Professional Documents
Culture Documents
İslam Mezhepleri Tarihi
İslam Mezhepleri Tarihi
Anadolu niversitesi
lhiyat nlisans Program
SLM MEZHEPLER
TARH
Editr
Prof.Dr. Mehmet Ali BYKKARA
Yazarlar
Prof.Dr. Mazlum UYAR (nite 5, 6)
Prof.Dr. Mehmet Ali BYKKARA (nite 1, 10)
Do.Dr. lyas ZM (nite 7, 8)
Do.Dr. Mehmet DALKILI (nite 3, 4)
Do.Dr. mer Faruk TEBER (nite 2, 9)
ANADOLU NVERSTES
ISBN
978-975-06-0738-7
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 36.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Eyll 2010
NDEKLER
92
nite 6: ilik II
120
150
190
iii
208
iv
NSZ
vi
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Anahtar Kavramlar
Mezhep
Maklt
Frka ve Tefrika
htilaf
Bidat
neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
Mezhepler Tarihine
Giri
GR
Trkede bir dinin gr, yorum ve anlay ayrlklar sebebiyle ortaya
kan kollarndan her birini tanmlamak iin kullanlan mezhep szc,
hem bu kollarn mensuplarn hep birden belirterek sosyolojik bir oluumu
betimlemekte, hem de evresinde sz konusu mensubiyet bann gelitii
fikr ve fiil bir sisteme iaret etmektedir. Arapa kkenli bu szcn
dilimizdeki anlam alan, Haneflik, filik gibi fkh/hukuk ve Snnlik,
ilik gibi itikad/siyas din oluumlar hep birlikte kapsamaktadr. Oysa
slm Mezhepleri Tarihinin ya da orjinal ismiyle lmu Makltil-Frakn
konusu, inan ve siyaset ekseninde oluan frkalamalardr. Dolaysyla bu
bilim dal fkh tarihinde teekkl eden mezhepleri dorudan konu edinmez.
Tanm
Bir bilim dal olarak slm Mezhepleri Tarihi iin u tanm yapmak
mmkndr: Gemite ve gnmzde siyas ve itikad gayelerle vcut
bulmu slm Dnce Ekolleri diyebileceimiz beeri ve toplumsal
oluumlarn; doduklar ortam, dou sebeplerini, teekkl srelerini,
fikirlerini, mensuplarn, edebiyatn, yayldklar blgeleri ve slm dncesine katklarn temel kaynaklardan hareketle zaman-mekn balamnda ve
fikir-hadise irtibat erevesinde betimleyici metotla ve tarafsz gzle
inceleyen bir bilim daldr (Kutlu, 2008, s. 1011).
Yukardaki tanmda geen beeri ve toplumsal oluumlar ifadesi, bu akm ve
mezheplerin, kendilerini dayandrdklar yahut ayrldklar din yapnn ilah
zelliklerini btnyle tamadklarna iaret etmektedir.
Zaman-mekn balam ile fikir-hadise irtibat ise, bilim dalnn uslyle ilgili
ifadelerdir. Mezhepler ve din gruplar, batan beri mevcut olan fikir ve
yaplarn temsilcileri deildir. Klsik Mezhepler Tarihi kaynaklarnda veya her
oluumun kendisine ait kitaplarda byle bir yanltc izlenime rastlansa da;
esas olan, sz konusu fikirlerin ve gruplamalarn eitli corafi, siyasal,
sosyal ve ekonomik artlar ve zaruretlerin neticesinde ortaya kt
gereidir. Bu tarihi gerekten hareketle Mezhepler Tarihi, konularn ilerken
mezhep ve akmlarn doup gelitikleri zaman ve meknlarn koullarn
mutlaka gz nne alr. Dnceleri incelerken de dnemin hadiselerini
dikkate almakszn sonuca varmaktan kanr.
Tanmdaki betimleyici metot ifadesi, Mezhepler Tarihi aratrmacsnn tarafszlna vurgu yapmaktadr. Dnya gr ve din kanaati ne olursa olsun bir
aratrmac tarafsz olmak durumundadr. Yanlmas, kaynaklarn etkisinde
kalmas mmkn olmakla birlikte bu ihtimal karsnda ona den grev, inceledii sosyal olguyu anlamaya almak, kural koyucu-dzgsel (normative)
deil betimleyici-tasviri (descriptive) bir bilgilendirme yapmaktr. Akademik
aratrmalar, polemik ieren eserler olmad gibi t ve davet aralar da
deildir. Normatif tutum, modern bilimsel yntemin doasna ters bir yaklamdr.
Amalar
ncelikle slm Mezhepleri Tarihi, slm dncesinin en nemli kaynaklarndan olan eitli mezhep, akm ve cemaatleri gemie uzanan bir perspektif ierisinde tm ynleriyle aratrmakta, bylece gnmz Mslmanlarnn
sahip olduklar deiik dnce biimlerini daha iyi anlamamz salamaktadr.
Konumuz olan bilim dal bu sayede yeryzndeki Mslman toplumlarn
din, siyas, sosyolojik ve psikolojik bakmlardan potansiyel zaaf ve
kuvvetlerinin llmesinde ok nemli verileri bulup kartabilmekte, bu
veriler zerinden yararl tespitler yapmak suretiyle zmler sunabilmektedir.
Elde edilen sonular, Mslmanlar arasndaki sorunlarn zmnde yeni
frsatlar ortaya kartacak zelliktedir. Tabii ki bu gelime dnya barna da
katk salayacak niteliktedir.
Olup bitmi hadiselerle ilgilenen tarih bilimleri asl olarak gelecee k
tutmay amalamaktadr. Bu adan bakldnda Mezhepler Tarihi
aratrmalar, mezhep ve din gruplarn tarihte braktklar olumlu ya da
olumsuz izleri grnr klarak bugn ve geleceimiz asndan nemli
dersleri toplumun ve bilhassa yetkili kiilerin nlerine koymaktadr.
Mezheplerin bir ksm, dnce ve faaliyetleriyle slm medeniyetinin
geliimine nemli katklar salamtr. Tekil ettikleri serbest tartma
ortamlar dnceyi gelitirmi, dier kltrlerle etkileimi kolaylatrmtr.
Yazdklar eserler ve kurduklar messeseler Mslmanlar tarafndan hayrla
Konular
slm Mezhepleri Tarihinin konusunu esas olarak tarihte ortaya km ve
gnmzde yaamakta olan mezhepler tekil etmektedir. Henz sosyalleemedii, kurumsallaamad, kendine mahsus doktrinleri oluturamad
iin mezhep olarak kabul edilemeyecek din gruplar, cemaatlar, akmlar, ekol
ve okullar, siyas hareketler veya tarikatlar da, farkllap mezhepleme
potansiyelini bnyelerinde tadklarndan Mezhepler Tarihi uzmanlarnca
gzlemlenip incelemeye alnrlar. Zira gnmzn byk slm mezheplerinden her biri, hatta Bahlik gibi slmiyet kkenli yeni bir dnya din,
tarihin bir dneminde ya kk bir cemaat veya partizan bir hareket ya da
tarikat olarak ortaya kt. Sonra da bir mezhep (peinden belki de Bahilik
rneinde olduu gibi bir din) olmaya doru evrildi.
slm dncesinin itikad, ideolojik ve politik gemiini ve bugne yansmasn mezhepler ve akmlar zerinden incelemek isteyen bir Mezhepler
Tarihi aratrmacsnn ele alaca belli bal meseleleri u ekilde sralamak
mmkndr (Kutlu, 2008, s. 239):
a) Mezhep ve akm isimlerinin kaynaklar,
b) Mezhep ve akmlarn dou sebepleri,
c) Teekkl sreleri,
d) Bulunduklar mekn ve corafya ile olan ilikileri,
uygulanan beyin ykama ve karizmatik ikna taktikleri yine Din Psikolojisinin konular dhilindedir. Dolaysyla bu ilmi disiplin, sz konusu vaka
rneklerini grmek, bunlarn belirtilerini bulmak iin Mezhepler Tarihine
bavurur. Buna karlk Mezhepler Tarihi, bata liderlik ve mensubiyet
davranlar olmak zere mezhep ve din gruplarla ilgili olaylara Din
Psikolojisinin bulgularndan hareketle bakar. Bylece vakalarn iyzn
anlama ans yakalar.
Mezhepler Tarihi nihayetinde bir tarih disiplinidir. Bu nedenle slm
Tarihi bilim dalyla yakndan ilgilidir. Mezhepler Tarihi aratrmalarnn
dkmanlarnn nemli blm slm Tarihi kaynaklarnda yer almaktadr.
Hilafet tartmalar, mezheplerin douuna zemin hazrlayan isyanlar ve i
savalar, Fatmler ve Karmatler rneinde olduu gibi belli bir mezhebin
kurmu olduu devlet ve hkmetler, mezhebi nitelikli kurumlar ve dier
ilgili konular slm Tarihi tarafndan geni ekilde ele alnmaktadr.
Sraladmz ilm disiplinlerin yan sra Etnografi, Folklor, Antropoloji
ve Siyaset Bilimlerinin gelitirdii aratrma metot ve teknikleri ile bu
disiplinlerin saladklar bulgular baz aratrmaclar tarafndan Mezhepler
Tarihiyle ilgili almalarda kullanlmaya balanmtr.
Din Psikolojisi hangi hususlarda Mezhepler Tarihi disiplinine yardmc
olmaktadr? ki disiplin arasndaki ibirliine dair sizin de ekleyeceiniz
rnekler var mdr?
Edebiyt
Mezhepler Tarihi aratrmacs, mezheplerin oluumlarna tesir etmi tarihi
olaylar kaydeden bn Sad, Belzur, Yakb, Taber gibi mstakil slm
tarihilerini; hadis rvlerini ve nemli tarihi ahsiyetleri tantrken eitli
mezheplerin byk simalar hakknda da bilgi veren Buhr, bn Eb Htim,
bn Kuteybe, bn Hallikn, Zeheb, bn Hacer gibi biyografi yazarlarn;
mezhepler aras polemiklerde ok kullanlan ir ve belat numunelerine
kitaplarnda yer veren Chz, bn Abd Rabbih, sfehn gibi edebiyatlar;
mezheplerin mellif ve edebiytn kaydeden bnn-Nedm gibi
bibliyografyaclar ve tabii ki her mezhebin kendi yazarlarn slm
Mezhepleri Tarihinde bavuru kaynaklar olarak deerlendirmeye almaktadr. Fakat bu kaynaklar bir tarafa, ilmi disiplinlerin her birinde grld
gibi Mezhepler Tarihinin de kendine zg bir yazclk gelenei olduu
unutulmamaldr. Bu gelenek slm dnce tarihinin hayli erken saylacak
bir dneminde olumaya balam, neticede nemli hacme ve hrete sahip
bir edebiyt ortaya kmtr.
daha sonra Ehl-i Snnet adn alacak yaygn din telakkiyi ve ounluun
siyas eilimini temsil eden merkezi zmrenin, ya da daha kk baka bir
itikad/siyasi grubun bir veya birden fazla konudaki grn eletirmek iin
yazlm eserler grnmndedir. Hicr ilk iki asra ait olduklarn bildiimiz
ilk maklt rnekleri, Hricler, Mrciler, iler ve Muteziller tarafndan
kaleme alnmlardr. Bunlarn byk ksm maalesef gnmze ulamamtr. Geliim dnemi yazarlarnn bu kaynaklardan yaptklar alntlar ve
eser adlar zerinden, oluum dnemi edebiyt hakknda baz kanaatlara
sahip olmaktayz.
Sonradan Ehl-i Snnet adn alacak merkezi zmrenin temsilcileri olan
limlerin, ilk iki asrda, dier mezhepleri eletirmek adna evrelerindeki
rakip akmlarn mellifleri kadar kaleme sarlmada istekli olmadklarn
gryoruz. Bu isteksizlikte, din dncenin merkezinde olmalarnn ve
ounluu oluturmalarnn salad zgven mutlaka rol oynamaktayd.
Ayrca bu zmrenin belkemiini oluturan hadis taraftar ve rey (akllik)
kart Ehl-i Hadis geleneinin, sapkn sayd grlere ve bu grlerin
mensuplarna kar uygulad teberr (uzaklama) prensibine dayal boykot,
onlar muhatap almama eklindeki bir tutumu ortaya karmt. Onlarla
oturmama, szlerini dinlememe, mnakaa etmeme, kitaplarn okumama
biiminde gelien sz konusu tavr, Snn gelenein bu ilk temsilcilerinin,
karlarndakileri muhatap alr tarzda zel eserler yazmaylarnn kayda
deer bir sebebi olabilir. Ehl-i Hadis mensuplar, daha ok Kitbl-mn
veya Kitbs-Snen adn verdikleri almalarnda dorudan kendi itikad
prensiplerini ortaya koyuyorlar, bu arada bazen isim vererek bazen
vermeyerek, sapkn saydklar dnce ve oluumlar da eletirmi ve tabii ki
dlayp telemi oluyorlard.
Rey taraftar Mutezile ile sistemleen Kelam geleneine bal limler ise,
inanlar ynnden zararl grdkleri slm kkenli ya da gayri slmi
akmlarn fikir ve pratiklerini dorudan muhatap alyorlar, onlarla mcadele
etmeyi emr-i bil-marf prensibi uyarnca zorunlu grev kabul ediyorlard.
Diyalektik argmantasyon, yani cedel, bu mcadele iin en elverili
yntemdi. Bu nedenle farkl din, mezhep, frka ve felsef ekolleri tanmak,
onlarn dncelerini tantarak ikazda bulunmak, bunlar nakil ve akl
zemininde rtmek amacyla en fazla eser retenler Mutezile limleri
olmutur. Cafer b. Harb (v. 236/850), Verrk (v. 247/861), Chz (v.
255/869), Zurkn (v. 278/891), Hayyt (v. 300/913 civar) ve Belh (v.
319/931) bunlar arasnda ne kan isimlerdir.
Ayrca Mutezile limleri mstakil konularda reddiyeler kaleme almak
suretiyle dnemin farkl din grlerinin ve partizan hareketlerinin
eletirisini yapmlardr. rnein devlete kar silahl ayaklanmay onaylayan
kesimlere kar Asammn (v. 200/815 sonras), ilham din hkm
kaynaklarndan kabul edenlere kar Chzn yazm olduu reddiyeler sz
konusu yazm trnn dikkat ekici rnleridir. Him b. Hakem (v. 186/803
sonras) gibi ikinci asr i limlerinin de benzer reddiyeler yazdklarn
bilmekteyiz.
Bazen de devletler, zndklk ithamyla takibe aldklar ounlukla
hkmet muhalifi gruplar tantan smarlama eserler yazdryorlard.
Zndklar ve grlerini ret iin kitap yazdrtan ilk kiinin Abbas halfesi elMehd (v. 169/785) olduu, bnl-Mukad adndaki bir ahsa frkalar ve
mezhepler hakknda bir kitap yazmasn emrettii bildirilmektedir
(Bykkara, 2005, s. 447).
10
11
12
13
14
15
16
MEZHEP KAVRAMI
Arapa z-h-b slas fiilinden treyen mezheb kelimesi izlenen yol, gidilen
yer anlamna gelmektedir. Terim olarak ise mezhep, dinin anlalmas ve
alglanmasndan, din farkllamadan kaynaklanan gruplar ve bunlarn fikir
17
DinMezhep likisi
Her dinin balangta bir ana bnyesi bulunur. Bir peygamber yahut kurucu
nder etrafnda toplanan ve nclk yapan ekirdek dindarlar topluluunun
tebli ve gayretleriyle ilk halka geniler. Topluluk bir topluma dnr.
Sonra da bazen peygamber ve nderin salnda ama ou defa onlarn
lmnden sonra fikir ve amelde farkllamalar balar, ilk ayrlklar zuhur
eder.
slm dininin douu ve geliiminde de ayn sosyolojik seyir izlenmitir.
slmn peygamberi olan Hz. Muhammed hayatta iken itikad, sosyal ve
siyas bir ayrlk ba gstermemitir. Kurann inmekte olmas, Hz.
Peygamberin mminlerin arasnda bulunmas, bizzat onlar irat etmesi, din
ve siyas problemleri bizzat zmesi, hayatn her sahasnda mminlere
nderlik etmesi, ayrla yol aacak ihtilaflar nlemitir. Mslmanlar
arasndaki ciddi toplumsal ayrlklarn onun vefatndan sonra ortaya kt
grlmektedir.
Sosyal blnme, yani tefrika ilk aamada mezhepleri dourmaz. nan
konusunda farkl din yorumlar, ibadet ve hukuk alannda farkl usulleri veya
farkl siyas grleri benimseyen ve genellikle karizmatik vasflar olan bir
limin ya da siyas nderin etrafnda kmelenen mminler, ilk merhalede din
grup veya cemaat denilen oluumu tekil ederler. Bu topluluk, ya ayrlma
iradesi sergileyerek din ana bnyeden kopmak ve bamsz bir alt cemaat
kimlii kurmak ister. Veya ana bnyeye bal kalma iradesi sergiler. Fakat bu
irade yeterli olmaz ve ana bnye tarafndan dlanr. Her iki durumda da
tefrikann ilk merhalesi gereklemi olur.
ou zaman tefrika bu boyutta kalr. Daha fazla bymez. Uzun vadede
ana bnyeye dnler olur veya baka bir cemaate katlm vuku bulur.
Zayflamann ardndan erime ya da kaybolma ile sre sonulanr.
Bazen de tefrika byr. Sz konusu ayrlk cemaat sosyalleir, geni bir
kitleye hitap eder hale gelir. Bu arada kurumsallar ve kendi iinde idari bir
hiyerari gelitirir. Alimler ve nderler tarafndan kitaplar telif edilir,
dolaysyla bir literatr meydana gelir. Bu srete cemaatin farkl inan ve
uygulamalar kkleerek doktrinleir. Sonuta cemaat artk mezheb bir
kimlie kavumu olur. Mezhepler de cemaatler gibi tarih srecinde
kaybolabilirler. Blnerek baka cemaat ve mezhepleri dourabilirler. Hatta
kt ana bnyeyi reddederek bamsz bir din haline bile gelebilirler
(Bykkara, 2005, s. 489).
Din ile mezhep arasndaki sosyolojik balanty bu ekilde zetledikten
sonra slmiyet ve slm mezhepleri konusuna dnebiliriz. Yukardaki
aklamalardan da anlalaca gibi mezhepler beeri oluumlardr. lahi
kaynakl vahyin ve nebevi retilerin yorumlan farkllklardr. Dolaysyla
dinin yerine geemezler. Mezheplerin kendilerini din ile zdeletirmeleri
yanltcdr. Belki bir zenginlik saylabilecek mezhepler, byle bir iddiada
bulunmak suretiyle fitne ve atma odaklarna dnrler. Zira bir mezhebin
kendisini hak dinin yegane temsilcisi olarak grmesi demek, dierlerini
18
19
Bu balamda ayn rivayetin geri planda kalm fakat hayli dikkat ekici
dier bir varyant nem kazanmaktadr. Muhammed el-Makdisnin (v.
380/990) Ahsent-Teksim adl eserinde zikrettii ve isnad asndan daha
salam olduunu syledii mmetim yetmi frkaya ayrlacaktr.
Onlardan yetmi ikisi cennette, bir tanesi de cehennemdedir rivayeti,
kucaklayc ve tefrikaya yol aan sylemi giderici bir ierie sahiptir.
Konumuz olan rivayet ile ilgili ayrntl bilgi iin Mevlt zlerin slm
Dncesinde 73 Frka Kavram adl kitabn okuyunuz.
20
zet
slm Mezhepleri Tarihini, konular ve amalar bakmndan, ayrca dier
din bilimleriyle ilikisi asndan tanyabilmek.
slm Mezhepleri Tarihi, klsik dnemlerden itibaren zel bir uzmanlk alan
olarak dikkat ekmektedir.. Modern zamanda ise konular, amalar ve
kendine zg metodolojisiyle bamsz bir bilimsel disiplin haline gelmitir.
Dier din bilimleriyle olan deiik dzeydeki ilikileri, bu disiplinin
snrlarn ve farkllklarn grnr klmaktadr.
Bilim dalnn temel kaynaklarnn zelliklerini ve kaynaklardan istifade
metotlarn aklayabilmek.
Mezheplerin birou kendilerini ve baka mezhepleri tantan eserler vucuda
getirmilerdir. lk yazarlar daha ok Mutezile kelamclaryd. Hicri drdnc
asrdan itibaren ise Snn yazarlar bu alana ilgi gstermitir. Mezheplerin
sunumunda kullanlan deiik tasnif sistemleri ierisinde yetmi frka
hadisi eksenli sistem daha fazla reva grmtr. Bu sistem, henz
mezheplememi oluumlar mezhep olarak gstermesi nedeniyle yanltcdr.
Bilim dalnn metodolojik sorunlarnn farknda olarak bunlarn nasl
zlecei zerinde fikir yrtebilmek.
Mezhepler Tarihinin klsik edebiytnn muhtevas genel olarak subjektif ve
normatif karakterdedir. Bu olumsuzluu amak iin dikkatli ve karlatrmal
okumalar yaplmaldr. Mezhebe mensup kiilerin grleri zerinden
mezhebi tanmaya almal, mezhebin dou ve geliimine tanklk eden
mekn ve tarihi artlar mutlaka gz nnde tutulmaldr.
21
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi slm Mezhepleri Tarihinin alan ile ilgili bir
konu deildir?
a. Mezheplerin oluum sreleri
b. Mezheplerin inanlarnn doru olup olmad
c. Mezhep mensuplarnn yaadklar corafyalar
d. Mezhep limlerinin yazm olduklar eserler
e. Mezheplerle ilgili yaplan aratrmalar
2. slm Mezhepleri hakknda yazan ilk melliflerin Mutezile limleri
olmas, aadaki nedenlerden hangisi ile aklanabilir?
a. Mutezilenin dnemin en byk mezhebi olmas
b. Bulunduklar Irak blgesinin yazm faaliyetlerine uygun olmas
c. Abbasi Devletiyle olan iyi ilikileri
d. Kelam metodunu kullanarak zararl grdkleri inanlarla mcadele
etmeleri
e. Dier mezheplerle scak atmalar yaamalar
3. Aadakilerden hangisi mezheb dnce ve oluumlar anlatan
terimlerden biri deildir?
a. Cemiyet
b. Frka
c. Nhle
d. Maklt
e. Milel
22
2. d
3. a
4. e
5. c
23
Sra Sizde 2
Mezhepler Tarihi edebiytnn geliim dneminde, bata Ehl-i Snnet olmak
zere byk mezhepler oluumlarn tamamlamlardr. Bu mezheplerin
limleri, yazdklar Mezhepler Tarihi eserlerinde yetmi frka rivayetini
tasniflerinde esas alarak, kendi mezheplerini merkeze ve hak konumuna
yerletirmilerdir. Bylece mezheb bir btnlk ve zgven salamay
amalamlardr.
Sra Sizde 3
htilaf, dinin temel esaslarn kabul etmekle beraber bu esaslarn mahiyeti
zerinde alternatif dnceler retmek eklinde anlalabilir. Abdest ve
namazn mahiyeti konusundaki ayrlklar slmn temel esaslaryla ilgili
olmadndan, bu farkllama tefrika deil ihtilaf saylmal ve hogryle
karlanmaldr.
Yararlanlan Kaynaklar
Aydnl, Osman. (2008). Osmanldan Cumhuriyete slm Mezhepleri
Tarihi Yazcl, Ankara.
Bykkara, M. A., (2005). Bir Bilim Dal Olarak slm Mezhepleri
Tarihi ile lgili Metodolojik Problemler, slami limlerde Metodoloji
(Usl) Meselesi, stanbul, c.1, s.441-491.
Bykkara, M. A., (2006). slm Mezhepleri Tarihi Aratrmalarnda
Terminolojiyle likili Sorunlar, slmi Aratrmalar, 19/2, s. 257
271.
Ear, Ebl-Hasan Ali.
Abdlhamid, Beyrut.
(1995).
Makltl-slmiyyn,
nr.
24
M.
25
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Farkl din, kltr ve medeniyetlerle olan etkileimlerin mezheplerin douuna nasl etkide bulunduunu ayrt edebilecek,
Anahtar Kavramlar
Mezheplerin Douu
nsan Tabiat
Kltrlerle Etkileim
Halfe Seimleri
Savalar
neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
26
Sistemlemesinde
Mezheplerin Ortaya
k Nedenleri
GR
slm dini, yirmi yllk bir zaman diliminde Hz. Muhammede gelen
vahiyle ekillenmi ve tamamlanm bir dindir. O hayattayken slm toplumunun karlat pek ok problem, vahiylerle akla kavuturuluyor ve
ortaya kabilecek anlamazlklar bu sayede bertaraf ediliyordu.
Hz. Muhammedin vefatyla birlikte durum deiti; Mslmanlar siyasi,
sosyal, ekonomik temelli pek ok problemle yz yze geldi. Her ne kadar din
tamamlanm olsa da, bu problemlerin zm noktasnda farkl yaklamlar
ve tutumlar ortaya kt.
slm toplumunun snrlar geniledike Mslmanlar yeni muhataplarla
karlat. Bu durum, Mslmanlarn karlatklar problemlerin hem
artmasna hem de ierik itibariyle farkllamasna yol at. Bu problemlere
kar gsterilen tepkiler farkl ekillerde geliti; dinle ilgili konularn anlalmasnda ve yorumlanmasnda farkl yaklam tarzlarnn ve tutumlarn
domasna yol at. te bu yaklam tarzlarnn belirli bir insan topluluu
tarafndan benimsenmesi ve zamanla kurumsallamas sonucunda mezhepler
ortaya kt.
Mezhepler, din alanndaki farkllamalarn birer rn olup iinde
gelitikleri ortamn izlerini bnyelerinde tamaktadrlar. Bu durum,
mezheplerin oluumunda psiko-sosyal, politik ve ekonomik pek ok unsurun
etkili olduu anlamna gelmektedir. Bu unsurlar, belirli ahslar veya fikirler
etrafnda odaklamalara yol am, bylece de din anlay konusunda yer yer
farkllamalar meydana gelmitir. Farkllamalarn zamanla sistematik zellik
kazanarak, dnce ve davranlar etkileyen, geleneksel bir hviyete brnmesi, kurumlaarak ve sosyal hayatta derin izler brakarak varln srdrmesi, karmza mezhep olgusunu karmaktadr (Onat, 2009). Bu husus,
mezheplerin birer beeri oluum olarak deerlendirilmesini gerekli klar.
Mezhepler, dinin farkl anlalma biimleri olup, dinle zdeletirilmeleri
doru deildir.
Bir mezhebin doru bir ekilde anlalabilmesi iin onu reten ve ortaya
kmasna yol aan srecin doru okunmas gerekmektedir. Bu sre tek
boyutlu ve dorusal bir izgide anlalamayacak kadar geni bir zeminde
gereklemektedir. Dolaysyla bir mezhebin ortaya kn, tek bir insana
veya olaya ya da tek bir sebebe indirgemek doru bir yaklam deildir.
27
Btncl bir yaklam tarznn oluabilmesi iin bu noktada etkili olan pek
ok unsurun bilinmesi ve anlalmas bir gerekliliktir.
Mezheplerin ortaya kna zemin hazrlayan ve geliim srelerine
dorudan tesir eden pek ok husus bulunmaktadr. Bu, kendiliinden ve
birden gerekleen bir olgu deildir; aksine bu srece elik eden psikososyal, din, kltrel ve siyasi pek ok unsur bulunmaktadr. Bu nitede bu
unsurlar psiko-sosyal ve sosyo-politik erevede iki balk altnda ele
alnacaktr.
PSKO-SOSYAL FAKTRLER
Psiko-sosyal faktrler temelde insanla ve insann alglama biimiyle ilikili
olan hususlardr. Mezhepler sz konusu olduunda bu husus fazlasyla nem
tamaktadr. Zira mezhepler, dinin insanlar tarafndan anlalma biimleri
olup vahiy ve snnetin yorumlanmas ile gelimilerdir. nsan faktr devre
d brakldnda mezheplerle ilgili salkl bir deerlendirme yapabilmek
son derece gtr.
nsan tek bana bir varlk deildir; aksine toplumla ilikisi erevesinde
kendisini ina eden sosyal bir varlktr. Bu durum onun alglama biimine de
dorudan yansr. inde bulunduu toplumsal gereklik, hakikat algsnn
ekillenmesinde birincil derecede ilev grr.
Mezhepler asndan bakldnda bu durum son derece anlamldr. Zira
mezhepler, her ne kadar belirli bir insann ve kurucunun grleri etrafnda
ekillense de, bir topluluk tarafndan sahiplenildii lde var olabilmektedirler. Mezhepler bu sayede hayat bulur ve tarihsel gereklie kavuur.
Taraftar olmad takdirde ise tarih sahnesinden silinir. Dolaysyla mezheplerin oluum ve geliim srelerinde insan hem bireysel hem de toplumsal
olarak aktif rol stlenmektedir.
Psiko-sosyal faktrlerle kastedilen tam da budur. Mezhepler, bireysel ve
toplumsal bir kiilik olarak insann, dini anlama ve yorumlama biimlerinin
zamanla kurumsallamas zerine kuruludur. Bu erevede, insann tabiat,
onun Kuran naslarn alglama ve yorumlama ekli, yine insan rn olan
baka kltr ve medeniyetlerin etkisi ele alnacak ve sz konusu faktrlerin
mezheplerin douu ile ilgisi ortaya konulacaktr.
nsann Tabiat
slm mezheplerinin oluumunda etkili olan unsurlarn banda insann
tabiatndan kaynaklanan farkllklar gelmektedir. Her insan, dnme ve
yaama biimi olarak bir dierinden farkldr. kiz ocuklarn karakterlerinin
bile birbirlerinden farkl olmas, insan tabiatnn farklln ve deikenliini
yeterince ortaya koymaktadr. nsann yapsnn dier insanlardan farkl ve
kendine zg olmas, kendisi ve kendisi dndaki dnyayla ilgili alglama
biimlerini dorudan etkilemektedir. Din sz konusu olduunda bu
deikenlik daha da belirgin hale gelmektedir.
nsann inan ve tutumlarnn oluumunda o insann doutan sahip
olduu bireysel zelliklerin yan sra iinde yetitii kltrn ve sosyal
ortamn da rol byktr. Zira insan, toplumsal bir varlktr ve iinde
28
Nasslarn Tabiat
Mezheplerin douuna yol aan farkllamalar zaman zaman nasslarn yorumu konusundaki gr ayrlklarndan beslenmitir. Nasslardan kast edilen
Kuran ayetleri ve hadislerdir. Nasslarn mezheplerin ortaya k ve geliim
sreleri asndan ok ynl etkileri olmutur. Nasslar kimi zaman gr
ayrlklarnn dorudan sebebi olurken, kimi zaman da nasslardan bamsz
olarak oluan yaklam tarzlarnn temellendirilmesinde kullanlmlardr.
Kurann insan aklna tand geni hareket alannn, bunda etkili olduu
kukusuzdur. Pek ok ayette insan dnmeye ve akln kullanmaya davet
edilmekte, kr krne bir inanma ekli iddetle eletirilmektedir. Kendisine
yaklalmas iin Kurann hibir n art getirmemi olmas, her insan veya
topluluun psiko-sosyal eilimleri dorultusunda Kurana yaklamalarn
beraberinde getirmitir. Aslnda bu farkllamaya bizzat Kurann kendisi
imkn tanmaktadr. nk Kuran- Kerimde btn insanlar tarafndan ayn
ekilde anlalabilecek muhkem ayetlerin yan sra farkl ekillerde
anlalabilecek ayetler de bulunmaktadr.
Mteabiht olarak adlandrlan ve ne anlama geldii hususunda
dorudan deerlendirmede bulunmann mmkn olmad ayetler pek ok
farkl yorumun ortaya kmasna sebep olmutur. Allahn eli, Allahn
yz, Allahn ara istiva etmesi gibi anlam kapal ifadeler farkl
deerlendirmelere konu olmu ve bu erevede farkl mezhebi tutumlarn
ortaya kmasna yol amtr. rnein Mcessime ve Mebbihe olarak
adlandrlan mezhepler, bu ayetleri zahiri anlamlar dorultusunda
yorumlam ve Allaha insanlardakine benzer tarzda uzuvlar nispet
etmilerdir.
29
30
SOSYO-POLTK FAKTRLER
slm, yirmi yllk bir zaman diliminde Hz. Muhammede inen vahiyler
erevesinde toplumsal ve tarihsel olaylarla irtibatl olarak tesis edilmi bir
dindir. Vahyin temel amac, insann yaratc yeteneklerini aktif hale getirerek
bir slm toplumu oluturabilmektir.
31
Halfe Seimleri
Hz. Muhammed hem dini bir nderdi hem de slm toplumunun devlet
bakanyd. O lmnden nce kimin devlet bakan olacana ilikin
dorudan bir deerlendirmede bulunmad. Hastal srasnda Hz. Eb Bekiri
namaz kldrmakla grevlendirmi olmas istisna tutulacak olursa, herhangi
birini yerine tayin etmedi. Bu yzden mslmanlar onun lmnn okunu
zerlerinden atamadan devlet bakannn bir an nce belirlenmesi iin
giriimlerde bulundular.
32
33
34
35
syd. Hz. Ali ise ortamn yatmasn ve halfeliinin herkese kabul edilmesini bekliyor, bu yzden de sulularn bulunmas iini ardan alyordu.
Bu srete en nemli gelime, balarnda Hz. Aie ile ura heyetinden
Talha ve Zbeyr gibi sekin sahablerin de bulunduu bir kesimin, halfeye
kar birlemesiydi. Kufe ve Basra gibi evre ehirlerden de bu muhalif
harekete destek geldi. Tekil edilen muhalefet ordusu Basraya gitti, ehri ele
geirdi ve Hz. Alinin valisini ehirden kartt. Hz. Ali de tabii olarak
duruma el koymak isteyince 35/656 ylnda Hz. Ali ordusuyla muhalefet
ordusu Basrada kar karya geldi. Her iki kesimin de amac savamak
deildi; nitekim Hz. Osmann katillerinin bir an nce bulunup cezalandrlmas konusunda bir uzla saland ve sulh tesis edildi.
Gece yarsnda ise beklenmeyen bir gelime oldu. Her iki kesimin
taraftarlar arasnda, kar tarafn basknda bulunduu ynnde bir ayia
yayld. Kaynaklar, bu ayiann sorumlusu olarak Abdullah b. Sebeyi yahut
iki taraf savatrmak isteyen baz Emevleri gstermektedir. Sonuta her iki
kesim de bu provakasyonun neticesinde, ne olduunu anlayamadan
kendilerini bir savan iinde buldular. Talha ve Zbeyr gibi birok sahabnin
ehit olduu Cemel Sava, Hz. Ali ve taraftarlarnn lehinde sonuland. Hz.
