T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2055

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1089

Anadolu niversitesi
lhiyat nlisans Program

SLM MEZHEPLER
TARH

Editr
Prof.Dr. Mehmet Ali BYKKARA
Yazarlar
Prof.Dr. Mazlum UYAR (nite 5, 6)
Prof.Dr. Mehmet Ali BYKKARA (nite 1, 10)
Do.Dr. lyas ZM (nite 7, 8)
Do.Dr. Mehmet DALKILI (nite 3, 4)
Do.Dr. mer Faruk TEBER (nite 2, 9)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2010 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Genel Akademik Koordinatrler

Prof.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi)
Prof.Dr. Ali Erbafl (Sakarya niversitesi)
Program Koordinatr
Do.Dr. Cemil Ulukan
Uzaktan retim Tasarm Birimi
Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
retim Tasarmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs Yardmclar
Arfl.Gr. Mehmet Frat
Arfl.Gr. Nur zer
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
lme Deerlendirme Sorumlusu
Ayhan Tufan
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

slm Mezhepleri Tarihi

ISBN
978-975-06-0738-7
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 36.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Eyll 2010

NDEKLER

nite 1: Mezhepler Tarihine Giri 2

nite 2: Mezheplerin Ortaya k Nedenleri 26
nite 3: Ynetim, man Kfr ve Kader Meseleleri Etrafnda Oluan
lk Mezhepler 42
nite 4: Ehl-i Snnet vel - Cemaat 66
nite 5: ilik I

92

nite 6: ilik II

120

nite 7: Nusayrlik, Drzlik, Yezdilik

150

nite 8: Alevlik ve Bektalik 170

nite 9: Mehdilik nanc Temelinde Oluan Ge Dnem
Mezhepler

190

nite 10: ada slmi Akmlar

iii

208

 iv

NSZ

Temel slam ilimlerin en nemlilerinden birisi olan slam Mezhepleri Tarihi

disiplini, gemite var olan ve bugn yaamakta olan mezhep ve akmlarn
dini nasl anladklarn objektif olarak tespit etmeye ve bunlarn grlerinin
tarihi, siyasi ve sosyal temellerini ortaya koymaya alr. Bununla da
kalmaz, gnmzdeki durumlar hakknda zgn ettler ortaya koyarak
mevcut fiili durumu aratrma masasna yatrr. Bu ynyle slam Mezhepleri
Tarihi, dier slmiyt branlaryla kyas kabul etmeyecek dzeyde dnya ile,
(dnk ve bugnk) siyaset ve (dndeki, bugndeki) insanlar ile ilgilidir. Bu
yzden, lkemizin dnyada ve bilhassa kendi blgesinde siyasi, iktisadi ve
kltrel alanlarda ok nemli misyonlar yklendii yirmi birinci yzyln
iinde bulunduumuz u ilk yllarnda, lahiyat sahasnda yksek renim
yapmakta olan rencilerimiz iin gnmz slam mezhepleri ve akmlarn
tanmann ne kadar ufuk ac olduu herhalde tartlamaz.
nsanmz, grsel ve yazl medyada, internetin sanal dnyasnda,
ajanslara ve web sitelerine yansyan satrlarda hergn mutlaka mezhep ve
akmlarla ilgili haber ve yorumlarla kar karya kalmaktadr. Kreselleen
dnyada, iletiim ve ulam imknlarnn ok gelitii bir zamanda, farkl
dinlerden, mezheplerden, cemaatlerden olan insanlarn birbirleriyle irtibata
gemesi ok kolaylamtr. Ne iyi ki bu srete, her farkll kavga ve sava
nedeni grp her eyi tek tipletirmeye ve bunu baaramad takdirde de yok
etmeye alk bir siyasal ve toplumsal zihniyet ikliminden, farkllklarla
diyaloa geme eiliminde olan oulcu bir siyasal ve toplumsal zihniyet
iklimine doru epeyce yol alm durumdayz. Fakat farkllklarn oluturduu
bir zenginliin nitelik ve nicelii, erbabnca mutlaka bilinmek durumundadr.
Bu bilgi, sz konusu zenginlii lkemiz, blgemiz ve dnyamz iin en
verimli ekilde kullanmann yolunu bizlere gsterecektir. nsanlar birbirlerini
yakndan tanyacak, varsa nyarglar bir tarafa braklacak, ihtilaf noktalar
belki daha iyi anlalacak, bu noktalar zerinde durularak potansiyel
atmalarn nne geilecek, tabii ki bu arada yaknlatran-birletiren ortak
noktalar da kefedilecek, farkllklar istismar ederek lkemiz ve blgemizi
istikrarszlatrmak isteyen kt niyetli odaklarla baetme yollar
bulunacaktr. Tm bu malumat ve pratikler ilerleme, gelime, bar, kardelik
dorultusunda bizlere ve lkemize uzun mesafeler katettirecektir.
Elinizdeki bu ders kitab, siz ok deerli rencilerimize, bahsettiimiz
bu hedef ve idealler dorultusunda slam kkenli mezhep ve akmlar
hakknda sistematik bir malumat sunmak gayesiyle hazrlanmtr. lk
nitemiz, slam Mezhepleri Tarihi disiplini ve mezhep kavram etrafnda bir
giri bilgisi sunmay amalamaktadr. kinci nitemizde, ilk din ve siyas

ihtilaflarn k ve mezheplerin douu konu edilmektedir. nc

nitemiz, kurulu temelleri birinci hicri yzylda atlan Hriciyye, Mrcie ve
Mutezile mezheplerini incelemektedir. slam mmetinin ounluunu
oluturan Ehl-i Snnet, drdnc nitemizin konusudur. Beinci nitemizde
ilik dncesinin kkenleri hakknda malumat verilmekte, Zeydiyye ve
smailiyye mezhepleri tantlmaktadr. Altnc nitemiz, i mezheplerin en
by olan mmiyye-snaeriyyeyi ele almaktadr. Yedinci nitemiz,
blgemizde son yllarda kendilerinden fazlaca szettiren Nusayriyye,
Drziyye ve Yezidiyye frkalarna ayrlmtr. Vatandalarmzn bir
kesiminin kendisini ait hissettii Alevlik-Bektalik, sekizinci nitede
incelenecektir. Mehdlik dncesi ve bu dnce zemininde oluan
Ahmediyye frkas ile Bblik-Bahlik dokuzuncu nitede; bir mezhep
hviyetinde olmayan belli bal ada slam akmlar da onuncu nitede
konu edilecektir.
Yce Allaha duamz, bizlerin ve tm inananlarn nn amas, doru
yolunda buluturmas, birlik ve beraberlik ierisinde byk hedeflerde
baarya ulatrmasdr.
Prof. Dr. Mehmet Ali BYKKARA (Editr)

vi

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

slm Mezhepleri Tarihini konular ve amalar bakmndan, ayrca dier

din bilimleriyle ilikisi asndan tanyabilecek,

Bilim dalnn temel kaynaklarnn zelliklerini ve kaynaklardan istifade

metotlarn aklayabilecek,

Bilim dalnn metodolojik sorunlarnn farknda olarak bunlarn nasl

zlecei zerinde tartabilecek,

Din-mezhep ilikisi hakknda ve mezhepler ile alkal temel kavramlar

hususunda deerlendirmeler yapabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Mezhep

Maklt

Frka ve Tefrika

htilaf

Bidat

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Yusuf Ziya Yrkann Ebl-Feth ehristn adl kitabnn Tarih

Gelimesiyle Birlikte Mezheplerin Tetkikinde Usl blmn
inceleyiniz.

Ethem Ruhi Flalnn Abdlkhir Baddden yapt Mezhepler

Arasndaki Farklar adl kitap evirisinin nszne bavurunuz.

Mezhepler Tarihine
Giri
GR
Trkede bir dinin gr, yorum ve anlay ayrlklar sebebiyle ortaya
kan kollarndan her birini tanmlamak iin kullanlan mezhep szc,
hem bu kollarn mensuplarn hep birden belirterek sosyolojik bir oluumu
betimlemekte, hem de evresinde sz konusu mensubiyet bann gelitii
fikr ve fiil bir sisteme iaret etmektedir. Arapa kkenli bu szcn
dilimizdeki anlam alan, Haneflik, filik gibi fkh/hukuk ve Snnlik,
ilik gibi itikad/siyas din oluumlar hep birlikte kapsamaktadr. Oysa
slm Mezhepleri Tarihinin ya da orjinal ismiyle lmu Makltil-Frakn
konusu, inan ve siyaset ekseninde oluan frkalamalardr. Dolaysyla bu
bilim dal fkh tarihinde teekkl eden mezhepleri dorudan konu edinmez.

SLM MEZHEPLER TARH

Allahn insanlara peygamberi Hz. Muhammed vastasyla gnderdii slm
dininin takipileri olan Mslmanlar, 2. nitemizde zerinde duracamz
nedenlerle Hz. Muhammedin vefatndan sonra siyasi, din ve fikr konularda
ayrla dtler. Bu ayrlklar hicri 30lu yllardan itibaren eitli cemaatleme ve hiziplemelere yol at. Bunlardan bir ksm ileriki yllarda daha
geni topluluklara hitap eder oldular ve kurumsallatlar. Her oluumun
kendine mahsus farkl yorumlar birer kesin inan halini ald. nanlar
zerine eserler yazld ve bylece bir literatr olutu.
Ksaca deindiimiz bu sre sonunda slmiyet kkenli eitli mezhepler
teekkl etmi oluyordu. Baz mezhepler tarihte kaldlar, eriyip yok oldular.
Bazlar ise gnmze kadar hayatta kalmay baard. Tarihte kalanlarn
nemli bir blm fikirleriyle daha baka akm ve mezhepleri etkiledi.
Sz konusu sre slmiyetin on drt asrlk tarihinde deiik artlarda
tekerrr etti. Gnmzde bu tekrarlar srmektedir. Gelecekte de srmesi
beklenmektedir. slm Mezhepleri Tarihi, sz konusu ettiimiz sre ve
oluumlar konu edinen bir bilim daldr.

Tanm
Bir bilim dal olarak slm Mezhepleri Tarihi iin u tanm yapmak
mmkndr: Gemite ve gnmzde siyas ve itikad gayelerle vcut
bulmu slm Dnce Ekolleri diyebileceimiz beeri ve toplumsal
oluumlarn; doduklar ortam, dou sebeplerini, teekkl srelerini,

fikirlerini, mensuplarn, edebiyatn, yayldklar blgeleri ve slm dncesine katklarn temel kaynaklardan hareketle zaman-mekn balamnda ve
fikir-hadise irtibat erevesinde betimleyici metotla ve tarafsz gzle
inceleyen bir bilim daldr (Kutlu, 2008, s. 1011).
Yukardaki tanmda geen beeri ve toplumsal oluumlar ifadesi, bu akm ve
mezheplerin, kendilerini dayandrdklar yahut ayrldklar din yapnn ilah
zelliklerini btnyle tamadklarna iaret etmektedir.
Zaman-mekn balam ile fikir-hadise irtibat ise, bilim dalnn uslyle ilgili
ifadelerdir. Mezhepler ve din gruplar, batan beri mevcut olan fikir ve
yaplarn temsilcileri deildir. Klsik Mezhepler Tarihi kaynaklarnda veya her
oluumun kendisine ait kitaplarda byle bir yanltc izlenime rastlansa da;
esas olan, sz konusu fikirlerin ve gruplamalarn eitli corafi, siyasal,
sosyal ve ekonomik artlar ve zaruretlerin neticesinde ortaya kt
gereidir. Bu tarihi gerekten hareketle Mezhepler Tarihi, konularn ilerken
mezhep ve akmlarn doup gelitikleri zaman ve meknlarn koullarn
mutlaka gz nne alr. Dnceleri incelerken de dnemin hadiselerini
dikkate almakszn sonuca varmaktan kanr.
Tanmdaki betimleyici metot ifadesi, Mezhepler Tarihi aratrmacsnn tarafszlna vurgu yapmaktadr. Dnya gr ve din kanaati ne olursa olsun bir
aratrmac tarafsz olmak durumundadr. Yanlmas, kaynaklarn etkisinde
kalmas mmkn olmakla birlikte bu ihtimal karsnda ona den grev, inceledii sosyal olguyu anlamaya almak, kural koyucu-dzgsel (normative)
deil betimleyici-tasviri (descriptive) bir bilgilendirme yapmaktr. Akademik
aratrmalar, polemik ieren eserler olmad gibi t ve davet aralar da
deildir. Normatif tutum, modern bilimsel yntemin doasna ters bir yaklamdr.

