori se takodjer koriste i za velike
snage, ali i za male P = 0,1 kW 10.000 kW, isto tako i
prenosni odnos moe biti jako veliki ako je reduktor sa punim
parom.

Preveliki prenosni odnos i nije dobar zato to imamo prevelike

gubitke snage u transmisiji, pogotovo ako je izradjeno od
punih prenosnika. Postoji veliki broj razliitih konstruktivnih
rjeenja reduktora, a najee se koriste:
a) razvuena konstrukcija reduktora slika a)
b) koaksijalna konstrukcija reduktora slika b)
c) konstrukcija sa grananjem snage slika c)
Pul,nul
3
1
BV

2
MV

SV
4

Pizl,nizl

BV
1

4
MV

Pul,nul

SV

Pizl,nizl

a)Razvuenekonstrukcijereduktora

133

2/20/2015

Sa slike se vidi da razvuena konstrukcija reduktora je

jednostavna, ali zauzima puno prostora, teina je vea i sl.
Ovaj reduktor se sastoji od dva para cilindrinih zupanika pa
mu je ukupni prenosno odnos:

i = i12 i34
Takoer, sa slike se vidi da postoji, tzv. brzohodno vratilo BV,
medjuvratilo MV i sporohodno vratilo SV. Zbog jednostavnosti
konstrukcije ovi reduktori se najee koriste u praksi.

Pul,nul
Pul,nul

Pizl,nizl

Pizl,nizl
b) K k ij l k t k ij
b)Koaksijalnekonstrukcijereduktora
d kt

Koaksijalni reduktor se zove zato to su ulazno i izlazno vratilo

koaksijalni i na taj nain dobivamo jednostavniju konstrukciju koja
zauzima manje prostora, manja je teina ali je nedostatak to se mora
podesiti koaksijalnost vratila, a to zahtjeva korekturu zubaca i sl.

134

2/20/2015

Pul1,nul1

Pul2,nul2

Pizl,nizl

Pul,nul

Pizl,nizl
c)konstrukcijesagrananjemsnage
) k t k ij
j

Reduktor sa grananjem snage koristi se obino kod teke mehanizacije

poljoprivrednih maina, itd. Ovi reduktori su sloeniji za izradu ali im je
efikasnost takva da umjesto vie pojedinanih reduktora postignemo
isti efekat.

Kuite reduktora moe biti od sivog liva, ali i od elika, pri emu
je sivi liv masivniji i stabilniji, pa je tanost rada ovakvog
reduktora vea, a to je povoljno za radnu mainu jer su
oscilacije minimalne, pa je tanost te maine vea.
p rade od elika zavarivanjem
j
jjer se na tajj
Danas se kuita ipak
nain postie manja teina, manji utroak materijala, ali je
tanost i nestabilnosti manja. Teina zavarene konstrukcije je
priblino 50% manja od livene od sivog liva.
Takodjer, zupanike je potrebno obavezno podmazivati i koriste
se najee podmazivanje putem potopljenog zupanika. Ovaj
nain je jednostavan ali je upitna efikasnost podmazivanja. Zato
postoji centalni nain podmazivanja gdje se mazivo pomou
brizgaljki tano dovodi na ono mjesto gdje se eli.
Ovo podmazivanje je potpuno efikasno, ali je skuplje. Takodjer,
potrebno je obezbijediti zaptivanje reduktora kako ne bi ulje
izlazilo vani, ali da ne bi ulazila praina i vlaga unutar reduktora.

135

2/20/2015

Frikcioniprenosnici
Ovi prenosnici putem trenja (frikcije) prenose snagu i kretanje
sa jednog vratila na drugo, pri emu obavezno postoji
minimalno proklizavanje to onda utie na prenosni odnos (i
const).
Frikcioni prenosnici ne prenose velike snage, velike brzine i
prenosne odnose, kao npr. zupanici, ali se ipak danas esto
koriste i to kada elimo kontinualnu promjenu broja obrtaja.
Postoji veliki broj frikcionih prenosnika, a bino se dijele u dvije
grupe:
a) Frikcioni prenosnici koji imaju i const.
b) Frikcioni prenosnici koji imaju i cons., a ta promjenjivost se
tano regulie prema potrebi (varijatori).
I u prvoj i u drugoj grupi frikcionih prenosnika postoji niz
konstruktivnih rjeenja, kao na donjim slikama:

Slika1.Cilindrinifrikcionitokovi

136

2/20/2015

Cilindrini frikcioni tokovi predstavljaju najjednostavniji primjer

frikcionih tokova, pa se esto koristi, mada imaju niz nedostataka
kao: potrebno je tokove jako pritisnuti jedan uz drugi to optereuje
leaj, zatim prisutno je proklizavanje , pa je prenosni odnos:
i=

1
d
= 2 const .
2 d1

gdje je faktor proklizavanja (0,97 0,99).