Alinin Basra ve Kufe gibi eyaletleri kontrol altna almasna ve otoritesini
iyice glendirmesine imkn verdi. Suriye dndaki tm blgeler Hz. Aliye
biat etti.
Cemel Savann bu ismi almasnn nedenini biliyor musunuz?
36
Tahkim Olay
Hz. Alinin hakemi olarak Eb Ms el-Ear seilirken, Amr b. el-As da
Muviyenin hakemi oldu. Her iki hakem bir araya geldiler ve Hz. Osmann
katillerinin bulunup derhal cezalandrlmas ve bunun da ura yoluyla
gerekletirilmesi konusunda anlatlar. Bu kabul, Hz. Ali ile Muviyenin ilk
etapta grevlerinden alnmalarn ve ura yoluyla alnacak karara uymalarn
gerektiriyordu.
Hz. Alinin hakemi olan Eb Ms el-Ear, antlamay herkesin
huzurunda dile getirdi. Ondan sonra sz alan Amr b. el-As ise antlama
metnine sadk kalmayarak, Hz. Aliyi grevden alp yerine Muviyeyi
getirdiini syledi. Bunun zerine ortalk yeniden kart. Bir sonuca
varlmadan olay neticelendi.
Bu olay, Muviye iin siyasi bakmdan ciddi bir kazanm oldu. Zira bu
sayede, Hz. Alinin ordusu nnde bozguna uramaktan kurtuldu ve siyasi
anlamdaki hak talebi zmnen onaylanm oldu. am valilii grevini
srdrd gibi, kendisini Hz. Aliden sonra devlet bakan yapacak
hazrlklara da bylelikle balam oldu.
Ancak Hz. Ali iin ayn ey geerli deildi. Taraftarlar ikiye blnd.
Hz. Aliyi tahkime zorlayanlar, bunu yapmakla gnah ilediklerini, fakat bu
gnahlarndan tevbe ettiklerini, Hz. Alinin de tevbe etmesi gerektiini ileri
srdler. Daha da ileri giderek Hz. Aliyi hakem tayin ettiinden dolay
kfrle suladlar. Hkm (hakemlik etmek) ancak Allahndr slogan
altnda toplanan ve Hz. Aliye cephe alan bu topluluk, slm tarihinde
Haricler olarak adlandrld. Hz. Ali, Nehrevan denilen yerde onlarn zerine
yrd ve pek ounu ldrd. Ancak hicretin 40. ylnda (m. 661) yine
onlardan birisi olan Abdullah b. Mlcem tarafndan ehit edildi. Bylelikle
yaklak otuz yl sren drt halfe dnemi sonlanm oldu.
Cemel ve Sffn savalarndan sonra, bu savalara yol aan olaylarn
sorumlular ile bu savalarda len ve ldrlenlerin durumlar din bir
problem olarak Mslmanlar arasnda tartlmaya baland. Katletme gibi
byk bir gnah ileyen Mslmann dnya ve ahiretteki durumu mnakaa
edildi. Bu zc olaylarn Allahn takdiriyle mi yoksa insanlarn zgr
iradeleriyle mi vuku bulduu konuuldu. Bu trden teolojik ihtilaflar bir
tarafa, tartmalar Mslmanlar ayn zamanda siyasal tavr almaya sevketti.
Her siyasi gr sahibi kendi tavrnn haklln ispat iin Kurandan ve
Snnetten delil aramaya yneldi. Dolaysyla imamet, iman-amel ilikisi,
byk gnah, kfr, mrtekib-i kebire gibi konular etrafnda ekillenen
mnakaa ortam eitli mezheplerin ortaya kmasnda nemli rol oynad.
zet
Mezheplerin ortaya k nedenlerini aklayabilmek
Mezhepler dinin anlalma biimleridir. Dolaysyla znde insani bir
olaydr. nsann psiko-sosyal eilimlerinden kaynaklanan hususlarn yan sra
sosyo-politik gelimeler mezheplerin ortaya kna zemin hazrlayan
faktrlerdir.
37
Mezheplerin ortaya
deerlendirebilmek
knda
etkili
olan
psiko-sosyal
faktrleri
Her bir insan yapsal olarak bir dierinden farkldr. Bu durum onun dnya
grnn ekillenmesinde, hayata ve olaylara bak asnn
biimlenmesinde son derece etkilidir. Mezhepler dinin anlalma biimleri
olarak tanmlandna gre, bu anlama iinin znde insan yatmaktadr. Bu
da insann psiko-sosyal niteliklerine gre deiiklik arz etmektedir. nsann
bireysel ve toplumsal olarak yaad deiim ve dnmler, dini anlama ve
anlamlandrma srecini etkilemektedir. Bu durum, farkl din alglarnn
zamanla kurumsallamasna ve sistematik hale gelip mezhepleri
oluturmasna yol amaktadr.
Mezheplerin ortaya knda farkl, din, kltr ve medeniyetlerin etkisini
aklayabilmek.
slm doduu snrlar ap yeni muhataplara ulatka, farkl dinlere ve
kltrlere mensup kiileri de kendi bnyesinde eritti. Yeni Mslman olan
kimseler, eski dnme ve inanma biimlerini terk etmelerine karn, eski
kltrel dokularn ve yaam ekillerini belirli llerde muhafaza ettiler. Bu
durum, slm bnyesinde farkl alg ve dnme biimlerinin olumasna yol
at. Bu farkllamalar da zamanla mezheplerin ortaya kn hazrlad.
slm snrlar corafi olarak geniledike yeni Mslman olanlar araclyla
yeni kltr ve medeniyetler de slm ierisinde kendine yer bulmaya balad.
Hz. Muhammedin lm sonrasnda yaanan sosyo-politik gelimelerin
mezheplerin ortaya kndaki roln aklayabilmek
Mezheplerin douu ile ilgili sosyo-politik faktrler, Hz. Muhammedin
vefat sonrasnda, zellikle de drt halfe dneminde ortaya kan
anlamazlklar ifade etmektedir. Bunlarn arasnda halfe seimleri, Hz.
Osman dneminde yaanan kargaa ve Hz. Ali dnemindeki i savalar yer
almaktadr. lk ortaya kan farkllamalarn genelde siyasi temelli olmas ve
frka olarak nitelendirilmesi, sosyo-politik gelimelerin mezheplerin
douundaki roln ortaya koymas bakmndan nemlidir. Bu olaylar,
mezheplerin douuna etki etmesinin yan sra itikad grlerin
ekillenmesinde de belirleyici olmutur.
Kendimizi Snayalm
1. Mtebihat olarak adlandrlan ayetlerin zahir anlamlarna gre
yorumlanmas aadaki mezheplerden hangisinin domasna yol
amtr?
a. Mrcie
b. a
c. Mutezile
d. Mcessime
e. smailiyye
38
39
2. b
3. c
4. e
5. a
40
Sra Sizde 4
Cemel, Arapada deve demektir. Hz. Aienin bir deve zerinde sava sevk
ve idare etmesi ve atmalarn daha ok bu deve etrafnda younlamas
sebebiyle, Hz. Ali ile muhalifleri arasnda meydana gelen bu savaa Cemel
Sava veya Cemel Vakas ismi verilmitir.
Yararlanlan Kaynaklar
Akbulut, A. (1992), Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelm
Problemlere Etkileri, stanbul.
Bykkara, M. A. (2005), Bir Bilim Dal Olarak slm Mezhepleri Tarihi
ile lgili Metodolojik Problemler,stanbul
Eb Zehra, M. (1983), slmda Siyasi ve tikadi Mezhepler Tarihi, trc. H.
Karakaya, K. Aytekin, stanbul.
Flal, E. R. (1998), amzda tikadi slm Mezhepleri, Ankara.
Flal, E. R. (1980), "Mezheplerin Douuna Tesir Eden Baz Sebepler",
Ankara
Hizmetli, S. (1995), slm Tarihi / Balangtan lk Drt Halfe Devri
Sonuna Kadar, Ankara.
Hizmetli, S. (1983), "tikadi slm Mezheplerinin Douuna ctima
Hadiselerin Tesiri zerine Bir Deneme", Ankara
Kutlu, S. (2008), Mezhepler Tarihine Giri, stanbul.
Kutluay, Y. (2003), slmiyette tikadi Mezheplerin Douu, stanbul.
Laoust, H. (1999), slmda Ayrlk Grler, trc. E.R. Flal, S.
Hizmetli, stanbul.
Onat, H. (2009), Trkiyede Din Anlaynda Deiim Sreci, Ankara.
Onat, H. (1994), Mezheplerin nan Esaslarnn Sistemlemesinde
Kurann Rol, 1. Kuran Sempozyumu, Ankara.
41
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Anahtar Kavramlar
Hurc/syan
rc/Tehir
Kaz/Kader
man/Kfr/Fsk
neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
42
Ynetim, man-Kfr ve
Kader Meseleleri Etrafnda
Oluan lk Mezhepler
GR
Bu nitede ynetim, iman-kfr ve kader meseleleri etrafnda oluan ilk
mezhepler sz konusu edilecektir. Bu balamda srasyla Hariclik, Mrcie,
Kaderiye ve Mutezile, ortaya k, isimlendirilmesi, geliim ve frkalama
sreci, yayl ve grleri erevesinde ilenecektir. Zira ada aratrmalar, mezheplerin kurucular, adlar, yer, tarih ve olay gibi unsurlar zerinde
durmay yntemin paras saymtr. slam mezhepleri tarihine baktmzda
bizatihi mezhep olgusunu meru klan ey, doruya ve Hz. Peygamberin
getirdii dinin zne ulama iddiasdr. Bu ynyle slam dairesinde kalan
her mezhep, dorudan 73 frka hadisine atf yapsn ya da yapmasn frka-i
nciye olma iddiasn tar.
Daha ayrntl bilgi edinmek iin www.mezhep.org adl internet sitesini tetkik
ediniz.
HARCLK
simlendirme ve Kavramsal ereve
Haric, "kmak, itaatten ayrlp isyan etmek" anlamndaki hurc kknden,
"ayrlan, isyan eden" anlamnda hricn kelimesine nispet ekinin eklenmesiyle meydana gelmi bir terim olup topluluk ismi olarak Hriciyye ve
Havric eklinde kullanlr. Frkann ad konusunda eitli grler ileri
srlmtr. syan ettikleri yneticiler ile frkann muhalifleri onu,
insanlardan, dinden, haktan veya Hz. Ali'den uzaklaan ve ynetime kar
ayaklanarak cemaatten kanlar anlamnda kullanmlardr. ehristnye
gre, toplumun gr birlii ile arasndan setii ve haktan ayrlmayan
imama kar ayaklanan her insan hric ismiyle anlr. (ehristn, 2005,
s.109) Ona gre sz konusu ayaklanmann veya ba kaldrmann, ilk halfelere veya onlar takip eden herhangi bir devirdeki imamlara kar olmasnda
bir fark bulunmamaktadr. Yine rivayetlerde yer alan ve muhalifleri
tarafndan Haricler hakknda kullanlan dier bir isim de "dinden kmlar"
anlamnda Mrikadr.
Kendileri ise Havric ismini, "kfirlerin arasndan karak Allah'a ve
peygamberine hicret edenler" (Nis 4/100) mealindeki ayete dayanarak
Allah'a ve peygamberine hicret edenler anlamnda kullanmlardr. Ayrca
43
Douu ve Geliimi
Hriclin douu, hemen hemen btn tarihiler tarafndan Sffn Sava'nda
hakem olaynn ortaya kna balanmtr. Buna gre Havric, hakem
tayinini, yani tahkimi kabul etmesinden dolay Hz. Ali'den ayrlanlarn
meydana getirdii bir frkadr. Ancak Hricliin tahkim olay zerine birden
bire ortaya km bir frka olmad da gz ard edilmemelidir. Nitekim
Hriclerin, "Osman' hepimiz ldrdk" eklindeki szlerine ve daha o
dnemlerden itibaren ihtilalci unsurlarn devam olduklar yolundaki
iddialarndan hareketle menelerinin Hz. Osman'n 35/656 ylnda ehid
edilmesinden nceki yllara kadar gtrlmesi mmkndr.
Sffn Savanda (37/657) Muviyenin ordusu kesin malubiyete
uratlmak zere iken Amr b. el-s, mushaf mzraklarn ucuna balatarak
Hz. Alinin ordusundaki Irakllar Allah'n kitabnn hakemliine davet etti.
Bu hareket, Irakllar zerinde Amr'n bekledii tesiri gsterdi. Kendilerine
Kurr (ok Kuran okuyanlar) denilen, daha ok bedev kabilelere mensup
Irakl gruplar, tahkime gidilmesi hususunda srar ettiler. Ben Muaviye ve
Amr Mekke sokaklarndan tanrm. Onlar size tuzak kuruyorlar, bunu
unutmayn! diyen Hz. Aliyi dinlemediler, hatta onu tehdit bile ettiler. Baka
are kalmadn gren Halife sava durdurmak zorunda kald.
Tahkime gidilmesinde srar edenlerden biri olan E'as b. Kays, Ali'nin
kar kmasna ramen Eb Ms el-Earyi Irakllarn hakemi olarak iln
etti. Muviye'nin hakemi ise Amr b. el-s idi. Askerlerin pek ou ve
zellikle Temm kabilesine mensup olanlar, tahkmin aleyhlerine
neticeleneceini grnce, yaptklarndan piman olup bunu telafi etmenin
yollarn aratrmaya baladlar. Bunun iin de "l hkme ill lillh" (hkm
ancak Allah'a aittir) sloganyla tahkime ve tahkim sonucu varlan anlamaya
kar ktlar. Hz. Ali ise buna "bu, hak bir szdr; ancak bununla batl murat
edilmektedir" diyerek tepkisini ortaya koydu.
Hz. Ali'ye kar gelerek onu hakemlerin hkmne raz olmas iin
zorlayan ve hakemi dahi ona baskyla setiren bu grup, daha sonra hakeme
gitmeyi byk bir su kabul etti. Hatta Hz. Ali'den, iledii bu sutan tr
tevbe etmesini istediler. Hz. Alinin, hakeme gitmeyi kabul etmekle kfre
dtn iddia ettiler. Kendileri de bata hakem olaynda srar ettikleri iin
ayn ekilde kfre dtklerini ancak bundan tevbe ettiklerini sylediler.
Bunun zerine anlamay bozmas ve tevbe ederek tahkimi reddetmesi
hususunda halife Hz. Aliyi ikna edemeyince, onu terkedip Kufe yaknndaki
Harr denilen yere ekildiler ve bylece ilk Haric zmreyi oluturdular. Hz.
Ali dneminde, Mslmanlardan ayrlarak Harra'da toplanan 12.000
dolayndaki Haric kitle, ebes et-Temm'yi asker kumandan, Abdullah b.
44
45
46
Haric Frkalar
Hriciler hadislerin ve lafzlarn d grnlerine/zhirlerine bakarak hkm
verdikleri iin kendi ilerinde durmadan ihtilaf etmiler ve kendi aralarnda
eitli frkalara ayrldklar gibi bu frkalar da tli kollara blnmlerdir.
slm mezhepleri tarihiyle ilgili kaynaklarda farkl snflandrmalar
grlmekle birlikte ana Haric frkalar, Muhakkime, Nfi' b. Ezrak'a nisbet
edilen Ezrika, Necde b. mir liderliinde ortaya kan Necedt, kurucusu
genellikle Ziyd b. el-Asfar olarak kabul edilmekle birlikte, bazen de
Abdallh b. Saffr olarak kabul edilen Sufriyye, Beyhesiyye, Acride,
Selibe ve bdiyye olup dierleri bunlardan ayrlan alt gruplardr. Bunlardan
Ezarika, Necedat ve Sufriyye gibi Harici frkalar Abbasiler dneminde Irak,
Horasan, Kirman, Sistan ve Kuzey Afrikann eitli blgelerinde isyanlar
47
48
49
MRCE MEZHEB
simlendirme ve Kavramsal ereve
Mrcie kelimesi, "tehir etmek, "mit vermek" anlamlarna gelen "irc"
kknden tretilmi oul bir isimdir. Kur'an- Kerim'de irc kelimesi bu
manalarda eitli ekillerde gemektedir (A'rf, 8/111; ayrca bk. Tevbe,
9/16; uara, 26/36). Mrtekib-i kebre (byk gnah sahibi mslman)
hakkndaki son karar Allah'a ve hiret gnne brakan bu gruba, "tehir
edenler, erteleyenler" anlamnda "Mrcie" denmitir.
Mrcie kelimesinin "ertelemek, sonraya brakmak" anlamna gelen irc'
veya "beklenti iinde olmak, mit etmek" mnasndaki rec' kknden
geldii konusunda farkl grler ileri srlmse de kelimenin, asl
harflerinin sonuncusu hemze olan irc'dan tremi olduu fikri tercih
edilmektedir. Bunun yannda, asl harflerinin sonuncusu vv olan rec'
kknden irc' kalbnda kullanldnda birinci anlamn deimedii
konusunda da ittifak vardr. Terim olarak ise, gnahn imana zarar
vermedii tezini savunarak, byk gnah ileyene mit veren ve onun
hakkndaki nihai karar Allah'a havale edip tehir edenler anlamna
gelmektedir. Bu balamda Mrcie, siyas ve itikad bir frka olarak byk
gnah ileyenlerin durumlarn Allah'a brakp, manev sorumluluklar
hakknda dncelerini aklamayan topluluklara verilen ortak bir isimdir.
Ayrca Mrcie kavram "amelleri niyet ve inantan sonraya brakan", "byk
gnah ileyenlere mit veren" veya "iman srf dille ikrardan ibaret gren"
eklinde de tanmlanmtr. Balangta siyas alanda bir tarafszln ifadesi
olan Mrcie, tarihi sre ierisinde akaid sahasndaki tarafszln da ad
olmutur. Buna gre, Mrcie, "tatn kfire bir faydas olmad gibi, gnahn
da imana bir zarar yoktur" eklindeki ilkeyi kabul etmek suretiyle byk
gnah ileyen kimseye mit vermitir. Dier bir gre gre ise, imamet
konusunda, Hz. Ali'yi birinci sradan drdnc sraya braktklar, baka bir
ifade ile hilafete geite erteleme yaptklar iin onlara erteleyen anlamnda
Mrcie denilmitir.
Mrcie mezhebini, iman-amel ilikileri erevesinde deerlendiren dier
bir gre gre de, iman karsnda ameli ikinci plana itip ona fazla nem
vermedikler iin onlara Mrcie denmitir. Balangta mspet bir yaklamn
ifadesi olarak ortaya kan irc gr, zaman getike Ehl-i Snnet
izgisinden uzaklaarak iman ve amelde genilik ve geveklii ifade eden
bid'at bir dnce ve inan haline gelmitir. Mezhepler tarihinde Mrcie ismi
50
Douu ve Gelimesi
Ashb dneminde yukarda yaplan tanmlar erevesinde davranlar
sergileyen sahabler mevcuttu. Nitekim ilk Mrc tavr, Hz. Osmann
ehadetinden sonra aralarnda Abdullah b. mer, Sa'd b. Ebi Vakks,
Muhammed b. Mesleme ve sme b. Zeyd gibi sahblerin bulunduu
birtakm kimseler tarafndan ortaya konmutu. Bunlar balangta kenara
ekilip hibir eye karmayarak Hz. Ali'ye biat etmekten kanmlar, ancak
daha sonra biat edip ehl-i kbleye kl ekmenin doru olmadn
savunmular ve ehl-i kble ile savamay, onlara kl ekmeyi
reddetmilerdir. Onlar iin esas olan toplumsal bart. Eer siyasi tartmalar
ve dini ihtilaflar bu bar bozuyorsa, bu tartma ve ihtilaflarda kimin hakl
kimin haksz olduunun, kimin mmin kimin fsk ya da kafir olduunun
karar Allaha braklmalyd. Bu erteleme, suskun kalma ya da kenara
ekilme tavryla barn yeniden tesisinin mmkn olacan dnyorlard.
Mrcie, byk gnah ileyen bir kimsenin, mmin saylp saylmayaca
hakkndaki tartmalarn oald bir dnemde ortaya km ve Hz.
Hasan'n hilfeti Muviye'ye devretmesiyle daha da glenmitir. nk bu
olayn ardndan Ali taraftarlar ve pek ok kimse, zorunlu olarak Muviye'ye
biat etmi, ardndan kenara ekilerek ilim ve ibadetle megul olmaya
balamt. Haric zihniyeti, Emev-Him ekimesi, Emevler'in politik ve
ekonomik siyaseti, o gnk srecin dourduu siyasal, ekonomik ve
toplumsal problemler Mrcie'nin ortaya knda etkili olan sebeplerin
banda yer almaktadr. Ayrca, byk gnah ileyenleri ve kendi dndaki
Mslmanlar tekfir eden, devlet geleneine sahip bulunmayan ve meden
hayata almam olan Haricler karsnda btn Mslmanlarn eitliini
savunan lml ve uzlamac bir zihniyetin domas kanlmaz bir sonutu.
Emeviler, ynetimi ele geirince iktidarlarn merulatrma yollar arayarak
kendilerinin Allah'n takdiriyle hilfete geldiklerini ve O'nun hkmn icra
ettiklerini, bu sebeple idareye ynelik isyann Allah'a kar yaplm olacan
iddia ettiler. Bu durum Mslmanlar arasnda rk ayrm telakkisini yeniden
gndeme getirdi. Emev halifelerinin Araplar ile mevlye farkl muamelede
bulunmas, Arap olmayanlarn zaman zaman ayaklanmasna sebep oluyordu.
Ancak sahbenin bir ksm susmay tercih etmi ve Mslmanlarn gr
ayrlklarna dmelerine sebep olan bu fitneye katlmamay daha uygun
bulmular ve bunun Hz. Peygambere nispet edilen fitneye karmama
ynndeki bir takm rivayetlerle en doru bir davran ekli olduunu
savunmulardr.
lk Mrci fikirlerin oluum dnemi Abdullah b. merin hayatnn
sonlarna doru (60/680) balamtr. am, Msr ve Basra'da da mevcut
olmakla birlikte tarafszlar grubunun younlukta bulunduu yer Mekke ve
51
52
KADERYYE
Kaderiyye kelimesi szlkte "kadere mensup olan, kader taraftar"
mnasndaki kaderden gelmekle birlikte ilk dnemlerden itibaren bu
anlamn aksine, sorumluluk douran fiillerle ilgili ilh kaderi reddedenleri
ifade etmek zere kullanlmtr. Terim olarak ise kader inancn reddeden
dnce ve inan akm, sorumluluk douran fiillerin sadece insan iradesiyle
gerekletiini ileri sren itikad mezhep anlamnda kullanlmtr. Allah'n
belirledii kader yerine insann belirledii bir kadere inanmalar ve fiilleri
Allah'a deil insana isnat etmelerinden dolay bu ismi almtr.
Kelimenin bu kullanl hususunda eitli grler ileri srlmtr.
Bazlar, sz konusu grubun ilh kaderi inkr etmekle birlikte her eyi
insann irade ve kudretine balayarak bir bakma kaderi kula nispet ettii iin
bu isimle anldn sylerken, bazlar da dildeki kullanmlarda baz eylerin
kart ile adlandrlmasnn sz konusu olabileceini belirtmitir. Bir dier
gr ise, bu grubun kader meselesi zerinde younlap kendini niha
doruya ulam grmesi ve dier gruplar yanl bulmasna dayanmaktadr.
Ksaca bunlara Kaderiyye denilmesinin nedeni kader konusunu merkeze
almalarndan dolaydr. Bu balamda Kaderiyye kelimesi, "kader konularna
lszce dalanlar" anlamnda da kullanlmtr.
Bu gruba bazen ehl'l-kader de denilmitir. Balangta kaderiyye ya da
ehl'l-kader ismi, kendi iinde elikilerden uzak olmayan esnek nitelikteki
bu zmrelere ktleme amacyla muhalifleri tarafndan verilmitir. Bu
adlandrmada, baz hadis kaynaklarnda yer alan ve kadercileri Mecsler'e
benzeten rivayetler nemli rol oynam olmaldr. Dnce ve inan okulu
durumuna gelmesini salayacak bir sistematie sahip olmayan Kaderiyye
akmnn grleri eitli kiilerce temsil edildi ve giderek Mutezile
grubunun temel tezleri arasna girerek varln srdrd. Kader konusunu
gndeme getiren ilk kiinin Emevi halfelerinden Abdlmelik b. Mervan
53
MUTEZLE MEZHEB
simlendirme ve Kavramsal ereve
Szlkte "ayrmak, uzaklatrmak" anlamndaki a-z-l kknden sfat olan
mutezile kelimesi "uzaklaan, ayrlp bir keye ekilen" demektir.
Mutezile adnn ilk defa ne zaman ve kimler iin kullanld ile ilgili olarak
deiik yaklamlar mevcuttur. Mesela ilk dnemlerde Hz. Osmann ve daha
sonra Hz. Ali'nin hilfete getirilmesi veya Ali ile Muviyenin anlamazla
dmesi, yahut Hz. Hasan'n hilfeti Muviye'ye devretmesi olaylar zerine
hibir taraf desteklemeyen, bir kenarda duran gruplara Mutezile veya
Mutezele denmitir. Baka bir aklamaya gre ise Mutezile ismi, ar
ulardan uzak durduklarn ifade etmek iin kendi mensuplarnca tercih
edilmitir. Mutezile'nin byk gnah ileyen kimseyi kfir veya mmin
deil fsk saymas sebebiyle bu ad ald da sylenmitir. Snn
kaynaklarnda ise Mutezile isminin daha ok Vsl b. At'nn mrtekib-i
kebre konusunda farkl bir anlaya sahip olan hocas Hasan el-Basr'nin ders
halkasndan ayrlmas ve onun, Vsl'n kendilerinden uzaklatn ifade iin
Gad itezele annel-Vsl demesiyle ortaya kt bildirilmektedir. Buna
ramen Mutezile grubu iinde Hasan- Basr'nin grlerini benimseyen ve
bundan dolay da kendilerine Haseniyye denilen bir frka da mevcuttur.
Bazlar ise Vsl yerine Amr b. Ubeydin ismini zikrederler.
te yandan Mutezile mensuplar, kaderi tartmaya ap inkr ettikleri
veya kulun kendi fiillerini yaratmaya kadir olduunu syledikleri iin
Kaderiyye, Cehm b. Safvn'dan etkilendikleri iin Cehmiyye, "Allah erri
yaratmaz" dedikleri iin Seneviyye ve Mecsiyye, tvbe etmeden lenlerin
balanmayacan syledikleri iin Vadiyye, Allah'a baz kadm sfatlar
54
55
56
57
son dnemdeki temsilcisi ise Hemedan blgesi bakads Abdlcebbr elHemedn'dir (v. 415/1025). Eklektik bir yntemi benimsemi olan
Abdlcebbr, el-Mun adl eserinde kendisinden nceki Mutezile
limlerinin grlerini bir araya getirerek bunlardan seimler yapmtr.
Tercihlerinde Eb Him el-Cbbnin grleri ar basmaktadr.
Badat Mutezillii, Basra okulunun ortaya kndan ksa bir sre sonra
Bir b. Mu'temir (v. 210/825) tarafndan kurulmutur. Hrn Red'in veziri
Fazl b. Yahya el-Bermek ile temas kurup grlerini saray evresine
benimsetmeye almtr. Badat Mutezilleri'ne en byk hizmeti bn Eb
Dud (v. 240/854) yapmtr. "Mutezile'nin rahibi" olarak anlan Eb Ms
el-Murdr (v. 226/840), zhidne hayat ve tesirli vaazlaryla mezhebin
yaylmasna nemli katkda bulunmutur. Murdr'n rencisi Ca'fer b.
Mbeir (v. 234/846), eserlerinde Kur'an ve Snnetin zahirine bal kalmay
savunmu, kyas taraftarlarn reddetmi, bylece Zhirler'e yaknlamtr.
Ayn ekoln dier nemli isimleri Smme b. Eres (v. 232/846), Cafer b.
Harb (v. 236/850), skaf (v. 240/854) ve Hayyttr (v. ?298/810).
Mutezilenin yayld blgeler daha ok Basra, am, Kufe, Horasan,
Yemen, Taberistan ve Marib'dir. Abbasler devrinde Basra ve Badat,
Mutezile'nin faaliyetlerine merkez olmu, buralarda yetien davetiler slam
aleminin deiik yerlerine gnderilmitir. Mutezil air Safvn el-Ensr bir
kasidesinde bu davetilerin hizmetlerini anlatr ve onlarn douda ine,
batda Marib-i Aks'ya kadar gittiklerini syler.
Mutezile mezhebi ile ilgili daha ayrntl bilgi edinmek iin Osman Aydnlnn
Aklc Din Sylemi adl kitabn okuyunuz.
nan Sistemi
er'i hkmlerde icma ve kyas delil olarak kabul etmeyen Mutezile, usul-
hamse (be esas) diye zetlenen grlerini gelitirirken, naslarn izahnda ve
anlalmasnda akl yanlmaz bir hkim olarak kabul etmitir. Mutezile, akln
sahas dnda bulunan hirete ve metafizie ait baz konular akl ile izah
etmeye alm ve akla kaldramayaca bir arlk yklemitir.
Deerlendirmede tek l akl olunca, birok konuda Kur'an ve snnet,
dolaysyla Ehl-i Snnet esaslar ile uyumlu olmayan baz inan biimleri
ortaya kmtr. Mutezile, Allah Teala'nn ahirette mminler tarafndan
grlmesini ve slih kimselerin efaatini inkr etmi, kullarn menfaatine
olan eyleri yaratmann Allah'a vacip olduunu ileri srmtr. Bir ok
meselede ileri de etkileyen Mutezilenin baz temsilcileri, sahbeden
bazlarna kt sfatlar yaktrma konusunda a ile beraber hareket etmitir.
tikad alan sistematik bir ekilde tanzim eden ilk mezhep Mutezile'dir.
Balangtan itibaren Mutezile kelmclar slm dininin temel ilkelerini
usl- hamse bal altnda ele almlardr:
Tevhid: Allah'n ztnda, sfatlarnda ve fiillerinde bir ve tek olduunu
kabul etme anlamna gelen tevhid, usl-u hamsenin temelini tekil eder.
Yeryznde tevhidi savunan yegne mezhebin kendileri olduunu iddia
ederler. Mutezile mensuplarnn tevhid konusuna yaptklar bu vurgu,
onlarn
zellikle
Allahn
sfatlaryla
ilgili
duyarllklarndan
kaynaklanmaktadr. nk onlarn dneminde slm evrede oluan
gruplardan Sftiyye, Allah'n bamsz kadm mnalar olarak zat sfatlara
sahip olduunu sylyor, Haviyye O'na makam, cismiyet gibi madd
mnalar nispet ediyor, Btniyye ise Allah'n sonradan olumu (hdis) zat
58
59
60
zet
slam corafyasnda ortaya kan ynetim, iman-kfr ve kader meseleleri
etrafnda oluan ilk mezhepleri tanyabilmek.
slam corafyasnda ortaya kan ynetim, iman-kfr ve kader meseleleri
etrafnda oluan ilk byk mezhepler, iliki bir kenara brakacak olursak,
Hariclik, Mrcie, Kaderiye ve Muteziledir. ncelikle ynetim konusunda
ana kitleden ayrlanlar olmu, bunu iman-kfr ve kader konusundaki
ayrlklar takip etmitir.
Haricileri ortaya karan nedenler, yayld corafya, grleri ve temel
frkalar aklayabilmek.
Haric, Havric, Mrika, Ehl-i urt, Harriyye, Muhakkime, Vehbiyye gibi
isimlerle anlan Hariclerin, slam mezhepleri tarihinde ortaya k ve
savunduu fikirler uruna sergiledii kat tavrlar, her zaman tartlan
konular arasnda olagelmitir. Onlarn, zellikle devlet idaresini elinde
bulunduracak kii yani imam bata olmak zere iman ve kfr konularndaki
grleri, Mslmanlarn ilk defa karlatklar fikirlerdi. Bu uurda verilen
mcadeleler, acmasz bir hal alm ve gn getike onlar toplum tarafndan
dlanma noktasna getirmitir. Bunun yannda Hariclerin kendi arasnda
ortaya kan yeni problemler veya olaylar onlar farkl dnceleri
benimsemeye sevk etmitir. Ana Haric frkalar Muhakkime, Ezrika,
Necedt, Sufriyye, Beyhesiyye, Acride, Selibe ve bziyye olup dierleri
bunlardan ayrlan alt gruplardr. Bu kollardan gnmze sadece badiyye
gelmitir. Bu mezhep zellikle Umanda, biraz da Kuzey ve Dou Afrikada
varln srdrmektedir.
Mrcie mezhebini ortaya karan nedenler, yayld corafya, grleri ve
Ehl-i Snnet dahil dier mezheplere etkileri hakknda tartabilmek.
Mrcie mezhebi zellikle iman-kfr tartmalar etrafnda ortaya km ve
Hariciyye mezhebinin aksine byk gnah ileyenlerin kfir olmadklarn
savunmutur. Bu yzden Mrcie kavram, "amelleri niyet ve inantan
sonraya brakan", "byk gnah ileyenlere mit veren" veya "iman srf dille
ikrardan ibaret gren" eklinde de tanmlanmtr. Balangta siyas alanda
bir tarafszln ifadesi olan Mrcie, tarihi sre ierisinde akaid sahasndaki
tarafszln da ad olmutur. Buna gre, mrcie, "taatn kfire bir faydas
olmad gibi, gnahn da imana bir zarar yoktur" eklindeki ilkeyi kabul
etmek suretiyle byk gnah ileyen kimseye mit vermitir. ilerin aksine
Hz. Aliyi hilafet sralamasnda drdnc srada saymas nedeniyle de bu
ismi ald ifade edilmektedir. Daha ok Horasan ve Mvernnehir'de
yaylan Mrcie, dlamac tavr yerine iman amelden ayrarak iman dairesini
geniletmesi nedeniyle birok slam bilgini zerinde etkili olmutur. Sz
konusu mezhep zamanla gcn kaybetse bile fikirleri, bata Ehl-i Snnetin
reyci kanadnda olmak zere birok mezhep iinde varln srdrmtr.
Mrcie taknd kuatmac tavrla zellikle Trklerin slamlamas srecinde
olumlu bir etki gstermitir.
61
Kaderiye ve Mutezile mezheplerini ortaya karan nedenler, yayld corafya, grleri ve Ehl-i Snnet dahil dier mezheplere etkilerini deerlendirebilmek.