Amalar
ncelikle slm Mezhepleri Tarihi, slm dncesinin en nemli kaynaklarndan olan eitli mezhep, akm ve cemaatleri gemie uzanan bir perspektif ierisinde tm ynleriyle aratrmakta, bylece gnmz Mslmanlarnn
sahip olduklar deiik dnce biimlerini daha iyi anlamamz salamaktadr.
Konumuz olan bilim dal bu sayede yeryzndeki Mslman toplumlarn
din, siyas, sosyolojik ve psikolojik bakmlardan potansiyel zaaf ve
kuvvetlerinin llmesinde ok nemli verileri bulup kartabilmekte, bu
veriler zerinden yararl tespitler yapmak suretiyle zmler sunabilmektedir.
Elde edilen sonular, Mslmanlar arasndaki sorunlarn zmnde yeni
frsatlar ortaya kartacak zelliktedir. Tabii ki bu gelime dnya barna da
katk salayacak niteliktedir.
Olup bitmi hadiselerle ilgilenen tarih bilimleri asl olarak gelecee k
tutmay amalamaktadr. Bu adan bakldnda Mezhepler Tarihi
aratrmalar, mezhep ve din gruplarn tarihte braktklar olumlu ya da
olumsuz izleri grnr klarak bugn ve geleceimiz asndan nemli
dersleri toplumun ve bilhassa yetkili kiilerin nlerine koymaktadr.
Mezheplerin bir ksm, dnce ve faaliyetleriyle slm medeniyetinin
geliimine nemli katklar salamtr. Tekil ettikleri serbest tartma
ortamlar dnceyi gelitirmi, dier kltrlerle etkileimi kolaylatrmtr.
Yazdklar eserler ve kurduklar messeseler Mslmanlar tarafndan hayrla

yd edilmi, yetitirdikleri ilim ve fikir adamlar bu dinin mensuplar iin her

zaman iftihar kayna olmutur.
Mezhepler tarihinin dier yz ise bu kadar aydnlk deildir. Kanl
mezhep kavgalar tarihin yapraklar arasnda durmaktadr. Mteassp
yaklamlar ve tacizkr davranlar mslman toplumu blp paralamtr.
Mezhebi kimliklerin din kimlii bastrd durumlarda en ok zarar grenler
dinin bizzat kendisi ve samimi dindarlar olmutur. Mezheplerin bir din gibi
sunulmas ve bu sunumun topluma dayatlmasyla birlikte oulcu yap
bozulmu, dinin zndeki hogr ve kucaklayc tavr ortadan kalkmtr.
Mezhep ve din gruplarn liderleri zaman zaman yanl yollara sapmlar,
siyas ya da mali karlar dorultusunda din istismarna kalkmlardr.
Liderlik sultas ve liderlerin kutsanmas, mensuplar kitlesinin aldatlmas,
ekonomik smrye maruz kalmas, bu balamda belirtilmesi gereken dier
olumsuzluklardr. Mezhepler Tarihi tm bu yaananlar salam bir bilimsel
zeminde ortaya koyarak nmz aydnlatmay amalar. Olumlu
gelimelerin tekrar, olumsuzluklarn ise bir daha yaanmamas iin bir bilin
kazandrmaya alr. Tarihten alnmas gereken dersleri grnr klar. Bu
dersler din eitim ve retimin en verimli ekilde yaplabilmesi iin lazm
olan ok nemli malzemelerdir.
Dier taraftan Mezhepler Tarihi ortaya koyduu objektif bulgularla
mezhep ve gruplar arasndaki nyarglar giderici bir ilev grebilir,
mminlerin birbirlerini daha yakndan tanmalarna yardmc olabilir. Szn
ettiimiz yaknlama olmadan salkl ve gvenli bir toplumun inas
mmkn grnmemektedir.

Konular
slm Mezhepleri Tarihinin konusunu esas olarak tarihte ortaya km ve
gnmzde yaamakta olan mezhepler tekil etmektedir. Henz sosyalleemedii, kurumsallaamad, kendine mahsus doktrinleri oluturamad
iin mezhep olarak kabul edilemeyecek din gruplar, cemaatlar, akmlar, ekol
ve okullar, siyas hareketler veya tarikatlar da, farkllap mezhepleme
potansiyelini bnyelerinde tadklarndan Mezhepler Tarihi uzmanlarnca
gzlemlenip incelemeye alnrlar. Zira gnmzn byk slm mezheplerinden her biri, hatta Bahlik gibi slmiyet kkenli yeni bir dnya din,
tarihin bir dneminde ya kk bir cemaat veya partizan bir hareket ya da
tarikat olarak ortaya kt. Sonra da bir mezhep (peinden belki de Bahilik
rneinde olduu gibi bir din) olmaya doru evrildi.
slm dncesinin itikad, ideolojik ve politik gemiini ve bugne yansmasn mezhepler ve akmlar zerinden incelemek isteyen bir Mezhepler
Tarihi aratrmacsnn ele alaca belli bal meseleleri u ekilde sralamak
mmkndr (Kutlu, 2008, s. 239):
a) Mezhep ve akm isimlerinin kaynaklar,
b) Mezhep ve akmlarn dou sebepleri,
c) Teekkl sreleri,
d) Bulunduklar mekn ve corafya ile olan ilikileri,

e) Kimler ve hangi toplumsal yaplar ile baladklar,

f) lk ve sonraki temsilcileri,
g) Temel fikir ve kavramlar,
h) Oluturduklar edebiyat,
i) Yaadklar i blnmeler,
j) Yayldklar blgeler,
k) Dier din ve siyas oluumlarla ilikileri ve tartma konular,
l) Gnmzdeki durumlar,
m) slm dncesine katklar,
n) Haklarnda yaplm ada aratrmalar.

Dier Din Bilimleriyle Olan rtibat

Her bamsz bilim dal gibi kendine zg bir alan, konular ve amalar olan
slm Mezhepleri Tarihi doal olarak dier ilmi disiplinlerle deiik
dzeylerde irtibata gemek durumundadr. Sz konusu irtibatn en youn
gerekletii disiplin kukusuz Kelam ilim daldr.
Kelam ilmi gzettii gayeler bakmndan kesin deliller kullanmak ve
vaki olacak pheleri gidermek suretiyle din inan esaslarn ispata kudret
kazandran bir ilim dal olarak tanmlanmaktadr. ounlukla dier
dinlerden ve slmiyet ierisindeki eitli mezheplerden kaynaklanan inan
esaslar zerindeki pheleri gidermeyi amalayan kelamclar, ncelikle bu
phelerin niteliini ve kaynan bilmek durumundadrlar. Bu bilgi hasl
olmadan yaplacak mdafaa ve reddiye gayretleri temelsiz olacandan,
hedeflenen gayeler gereklemeyecek, din inan esaslar yani akid salam
bir zeminde ispat edilemeyecektir.
Kelamclara lazm olan sz konusu bilginin shhatli kaynaklardan ve
doru biimde elde edilmesi Dinler ve Mezhepler Tarihi aratrmalaryla
mmkndr. slm dnce tarihinde Mezhepler Tarihi yazlcln sistematik biimde ilk balatanlarn ayn zamanda Kelam usln ilk ortaya
koyan Mutezile limleri olduunu burada hatrlatmak gerekir. Ehl-i
Snnetin Ear, Abdlkhir Badd, ehristn gibi tannm limleri,
kelamclklaryla
slm
Mezhepleri
uzmanlklarn
ahslarnda
birletirmiler, Mezhepler Tarihi zerine telif ettikleri ok nemli eserler ile
isimlerini dnce tarihimize yazdrmlardr.
Takprzdenin (v. 968/1560) lmu Makltil-Frak adn verdii ve
ilh akdelere ilikin btl mezhepleri kaydetmekle ilgilenen bir ilimdir
diye tarif ettii Mezhepler Tarihi, klsik dnemlerde genellikle batl saylan
mezhepleri red; hak olan ispat gayretiyle kullanldndan, Kelam ile
srekli iliki halinde olmu, dolaysyla normatif bir karakter kazanmtr.
Ancak modern Mezhepler Tarihi aratrmalar betimleyici bir metodu
izlemekte, hak-batl ayrm zerinde durmadan mezhep ve akmlar olduklar
biimiyle anlayp yorumlamaya almakta, bu zelliiyle de Kelam ilminden
farkllamaktadr.

Dinler Tarihi de Mezhepler Tarihinin yapt gibi klsik dnemde

Kelam ilmi ile birlikte alm, yanl inan ve uygulamalar kaynaklarnda
tespit ederek kelamclara veri salamtr. ehristnnin el-Milel ven-Nihal
adl eserinde grld gibi baz kaynaklar, muhtevalarnda Mezhepler
Tarihi ile Dinler Tarihini birletirmiler, slm kkenli mezhepleri inceleme
yntemlerini dier dinlere bal mezhepleri incelerken de uygulamlardr.
Tarihte teekkl etmi baz slm mezheplerinin dier din sistemlerin
inan ve pratiklerinden youn ekilde etkilendikleri bilinmektedir. Ayn etkileimler gnmzde de baz akm ve gruplar iin devam etmektedir. Bahilik
rneinde olduu gibi baz slm kkenli oluumlar bamsz bir din olmaya
doru evrilmektedir. Bu nedenlerle Dinler Tarihi ile Mezhepler Tarihinin
ibirlii modern dnemde de betimleyici metodu esas almak suretiyle kanlmaz olarak srecektir.
Mezheplerin inanlarna ait kavramlarn, terminolojik bakiyelerin, geleneklerin, ritellerin yani fenomenlerin incelenmesinde Din Fenomenolojisi
disiplini Mezhepler Tarihine yardmc olur. Genel olarak din ilimler, kendi
disiplinlerinin konu ve yntemlerine gre din verileri alrlar. Fakat sz
konusu verilerin temel zleriyle ilgilenmezler. Bu temele ini ameliyesi Din
Fenomenolojisinin ilgi alandr. Bu disiplin, dinleri veya mezhepleri dierleri ile karlatrmaya kalkmaz. Tasvirci bir yntem kullanmaz. Benzer
olay ve olgular (fenomenleri), ortaya ktklar dinler, mezhepler veya dier
din yaplar iinde bulur, karr, onlar biraraya getirerek gruplar halinde ele
alr, mukayeseler yapar ve bylelikle onlar anlamaya alr.
Bunlar yaparken Din Fenomenolojisi, Dinler Tarihinden ve Mezhepler
Tarihinden veri salar. Vard sonulardan, her iki bilim dal da istifade
eder. Bu istifade tensh, hull, mehdilik, ikrar, takiyye, ricat, muta gibi
kavram, terminoloji, inan, mitos, ritel ve geleneklerin derinlikli olarak
anlalmasnda vazgeilmez deerdedir (Bykkara, 2005).
Mezhepler ve din gruplar sosyal gereklikler olduklarndan Din
Sosyolojisinin ilgi alanna girerler. Mezhebin oluumu, isim al, bln,
mezhebe giri ve mensubiyet, din grup liderlii, cemaatsel hiyerari, grupsal
dayanma, ekonomik yardmlama, toplu ibadet gibi Mezhepler Tarihinin
konusuna giren olgular Din Sosyolojisi tarafndan derinlikli olarak aratrlmaktadr. Din sosyologlar din gruplar ele alrken Mezhepler Tarihinin
bulgularndan yararlanrlar. Buna karlk Din Sosyolojisinin tespitleri, slm
mezheplerinin oluum ve geliimleri ile gnmzdeki durumlarn anlamada
ok kymetli almlar salar. Sosyolojinin gzlem, anket, grme gibi
ampirik yntemleri son yllarda saha aratrmalarnda mezhepler tarihileri
tarafndan kullanlmaktadr.
nsanlarn din oluumlara girileri, psikolojilerin etkili olduu sosyal bir
faaliyettir. Bireysel karakter farkllklar ve insan tabiatndaki psikolojik
eilimler, kiileri tepkisel, aklc, geleneki, sezgici, radikal yahut uzlamac
tiplerdeki gruplardan birisine girmeye sevkeder (Kutlu, 2008; Sarkaya,
2009). Kiinin mezhep ve cemaati ile aynilemesi, inancnda mteassplamas, grubundan olmayan dier mminleri tekiletirmesi, bazen iddete
ynelmesi gibi vakalar Din Psikolojisinin ilgi alan ierisindedir. Ayn
ekilde lider karizmas, din lider hezeyanlar, liderlerin kutsanmas, ilahi
kaynakl olduuna inanlan yol gsterici ryalar, toplumdan soyutlanma
davranlar, grup gerilemesi ve kurtarc bekleme, Kerbela rneinde olduu
gibi tarihi rselenmelere bir cevap olarak yldnm tepkileri, mensuplara

uygulanan beyin ykama ve karizmatik ikna taktikleri yine Din Psikolojisinin konular dhilindedir. Dolaysyla bu ilmi disiplin, sz konusu vaka
rneklerini grmek, bunlarn belirtilerini bulmak iin Mezhepler Tarihine
bavurur. Buna karlk Mezhepler Tarihi, bata liderlik ve mensubiyet
davranlar olmak zere mezhep ve din gruplarla ilgili olaylara Din
Psikolojisinin bulgularndan hareketle bakar. Bylece vakalarn iyzn
anlama ans yakalar.
Mezhepler Tarihi nihayetinde bir tarih disiplinidir. Bu nedenle slm
Tarihi bilim dalyla yakndan ilgilidir. Mezhepler Tarihi aratrmalarnn
dkmanlarnn nemli blm slm Tarihi kaynaklarnda yer almaktadr.
Hilafet tartmalar, mezheplerin douuna zemin hazrlayan isyanlar ve i
savalar, Fatmler ve Karmatler rneinde olduu gibi belli bir mezhebin
kurmu olduu devlet ve hkmetler, mezhebi nitelikli kurumlar ve dier
ilgili konular slm Tarihi tarafndan geni ekilde ele alnmaktadr.
Sraladmz ilm disiplinlerin yan sra Etnografi, Folklor, Antropoloji
ve Siyaset Bilimlerinin gelitirdii aratrma metot ve teknikleri ile bu
disiplinlerin saladklar bulgular baz aratrmaclar tarafndan Mezhepler
Tarihiyle ilgili almalarda kullanlmaya balanmtr.
Din Psikolojisi hangi hususlarda Mezhepler Tarihi disiplinine yardmc
olmaktadr? ki disiplin arasndaki ibirliine dair sizin de ekleyeceiniz
rnekler var mdr?