Takodjer, sa ovim prenosom ne mogu se prenositi velike snage, velike
brzine i veliki prenosni odnosi, itd., jer bi u tom sluaju morali imati
veliku silu pritiskanja tokova Fn. Da bi dolo do prenosa snage mora
sila trenja izmedju tokova Ftr biti vea od obodne Fo:
(1)
Ftr > Fo
iz relacije (1) dobijamo
F
Fn Fo Fn = o
(2)

Iz relacije (2) se vidi da porastom trenja opada Fn to je dobro.

Da bi poveali trenje izmedju tokova, postoje dva naina:

da se cilindrini tokovi izradjeni od npr. sivog liva (slika 1) presvuku
nekim materijalom koji ima visok koeficijent trenja , npr. koa,
guma, plastine mase, ali ovakav nain nije ba konstruktivno dobro
rijeen jer ipak prevlaka na tokovima se vremenom troi, teti, itd.,
pa se ovaj nain rjedje koristi.
danas se znatno vie koristi, a to je upotreba, umjesto cilindrinih
tokva sa ravnim povrinama, cilindrini tokvi sa oljebljenim
povrinama (slika 2).
Oljebljeni tokovi imaju veu dodirnu povrinu izmedju pogonskog
(1) i gonjenog toka (2) i na taj nain moemo prenositi veu snagu,
brzine, prenosne odnose, itd., jer je i trenje vee. Sa druge stranem
pritisak na leajeve je manji, a u sluaju da dodje do troenja
kontaktnih povrina tokova,
tokova mogue je tokove pomjeriti jedan
prema drugom, pa opet dobiti veliku povrinu kontakta.
Medjutim, izrada ovih tokova je sloenija, ugao ljebova mora
biti tako izveden da ne dodje do uklinjavanja jednog toka u drugi.
Broj ljebova na svim tokvima je obino (3 5) kako konstrukcija
ne bi bila previe sloena.

137

2/20/2015

Slika2.Oljebljenifrikcionitokovisatriljeba

Slika3.Oljebljenifrikcionitokovisatriljeba

138

2/20/2015

Cilindrini tokovi se koriste kada su vratila paralelna, (slika 1. i 2.), a

u sluaju da imamo situaciju da se vratila sijeku, tada koristimo
konine frikcione tokove, pri emu je ugao sijeenja vratila najee
= 90o, slino kao kod zupanika. Kod ovih tokova prenoena
snaga je mala, broj obrtaja mali a imamo poveano proklizavanje.

Slika4.Koninifrikcionitokovi

Slika5.Koninifrikcionitokovi:a)toaksaprstenovimaodpresovanehartije,
b)toakobloenkoom

139

2/20/2015

Varijatori

Frikcioni tokovi se koriste i kao varijatori, a to znai da se moe

kontinualno mijenjati broj obrtaja gonjenog frikcionog toka, dobivati
bilo koji prenosni odnos, itd. Medjutim, nedostatak im je sloenija
konstrukcija, proklizavanje, i da ne moemo prenositi velike snage /
brzine i slino.

x
Rmin
r

Rmax

Slika6.Shemavarijatora spregatanjirastogtokasacilindrinim

Saslikemoemonapisatisljedeerelacije:

i=

n1 r
=
n2 x

Iz prethodne relacije vidimo da se moe odrediti i minimum i

maksimum prenosni odnos i oni iznose:

i min =

r
Rmax

i max =

r
Rmin

Iz relacija za imin i imax dobija se,

se tzv.
tzv dijapazon regulisanja i
obino iznosi D = (5 15).

D=

imax
imin

140

2/20/2015

Kvalitet varijatora upravo zavisi od D i to je D vei to je varijator

kvalitetniji. Inae varijantori se danas vrlo esto koriste, noroito
kod raznih vrsta alatnih maina, i postoji veliki broj razliitih
konstrukcija. Neke od tih konstrukcija date su na slikama 7. i 8.

Varijator na slici 7 ima frikcione tokove u obliku koninih valjaka

i moe se postii kontinualni broj obrtaja pri emu frikcioni toak
izmedju frikcionih taaka ne utie na prenosni odnos i.

i = i I i II =

n1 n x n1 r2

=
=
n x n2 n2 r1

Vidljivo je da frikcioni toak x ne igra nikakvu ulogu u prenosnom

odnosu.

r1

r2

Slika7.Shemavarijatora spregadvakoninatokaposredstvomuzdunog
pokretljivogcilindrinogtokanim

141

2/20/2015

Slika8.Varijatorsapromjenjivimprenosnimodnosomimogunoupromjenesmjeraobrtanja

142