Ehl-i kader de denilen Kaderiye, sorumluluk douran fiillerle ilgili ilh
kaderi reddedenleri ifade etmek zere kullanlmtr. Terim olarak ise kader
inancn reddeden dnce ve inan akm veya sorumluluk douran fiillerin
sadece insan iradesiyle gerekletiini ileri sren itikad mezhep anlamnda
kullanlmtr. Kader konusunu gndeme getiren ilk kiinin Ma'bed el-Chen
olduu kaydedilmektedir. Cheni'nin Kader konusundaki dncelerinin
yaygnlk kazanmasnda Mutezilenin kurucularndan Amr b. Ubeyd'in
nemli katks olmutur. Kaderiyye inanlar Chen'den sonra, Geyln edDmek tarafndan daha sistemli bir biimde savunulmutur. Sz konusu
grler Mutezile iinde devam etmitir. Mutezile ise, Vsl b. At'nn
mrtekib-i kebrenin iman ile kfr arasnda bulunduunu savunarak hocas
Hasan- Basr'den ayrlmasyla olumutur. Mutezile kurumsal varln
srdremese bile gelitirdii kelam metodu ve akl yntemlerle bata Ehl-i
Snnet kelam ekolleri olmak zere a, Zeydiyye ve badiyye gibi birbirinde
farkl birok mezhebi etkilemi ve grlerinin devamn salamtr. 19.
yzylda balayan ve 20. yzylda devam eden ada slamc ihya
hareketlerinin de, insann hr iradesini savunarak kaderin mutlak
belirleyiciliini reddettii iin Mutezile dncesine sempatiyle bakt
bilinmektedir.
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi temel Harici frkalardan biri deildir?
a. Ezrika
b. Necedat
c. badiyye
d. Sufriyye
e. Harriyye
2. Aadakilerden hangisi Hariclik akmnn k nedenlerinden biri
deildir?
a. Halife seimi
b. Sahabiler arasndaki savalar
c. Felsefi eserlerin Arapaya tercmesi
d. Dini kaynaklar farkl alglama biimi
e. Yerel anlay ve kltrn slami boyut kazanmas
62
Kuran yaratlmtr
badatrlabilir?
anlay,
Mutezilenin
hangi
prensibiyle
a. Tevhid
b. Adalet
c. Vaad ve Vad
d. Menzile beynel-menzileteyn
e. Emri bil-maruf nehyi anil-mnker
5. Aadakilerden hangisi "tehir edenler veya erteleyenler" anlamnda bir
mezhebe ad olarak kullanlmtr?
a. a
b. Havaric
c. Mutezile
d. Mrcie
e. badiyye
2. c
3. b
4. a
5. d
63
Yararlanlan Kaynaklar
Araka, A. (1998), Emeviler Dneminde Kyamlar, stanbul.
Aydnl, O. (2001), slam Dncesinde Aklleme Sreci, Mutezilenin
Oluumu ve Ebul-Huzeyl Allaf, Ankara.
Badd, A. (1979), Mezhepler Arasndaki Farklar, trc. Ethem Ruhi
Flal, stanbul.
Bahivan, S. (1998), rc Fikri ve Ebu Hanifenin rc ile thamna Bir
Bak, S. . lahiyat Fakltesi Dergisi, cilt: VIII.
Demircan, A. (2000), Hariclik Mezhebinin Douu Balamnda Din
Siyaset likisi, stanbul.
Ear, Ebul-Hasan (2005), lk Dnem slam Mezhepleri, trc. M. Dalkl,
. Aydn, stanbul.
Flal, E. R. (1983), bdliin Douu ve Grleri, Ankara.
Kutlu, S. (2000), Trklerin slamlamas Srecinde Mrcie ve Tesirleri,
Ankara.
64
65
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Anahtar Kavramlar
Snnet ve Cemaat
Ashb- Hadis/Selefiyye
Ashb- Rey/Halefiyye
Earyye
Mturdiyye
neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
66
67
68
Her gruba olduu gibi Ehl-i Snnete de verilen eitli isimler bulunmaktadr. Ehl-i snnet; Hz. Peygamberin uygulamalarna ve szlerine sk
skya bal gruplar tarafndan sahiplenilmi bir isimdir. Topluluk taraftarlar
anlamndaki Ehl-i cemaat; Ehl-i snnet tarafndan en ok tercih edilen
isimlerdendir. Yetmi frka hadisinin baz versiyonlarnda geen Sevd azam (byk kalabalk) ifadesi de ounluk Mslmanlar anlamnda
Snnlik iin kullanlmaktadr. Kurtulua eren grup manasndaki frka-i
nciye; yetmi frka hadisinde gemekte, bu yzden de her frka
mensubu, bals olduu frkann frka-i nciye olduunu iddia etmektedir.
Ehl-i snnet de bunlarn banda gelmektedir. Yine Ehl-i hak ve ehl-i hd
da, hak ve hidayet taraftarlar anlamnda kullanlr.
Ehl-i snnete verilen vg isimlerinin yan sra muhaliflerince verilen
yergi isimleri de mevcuttur. Ehl-i snnet topluluuna baz Mutezil ve i
kaynaklarda, Haviyye, Mcbire, Mebbihe, Nsbiyye gibi isimler verildii
grlmektedir. Ehl-i snnet, Allahn kadm sfatlarn kabul etmesi sebebiyle
zellikle Mutezile tarafndan Sftiyye (sfatlar) olarak isimlendirilmitir.
Haber sfatlar hakiki anlamlarnda ve Zta ait birer gereklik olarak ispat
etmelerinden dolay Mebbihe, Allah cisim sayanlar anlamnda Mcessime isimleri verilmitir. Yine, Allahn leme her an mdahale etmesini
gerektiren sfatlar kabul ettikleri, kula kstl bir irade hrriyeti verdikleri iin
Mcbire ad verilmitir. Bu sfatlar kaba manalarda ele aldklar, Allah ile
mahlukt arasnda kaba benzetmeler yaptklar iin Haviyye diye
adlandrlmtr. Nsbe ise, Hz. Ali ve Ehl-i Beyti mmetin tayin edilmi
liderleri saymadklar iin, a tarafndan kullanlan aalayc bir isimdir.
Bu tabirler daha ok Snnliin Ehl-i Hadis kanad iin kullanlmtr.
Ehl-i Snnet vel-Cemaat tabirinin, sadece bir mezhebe verilmi bir isim
olmadna dikkat ediniz. Sz konusu ifade birok fkh ve kelam mezheplerinin yannda, mutedil tasavvuf gruplar da iine alan geni bir emsiye
ifadedir.
Douu ve Geliimi
Hasan el-Basrnin (v. 110/728), ynetimin ve toplumun slah iin
Haricliin isyan fikrine kar k Snn siyaset anlay iin salam bir
temel tekil etmitir. Basr hakszlk karsnda suskunluk ve tepkisizlii de
onaylamam, nasihat yntemini uygulam, Emev idarecilerine yazd
mektuplarda, yaplan yanllar eletirmitir. Toplumda fitneye yol aan
unsurlardan tmyle kanlmas gerektiini tlemi, hatta bu konuda Hz.
Aliyi bile hatal bulmutur. Yine Basrnin byk gnah sahibi Mslman
slm dairesi iinde grmesi ve insann fiilerinde kaderin mutlak
belirleyiciliini (cebir) reddetmesi de Snnlik iin nemli referanslar tekil
etmitir.
Ehl-i snnet akaidinin oluumunu etkileyen dier nemli isim Eb
Hanifedir (v. 150/767). Baz kaynaklarda Eb Hanifenin Mrcie gruplarndan birinin kurucusu olarak gsterilmesi, o dnemde mezheplerin henz
teekkl aamasnda olmasndan kaynaklanmaktadr. Eb Hanifenin bizzat
kendisi tarafndan kaleme alnm eseri yoktur, rencileri tarafndan fikirleri
yazya geirilmitir. Ehl-i snnetin temel inalarn oluturan grlerinden
bazlar yledir: Allah say ynnden deil orta bulunmamas ynnden
birdir. Peygamberlerin hepsi gnahlardan, kfr ve irkin fiillerden
mnezzehtir. Peygamberlerden sonra en stn insanlar srasyla Eb Bekir,
mer b. Hattab, Osman b. Affan ve Ali b. Eb Talibtir. Bir Mslman, helal
69
saymamak artyla byk gnah ilemi olsa bile kfrle sulanamaz. Bir
mminin kfir olmamakla birlikte fsk olmas caizdir. Nebilerin mucizeleri
ile velilerin kerametleri haktr. Allah Tel ahirette grlecektir. man, dil ile
ikrar ve kalp ile tasdikten ibarettir. Peygamberlerin efaati haktr. Kyamet ve
hesap haktr.
Ehl-i Snnet kavram ile ifade edilen ana kitlenin zihniyeti, mevli
arasndan Hasan el-Basr ve Eb Hanfe ile balam ve cumhr ulema
denilen limlerle devam etmitir. Bunlardan ilki Mlik b. Enestir (v.
179/795). Gndelik politik ekimelerden bamsz kalmaya zen gsteren
mam Mlik, Hicaz blgesinde Medine halknn yaayyla btnleen
nebev snneti esas almak suretiyle kendi ekoln oluturmutur. Dnemin
siyas ve kltrel artlar iinde snnete ayr bir anlam ykleyen mam
Muhammed b. dris e-fi (v. 204/819), hem mam Mlikin hem de Eb
Hanifenin mehur rencisi mam Muhammed eybnnin bir talebesidir.
fi, hicri ikinci asrdan itibaren Mutezile sylemlerinin giderek yaygnlat bir dnemde yetimi ve fikirlerini belki de Mutezileye tepkisel bir
ortamda oluturmutur. finin, vahyin szlk anlamndan hareketle,
snneti, ilham deerinde ilahi bir vahiy olarak tanmlamas; Kurndaki
Kitab ile birlikte zikredilen Hikmet terimini Snnet diye tevil etmesi
ve Reslullaha itaati Allaha itaat ile birlikte deerlendirmesi, Snnlik
tarihinin ok nemli bir boyutudur. Zira O, snnete ykledii anlam ile
Mslmanlarn sosyal ve din yapsna istikrar veren bir mekanizma
salamaya almtr.
Ahmed b. Hanbel (v. 241/855) ise, mihne olaynda Mutezile yanls
devlet adamlarnn ikence ve basklarna maruz kalma pahasna, finin
balatt bu gelenei, snnet zerine yapt daha gl bir vurguyla devam
ettirmitir. Hatta Ahmed b. Hanbel, ekoln tamamen hadis metinlerine
dayandrarak, akln yol gstericiliini ou zaman bir kenara brakmtr. Bu
tutum, hicri nc asrdaki hadis literatrnn aklc Snn temayl
kartlyla n kazanmasna neden olmutur.
En son ele aldmz drt imam, ayn zamanda Ehl-i Snnet iinde doup
da bugne Haneflik, Mliklik, filik ve Hanbellik eklinde ulaan drt
Snn fkh mezhebinin de kurucular saylmaktadr.
Ehl-i Snnet izgisinde oluan fkh mezheplerine paralel olarak, nceki
(selef) Snnlik ile sonraki (halef) kelamc Snnlik arasnda kpr vazifesi
gren ve inan esaslarnn daha sistematik olarak ele alnmasnn gereine
inanan bn Kllb el-Basr (v. 240/854), Hris el-Muhsb (v. 243/857) ve
Ebl-Abbas el-Kalns (v. 255/869) gibi limleri de bu balamda anmak
gerekir. ann nc asrn ikinci yarsnda tamamlanan frkalama sreci,
Snnlii tayan ana bnyeyi de kendi inanlarn sistemletirmeye
yneltmitir. Ehl-i Snnet tarihinde hicri 4. asr ok nemli bir dnemdir. Bir
taraftan Ebl-Hasan el-Ear (v. 324/936), Mutezileden ayrldn ilan
ederek kendi kelam ekoln kurmu; dier taraftan da Hanef ekolnn inan
esaslarn sistemletiren Eb Mansur el-Maturd (v. 333/944) Mavernnehir
blgesinde kendi kurmu olduu kelam ekoln yaymaya balamtr
(Sarkaya, 2005, 50). Fakat bu gelimelere ramen, Snnliin nakilci ve
aklc ekolleri arasnda Ehl-i Snnet ismi altnda daha tam bir btnleme
olumamt. Bu btnlemeyi salayanlar ise, 4 ve 5. hicri asrlarda
yazdklar Mezhepler Tarihi kitaplarnda bu iki ekol yan yana getirerek
stlerine Ehl-i Snnet atsn atan Abdlkhir Badd (v. 429/1037) ve
ehristn (v. 548/1153) gibi limlerdir.
70
71
72
Earlik
simlendirilmesi
Ebl-Hasan el-Ear (260/324-873/936) ve talebeleri tarafndan Ehl-i
Snnet inan esaslar temelinde kurulan Earlik, Mutezile mezhebinin
Abbas halifelerinin desteiyle glenmesinden sonra, bu oluuma ve dier
frkalara kar sahih akideyi Rasulullahn snnetine uygun olarak savunma
hedefiyle teekkl eden bir mezheptir. Adn kurucusuna nispetle alan
Earlik, ilh sfatlar, kullarn fiilleri ve iman-gnah konularna dair
grlerine baklarak, muhalifleri tarafndan Mebbihe, Cebriyye ve Mrcie
gibi isimlerle de anlmtr. ncs Eb'l-Hasan el-Earden dolay
mezhebin mensuplarna, Ear kelimesinin oulu olan Eira ad da
verilmitir. Ear, Snn akidenin geliip yaylmasndaki katklarndan dolay
Nsrddn (dinin yardmcs) lakab ile anlmtr.
Kk yata babasn kaybeden Ear, onun vasiyeti zerine Snn bir
lim olan Yahya bn Zekeriyy es-Scnin rencisi oldu. Annesinin
Mu'tezile mezhebinin ileri gelenlerinden Eb Ali el-Cbb ile evlenmesinden sonra da vey babasnn himayesinde yetiti ve ondan kelm ilmi okudu.
Bir taraftan da dnemin baz Snn limlerinden hadis ve fkh dersleri ald.
73
Basra'da oturduu yllarda zaman zaman Badat'a giderek Eb shak elMerveznin derslerine katld. Hocas Eb Ali el-Cbb'nin etkisiyle
genliinde Mu'tezil grleri benimsemesine, hatta bunlar savunan eserler
yazmasna ramen 300/913 yl civarnda Mutezile mezhebini eletirmeye
balad. Ear, belli bir sre Ahmed b. Hanbelin grlerinden etkilenmi ve
onun usln izleyerek, Kaderiye ve Mutezileye ar eletiri ve ithamlarda
bulunmutur. zellikle tevil, ruyetullah, efaat, kabir azab, halkul-Kurn,
kullarn fiilleri, hayr-er, mrtekib-i kebre, vad ve vad konularnda nassa
ters dtklerini ileri srerek onlardan ayrldn ilan etmitir. Ear daha
sonra Ehl-i Hads usln de terketmi, o zamana kadar Mutezile elinde
kullanlan Kelm usln alarak bu usl Ehl-i Snnet prensiplerini ispat ve
mdafa iin istihdam etmitir.
Ear'nin itikad ve fikr hayatndaki bu keskin deiiklik, farkl sebeplere
balanmtr. Ancak Earnin mezhep deitirmesini zel bir olaya balamak yerine, onun gerei arama abalarnn, zellikle bata Eb Hanfe ve
takipilerinin dnceleri olmak zere daha nce yaplm Mu'tezile'yi tenkit
mahiyetindeki almalar incelemesinin ve bu suretle kaydettii gelimenin
bir sonucu saymak daha makul grnmektedir.
Ear'nin, Mvernnehir'de Eb Mansr el-Mtrd, Msr'da Eb
Ca'fer et-Tahv ile ayn dnemde yaad bilinmektedir. Ayn dnemde
Ehl-i Snnet imamlarndan biri olan Ahmed b. Hanbel'in naslardan hareketle
belirleyip savunduu itikad esaslar, daha nce Eb Hanfe ile bn Kllb'n
yapt gibi akl ilkeleriyle destekleyip uzlatrmaya almasndan sonra
slm dnce tarihinde yeni bir dnem balam ve Kelm ilmi Ehl-i Snnet
limlerince meru kabul edilerek temel din ilimlerden biri haline
getirilmitir. Ear'nin Ehl-i Snnet akaidini kelm metotla savunmas
byk yanklar uyandrm ve birok lim onun metodunu benimseyip
gelitirmeye balamtr. Earyye'nin, Mlik ve fi ulemnn da desteini
alarak ksa zamanda geni bir corafyaya yaylp Ehl-i Snnet'in byk bir
dnce ekolu haline geliinde, nakille akl birletiren orta yollu bir usl
uygulamasnn nemli rol oynad kabul edilir.
Ear muhtemelen 300'l yllarda Badat'a giderek hayatnn geri kalan
ksmn orada geirdi. Badat'ta Hanbeller'in ileri gelenlerinden mam
Berbehryi ziyaret ederek ona Mu'tezileye, ayrca Hristiyan, Yahudi ve
Mecslere kar yapt mcadelelerinden sz ettiyse de Berbehrden
bekledii ilgiyi gremedi. Sonra da daha ok Ahmed b. Hanbel'in akdesini
yanstan el-bne an Usli'd-Diyne adl eserini yazp Berbehr'ye sundu;
ancak yine bekledii ilgiyi bulamad. Bu arada Basra'da balatt retim ve
telif faaliyetlerini, Badad'a g etmesinden sonra Snn itikad dorultusunda
srdrd ve pek ok renci yetitirdi. bneden sonra yazd el-Luma adl
eseri ise artk Ehl-i Hadsin grlerini yanstmyor, kendi reyciliini ve
kelamcln ne kartyordu.
Ear Mslmanlarn itikad konulardaki ihtilflarn Maklt'lslmiyyn ve htilaful-Musalln adl Mezhepler Tarihi alanndaki mhim
eserinde bir araya topladktan sonra, bid'at grleri ve bata Aristoculuk
olmak zere felsef fikirleri, ayrca Hristiyanlk, Yahudilik ve Mecuslii
eitli kitaplarnda tenkide tbi tutmutu. Grleri, Hindistan'dan Endls'e
kadar muhtelif milliyetlere mensup Mslmanlarn yaad geni bir
corafyada yaylmtr.
Kaynaklarda Ear'nin lmyle ilgili olarak 320 (932) ile 380 (990-91)
yllar arasnda deien farkl tarihler verilmekteyse de genellikle 324 (936)
74
Gelimesi
Earlik, nakille akl uzlatrmak suretiyle Mutezile ile Selefiyye arasnda
mutedil bir izgide yer almtr. 5/11. yzyldan itibaren zamanmza kadar
aralarnda Kd Abdlcebbr, bn Hazm, Eb'l-Ysr Pezdev, Eb'1-Mun
Nesef, bn Rd, Muhyiddin bn'l-Arab, bn Teymiyye, bn Kayym elCevziyye, Mevln Celleddn-i Rm gibi Mutezile, Mtrdiyye, Selefiyye
ve tasavvuf evrelerine mensup limler ve slm felsefesiyle ilgilenen
kesimler tarafndan eletirilmitir. Sz konusu eletiriler metot, tabiat
felsefesi, ulhiyyet, kullarn fiilleri, nbvvet, hiret ve imamet gibi
konularda ortaya koyduu grler zerinde younlamaktadr.
Ear'nin izgisini kendisinden sonra gl limlerin srdrmesi, hareketin sistemli bir kelm mektebi haline gelmesini salamtr. Kaynaklarda
Earyye'nin ikinci kurucusu olarak gsterilen Eb Bekir Bklln (v.
403/1013) cevher, araz ve aded kavramlarna dayanarak Earyye'nin tabiat
felsefesini gelitirmi, haber sfatlar te'vile tbi tutmaktan kanp sbt
sfatlar konusunda ahval teorisine meyletmi, mezhebin dayand delillerin
ncllerini iman esas gibi mtalaa ederek in'iks'l-edille ilkesini getirmitir.
rencilerinden Eb Abdullah el-Ezd ve Eb Thir el-Badad araclyla
Earyye'yi, daha ok Mlikler arasnda olmak zere Kuzey Afrika'dan
Endls'e kadar yaymtr. Erken dnemlerinde (mtekaddimn) daha ok
Mu'tezile ve Btniyye ile fikr mcadelelerde bulunan Earyye limleri, yer
yer eletirdikleri Aristo felsefesinden bamsz bir metot gelitirmeye
almlardr. 6/12. yzyln balarnda Eb Hmid el-Gazzl (v. 505/1111)
ile Earyye'nin mteahhirn dnemi balam ve kelm sisteminde kkl
deiiklikler meydana gelmitir.
Gazzl bir taraftan Maksid'l-Felsife ve Tehft'l-Felsife adl
eserleriyle Aristocu gelenee bal slm Me filozoflarn eletirirken;
dier taraftan Aristo mantn slm ilimler arasna katp bu alanda
Mi'yr'l-lm ve Mihakk'n-Nazar adl eserlerini yazm, mantk bilmeyenin
ilmine gvenilemeyeceini ileri srmtr. El-ktisd fi'1-'tikd'nda ise, bir
kelm yntemi eletirisi eliinde, hakikatin kef metoduyla bilinebileceini
kabul etmitir. Bylece Gazzl ile birlikte balayan mteahhirn devrinde
Earyye, klasik mantk ve felsefenin yan sra tasavvufa da kaplarn am
oluyordu.
Bu dnemde Gazzlnin rencileri arasnda gsterilen bn Tmertin (v.
524/1130) kurduu Muvahhidler Devleti vastasyla Earyye Kuzey
Afrika'da kkleirken; Gazzl ile gren Eb Bekir bn'l-Arab (v.
543/1148), her ne kadar el-Avsm mine'1-Kavsm'da kef metodu ile
Aristocu gelenee bal felsef anlaylar eletirse de, mezhebi Endls'te
temsil etmitir. Bu dnemin nl isimlerinden bir dieri olan ehristn (v.
548/1153), Nihyet'l-kdam f lmi'l-Kelm'nda Gazzlnin balatt
felsefe-kelm ilikilerini glendirip kelm meselelere felsef aklamalar
75
Earnin Grleri
Ebl-Hasen el-Ear ehl-i bidat mezheplerine kar verdii mcadeledeki
yeri itibariyle Snn kelmn nemli kurucularndan biri olarak kabul
edilmitir. Bunda, hayatn srdrd Basra ve Badad gibi ilm evrelerin
etkisinden baka, Mu'tezile mezhebinden ayrlmas da etkili olmutur.
Ear'nin, kendisinden sonraki birok lim tarafndan gelitirilen grlerini
yle zetleyebiliriz:
Bilgi: Bilgi zarur ve iktisab olmak zere ikiye ayrlr. Doruluundan
phe edilmeyen bilgilere zaruri bilgiler denir. Akl, d dnyadaki
nesnelerden yapt soyutlamalarla yani kavramlarla birleip zdeleince
bilgi meydana gelir. Bilgi sadece nazar ve tefekkrle deil, tartma (cedel)
yoluyla da elde edilebilir. Earyye'ye gre insann varlklar ve olaylar
hakknda bilgi edinmesi mmkndr. Bilginin kaynaklar duyular, akl ve
haberden ibarettir. Sadece duyularn verdii bilgiler eksik ve snrldr. Akl
istidlal yoluyla teorik bilgiler retebilir. Haberin kesin bilgi ifade edebilmesi
76
iin tevatr yoluyla gelmesi veya doruluu mucize ile kantlanm bir
peygamber tarafndan bildirilmi olmas gerekir. Mtevtir haber ayrca akla
ve duyu verilerine de uygun olmaldr. Ear, snnet yoluyla gelen btn
itikad meselelerin kabul edilmesi grndedir. Ona gre, mtevatir bir
hadisle, tek yoldan rivayet edilen hadis (hd haber/haber-i vhid) arasnda
bu hususta fark yoktur. Haber-i vhidle sabit olan hususlara inanmak
gerektiini bildirir. Mteabih ayetlerde, nasslarn zahirlerini alan Ear,
nasslarn zahirini almann, benzetmeye (tebh) yol aaca kanaatini tamaz.
Ulhiyet: Ear, Allah'n varlna ancak akl yrtme yntemiyle
ulalabileceini kabul eder. O'nun varlna ilikin bilgiler, insanda doutan
mevcut olan zaruri bilgiler trnden deildir. Aksi halde varl hakknda
pheler ileri srlmezdi ve sonu itibariyle herkes zorunlu olarak O'na iman
ederdi. Allah'n mevcudiyetini idrak etmek iin insann hangi unsurdan
yaratldn, bir damla sudan nasl mkemmel bir varlk haline geldiini
dnmesi yeterlidir. Allah'n ezel sfatlar vardr. lim, Kdir, Hay, Mrd,
Mtekellim, Sem, Basr oluu O'nda ilim, kudret, hayat, irade, kelm, sem
ve basar sfatlarnn bulunduu anlamna gelir. Baka bir ifadeyle Allah
ilimle lim, kudretle kdirdir. Hayat, ilim, irade ve kudret sfatlar, fiilleri
yoluyla; sem', basar, kelm, bek sfatlar da ztnn eksiklikten tenzih
edilmesini gerektiren akl zaruretle bilinir.
Ear, Kurn ve snnette zikredilen Allah'n btn sfatlarnn varln
kabul etmi, bunlarn, Allah'n ztna yakan sfatlar olduuna ve
yaratlanlardaki sfatlara asla benzemediini bildirmitir. Mesel, Allah
Teal'nn grmesi, iitmesi ve konumasnn, yaratlanlarn grmesine,
iitmesine ve konumasna benzemediini ifade etmitir. Earler'in
ounluu vech, yed, istiva, nzl gibi haber sfatlara ilikin naslar mecaz
kabul ederek zt, nimet veya kudret, hkimiyet ve rahmet gibi mnalarla
te'vil etmilerdir. Fakat Ear ve Bklln, ayrca son merhalede Cveyn,
Allah' yaratklara benzemekten tenzih etmekle birlikte haber sfatlar te'vil
etmeyi isabetli bulmam, bu konuda Selef anlayn benimsemilerdir.
Ryetullah: Allah'n grlmesi akl bir imknszla gtrmedii iin
mmkndr. Dnyada Allah sadece Hz. Peygamber tarafndan grlmtr;
hirette ise btn mminlerce grlecektir; ryada grlmesi ise imknszdr.
Ear, Mutezile ve Mebbihe frkalar arasnda orta yolu tutarak Allah
Teal'nn kyamette, herhangi bir ekle girmeyerek ve herhangi bir snr tayin
edilmeyerek grleceini sylemitir. Bu ittifaka ramen Earler kendi
aralarnda ryetullahn aklen ispat ve dnyada vukuu konularnda gr
ayrlna dmlerdir.
Kurann Yaratlml: Earler Kurann mahluk olmadn kabul
etmilerdir. Kurnn mahlk olduunu sylemeyi, onu inkar etmekle
edeer saymlardr. Ancak mukatta'a harflerini, Kurn'n zerine yazld
nesneleri ve kelimelerden kan sesleri mahlk kabul etmilerdir.
Kader Problemi: Kullara ait fiillerin Allah tarafndan yaratld
hususunda ittifak eden Earler, insan kudretinin, fiilleri zerindeki etkisi
konusunda kendi aralarnda farkl dncelere sahiptirler. Ear'ye gre
kulun kudret ve fiilini yaratan Allah'tr, fiilin meydana geliinde kula verilen
hdis kudretin hibir etkisi yoktur. Kul, Allah tarafndan yaratlan fiilin
kendine ait hdis kudretle ksmen irtibat bulunduu iin sorumlu olur.
Bklln, sferyn ve Cveyn, Ear'nin cebre yaklaan tutumunu isabetsiz
bularak konuya kulun sorumluluuyla uyum salayacak bir zm getirmeye
77
78
Deerlendirme
tikad esaslarn ortaya konulmas ve yorumlanmas, ayrca takip edilecek
metot asndan, kurucusu Ear'den ok mntesiplerine ait bir mezhep
olarak deerlendirilmesi gereken ve kurucusu adna gelitirilip
sistemletirilen Earyye'nin en belirgin zellii, 5/11. yzyldan gnmze
kadar Ehl-i Snnet'i en geni erevede temsil eden bir kelm ekol
olmasdr. Baz Selefiyye limlerince bu mezhebin Ehl-i snnet dnda
bid'at bir mezhep olarak tantlmas ilm bir temele dayanmaz. Zira akaidin
yan sra, fkh ve ahlk cephesiyle slm dininin yozlamadan gnmze
kadar ulamasnda Earyye'nin hizmetleri inkr edilemeyecek derecede
aktr.
Ear itikad esaslar belirlerken Ahmed bn Hanbel'den faydalanm,
nakli aklla desteklerken de bn Kllb, Muhsib ve Kalnis gibi limlerin
dorultusunda bir izgi takip etmi; ancak kendine has bir kelm sistemi de
kurmutur. Onun sistemi Ehl-i Snnet ilm-i kelmnn bir mektebi haline
gelmi, kendisinden sonra baz deiikliklerle bn Frek, Bklln,
sferyn, Abdlkhir Badd, Cveyn, Gazl, Eb Bekir bn'l-Arab,
Fahruddin Rz, Seyfddin mid, Adudddin c, Seyyid erf Crcn,
Sadddin Teftzn gibi byk kelmclar tarafndan gelitirilerek gnmze
kadar devam ettirilmi ve neticede kelm, metot asndan Ear'yi byk
lde aan bir noktaya ulamtr. f ve Mlik limlerinin ounluu,
Hanbel ve Hanef limlerinin ise kk bir ksm, Earnin grlerini
benimsemilerdir.
Aksine baz iddialar bulunsa da Earyye, her asrda Mtrdiyye'den
sonra en ok Mslman nfusu bnyesinde toplayabilen bir mezheptir.
Earyye'ye ait eserler geleneksel Snn evrelerde halen ders kitab olarak
okutulmakta, Snnliin temel referans kitaplar olarak kendilerinden
yararlanlmaktadr. Nakille akl ilkeleri arasnda denge kurmaya alan
Earyye'nin tebihle tenzih arasnda bir izgide seyrettii kabul edilmekte
birlikte, bunun her meselede gerekletiini sylemek zordur. zellikle
mteahhirn devrinde felsef kltrn etkisiyle mezhepte aklclk ar
basmasna ramen; illiyyetin inkr, kullarn fiilleri, teklf-i m l yutak ve
husun-kubuh meselelerinde olduu gibi aklla nakil arasnda baarl bir
79
Mturdlik
Douu ve simlendirilmesi
Asl ad Muhammed b. Muhammed b. Mahmud olan el-Maturd, daha ok
Eb Mansur Maturid (v. 333/944) adyla n kazanmtr. Semerkandn
Mturid mahallesinde domasndan dolay bu isimle tannmtr. Mturdlik,
Eb Hanfe ve Mtrd'nin grleri etrafnda olumutur. Doum tarihi
bilinmemekle birlikte o, hicri nc yzyln son eyreinde ilmi hayatn
srdren nemli bir kelamc olarak kabul edilmektedir. Snn ulemya kt
muamelelerinden dolay Mutezilenin halkn nefretini kazand bir dnemde
yetimi ve onlarn dncelerini reddedici mahiyette almalar yapp eserler
telif etmitir.
Maturdi'nin, Hanef fkhn ve kelm ilmini 268/881-2 ylnda vefat eden
Yahya el-Belh'den okuduu bilinmektedir. Maturd'nin memleketi, fkh ve
usl-u fkh alanlarnda tartma ve mnazaralarn oka yapld bir blge
idi. Fakihler hem kendi aralarnda hem de hadisiler ve Mutezillerle
mnazaralar yaparlard. Bu tartmalar zamanla kelm ilmi alanna tanmtr
ki, Maturid stnln akl dncelerle elde edildii byle bir ortamda
yetimi ve sistemini oluturmutur.
te yandan slm literatrde Hanefiyye-Mtrdiyye olarak da geen bu
kelam ekolnn balangcnn Eb Hanfe'ye dayand bilinen bir gerektir.
Sahip olduklar kelm grlere ve kullandklar usule baklrsa temel
fikirlerin Eb Hanfe tarafndan daha nce ortaya konduu grlecektir.
Maturidnin, kelmn yannda fkh ve usl- fkh dallarnda da nemli bir
birikimi vard. Bu bakmdan ilm-i kelm ile fkh ve hadis limlerine nclk
ettii sylenebilir. Maturid, birok konuda Ear ile benzer grleri
paylam olmasna ramen yer yer ondan farkl bir metot izlemitir.
slm dnyasnda oluan siyas, fikr ve itikad gruplamalar sonunda a,
Hariciyye, Mebbihe, Cehmiyye, Mu'tezile ve Cebriyye gibi siyasi ve itikad
mezhep ve ekollerin olutuu 2/8. yzyln ilk yarsnda Eb Hanfe, Kurn'a
ve lim sahblerin grlerine dayanarak slm'n ana ilkelerini belirlemeye
almt. tikad konular akl bilgilerle temellendirmi ve bu bilgiler
rencileri tarafndan eserlerinde aktarlmt. O, Ehl-i Hadisin bid'at olarak
eletirdii reycilie bavurmay zaruri gryordu. Maturd'nin, eserlerinde
Eb Hanfe'nin fikirlerini nakledip benimsemesi, bunlarn Kurn'a uygun
olduunu belirterek dorulamaya almas ve eletirenlere kar savunmas,
Eb Hanfe'nin Mtrdiyye'nin grlerine nclk yaptn kantlayan
nemli hususlardr. Ayrca Mtrdiyye'nin nemli kelmclarndan Eb'1Mun Nesef, Eb Hanfe'yi Mturidiyyenin nderi (imam) olarak
gstermi, ilh sfatlarn tenzihi bir yaklamla ilk defa onun tarafndan
incelendiini, kelmclarn da daha sonra ona uyduunu belirtmitir.
Eb Hanfe'den sonra Mtrd'ye kadar geen bir asr akn dnemde Eb
Hanfe'ye ait grlerin rencilerince nakledilip aklanmas, bu fikirler
etrafnda yeni limlerin yetimesini salamtr. zellikle rencisi Eb
80
Gelimesi
Dini hususlarda sadece nakille yetinen Selefiyye ile, nakli ihmal edip akl ne
karan Mu'tezile'nin din anlaylar isabetli bulunmadndan, Mturid
nakille akl uzlatrma yntemini uygulayp gelitirmitir. Nass ihmal
etmemekle birlikte itikad esaslarn yan sra slm'n btn ana ilkelerini akl
bilgilerle youn bir ekilde temellendirmeye almtr. Naslar aklclk ve
hikmet felsefesi diye nitelendirilebilecek bir dnce yapsnn nda tahlil
ettii Kitb't-Tevhd ve Te'vlt'I-Kur'n adl eserleri, onun stn bir
kelmc olduunu ve Snn kelm yntemini baarl bir ekilde uygulamakla
kalmayp onu ileri bir merhaleye tadn kantlamaktadr.
Eb'l-Mun en-Nesef de Mtrd'nin din ilimlerde ve bilhassa kelm
alanndaki olaanst baarsnn ancak Allah'n kendisine ltfettii zel bir
yetenekle aklanabileceini syleyerek onun yksek konumuna vurgu yapar.