nemli Terim ve Kavramlar

slm tarihindeki din ve siyas ayrlklar, ana bnyeden farkllam yeni
oluumlar, yeni fikirler ve bu fikirler etrafnda toplanm olan irili ufakl,
tekilatl ya da tekilatsz cemaatleri tanmlamak iin klsik kaynaklarmzda
deiik terimler kullanlmtr. Maklt bu terimler arasnda sk karmza
kanlardan birisidir. Bu szcn tekili olan makle, fikir, sz, kanaat, inan
manalarna gelmektedir. Mezhepler Tarihi yazcl, her grup mensubunun
kendi grlerini savunmas ve dier grleri eletirmesi eklinde balam,
bu gayeyle yazlan ve trnn ilk rnekleri olan kk hacimli eserlere
maklt denmitir. Sz konusu fikirler etrafnda toplananlar ise ashblmaklt diye anlmtr. Ashbl-maklt ifadesinin makleler, yani farkl
fikir ve dnceler zerinde uzmanl bulunan, bunlar hakknda eserler
yazan kimseleri, bugnn deyiiyle mezhepler tarihilerini tanmlamak iin
kullanld da grlmektedir. Ebl-Hasan el-Ear, slm mezheplerini ve
onlarn grlerini tantt mehur eserine slma mensubiyeti olanlarn
fikirleri anlamnda Makltl-slmiyyn adn vermitir.
oulu frak olan frka terimi ise daha yaygn bir kullanm alan
bulmutur. Siyas ve itikad gayelerle vcut bulmu gruplar yannda,
kendilerini slma nispet eden din, felsef ve siyas oluumlar frka terimiyle
karlanm, ileride bahsedeceimiz mehur 73 frka hadisi bu terimin
douuna kaynaklk ettiinden, bir stlah olarak nem kazanm ve bugne
kadar anlamnda fazla bir deiiklik olmadan kullanlmtr. Nevbahtnin
Fraku-a (i Gruplar) adnda ve daha sonra yazlan Baddnin el-Fark
beynel-Frak (Gruplar Arasndaki Farklar) isimli kitabnda, eser bal
olarak bu terim tercih edilmitir.
Kuranda inananlara seslenen Allah, Hep birlikte Allahn ipine sarln,
(l-i mrn: 3/103) buyurmaktadr. Bu
ayrlmayn! ( /frkalamayn!)

nedenle tefrika szcyle ayn kk paylaan frka szc esas itibaryla

olumsuz armlar yapan bir terimdir. Takprzde bugnk slm
Mezhepleri Tarihinin karl olarak ilh akdelere ilikin btl mezhepleri
kaydetmekle ilgilenen bir ilimdir eklinde tanmlad ilim dalna lmu
Makltil-Frak ismini vermitir. Dikkat edilirse bu isimlendirmede,
grleri (maklt) kaydedilen gruplar (frak) btl inanlara sahip olduklar
sylenen ayrlk gruplardr.
El-Milel ven-Nihal adl kitabnn balnda ehristnnin, farkllam
ve bu yzden frkalam gruplarn inanlarn ifade etmek iin tercih ettii
nhle (oulu: nihal) terimi dier terimler kadar yaygnlamamtr. nan ve
akide manalarna gelen nhle kelimesinin daha ge tarihlerde terim olarak
kullanmna pek fazla rastlanmamaktadr. Kitabn balndaki dier szck
olan mille (oulu: milel) ise slm dndaki dinleri ifade etmektedir. Yani
milel dinlerin; nihal ise frkalarn grleridir.
Mezheb (oulu: mezhib) terimi ise Mezhepler Tarihi edebiyatnda daha
ok maklenin e anlamls olarak sz, kanaat, inan manalarnda
kullanlmtr. Yani bu szck, mezhep ve cemaatlerin grupsal oluumlarn
ifade iin deil; bu sosyal oluumlarn dnce ve inanlarn ifade iin
istihdam edilmitir. Dilbilimci bn Manzr, lgatnda mezheb kelimesine
takip edilen itikad anlamn vermektedir.
Bu bilgilerden anlalyor ki, szn ettiimiz Arapa kelimelerden
sadece frka terimi somut bir sosyal oluumu nitelemekte, makle, nhle ve
mezheb terimleri ise fikir ve dnceleri ifade etmektedir. Trkede durum
biraz farkldr. Dilimizde yaygn olarak kullanlan mezhep szc hem
sosyal oluumu hem de bu oluumun dnce ve pratiklerini birlikte
tanmlamaktadr. slm Mezhepleri Tarihi adnda yer alan mezhep kelimesi,
sz konusu iki ynyle anlalmaktadr.

Edebiyt
Mezhepler Tarihi aratrmacs, mezheplerin oluumlarna tesir etmi tarihi
olaylar kaydeden bn Sad, Belzur, Yakb, Taber gibi mstakil slm
tarihilerini; hadis rvlerini ve nemli tarihi ahsiyetleri tantrken eitli
mezheplerin byk simalar hakknda da bilgi veren Buhr, bn Eb Htim,
bn Kuteybe, bn Hallikn, Zeheb, bn Hacer gibi biyografi yazarlarn;
mezhepler aras polemiklerde ok kullanlan ir ve belat numunelerine
kitaplarnda yer veren Chz, bn Abd Rabbih, sfehn gibi edebiyatlar;
mezheplerin mellif ve edebiytn kaydeden bnn-Nedm gibi
bibliyografyaclar ve tabii ki her mezhebin kendi yazarlarn slm
Mezhepleri Tarihinde bavuru kaynaklar olarak deerlendirmeye almaktadr. Fakat bu kaynaklar bir tarafa, ilmi disiplinlerin her birinde grld
gibi Mezhepler Tarihinin de kendine zg bir yazclk gelenei olduu
unutulmamaldr. Bu gelenek slm dnce tarihinin hayli erken saylacak
bir dneminde olumaya balam, neticede nemli hacme ve hrete sahip
bir edebiyt ortaya kmtr.

Edebiytn Oluum Dnemi

Mezhepler Tarihi edebiytnn ilk rnekleri olan maklt tr eserler, batl
kabul edilen grleri ret ve hak addedilen fikirleri ispat amacyla eitli
mezheplere mensup melliflerce kaleme alnm kitaplardr. Bu almalar,

daha sonra Ehl-i Snnet adn alacak yaygn din telakkiyi ve ounluun
siyas eilimini temsil eden merkezi zmrenin, ya da daha kk baka bir
itikad/siyasi grubun bir veya birden fazla konudaki grn eletirmek iin
yazlm eserler grnmndedir. Hicr ilk iki asra ait olduklarn bildiimiz
ilk maklt rnekleri, Hricler, Mrciler, iler ve Muteziller tarafndan
kaleme alnmlardr. Bunlarn byk ksm maalesef gnmze ulamamtr. Geliim dnemi yazarlarnn bu kaynaklardan yaptklar alntlar ve
eser adlar zerinden, oluum dnemi edebiyt hakknda baz kanaatlara
sahip olmaktayz.
Sonradan Ehl-i Snnet adn alacak merkezi zmrenin temsilcileri olan
limlerin, ilk iki asrda, dier mezhepleri eletirmek adna evrelerindeki
rakip akmlarn mellifleri kadar kaleme sarlmada istekli olmadklarn
gryoruz. Bu isteksizlikte, din dncenin merkezinde olmalarnn ve
ounluu oluturmalarnn salad zgven mutlaka rol oynamaktayd.
Ayrca bu zmrenin belkemiini oluturan hadis taraftar ve rey (akllik)
kart Ehl-i Hadis geleneinin, sapkn sayd grlere ve bu grlerin
mensuplarna kar uygulad teberr (uzaklama) prensibine dayal boykot,
onlar muhatap almama eklindeki bir tutumu ortaya karmt. Onlarla
oturmama, szlerini dinlememe, mnakaa etmeme, kitaplarn okumama
biiminde gelien sz konusu tavr, Snn gelenein bu ilk temsilcilerinin,
karlarndakileri muhatap alr tarzda zel eserler yazmaylarnn kayda
deer bir sebebi olabilir. Ehl-i Hadis mensuplar, daha ok Kitbl-mn
veya Kitbs-Snen adn verdikleri almalarnda dorudan kendi itikad
prensiplerini ortaya koyuyorlar, bu arada bazen isim vererek bazen
vermeyerek, sapkn saydklar dnce ve oluumlar da eletirmi ve tabii ki
dlayp telemi oluyorlard.
Rey taraftar Mutezile ile sistemleen Kelam geleneine bal limler ise,
inanlar ynnden zararl grdkleri slm kkenli ya da gayri slmi
akmlarn fikir ve pratiklerini dorudan muhatap alyorlar, onlarla mcadele
etmeyi emr-i bil-marf prensibi uyarnca zorunlu grev kabul ediyorlard.
Diyalektik argmantasyon, yani cedel, bu mcadele iin en elverili
yntemdi. Bu nedenle farkl din, mezhep, frka ve felsef ekolleri tanmak,
onlarn dncelerini tantarak ikazda bulunmak, bunlar nakil ve akl
zemininde rtmek amacyla en fazla eser retenler Mutezile limleri
olmutur. Cafer b. Harb (v. 236/850), Verrk (v. 247/861), Chz (v.
255/869), Zurkn (v. 278/891), Hayyt (v. 300/913 civar) ve Belh (v.
319/931) bunlar arasnda ne kan isimlerdir.
Ayrca Mutezile limleri mstakil konularda reddiyeler kaleme almak
suretiyle dnemin farkl din grlerinin ve partizan hareketlerinin
eletirisini yapmlardr. rnein devlete kar silahl ayaklanmay onaylayan
kesimlere kar Asammn (v. 200/815 sonras), ilham din hkm
kaynaklarndan kabul edenlere kar Chzn yazm olduu reddiyeler sz
konusu yazm trnn dikkat ekici rnleridir. Him b. Hakem (v. 186/803
sonras) gibi ikinci asr i limlerinin de benzer reddiyeler yazdklarn
bilmekteyiz.
Bazen de devletler, zndklk ithamyla takibe aldklar ounlukla
hkmet muhalifi gruplar tantan smarlama eserler yazdryorlard.
Zndklar ve grlerini ret iin kitap yazdrtan ilk kiinin Abbas halfesi elMehd (v. 169/785) olduu, bnl-Mukad adndaki bir ahsa frkalar ve
mezhepler hakknda bir kitap yazmasn emrettii bildirilmektedir
(Bykkara, 2005, s. 447).

10

Oluum dneminde yazlm eserlerde, mezhep ve din gruplar basit

tasnifler altnda ve muhtasar olarak tantlmaktayd. Zaten bu dnemde ia,
Ehl-i Snnet gibi byk mezhepler henz oluumlarn tamamlamamt.
Yine bu dnemde genellikle kader, imamet, irc gibi tartmal meselelerden
birisi zerinde odaklanlm, sadece bu konu etrafndaki ihtilaflara deinen
mstakil fakat kk hacimli risaleler ortaya kmt. Baz risleler ise,
fikirleri eletirilen bir ahsa dorudan reddiye eklinde yahut onun iddialarna
bir cevap tarznda kaleme alnmt.