Yine Nesef, Mtrd'nin slm'n gerekliine ilikin kantlar gelitirdiini
ve slm dinini Semerkant blgesinde ihya ederek bunun sonularn
salnda grdn ifade eder. Mtrd'nin kelm ynteminde akla
Ear'den ok daha fazla nem verdii dikkate alnrsa, onun Earyye'ye
tbi olduu iddialarnn tutarszl anlalr. Dier taraftan Mtrd'nin akl
bilgilere gvenip bunlar dini temellendirmekte fazlaca kullanmas,
Mu'tezile'nin kelm yntemini aynen benimsedii anlamna da gelmez. Zira
eserlerinde i'tizl grleri titizlikle eletirmi ve bu konuda mstakil eserler
telif etmitir.
Mtrd, isabetli din anlaynn ancak Ehl-i Snnetin izledii yntemle
belirleneceini savunmu, Allah'n Mslmanlar mutedil bir mmet
yaptn bildiren yeti (el-Bakara, 2/143) ve itidalin en hayrl durum
olduunu ifade eden hadisi bu iddiasna delil getirmitir. Bylece sadece
nakle veya yalnzca akla dayanmann yeterli olmadna, dolaysyla
Selefiyye ve Mu'tezile yntemlerinin iki ar ucu temsil ettiine dikkatleri
ekmitir. Neticede isabetli yntemin nakl ve akl bilgileri uzlatran Snn
Yntem olduu kanaatine varmtr.
Mtrdiyye'nin ekollemesi, Eb'l-Mun en-Nesef (v. 508/1111) ile
tamamen belirgin hale gelmitir. Bilhassa Tabsiratl-Edille ve BahrlKelm adl eserleriyle ekoln gelimesine nemli katklarda bulunan Nesef,
Mturidiyye iinde, Gazzl'nin Earyye iindeki konumuna benzer bir
mevkide bulunmutur. Onun kelm anlaynda dikkati eken husus, itikad
problemleri semantik bir yntemle zmeye alarak zamanmzda nem
kazanan dil felsefesi zmlemelerine benzer bir tarz gelitirmesidir. Nesef,
Mtrdiyye adn kullanmaz. Fakat "Ehl's-Snne ve'l-Cema, Ehl'l-hak,
Ashbn, Meyih-i Semerkant, Ulem-i Mvernnehr" gibi adlar altnda,
Ehl-i Snnet ierisinde Eb Hanfe geleneinin Mvernnehir limlerince
81
Maturdnin Grleri
Bilgi Teorisi: Mtrd, bilginin, duyularn ve akln alanna giren konularn
bilinmesini salayan nitelik olduuna iaret etmitir. Ona gre varln
gerekliini ve bilgiyi inkr etmek mmkn deildir. Bilgi kaynaklar
duyular, akl ve doru haberden mteekkildir. Duyular vastasyla elde
edilen bilgi her trl bilginin esas ve en ak olandr. Her duyu kendisi iin
belirlenen fonksiyonu icra eder. Duyu bilgilerinin gerei yanstmadna
ilikin iddialar, salksz duyularn rettii bilgi iin geerlidir. Duyular
araclyla grnen lemi, kavramlar ve deliller vastasyla da grnmeyen
alan alglayan akldr. Akl hem zorunlu hem zorunlu olmayan bilgileri
rettiinden, Earyye'nin akl tanm yanltr. Akl daha ok duyularla
alglanamayan alan bilme vastas ise de, duyular ve haber yoluyla bilgi
edinmenin zaruri artdr. Bu ise, akl bilgilerin duyu alannn yan sra dinin
de kaynan tekil eden doru haber alann kuattn ve her trl bilginin
kriterini oluturduunu gsterir.
82
83
84
cnn elisi olmas halinde, insanlarn gnll olarak kendisine itaat etmesini
salayabilir. Ayrca ilahi bir destekle manev bir yaptrm gcne sahip olan
bir peygamber olunca, gerek fert gerekse toplum zerinde byk bir etki
brakabilir. Peygamberlik iddiasnda bulunan kiinin hak peygamber olduu
mucizelerle kantlanabilecei gibi, bir insann eitim yoluyla kazanmas
mmkn olmayan erdemlere sahip bulunmas, iyiyi ve doruyu tlemesi,
kt arzularn peinden gitmeyi yasaklamas ve devlet ynetimini kolaylatran ilkeler getirmesi onun peygamberliinin iaretleridir. Allah'n yaratt
insanlara ltufta bulunarak kendilerini dnyev ve din konularda bilgilendirmesi, doru yolu gstermek suretiyle ileri seviyelere ykselmelerini
salamas aklen mmkn, hikmet asndan ise zorunlu bir husustur.
lk dnem Mtrd kelmclar mucizeyi peygamberliin ispat iin
gerekli grmektedirler. Peygamberler yalan sylemeyen, ktlk yapmayan,
gvenilir, akll, zeki erkekler arasndan seilmitir. Kadnlardan peygamber
gnderilmemitir. Peygamberler masum olup gnah ilemekten korunmutur.
Bu ise gnaha meyletmeleri halinde uyarlmalar anlamnda olup, irade ve
ykmllklerini yok etmedii iin onlar itaat etmeye zorlamaz. smet ayn
zamanda peygamberliin kantlayc delillerinden birini oluturur.
Peygamberler peygamberlikle grevlendirilmeden nce byk gnahtan ve
peygamberlikten sonra da kk gnahtan korunmutur. Zelleleri, dil ve
zihin srmeleri bundan mstesnadr.
hret: Mtrdye gre kyametin kopma zaman bilinmemekle birlikte,
yaklatn ifade eden almetler Kurn ve snnete aka grlmektedir.
nsann iyilik yapana mkfat, ktlk ileyene ceza vermek gerektiini
benimseyip bunu dnyada uygulamas, hiret hayatn fikren zorunlu klar.
lenin kabirde sorguya ekilmesi, azap veya nimet grmesi hd hadislerle
sabittir, ancak buna iaret eden yetler de vardr. Berzah hayatn ve kabir
hallerini mmkn klacak ekilde lnn bedenine ait bir paraya bir tr
alglama gcnn verilmesi mmkndr. Kabir hallerini dnya hayat ve
artlarna benzetip inkr etmek doru deildir. Bu, ruhla beden arasnda bizce
bilenmeyen bir ekilde geici bir sre iin kurulacak irtibatla salanabilecei
gibi cesette bir tr hayatn yaratlmasyla da gerekleebilir. lenlere ait
ruhlar mertebelerine gre berzah leminde deiik makamlarda bulunur.
Mtrdler'in bir ksmna gre ruh bir tr cisim kabul edilirken, dier bir
ksm onun mcerret bir varlk olduuna inanr. Mtrd berzah leminin bir
tr ruh hayat olmasn ihtimal dahilinde grr. Kyametin kopmasndan
sonra llerin bedenleriyle birlikte dirilecei, yetlerle sabit olan kesin bir
itikad hkmdr. Akl da bunu mmkn grr. Dinden olduu kesin olarak
bilindiinden, bunu inkr edenin Mslman olamayacanda limler gr
birlii salamtr. Cesetlerin aynyla diriltilecei naslardan anlalmaktadr
ancak Allah'n bunlarn benzerlerini yaratmas da mmkndr.
man-Kfr: Mtrdye gre imann asl unsuru kalp ile tasdik
etmektir. Dilin ifadesi ise kalpteki imann anlatlmasna ilikin bir vastadr.
Buna gre iman, Allah'tan baka ilh bulunmadna ve Hz. Muhammed'in
getirdii vahiylere inanp itenlikle benimsemektir. Amellerin geerlilik art
klndndan, dinde en ileri seviyedeki amel, kalbin ameli olarak nitelenen
imandr. Dil ve dier organlar icbar altnda braklabildii halde kalbe
mdahale edilemez. Bu sebeple iman, btn ilh buyruklara itaat etmenin
ad deildir. Baz buyruklara uymayanlara Kurn'da "iman edenler" diye
hitap edilmesi bunu kantlar.
85
mann artp eksilmesi, her an iman etmeye devam etmek, yahut imanda
g, itminan ve nurun artp eksilmesi anlamna gelir. Szlkte farkl anlamlar
tamakla birlikte dinin amacn gerekletirmek asndan iman ve slm
ayn konumdadr. Kiide biri varsa dieri de vardr, yani her Mslman
mmin, her mmin de Mslmandr. Mukallidin iman geerli olmakla
birlikte akl yrtmeyi terk ettiinden gnahkrdr. Mtrd'ye gre Hz.
Peygamberin mucizelerini dikkate alarak iman eden kiinin baka bir
istidlalde bulunmasna gerek yoktur. Gayba iman imkn ortadan kalkt iin
be's ve ye's halinde iman geersizdir.
mmet: Mtrdye gre Mslmanlar bir devlet dzeni iinde yaamal
ve mutlaka devlet bakan belirlemelidir. Zira devlet olmadan toplumsal
dzeni kurmak imknszdr. Bu sebepledir ki Hz. Peygamber'den sonra
ashb, ilk i olarak devlet bakann belirlemitir. Bakan dil ve liyakatli
olanlardan seilir. Hz. Ali ve evldnn devlet bakan olmasna dair nass
bulunduu iddialar aslszdr. Devlet bakannn Kureyten olmas, ashb
dneminde problemin zmn kolaylatrmaya ynelik bir husustur.
Deerlendirme
Sisteminde Earyye'ye nispetle daha aklc ve daha youn bir kelm
yntemi gelitiren Mtrdiyye, genellikle ada aratrmaclar tarafndan
Mu'tezile'ye yakn grlr. Bununla birlikte Mtrdiyye kelmclar,
aklclkta ve dinin aklletirilmesinde baz grleri paylatklar Mu'tezile'ye
bazen tekfire kadar varan sert eletirilerde bulunmular ve onlar slm
filozoflaryla ayn izgide yer alan dallet frkas olarak deerlendirmilerdir.
Bu tutum, Mutezilenin naslarla elitii ilh sfatlar, halku'1-Kur'n, insan
fiilleri, kader ve kermet konularnda aka grlmektedir. Mtrdler'e
gre Mu'tezile, bu konudaki naslar grmezlikten gelerek insan yanltan ar
ve tutarsz yorumlara gitmitir. Mtrdiyye bilginleri, Haviyyeyi ve bazen
Ehl-i Hads adyla sz ettikleri Selefiyyeyi, tebih ve tecsme den, naslarn
zhir mnalarna taklp kalan, dolaysyla onlar anlayamayan kat tavrl bir
itikad ekol olarak deerlendirmitir.
Selefiyye, Havric, Mu'tezile, a ve Earyye'den farkllk arz eden
grleriyle mstakil bir Snn mezhep olan Mtrdiyye, muhaliflerince
eitli noktalarda eletirilmitir. Haber sfatlar te'vil edip tenzihte ar gittii
ve suflere ait din anlayn benimsedii gerekesiyle Selefiyye tarafndan
tenkit edilmitir. Bu muhafazakr limlere gre, cevher, araz gibi felsef
terimlerle fizik ve metafizik yapmalar, ilh sfatlar akl bilgiler nda
yorumlamalar, ilh kelmn harf ve seslerden ibaret olmadn sylemeleri,
nbvvetin sadece mucize ile bilinebileceini iddia etmeleri, imanda art ve
eksilmeyi kabul etmemeleri, gnahn iman zerinde olumsuz etki yapmad
tezini ileri srmeleri, Mtrdiyyenin hataya dt belli bal hususlardr.
Bilgi teorisi, varlk felsefesi, ulhiyet, nbvvet, iman-kfr ve siyaset
problemlerini temellendirirken akl bilgileri ileri derecede kullanmas, aklc
yorumlara arlk vermesi ve bunu yaparken naslar ihmal etmeyip iki bilgi
tr arasnda bir uyumun bulunduunu kantlamaya almas,
Mtrdiyye'nin ge de olsa slm aleminin her tarafnda taraftar bulmasna
yol amtr. Mturdiyye mezhebi, fkh sahasnda Haneflii benimseyen
kitlelerin akaid sahasndaki mezhebi olmutur.
86
zet
Ehl-i Snnet vel-Cemaatin oluum srecini, grlerini ve teekkl eden alt
gruplar hakknda yorum yapabilmek.
Ehl-i Snnet vel-Cemaatin oluum sreci yaklak drt asr srmtr.
Nitekim bu ifadenin ilk defa hicri 378 ylnda kullanldn gryoruz.
Grlerini selef ve kelam metodu zerine oluturmutur. Ehl-i Snnet velCemaat, birden fazla mezhebi kapsayan bir ifadedir. Bu yzden onu oluturan
alt ekoller olarak Haneflik, filik, Hanbellik ve Mliklik gibi fkh
mezhepleri ile, Seleflik, Earlik ve Mtrdlik gibi itikad mezhepler
saylabilir. Gnmzde Mslmanlarn byk ounluu Ehl-i Snnet velCemaat mezhebine mensupturlar.
Ashb- Hadis ve Seleflik kavramlarnn ifade ettii anlamlar, douu ve
grleri hakknda bilgi edinerek etkilerini tartabilmek.
Ashb- hadis ya da Selefiyye, hicri 2-4. asrlar arasnda yaam ve ana
bnyenin nde gelen tefsir, hadis, fkh ve Arap dili limleri tarafndan temsil
edilmitir. Temel zellikleri, inan esaslar konusunda nasslarda ifade edilen
esaslar olduu gibi kabul etmeleri, bilhassa Allahn yed, vech, istiv gibi
haber sfatlarn (mtebiht) hi tevil etmeden tasdik etmeleri ve konuyla
ilgili akl delil aramamalardr.
Ashb- Rey ve Kelam mezheplerinin douu ve grleri hakknda aklama
yapabilmek.
Ashab- rey, Irak ehli, yani Ebu Hanife ve ashabdr. Snn kelam mezhepleri
ise Earlik ve Mtrdliktir. Birbirlerine yakn yllarda yaam Ear ve
Mturd tarafndan kurulmutur. Merkezde Ear, evrede ise Mtrd
yaklak ayn metotla sistemlerini gelitirmilerdir. Grlerini akl ve nass
birlikte deerlendirerek aklamlardr.
Earlik ve Mturdlik mezheplerinin oluum sreleri, grleri, ileri gelen
bilginleri ve yayln deerlendirebilmek.
tikad esaslarn ortaya konulmas ve yorumlanmas, ayrca takip edilecek
metot asndan, kurucusu Ear'den ok mntesiplerine ait bir mezhep
olarak deerlendirilebilecek olan ve kurucusu adna gelitirilip sistemletirilen Earyye'nin en belirgin zellii, 5/11. yzyldan gnmze kadar Ehl-i
Snnet'i en geni erevede temsil eden bir itikadi mezhep olmasdr. Akaidin
yan sra fkh ve ahlk cephesiyle slm dininin yozlamadan gnmze
kadar ulamasnda Earyye'nin hizmetleri inkr edilemeyecek derecede
aktr. bn Frek, Gazl ve Teftazn gibi bilginlerle slm corafyasnn her
yerine Earyye mezhebi yaylmtr.
te yandan dinde sadece nakille yetinen Selefiyye ile nakli ihmal edip akl
ne karan Mu'tezile'nin din anlaylarn isabetli bulmadn ileri sren
Mturid, nakille akl uzlatrma yntemini uygulayp gelitirmek suretiyle
Mavernnehir blgesinde kendi sistemini kurmutur. Bu balamda Kitb'tTevhd ve Te'vlt'I-Kur'n adl eserleri kaleme almtr. Pezdev ve Eb'lMun en-Nesef gibi bilginlerin almalar ile Mturdiyye slm
corafyasna yaylmtr.
87
Kendimizi Snayalm
1. Selefiyye mezhebinin prensiplerinden olan Allahn Kurn ve hadislerde
kendisini nitelendirdii, tantt ekilde Onu kabul etmek ve naslarda yer
alan nispetlendirmeleri onaylamak dncesi aadaki terimlerden
hangisiyle karlanabilir?
a. Takdis
b. Aczi itiraf
c. Keff
d. Tasdik
e. msak
2. I- Hariclik,
II- Mutezile.,
III- ilik,
IV- Earlik
Yukarda verilenlerden Ehl-i Snnetin zdd olarak Ehl-i Bidat hangi
mezhebi ifade etmektedir?
a. Yalnzca I
b. Yalnzca II
c. Yalnzca III
d. Yalnzca IV
e. I, II, ve III
3. Mturdiyye mezhebinin kurucusu olan Eb Mansur Maturdnin en
nemli eseri aadakilerden hangisidir?
a. erhul-Usulil-Hamse
b. Kitbt-Tevhid
c. el-bne an Uslid-Diyne
d. es-Sehiful-lahiyye
e. Maturidiyye Akidi
4. Kaz-kader meselelerine bakta Earyye mezhebinin yaklat ekol
aadakilerden hangisidir?
a. Cebriyye
b. Mutezile
c. Btniyye
d. Hriciyye
e. a
88
2. e
3. b
4. a
5. b
Yantnz
doru
deilse,
Mturdlik
Deerlendirme konusunu yeniden okuyunuz.
bal
altnda
89
Sra Sizde 3
mam Mtrdnin tannmasn geciktiren birok neden sralamak
mmkndr. ncelikle merkezden uzakta, Maverunnehir blgesinde
yetimesi ve merkez ilim blgelerine seyahat etmemesi onun tannmasn
geciktiren nemli bir etkendir. kinci olarak felsef bir ortamda yetimesi
nedeniyle, belli bir entelektel bilgi birikimi olmayanlarn anlayamayaca
eserler telif etmesi ve eserlerinin kolayca anlalamamas, onun tannmasn
geciktirmitir. slm dnyasnn yksek eitim kurumlar olan Nizamiye
Medreselerinin Earlii ne karmas ve bu vastayla Earlikten Gazl,
Rz gibi byk ve mehur limler kmas, Mturidliin glgede kalmasna
yol amtr.
Yararlanlan Kaynaklar
Abdlcabbr, Kd (1988), erhu'l-Usli'l-Hamse, Kahire.
Eb Hanfe (1981), el-lim ve'l-Mte'allim, nr. M. Zhid Kevser, trc.
Mustafa z, [mam- A'zamn Be Eseri iinde], stanbul.
Ear, Ebl-Hasan (1987), Usl Ehli's-Snne ve'l-Cema, nr.
Muhammed Seyyid el-Celyend, Kahire.
Ear, Ebl-Hasan (1953), el-Lma f'r-Redd al Ehli'z-Zey ve'l-Bida',
Beyrut.
Flal, E. R. (1996), amzda tikadi slm Mezhepleri, stanbul.
bn Frek (1987), Mcerred'l-Maklt, Beyrut.
Mturd, Eb Mansr. (1970), Kitb't-Tevhid, Beyrut.
Nesef. Ebul-Mun (1970), Tabsirat'l-Edille, Beyrut.
Sarkaya, M. S. (2005). slm Dnce Tarihinde Mezhepler, Isparta.
ehristn (2005), Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler, trc. Mustafa z,
stanbul.
Teftzn, Sadeddn (1989), erhul-Maksd, Beyrut.
90
91
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Anahtar Kavramlar
ilik
Ehl- Beyt
mmet
Efdal-Mefdl
Zhir-Btn
neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
92
ilik I
GR
slm Mezhepleri Tarihinin belki de en nemli konusu saylabilecek a,
Ehl-i Snnetten sonra en fazla taraftar olan ve slm tarihindeki frkalamalara en belirgin katkda bulunan mezheplerden birisidir. slmn anlalmas,
yorumlanmas ve yaanmas hususunda Ehl-i Snnetten farkl bir slup
gelitiren ann ilk olarak ortaya knda dinin mi yoksa siyasetin mi daha
belirleyici olduu tartmal bir konudur. Tartma konusu olan dier bir
nokta, iliin zuhur ettii vaktin tespiti konusudur. Ayn zamanda ann
meruiyet iddialarnn temelini oluturan bu husus sadece Ehl-i Snnet
limleriyle i ulema arasnda deil, bizzat ann kendi iinde de tartma
konusu olmaya devam etmektedir. Hi phesiz buradaki ihtilaf, siyas bir
hareket olarak ilikle din bir mezhep olarak iliin tam manasyla
birbirinden ayrdedilmemesinden kaynaklanmaktadr. Elbette a bunu bir
arada deerlendirdiinden dolay iliin ortaya kn Hz. Muhammedin
zamanna kadar geri gtrmektedir.
ilikle ilgili tartmal konulardan bir dieri, onun kkeni konusundaki
grlerdir. iliin, Arap ve ran asll olduundan Yahudi-Hristiyan asll
olduuna varncaya kadar birok gr ortaya atlm ve her bir gr iliin
bu asllarla olan irtibatn kurmaya almtr. Bu soruya verilecek cevabn
iliin kollarna gre farkllaacan da gzden karmamak gerekir.
iliin ana kolunu oluturan Zeydiyye, smiliyye ve mmiyyenin tarih
sre ierisinde alm olduu ekil, onlarn kkeni ve hangi unsurlardan
etkilendikleri hakkndaki sorulara aklk kazandracaktr.
93
94
95
iliin Teekkl
iliin ne zaman ortaya kt konusunda, Snn ve i limler arasnda
gr ayrl bulunduu gibi, i ulemann kendi iinde de bir birliktelik
mevcut deildir. Bu karkln en nemli sebebi, iliin siyasi ve dini
tarihinin iyi kavranamam ve hangi cephesinin ne zaman ortaya ktnn
salkl bir ekilde deerlendirilememi olmasdr. Belki bundan daha
nemlisi, hangi iliin ne zaman ortaya kp hangi unsurlar kapsadnn
mezhepsel kayglardan uzak bir ekilde tespit edilememi olmasdr. i
melliflerden bir ksm, immeti neredeyse nbvvetin bile nne geirecek
ekilde, Ali taraftarln Hz. Peygamberden ncesine gtrerek,
peygamberlere inen kitap ve sahifelerde Alinin velyetinin yazl olduunu
belirtirken (Kleyn, 1388, I, s. 437); ann byk ounluu, Ali
taraftarlnn (teeyy) Hz Peygamber devrinde, onun vastasyla ve
tevikiyle ortaya kp gelime kaydettiini, o devirde Alinin zelliklerinden
dolay ona muhabbet besleyen ve Peygamberin vefatndan sonra onun
imametini destekleyen, bata Selmn- Fris, Eb Zer el-Gfr, Mikdd b.
el-Esved ve Ammr b. Ysir gibi sahablerin, daha o zaman, Ali as diye
anldklarn belirtmektedirler (Ear, s. 15, Nevbaht, s. 15-6). i olmayan
aratrmaclar ise, ann, Hz. Peygamberden hemen sonraki hilfet
tartmalaryla; Hz. Osman dnemindeki olaylar srasnda; Hz. Alinin
hilfeti dneminde; Hz. Alinin ehit edilmesinden sonra; 61/680 ylnda
Kerbelada Hz. Hseyinin ehadetinden sonra meydana gelen Tevvbun
hareketiyle; 66/685 ylndaki Muhtar es-Sakafyle birlikte ve nass ve tayin
nazariyesinin ortaya kmasndan sonra olmak zere geni bir zaman
diliminde deerlendirmektedirler (Abdlhamid, 1994, s. 16-9).
lk grle irtibatl olan klsik Snn bak asna gre, Hz.
Peygamberin vefatndan sonra halife olacak kiinin kimlii konusunda kesin
ve belirleyici bir nass veya vasiyet bulunmad iin, Ensr ve Muhacirlerin
grleri, Sakfe toplantsnda ileri srdkleri gerekelerle, kendi bak
alar dorultusunda geliirken, Hz. Alinin baz yaknlar ve yukarda ismi
geen sahbler, hilfeti Hz. Aliye geen bir miras gibi deerlendirmilerdir.
Onlara gre, eer Hz. Peygamber miras olarak bir mal braksayd, nasl
yaknlarna kalacak idiyse, siyas manadaki mirasn da byle olmas gerekir.
Ehl-i Snnet ve a tarihileri Hz. Alinin ilk dnemde Eb Bekirin halife
seilmesinden holanmad, ona biat etmeye belli bir sre yanamad
hususunda ittifak halindedir. Hz. Alinin, Hz. Eb Bekir ve nde gelen dier
zevtla yapt konumalarda, kendisinin halifelie daha fazla hak sahibi
olduuna iaret ederek, Kureyin Reslllahn soy aac olmas durumunda,
Ehl-i Beytin bu soy aacnn meyvesi olacana atfta bulunduuna dair
kaytlar mevcuttur. Yine onun, hilfete benden daha layk kimse yoktur
(Taber, 18791881, III, s. 476) eklindeki ifadesi bunu teyid etmektedir.
Hz. Alinin ge biatn sadece, ei Hz. Fatmann Eb Bekire olan
krgnlna balayan limlerin grlerine katlmak mmkn deildir.
nk Hz. Ali, hilfetin Eb Bekirden ok kendi hakk olduunu
96
97
98
biat etmeyi reddetmitir. Bununla birlikte Kufe ileri bata olmak zere ok
sayda kabile lideri, Hseyine yazdklar mektuplarda, Emevleri ortadan
kaldrmak iin teebbse getii taktirde kendisini kesin olarak
destekleyeceklerini vaat ettiler. Sonuta yaplan ikazlara ramen Iraka
gitmekte srar eden Hseyin, 61/680 ylnda yanndaki az sayda aile efradyla
birlikte Kerbelada hunharca ehid edilmitir. Hseyin ve ailesinin byle feci
bir katliama maruz kalmas, ann mezhep olarak teekkl srecine
girmesinde son derece etkili olmutur (z, s. 63). Burada zellikle
belirtilmesi gereken husus, Kerbela olaynda da nass grne dair herhangi
bir ize rastlanmam olmasdr. Ne Kufe asnn Hseyine gnderdii ar
mektuplarnda ne de Hseyinin cavab mektuplarnda bu hususa ilikin bir
aklama bulunmamaktadr.
Kufelilerin Hseyine destek szlerini tutmamalar neticesinde Hz.
Peygamberin torununun Emev ordusu tarafndan ldrlmesi, Kufe as
zerinde derin znt meydana getirdi. Yaptklarndan muzdarip olma,
birbirlerini tvbeye ve ehitlie arma eklinde davranlar gelitirdiler. Bu
sebeple Emevlerden Hseyinin intikamn almak iin canlarn feda etme
pahasna, Sleyman b. Surd el-Huz tarafndan sevk ve idare edilen
Tevvabn (tvbekrlar) adyla bir hareket balatld. Glerini birletirerek
65/684-5 ylnda Kufeden ayrlan drt bin civarnda gnll, Hseyinin
kabrini ziyaret ettikten sonra Aynl-Verde yaknlarnda Emev ordusuyla
karlat. Cereyan eden savata, liderleri Sleyman b. Surd dahil olmak
zere ou kltan geirildi.
Yezid b. Muaviyenin lmn takiben, Alinin Medin valisi Sad b.
Mesudun yeeni Muhtar b. Eb Ubeyd es-Sakaf, Kufe ilerinin liderliine
soyunarak, Hseyinin ldrlmesinde dahli bulunan tm insanlardan
intikam alaca szn verdi (z, s. 64). Muhtar Kufedeki hareketini
balattnda, Hz. Hseyinin olu Ali b. Hseyine (Zeynelbidn) mektup
yazarak, kendisine biat etmek istediini, onun imam olduuna inandn ve
davetini hakim klacan bildirdi. Fakat Zeynelbidn onun bu teklifini
reddettii gibi, mektubuna cevap bile vermedi. Muhtar ondan umudunu
kesince, bu defa, Hz. Aliin Ftma dndaki bir hanmndan olma olu
Muhammed b. el-Hanefiyyeye mektup yazarak ayn eyleri onun iin
yapmak istediini bildirdi. Ardndan insanlar onun imametini kabule ard
(Mesud, 1958, III, s. 84). Bylece bnl-Hanefiyye, ann bilfiil lideri
olmu ve Muhtarn davasna manev destek vermitir. te bu srada bn
Sebenin ismini tayan Sebeiyye grubu, Muhtarn komutasnda oluturulan
ve Hseyinin cn almak iin harekete geen Keysniyye hareketine
szmtr. Bu dnemde, a yanllarnn byk blm Muhtar destekledi.
Muhtar ak bir ekilde bnl-Hanefiyyenin yeryznde adaleti hakim
klacak imam ve gelmesi gereken mehd olduunu ilan etti. Bylece onun
imaml ve kendi liderlii altnda radikal (l) bir i grup tekil eden
Muhtarn taraftarlar, Hseyinin katlinde sorumluluu olanlar arayp
bulmak ve ldrmek suretiyle Kerbelann intikamn aldlar. Hatta onlar,
Hzir rma yaknnda bir Emev ordusunu malup ederek, Kerbela
faciasnn sorumlusu Irak valisi Ubeydullah b. Ziyd ldrdler. Fakat
Muhtar, 67/687 ylnda Musab b. Zbeyr tarafndan bozguna uratld ve altsekiz bin kadar taraftaryla birlikte ldrld.
Muhammed b. el-Hanefiyye vefat edecei srada olu Eb Him
Abdullah kendisinden sonra liderlii yrtmek zere atam, eer imkan
olursa halifelii ele geirmesini emretmi, asna da, onu kendilerine lider
olarak atadn bildirmitir. Eb Him bylece ann emiri olmu ve bu
99
100
iliin Kkeni
a frkalarnn gr ve dncelerini inceleyen eski ve yeni aratrmaclarn
bir ksm, bu frkann deiik din ve felsef sistemlerden etkilenme sonucu
ortaya ktn ileri srmtr. Bir grubun iddiasna gre, imamn nass ve
vasiyetle tayin ve tespit edilecei dncesi, slm toplumuna, Yahudi asll
olup slma girdiini ileri sren Abdullah bn Sebe vastasyla intikal
etmitir. Onun ileri srd dncelerle ann kabul ettii prensipler
arasnda byk benzerlikler bulunmaktadr. Bu nedenle iliin Yahudi
dncesinden kaynakland; bnyesindeki cehlet, arlk ve hevya tabi
olma hususlar dikkate alnd zaman ise Hristiyanlkla paralellikler arz
ettii ileri srlmtr.
Bir baka hipotez, Araplarn hr seime, Farslarn ise hkmdarlk ve
bunun versetle intikaline meyilli olduklar; tabiatlar gerei halifenin
seimle i bana geleceini dnmemeleri; Hz. Peygamberin vefatn
takiben, vrisi olmayanlarn onun halifeliini stlenmelerini hilfeti
gasbetmek olarak kabul etmeleri; slm perdesi altnda Ehl-i Beyt muhabbeti
izhar ederek Alinin grd muameleye kar kmalar; Hz. Hseyinin
ran hkmdar Yezdcrdn kzyla evlilii sebebiyle Hseyinin neslini
eski hkmdarlarnn vrisleri gibi kabul etmeleri ve Selmn- Fris gibi Hz.
Ali yanllarnn ran asll olmas gibi sebeplere dayanlarak iliin Fars
kltrnden etkilenme sonucu ortaya kt iddiasdr. Bu arada
bnyesindeki l unsurlar tarafndan kabul edilen tensh, tecsm, hull ve
benzeri inanlar dikkate alan baz kimseler, ann Budizm, Brahmanizm ve
Mecslik gibi eski Asya inanlarndan kaynaklandn ileri srmlerdir.
Belirtilen bu iddialar, i frkalarn domasndan sonra, onlarn baz
grlerini merkeze almak suretiyle, bunlar sadece bir kkene balamaya
alan indirgemeci yaklamlar olarak grlmelidir. Bilindii gibi ann
ortaya knda, btn bu gr ve dncelerin tesinde, siyas bir
taraftarlk sz konusu idi. Bu taraftarln Kerbel olayna kadar devam ettii,
din anlamda mezhepleme olgusunun ise ok daha sonra ortaya kt
bilinen bir gerektir. Bu devreden sonra gelien ve farkl din ve kltrleri de
iine alarak genileyen slm toplumu iinde, -dier slm mezheplerinde
olduu gibi- ann da bir lde baz kltrleri etkiledii ve onlardan da
101
ZEYDYYE ASI
Zeydiyyenin Teekkl ve Tarihesi
Zeydlik, mmiyye asnn drdnc imam Ali b. Hseyin
Zeynelbidnin (. 94/712) olu Zeyde (. 122/740), ondan sonra da olu
Yahyaya (125/743) uyarak onlarn immetini ileri srenlerin mezhebidir
(Flal, 1996, s. 123). i frkalar arasnda mutedil ve Ehl-i Snnete en
yakn olmas ve dier i gruplarn aksine, ilk halifeyi kabullerinden
dolay Makdis ve Mesd gibi baz ilk devir mellifleri, hakl olarak
Zeydlii ann dnda tutmulardr. Onlarn itikatta Mutezile, amelde de
Eb Hanifenin mezhebini takip etmi olmalar, bu yaknlamay daha da
glendirmektedir. Her eyden nce, daha sonra Ehl-i Snnet adn alacak
ana bnyenin mensuplaryla mam Zeyd ve tabileri ayn siyas ve toplumsal
artlara tepki gsteriyorlard. Eb Hanifenin, Zeyde yardm ederek onu
desteklemenin gerekliliini syleyip onunla birlikte zlim saydklar Emev
idarecilerine kar bakaldrmann vcip olduuna dair fetvlar vermi
olmas, bunun en nemli kantlarndan birisidir. Bugn Zeydlerin youn
olarak yaad Yemende, Snn filerle bu mezhebin mensuplar
arasnda din, hukuk ve toplumsal adan herhangi bir atma olmad gibi,
her iki topluluk ayn camide, ayn imamn arkasnda namaz klabilmektedir.
80/699 ylnda, mmiyyenin drdnc imam kabul edilen Ali
Zeynelbidnin olu olarak Medinede doan Zeydin yetiip olgunluk
ana geldii devrede Hz. Ali taraftarlar, Hz. Hseyin ve ailesinin
Kerbelada katledilmeleri sebebiyle, Emevlere kar byk bir dmanlk
besliyorlar ve onlara isyan etmek iin frsat kolluyorlard. Kerbela
faciasndan sonra Tevvbun hareketi ve Muhtar es-Sakafnin isyanna
Emevlerin kanl mdahaleleri ve toplum genelinde uygulam olduklar
zulm politikalar, Halife Him b. Abdlmelik zamannda Zeyd b. Alinin
liderliinde yeni bir isyan hareketinin ortaya kmasna sebep olmutur.
Emevlerin hakszlklar ve Ehl-i Beyte dmanlklar, zellikle Ehl-i
Beytin iinde lider durumunda bulunan kimselerin Emevlere bakaldrsna
sebep olmutur. Zeydin isyan da byle bir ortamda gereklemitir. Hz.
Alinin vakflarnn idaresinden doan sorunlarn zm iin Zeyd, Halife
Hima mracaat eder. Hiam onu huzuruna alr, ama hrmet gstermez.