Edebiytn Geliim Dnemi

300/912-3 takip eden drdnc hicri asr, Mezhepler Tarihi edebiytnn
gelimeye balad dnemdir. ia bu yzylda byk lde oluumunu
tamamlamtr. Bu yzyln hemen ncesinde Nevbaht (v. 300/912) ve
Kumm (v. 301/913), yazdklar eserlerde sadece ii gruplar tantmakla kalmamlar, ayn zamanda iiliin ksa bir tarihini yazmak suretiyle mensubu
olduklar mmiyye iasna tarihi meruiyet kazandrmaya almlardr.
Bu yzyldaki dier bir gelime, Ehl-i Snnet reyciliinin Kelam metoduna ynelmesidir. Bunun tabii sonucu olarak Snni limler de mezheplerin
tasnif ve tantmna dair kitaplar yazmaya balamlardr. lk Snni mtekellimler olarak tarihe geen Mturd (v. 333/994) ve Earnin (v. 324/935)
her ikisi de maklt trnden eserler kaleme almlardr. Mturdnin eseri
gnmze ulamamtr. Fakat Earnin Makltl-slmiyyn adl kitab
hakl bir hrete ulamtr. Bu eserin ilk blm, mezhepleri ve alt gruplar,
tasnif edilmi ekilde bize tantmaktadr. kinci blm ise, zerinde ihtilaf
bulunan meseleleri balklara tayarak konu merkezli biimde mezheplerin
grlerini mukayese imkn sunmaktadr.
Kitabnn banda mam Ear, maklt yazarlarnn tarafgirliklerinden
yaknr. Ona gre bu yazarlar, muhaliflerinin grlerini hatal aktarmakta, ya
da bu grleri kapsaml ekilde vermeyerek okuyucularn yanltmaktadrlar.
Bizzat muhalifleri hakknda yalan hikyeler uydurarak onlar kt gstermek
isteyenlere bile rastlanmaktadr. Ear bu tip yazarlarn iyi niyetli ve iinde
uzman limler olmadna hkmetmektedir (Ear, 1995, I, s. 33). Ear
kitabnda, eletirdii bu yanllara dmemeye zen gstermitir.
Ancak sz konusu zenin Snn ekoln daha sonraki Mezhepler Tarihi
yazarlarnca yeterince gsterilmediini tespit ediyoruz. Maklt yazm
geleneinin daha gelimi ve sistemli safhalarnn rnekleri olan frak, milel
ve nihal balklaryla kaleme alnm eserlerin birounda mezhep ve din
gruplar tasnifte mehur yetmi frka hadisi esas alnmtr. Tek bir
mezhebi kurtulua ermi, dierlerini ise sapm gsteren bu hadis, sz konusu
eserlerde din oluumlar hakknda verilmi olan malumatn nesnelliine glge
drmektedir. Eb Dvud, Tirmiz ve bn Mcenin naklettii bu hadiste
Hz. Peygamber, gemite Yahudi ve Hristiyanlarn yetmi bir veya yetmi
iki frkaya ayrldn, kendi mmetinin ise yetmi frkaya ayrlacan,
bunlardan birinin cennete, dierlerinin ise cehenneme gideceini haber
vermektedir.
slm Mezhepleri Tarihi edebiyatnn en tannm eserleri olan el-Fark
beynel-Frakn yazar Abdlkhir Badd (v. 429/1037) ile el-Milel venNihalin yazar ehristn (v. 548/1153), kurtulua eren frka olarak
kaydettikleri Ehl-i Snnet vel-Cemaatin itikadn, mahiyetini ve zellik-

11

lerini kitaplarnda aklamlardr. Bunlar gibi drdnc hicri asrdan sonraya

ait klsik Snn kaynaklar, ounluu oluturan ve merkezde bulunan, ancak
snrlar henz netlemeyen Ehl-i Snneti belli bir tanma kavuturmular, bu
yolla, rnein daha nce ehl-i hadis geleneinden birok Snn lim
tarafndan dlanm olan ehl-i rey Snnliini, yani Haneflii Ehl-i Snnet
kapsam iine alarak gl ve kalc bir Snn btnlemesinin nn
amlardr. Ayrca ehristnnin sz konusu eseri, bata Yahudilik ve
Hristiyanlk olmak zere baka dinleri ve onlarn mezheplerini, ayrca antik
adan itibaren tannm felsefi ekolleri konu edinerek bir Dinler ve
Dnceler Tarihi kayna olarak da hizmet etmitir.
Dnemin yazarlarndan Ear ve ehristn gibiler, mezhepleri sunarken
objektif ve tarafsz kalmaya dikkat etmilerdir. Buna karlk Malat (v.
377/987) ve Badd gibi yazarlar Snnlik zaviyesinden mezheplere bakarak
normatif ve tenkiti bir slup benimsemilerdir. Malat ve Badd yetmi
frka hadisi ekseninde mezhepleri snflarlarken, bu konuda Earyi
izleyen el-Fasl fl-Milelin mellifi bn Hazm (v. 456/1064), tasniflerinde
bu rivayeti dikkate almamtr.
Mezhepler Tarihi edebiytnn geliim dnemi zelliklerini u ekilde
zetlemek mmkndr: Byk blm gnmze ulaan bu dnemin kaynaklar, oluum dnemindeki edebiyta kyasla daha hacimli ve sistematik bir
yapya sahiptir. Bu dnemde byk mezhepler neredeyse oluumlarn
tamamlamlard. Nevbaht, Badd ve ehristn rneklerinde olduu gibi
dnemin baz tannm mellifleri, eserleri vastasyla ia ve Ehl-i Snnet
gibi byk mezheplerin tarihi srelerini kayda gemek ya da mensubiyet
snrlar ve inan prensiplerini ortaya koymak suretiyle mezhepsel oluumun
son aamasna nemli katklarda bulunmulardr. Dnemin melliflerinin
ounluu Snn kelamclardr. Bunlar arasndan Mekhl en-Nesefnin (v.
318/930) er-Red alel-Bidadaki metodunu izleyen Hanef-Mturd
yazarlar, dierlerine nispeten daha muhafazakr, normatif ve reddiyeci bir
slup benimsemilerdir. Konumuz olan dnemin dier bir zellii, birok
yazarn yetmi frka hadisini mezhep tasniflerinde esas alm olmasdr.
Mezhepler Tarihi edebiytnn geliim dneminde yetmi frka hadisinin
tasniflerde esas alnmas hangi nedenlere dayanmaktadr?

Edebiytn Duraklama ve Taklit Dnemi

Mezhepler Tarihi yazcl yaklak yedinci hicri asrdan itibaren balayan
bir srete, elindeki mevcut mktesabat yeniden retip tekrarlayan bir
karakterle karmza kar. O gne gelindiinde Mutezile gibi byk bir
mezhep bamsz bir kimlik olarak dnce dnyasndan byk lde
ekilmitir. Hric hareketler etkinliklerini kaybetmitir. Bunun yannda yeni
mezhep ve akmlar ortaya kmtr. Mool istilasn izleyen yllar aslnda
byk fikir alkantlarnn yaand bir dnemdir. Bu nemli gelimelere
ramen, konu ettiimiz dnemin Mezhepler Tarihi mellifleri, yazdklar
eserlerinde geliim dneminin hretli eserlerini kk deiikliklerle taklit
etmekle yetinmilerdir Yeni bilgiler sunamamlar, orjinal tasnifler
gelitirememilerdir. Tasniflerde yetmi frka hadisinin yine ana ekseni
oluturduu grlmektedir.
Osmanl devri eserlerine bakldnda dnemin sz konusu karakteri
hemen gze arpar. bn Kemal (v. 940/1533), Birgiv (v. 979/1571) gibi
yazarlar Hanef-Maturd yazm geleneini takip ederlerken; Sungur (v.
1309/1893) ve Srr Girid (v. 1310/1894) gibi yazarlar Badd ve ehristn

12

gibi Ear kelamclarn etkisinde kalmlardr. Ayrca Osmanl devri

yazarlar zerinde, nl Snn-Ear kelamc Fahreddn Rznin (v.
606/1209) byk tesiri de farkedilmektedir. lk Osmanl mderrisleri genellikle Rz ekolnn takipisiydiler. Bu ekoln eserleri Osmanl medreselerinde ders kitab olarak yzlerce yl okundu. Rz, tikdt FrakilMslimn vel-Mrikn adl kitabnda yetmi frka hadisini merkeze
almt. Fakat bir yenilik yaparak mezheplere ilaveten Ahvls-Sfiyye
bal altnda sapkn addettii alt tasavvuf akm sralam ve haklarnda
ksa malumat vermiti. irvn (v. 1036/1627) ve Akkirmn (v. 1174/1760)
gibi baz Osmanl melliflerinin de ayn usul takip ettiklerini grmekteyiz
(Aydnl, 2008, s. 72; Kutlu, 2008, s. 8687).
Osmanl devleti ile Safev devleti arasndaki siyas mcadele, dnemin
eserlerine kuvvetli ekilde yansmt. Rfzlik ad altnda hem Safev devletinin resm mezhebi olan mmiyye iliine hem de Safevlerin etkisindeki
Anadoludaki Kzlba-Alev zmrelere kar sulamac ve dlamac bir
sylemin kitaplarn muhtevasna hakim olduunu grebilmekteyiz.
Osmanl dncesi ve halk inanlarnda ok nemli bir tesiri bulunan
Naklie konumuz balamnda deinebiliriz. Bu tarikatn iki byk kolunun
kurucular saylan mam Rabbn ile Mevlna Hlid Baddnin hak
mezhep ve kurtulua eren frka olarak Ehl-i Snnet vel-Cemaat zerinde
yapm olduklar kuvvetli vurgularn Osmanl dnemi eserlerine yansmamas mmkn deildi. Yazl kaynaklarda gze arpan btnlik ile mcadele
gayreti, bu vurgudan byk lde beslendi. Osmanl lkelerinde etkili dier
bir tarikat olan Kdirlik de benzer bir duyarlla sahipti. Zira tarikatn
kurucusu olan Abdlkdir Geylnnin (v. 561/1161) el-Gunye adl kitabnda
yetmi frka hadisi erevesinde gl bir Ehl-i Snnet-Ehl-i Bidat
ayrm yaplmaktayd (Aydnl, 2008). Osmanl devri Mezhepler Tarihi
yazcl, sz konusu siyas ve tasavvufi unsurlarn etkisinde kendine mahsus
bir karakter kazand.

Yakn Dnemdeki Gelimeler

II. Merutiyet (1908) sonras dnemde slm Mezhepleri Tarihi disiplini ile
ilgili dikkat eken bir gelime yaand. Mstakil bir ders hviyetinde medrese
mfredatna dahil edilen bu disiplin, bylece bamsz bir bilim dal olma
srecinde nemli bir merhaleyi am olmaktayd. lknce Milel ve Nihal ad
altnda Dinler Tarihi ile birlikte mfredatta yer bulan Mezhepler Tarihi,
1913te imam ve hatip yetitirmek iin kurulan medreselerde Mezhib-i
slmiyye ve Turuk-i liye ismiyle Tasavvuf Tarihi ile birlikte okutuldu.
Haydarzde brahim Efendi (v. 1933) bu derslerin muallimliine tayin
edildi. Drl-Hilfetil-liye Medresesindeki dersin muallimi ise Mahmud
Esad Seydiehr (v. 1917) idi. Her iki hoca da kendilerinin kaleme ald ders
kitaplar zerinden derslerini okuttular (Aydnl, 2008).
Cumhuriyet dneminin ilk yllarna gelindiinde Mezhepler Tarihi
disiplininin geliimi, Drl-Fnn lahiyat Fakltesinin ders programlarndan ve Faklte dergisindeki akademik yaynlardan izlenebilir. Fakltedeki
ilgili dersler Yusuf Ziya (Yrkan) Bey ile erafeddin (Yaltkaya) Bey tarafndan verilmekteydi. Faklte 1933te renci yokluundan slm Tetkikleri
Enstitsne dntrld. Enstitnn kapand 1936 ylna kadar bu
kurumda Trk Dinleri ve Mezhepleri Tarihi dersini Yrkan okuttu (Aydnl,
2008; Kutlu, 2008).