Onun bu tutumunu eletiren Zeyde kar ise kaba davranp hakarette
bulunur. Hatta onun hilfet arzusuyla yanp tututuunu; fakat bir cariyenin
olu olmas sebebiyle onun bu makama layk olmadn syler ve
huzurundan kovar. Hz. Alinin soyundan gelmenin halife olmak iin yeterli
olduunu belirten Zeyd ise, daha ileri giderek, Hima kar tavrlarnn
bundan byle farkl olaca tehdidinde bulunur (Taber, VII, s. 164-6).
Zeydin Emevlerle arasnn bozulmasnn baka bir sebebi, eski Irak valisi
Halid b. Abdullahn Zeyde birtakm balarda bulunup emanet mal
verdiinin iddia edilmi olmasdr. Bu iddiayla vali sorgulanp serbest
102
103
mddet Kufe plnde bakalarna ibret olsun diye asl olarak braktlar.
Zeydin olu Yahya, babasnn taraftarlarnn bulunduu Horasana kap
cann kurtardysa da, yl sonra 125/744 ylnda giritii isyanda o da
babas gibi katledildi (z, s. 75-6).
Zeyd b. Alinin isyan, baarszlkla neticelenmi olmasna ramen,
Zeyd fikirlerin oluumu bakmndan baz nemli sonular dourmutur. Bu
isyanda Zeydliin geliim srecini etkileyen belki de en nemli olay, Zeyd
b. Ali ile taraftarlar arasnda geen Eb Bekir ve mer hakkndaki bir
tartmadr. Zeydin cemaati iinden ileri gelen bir kesim, Emevlerin
tahrikiyle Zeyde gelerek ona Eb Bekir ve mer hakknda ne dndn
sordular. Zeyd, her ikisi hakknda hayrdan baka bir ey syleyemeyeceini,
hibir Ehl-i Beyt mensubunun onlarla iliiini kesmediini, onlar sevmez ise
dedesi Alinin efaatinden mahrum kalacan, onlarn iyi insanlar olup
Emevler gibi zlim olmadklarn aka ortaya koydu. Bu szlerine itirazlar
ykselince Zeyd u cevab verdi: Biz hilfete dierlerinden daha laykz.
Onlar bizim elimizden bu hilafeti aldlar. Ancak Kurn ve snnetle
hkmedip insanlar arasnda adaletli olduka bu davranlar onlar kfre
gtrmez (Taber, VII, s. 180-1). Bu cevaptan tatmin olmayan taraftarlar
Zeydi terk ettiler. O da kendisini brakanlar beni brakp katnz, beni terk
ettiniz (rfeztumn) eklinde suladndan dolay, kendisinden ayrlanlara
Rfiz dendi (Badad, s. 36-7).
Sz konusu bu olay, Zeydiyyenin immet nazariyesinin omurgasn
oluturan efdal (en faziletli) ve mefdl (daha az faziletli) nazariyesinin ortaya
kmasna sebep olmutur. Buna gre, hilfet iin gerekli vasflara sahip en
uygun kii olan Hz. Ali dururken, daha az faziletli olan Eb Bekir ve mer,
adaletle hkmetmeleri kouluyla imam olabilir. Zeyd b. Alinin bu gr,
Zeydiyyenin immet nazariyesinin ekillenmesinde byk nem
tamaktadr (Gkalp, 2006).
Zeydiyyeye gre, meruiyet asndan, Hz. Eb Bekir ve Hz. merin
otoritesiyle Emevlerin otoritesi arasnda bir fark var mdr?.
104
fkh ve hadis konularnda cem edilmi el-Mecmul-fkh ve el-Mecmulhads olarak iki ksmdan meydana gelmektedir (z, s. 78-9).
Zeydiyyenin din ve siyas bir hareket olarak balangc neredeyse btn
kaynaklarda Zeyd b. Aliye kadar geriye gtrlse de, Zeydiyyenin itikad
bir frka olarak teekkl belli bir sre iinde gereklemitir. Bu erevede
Zeyd b. Ali ile balayan ve Ksm er-Ressye (. 246/860) kadar geen
dnem, Zeydliin teekkl asndan nem arzetmektedir. Zeydin
lmnden sonra Zeyd hareket olu Yahy tarafndan Horasan blgesine
tanmtr. Abbasoullarnn iktidara gelmesi, Zeydin takipileri asndan
mspet bir durum yaratmamtr. nk Abbaslerin kendilerini aldattn
dnen Alioullar, hilfet hakkn elde etmek iin mcadelelerine devam
etmilerdir. Zeyd immeti de zaman iinde Hseyin evldndan Hasan
nesline gemi ve Hz. Hasann torunu Abdullahn olu Muhammed enNefsz-Zekiyye tarafndan srdrlmtr.
126/744 ylnda Halife II. Velidin lmn takiben Ebvda toplanan ve
aralarnda Abbs byklerinin de bulunduu Himler tarafndan kendisine
biat edilmesi hususunda ittifak edilen en-Nefsz-Zekiyye, immetini ilan
etti. O devrede zhidne zellikler gsteren Mutezile ileri gelenleri de
kendisine biat ettiler. Oullar ve kardelerini temsilcileri olarak muhtelif
yerlere gnderen en-Nefsz-Zekiyye, 145/762 ylnda Medinede Abbas
halifesi Mansra kar kym etti. Kardei brahim de Basray ele geirdi.
Bylece Medine ve Basra fiilen onlarn eline gemi oldu. Fakat her ikisinin
de hakimiyeti uzun srmedi. En-Nefsz-Zekiyye iki ay on yedi gn sren
Medine hakimiyetinden sonra Abbas gleri tarafndan 14 Ramazan 145/ 6
Aralk 762 tarihinde ldrld. Ondan sonra imam olarak kabul edilen
kardei brahim de bir sre sonra Abbasler tarafndan katledildi. Bundan
sonra Zeydler, Yahy b. Abdullah el-Msenn (. 175/791-2), Maripteki
drisler hnedannn kurucusu dris b. Abdullah (. 175/791-2), dris b. dris
(. 213/828), Muhammed b. Tabtab (. 199/814-5), Muhammed b.
Sleyman b. Davud (. 200/815-6), mam Cafer Sdkn oullarndan
Muhammed Dibc (. 225/840), brahim b. Mus b. Cafer (. 200/816),
Ksm er-Ress (. 246/860), Muhammed b. Muhammed b. Zeyd (.
202/817-8), Muhammed b. Ksm b. Ali Shibut-Tlekn (. 250/864),
Yahy b. mer b. Yahy b. Hseyin (. 250/864), Hasan b. Zeyd b.
Muhammed b. smail (. 270/883-4) ve kardei Muhammed b. Zeyd b.
Muhammed b. smail (. 287/900) gibi isyanc Ehl-i Beyt imamlar
tarafndan temsil edildiler (z, s. 81).
Zeydler, Emevler ve Abbaslere kar isyanlarnda baarl olamaynca,
faaliyetlerini nfuz boluu olan blgelere kaydrmlardr. mmetin kendi
haklar olduuna inanan Zeydler iin hedef, her zaman iktidar ele geirmek
olmutur. Uzunca bir sre dank halde kalan Zeydler, Abbas halifelerinin
siyas otoritelerinin zayflamasndan istifadeyle rann kuzeyindeki
Taberistanda, gneyde de Yemende yeniden ayaklanrlar ve iki ayr devlet
kurarlar. Taberistandaki Zeydlik, en-Nsr lil-Hak denen el-Utrun
vefatna (305/917) kadar hakimiyetini srdrr. Bundan sonra
Taberistandaki kontrollerini kaybeden Zeydler, Abbasler ve onlara bal
emirliklerin tazyiki ile Giln ve Deylemn tarafna doru ekildiler. Buradaki
faaliyetleri gittike azalan Zeydler, nemli bir varlk gsteremeyip say ve
nfuz itibariyle tedric bir kayba uradlar. Sonuta, bir baka i mezhep
olan snaeriyyeye zemin hazrlayarak 10/16. asrda tamamen ortadan
kalkm oldular.
105
106
107
ahlak sahibi, muttak, lim, cmert olmasn, ayrca kendi immetini aka
ilan ederek ortaya kmasn gerektirmektedir. mam olacak kiide mutlaka
bulunmas gereken iki nemli vasf takv ve ilimdir. Ancak bu,
mmiyyenin ileri srd gibi, Peygamberden Hz. Ali yoluyla gelen zel
(vehb) bir ilim deil, kesb, yani sonradan kazanlm, renmekle elde
edilen bir ilim olmaldr (Flal, 1996, s. 126).
Zeydiyyeye gre imam, en kk phelerden dahi kanmal, dinin
emirlerini yerine getirmede ve yasaklarndan kanmada son derece duyarl
olmaldr. nk onun gnahlardan korunmu olmak gibi bir vasf, yani
ismet sfat yoktur. Zira ismet, yalnzca peygamberlere has bir sfattr. Bu
bakmdan Zeyd, bykbabas Hz. Alinin Cemel ve Sffindeki savalarda
hakl m, haksz m olduunun kesinlikle bilinemeyeceini, ama iki taraftan
birinin muhakkak haksz olduunu sylemi, bylece hem Mutezile ile ayn
gr paylam, hem de imamlarn ismetine kar kmtr.
Zeydiyyeye gre imamn Kureyin Him soyundan olmas yeterli
deildir. Hz. Alinin Fatmadan olan ocuklarnn, Hasan ve Hseyinin
soyundan olmas gerekir. Ayrca, immetini aka ilan ederek ortaya kmas
ve zlim idareciye bakaldrmas gerekir. mam Zeyd, gib (gizli) imam
fikrini reddetmitir. O, bir imamn kendi immetini aka ilan edinceye
kadar biat isteyemeyecei hususunda srarldr. Onun bu grn siyas
noktadan hakl grmemek imkanszdr; nk Zeyd, hilfetin idar
bozukluklar yznden Emevlerin ellerinden kaymakta olduunu grm ve
idareyi ele geirmek iin, Mslmanlarn Hz. Ali ve soyuna gsterdikleri
yakn ilgi ve sevgi etrafnda oluan geni bir taraftar kitlesi kazanmak yoluna
gitmitir. Bu yzdendir ki o, Mslmanlarn byk ounluunun tasvibini
kazanmak iin nceki ar i fikirlere kar karak efdal-mefdl grn
ortaya atmtr (Flal, 1996, s. 126-7).
Efdal, en stn ve en erdemli, mefdl ise daha az stn ve daha az
erdemli kii demektir. Zeyde gre, Hz. Peygamberden sonra en faziletli
(efdal) kii Hz. Alidir ve immete en layk odur. Hz. Eb Bekir ve Hz. mer
ise Aliye gre daha az faziletlidir. Ancak stn birisi varken, dnyev
maslahat ve acil menfaat dolaysyla, doabilecek fitneyi bertaraf edecek ve
herkesin gnln birletirecekse, daha az stn olan (mefdl) birisi imam
olabilir. Bu sebeple Eb Bekir ve merin hilfetleri merudur ve onlar gsb
(hilafeti zorla ele geiren) olarak grlemez. Eb Bekir yerine Ali gemi
olsayd, yukardaki maslahatlar gereklemeyebilirdi ve btn sahbe onun
etrafnda toplanmayabilirdi. mam Zeyd, bu yzden, Hz. Alinin imametini
bildiren ak ve kesin bir nass olmad iin, ilk iki halifenin hilfetini kabul
eden ve Cemel ile Sffn savalarnda Hz. Alinin karsnda yer alan
Mslmanlar tekfr etmemitir. Zeydin bu grleri sebebiyle
taraftarlarndan bazlar onu terk etmitir. Bununla birlikte Emevlerin
zulmn ortadan kaldrmaya ynelik isyanna, i olmayan halktan ve bata
Eb Hanife olmak zere baz limlerden destek gelmitir (Kutlu, s. 104).
SMLYYE ASI
smiliyyenin Teekkl ve Tarihesi
smiliyye, Ehl-i Beyt imam Cafer Sdktan (. 148/765) sonra immetin,
onun kk olu Mus Kzmn (. 183/799) deil de, byk olu smailin
108
ve ondan sonra onun soyundan gelenlerin hakk olduu iddiasyla, 2/8. asrn
ikinci yarsnda mmiyyeden ayrlanlarn oluturduu bir i mezhebidir.
Szkonusu frka iin Talmiyye, Btniye, Melhide ve Sebiyye isimleri de
kullanlmaktadr. smailin babasndan nce vefat etmi olmasn bir mani
sebep olarak kabul etmeyen bir grup, onun lmediini ve gerek imam olarak
geri dneceini (recat) savunurken; nemli bir ounluk smailin ldn,
len bir kimsenin imam olamayacan, bu sebeple immet hakknn Cafer
Sdktan sonra torunu Muhammed b. smail b. Cafere intikal ettiini kabul
etmitir. smail b. Cafere ballklarndan dolay Hlis smailler olarak da
isimlendirilen birinci grup, fazla uzun mrl olmam ise de, slm tarihinde
yukardaki isimlerle anlan ikinci grup gnmze kadar Mustaliyye ve
Nizriyye gibi tali kollara ayrlmak suretiyle varln devam ettirmitir.
Emev ynetiminin kt idaresi ve Himler zerindeki basks, mazlum
durumda grnen Hz. Ali evldna ynelik halkn ilgisini artrmt.
Emevlerden sonra iktidar ele geiren Abbaslerin de ayn bask ve zlm
politikalarn srdrmeleri, zulme ve hakszla uram ahs ve
topluluklarn isyanc ve ihtilalci tutumlarn srdrmelerine yol at. i
evrelerde ihtilalci gruplar artmaya balad. Gizli ve ihtilalci bir hareket olan
smiliyyenin douunda sosyal yapdaki bu deiikliklerin yan sra iktisad
skntlarn ve eski kltrlerin roln de unutmamak gerekir. Mslmanlarn
yeni fethettikleri yerlerde Zerdt, Maniheist, Hermesi, Deysan, Yahudi ve
Hristiyan kltr yaamaya devam ediyordu. smil hareket iinde yer alan
ilk ahsiyetler, byle bir kltr evresinde yetimi veya bir ekilde bu
kltrlerle ilikisi olan kimselerdi. Emevler ve Abbaslerin kt
ynetimlerinin yan sra, kendi akrabalarna ve yneticilerine kar zel
imtiyazlar tanmalar, ekonomik skntlar eken iftiler ve dlanm halk
kitleleri arasnda byk rahatszlklar yaratm ve bu da sonuta sz konusu
zmrelerin ihtilalci yollarla hkmetleri devirmeye ynelik faaliyetler
ierisine girmelerine yol amtr. Bundan dolay, Zenc isyann ve
Karmatleri destekleyenlerin ounluunu, iftiler ve tarlalarda alan
iiler oluturmaktayd (Kutlu, s. 105).
Kurulu: smiliyyenin tarihi incelenirken genellikle takip edilen usul,
Ftimler dnemine kadar frkann douu, Ftimler dnemindeki durumu,
Mustaliyye ve Nizriyye diye ikiye ayrlmas ve her iki kolun gnmze
kadar uzantlarnn ele alnmas tarzndadr. Cafer Sdkn smail, Abdullah,
Musa ve Muhammed adl oullar arasnda kendisine immetin intikal etmesi
gereken, en byk olu smail idi. smailiyyeye gre, babas Sdk bu
konuyu muhtelif defalar ortaya koymu ve gelecekteki imam belirlemi idi.
Fakat smailin, babasndan nce vefat ettii, cenazesinin Medineye
getirilerek, nnn Medine ileri gelenlerinin huzurunda ald, ld
konusunda zabt tutularak hazr bulunanlara imzalatld ve daha sonra Bak
mezarlna defnedildii belirtilmektedir. Babasnn, daha sonra ileri
srlebilecek iddialar nlemek iin zabt tutturup onun ldn tevsik
etmesi olduka manidardr. Baz rivayetlerde, babasnn onu eitli
zaaflarndan dolay lanetleyip gelecekteki immetten mahrum brakt da
nakledilmektedir.
mmetin smailden sonra olu Muhammed b. smail tarafndan devam
ettirildiini ileri srenlere gre, Medinede babasnn lmnden sonra,
dedesi tarafndan eitilmesi iin tayin edilen Meymun el-Kaddh ve
Abdullah b. Meymnun nezaretinde bulunan Muhammed b. smail, dedesi
Sdkn lmnden sonra da bu hocalaryla yaknln srdrmt. Daha
sonralar, Abbas idaresinin takibi ve zellikle amcas Mus Kzmn
109
110
111
namaz, oru ve dier din vazifelerden men edip ikiyi helal kldn ilan
etti. Bu ibh telakki, Nizriyyede kalc olmutur. Alamutun Moollar
tarafndan igalinden sonra Nizr imamlarnn Azerbaycanda yaadklar
hakknda mphem de olsa baz bilgiler mevcuttur.
Safevler devrinde randa mmiyye-snaeriyyenin hakim bulunmas
dolaysyla Nizr smaillerin propagandas kstlanm, mezhep mensuplar
daha ok Orta Asya ve Kuzeybat Hindistana ynelmiler, randakiler ise
dman bir evrede bulunmaktan dolay 13/19. asra kadar takiyye
uygulayarak kendilerini Nimetullhiyye tarikatine mensup olarak
gstermilerdir. Ebl-Hasan ahn 1194/1780 ylndaki vefat zerine
Nizriyyenin imam olan olu Hallullah Ali, Kaar hkmdar Feth Ali ah
ile yaknl sebebiyle immet merkezini nce Mahallt yaknndaki Khka,
daha sonra da Hindistandan gelen mensuplaryla daha iyi irtibat kurabilecei
Yezde nakletti. 1233/1817 senesinde imamn mensuplar ile Yezddeki
snaeriler arasndaki mezhep mnakaasndan sonra kan kavgada,
Hallullah ahn ldrlmesi zerine, Hasan Ali ah Nizryyenin 46.
imam oldu. Yeni imam, Feth Ali ahn kz Serv-i Cihn Begm ile evlenip
saraya intisap ettikten sonra, kendisine Aa Han eref nvan verildi. Bu
nvan Hasan Ali ahtan sonra gelen imam, Ali ah (. 1303/1885),
Sultan Muhammed ah (. 1377/1957) ve Nizryyenin imdiki 49. imam
Kerimin nvan olarak devam etmektedir (z, s. 102-4).
Dnyann farkl blgelerine yaylm olan Nizar smillerin, yirmiyi
akn lkede 20 milyon civarnda olduklar sylenmektedir. smiller,
Ortadouda ran, Suriye, Lbnan, Irak ve Kuveyt; Asyada Afganistan,
Pakistan, Tacikistan (zellikle Bedehn), Hunza, Hindistan, Burma,
Malezya ve Sri Lanka; Afrikada Kenya, Uganda, Tanzanya, Zanzibar,
Kongo, Gney Afrika ve Mozambikte bulunmaktadrlar. Halihazrda
dnyann birok lkesinde cemaatler halinde yaamakta olup gl bir
ekilde rgtlenmilerdir. Mesela Kanadada yedi, ABDde yirmi iki eyalette,
Avrupada dokuz lkede (Norve, sva, Portekiz, ngiltere ve Fransa)
cemaatler halinde tekilatlanmlardr. Asyada Pakistan, Hindistan, ran,
Afganistan ve Suriyede ayn ekilde cemaatler halinde yaamaktadrlar.
Gney ile Dou Afrika ve Avustralyada da cemaatleri bulunmaktadr.
Nizrlerin din liderleri, 1957 ylndan beri 4. Aa Han ve 49. mam
olan Kerim ahtr. Hindistan alt ktasnda Nizr Hocalar denen grup asl
olarak Sind, Kac, Gucurat ve Bombayda yaamaktadrlar. Ksmh
Nizrler denen dier grup ise itral, Gilgit, Hunza, Kemirin kuzeyi ve
Pakistann kuzeybatsnda bulunmaktadrlar. Ayrca 1970li yllarda
Hindistan, Pakistan ve Afrikada yaayan ok sayda smil, bata Kuzey
Amerika ve ngiltere olmak zere Bat lkelerine g etmilerdir. Nizr
smillerine, Hindistanda genellikle Hocalar, Nur hler veya mam
hler denmektedir. Suriyede smiliyye, randa Aa Han Mridleri,
Afganistanda Ali lhler, Orta Asyann dou blgelerinde ise Mollalar
veya Mevller olarak tannmaktadrlar (Flal, 1996, s. 133).
Mustaller: Msr Ftim devleti, kuruluundan 262 yl sonra 567/1171
tarihinde Snn Eyybler tarafndan ortadan kaldrldktan sonra, Mustaller
merkezlerini Yemene tadlar. Yaklak be asr burada faaliyet gsterdiler.
Bu srete Hindistanda nemli bir taraftar kitlesine sahip oldular. Bu
blgede Gucurat merkez seerek faaliyetlerini srdrdler. Bunlar,
Nizrlerin aksine sakin bir hayat srdler. Mustal smillerin ba, d
mutlak denen badadir. Bu nvana kimin sahip olaca konusunda yaanan
112
113
oru, hac ve cihaddan ibarettir. Velyet slmn ilk direi olup kelime-i ehdete yle yansr: L ilhe illallh, Muhammedun Reslullh ve Aliyyun
veliyyullh ve vasiyyun-Nebi (Allahtan baka ilah yoktur; Muhammed
Onun resuldr ve Ali Allahn dostu ve Nebinin vassidir). Farz olan be
vakit namaz gnde vakitte birletirmek (cem) suretiyle eda ederler.
Abdest Snnlikteki gibidir. Cafer ilerin yapt gibi namazn kymnda
ellerini yana salarlar. Zekat, tanr-tanmaz mallar, paralar, mcevherat,
binek veya besi hayvanlarndan olmak zere miller veya daler tarafndan
toplanarak cemaatin ilerinde harcanmak zere D Mutlaka teslim edilir.
Oru, Ramazan aynda otuz gn tutulur. Mekkeye hac mecburi olduu gibi
Kerbela ve dier mehur dalerin trbeleri ayrca ziyaret edilir. Nefisleri,
mallar ve hayatlar iin, imam veya d istediinde cihat etmek, Mstaller
zerine farzdr. Snnler ve Zeydler gibi bunlar da muta nikahn kabul
etmezler.
Nizr smiller de smiliyyenin temel inan olan btn akideyi
btnyle srdrrler. Onlara gre slmn art iman (velyet), tahret,
namaz, zekat, oru, hac ve cihat olmak zere yedi esastan ibarettir. mann en
nemli art, zamann imamn bilmek ve onun emirlerine boyun emektir.
man, sadece imama velyet ile mmkn olur. mnn ve slmn dier
esaslar, velyetin sadece yardmc unsurlardr. Allah tanma, zamann
imamn tanmadr. mam cismen fan bir insana benzer, fakat onun ilah
tabiat kesinlikle bilinemez. Onun sz Allahn szdr. mama giden yol
huccetten geer. Nizrlere gre huccet, imamn yokluunda (gaybet) daveti
yrtr. Nasl Allahn buyruuna gre Ramazan ay bin aydan daha
hayrlysa, zamann imam da bin peygamberden daha byktr. Bu,
nbvvet nurunun velyet nurundan ktn gsterir. Aa Hana tabi olan
Mevller, Cebrilin, Kurn, Hz. Ali yerine yanllkla Hz. Muhammede
gtrdn ileri srmlerdir. mam tanmayan kimselere, Snnlerin helal
kld eyler bile haramdr. mam tanyan kimse iin ise, arap ime gibi
Snnlerin haram kld eyler dahi helaldir.
Nizrlere gre zekat, ikinci nemli esastr. Genel olarak 1/10 olan zekat
oran, son zamanlarda 1/8e kadar ykseltilmitir. Tahret, adet ve rften
gemek; eriatn zhirine uyanlardan kendini korumaktr. Namaz, imamn
bilgisine ve gerek dine ulamaktr. Dua adn verdikleri namaz iin zel
vakitler tespit edilmitir. Bu dualar, sabah, akam, yats ve gece dualardr.
Namazda Mekkeye ynelinmez. Kblenin manas, zarur olarak herkesin
huccete kar dnmesidir. Oru, imamn sz ve fiilleri karsnda skut edip
srr if etmemektir. Nizrlerde oru, Ramazan aynda sadece bir gn
tutulur. Bununla birlikte Ramazan ay kutsal saylr. Hac, imama gidi ve onu
gre iaret eder. Cihat ise insann kendini Allahn varl karsnda yok
klmas ve kiinin kendi nefsiyle savamasndan ibarettir.
Ksaca zetlemeye altmz Nizrlie ait bu inan ve pratikler,
yaanlan blgeye gre farkl ekillere brnebilmektedir. zellikle takiyye
(inanc gizleme) nemli olduundan, zarur durumlarda Nizarler, dier
Mslman topluluklarla kaynaarak kendi inanlarn gizleyebilmektedirler.
Mamfih bugn, Nizr smilliinin Hindistandaki Hocalar kolu, Ehl-i
Snnet ve Hinduizmden ald baz unsurlar birletirerek garip bir ehreye
brnmtr (Flal, s. 134-9, Kutlu, s. 113-4).
114
zet
ann lafz ve stlah anlamlarn tanmlayabilmek.
a, Arapada taraftar, yardmc, partizan, desteki manalarnda kullanlmakla birlikte, ilk dnem slm toplumunda bu terimden kesinlikle bir
mezhep anlam kastedilmemitir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra Hz.
Aliyi halifelie en layk kii olarak gren ve onu meru halife kabul eden,
ondan sonraki halifelerin de onun soyundan gelmesi gerektiine inanan bir
grubu ifade eden mezhep anlamn ise daha sonra kazanmtr.
iliin ortaya knda, siyas ve din ilii birbirinden ayrt edebilmek.
iliin ne zaman zuhr ettii konusundaki karkln en nemli sebebi,
iliin siyas ve din tarihinin iyi kavranamam ve hangi cephesinin ne
zaman ortaya ktnn salkl bir ekilde deerlendirilememi olmasdr.
Mezhepsel kayglar bir tarafa brakldnda, Hz. Alinin immetini
benimseme ve dier insanlar ona davet etme dncesinin din deil, siyas
bir tercih olarak balad, fakat daha sonra din bir ierik kazand
grlecektir. lk-i hareketler olarak isimlendirilen Ehl-i Beyt odakl isyan
hareketlerinin ortaya knda, mmiyyenin anlad manada nass ve tayin
nazariyesinin belirleyici olduunu syleyebilmek olduka gtr.
iliin kkeniyle ilgili nazariyeleri deerlendirebilmek.
ann belirli grlerini merkeze almak suretiyle, bunlar Arap, Fars,
Yahudi, Hristiyan, Zerdtlik gibi unsurlardan sadece bir kkene balamak
indirgemeci bir yaklamdr. Bu yzden slm toplumunda ortaya kan siyas
ve itikad bir fikrin, sistemin ve frkann kaynan, iinde bulunduu din,
siyas, toplumsal ve coraf artlar dikkate almadan, btnyle slm d din
ve inanlara balamak ve indirgemeci bir tutum taknmak isabetli
grlmemektedir.
mmet anlay ve itikad-amel grleri bakmndan, Zeydliin dier i
frkalardan ok farkl olduu konusunda tartabilmek.
Ortaya koyduu mutedil immet anlay ve i frkalar arasnda Ehl-i
Snnete en yakn olmas sebebiyle baz mellifler tarafndan ann dnda
tutulan Zeydiyye, baz farkllklarla birlikte, itikatta Mutezileyi, amelde ise
Haneflii benimsemitir. Zeyde gre, Alinin Fatmadan gelen neslinden
lim, zhid, cmert ve zulme kar gelen kim olursa olsun imamdr. O, bu
gryle, immeti sadece Hseyinin soyuna tahsis eden smiliyye ve
mmiyyeye muhalefet etmi bulunmaktadr.
Her zhirin bir btn vardr dncesini sistemlerinin merkezine oturtan
smiliyyeyi dier i frkalardan ayrt edip alt kollar arasndaki gr
farkllklarn mukayese edebilmek.
zellikle ilk smiller, kutsal kitaplarn ve er hkmlerin zhir ve batn
arasnda ayrma giderek her zhir ve lafz manann bir btn ve hakik
manas olduunu ileri srmlerdir. Bu nedenle onlara gre zhir, her
dnemin peygamberine gre deikenlik arzederken, btn deimeden ve
evrensel anlamda geerliliini koruyarak kalr. Bu mezhebe gre Muhammed
b. smail, slmn yasalarn yrrlkten kaldrarak yedinci ve son devri
balatm ve bylece din hkmlere ihtiya kalmamtr. Gnmze kadar
deiik evreler geiren bu inann, smillerin Nizr ve Mustal olarak
115
Kendimizi Snayalm
1. a terimi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Hz. Ali, Peygamberden sonra insanlarn en stndr.
b. Hz. Ali, immette en fazla hak sahibi olandr.
c. mmet Hz. Aliden sonra oullarna gemektedir.
d. Hz. Ali, Osmandan sonra halife olmaldr.
e. Hz. Ali nass ve tayinle imam tayin edilmitir.
2. Hz. Alinin Hz. Eb Bekire biatnn gecikmesinde aadaki sebeplerden
hangisi belirleyici olmamtr?
a. Hz. Alinin hilfete kendisinin daha layk olduunu dnmesi.
b. Ei Hz. Fatmann, Peygamberin miras konusunda Hz. Eb Bekir
tarafndan reddedilmesi, Hz. Aliyi etkilemi olmas.
c. Hilfet meselesinin oldu-bittiye getirildiini dnmesi.
d. Halifenin seilmesinde Peygamber ailesinin darda brakldn
dnmesi.
e. Hz. Alinin ilerinin younluu sebebiyle Hz. Eb Bekire ge biat
etmi olmas.
3. Zeydiyyeyi dier i frkalardan ayran en nemli gr aadakilerden
hangisidir?
a. Muta nikahn mer kabul etmemeleri
b. Tevhd anlaynda Mutezileyle ayn grleri savunmalar
c. Hilfet iin gerekli vasflara sahip en uygun (efdal) kii dururken daha
az faziletli (mefdl) birisinin imam olabilecei ve imamn masum
olmad
d. Amel konularda Eb Hanifenin grlerine tabi olmalar
e. Zlim otoriteye isyann gereklilii
116
2. e
3. c
4. a
5. b
117
Sra Sizde 3
Hilfetin Alioullarna ait olduu konusunda mterek gre sahip
olmalarna ramen, gib (gizli) imam fikrini reddedip, klcn ekip
mcadeleye atlarak Allahn kitab ve Peygamberin snnetine davet eden
kimsenin imam olmas gerektiine inanm olmalardr.
Sra Sizde 4
Elbette vardr. nk Zeydiyye, Eb Bekir ve merin Aliye nispetle daha
az faziletli (mefdl) olmalarna ramen, onlarn hilfetlerinin yine de mer
olduuna inanmaktadr. Zeyd b. Ali, Emevlerin otoritesinin gayri mer
olduunu dnd iin onlara kar isyan etmitir.
Sra Sizde 5
Kutsal kitaplarn ve er hkmlerin zhir ve btn arasnda ayrma giderek
her zahir ve lafz manann bir batn ve hakik manas olduunu ileri srm
olmalardr.
Yararlanlan Kaynaklar
Abdlhamid, . (1994), slmda tikad Mezhepler ve Akid Esaslar, trc.
M. Saim Yeprem, stanbul.
Balad, Abdlkhir. (1910).el-Fark beynel-Frak, Kahire.
Ear, Ebl-Hasan. (1980), Makltul-slmiyyn, nr. H. Ritter,
Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Flal, E. R. (1984), mmiyye as, stanbul.
Flal, E. R. (1996), amzda tikad slm Mezhepleri, Ankara.
Gkalp, Yusuf. (2006). Zeydiyye ve Yemende Yayl,Baslmam
Doktora Tezi, Ankara .Sosyal Bil. Ens.
bn Hazm, Ali.(1318-1320).el-Fasl fil-Milel, Badat: Temeddn Matb.
Kumm, Sad b. Abdullah (1963), Kitbul-Maklt vel-Frak, Tahran.
Kutlu, Snmez. (2006), slm Dnce Ekolleri Tarihi, Ankara: Ankuzem.
Kleyn, Eb Cafer (1957-59), el-Kf, nr. A. A. el-Gaffr, Tahran.
Mesud, Ali b. Hseyin. (1958).Mrcz- Zeheb, nr. M. M. Abdlhamid,
Kahire.
Muniye, M. Cevd. (1989), e-a vel-Hkimn, Beyrut.
Nevbahti, Hasan. (1936), Fraku-a, nr. M. S. al-Bahrul-Ulm, Necef.
Onat, Hasan. (2000), 99 Soruda slm Mezhepleri, Ankara.
118
119
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Anahtar Kavramlar
mmiyye
On ki mam
mmet
Gaybet
Ahbrlik-Usllik
neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
120
ilik II
GR
slam dncesinin teekklnde nemli bir yer igal eden iliin en nemli
kolunu oluturan mmiyye, ran nfusunun te ikisinden fazlasn
oluturmaktadr ve bu lkenin resmi mezhebi durumundadr. Gnmz
Mslmanlarnn yaklak yzde onunu tekil eden ann en byk kolunun
mmiyye olduu dnldnde, sz konusu frkann tarihte stlenmi
olduu roln yan sra, gnmzdeki nemi daha iyi anlalr. Gnmzde
a teriminin ilk armnn mmiyye olmas da bu yzdendir. randa,
eitim-retim faaliyetlerinin yan sra, siyaset ve hatta toplum hayatnn
btnnde i ulemnn sz sahibi olmas, bu mezhebe olan ilgiyi daha da
artrmtr. Ulemnn sadece dini-sosyal meselelerde deil, siyasette de
dorudan mdahil olmasn gerektiren Ayetullah Humeynnin velyet-i
fakh nazariyesinin, geleneksel i dncesini ne derece temsil edip
etmedii ise ayr bir tartma konusudur.
rann dnda mmiyyenin en gl olduu lke Iraktr. Bu lkenin
nfusunun yaklak %60nn i olduu tahmin edilmektedir. Hatta Irakn,
Necef, Kerbela, Samarra, Kzmeyn gibi imam trbelerinin ve ziyaret
merkezlerinin bulunduu bir lke olmas hasebiyle randan daha ncelikli
bir konumda olduu bile sylenebilir. randa ise, sadece Mehedde, ann
on iki imamndan sekizincisi olan Ali Rznn kabri bulunmaktadr.
Lbnandaki iler ise lkenin Mslman nfusunun yzde 40-50sini
oluturmaktadr. Kuveytin %24nn mmiyyye mezhebine mensup olduu
bilinmektedir. Suudi Arabistanda ise, nfusun ancak yzde 4-6sn tekil
etmekle birlikte, olduka etkin bir i toplum mevcuttur. Bahreynde iler
nfusun ounluunu oluturmasna ramen, Snnler iktidardadr. iler
Katarda nfusun %16sn tekil etmektedir. Birleik Arap Emirliklerinde
yzde 30 civarnda olan i nfusu, Azerbaycanda halkn te ikisini
oluturmaktadr. Pakistanda yaklak bir milyon civarnda i-mm
olmasna ramen, Afganistandaki oran nfusun yzde 10-15i dolayndadr.
Hindistandaki %14lk Mslman nfusun ancak kk bir blmn iler
oluturmaktadr. Grld gibi, sadece ran, Irak, Azerbaycan ve Bahreyn
gibi lkelerde ounluu salayabilen mmiyye, kk gruplar halinde de
olsa slam corafyasnn btnne yaylm durumdadr.
Konuyla ilgili daha detayl bilgi alabilmek iin http://www.shia.org internet
sayfasn inceleyiniz.
121
122
123
124
125
126
1- Ali b. Eb Tlib
Hz. Ali, Ehl-i Snnete gre Hulef-i Ridnin drdncs, ilere gre ise
ilk imamdr. Hz. Peygamberin amcazadesi ve kz Fatmann ei olan Ali,
hicretten yaklak 22 yl nce, milad 600 ylnda, Eb Tlibin olu olarak
Mekkede dodu. Babasnn aile fertleri kalabalk olduu iin be yandan
itibaren hicrete kadar Hz. Peygamberin yannda kalmt. Vahiy geldiinde,
henz dokuz yahut on yanda bir ocuk iken ilk inananlar arasna girmitir.
Hicretten nceki hayat hakkndaki bilgiler olduka azdr. Hicret gecesini,
mrikleri oyalamak ve emanetleri ehline tevdi etmek zere Hz.
Peygamberin yatanda geirmi ve onun evde bulunduu kanaatini
uyandrmt. Daha sonra Kubada Peygambere yetimitir (z., s. 115).
127
128
2- Hasan b. Ali
Hz. Ali ve Fatmann ilk ocuklar olan Hz. Hasan, hicretin 3. ylnda (625)
Medinede domutur. Hayatnda yzden fazla evlilik yapt sylenmektedir
ve bu yzden ona mitlak (ok boayan) denmektedir. Babas Hz. Alinin
vefat zerine, bir rivayete gre ayn gn, bir rivayete gre de iki gn sonra,
37 yanda iken Kufede gerekleen biatla hilfet makamna gemitir. Onun
halife seildiini duyan Muaviye, zerine bir ordu gnderdi. Kufelilerden
oluan ordusunun savamadaki isteksizliini gren Hasan, bir ksm
mzakerelerden sonra, baz artlarda Muaviye ile anlaarak halifelii ona
devretti ve Medineye dnd. Rivayete gre Muaviye tarafndan Yezid b.
Muaviye ile evlendirilmek vaadi ile kandrlan hanm Cade tarafndan
49/669da zehirlenerek ldrld, Medinede Bak kabristanna defnedildi.
3- Hseyin b. Ali
Resulullahn gzbebei iki torunundan ikincisi olan Hz. Hseyin, 5 aban
4/30 Aralk 628 tarihinde Medinede dnyaya geldi. Lakab e-ehdtir.
Hasann lmne kadar aabeyine tabi olarak, onun Muaviye ile yapt
129
130
131
soyuna kar iyi niyet ve hsn- alaka gstermeye devam etmi; sekiz yanda
yetim kalan Muhammedi kzlarndan Zeynep ile 215/830 ylnda
evlendirmitir. Memunun yerine geen kardei Halife Mutasm, Medinede
kendinden nceki imamlar gibi ilim ve ibadetle uraarak sessiz, sakin bir
hayat sren Muhammedi Badata arr. Muhammed Cevd, Badata
varlarndan (220/835) sekiz-dokuz ay sonra, 30 Zilkade 220/25 Kasm 835
tarihinde eceliyle vefat eder ve Kzmeynde dedesi Mus Kzmn yanna
defnedilir.
132
Gaybet-i Sur Dnemi: mmiyye ulems, Muhammed b. Hasan elAskernin beklenen mehd ve kaybolduktan sonra ortaya kp dnyay slah
edecek kii olduu konusunda, kendi anlayna gre Kurn, snnet ve
imamlarn szlerinden birok delil ortaya koymutur. Mehdyi, onun drt
sefrinin dnda hemen hemen hi kimsenin grmedii ifade edilmektedir.
Gaybete girmenin peygamberlerin snneti olduunu belirten mmiyyeye
gre, Mehdnin gaybetinin gerekeleri olarak u hususlar zikredilmektedir:
Muhammedin bata amcas Cafer tarafndan olmak zere ldrlme
endiesi; gaybetin a iin bir imtihan vesilesi olmas; aklanmasna izin
verilmeyen bir sebebe bal olmas; insanlarn Allahn yolundan sapmalar
sebebiyle Allahn onlara gazap edip huccetini aralarndan ekip almas ve
btl esaslar zerine kurulmu bir idar sistemde gizli imama uymann zhir
imama uymaktan daha stn bulunmas. Onlara gre gaybet hali, a iin
ilah bir ltftur.
Gaybet-i Sur dneminde sefr (o. sfer), nib (o. nvvb), yahut
vekl (o. vkel) diye adlandrlan grevliler, imamla toplum arasnda
irtibat kurmular, ortaya kan problemleri imama arzederek onun emir yahut
yasaklarn topluma ulatrmlar, imama gelen humus ve dier gelirleri imam
adna toplayp muhafaza etmilerdir. Altm sekiz yl sren bu dnemde
(260-328/874-940), sefirlik iddiasyla ortaya kan baka kimseler de olmakla
birlikte, mmiyyenin kabul ettii drt sefirin mamdan getirdii yazl emir
ve tavsiyeler (tevkler), a iin bir hareket noktas olmu, sefirler de imamn
yegane temsilcileri olarak telakki edilmilerdir. Drt sefir srasyla aadaki
isimlerdir:
Osman b. Sad el-Amr: mmiyyeye gre, on birinci imam Hasan
Asker bu ahs iin, benden sonra imamnz, size halifem budur; bundan
sonra dalmayn Osman ne derse kabul edin, onun emrine uyun, szn
dinleyin. Artk o, mamnzn halifesidir; emir ona rcidir demitir. On
ikinci imamn gaybeti zamannda ise, yine mmiyyeye gre, sefirler,
kendilerine gelen mallar, ya kaplarna korlar, gizlice imama gtrp teslim
133
134
135
136
137
rahatsz edecek bir artn olduu gze arpar. Artk bu dnemde ulem,
sadece i politikada deil, mesela, sava kararnn alnmas trnden d
ilikiler konularnda da hayli etkin bir konuma gelmitir.
Konumuzla ilgili detayl malumat iin Mazlum Uyarn i Ulemnn Otoritesinin
Temelleri (stanbul, 2004) adl kitabna bavurunuz.
138
139
Nbvvet
Nbvvet yahut peygamberlik, Allahn setii kullarn, Cebrail vastas
veya dorudan vahiy yoluyla ilah bir vazife ile mkellef klmasdr. lah
teblii alan peygamberlerin grevi, bunu halka ulatrarak onlar doru yola
iletmektir. Peygamberler kullarn en hayrllar, en gvenilirleri olup
gnahtan korunmu kimselerdir. Tebli grevlerinde kesinlikle hata, kusur,
noksanlk ve ihmal bulunmaz. Peygamberlik kesb ve iktisapla elde edilecek
bir makam ve mevki olmayp, ilah bir ltuftur. Hz. Peygamber, btn
peygamberlerin en stn ve sonuncusudur.
Grlyor ki mmiyye bu grleriyle nbvvet konusunda Ehl-i
Snnetle ayn kanaati paylamaktadr. Nbvvetin bir cz olarak kabul
edilen melekler hakknda da farkl bir itikadlar yoktur. Ancak kitaplara iman
meselesinde ksmen deiik kanaatlere sahiptir. Kitaplara iman bahsinde,
Kurnn mahiyeti hakknda mmiyye kendi arasnda baz ayrlklara
dmtr. lk i melliflerden olan eyh Sadk (. 381/991)tan itibaren
gnmze kadar i ulemnn byk ounluu, Kurnn bugn elimizde
bulunan nsha olduunu kabul ederken, daha nce Kk Gaybet dneminde
yaam olan Kleyn (. 329/940), her ne kadar elimizdeki mushaf kabul
eder grnyorsa da, Ali evldnda el-Cm denen ve Peygamberin
arnyla yetmi arn uzunluunda ve bizzat Hz. Peygamber tarafndan
Aliye yazdrlm bir sahfe bulunduunu; ayrca Hz. Fatmann yannda
da elimizdekinin misli byklnde ve iinde ondan tek kelime dahi
140
mmet
mmiyye asnda imn, usl-i dnden olan immete inanmakla
tamamlanabilir. mmler, nbvvetin nasl Allahtan bir ltuf olduuna
inanyorlarsa, her asrda Peygamberin vazifeleriyle vazifelenmi, insanlarn
hidayet ve iradlarn stlenmi bir imamn yine Allahn ltfuyla olan
mevcudiyetine ayn ekilde inanmaktadrlar. Onlara gre imam, Allah
tarafndan seilmitir ve ancak Onun tarafndan tayin edilebilir. Bu tayin,
Peygambere indirilen vasiyete gre gerekleir. Onlara gre szkonusu
vasiyette, imamlarn hepsinin ismi zikredilmitir. mmiyyeye gre, hibir
peygamber kendi bilgisinin gerek vrisleri olan imamlar olmakszn
gnderilmemitir. Nass dneminde imamla peygamberin durumu
kyaslanacak olursa, imamn da peygamber gibi Allahn zel ltfuna mazhar
olduu dikkati eker ve ite bu husus, imamlar masm (gnahsz) klarak,
Allahn insanlara hidi ve Onun hucceti olmalarn salar. Onlara gre
imamn en nemli zellii, onun ismetidir. Ehl-i Snnet, bunun sadece
Peygambere ait bir sfat olduunu kabul etmitir. mmler ise, immetin,
nbvvetin bir devam olduunu ve Hz. Peygamberden sonra insanl
hidayete erdirecek olanlarn bizzat imamlar olduunu dndklerinden,
onlarn da peygamberler gibi gnahtan korunmu olmalar gerektiine kani
olmulardr.
Ayrca imamlar, Allahn nurunun Peygamber kanalyla kendilerine
intikal ettii masmlardr. mmiyye, Hz. Ademin sulbnde, Peygamberin
ve Ehl-i Beytin nurlarnn bulunduunu ve bu nurun Hz. Muhammed
vastasyla Hz. Ali ve srasyla dier imamlara getiini ifade eder. Bu
yzden Hz. Peygamberden sonra dini, kyamet vaktine kadar yorumlama
grevi, ilah kaynakl bilgiye sahip olup gr ve dncelerinde herhangi bir
hata bulunmayan imama aittir. Yeryz ancak imam tarafndan dzene
sokulabilir ve byle bir imam tanmakszn lm olan kimse, chiliye zere
lm demektir. mmet, mmiyyeye gre ay dier Mslmanlardan
ayran, farkl bir mezhep olmasn salayan bir doktrin olduu iin, belki de
onlara gre, inan esaslar arasnda en nemli olandr denilebilir. Ancak
immete inanma artnn, mezheb bir art olup, bu mezhepten olmayanlarn
buna inanmamakla kfre dmeyecekleri de, belirli bir dnemden itibaren
kabul edilmitir. Bununla birlikte mmiyyeye gre, inananlar imam
olmakszn kurtulua eremeyecekleri gibi, dil olup kainat belirli bir gayeye
matuf olarak yaratan Allah da dnyay byle bir liderden mahrum
brakmayacaktr.
mmiyyeye gre imamn liderlii din ve dnyev bakmdan
Peygamberinkine benzer. Bunun neticesi olarak Mslmanlarn onlara tabi
olup itaat etmeleri gerekir ve neticede imama muhalefet ve reddedi,
Peygamberi reddetmek, Peygamberi reddedi de Allah reddetmek
manasna gelir ki; bu durum mmiyyeye gre irktir. nk Peygamber
kendisine vahyedilen, imam da kendisine ilham edilen kiidir. Neticede
mm alimler, Peygamberin lmnden sonra Kurnn srlarnn
141
Adlet
mmiyyeye gre dinin drdnc asl ve dolaysyla inan esaslarndan olan
adlet, Allahn dil; kulun da iradesinde ve fiillerinde hr ve muhtar
oluudur. Onun, iyi kimseye iyiliine karlk mkfatta, kt kimseye de
ktllne karlk cezada bulunmas, adletinin zarur bir icabdr. Kul,
fiillerinde hr ve muhtrdr. Mutezilenin dedii gibi, cebr (zorlama) ve
tefvz (havale) yoktur.
Med
mmiyyenin usl-i dnden sayp benimsedii be prensipten sonuncusu,
lmden sonra ahiret hayatnn hak olduu esasdr. Kelime anlamyla med,
tekrar dnlp gelinen veya nceden bulunulan yer demektir. Terim olarak
da, Allahn kullarn lmlerinden sonra tekrar diriltip dnyada yaptklarnn
hesabn sormas anlamna gelir. lmden kyamete kadar berzah hayat ve
en son kyamet ve dirili vuku bulacaktr. Kyamete dair Kurn ve hadislerde
geen mzan, sual, hesap, srt, efat, cennet, cehennem hepsi gerektir;
bunlarn hibiri aklla yorumlanamaz; keyfiyeti de bilinemez. Med
cismandir ve bunlara icmlen iman yeterlidir.
Mamafih mmiyye, kabir suali, mzan, hesap ve benzeri kyamet ahvali
ile ilgili hususlarda, Ehl-i Snnete kyasla baz farkl yorumlarda bulunur.
Mesela kabirde onlara gre, Rabbin kim? Peygamberin kim? diye
sorulduktan sonra, mamn kim? diye de sorulacaktr. mamm Alidir
diyenler kurtulacaktr. Ayn ekilde bas (yeniden dirili) gn Kevser
suyunu Hz. Ali datacak; dostlarna ikram edip dmanlarn kovacaktr.
Onlara gre, cennet ile cehennem arasnda bir sr olarak tarif edilen
Arfdaki her iki taraf da simalarndan tanyan adamlar (el-Arf, 46),
Hz. Peygamber ve on iki imamdr. Yine ancak imamlar tanyanlarn srt
zerinden geiine izin verilecektir. Ahirette mmetlerin hesaplarn da
imamlar grecektir. Nebinin ve imamlarn asna (taraftarlarna) hesap
sorulmayacaktr.
Dinin uslyle dorudan ilgili olmamakla beraber, mezheb mensuplarnca
itikad hususlar arasnda kabul edilen recat, bed ve takiyye gibi baz
meseleler vardr ki, bunlar da bir anlamda itikad konulara ilave edilmi
bulunmaktadr.
Recat (dn), Allahn, lenlerin bir blmn ldkleri surette
dnyaya getireceine, bylece bir insan kesiminin ykseltileceine, bir insan
kesiminin de alaltlacana, hak sahibi insanlarn hakl olduklarnn,
142
143
durumdadr. Yine ona gre takiyyeyi Kim (on ikinci imam)in ortaya kndan nce terk eden kimse, Yce Allahn dininden ve mmiyye mezhebinden km ve Allaha, Onun Resulne ve imamlara muhalefet etmi
olur. Mezheplerinde takiyyeye bu derece nem veren mmiyye mensuplarna kar dier mezhepler, belli bir gvensizlik duymakta kendilerini
hakl grmlerdir.
mmiyye itikad hakknda geni bilgi iin E. Ruhi Flalnn mmiyye as
(Ankara, 1984) adl kitabna mracaat ediniz.
144
zet
mmiyye asnn dier i frkalardan ayr mstakil bir frka olarak ortaya
kn aklayabilmek.
mmiyyenin bir frka olarak teekkl eitli evrelerden geerek olmutur.
Hz. Hseyinin lmnden sonra siyas istikamette oluan i temayllerin
daha sonra din ierik kazanmaya balamasyla, i gruplar arasndaki
farkllama daha da artmtr. Bugnk mmiyyenin benimsedii nass-tayin
nazariyesinin on iki imam anlayyla birlemesi, immetin Hz. Hasann
vefatndan sonra Muhammed Mehdye kadar Hz. Hseyinin oullarnda
devam ettii dncesi ve bunun gaybet doktriniyle birlikte
deerlendirilmesi, ancak Hasan Askernin vefndan sonra ortaya kmtr.
mmiyyeyi grleri itibariyle, Zeydiyye, smiliyye ve ulta mensup dier
i frkalarla karlatrabilmek.
smiliyyenin benimsedii btnlik dncesi mmiyyede bulunmamaktadr. Zeydiyye, benimsemi olduu efdal-mefdl anlayyla, Hz. Eb
Bekir ve Hz. mere ve idarelerine kar hogrl yaklamaktadr.
mmiyyede ise efdalin imameti zaruri olduu iin, ayn hogr mevcut
deildir. Ayrca Zeydiyyede gib imam inanc yoktur.
mmiyyenin on iki imam olarak kabul ettii zevtn tarih ahsiyetleri
hakknda tartabilmek.
On iki imam olarak bilinen kiiler, Ehl-i Snnet ve dier slam mezhepleri
tarafndan saygyla anlan ahsiyetlerdir. mmiyye, bu ahslarn tarihi
kiilikleri zerine muazzam bir inan ve gelenek rgs ina etmitir.
145
Kendimizi Snayalm
1. On iki imam anlay aadaki frkalardan hangisine uymaz?
a. snaeriyye
b. mmiyye
c. Caferiyye
d. Keysniyye
e. Kimiyye
2.. Aadaki gruplardan hangisi Hasan el-Askernin vefatndan sonra ortaya
kmamtr?
a. Askernin kardei Cafer b. Alinin immetini savunanlar
b. mmetin Asker ile birlikte sona erdiini iddia edenler
c. Askernin immetinin btl olduunu dnenler
d. Ali Rznn imam olmas gerektiini savunanlar
e. Muhammed Mehdnin yeni imam olduunu dnenler
3. Allahn ztnn, sfatlarnn ayn olduu gr, aadaki itikad
grlerden hangisiyle dorudan irtibatldr?
a. mmet
b. Tevhd
c. Nbvvet
d. Med
e. Adlet
146
asnn
Teekkl
2. d
3. b
4. e
5. a
147
Sra Sizde 2
Gaybet doktrini, adaki liderlik sorununu ksmen zm gibi gzkse de,
mmiyyenin dnda birok frkann ortaya kmasn nleyememitir. Hatta
bu dnemde ilii terkedenler bile olmutur. Gaybet sonrasnda da on ikinci
imam kimin temsil edecei meselesi i ulemnn ahbr ve usl kanatlar
arasnda byk tartmalara sebep olmutur.
Sra Sizde 3
mmiyye, imamlarn Allah tarafndan nass ve tayinle belirlendiini
savunurken, Zeydiyyeye gre Hz. Peygamber, salnda isim vererek ve
ahs belirterek yerine bir imam tayin etmemi ve vasiyette bulunmamtr.
Ayrca Zeydiyye, gib imam fikrini reddetmektedir. mamn, kendi
immetini aka ilan edinceye kadar biat isteyemeyecei hususunda
srarldr. mmiyye, ilk halifeleri Hz. Alinin hilfet hakkn gaspeden
gsplar olarak grrken, Zeydiyye, efdal-mefdl nazariyesini ortaya atarak,
efdal olan Ali varken mefdl olan Ebubekir ve merin hilfetlerinin
merluunu savunmaktadr.
Yararlanlan Kaynaklar
Abdlhamid, . (1994), slamda tikad Mezhepler ve Akid Esaslar, trc.
M. Saim Yeprem, stanbul.
Bozan, Metin (2004) mamiyyenin mmet Nazariyesinin Teekkl
Sreci, Baslmam Doktora Tezi, Ankara .Sosyal Bil. Ens.
Bykkara, Mehmet Ali. (2010), Ehl-i Beyt ve Ehl-i Devlet, stanbul.
Flal, E. R. (1984), mmiyye as, stanbul.
Flal, E. R. (1996), amzda tikad slam Mezhepleri, Ankara.
Glpnarl, A. (1979), Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve ilik, 1979,
stanbul.
Hakyemez, Cemil. (2009), ada Gaybet nanc ve Gib On kinci mam,
stanbul.
el-Ktib, Ahmed. (2005), ada Siyasal Dncenin Geliimi, Ankara.
Kutlu, Snmez. (2006). slam Dnce Ekolleri Tarihi, Ankara: Ankuzem.
Kleyn, Eb Cafer (1957-59), el-Kf, nr. A. A. el-Gaffr, Tahran.
Muzaffer, Muhammed R (1978), a nanlar, stanbul.
Onat, Hasan. (2000), 99 Soruda slam Mezhepleri, Ankara.
z, Mustafa, Mezhepler Tarihi, yaymlanmam kitap.
148
149
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Anahtar Kavramlar
Btnlik
sim-Mna-Bb
Tensh
Takammus
Hudd
Melek Tavus
neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
150
Nusayrlik, Drzlik,
Yezidlik
GR
Klasik slam Mezhepleri Tarihi kaynaklarnda, adlandrma ve
gruplandrmada farkllklar bulunmakla birlikte, Btniyye ana bal
altnda baz frkalara yer verilmektedir. slm corafyasnda ortaya kan ve
kendilerini slamla ilikilendiren bu frkalarn en nemli zellikleri, Kuran-
Kerim ve Hz. Peygamberin snnetinde otaya konulan temel inan ve
ibadetler hakknda, genel anlaytan farkl, kendilerine has yorumlara sahip
olmalar, ounlukla kapal toplum olarak hayatlarn devam ettirmeleri,
dier toplum kesimlerine kar kendilerini koruma amal olarak gizlilie
nem vermeleri, iinden geldikleri sosyal evreye ait nceki inan ve
geleneklere ait birtakm anlay ve uygulamalar devam ettirmeleri gibi
hususlardr.
Gemite ok sayda tali kollar ayrlan bu frkalarn ou tarihe karmtr.
Bunlardan gnmze kadar varln devam ettiren ve Mezhepler Tarihi
kaynaklarnda haklarnda bilgi verilen Nusayrlik, Drzlik ve Yezidlik en
ok ne kanlardandr.
NUSAYRLK
Nusayrlik 9. yzylda Muhammed b. Nusayr en-Nemir (. 270/883) tarafndan kurulmu batn bir frkadr. Kaynaklarda genellikle Nusayrlik bazan da
Nemriyye diye anlan frka, 20. yzyln ilk eyreinden itibaren Alevlik,
mensuplar da Alevler (el-Alevyyn) diye anlmaya balanmtr. Frkaya
bu ismin verilmesiyle ilgili olarak baz aratrmaclar tarafndan kimi tezler
ileri srlmse de bunlarn doru olmad ortaya konulmutur. Ayrca bu
yapya Anadolu Alevliinden farkllna iaret etmek zere NusayrAlevlik, yahut Akdeniz Alevlii, Hatay Blgesi Alevlii, mensuplarnn
genellikle iftilikle uramalarndan dolay Fellh gibi isimler de verilmitir.
Temel karakterestii bakmndan Hz. Aliye bir eit uluhiyet nispet eden
frka, slamn temel inanlar ve ibadetleri konusunda batn yorumlarla
kendine has inan ve anlaylar gelitirmitir. Ayrca gizlilie zel nem
vermi; kaynaklar, inanlar ve amel hayatlar uzun asrlar bilim
evrelerinin mehul olarak kalmtr. Dier batn yaplar gibi badatrmac
zellik tayan frkann bnyesinde i-slm anlaylardan baka Sabilik,
Musevlik ve Hristiyanlk gibi inanlara ait birtakm izler bulunmaktadr.
151
152
369) zamannda Kitb'l-Mecm'daki Hz. Muhammed ve Hz. Ali'den bahseden baz ibarelerin yorumu ile ilgili konularda ikiye ayrlm, ana yap
Haydarlik (emsiye) adyla, sayca daha az olan kesim ise bn Yunus elKilz'a nispetle Kilziyye (Kameriye) adyla anlm, zaman zaman iki kesim
arasndaki soukluklar birbirlerine dmanca tutum sergilemeye kadar
varmtr (zm, 2007).
Tarih boyunca Nusayrlik siyasi bir otorite elde edememi, varln
Bveyhler, Karmatler, Eyybler, Seluklular ve Osmanllarn hakimiyetleri altnda geirmitir. Bunlardan hi kukusuz Hamdanler dnemi, frka
iin en parlak dnem olmutur. Karmatlerin 10. yzyln banda Suriyeyi
ele geirmesiyle frka mensuplarnn bir ksm Suriyede kalmaya devam
ederken bir ksm Antakya blgesine ekilmitir. Hal istilasndaki Lazkiye
ve evresinin Selahattin Eyyb tarafndan kurtarlp alnmasndan sonra
(458/1188) ise blge Eyybler'in hakimiyetine girmitir. Bu dnemin
sonunda smailler ve teki muhalif guruplarla mcadeleye giren frka, Sincr
dalarndan gelen Emr Mekzn es-Sincr'nin 622/1223 ylnda muhalifleri
yenilgiye uratp blgeyi ele geirmesiyle birlikte belirli bir rahatlk
yakalamtr.
Memlkler dneminde Nusayrler'in yaad Cebel-i Ensriyye'nin
gneyindeki kaleleri smailler'den alan Sultan Baybars, toplumun yaygn
slam anlaya mensup zmrelere katlmas iin teebbslerde bulunmutur.
Batnlere kar sert tutumuyla tannan Sultan Kalavun (1277-1290)
dneminde frkaya intisap etme yasakland gibi, frka mensuplarnn
bulunduu yerlere cami yapma mecburiyeti getirmi, ancak bu abalar sonu
vermemi, ksa bir sre sonra camiler tamamen atl kalmtr.
Osmanllar'n 1526da Mercidabk sava sonrasnda ilgili blgeleri
imparatorlua katmasyla birlikte Nusayrler Osmanl idaresine girmi, uzun
dnem Halep eyaletine bal olarak, mahalli eyhlerin denetiminde muhtar
bir hayat yaamlardr. Msr'l brahim Paa'nn devlete kar giritii
harekatta (1839) byk kayplar vermelerine ramen devlete kar sadk
kalan Nusayr toplumu, siyasi ve ekonomik gelimelere bal olarak baz
kk apl isyanlara girimise de bunlar bymeden bastrlmtr. II.
Abdlhamid zamannda dier batn topluluklar gibi Mslman ahali arasnda
kabul edilerek mecburi askerlie tabi tutulmu, ayrca blgedeki Hristiyan
misyonerlerinin propagandalarna kar tedbir talepleri dikkate alnarak
destek vaadinde bulunulmu, belli yerleim merkezlerine camiler ina edilip
imamlar tayin edilmitir. Ancak bu tedbirler snrl oranda kabul grm,
Birinci Dnya Sava sonunda blgenin nce ngilizler sonra Franszlar
tarafndan igali sonrasnda ise tamamen son bulmutur. Birinci Dnya
Savann ardndan Franszlar'la Suriye'li yetkililer arasnda gerekleen
grmelerden sonra 1920 ylnda Alev otonom blgesi kurulmu, 1936
ylnda buras Suriye devletinin bir vilayeti kabul edilmi, 1939 ylnda
Fransa Lazkiye blgesini Suriye'den ayrarak mstakil bir stat vermi, ayn
tarihte skenderun sanca Trkiye'de kalm, uzun grmelerin ardndan
Lazkiye idaresi 1942 ylnda resmi trenle Suriye'ye katlmtr.
Nusayr toplumu gnmzde Suriye, Trkiye ve Lbnanda
yaamaktadr. Suriye'de Lazkiye ve Cebel-i Ensriyye blgesi bata olmak
zere lkede tahmin olarak % 8-12 arasnda gsterilen bir nfus oranna
sahiptir. Trkiye'de Hatay ile ksmen Adana ve Mersin'in eitli yerleim
birimlerinde, Lbnan'da ise daha ok kuzey kesimlerde on bin dolaynda
nfusa sahip kk bir gurup olarak varln devam ettirmektedir.
153
154
Ali'nin ocuklar Hz. Hasan ve Hz. Hseyin gerekte birer temiz melekten
baka bir ey deildir.
Vahiy inanc: Saf uluhiyetin tarifi ve zelliklerinin bilinmesi imkansz
olduundan, Tanrnn ilk sudru "isim" olarak ortaya km, "mn" bunun
tesinde kalm, peygamberler bunu dile getiren "ntk" kimseler kabul
edilmitir. Tanr peygamberlere seslenerek onlara yazl mesajlarn
bildirmitir. Bu balamda Nusayrler, Davud'a Zebur'un, Musa'ya Tevrat'n,
sa'ya ncil'in ve Hz. Muhammed'e Kur'an'n verildiini kabul ederler.
Peygamber inanc: Frkada sudur anlayna bal olarak uluhiyetle ilikili
bir peygamberlik tasavvuru sz konusudur. Peygamberler, Tanr'nn nst
kalba girdii bedenler yahut bu bedenleri haber veren kimselerdir. Bunlar
esas itibariyle nur'dan olup semadan cesetsiz olarak iner, daha sonra bir
bedene brnrler. Gereklikleri itibariyle yemez, imez, eleriyle fiziki bir
beraberlik kurmazlar. Hz. Adem'den Hz. Muhammed'e kadar yz bin
peygamber gelmi olup Hz. Muhammed bunlarn "kll"dr.
Tenash ve ahiret: Frkaya gre, lmden sonra ruh bedenden ayrlnca bir
baka bedene girerek yeniden dnyaya gelir. Bu yeni beden kiinin inan ve
yaayna gre deiir. Nusayr bir mmin, srlar bilerek ve onlarn
gerektirdii biimde hayat srdnde yedi tahavvl (deiim) geirip
yldzlar arasnda yerini alr. nkar ve ktl seenler ftratlarna gre
kpek, deve, katr, koyun eklinde doarlar; ok irkin davran sergileyenler
ise necis hayvanlarn yahut birtakm haerelerin bedenlerine girerek gelirler.
Kafirler iin hayvan olarak dnyaya gelme, devirler boyu devam eder,
sonunda Muhammed Mehd ortaya karak bunlar insan ekline dndrp
ldrr. Bu inanlar sebebiyle Nusayr evrelerde ok sayda yeniden dou
(reenkanasyon) ykleriyle karlalmakta, birok insan nceki hayatndan
sz etmektedir. Ahiret tasavvurlar olduka mphem bir nitelik tayan
Nusayrler, dualarnda cennet ve cehennem inancna yer verirler. Ancak bu,
yaygn slam anlayta ortaya konulan tablodan byk lde uzak bir
mahiyet tar. Dier taraftan Nusayrler, lem yaratlmazdan nce kendilerinin Allah katnda ilahi gzellikleri seyreden nurani yldzlar olduklarna, bir
sebebe bal olarak yeryzne gnderildiklerine, bu dnyada grevlerini
yerine getirdikten sonra yine Rab'lerinin katna dneceklerine inanrlar.
badet anlaylar bakmndan ise frka temel slm ibadetleri, genel
kabulden farkl olarak, kendi batn anlaylarna paralel biimde tevil eder.
Frkaya gre ibadetlerin banda "batn namaz" yahut ksaca namaz ad
verilen ibadet gelmektedir. Bu da ferdi ve kolektif olarak iki ekilde yerine
getirilir. Namaz Ali'ye alan kalbin niyaz anlamnda anlaldndan, zel
bir mekana, camiye ihtiya duyulmad gibi, her hangi bir tarafa ynelme
yahut zel bir duru da sz konusu deildir. Namazn temel artlar be
sekini (Muhammed, Ftr (Ftma), Hasan, Hseyin ve Muhassin) bilmek,
dua esnasnda glmemek ve konumamak, Abbasi rengi olduu iin siyah
takke giymemek, gizlilie riayet etmek ve namaz "Ey yce, byk ve arlarn
efendisi Ali, bize merhamet et" diyerek bitirmektir. Bu namazn klnmas,
mahiyet itibariyle, Kur'an- Kerim'den Fatiha ve hlas sureleri ile teki baz
ksa sureler, Kitb'l-Mecm'daki sureler ve kudds ad verilen zel baz
dualar okumaktan ibarettir.
Toplu olarak klnan namaz ise byk bir eyhin ziyareti, bayramlar ve
frkaya giri merasimleri gibi vesilelerle yerine getirilir. Kadnlarn ve
topluma kabul edilmemi olanlarn alnmad bu ibadette, ferdi yaplandan
155
156
eyhe yardmc olan ve yal yahut itibarl kimselerin yerine getirdii ara bir
grevdir. d) Nusayrlikte frkaya dahil olmak zel bir merasimle gerekleir.
e) Nusayr topluluklar arasnda, geleneksel kimliini reddetmeksizin, yaygn
slam anlay yahut snaeriyye as dairesinde genel slam ibadetleri
yerine getiren kimseler bulunmaktadr.
DRZLK
Drzlik Fatm halifelerinden Hkim-Biemrillah dneminde (996-1021),
onun ilah olduunu, btn dinlerin geerliliklerinin bittiini ileri sren ar
(l) bir frkadr. i-smail evreden kan ve tamamen batn bir karakter
tayan frka, Hkimin veziri Hamza b. Ali tarafndan kurulmutur. Frka,
btn din gerekleri en geni anlamyla kapsayan mstakil bir sistem
olduunu savunmas sebebiyle nadiren Hkimiyye diye anlmsa da
genellikle Drzlik (Drziyye) adyla yaygnlamtr. Bu isim frkaya,
nceleri Hamzann yakn ve disi iken daha sonra mrted saylan Anu
Tekin (Netekin) ed-Dereznin youn propagandalarndan dolay verilmitir.
Drzler, her ne kadar zamanla bu ismi belli lde kabullenmilerse de, tam
anlamyla tevhidi gerekletirdiklerini dnerek kendilerini Muvahhidn
veya Ehlt-tevhd diye anm, kimi zaman da Ben Marf ismini
kullanmlardr.
157
158
159
160
161
YEZDLK
Dier batn frkalar gibi Yezidlikin ismi ve kkeni konusunda farkl
grler bulunmaktadr.
simlendirme ile ilgili olarak ileri srlen grlerden birisi frkaya bu
ismin verilmesinin, onlarn Hariclerin bdiyye kolundan ayrlan Yezid b.
Eb Uneyse taraftarlar olmasndan dolaydr. Bir baka gr, frka
mensuplarnn vaktiyle rann Yezd ehrinden gelmi olmalar, bu ehre
nispetle kendilerine Yezid denildiidir. Dier bir gr ise frkann ilk
dnemlerde Muaviyenin olu Yezide gsterdii saygya bal olarak
kendilerine bu ismin verildii eklindedir. Daha gl olan gre gre ise
kelimenin Yezid b. Eb Uneyse, Yezid b. Muaviye ve Yezd ehriyle hibir
ilgisinin bulunmayp, fonetik kurallarna gre Farsadaki melek anlamndaki
zed veya tanr anlamndaki Yezdan szcnden geldiidir. Buna gre
kelime Ezid, zd, zid biiminde olmaldr. Nitekim frka mensuplar bugn
kendilerini Ezd veya Ezid diye anmaktadr.