13

Bu dnemin akademik ilgisi, daha ok yaayan ve Trkiyede mevcut

mezhepler zerindeydi. Dnemin dier bir nemli ismi olan smail Hakk
(zmirli) Bey, Yeni lm-i Kelm adl eserinde Liyevm Mevcut Olan
Frkalar bal altnda Vehhblik, Ahmedlik ve baz mehdlik hareketlerine yer vermiti. Faklte dergisindeki makalelerde ve dier yaynlarda
Drzler, Yezdler, Alevler, Bektiler ve Tahtaclar zerine aratrmalar
yaymland. Dnemin akademyasna hkim Trk ve rasyonalist eilimlerin
bir sonucu olarak zellikle mam Mturd ve mezhebi zerinde duruldu.
Tm bu yaynlar, klsik mezhepler tarihi eserlerine kyasla zengin bir muhtevaya sahipti. Aratrma metodlar konusunda batdaki gelimeler takip edilmekteydi. Mesel Yrkan, Durkheimin uslne bal kalacan belirtti ve
itimaiyat (sosyal-pozitivist) bir metodu benimsedi. Gzlem ve grme
tekniklerini kulland alan aratrmalar yaparak mezheplerin yaayan ruhunu bizzat toplum ierisinde tespit etmeye alt (Kutlu, 2008; Bykkara,
2005).
1949da kurulan Ankara niversitesi lahiyat Fakltesindeki Mezhepler
Tarihi dersleri Yusuf Ziya Yrkan (v. 1954), Yaar Kutluay (v. 1969),
Muhammed Tanc (v. 1974) ve arkasndan Ethem Ruhi Flal tarafndan
okutulmutur. Yksek retim Kurumu kararyla 1991 ylnda bu disiplin
tm ilahiyat fakltelerinde slm Mezhepleri Tarihi adnda ana bilim dal
olmu, bunun altnda ise Klasik slm Mezhepleri Tarihi ve ada slm
Akmlar ad altnda iki bilim dal oluturulmutur (Aydnl, 2008; Kutlu,
2008).
slm mezhepleri ve akmlar, klsik oryantalizmin ilgi duyduu aratrma
alanlarnn ba sralarnda yer almtr. Mslmanlar arasndaki kkleri
eskiye uzayan din ve siyas ayrlklar hakknda bilgi toplanmas, salt bilimsel
gayeler yannda, slm dnyas zerindeki siyas hedeflerine ulamada batl
smrgeci glere eitli avantajlar salayacakt. XIX. yzyldan itibaren
oryantalistler, mezhep ve frkalara dair yazlm birok nemli kaynan hem
neirlerini yaptlar, hem de bu eserleri bat dillerinden birine ksmen veya
tamamen evirdiler. ehristnnin el-Mileli 1850de Almancaya evrildi.
bn Hazmn el-Faslndaki i gruplarla ilgili blm 1907de ngilizceye
aktarld. Earnin Makltnn ilk tahkikli neri 1924 ylnda yine bir
oryantalist tarafndan yapld.
1979da randa gerekleen devrim, ia zerindeki aratrmalar hzlandrd. Yeni ran ynetiminin tevik ve destei ile mamiyye iasnn temel
eserlerinin modern basklar yapld. Bu gelimelerle birlikte ia aratrmalarnda bilimsel yayn patlamas yaand. ABDdeki 11 Eyll (2001) saldrsnn ardndan bu defa Seleflk ve Vehhblik ilgi oda oldu. Bu akmlar
hakknda batda akademik dzeyde ok sayda kitap ve makale yaymland.

slm Mezhepleri Tarihinin Metodolojik Problemleri

slm Mezhepleri Tarihinin adnda her ne kadar tarih szc yer alyor olsa
da, bir bilim dal o, olarak sadece tarihi deil gnmz de konu edinir.
Bugnk vakalar aratrmada izledii metotlar, sosyal bilimlerin dier
modern disiplinlerinin kullandklar metotlardan (deney, gzlem, anket,
grme vd.) ok farkl deildir. Bugne bakan ynyle Dinler Tarihinin,
Etnografinin, Folklorun, Antropolojinin, Sosyolojinin ve Siyaset Bilimlerinin gelitirmi olduu aratrma metot ve teknikleri ile bunlar dzenleyen
metodoloji, slm Mezhepleri Tarihinde de uygulanabilmektedir. Tarihi

14

vakalarn aratrlmasnda ise genel tarih metodolojisi, tarih felsefesi ve

bunlarn aratrma metot ve teknikleri slm Mezhepleri Tarihi iin de geerli
metot ve tekniklerdir.
Dier bilimlerle olan ortak taraflar yannda, slm Mezhepleri Tarihinin
kendine zg baz zellikleri bulunmaktadr. Metodolojik problemler konusu
aldnda genellikle bu zellikler dile getirilir. Bunlarn byk ksm klsik
kaynaklarla alakaldr. Kaynaklar zerinde shhatli bir okuma ve anlama
faaliyeti yrtmek iin sz konusu zellikler ve metodolojik problemler
hakknda bilgi sahibi olunmaldr.

Mezhepleri simlendirme ve Snflamada Problemler

slm Mezhepleri Tarihinin klsik kaynaklarnda karmza kan mezhep
isimlerinin byk blmnn problemli olduunu grmekteyiz. Problemler
eitli nedenlerden kaynaklanmaktadr (Bykkara, 2005; Bykkara, 2006):
a) Birok mezhep ismi yapay olarak retilmitir. Bunun bata gelen nedeni
73 frka esasl tasnif sisteminden doan boluklar doldurma gayretidir.
Gruplamam, belki de sadece bir lim ve etrafndaki birka rencisini
kuatan bir dnce kimlii, kaynaklara bir mezhep olarak kaydedilmi,
bylece batl saylan frkalarn says olan 72 rakamna ulamak
amalanmtr.
b) Mezhep isimlerinin bir ksm muhalifler tarafndan aalama kastyla
konulmu isimlerdir. i kelamc Eb Cafer el-Ahvelin takipilerine
verilen eytniyye ismi, dztaban (eftah) olduu bildirilen Abdullah b.
Cafer Sdkn takipilerine verilen Eftahiyye ismi, urbiyye
(Kargaclar) ve Zemmiyye gibi isimler bu trden isimlerdir, muhalifler ya
da sonraki melliflerce konulmulardr ve birounun kendi zamanlarnda
bir gereklii bulunmamaktadr.
c) Klsik kaynaklarmz, Mutezile, Rfza gibi baz mezhep isimlerinin
klaryla ilgili bir takm hikyeler nakletmektedirler. Bu mehur
hikyelerin doruluuna ve isim kaynakl yaptklarna dair elimizde
salam kantlar bulunmamaktadr. Bunlarn karalama ya da dlama
amal olarak sonradan retildikleri ihtimali gz ard edilmemelidir.
d) Baz mezhep isimlerinin, ayet ve hadislerde geen isim ve kelimelerle
irtibatlandrlmas da ou zaman problemlidir. Eer ayet ve hadisteki
kelime olumlu arm yapyorsa mezhep ismini iyiletirip
merulatrma; olumsuz arm yapyorsa bu isim zerinden mezhebi
aalama gibi gayeler gdlm olabilir.
Sz konusu problemler nedeniyle mezhep isimleri kullanlrken dikkatli
olunmaldr. smin armlar yanltc olabilir. Bu nedenle mezhebin ya da
grubun isminden ziyade mezhebin ileri gelen mensuplar ve onlarn
dnceleri zerinden bu yaplar tanmak gerekir. Ayrca mezhep isimlerinin
alt gruplaryla beraber verilmesi metodolojik bakmdan daha dorudur.
Mesel Nizrlik ve Mstallik, smailiyye kkenli mezhepler olmakla
beraber, itikad ve amel ynleriyle birbirlerinden hayli farkl din yaplardr.
Dolaysyla onlar hep birlikte smailiyye olarak anmak yerine, Mstalismailler ya da Nizri-smailler eklinde birleik adlandrmalar yapmak
daha uygun olacaktr.

15

Bir eserin ilmi ve sistematik saylmasnn artlarndan birisi, eserdeki

konularn sistemli biimde sunulmas, gerektii yerlerde snflamalarn
yaplmasdr. Mezhep ve din gruplar konu edinen klsik kaynaklarmz, bu
yaplar eitli sistemler kullanarak snflandrmlardr. Fakat sz konusu
tasnif giriimleri, isimlendirme yntemlerinde olduu gibi beraberinde baz
problemleri getirmitir. Bunlarn banda 73 ubeli tasnif sisteminden
kaynaklanan problemler gelmektedir.
Hereyden nce, isimlendirme sorunlarn belirtirken deindiimiz gibi,
tarihi gereklikleri olmayan mezhep isimlerinin sayy 72ye tamamlamak
iin icat edildiini grmekteyiz. Ana mezhep ve onun alt gruplarnn ka adet
olduklar hususunda her bir kaynan farkl saylar vermesi, 73 ubeli tasnif
sisteminin tamamen subjektif bir zemine oturduunu gstermektedir. Ayrca,
kendi dnemlerinden sonra kacak olan mezheplerin 73l sistemi bozaca
gerei karsnda melliflerimiz, tatmin edici izahlar yapmamaktadrlar.
Mezheplerin dou nedenleri ekseninde yaplan itikad, siyas veya ameli
eklindeki l tasnif ise mezheplerin klarn tek bir nedene indirgemesinden dolay sorunludur. Oysa mezhep ve din gruplar, iinden ktklar
toplumun din, siyasi, sosyal, iktisadi, kltrel artlarnn hep birlikte
etkilemesiyle doar ve ekil alrlar. Dolaysyla klarnn, geliimlerinin ve
gnmzdeki durumlarnn tek ynl izah doru sonulara gtrmez.

Tarihi Okumada Problemler

Klsik Mezhepler Tarihi edebiytndan tarihi okurken karlaabileceimiz
belli bal metodolojik problemleri maddeler halinde sralayabiliriz:
a) Mezhepler ve din gruplar, en batan, Mesel Hz. Peygamberin
zamanndan itibaren var olan fikirlerin ve yaplarn temsilcileri
deillerdir. Mezhepler Tarihi edebiyt ve mezheplerin kendi kaynaklar
ise yer yer bize byle bir sahte grnt vermektedirler. Tarihi gerek ise
udur: Bu dnyaya ait sosyal ve psikolojik her trl art ve zaruret
birbiriyle i ie ve belli bir sre iinde bu oluumlar dourmu ve onlara
ekil vermitir. O halde yaplmas gereken, bir mezhebin inan ve
amellerini, mutlaka mezhebin dou ve gelime dnemlerindeki tarihi,
corafi, siyasi, hatta iktisadi artlar gz nne alarak anlamaya
almaktr.
b) Sosyal olaylarda tek sebeplilik deil, ok sebeplilik ve fonksiyonellik
ilkeleri geerlidir. Bu gerek gz nne alnmazsa, din veya ideolojik
nyarglarmzla tarihi bir olayn aslnda birden fazla olan sebeplerini tek
sebebe indirgeriz. Mesel ilk mezheplerin kn Arap-Fars mcadelesi
ile aklarz. Yahut bunu snfsal kar atmas olarak grrz. Bu eit
yanlglara dmemek iin okumalarmzda sosyal olaylarn
karmakln ve ok sebeplilik ilkesini dikkate almalyz.
c) Kavramlar tarihseldir. Her kavram, ait olduu tarihin artlar iinde
anlam kazanr. artlar deitike anlamlar deiebilir. Mesel Hz. Ali
dneminde sylenmi szlerin, yaplan ilerin o gn nasl anlald,
nasl yorumland tarihe dnmek suretiyle bulunursa, sonraki
yzyllarda o sz veya fiillere yklenen anlamlarn doruluk ve geerlilii
salkl olarak tespit edilebilir.