Eklektik bir inan sistemi olan Yezidlik balca Nasturlik, Sabilik,
Zerdtlik gibi inan ve geleneklerden baz eler tamaktadr. i unsurlara
sahip olmad halde tarih boyunca srr (gizli) ynn koruyabilmi bir
yapdr.
162
163
nan ve badetler
Yezidliin inan ve ibadet anlay, yaadklar blgelerde vaktiyle etkili
olan din ve geleneklerin bir eit karmndan meydana gelir. Aratrmaclar
Yezidliin Allah ve eytan (Melek Tavus) biimindeki dalist karakterinin
Zerdtlikten, tenash anlaynn Sabilikten, gne, ay ve yldzlar kar
taziminin Mecuslikten, Melek Tavus olarak horoz eklindeki putlara
saygsnn paganizmden, iki imeyi caiz grmelerinin Hristiyanlktan,
164
165
166
zet
Batn frkalarn ortak zelliklerini tanyabilmek.
Batn frkalar baka din ve inanlarla birlikte slam bir ekilde badatran
bir karaktere sahiptir. Kapal toplum halinde yaamlar, inan ve
uygulamalarn bakalarndan gizlemilerdir. Kendilerini slamla
ilikilendirmekle beraber, slamn temel inan ve ibadetlerini kendilerine has
anlayla yorumlamlardr. Ayrca tenash inancn benimsemilerdir.
Nusayrlik, Drzlik ve Yezidliin tarihi aklayabilmek.
Batn frkalar gizlilie zel nem verdikleri iin tarihi geliimleri uzun
asrlar yeterince bilinememitir. Nusayrlik 4., Drzlik 6., Yezidlik ise 12.
yzylda domu ve tarihsel geliimlerini srdrerek gnmze ulamtr.
Nusayr, Drz ve Yezid retilerini slamn temel inan ve ibadet
anlaylaryla karlatrabilmek.
Nusayrlikte akn bir ilah anlay benimsenmi olmakla birlikte, Onun
eitli dnemlerde nast kalba girdii ve Hz. Muhammed dneminde bu
kalbn Ali olduu kabul edilmitir. Drzlikte ise benzer anlay gelitirilmi
ve bu kalp Hkim-Biemrillah olarak inanlmtr. Yezidlikte de bir ilah
inanc bulunmakla beraber bazen Melek Tavusa ilahi zellikler verilmitir.
Dier taraftan ad geen frka tenash anlayn benimsemi, bunlardan
Drzlik insan ruhunun ancak baka bir insan ruhuna girebileceini kabul
ederken dierleri insan ruhunun hayvanlara da geebileceini kabul
etmilerdir. slamn ortaya koyduu uluhiyet inancnda Allahn bir beere
hullu veya onunla birlemesi sz konusu olmad gibi ahiret inanc da
tenash anlay ile paralellik arzetmez.
Dier taraftan Nusayr, Drz ve Yezid retisinde slamn namaz, oru,
hac ve zekt gibi ibadetleri tevil ederek farkl biimlerde yorumlanp
alglanmtr.
Batn frkalarn badatrmac karakterini aklayabilmek
Batn frkalar doup gelitikleri corafyada varl yahut kalntlar devam
eden Sabilik, Mecslik, Mazdeizm, Yahudilik ve Hristiyanlk gibi din ve
inanlardan etkilenmitir.
167
Kendimizi Snayalm
1. Nusayrler ne zaman Osmanl hakimiyetine girmitir?
a. Mercidabk Sava sonunda
b. 1223te Emir Sincr zamannda
c. 1290da Sultan Kalavun zamannda
d. 1839ta Msrli brahim Paa zamannda
e. II. Abdlhamit zamannda
2. Nusayrlikte isim-mn-bb ile kast edilenler kimlerdir?
a.Allah-Ali-Selman
b. Allah-Muhammed-Ali
c. Ali-Muhammed-Selman
d. Allah-Mikdd-Kanber
e. Hak-Selman-Hasb
3. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Drzler Hallara destek olmutur.
b. Drzler 1921de Drz Emirlii kurmutur.
c. Drzler Osmanllarla daima iyi geinmilerdir.
d. Canbolatlar Drzilii temsil eden en nemli airetlerden birisidir.
e. Drzler Marunlerle yer yer atmlardr.
4. .Aadakilerden hangisi Drzliin temel inanlarndandr?
a. Hz. Alinin uluhiyetine inanmak
b. Hamza b. Alinin uluhiyetine inanmak
c. Hkim-Biemrillahn uluhiyetine inanmak
d. Bahaeddin Muktennn uluhiyetine inanmak
e. El-Cenhl-Eymenin uluhiyetine inanmak
5. Aadaki kutsal kitaplar srasyla ve doru olarak hangi frkalara aittir?
el-Hikmet-erife,
Resill-Hikme
Kitabl-Cilve,
Kitabl-Mecm,
168
Mushaf-
Re,
2. c
3. c
4. c
Yantnz doru
okuyunuz.
5. e
deilse
Drzliin
nanlarn
yeniden
Yararlanlan Kaynaklar
Flal. E. R. (2004), amzda tikadi slam Mezhepleri, zmir.
Balolu, A. (2004), nan Esaslar Asndan Drzilik, Ankara.
Trk, H. (2005), Nusayrilik, stanbul.
Turan, A. (1994), Yezidilik, Samsun.
akr, M. S. (2007), Yezidilik, Ankara.
z, M. (1994), Drzilik, TDV slam Ansiklopedisi, stanbul.
zm, . (2007), Nusayrilik, Diyanet slam Ansiklopedisi, stanbul.
169
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Anahtar Kavramlar
Hak-Muhammed-Ali
Cem
Erkn
On ki Hizmet
Musahiplik
neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
170
Bektalik
ve
Kzlba
Alevlik ve Bektalik
GR
Bugn daha ok Alevlik diye anlan yap temelde, 10. yzyldan itibaren
slama girmeye balayan gebe Trkmen oymaklarnn, bu yeni dinle,
nceki baz inan ve geleneklerini bir ekilde badatrdklar anlayn
addr. Bu anlay Orta Asyadan Anadoluya, oradan Balkanlara kadar
uzanarak, bu arada Krte konuan airetlerle de belli oranda gelierek geni
bir corafi saha ile on asrlk bir zaman dilimini iine almtr. Sz konusu
yap eitli mekan ve zaman dilimlerinde birok farkl isimle adlandrlmtr.
Sz gelimi, iinde gelitii ilk mistik yap olmas dolaysyla ilk dnemlerde
Yesevlik, 13. yzylda Baba lyasn nderlii dolaysyla Babalik, Hac
Bekta Veliyle irtibat dolaysyla 15. yzyln ardndan belli blgelerde
Bektalik, Safev tarikat sonrasnda 15. yzyln son eyreinden itibaren
baz ocaklar asndan Kzlbalk, baz blgelerdeki mensuplarnn
meguliyetlerine bal olarak Tahtaclar bu adlandrmalardan bazlardr.
Gnmzde ise bazan sadece Alevlik ve Bektalik bazan araya tire
konularak Alevlik-Bektalik bazan da tek kelime ile Alevlik biiminde
anlmaktadr.
uras nemle belirtilmelidir ki bu yap, iinden geldii tarihsel sreteki
dalgalanmalarn ardndan, en ge 16. yzyldan itibaren son eklini alm,
bundan sonra temel karakterinde ciddi deimeler olmamtr. te bu
ynyle Alevlik tarihsel bakmndan ilki Kzlbalk, ikincisi Bektalik
olmak zere iki ana yapy ifade etmektedir. Bazan Kzlbalk yerine
Alevlik kullanlarak aradaki farkll belirtmek zere Alevlik ve Bektalik
ifadesine yer verilmitir. Geni bir ortak payday paylaan Kzlbalk ve
Bektalik i ie gemi olmakla birlikte baz bakmlardan birbirinden
ayrlmtr. Bu farkll dikkate almayan kullanmlarda kimi zaman bu iki
yap birbiriyle kartrlm, kimi zaman da birbiriyle ayniletirilmitir.
Burada mterek olarak bu iki yapya ifade etmek zere Alevlik, farkllat
yerlerde ise Kzlbalk ve Bektalik tabirleri kullanlacaktr.
Girite son olarak una da iaret edilmelidir: Bnyesinde ilgili
corafyalardaki nceki inan ve gelenekler ile zaman iinde etkilendii
batn, mistik eler ve i, Hurf unsurlar tayan Alevlik, tasavvuf
karakteri dolaysyla Tasavvuf ilminin; batn, i ve Hurf zellikleri
dolaysyla da Mezhepler Tarihinin konusu olmutur.
171
TARHSEL GELM
Geni bir corafi mekanda, farkl hkmranlklar halinde varln srdren
Trkler 10. yzyldan itibaren kitleler halinde Mslman olmaya
balamlardr. lk olarak 922 ylnda dil Bulgar Hanl (770-1237),
ardndan Karahanllar (840-1212), daha sonra Gazneliler (963-1186)
slamiyeti benimsemilerdir. Ouz Yabgu devletinde bir komutan olan
Seluk Bey 985 ylnda kalabalklarla birlikte slm dinini semi, davet
ettii din adamlar vastasyla bu dinin Ouzlar arasnda hzla yaylmasna
nclk etmitir. 11. yzylda Ouzlarn byk ounluu Mslmanla
gemi, kelimenin itikak ile ilgili baz farkl deerlendirmeler bulunmakla
birlikte, Mslman olan Trklere Trkmen ad verilmitir.
Gk Tanr inanc ve amanlk yahut Kamlktan baka, blgede az ok
izleri bulunan Manilikten Zerdtlie kadar muhtelif dinlerin etkisinde
kalan Trkler, slamlatktan sonra bu yeni dini nceki inan ve gelenekleri
ile bir eit badatrmaya tabi tutmulardr. zellikle gebe ve yar gebe
hayat yaayan oymaklar yazn yaylalarda, kn klaklarda geen zel ve o
oranda zor artlarn gerei olarak slam dini ile ilgili olarak hem bilgi ve
inanlar hem de uygulama alannda snrl bir tutum iinde bulunmular,
yerleik hayat yaayanlara gre bu alanda derinleecek imkan ve frsatlardan
uzak kalmlardr. Sz edilen kesimler slam kendi kolektif bilinlerine ve
iinde bulunduklar sosyolojik artlara gre yorumlayan mistik yaplar
kurmular yahut bu yaplar iinde yer alarak dini hayatlarn devam
ettirmilerdir.
172
bir mistik yap olmaktan ok kalender bir hayat tarzn benimseyen eitli
tasavvuf evrelerin ortak bir addr. Burada Melmet tasavvuf mektebinin
byk rol olmutur.
Bu erevede zikredilmesi gereken son tasavvufi yap Haydarliktir.
Kutbddin Haydar (. 1221 ?) tarafndan kurulan bu yapya balanan mritler
genellikle kalendermerep kiilerdir. Haydarlik Anadoluda 15. yzyldan
sonra emsler, Cmler, Edhemler ve Rum Abdallar gibi kendilerine
benzeyen dier tasavvufi zmrelerle birlikte sosyal hayattan silinmi, baz
anlay ve gelenekleri Bektalik iinde devam etmitir.
173
Safevlik ve Kzlbalk
nc nesli 14. yzyla kadar takip edilebilen Baba zmreleri veya bu
zmrelerin bir ksm ok gemeden Safevyye adyla bir baka harekete
girmeye balamtr. Azerbaycann Erdebil ehrinde tasavvuf bir zeminde
ortaya kan Safevlik, bata Snn karakterli bir yapya sahipken Sadreddn-i
Erdeblden sonra yerine geen Aleddn-i Erdebl zamanndan itibaren i
unsurlar bnyesine almtr. Tarikat ayn zamanda giderek siyasi bir hviyete
de brnmtr.
Tarikatn bana Hce Aliden sonra eyh brhim, onun ardndan da
eyh Cneyd gemitir. Batn karakterde din anlaylara sahip olan eyh
Cneyd, toplad kuvvetlerle nemli siyasi baarlar elde etmesine ramen
irvanah'lara kar giritii mcadelede ldrlmtr. Ardndan kk
yata olmasna ramen yerine olu Haydar gemitir. Siyasi bakmdan
Kafkas kavimlerine kar baarl savalar gerekletiren Haydar, manevi
bakmdan da batn-mistik izgiyi devam ettirmekle birlikte Oniki mam
ilii'nden baz unsurlar almtr. Bu unsurlar toplumun sosyo-kltrel
dokusuna uyduran Haydar, sz gelimi, mritlerine On ki mam temsil
etmek zere on iki dilimli krmz brk (balk) giydirerek onlarn Kzlba
diye anlmasn salamtr. Onun da 1488 ylnda ldrlmesinden sonra
nce byk olu Ali, onun da ksa zaman iinde lmesi zerine dier olu
smil eyhlie gemitir. Anadolu'nun baz yerleim merkezlerini dolaan ve
mritleriyle grp onlarn desteini alan eyh smail, Azerbaycan,
Nahvan gibi yerleri ele geirip byk zaferler elde etmi ve Tebrizde
ahlk tahtna oturmu, On ki mam adna hutbe okutup para bastrm ve
1501 ylnda resmen Safev Devletini kurmutur.
Bylece eyhlikten ahla geen smail, zaferlerine yenilerini eklemeye
devam etmi, bu arada halife ad verilen zel misyonerleri Anadolu ve
174
Bektaliin Gelimesi
Bablik hareketi 14. yzyln balarndan itibaren Rum Abdallar ile
srdrlrken, bunlardan bilhassa Abdal Musa gibi ahsiyetlerin Hac Bekta
ananesine kuvvetli vurgu yapmasyla Bektalik ne kmaya balamtr.
Bektalik, asl kurulu ve gelimesi 15. yzyln sonlarna doru Balm
Sultann tarikatn bana gemesiyle gerekletirmitir.
Bektalikte Hac Bekta Veliden sonra ikinci pr (pr- sn) kabul
edilen Balm Sultann asl ismi Hzr Balidir. Hac Bekta Veli klliyesinde
bulunan trbesindeki kitabeye gre Hnkarn soyundan gelen Resul Blnin
olu, gelenekteki bir gre gre ise Mrsel Balinin oludur. Ayrca onun,
Sersem Ali Babann Dimetokada bulunduu srada evlendii bir Srp
prensesinden doma olduu da iddia edilmitir.
Balm Sultan i bana gelir gelmez Bektalii yeni bir slahat ve
tekilatlanmaya tabi tutmu, db-erknna son eklini vermitir. Kendisi
evlenmemi, tarikata mcerretlik (bekarlk) erkn getirmitir. Hac Bekta
Dergahnda on be y1 postninlik yaptktan sonra da 1516 ylnda vefat
etmi ve oraya defnedilmitir.
Balm Sultanla birlikte Kzlbalk, Bektalik fark daha belirgin hale
gelmitir. Erdebil Dergahna bal Kzlba ocaklar Osmanl-Safev
ekimesinin sonucunda ie kapanp bir blm mstakillemi, bir blm
ise Hac Bekta Velinin soyundan geldiklerini ileri sren elebilerle yakn
ilikilere girmilerdir. Mezheb olmaktan farkl dinamiklerle gelien Kzlba
ayaklanmalar siyasi sonular dourmamtr. 1527 ylndaki Kalender eleb
ayaklanmasndan sonra Kalenderin ldrlmesi, onun taraftarlarnn da
Huddd ldrmesinin ardndan Pir Evi (Hacbekta Dergah) otuz drt
veya otuz alt yl postninsiz kalm, nihayet 1551 ylnda Balm Sultann
halifelerinden Sersem Ali Paa, Hacbektaa gelerek posta oturmutur.
Osmanl merkezi ynetimi tarafndan Kzlba ocaklara kar desteklenen
ve ilk dnemlerden itibaren Yenierilik ierisinde temsil edilen ve krsaldan
ok ehir merkezlerinde faaliyetlerini srdren Bektalik, hem Anadoluda
hem de Balkanlarda giderek glenmitir. Saylar gnden gne artan
Bekta tekke ve dergahlar, ballarndan alnan para ve balanan vakflarla
ayn zamanda iktisadi bir g kazanmtr.
Bundan sonra yakn dneme kadar kk apl faaliyetler istisna edilirse
bir eit skunet dnemi yaanmtr.
175
176
nanlar
slam dinin temel inanc olan Allahn varl ve birlii ile Hz.
Muhammedin peygamberliini tasdik etmekten ibaret olan kelime-i ehadet
Alevlikte kabul edilmitir. Ancak bu iki iman esasna Alinin velyeti de
eklenmitir. Nitekim ok eitli vesilelerle sylenen Hak-Muhammed-Ali
leri bunu ifade etmektedir. Bu lerde yer alan Hak yce yaratc olan
Allah, Muhammed genel anlamda nbvveti yani peygamberlii, Ali
de tasavvuftaki velyeti yani ermilii sembolize etmektedir.
lerden ilki olan Hak yani uluhiyet anlay Alev ve Bekta
edebiyatnda eitli biimlerde anlalm ve ortaya konulmutur. Baz
kaynaklarda Allah lemin yaratcs, ezel, ebed, hay, kayym, evvel, hir
gibi vasflarla nitelenerek anlatlmtr. Baz kaynaklarda ise tasavvuftaki
vahdet-i vcd biiminde, baz kaynaklarda da vahdet-i mevcd yani
panteist bir temelde ifade edilmi; bu erevede kimi zaman Hz. Adem, alem,
insan yahut Hz. Aliye bir eit tanrsallk nispet edilmitir.
lerin ikincisi olan Muhammed bazan mstakil bazan da
Muhammed-Ali biiminde anlmtr. Mstakil olarak anldnda Hz.
Muhammedin Tanrnn peygamberi olduuna gnderme yaplm, Ali ile
birlikte ele alndnda ise tasavvuftaki nr-u Muhammed kavram
etrafnda deerlendirilmitir. Ayrca cemlerde Hz. Muhammede salavt
getirilmitir.
lerin sonuncusunu tekil eden Ali, Alevlik ve Bektaliin temelinde
yer almtr. Kaynaklarda genellikle Alinin h velyet olduu, Hz.
Muhammedin slamn zhirini temsil etmesine karlk onun slamn
btnn temsil ettii belirtilmitir. Ayrca tarikat, mrifet ve hakikatin Aliye
verildii, Aliden stn yiit, Zlfikardan stn kl olmad sylenmitir.
Dier taraftan Hz. Muhammed ile Hz. Alinin ayn z ve cevherden
yaratld, sadece bedenlerinin farkl olduu ifade edilmitir.
Tarih boyunca kendisini slamn iinde gren Alevlik ve Bektaliin
dier slm inanlara ilikin yaklamlarna ksaca yle deinilebilir. hiret
inanc mphem ve zaman zaman elikilidir. Bu inan, eski dinlerden gelen
tenshle, Kurann zerinde durduu hiret telakkisinin i ie girmi bir
halidir. Baz kaynaklarda kyamet, maher, br dnya, cennet ve
177
badetler
Alevlik ve Bektalik, slm dinini samimi olarak benimsemekle birlikte,
iinden getii tarihi srece bal olarak, bu dini kitab hviyetiyle tanyp
hayata geirme imkanndan byk lde yoksun kald iin, slam
inanlaryla ilgili olduu kadar bu dinin temel ibadet biimleri ile ilgili olarak
da belli bir esneklik ve farkllk iinde olmutur. Baz dnemlerde ve
blgelerde temel slam ibadetleri yerine getirme konusunda nispeten yksek
bir oran gzlenirken, baz dnemlerde ve blgelerde bu orann ciddi ekilde
dt mahede edilmitir.
Alevlik ve Bektalikte ibadet anlayn iki balk halinde ele almak
gerekir. Bunlardan ilki genel slam ibadetlere ilikin tutumlar, ikincisi ise
dab-erkn diye anlan temel ritellere ilikin tutumlar.
Genel slam ibadetlere ilikin tutumlara dair ilkin u sylenmelidir ki,
kltrel kaynaklarda bunlara dair olumlu gndermeler yaplmakla birlikte,
bunun genel mslman ounluun kaynaklaryla kyaslanamayacak kadar
snrl kald grlmektedir. Burada slmn balca ibadetlerinden namaz,
oru, hac ve zekta ilikin anlaylara iaret edilebilir:
Kltrel kaynaklarda abdest, gnlk namazlar ve Cuma namazna
ynelik snrl ve zayf ierikli gndermeler bulunduu gibi farkl ve elikili
gndermeler de vardr. Sz gelimi, abdestle ilgili olarak Hac Bekta Veli
Menkbnmesinde Hnkarn abdestsiz yere basmad belirtilirken, baka
bir kaytta, beraber olduu Molla Saadettinin Hnkara namaz ncesi abdest
almas gerektiini sylemesine zerine onun, biz abdest almayz, sen
alacaksan al dedii belirtilmitir. Bir dier kaytta da Hnkar her ne zaman
178
abdest alsa Kadnck Ana onun abdest suyunu zayi etmezdi denilmitir.
Namazla ilgili olarak ise Hnkarn velyetini ispatlamak iin susam yapra
zerinde, baka bir zamanda da dar seci zerinde namaz kld, ayrca
Lokman- Perende hacda iken Hac Bektan Kbede namaz kldn
grd belirtilmi, yine Hnkarn Bedahan dmandan kurtardktan
sonra halka namaz klmay rettii ifade olunmutur.
Dier taraftan, sz gelimi, Kaygusuz Abdal Menkbnmesinde saltnme adn tayan on be ktalk irde, Kaygusuzun gnlk farz namazlar,
Cuma ve bayram namazlar, teravih (ayrca cenaze namaz) snnetleri ve
rekat saylar belirtilerek dillendirildii grlmektedir.
Kzlba erkn kitab olan Buyrukta abdest ve namazla ilgili olarak ilgin
kaytlara rastlanlmaktadr. Eserde abdestten sz edilirken yle
denilmektedir: eriat abdesti, su ile bilinen ekliyle alnr; tarikat abdesti,
ikrar vermektir; marifet abdesti, nefsini bilip Hakk tanmak, hakikat abdesti
ise kendi kusurlarn grp bakalarnn kusurlarn rtmektir. Dier taraftan
namazla ilgili olarak eserde, eriat kapsnn nc makamnn ibadet
olduu zikredilip bunlardan birinin de namaz klmak olduu belirtilmitir.
Ancak eserdeki ibadetler btn biimde yorumlanrken namazn erknndan
Kbeye ynelmekle ile ilgili olarak, sfnin kblesinin, mrebbi ve
rehberin yzne bakmak olduu ifade edilmitir.
Oruca gelince; Alevlik ve Bektalik btn karakterine bal olarak
Ramazan orucuna dier slm ibadetlerde olduu gibi daha serbest ve
mesafeli bir tutum iinde olmutur. Kltrel kaynaklarda bu ibadetle ilgili
olan kaytlar yok denecek kadar azdr. Sz gelimi, Hac Bekta Veli
Menkbnmesinde, Hnkarn dedesi Musa es-Snnin mam Ali Rz ile
ilgili bir grmesinden sz edilirken, Musann mam iin sofra hazrlatt,
mamn ise orulu olduunu syledii fakat srar zerine orucunu bozarak
birka lokma ald kaydedilmektedir.
Drt Kap Krk Makam saylrken gerek Hac Bekta Velinin
Makltnda gerekse Buyrukta eriat kapsnn nc makam olan
ibadetlere deinildiinde, bunlardan birinin oru tutmak olduu
belirtilmitir. te yandan Buyrukta erkn yrten bir sofunun (sf) ayn
yol kardeine sayg gstermesi, (batn) oru olarak aklanmtr.
Orula ilgili olarak u da kaydedilmelidir ki, Alevlik ve Bektalikte
Muharrem ay girdiinde bu ayn ilk on gn veya baz yerlerde on iki gn
oru tutmak gerekir. Bu oru esas olarak Kerbelada ehit olan Hz. Hseyin
ve arkadalarnn acsn paylamak zere tutulur.
Zekat konusunda da Alevlik ve Bektalikte anlaylar da dier
ibadetlere ilikin anlaylarla benzer durumdadr. Hem Hac Bekta Velinin
Makltnda hem de Kzlba erkn kitab Buyrukta, eriat kapsnn nc
makam olan ibadetten sz edilirken zekat gemektedir. Ancak kltrel
kaynaklarda bu ibadetin gerei ve detay ile ilgili bilgilere
rastlanlmamaktadr. Dier taraftan Buyrukta yol mensuplarnn birbirlerini
niyaz etmelerinin (batn) zekt olduuna iaret edilmitir.
Zekatla ilgili durum ksaca byle olmakla birlikte Alevlikte mali
bakmdan yol nderlerine destek olunmas, yoksullar arasnda
yardmlama, onlarn korunup gzetilmesi ve insanlarn ibadet dncesiyle
kazanlarndan bir pay ayrmas dorultusunda zel baz uygulamalar vardr.
Bunun banda hakkullah veya lokma adyla anlan bir uygulama gelir.
179
Buna gre bir Bekta, yllk gelirinin bete birini Ehl-i Beyt hakk olarak
Hac Bekta Veli Dergahna, Kzlbalar da dedelere ve ocaklara verirler.
Yrelere gre birtakm farkllklar olmakla birlikte, hakkullah kara kazan
hakk, mrit hakk ve era hakk diye e ayrlr. Kara kazan hakk
dergahn giderleri iin harcanrken mrit hakk pirlere verilir, era hakk da
darda kalan muhiplere datlmak zere taksim edilir. Bunlar para olabildii
gibi arpa, buday, hatta hal, kilim gibi kiinin gc neye yeterse o cinsten
verdii eylerdir.
Hacca gelince, Alevliin kltrel kaynaklarnda bu ibadete
azmsanamayacak nispette gnderme yaplmtr. Hac Bekta Velinin
Makltnda kaplar anlatlrken yine ibadet makamnn saylmas
srasnda hac ibadetine deinilmitir. Kzlba erkn kitab Buyrukta da
ayrca, bir yol mensubunun kendisi gibi yol mensubu olan sf kardeine
tecells (onunla grmesi) yine batin bir hac olarak ifade olunmutur.
Hac Bekta- Veli Menkbnmesinde hacca birka nemli atfta
bulunulmutur. Bunlarn birinde Hnkarn hocas olan Lokman-
Perendenin hacca gittii, Kbeyi tavaf ettii, Arafatta vakfeye durduu
belirtilmi, ayrca Kbede namaz klarken Hnkarn da oraya gelip
namazlarn orada eda ettiini grmtr. Bir baka kaytta ise bizzat
Hnkarn hacca gittii, yol gzergah da verilerek ifade edilmitir. Buna
gre Hnkar hacca gitmeye niyet edip yola km, Necef, Halep, Kuds,
Medine gibi ehirlere urayarak erban (ile) karm ve hac grevini
yerine getirdikten sonra da Elbistan ve Kayseri yolunu izleyerek yolculuunu
tamamlamtr.
Yine sz gelimi, Kaygusuz Abdal Menkbnmesinde Kaygusuzun hac
yapt detayl saylabilecek biimde ifade edilmitir. Zikredildiine gre
Kaygusuz, eyhi Abdal Musann yannda kalp krk yl hizmet ettikten sonra
icazet alm, ardndan krk dervii ile birlikte Msra gelmi, buradan da
hacca gitmek zere yola kmtr. Gndzleri yryerek, geceleri istirahat
ederek krk gn sren yolculuun ardndan Mekkeye gelmi, nce Kbeyi
tavaf etmi, arkasnda vakfeye durmak zere Arafata kmtr. Gn boyu
telbiyeler (Lebbeyk duas) eliinde dua eden Kaygusuz daha sonra
Mekkeye gelip tavaf grevini yerine getirmi, Safa ile Merve arasnda say
yapm, zemzem suyu iip ilgili dier yerlere urayarak dua etmitir. Hac
vazifesini ifadan sonra Medineye dnen Kaygusuz burada Hz. Peygamberin
kabrini ziyaret etmi, yedi gn kalarak Gevhernmeyi yazm, ardndan
seyahatini tamamlayp dnmtr.
db-Erkn
Alevlerin ibadet anlay bakmndan dier bir husus olan db-erkna
gelince; bu bir eit tarikat nizamnamesi, yol mensuplarnn insan- kmil
oluncaya kadar uymalar gereken kurallar diye de anlabilir. Kzlba Alevlik
ve Bektalikte byk benzerlikler tamakla birlikte belli lde farkllklar
da bulunmaktadr.
Alevlikte dier bir ifadeyle Kzlbalkta yani Erdebil merkezli
ocaklarda erkn 16. yzylda Buyrukla birlikte son eklini alm, ocaklara
gre baz farkllklar bulunmakla beraber ciddi bir deiiklik olmadan
gnmze kadar gelmitir. Bu bakmdan denilebilir ki bu yapnn temel
erkn kitab Buyruk olup yolun btn nizamnamesi bu eserde kaytldr.
Ancak eserin deiik versiyonlarnn bulunmas, zaman iinde eser zerinde
180
181
182
183
dost gnln incittiniz mi? Dilinizdeki bize, gnlnzdeki size HakMuhammed-Ali yolunda yarglanp aklanmak istiyorsanz bilinenleri ve
bilinmeyenlerin hepsini sylemek mecburiyetindesiniz. Bu drda, bu yolda
yalan syleyenlerin derdine derman yoktur, bunu bilesiniz. Bu yolumuz
demirden leblebi, ateten gmlektir, lmeden evvel hesabn vermektir. Gelme
gelme, dnme dnme, gelenin mal, dnenin can diyerek uyar ve
nasihatlarda bulunur.
Bu erevede grlp aklanmak isteyen musahipler drda hem kendilerini
topluma arz ederek ikayeti olan kimseler olup olmadn sorar, hem de
varsa kendilerinin ikayeti olduu kii ve ikayet sebeplerini sylerler. Dra
duran candan ikayeti olanlar varsa bunlar meydana karak ikayet
sebeplerini ifade ederler. Pir, taraflar, taraflarn aklamalarn ve gerei
halinde ahitleri dinler; ardndan durumu hakkaniyet iinde deerlendirerek
sonuca balar, ikayeti kimsenin ikayeti yerinde ise gerei yaplr, sz
gelimi, maddi bir zarar sz konusu ise zarara uratandan ilgili zarar tazmin
edilir. Grg erkn, n hazrlktan cemin birlenmesine kadar btn safhalar
bakmndan dier erknla benzerlik tar.
Bir dier erkn olan Abdal Ms Erkn ise zellikle k aylarnda
yaplr. Kyn ileri gelenleri toplanr ve Abdal Ms kurbanna karar verirler.
Grevli olanlar evleri dolaarak lokma toplarlar. Kurbanlar kesilir, lokmalar
hazrlanr. Cem gerekletirilir. Abdal Ms kurban dolaysyla o yl
insanlarn elem, keder, hastalk ve bellardan korunacana ve kazanlarn
bereketli olacana inanlr.
Baka bir erkn Ba Okutma Erkndr. Bektalikte, kiinin ikrarna
bal olduunu gstermeye ynelik olarak yaplan bu erkn Alevlikteki
grg erknna tekabl eder. Her yl Muharrem mateminden kp on ikinci
gn akamndan o ayn sonuna kadarki dnemde yaplr. Safer aynda
yaplmaz. Safer ay ktktan sonra da yaplabilir. En az senede bir defa
yaplmaldr. Bir sene yaplmazsa dier sene mutlaka yerine getirilmelidir.
Daha fazla zaman geirenlerin ayrca bir kurban kesmeleri gerekir. Be yl
geenlerin ise ikrar treni icra edip yeniden nasip almalar gerekir.
Baka bir erkn Koldan Kopan Erkndr. Bu erkn bir yinden
ziyade genleri toplantya altrma, onlara db ve erkn hususunda duygu
verme, tarikat mefkresini alama amal bir muhabbet meclisidir. Dier
erkna bekrlarn girmesi yasak olduu iin gen delikanllar, bkire kzlar
ana-babalaryla birlikte bu meclise gelirler. Meclise gelen canlar yanlarnda
dem, meze ve yiyeceklerle gelirler. Bu mecliste eralar yaklr, demler iilir,
nefes ve buyruklar okunur, semahlar yaplr. Dede glbank ektike genler
ellerini birbiri stne koyarak Allah! Allah! nidasyla yn-i cemin ruh
duygusuna itirak ederler.
Yine dier bir erkn Dardan ndirme Erkndr. Alevlikte ve
Bektalikte vefat eden bir kimse iin Hakka yrd deyimi kullanlr.
Gerekte, insan Tanrdan gelmi ve Ona dnmektedir. lm bu dnn
addr. Hakka yryen bir kimse iin helallk alma temelli yaplan
toplantya drdn indirme, yaplan erkna da drdan indirme erkn
denir. z bakmndan bu erkn len bir cann velisi veya vasleri tarafndan
tpk o can hayatta imi gibi dnlerek, bata yaknlar olmak zere birlikte
olduu insanlarla helllemesi, varsa onlarn haklarn verilmesi ya da yerine
getirilmesinden ibarettir. Bu erknda lenin velisi veya vassi len kii adna
dr- Mansra durur ve arnm, incinmi, gcenmi kimseler varsa gelsin,
184
185
Cemlere itirak eder, toplum kendisiyle normal biimde iliki tesis eder.
Dknln kaldrlmasyla ilgili erkn musahiplik ve grg erkn gibi
yine on iki hizmetin yerine getirildii bir erkn olup, duruma zel
glbanklarn okunmas gibi baz kk farkllklarla onlardan ayrlr. cra
edilen merasim sonunda dede, topluma, ilgili kiinin dknlnn
kaldrldn ilan eder.
zet
Alevlik ve Bektaliin temel karakterini ifade edebilmek.
Alevlik ve Bektalik balangta gebe yahut yar gebe topluluklarn
nceki inanlarn slamla bir ekilde badatrdklar bir yapdr. Bu yapya
sonraki dnemlerde belli lde Hurf ve i anlaylar da nfuz etmitir.
Yesevlik, Veflik gibi mistik kalplar iinde varln devam ettiren bu
yapnn temel karakterinde tasavvuf, smaili etkiye bal olarak ksmen batn
anlaylar ile Hurflik ve snaeriyyeye ait unsurlar bulunmaktadr.
Alevlik ve Bektaliin tarihsel geliimini aklayabilmek.
10. yzylda gebe oymaklarn slamlamasyla, farkl isimler altnda
teekkl edip gelien Alevliin tarihi on asrlk bir byk zaman dilimini
iine alr. lk dnemlerde Orta Asyada batn nitelikli tasavvufi kurumlarda
hayatn srdren bu yap 11-14. yzyllarda Anadoluya tanm,
Osmanllarda erken dnem fetihleriyle birlikte Balkanlara kadar uzanmtr.
Seluklular dneminde Baba ayaklanmasyla ayn adla anlan bir hareket
balamtr. Bu yapya mensup kimselerin de yer edindii Safev tarikatnn
siyasilemesi ve ilemesiyle ayr bir tarihsel srece girilmitir. OsmanlSafev mcadelesinin ardndan Anadoluda sosyal ve ekonomik nedenlerle
ayaklanmalar balam ve 17. yzyla kadar devam etmitir. Bu arada Rum
Abdallarnn gayretiyle Hac Bekta Velinin retileri yaylmaya balam,
giderek Kzlba-Bekta farkll ortaya kmtr. Kzlbalk zaman iinde
ie kapanm, Bektalik Yenieriliin lavedilmesiyle birlikte byk bir
darbe yemitir. Gnmzde Alevlik ve Bektalik derneklemitir.
Alevlik ve Bektaliin inan, ibadet anlaylar ile db-erknn
aklayabilmek.
Alevlik ve Bektalik tarih boyunca kendisini slam iinde grm, HakMuhammed-Ali leri ile uluhiyet, nbvvet ve velayet benimsenmitir.
Uluhiyet anlay baz defa vahdet-i vucd anlay temelinde kabul
edilmitir. Ayrca yer yer kapallklar ve elikiler bulunmakla birlikte, bu
yapnn kaynaklarnda dier slam inanlara da olumlu gndermeler
yaplmtr. Dier yandan belli lde ruh g adyla tenashe kap
aralanmtr. Benzer durum genel slam ibadetlere de yansmtr. Alev ve
Bekta erkn ikrar erkn, musahiplik cemi, grg cemi yahut erkn gibi
birok cem ve erknlarla kendisini bulmutur.
Alevlik ve Bektaliin badatrmac ynlerini deerlendirebilmek.
Alevlik ve Bektalik iinden getii tarihsel srece bal olarak eski Trk
inan ve gelenekleri, Zerdtlik, Mazdeizm, Maniheizm ile Hurflik ve
smailiyye, snaeriyye iliinden etkilenmitir.
186
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Baba ayaklanmas 1240 ylnda gereklemitir.
b. Ahmed Yesev 1166 ylnda vefat etmitir.
c. Haydarlik, Kutbeddin Haydar tarafndan kurulmutur.
d. Maklt, Hac Bekta Velinin eseridir.
e. Baba lyas Horasan, Hac Bekta Velinin mridir.
2.Balm Sultann Bektailikteki rol nedir?
a. Adb-erkn yeniden dzenlemek
b. ah Kulu isyanna katlmak
c. Bektaileri elebilere balamak
d. Kalender elebi ayaklanmasna katlmak
e. Huruflii Bektai tekkelerinde yaymak
3. Aadakilerden hangisi Aleviliin yazl kaynaklarndan biri deildir?
a. Erknnmeler
b. Velyetnmeler
c. Deyiler
d. Buyruklar
e. Semahlar
4. .Aadakilerden hangisi Alevilikte yol kardelii anlamna gelir?
a. Zkirlik
b. Musahiplik
c. eraclk
d. Rehberlik
e. Gzclk
5. Kzlba Alevilikte Bektailikteki ikrar cemi/erknna tekabl eden
cem/erkn aadakilerden hangisidir?
a. Grg
b. Dardan indirme
c. Koldan kopan
d. Musahiplik
e. Nasip alma
187
2. a
3. e
4. b
5. d
Yararlanlan Kaynaklar
Noyan, B. (1995), Bektalik Alevlik Nedir, stanbul.
Buyruk. (1982), nr. Fuat Bozkurt, stanbul.
Erz, M. (1977), Trkiyede Alevlik Bektalik, stanbul.
Melikoff, I. (1993), Uyur dik Uyardlar, ev. Turan Alptekin), stanbul.
Ocak, A. Y. (1996), Trk Sfliine Baklar, stanbul.
Tur, D. (2002), Erknname, stanbul.
zm, . (2002), Kzlba, Diyanet slam Ansiklopedisi, stanbul.
188
189
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Ahmedyye mezhebinin
aklayabilecek
oluum
srecini
ve
temel
grlerini
Anahtar Kavramlar
Mehdi / Mesih
Ahmediyye
Bb
Bblik
Bahilik
neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
190
Mehdilik nanc
Temelinde Oluan
Ge Dnem Mezhepler
GR: MEHDLK
Szlkte hidayete erdirilmi ve kendisine doru yol gsterilmi kimse
anlamna gelen mehdi, ahir zamanda ortaya kmas beklenen bir kurtarcy
nitelemek iin kullanlan bir kavramdr. Mehdilik, farkl adlar altnda
kendisini gstermekle birlikte hemen hemen btn dinlerde ve kltrlerde
yer etmi ortak bir olgudur. Beklenen bir kurtarc fikrinin hemen hemen
btn dinler ve kltrlerin sahip olduu ve yaatt bir mit ve kurtulu
ideali olduunun; idarecilerin hkm altnda ezilen kitlelerin, kendilerini
karanlklardan aydnla karacak bir kurtarcy, yani mehdiyi daima
beklediklerinin (Flal, 2004, s. 272) de altn izmek gerekir. Bu nokta
nemlidir; zira mehdilik algsnn ve inancnn her dinin kendi tarihsel
balamndan beslendiini, sosyo-politik ortamna gre ierik kazandn
bilmemizi gerektirir.
Mehdi telakkisi her toplumda yank bulan bir snma mekanizmasdr.
Sosyal artlarn bozulup zulmn artt dnemlerde halk bir kurtarc
beklentisine girmi, daha sonra da bu beklenti, dini bir inanca brnerek
mehdi inanc eklinde ortaya kmtr (Yavuz, 2003, s. 372). Mehdi, farkl
kltr ve dinlere gre dnyann tarihinin sonunda tanr tarafndan yeryzne
gnderilecek ve yeryzn hakimiyetine alacak, bir hkmdar, insanlara
doru yolu gsterecek bir peygamber, dini bir lider veya Hinduizmde olduu
gibi bir tanrdr (Sarkolu, 2003, s. 369).
Mehdi inancnn btn dinlerde kabul grm olmas, kavramn (dini
fenomenin) kkeni ile ilgili tartmalara da yn vermitir. Bir dindeki
alglanma biiminin, baka dinlere ne ekilde yansd zerinde durularak,
kavramn dinler arasndaki etkileim temelinde ekillendii ada
aratrmaclar tarafndan tespit edilmeye allmtr. Bu adan bakldnda
slm dncesindeki mehdilik kavramnn ieriinin ekillenmesinde byk
lde sril gelenein etkili olduu grlmektedir. Bu dini gelenekte
beklenen kurtarc iin yaygn olarak kullanlan isim, mesih olmutur.
Beklenen kurtarc, Yahudilikte mesih kelimesiyle karlanmakta ve
sriloullarn esaretten ve srgnden kurtarp vaat edilmi topraklara
kavuturacak ve kutsal mabedi yeniden ina edecek kimse olarak kendisini
gstermektedir. Dvd soyundan olacak olan mesih, yeryznn sonuna
doru dnyaya gelerek ilahi krall balatacak olan bir kraldr. Buna gre
mesih tamamen yeni bir insann kurtarc olarak gelmesidir. Yahudiler mesih
kavramn kutsal kitaplaryla temellendirirler ve Tevratta bunun aka dile
191
192
193
AHMEDLK
Mirza Gulam Ahmed Kadiyn (1835-1908) tarafndan Hindistan PencapKdiyn'da XIX. yzyln sonlarna doru kurulan bir dini hareket olan
Ahmedlik, Mirzalik ve Kdiynlik adlaryla da anlmaktadr. Hareketin
kurucusu ve ballar, kendileri iin Ahmediyye ismini kullanmlar, resmi
makamlarca da bu isimle anlmlardr. Ancak slm dnyasnda tanmlandklar isim, genellikle Kdiyniyye olmutur.
194
gelien milliyeti fikirleri de blgeye tad. Bu husus, zaten bir barut fsn
andran oulcu yapda tansiyonu yksek atmalarn olumasna yol at.
te yandan ngiliz idaresiyle birlikte Hristiyan papazlarn blgede
yrttkleri misyonerlik faaliyetleri gerilimi daha da trmandrd. Bu srete
Hindular ile Hristiyanlarn, zaman zaman Mslmanlara kar ibirlii
yapmalar, blgenin yerel unsurlar olan Mslmanlarla Hindular arasndaki
rekabeti daha da ileri noktaya tad.
ngiliz smrsne kar 1857 ylnda Mslmanlar tarafndan balatlan
ve Sipahi Ayaklanmas olarak bilinen byk isyann baarszlkla sonulanmas blgedeki kaos ve kriz ortamn daha da derinletirdi. ngilizler, isyann
toplumda idareleri aleyhine oluturduu izleri silmek iin Mslmanlara
yklendiler ve ok boyutlu bir sindirme ve ezme politikas uyguladlar.
Yaanan bu kaos, beklenen kurtarc dncesini Mslmanlarn gndemine
tad.
Byk Sipahi Ayaklanmas hangi sebeple ortaya kmtr?
195
196
197
BBLK-BAHLK
Bblik-Bahlik, tpk Ahmedlik gibi, 19. Yzylda, beklenen kurtarc
syleminin yksek sesle dile getirildii bir kaos ortam zerinde ekillenmi
dini bir harekettir. Ahmedlik, Hint alt ktasnda ve Snni slm anlay
ekseninde olumu bir hareket iken, Bblik-Bahlik randa daha ok i
slm anlay merkezinde gelimitir. irazl Mirza Ali Muhammed Babn
kurucusu olduu hareketin arka plannda mmiyye asnn tasavvufi bir
yorumu niteliindeki eyhlik tarikati yatmaktadr. Her ne kadar Bblik ve
Bahlik eklinde iki ayr isim kullanyor olsak da, birbirinin devam olmalar
tek bir balk altnda birlikte ele alnmalarn gerekli klmaktadr.
198
199
200
201
202
vasflar ise onlar bir anlamda tanr yapmaktadr. Onlarla konumak tanr ile
konumak gibi bir nitelik tamaktadr. Ademden itibaren btn peygamberler, tanr zuhuru olan Bahullah mjdelemek iin gnderilmilerdir.
Ayn ekilde btn dinler de onun geliini hazrlamak iin gnderilmitir;
hepsi de noksandr ve Bahullahn gelii ile birlikte tamamlanmtr.
Bahullahtan sonra da peygamber gelecektir; ancak bu onun zuhurundan
1000 yl sonra gerekleebilecektir. (Flal, 1991, s. 467)
Namaz, zekt, oru gibi slm dininin ngrd ibadetler, Bahlikte de
bulunmakta, ancak farkl bir formatta eda edilmektedir. Buna gre namaz,
kiinin ferdi olarak sabah, le ve akam olmak zere gnde defa Allah
anmasdr. Abdest slmdakinden farkl deildir. badet iin kbleleri,
Bahullahn kabrinin olduu Akka ehridir. Oru, 19. ay olan al aynda on
dokuz gn olarak tutulmaktadr. Orular slm'da olduu gibi deil, sadece
bir perhizden ibarettir. Hac yalnzca erkeklere mahsus olup, Bb Mirza
Alinin irazdaki evinin veya Bahullahn Badadda ikamet ettii evin
ziyaret edilmesidir. Zekat vergi olarak alnmakta olup, mallarn bete birinin
verilmesiyle gerekleir. Cihad Bahlikte yasaklanm bir dini hkmdr
(Flal, 1991, s. 467).
Merikul-Envar adyla dokuz cepheli olarak kurulan ve dnyann yedi
ktasnda bulunan yaplar, Bahlerin ana mabetlerini oluturmaktadr. Ancak
bu yaplar yalnzca mabetle snrl deildir; evresinde sosyal ve eitimsel
faaliyetlerin gerekletirilebilecei eitli organizasyonlar da bulunmaktadr.
ngiltere, Almanya, svire, Trkistan ve Amerika gibi lkelerde Bahlik'le
ilgili yaynlar yaplmaktadr. Amerika'da iki ylda bir Bah World (Bah
Dnyas) adyla yaynlanan bir yllklar bulunmaktadr.
zet
Mehdilik inancnn slm ncesi kkenlerini ve slm dncesindeki yansmalarn deerlendirebilmek.
Tarih boyunca sosyal sarsntlarn ve bunalmlarn yaand dnemler, hep
karizmatik bir kurtarc fikrini n plana karmtr. Bu durum, ierikleri
farkl olsa da btn dinlerde beklenen bir kurtarc dncesinin olumasn
salamtr. Yahudilik ve Hristiyanlk bunun en somut rnekleri olup,
konunun slm dncesindeki tezahrlerine de etkide bulunmulardr.
slmdaki mehdilik anlay, daha ok i evrelerce sahiplenilmi olmasna
karn, Snni evrelerde de karlk bulmutur. ilikte, beklenen on ikinci
imamn bir vasf olmas dolaysyla inan meselesi olarak grlen mehdilik,
Snnler iin bir inan meselesi nitelii tamamaktadr.
Ahmediyye mezhebinin
aklayabilmek.
sosyo-kltrel
arka
plann
ve
oluumunu
203
iddiasn, dier dinlerde de yer alan beklenen kurtarc fikri ile ilikilendirmi
ve her dinin bekledii mehdi olduunu ileri srmtr.
Ahmedyye mezhebinin temel grlerini aklayabilmek.
Ahmedlik, Hint alt ktasnda Snni slm anlay ekseninde ve mehdilik
iddialar erevesinde olumu bir harekettir. Klasik anlamda tam bir mezhep
hviyeti tamamaktadr; nk slm dininin dorudan doruya itikatla ilgili
konularna giren meseleleri hakknda deil, kyamet ve ahir zaman rivayetleri
ile ilgili ikincil derecedeki birtakm hususlar zerinde durmaktadr. Hareketin
temel grleri, Mirza Gulam Ahmed'in mesihlik, mehdilik, nebilik gibi
iddialar evresinde ekillenmitir. mana ilikin grleri Snni mezheplerin
yaklamyla paraleldir. Buna gre iman Allaha, peygamberlerine ve onun
Allahtan getirdiklerine inanp, dil ile ikrar, kalp ile tasdik etmek ve hayrl
iler yapmaktan ibarettir. Ahmedlik, slm'n ibadet ve muamelat konularnda tamamen Hanef mezhebinin yaklamn benimsemektedir. Ahmedliin,
Snn mezheplerle en nemli ayrlk konularndan birisini cihat konusundaki
dnceleri oluturmaktadr. Buna gre silahla cihat devri gemitir. slm'n
yaylmas iin cihat, kalem ve dua ile yaplmaldr.
Bblik-Bahliin
aklayabilmek
dini-kltrel
arka
plann
ve
oluum
srecini
204
Kendimizi Snayalm
1. Mehdilikle ilgili aadaki bilgilerden hangisi yanltr?
a. Sosyal bunalmlarn yaand her toplumda grlebilmektedir.
b. Yahudilikte beklenen kurtarc, Davud peygamber soyundan gelecek
bir kraldr.
c. ilikte, beklenen on ikinci imamn bir vasf olarak grld iin
nemli bir inan esasdr.
d. Hristiyanlkta beklenen kurtarc, Hz. sann kendisidir.
e. Snnilikte mesih ve mehdi ayn kiiyi ifade etmektedir.
2. Ahmedyye mezhebi iin slm dnyasnda kullanlan en yaygn isim
aadakilerden hangisidir?
a. eyhlik
b. Bblik
c. Kadiyanlik
d. Mirzalik
e. Bahlik
3. Bblik mezhebinin kurucusu aadakilerden hangisidir?
a. Mirza Yahya Nuri
b. Mirza Ali Muhammed
c. Mirza Gulam Ahmed
d. eyh Ahmed el-Ahsa
e. Mirza Hseyin Ali
4. Aadakilerden hangisi Bahlerin kutsal kitaplar arasnda yer almaz?
a. Berhin
b. El-Akdes
c. El-Beyn
d. Kelimt- Meknne
e. El-kan
205
2. c
Yantnz doru
okuyunuz..
3. b
4. a
5. d
deilse,
Ahmediyye
blmn
yeniden
206
Yararlanlan Kaynaklar
Abdulhamid, . (1986), slma Ynelen Ykc Hareketler (Bblik ve
Bahliin yz), trc. M.S. Yeprem-H. Gle, Ankara.
Flal, E. R. (2004), amzda tikadi slm Mezhepleri, zmir.
Flal, E. R. (1991). "Bahlik", Diyanet slm Ansiklopedisi, IV, 464468.
Flal, E. R. (1994), Bblik ve Bahlik, Ankara.
Flal, E. R. (1986), Kdiynlik (Ahmedyye Mezhebi), zmir.
Flal, E. R. (1994), Kdiynlik, Ankara.
Flal, E. R. (2001), Kdiynlik, Diyanet slm Ansiklopedisi, XXIV,
137-139.
Hakyemez, C. (2004), Mehdi Dncesinin tikadilemesi zerine, Gazi
niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2004/1, c. III, say: 5,
ss. 127144.
lhan, A. (1993), Mehdilik, stanbul.
el-Kummi, bn Babaveyh (1978), Risaletl-tikadtil-mmiyye, trc. E.
R. Flal, Ankara.
Sarkolu, E. (2003). Mehdi, Diyanet slm Ansiklopedisi, XXVIII,
369371.
Sarkolu, E. (1997). Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, Samsun.
Van Vloten, G. (1986). Emevi Devrinde Arap Hakimiyeti, a ve Mesih
Akideleri zerine Aratrmalar, trc. M. Said Hatibolu, Ankara.
Yavuz, Y. . (2003), Mehdi: slm nancnda Mehdi, Diyanet slm
Ansiklopedisi, XXVIII, 371374.
207
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Anahtar Kavramlar
Gelenek
Tecdid, Islahat
nklp
Hilafet
slmclk
Modernizm ve adalk
neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
208
209
XIX.-XX. yzylda, slm bir btn olarak (inan, ibadet, ahlak, felsefe,
siyaset, hukuk, eitim vd.) yeniden hayata hakim klmak ve aklc bir metodla
Mslmanlar, slm dnyasn bat smrsnden, zalim ve mstebit
yneticilerden, esaretten, taklitten, hurafelerden kurtarmak; medeniletirmek,
birletirmek, ve kalkndrmak uruna yaplan aktivist, modernist ve eklektik
ynleri baskn siyasi, fikri ve ilmi almalarn, araylarn, teklif ve
zmlerin btnn ihtiva eden bir harekettir (Kara, 1995, s. 9).
Hazrlayc Nedenler
Avrupa merkezli bat medeniyeti, rnesans ve reform hareketleriyle kendisini
byk lde yenilemiti. Hristiyan dogmatizminin toplumsal, kltrel ve
siyasal alanda g kaybetmesi, sanayi devrimini kolaylatrm, bu
gelimeyle bat, teknik ve ekonomik bakmdan slm dnyasna kyasla
byk mesafeler almt. Bu stnlk karsnda Mslman lkeler batl
emperyal devletlerin istilasna maruz kaldlar. 1798de Napolyonun Msr
igaliyle balayan sre, 1852de Hint alt ktasnn ngiliz himayesine
girmesiyle devam etti. Kuzey Afrika lkeleri, Fransa ve talyann igaline
maruz kald. 1882de Msr ngilizlerin eline geti. Osmanl Devleti
kapitlasyon anlamalaryla birok ekonomik imtiyaz batl glere devretti.
Girmi olduu harplerin ve Fransz htilalinin ateledii milliyetilik
hareketlerinin etkisiyle nemli topraklarn kaybetti.
Bu yenilgiler bir taraftan bat emperyalizmine kar dmanlk douruyor,
dier taraftan ise bir zeletirinin elik ettii yeniden istikrara kavumak,
galip devletleri taklit etmekle mmkndr fikrine g kazandryordu.
Batda bulunan elilerin, aydn ve rencilerin arasnda beliren bat
hayranl, bir aalk duygusunu besliyor, kendine yabanclama atmosferi
toplumun nemli kesiminde etkisini gsteriyordu.
Bata pozitivizm olmak zere eitli Aydnlanma ideolojileri eitimli
mslmanlar arasnda reva bulmaktayd. Oryantalizm ve misyonerlik
faaliyetleri mslmanlarn zgvenini ciddi olarak tehdit etmekteydi. Onlar
kendi zlerinden, kltr ve medeniyetlerinden utanr veya en azndan
kukulanr hale getirmekteydi (Kara, 1995, s. 14-5).
Smrge ynetimleri altnda hrriyetlerini kaybetmi kitlelerin bu zararl
cereyanlar karsnda direnmesi hayli zor olsa da ilk slmclar diye bilinen
kimi ahsiyetler, aktivist bir tavrla ilmi, kltrel ve siyasi bir takm
gayretlerin ierisine girdiler. stiklalini kaybetmemi lkelerde de benzer
abalar mevcuttu. ounlukla baskc ynetimlerle idare edilen bu lkelerde
insan haklar, anayasal dzen, eitim reformu gibi modern meseleler, baz
bask ve kstlamalar gslemek pahasna tartlmaya baland.
210
211
212
her slmc isim, slm dininin gelimeye engel olmad, Bat medeniyetine
stnlk salayan unsurlarn esasen Mslmanlardan alnd, Mslmann
srekli alma halinde olmas ve glenmesi gerektii, birlik ve beraberliin
elzem olduu gibi tezleri savunmada sz birlii etmi, Mslmanlar tevhid
prensibi temelinde saf ve salam bir inan sahibi klmak, eitim ve retimi
slah edip taklitilie sava amak, toplumu donuklatran mevcut ahlak
anlayn deitirerek aktif bir Mslman tipi ortaya karmak, yeni ve
kapsaml bir cihat fikri gelitirmek gibi ortak hedefleri benimsemitir. Bu
hedefler erevesinde bidat ve hurafelerin reddi, medrese ve tarikatlarn
slah, yeni bir felsefe anlay ve terminolojisinin gelitirilmesi gibi hususlara
arlk vermilerdir (Trkne, zcan, Kutluer, 2001).
hyac ahsiyetlerin cihat kavram zerine yapm olduklar yeni ve kapsaml
izahlar hakknda bir bilgiye ya da tahmine sahip misiniz?
lk hyaclar/slmclar
hyac/slmc dncenin mimarlar ya da ncleri diyebileceimiz baz
sembol isimler zerinde durarak konuyla ilgili bilgilerimizi pekitirebiliriz.
213
214
215
216
217
Geleneki Oluumlar
Bir toplum veya toplulukta eskiden kalm olmalar dolaysyla saygn
tutulup kuaktan kuaa iletilen, yeler arasnda manevi balar glendiren,
zgven kazandran ve belli bir yaptrm gc olan bilgiler, adetler,
davranlar, alkanlklar, szl ya da yazl kltrel kalntlar gelenei oluturmaktadr. rnein mezheplerin, tarikatlarn, medrese tedrisatnn kendilerine zg gelenekleri bulunmaktadr. Bunlar mmet veya slm gelenei
denilen geleneksel ana yap ierisinde nemli bir ksm oluturur.
Gelenek birikimi iinde shhatli unsurlar yannda shhatsiz, temelsiz,
marazi unsurlar da tabii ki bulunacaktr. Gelenekilik, muhafazakr bir
tutumla shhatli-shhatsiz ayrmna ok itibar etmeden, sadece mslmanlar
arasnda intikal etmesi zelliini dikkate alarak gelenein srdrlmesini,
yaanmasn ister. Geleneki oluumlarn liderleri ounlukla eyh, stad,
mevlna, lim, imam gibi lakaplarla anlrlar ve geleneksel dini eitim alm
kiiler arasndan karlar. Silsile sistemi bu yaplarda bugn gemie balar.
Ayrca gelenek iinde baz mertebeler olumutur ve bu hiyerariye saygl
davranlar beklenir. Yaplanmada erkek egemen bir alma sistemi
mevcuttur. Meseleler karsnda akl olanlardan ziyade nakl zmler tercih
edilmektedir. Gnmz slm dnyasnn en nemli geleneki yaplar, selefi,
tasavvufi ve medrese kkenli olanlardr.
218
219
220
221
222
223
Islahat Oluumlar
Islahat, genel olarak herhangi bir kurumda, uslde ya da devlet dzeninde
eskimi, bozulmu ya da aksayan yanlar dzeltmek, iyiletirmek, eksiklikleri
tamamlamak, bozulanlar onarmak manasna gelmektedir. Islahatlar
bozulmay slmiyetin kendisinde aramazlar. Bozulma, Mslmanlarn din
algsnda, yaantlarnda, dini kurumlarda, eitim messeselerinde, devlet
dzeninde, ksacas cemiyette, siyasette ve dncede olmutur. Islahat
bunlar dzeltmeye alr. Dzelmeyecek durumdaysa radikal bir tavr
sergileyerek ykp dorusunu ina etmeyi dener. Bozulmada yanl
geleneklerin de rol olduu dnld iin, dzeltme ve ina hareketinde
gelenee sayg duymaya, onu korumaya ncelik verilmez. Fakat pratik bir
fayda grlmedii iin derin bir gelenek sorgulamasna da gidilmez.
Islahatlkta batllama ve modernizm eletirisi gldr. Fakat dier
taraftan semeci bir mantkla ve faydac gayelerle, ileri bir medeniyet
addedilen batdan ve modern dnyadan yararlanma yoluna gidilir. Temel
kaynak ve referanslarda nakil-akl dengesi gzetilmeye allr. Islahatlkta
srekli bir faaliyet, dinamizm ve tekilatlk gze arpar. Sz ve yaz yerine
i, eylem ve hareket n plandadr. Yani teoriye deil pratie dnk alrlar.
Faaliyetler ve gzetilen amalar, din-ilm meseleler ile alakal olmaktan
ziyade siyaset, ekonomi, eitim-retim, basn-yayn merkezlidir. Geleneki
yaplarla kyaslandnda slahat yaplarda daha sk disiplin, daha kat
hiyerari ve daha resmi ilikiler gze arpar. Tekilat mantk baskndr.
Kadnlarn faaliyetlere daha geni katlm gzlenir. Liderlie ykselmede
dini tahsil ok nem arzetmez. st kadrolarda daha ok sekler eitimden
gelen teknokrat, mhendis, ekonomist, eitimci ve gazeteciler bulunur.
Islahat hareketlerin bir ksm sadece sosyal ve kltrel almalar
zerinde younlamakta, siyasi faaliyetlerden uzak durmaktadr. Dier ksm
ise ynetimin slahn hedeflemekte, dolaysyla iktidar ya da devleti ele
geirmeyi amalamaktadr.
Kltrel Islahatlk
Kltrel slahat oluumlar daha ok insan unsuru zerine odaklanan ve
tabandan tavana doru bir slahat program ngren hareketlerdir. Eitimretim, basn-yayn, sivil toplum ve insani yardm kurulular, iadamlar
rgtleri, kltrel faaliyet yrten dernek ve vakflar, renci tekilatlar gibi
organlar vastasyla halk tabanna ulap seslerini duyurmaktadrlar.
224
Siyasal Islahatlk
Siyasal slmclk nitelemesiyle de karlanan siyasal slahatlk, kltrel
slahatln aksine tavandan tabana doru bir slahat program ngrmektedir. Bu izgideki oluumlar, kltrel slahatlarn kullandklar organlarn
yansra, sendikalar, siyasal partiler veya igale kar direni rgtleri
eklindeki kurumlar da devreye sokarak iktidar talebinde bulunmaktadrlar.
Siyasal slahat hareketlerin nemli bir blm, yasal yollardan ve uzun
sreli bir siyasi mcadeleyi programlam, bu srete iddet metotlarna
bavurmamay ilke edinmitir. Bu eit hareketlerin en kkls ve en by
kukusuz Arap lkelerindeki hvn- Mslimn hareketidir.
hvn- Mslimn (Mslman Kardeler) tekilat, Msrl bir retmen
olan Hasan el-Benn (19061949) nclnde 1928 ylnda smailiyede
kuruldu. 1933de merkezini Kahireye tad. Siyasi, ilmi, sportif, kltrel ve
sosyal alanlarda faaliyet gsteren bir tekilat olarak geliti. Kuruluundan
itibaren ieride rtl ngiliz smrgeciliine kar tam bamszl savundu. Filistin sorunuyla yakndan ilgilendi. 1953de cumhuriyetin ilanndan
sonra ise ynetimin slmi esaslara gre slah iin almalarn yrtt.
Kapsam bir hayli geni olan bu slah programnn, fertlerden balayarak, aile,
toplum, devlet ve tm insanl iine almas amaland. Msr dndaki
Suriye, rdn-Filistin, Sudan gibi Arap lkelerinde de ubeler aarak
tekilatland.
Hasan el-Benn, slm leminin iinde bulunduu kt durumun almas
iin ncelikle hilafetin yeniden tesisi yoluyla slm birliinin salanmas,
slmi deerlerin hayata geirilmesine ynelik bir devletin kurulmas ve
bylece Mslman lkelerin tmnn her trl yabanc hkimiyetten ve
onlarn yerli ibirlikilerinden kurtarlmas hedeflerini ngrmt. Bu
hedefler dorultusundaki almalarnda hvn yeleri birok kanuni engelle
karlatlar. Ar hapis cezalarna arptrldlar. Tekilatlar yasad ilan
edildi. Benn suikasta urad ve hayatn kaybetti. Onun lmnden sonra
hvn- Mslimn hareketi, bir ksm lml, bir ksm da etkin mcadele
225
226
Modernist Oluumlar
Batda Modernizm anahatlaryla XIX. yzyln ikinci yarsnda ve XX.
yzyln ilk eyreinde hkm srmtr. Dayand temel dnce, geleneksel kurumlarn, sanatn, edebiyatn vs. artk zamanlarnn dolduunu, bu
nedenle bunlar terkederek ada deerlere uygun yeni bir kltr ve anlayn gelitirilmesi gerektiidir. Modernizm, ticaretten felsefeye her eyin
sorgulanmasnn gerekliliini savunur. slm modernizmini, yahut slm
adaln bu aklama balamnda tanmlayp anlamak gerekir.
Geleneki ve slahat nitelikli gnmz slmi akmlarnn neredeyse
tamam, slm medeniyetinin knn ve mslmanlarn gerilemesinin
sebebinin slm dini deil mslmanlar olduu tezini desteklemektedir. Bu
arada d glerin yapm olduu tahribat da gndeme getirilmektedir. slm
modernistleri ise byk bir cesaretle, bozulma ve kn asl sebebinin ne
227
228
229
zet
19 ve 20. yzyllarda slm lemindeki ihya hareketlerini douran nedenleri
ifade edebilmek.
19. yzyla gelindiinde slm lkelerinin byk blm smrge ynetimleri altnda idare ediliyordu. slm medeniyeti, etkisi hl devam eden bir k dnemine girmiti. Batl ideolojilerin, misyoner ve oryantalistlerin din
olgusunu, slmiyeti ve mslmanlar tenkit etmeleri karsnda aydn kesimlerde bir zgvensizlik ve fikir buhran olutu. Bu olumsuz gidiat durdurmak iin baz lim ve dnrler bir ihya ve tecdid hareketine giritiler.
lk ihyaclarn zerinde durduklar temel meseleleri aklayabilmek
Temel meseleleri u ekilde zetleyebiliriz: Dinin ana kaynaklar nda slm hayata yeniden hkim klmak; gerilemeyi durdurarak ilerlemeye gemek; tarikatlar ve medreseler gibi dini kurumlar slah ederek onlar ilerlemede istihdam etmek; ilerleme dorultusunda bat medeniyetinin mspet
ynlerinden istifade etmek; mslmanlarn birliini salayarak smrgeciliin nne gemek; ynetime halkn katlmn salayarak mutlakl
nlemek; yabanc ideolojilerin zararlarn giderici almalar yapmak.
230
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ihyacl douran nedenlerden biri deildir?
a. Pozitivizm ve dier ideolojilerin slm dnyasndaki tesirleri
b. Mslman lkelerdeki bat smrgecilii
c. Mool istilas ve Hal seferleri
d. Oryantalist dncenin mslman aydnlar zerindeki tesiri
e. Mslmanlarn bilimde gerileyii
2. Aadakilerden hangisi slmcln temel meseleleri arasnda yer almaz?
a. Eitim-retim kurumlarnn slah
b. Bilimde ilerleme
c. Mslmanlarn birlii
d. Hilafetin kaldrlmas
e. Halkn ynetime katlm
3. I- Tarikatlar
II- Fkh mezhepler
III- tikad mezhepler
IV- Mevlidhnlk
Yukardakilerden hangisi Vehhbliin kar olduu dini kurumlardan
biridir?
a. Yalnzca I
b. Yalnzca II
c. Yalnzca III
d. Yalnzca IV
e. I, II, III ve IV
231
2. d
3. e
4. b
5. a
Temel
232
Sra Sizde 3
Farkl tefsirlere imkan veren Kurnn ksa ve zl slubu (mcmel yaps),
modernist bir Mslman dnre, vermek istedii ada mesaj ayetler
zerinden rahatlkla iletme frsat yaratmakadr. Snnet ve icmann otorite
olmaktan kmas, verilen mesaja bu kaynaklardan gelebilecek itiraz ya da
kstlama ihtimalini ortadan kaldrmaktadr. Geriye kalan tek kaynan, yani
Kurnn tartlmaz otoritesi, verilen modern mesaja ayrca koruyucu bir
zrh kazandrmaktadr.
Yararlanlan Kaynaklar
Ahsan, M. M., (1993). Cemaat-i slm ve Cemaat-i Tebli, Diyanet slm Ansiklopedisi, VII, s. 291294.
Birk, A., (2001). Hint Altktas Dnce ve Tefsir Ekolleri, stanbul
nim, . el-Beyym., (1997). Hasan el-Benn, Diyanet slm Ansiklopedisi, XVI, s. 307309.
Kara, ., (1995). Trkiyede slmclk, stanbul.
Karaman, H., (1994). Efgn, Diyanet slm Ansiklopedisi, X, s. 456
466.
z, M., (1989). Ahmed Han, Seyyid, Diyanet slm Ansiklopedisi, II, s.
7375.
zcan, A., (1993). Drlulm, Diyanet slm Ansiklopedisi, VIII, s.5534.
zervarl, S., (2005). Muhammed Abduh, Diyanet slm Ansiklopedisi,
XXX, s. 482487.
Paac, M., (2008). ada Dnemde Kurn ve Tefsire Ne Oldu?, stanbul
Trkne, M., zcan, A., Kutluer, . (2001). slmclk, Diyanet slm
Ansiklopedisi, XXIII, s. 6067.
Yavuz, Y. ., (2006). Mustafa Sabri, Diyanet slm Ansiklopedisi, XXXI,
s. 350353.
233