16

d) Earye gre, Mezhepler Tarihi alannda yazan ou yazar, kar olduu

mezheplerin grlerini hatal aktarmakta veya grleri zetle nakletmek
suretiyle okuyucuyu ister istemez yanltmaktadr. Muhalifleri hakknda
yalan hikyeler uydurarak onlar kt gstermek isteyen yazarlara bile
rastlanmaktadr. Bazen de, muhalif mezhebin en zayf delilini bulup
kartarak sanki bu delilin onlarn tek delili olduu izlenimi
yaratmaktadrlar (Ear, 1995, I, s. 33). Kaynak eserlerdeki tarafgirliklerin etkisinde kalmamak ve arptmalar karsnda yanlmamak iin
yaplmas gereken, her mezhep ve grubun kendi eserlerine mracaat
etmek ve bu eserler ile dierleri arasnda karlatrmalar yapmaktr.
e) slm tarihindeki mezhep ve gruplarn birou, kendi grlerini
savunmak, din meruiyet kazanmak, toplum iindeki statlerini
ykseltmek, kendilerine yneltilen eletirileri reddetmek gibi eitli
amalarla gerekd isnat giriimlerinde bulunmulardr. Bu tr szl
ve yazl faaliyetlerin izlerine, sz konusu gruplarn bizzat kendi
kaynaklarnda ya da onlardan bahseden tarih ve rivayet kitaplarnda
sklkla rastlamaktayz.
Mezhebin kendi kavramlarn Kurana isnat ederek, Kuran kavramlar
mezheb ve siyas kavramlarla ayniletirmek; Hz. Peygamberin azndan
kendi mezhepleri lehine yahut muhalif mezhebin aleyhine hadisler uydurmak; geriye doru stad silsileleri icat ederek mezhep ile Hz. Peygamber
arasnda bir kpr kurmak suretiyle kendi fikir ve amellerine meruiyet
kazandrmak; ailesini Hz. Peygamberin soyuna balayarak siyas stat elde
etmek trnden isnat giriimleri karsnda yanlmamak gerekmektedir.
Bilindii gibi, eitli mezhep ve din gruplarn neredeyse tamam internet
zerinde faaliyet gstermektedir. Bu faaliyet genel olarak iki amaca yneliktir.
Bunlardan ilki, kendi mensuplarn, inanlar ve savunduklar grler
hakknda bilgi sahibi klmak ve i iletiimi salamaktr. Dieri ise, mezhebin
veya grubun tantm ve propagandasn yapmak, kendilerine ynelen eletirilere cevap vermek eklinde da dnk bir gayeyi hedeflemektedir. Bu nedenlerle mezhep ve gruplarn web siteleri, Mezhepler Tarihi asndan nemli bir
aratrma kayna haline gelmitir.
Fakat internetin bir kaynak olarak kullanmnn tamamen sorunsuz olduu
sylenemez. zellikle siber-dnyaya aina olmayan aratrmaclar, ciddi
hatalara dme riskiyle kar karya kalmaktadrlar. Web sitelerine genellikle
arama motorlaryla eriilmesi nedeniyle, ncelikle aratrmaclarn web sitelerinin kimlikleri hususunda ok dikkatli olmalar gerekmektedir. Ayn mezhebe
mensubiyetlerini beyan eden onlarca belki de yzlerce sitenin iinde -eer
varsa- resmi/otorite bnyenin bulunarak kartlmasnda byk zorluklar
yaanabilir. Alt gruplarn ya da ayrlk oluumlarn web siteleri, yanlma
riskini artrmaktadr. Ayn mezhebe ait grnen farkl sitelerin elikili ierikleri,
bilgi kirliliine neden olmaktadr. Hatta bazen bir grup, muhalif olduu grubun
bizzat ismini kullanarak, o isimle web sitesi aarak ve kendini bu isimle
tantarak internet zerinde maksatl ve yanltc faaliyetler yrtebilmektedir.
Aratrmac, mezheplere ve din gruplara ait bilgisiyle ve internet kullanm
tecrbesiyle bu trden yanlglara dmekten korunabilir.

MEZHEP KAVRAMI
Arapa z-h-b slas fiilinden treyen mezheb kelimesi izlenen yol, gidilen
yer anlamna gelmektedir. Terim olarak ise mezhep, dinin anlalmas ve
alglanmasndan, din farkllamadan kaynaklanan gruplar ve bunlarn fikir

17

ve pratiklerini, dier bir ifadeyle, farkl fikir ve pratiklerin kurumsallam

halini ifade eder. Din bir inanan iin st kimlik kabul edilirse, benzer
anlamlar kmesine sahip olmasna ramen mezhep, o inanan iin alt kimlii
oluturur (Sarkaya, 2009, s. 15).

DinMezhep likisi
Her dinin balangta bir ana bnyesi bulunur. Bir peygamber yahut kurucu
nder etrafnda toplanan ve nclk yapan ekirdek dindarlar topluluunun
tebli ve gayretleriyle ilk halka geniler. Topluluk bir topluma dnr.
Sonra da bazen peygamber ve nderin salnda ama ou defa onlarn
lmnden sonra fikir ve amelde farkllamalar balar, ilk ayrlklar zuhur
eder.
slm dininin douu ve geliiminde de ayn sosyolojik seyir izlenmitir.
slmn peygamberi olan Hz. Muhammed hayatta iken itikad, sosyal ve
siyas bir ayrlk ba gstermemitir. Kurann inmekte olmas, Hz.
Peygamberin mminlerin arasnda bulunmas, bizzat onlar irat etmesi, din
ve siyas problemleri bizzat zmesi, hayatn her sahasnda mminlere
nderlik etmesi, ayrla yol aacak ihtilaflar nlemitir. Mslmanlar
arasndaki ciddi toplumsal ayrlklarn onun vefatndan sonra ortaya kt
grlmektedir.
Sosyal blnme, yani tefrika ilk aamada mezhepleri dourmaz. nan
konusunda farkl din yorumlar, ibadet ve hukuk alannda farkl usulleri veya
farkl siyas grleri benimseyen ve genellikle karizmatik vasflar olan bir
limin ya da siyas nderin etrafnda kmelenen mminler, ilk merhalede din
grup veya cemaat denilen oluumu tekil ederler. Bu topluluk, ya ayrlma
iradesi sergileyerek din ana bnyeden kopmak ve bamsz bir alt cemaat
kimlii kurmak ister. Veya ana bnyeye bal kalma iradesi sergiler. Fakat bu
irade yeterli olmaz ve ana bnye tarafndan dlanr. Her iki durumda da
tefrikann ilk merhalesi gereklemi olur.
ou zaman tefrika bu boyutta kalr. Daha fazla bymez. Uzun vadede
ana bnyeye dnler olur veya baka bir cemaate katlm vuku bulur.
Zayflamann ardndan erime ya da kaybolma ile sre sonulanr.
Bazen de tefrika byr. Sz konusu ayrlk cemaat sosyalleir, geni bir
kitleye hitap eder hale gelir. Bu arada kurumsallar ve kendi iinde idari bir
hiyerari gelitirir. Alimler ve nderler tarafndan kitaplar telif edilir,
dolaysyla bir literatr meydana gelir. Bu srete cemaatin farkl inan ve
uygulamalar kkleerek doktrinleir. Sonuta cemaat artk mezheb bir
kimlie kavumu olur. Mezhepler de cemaatler gibi tarih srecinde
kaybolabilirler. Blnerek baka cemaat ve mezhepleri dourabilirler. Hatta
kt ana bnyeyi reddederek bamsz bir din haline bile gelebilirler
(Bykkara, 2005, s. 489).
Din ile mezhep arasndaki sosyolojik balanty bu ekilde zetledikten
sonra slmiyet ve slm mezhepleri konusuna dnebiliriz. Yukardaki
aklamalardan da anlalaca gibi mezhepler beeri oluumlardr. lahi
kaynakl vahyin ve nebevi retilerin yorumlan farkllklardr. Dolaysyla
dinin yerine geemezler. Mezheplerin kendilerini din ile zdeletirmeleri
yanltcdr. Belki bir zenginlik saylabilecek mezhepler, byle bir iddiada
bulunmak suretiyle fitne ve atma odaklarna dnrler. Zira bir mezhebin
kendisini hak dinin yegane temsilcisi olarak grmesi demek, dierlerini

18

dlamas, dalaletle sulamas anlamna gelir. Bu durumda mmetin birlik ve

beraberlii kaybolur. Sosyal bar zedelenir. Dindarlar zarar grr. Dinin
safiyeti bozulur. Allah Kuranda u ikazlar yapmaktadr: Topluca Allahn
ipine smsk sarln ve paralanmayn! (l-i mrn: 3/103); (Ey
Muhammed!) Dinlerini para para edip gruplara ayrlanlarla senin bir
ilgin yoktur. Onlarn ii Allaha kalmtr (el-Enm: 6/159).
Yukardaki ayette geen dini para para etmek (ferrek dnehum),
dinin itikad zn bozmak anlamna gelir. Bunu yapanlar ayn zamanda
mmet ierisinde sosyal bir paralanmaya da yol am olmaktadrlar. te
tefrika, hem dinin zndeki hem de toplumun btnlndeki bozulmay
ifade eden bir kavramdr. Bu nedenle, ou kez yakn manalarda kullanlan
ve bazen tefrika ile kartrlan ihtilaf kavramndan ayrlr. htilaf, dinin temel
esaslarn kabul etmekle beraber bu esaslarn mahiyeti zerinde alternatif
dnceler retmek eklinde anlalabilir. Mslmanlar arasnda ihtilafa yol
aan bir mesele, onlar arasnda karlkl nefret ve ayrlk vesilesi olmuyorsa,
yani tefrikaya yol amyorsa, bu eit ihtilaflar ho grlebilir, hatta
slmiyet ierisinde bir zenginlik saylabilir.
Abdestin aln konusunda veya namazn rkunlar hususunda rnein Hanef
mezhebi ile Cafer mezhebi arasndaki farkllklar ihtilaf m yoksa tefrika m
olarak deerlendirilmelidir?

Yetmi Frka Rivayeti ve Yetmi ki Millet Sylemi

Yetmi frka hadisi diye mehur olan rivayette Hz. Peygamber, gemite
Yahudi ve Hristiyanlarn yetmi bir veya yetmi iki frkaya ayrldn, kendi
mmetinin ise yetmi frkaya ayrlacan, bunlardan birinin cennete,
dierlerinin ise cehenneme gideceini haber vermektedir. Cennetlik grubu
frka-i nciye, yani kurtulua eren grup olarak vasflayan Hz. Peygamber,
bu topluluk iin benim ve ashbmn yolu zerine olanlardr demekte,
rivayetin baka bir varyantnda, bu grubun ounluu ve btnl (cemat)
temsil ettiini belirtmektedir.
Bu hadisin sahih olup olmad hakknda hadis ve kelam limlerince
birok deerlendirme yaplmtr. Yetmi saysn hakikat olarak anlayan
ve mezhep saylarn bu rakamla sabitlemeye alan yazarlar yannda, bu
saynn kesretten kinaye olduunu, yani okluu bildirdiini belirten yazarlar
da bulunmaktadr. Hadis hakkndaki deiik tespit ve deerlendirmeler bir
tarafa, slm tarihi bize gerekten de slm mmeti ierisinde ok sayda
frkalamann ortaya ktn gstermektedir. Bu klar gnmzde de
srmektedir. Gelecekte de srmesi beklenmektedir. Zira slmiyet dnce
serbestiyeti salayan bir dindir. Byle bir hrriyetin altnda fikr ve siyas
ayrlklarn ba gstermesi tabiidir.
Konumuz olan rivayet aslnda tarihi realiteyi gstermesi asndan
gerekidir. Fakat ierii itibaryla istismara msaittir. Bu yzden hemen
hemen her mezhep kendisinin kurtulan frka olduunu ileri srm,
dierlerini ise dalalet/sapknlk ile itham etmi, onlar cehennemlik olmaya
layk grmtr. Edebiyt konu eden blmmzde belirttiimiz gibi,
Badd, Malat gibi birok Mezhepler Tarihi mellifi Ehl-i Snneti
kurtulan frka olarak ilan etmektedir. Buna mukabil, Mesel Mekhl enNesefye gre Mrcie mezhebi, Kalhatye gre bziyye mezhebi, Kd
Abdlcebbra gre ise Mutezile mezhebi kurtulan frkadr (Kutlu, 2008, s.
91-2; Aydnl, 2008, s. 23).

19

Bu balamda ayn rivayetin geri planda kalm fakat hayli dikkat ekici
dier bir varyant nem kazanmaktadr. Muhammed el-Makdisnin (v.
380/990) Ahsent-Teksim adl eserinde zikrettii ve isnad asndan daha
salam olduunu syledii mmetim yetmi frkaya ayrlacaktr.
Onlardan yetmi ikisi cennette, bir tanesi de cehennemdedir rivayeti,
kucaklayc ve tefrikaya yol aan sylemi giderici bir ierie sahiptir.
Konumuz olan rivayet ile ilgili ayrntl bilgi iin Mevlt zlerin slm
Dncesinde 73 Frka Kavram adl kitabn okuyunuz.

slm tasavvuf dncesinde Necmeddn-i Kbr (v. 618/1221) tarafndan

dillendirilen, Allaha ulaan yollar, yaratklarn nefesleri saysncadr
sylemi, Orta Asya, Anadolu ve Balkanlar kuatan corafyann din
anlaynn ekillenmesinde byk tesir brakmtr. Mevlna Celleddn
Rmnin (v. 672/1273), Biz pergel gibiyiz. Bir ayamz eriatta salamca
durur, teki ayamz yetmi iki milleti dolar sz ayn anlay ifade
etmektedir. Hac Bekt Vel, Yunus Emre gibi ahsiyetler de din
yaantlarnda, irat ve tebli faaliyetlerinde yetmi iki millet kavramn
ncelemiler, bu kavram dlamac yn ile deil kuatc zelliiyle
kullanmaya zen gstermilerdir (Aydnl, 2008, s. 157159).

Hak Mezhep Anlay ile lgili Kavramlar

Yetmi frka hadisinin muhtevas hak mezhep anlayn ister istemez
ortaya karmaktadr. Hakikati, yegne doru gereklii ifade eden hakkn
karsnda, geersizlii, temelsizlii, aslszl ifade eden btl yer
almaktadr. Genellikle mezhepler kendilerinin ehl-i hak, kendilerinden
olmayanlarn ise ehl-i btl olduklarn ileri srmlerdir.
Mezhepler Tarihi edebiytnda benzer bir vasflama, ehl-i istikmetehl-i
dallet kartlnda grlmektedir. stikmet doru yolu; dallet ise doru
yoldan sapmay, sapknl anlatmaktadr. Doru yol anlamnaki srt-
mstakm, Kuran kaynakl nemli bir kavramdr. Ftiha suresinde de geen
bu kavram, Enam suresinde (6/153) yle gemektedir: te bu, benim
dosdoru yolumdur. Buna izleyin, baka yollar izlemeyin. Zira o yollar sizi
Allahn yolundan ayrr (teferreka bikm). te saknmanz iin Allah size
byle tavsiye ediyor. Bu ayet ayn zamanda istikamet yolunun tek, saptrc
yollarn ise birden ok olduuna iaret etmektedir.
Dallet kavram bidat kavramyla yakndan alakaldr. Bir hadiste Hz.
Peygamber, Sonradan uydurulan eylerden saknn. nk sonradan
uydurulan her ey bidattr. Her bidat ise dalalettir demektedir. Hadiste
iaret edilen bu iliki nedeniyle bidat kavram Mezhepler Tarihi asndan
nemli bir kavram haline gelmitir. Bidat szlkte nceden olmad halde
sonradan icat edilen ey anlamna gelir. tikat sz konusu olduunda bidat,
kader, ahiret gibi inan konularna dair Hz. Peygamber ve drt halife
dneminde mevcut olmayan, sonradan ortaya kan yeni fikirler, iddialar,
yorumlar, aklama usulleri, tartma metotlar iin kullanlmtr. Grld
gibi bidat aslnda Reslullh ve ashbnn yolu olan snnetin kart bir
kavram olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle kendilerine ehl-i snnet
adn veren geni Mslman topluluklar, itikad konularda kendi grlerini
kabul etmeyen mezhep ve din gruplara bidatlar anlamnda ehl-i bidat,
ashbl-bida ya da mbtedia adlarn uygun grmlerdir.

20

Ehl-i Hev ya da Ashbl-Ehv adlandrmas ise, snnetin istikametinde

gitmek yerine nefislerinin arzu ve isteklerini, yani hev ve heveslerini izleyen, bylece ilahi ve nebevi kaynaklardan uzaklaarak beeri fikir ve
dncelere tabi olan, bidatlara sarlan gruplar iin kullanlmtr. Dier bir
olumsuz kavram olan ehl-i furkat, mezhep ve gruplarn ayrlk zelliklerini, frkalama eilimlerini ne kartmaktadr. Ehl-i Snnet ifadesine
eklenen cemaat kelimesi ve genel olarak ehl-i cemaat kavram ise ayrlkl ve frkalamay deil, btnlemeyi, cemaat halinde birlik ve bereberlik
iinde olmay anlatmak istemektedir.
Bidat, furkat ehli, ayrlk, dalalet yollarnda dolaan, istikametten
sapan, hev ve heveslerine tabi olan kesimler, genellikle slm dairesinden
kartlmazlar. Bata Ehl-i Snnet olmak zere slm mezheplerinin birou
sz konusu toleransl eilimi benimsemitir. Kendilerinden olmayan kesimler, onlar cehenneme srkleyecek hata ve gnahlarna ramen mmet ierisinde deerlendirilirler. Allaha, kitabna, peygamberine ve ahirete imanlar,
kbleye dnerek namaz klmann farziyetine inanmalar, bu kesimleri ehl-i
kble yapmaktadr. Ehl-i kblenin kfr ile sulanmamas gerektii
hkm, nemli bir din kaide olarak kabul grmtr.
slm dininin dlamac olmayan kuatc zellii hakknda nemli bir klsik
olarak mam Gazlnin Faysalt-Tefrika adl eserine (slmda Msamaha,
Trke trc. Sleyman Uluda) bavurunuz.

zet
slm Mezhepleri Tarihini, konular ve amalar bakmndan, ayrca dier
din bilimleriyle ilikisi asndan tanyabilmek.
slm Mezhepleri Tarihi, klsik dnemlerden itibaren zel bir uzmanlk alan
olarak dikkat ekmektedir.. Modern zamanda ise konular, amalar ve
kendine zg metodolojisiyle bamsz bir bilimsel disiplin haline gelmitir.
Dier din bilimleriyle olan deiik dzeydeki ilikileri, bu disiplinin
snrlarn ve farkllklarn grnr klmaktadr.
Bilim dalnn temel kaynaklarnn zelliklerini ve kaynaklardan istifade
metotlarn aklayabilmek.
Mezheplerin birou kendilerini ve baka mezhepleri tantan eserler vucuda
getirmilerdir. lk yazarlar daha ok Mutezile kelamclaryd. Hicri drdnc
asrdan itibaren ise Snn yazarlar bu alana ilgi gstermitir. Mezheplerin
sunumunda kullanlan deiik tasnif sistemleri ierisinde yetmi frka
hadisi eksenli sistem daha fazla reva grmtr. Bu sistem, henz
mezheplememi oluumlar mezhep olarak gstermesi nedeniyle yanltcdr.
Bilim dalnn metodolojik sorunlarnn farknda olarak bunlarn nasl
zlecei zerinde fikir yrtebilmek.
Mezhepler Tarihinin klsik edebiytnn muhtevas genel olarak subjektif ve
normatif karakterdedir. Bu olumsuzluu amak iin dikkatli ve karlatrmal
okumalar yaplmaldr. Mezhebe mensup kiilerin grleri zerinden
mezhebi tanmaya almal, mezhebin dou ve geliimine tanklk eden
mekn ve tarihi artlar mutlaka gz nnde tutulmaldr.

21

Din-mezhep ilikisi hakknda ve mezhepler ile alakal temel kavramlar

hususunda deerlendirmeler yapabilmek.
Dini kimlik st, mezheb kimlik ise alt bir kimliktir. Mezhepler beeri
oluumlardr. Dolaysyla dinin yerine geemezler. Mezheplerin kendilerini
din ile zdeletirmeleri yanltcdr. htilaf ettikleri konular nedeniyle belki
bir zenginlik unsuru olan mezhepler, mutlaklk iddiasnda bulunarak tefrika
odaklarna dnebilirler.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi slm Mezhepleri Tarihinin alan ile ilgili bir
konu deildir?
a. Mezheplerin oluum sreleri
b. Mezheplerin inanlarnn doru olup olmad
c. Mezhep mensuplarnn yaadklar corafyalar
d. Mezhep limlerinin yazm olduklar eserler
e. Mezheplerle ilgili yaplan aratrmalar
2. slm Mezhepleri hakknda yazan ilk melliflerin Mutezile limleri
olmas, aadaki nedenlerden hangisi ile aklanabilir?
a. Mutezilenin dnemin en byk mezhebi olmas
b. Bulunduklar Irak blgesinin yazm faaliyetlerine uygun olmas
c. Abbasi Devletiyle olan iyi ilikileri
d. Kelam metodunu kullanarak zararl grdkleri inanlarla mcadele
etmeleri
e. Dier mezheplerle scak atmalar yaamalar
3. Aadakilerden hangisi mezheb dnce ve oluumlar anlatan
terimlerden biri deildir?
a. Cemiyet
b. Frka
c. Nhle
d. Maklt
e. Milel

22

4. Aadakilerden hangisi Mezhepler Tarihi Edebiytndaki yanl ve

maksatl ierik karsnda yanlgya dmemek iin alnan nlemlerden
biri deildir?
a. Mezhep mensubu olan limlerin grlerine bavurmak.
b. Mezheplerin geliimindeki tarihi ve siyas artlar aratrmak.
c. Her mezhebin kendi eserlerine bakmak.
d. Mezhep isimlerinin karalama amal konulabileceini hesaba katmak.
e. Mezhepler Tarihi eserleri yerine tefsir ve hadis kitaplarna bavurmak.
5. Hak mezhep anlay ile ilgili aadaki kavramlardan hangisi anlam
ierii bakmndan dierlerinden farkldr?
a. Ashbl-ehv
b. Ehl-i furkat
c. Ehl-i istikmet
d. Ashbl-bida
e. Ehl-i dallet

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b

Yantnz doru deilse, slm Mezhepleri Tarihinin Konular

konusunu yeniden okuyunuz.

2. d

Yantnz doru deilse, Edebiytn Oluum Dnemi konusunu

yeniden okuyunuz.

3. a

Yantnz doru deilse, nemli Terim ve Kavramlar konusunu

yeniden okuyunuz.

4. e

Yantnz doru deilse, slm Mezhepleri Tarihinin Metodolojik

Problemleri konusunu yeniden okuyunuz.

5. c

Yantnz doru deilse, Hak Mezhep Anlay ile lgili

Kavramlar konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Bireysel karakter farkllklar ve insann psikolojik eilimleri, mensubu
olduu mezhebin ya da cemaatin fikir ve ritellerinin oluum ve geliiminde
etkili olur. Mesel mezhep ve gruplarda rastlanan saldrgan karakterli
kendini kurban ya da feda etme eylemlerini aklamak iin Din
Psikolojisinin yardm gerekir.

23

Sra Sizde 2
Mezhepler Tarihi edebiytnn geliim dneminde, bata Ehl-i Snnet olmak
zere byk mezhepler oluumlarn tamamlamlardr. Bu mezheplerin
limleri, yazdklar Mezhepler Tarihi eserlerinde yetmi frka rivayetini
tasniflerinde esas alarak, kendi mezheplerini merkeze ve hak konumuna
yerletirmilerdir. Bylece mezheb bir btnlk ve zgven salamay
amalamlardr.
Sra Sizde 3
htilaf, dinin temel esaslarn kabul etmekle beraber bu esaslarn mahiyeti
zerinde alternatif dnceler retmek eklinde anlalabilir. Abdest ve
namazn mahiyeti konusundaki ayrlklar slmn temel esaslaryla ilgili
olmadndan, bu farkllama tefrika deil ihtilaf saylmal ve hogryle
karlanmaldr.

Yararlanlan Kaynaklar
Aydnl, Osman. (2008). Osmanldan Cumhuriyete slm Mezhepleri
Tarihi Yazcl, Ankara.
Bykkara, M. A., (2005). Bir Bilim Dal Olarak slm Mezhepleri
Tarihi ile lgili Metodolojik Problemler, slami limlerde Metodoloji
(Usl) Meselesi, stanbul, c.1, s.441-491.
Bykkara, M. A., (2006). slm Mezhepleri Tarihi Aratrmalarnda
Terminolojiyle likili Sorunlar, slmi Aratrmalar, 19/2, s. 257
271.
Ear, Ebl-Hasan Ali.
Abdlhamid, Beyrut.

(1995).

Makltl-slmiyyn,

nr.

Kutlu, S. (2008), Mezhepler Tarihine Giri, stanbul.

Sarkaya, M. S., (2009). slm Dnce Tarihinde Mezhepler, stanbul.

24

M.

25

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Mezheplerin ortaya k nedenlerini aklayabilecek,

Mezheplerin ortaya knda insan tabiatndan kaynaklanan psiko-sosyal

faktrleri deerlendirebilecek,

Farkl din, kltr ve medeniyetlerle olan etkileimlerin mezheplerin douuna nasl etkide bulunduunu ayrt edebilecek,

Hz. Muhammedin vefatndan sonra Mslmanlar arasnda ortaya kan

sosyo-politik gelimelerin mezheplerin douuna etkisini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Mezheplerin Douu

nsan Tabiat

Kltrlerle Etkileim

Halfe Seimleri

Savalar

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Bu kitabn I. nitesini dikkatli ekilde okuyunuz ve mezhebin ne anlama

geldiini reniniz.

Hasan Onat'n Mezheplerin nan Esaslarnn

Kurann Rol balkl makalesini okuyunuz.

26

Sistemlemesinde

Mezheplerin Ortaya
k Nedenleri
GR
slm dini, yirmi yllk bir zaman diliminde Hz. Muhammede gelen
vahiyle ekillenmi ve tamamlanm bir dindir. O hayattayken slm toplumunun karlat pek ok problem, vahiylerle akla kavuturuluyor ve
ortaya kabilecek anlamazlklar bu sayede bertaraf ediliyordu.
Hz. Muhammedin vefatyla birlikte durum deiti; Mslmanlar siyasi,
sosyal, ekonomik temelli pek ok problemle yz yze geldi. Her ne kadar din
tamamlanm olsa da, bu problemlerin zm noktasnda farkl yaklamlar
ve tutumlar ortaya kt.
slm toplumunun snrlar geniledike Mslmanlar yeni muhataplarla
karlat. Bu durum, Mslmanlarn karlatklar problemlerin hem
artmasna hem de ierik itibariyle farkllamasna yol at. Bu problemlere
kar gsterilen tepkiler farkl ekillerde geliti; dinle ilgili konularn anlalmasnda ve yorumlanmasnda farkl yaklam tarzlarnn ve tutumlarn
domasna yol at. te bu yaklam tarzlarnn belirli bir insan topluluu
tarafndan benimsenmesi ve zamanla kurumsallamas sonucunda mezhepler
ortaya kt.
Mezhepler, din alanndaki farkllamalarn birer rn olup iinde
gelitikleri ortamn izlerini bnyelerinde tamaktadrlar. Bu durum,
mezheplerin oluumunda psiko-sosyal, politik ve ekonomik pek ok unsurun
etkili olduu anlamna gelmektedir. Bu unsurlar, belirli ahslar veya fikirler
etrafnda odaklamalara yol am, bylece de din anlay konusunda yer yer
farkllamalar meydana gelmitir. Farkllamalarn zamanla sistematik zellik
kazanarak, dnce ve davranlar etkileyen, geleneksel bir hviyete brnmesi, kurumlaarak ve sosyal hayatta derin izler brakarak varln srdrmesi, karmza mezhep olgusunu karmaktadr (Onat, 2009). Bu husus,
mezheplerin birer beeri oluum olarak deerlendirilmesini gerekli klar.
Mezhepler, dinin farkl anlalma biimleri olup, dinle zdeletirilmeleri
doru deildir.
Bir mezhebin doru bir ekilde anlalabilmesi iin onu reten ve ortaya
kmasna yol aan srecin doru okunmas gerekmektedir. Bu sre tek
boyutlu ve dorusal bir izgide anlalamayacak kadar geni bir zeminde
gereklemektedir. Dolaysyla bir mezhebin ortaya kn, tek bir insana
veya olaya ya da tek bir sebebe indirgemek doru bir yaklam deildir.

27

Btncl bir yaklam tarznn oluabilmesi iin bu noktada etkili olan pek
ok unsurun bilinmesi ve anlalmas bir gerekliliktir.
Mezheplerin ortaya kna zemin hazrlayan ve geliim srelerine
dorudan tesir eden pek ok husus bulunmaktadr. Bu, kendiliinden ve
birden gerekleen bir olgu deildir; aksine bu srece elik eden psikososyal, din, kltrel ve siyasi pek ok unsur bulunmaktadr. Bu nitede bu
unsurlar psiko-sosyal ve sosyo-politik erevede iki balk altnda ele
alnacaktr.

PSKO-SOSYAL FAKTRLER
Psiko-sosyal faktrler temelde insanla ve insann alglama biimiyle ilikili
olan hususlardr. Mezhepler sz konusu olduunda bu husus fazlasyla nem
tamaktadr. Zira mezhepler, dinin insanlar tarafndan anlalma biimleri
olup vahiy ve snnetin yorumlanmas ile gelimilerdir. nsan faktr devre
d brakldnda mezheplerle ilgili salkl bir deerlendirme yapabilmek
son derece gtr.
nsan tek bana bir varlk deildir; aksine toplumla ilikisi erevesinde
kendisini ina eden sosyal bir varlktr. Bu durum onun alglama biimine de
dorudan yansr. inde bulunduu toplumsal gereklik, hakikat algsnn
ekillenmesinde birincil derecede ilev grr.
Mezhepler asndan bakldnda bu durum son derece anlamldr. Zira
mezhepler, her ne kadar belirli bir insann ve kurucunun grleri etrafnda
ekillense de, bir topluluk tarafndan sahiplenildii lde var olabilmektedirler. Mezhepler bu sayede hayat bulur ve tarihsel gereklie kavuur.
Taraftar olmad takdirde ise tarih sahnesinden silinir. Dolaysyla mezheplerin oluum ve geliim srelerinde insan hem bireysel hem de toplumsal
olarak aktif rol stlenmektedir.
Psiko-sosyal faktrlerle kastedilen tam da budur. Mezhepler, bireysel ve
toplumsal bir kiilik olarak insann, dini anlama ve yorumlama biimlerinin
zamanla kurumsallamas zerine kuruludur. Bu erevede, insann tabiat,
onun Kuran naslarn alglama ve yorumlama ekli, yine insan rn olan
baka kltr ve medeniyetlerin etkisi ele alnacak ve sz konusu faktrlerin
mezheplerin douu ile ilgisi ortaya konulacaktr.

nsann Tabiat
slm mezheplerinin oluumunda etkili olan unsurlarn banda insann
tabiatndan kaynaklanan farkllklar gelmektedir. Her insan, dnme ve
yaama biimi olarak bir dierinden farkldr. kiz ocuklarn karakterlerinin
bile birbirlerinden farkl olmas, insan tabiatnn farklln ve deikenliini
yeterince ortaya koymaktadr. nsann yapsnn dier insanlardan farkl ve
kendine zg olmas, kendisi ve kendisi dndaki dnyayla ilgili alglama
biimlerini dorudan etkilemektedir. Din sz konusu olduunda bu
deikenlik daha da belirgin hale gelmektedir.
nsann inan ve tutumlarnn oluumunda o insann doutan sahip
olduu bireysel zelliklerin yan sra iinde yetitii kltrn ve sosyal
ortamn da rol byktr. Zira insan, toplumsal bir varlktr ve iinde

28

bulunduu ortam sayesinde kendi kiilik algsn oluturur. nsann yetime

tarzna elik eden unsurlar, onun dini anlama srecini de dorudan
etkilemektedir.
nsann yetitii ortam, yaad zaman dilimi, karlat psiko-sosyal
problemler, muhatap olduu insanlar din anlaynn ekillenmesinde kilit
rol stlenmektedir. Bu durum, tek bir konuda bile birbirinden farkl ok
sayda gr ayrlklarnn, farkl yorum biimleri ve tutumlarnn olumasna
yol aabilmektedir. Bu farkllamalar mezheplerin oluumuna ve geliimine
yn veren en temel hususlar arasnda yer almaktadr.
slmn yayld ortama bakldnda, insann psiko-sosyal eilimleri ile,
yaanan hzl kltr deimelerinin, yeni dinin kabulnde ve anlalma
biiminde son derece etkili olduklar grlmektedir. Medinede farkl din
mensuplaryla bile birlikte yaama tecrbesine sahip Mslmanlarn slm
dinini anlama biimleriyle, lden gelen bedevilerinki ayn olmamtr.
Bedevilerin l ortamnn rn olan sert kiilik ve mizalar, yeni dini
alglama biimlerine dorudan tesir etmi ve Hariciliin douuna zemin
hazrlamtr. Bu yzden slm mezheplerinin doru bir ekilde
anlalabilmesi iin insann psikolojik eilimleri ile zaman ierisinde maruz
kaldklar sosyal deiim ve dnmlerin bilinmesi son derece nemlidir.
Haricilerin sert mizalar din anlaylarna ne ekilde yansmtr? Haricilerin
hangi itikadi grlerinde bu mizalarnn etkisi grlmektedir?

Nasslarn Tabiat
Mezheplerin douuna yol aan farkllamalar zaman zaman nasslarn yorumu konusundaki gr ayrlklarndan beslenmitir. Nasslardan kast edilen
Kuran ayetleri ve hadislerdir. Nasslarn mezheplerin ortaya k ve geliim
sreleri asndan ok ynl etkileri olmutur. Nasslar kimi zaman gr
ayrlklarnn dorudan sebebi olurken, kimi zaman da nasslardan bamsz
olarak oluan yaklam tarzlarnn temellendirilmesinde kullanlmlardr.
Kurann insan aklna tand geni hareket alannn, bunda etkili olduu
kukusuzdur. Pek ok ayette insan dnmeye ve akln kullanmaya davet
edilmekte, kr krne bir inanma ekli iddetle eletirilmektedir. Kendisine
yaklalmas iin Kurann hibir n art getirmemi olmas, her insan veya
topluluun psiko-sosyal eilimleri dorultusunda Kurana yaklamalarn
beraberinde getirmitir. Aslnda bu farkllamaya bizzat Kurann kendisi
imkn tanmaktadr. nk Kuran- Kerimde btn insanlar tarafndan ayn
ekilde anlalabilecek muhkem ayetlerin yan sra farkl ekillerde
anlalabilecek ayetler de bulunmaktadr.
Mteabiht olarak adlandrlan ve ne anlama geldii hususunda
dorudan deerlendirmede bulunmann mmkn olmad ayetler pek ok
farkl yorumun ortaya kmasna sebep olmutur. Allahn eli, Allahn
yz, Allahn ara istiva etmesi gibi anlam kapal ifadeler farkl
deerlendirmelere konu olmu ve bu erevede farkl mezhebi tutumlarn
ortaya kmasna yol amtr. rnein Mcessime ve Mebbihe olarak
adlandrlan mezhepler, bu ayetleri zahiri anlamlar dorultusunda
yorumlam ve Allaha insanlardakine benzer tarzda uzuvlar nispet
etmilerdir.

29

Nasslarn kendisinden kaynaklanmayan kimi gr ayrlklar da zaman

zaman yine nasslardan delil getirilerek dorulanmaya allmtr. Zira
Kuran ve Snnet slm dininin en temel iki kaynadr. Bir yaklam tarznn
doru olup olmadnn en temel gstergesi, bu yaklamn bu iki kaynakta
herhangi bir dayanann bulunup bulunmaddr. Bu yzden Mslmanlar,
hem bireysel hem de toplumsal dzeyde sahip olduklar bak alarnn
doruluunu Kuran veya hadislerden bulduklar delillerle desteklemeye ve
meru gstermeye almlardr.
Bunun en tipik yansmalarn Hariclikte ve ilikte grebilmek mmkndr. Hariciler Hz. Aliyi ktlemek iin ayetlerden deliller getirmeye
alrken, iiler de yine onu ve dier imamlarn stnln ortaya koymak
iin Kuran ayetlerine mracaat etmilerdir. Klasik slm mezheplerinin yan
sra son dnemde ortaya kan, Ahmedlik, Bblik, Bahilik gibi yeni
mezhep ve dinlerin bile yaklamlarn Kurana atfta bulunarak dorulamaya almalar, nasslarn mezheplerin ortaya kndaki roln ortaya
koymas bakmndan nemlidir.

Farkl Din, Kltr ve Medeniyetlerle Olan Etkileimler

slm dini, Arap Yarmadasnda dodu. Arap Yarmadas, Asya, Afrika ve
Avrupa'nn kesitii nemli bir kavak noktasdr. Douda Basra ve Umman
krfezlerine, gneyde Hint Okyanusuna ve batda Kzldenize kys olup,
taraf denizlerle evrilidir. klim koullarnn elverisiz olmas blgede tek
ve hkim bir uygarln olumasna engel tekil etmitir.
Buna karn Arap Yarmadasnn Uzak Dou, Afrika ve Akdeniz lkeleri
arasndaki ticaret yolu zerinde kpr grevi grmesi, blgeyi ok sayda
kltr ve medeniyetin etkisine ak hale getirmitir. slmn douu srasnda
blge, kltr ve medeniyet bakmndan gl devletlerle evrelenmiti.
Kuzeyinde Bizans mparatorluu, Dou'da Sasani Devleti, Gneyde Yemen
ve Habeistan Krallklar bulunmaktayd. Kbe nemli bir din figr
olmasnn yan sra ayn zamanda Mekkeyi bir ticaret ve kltr deiim
merkezi haline getiren bir buluma noktasyd.
Blgede dini adan Yahudilik, Hristiyanlk, Mecusilik ve Putperestlik
hkim inanma biimleriydi. slm, Mekke ve Medine snrlarn ap geni
kitlelere ulatka, farkl dinlere ve kltrlere mensup kiileri de kendi
bnyesinde eritti. Yeni Mslman olan kimseler, eski dnme ve inanma
biimlerini terk etmelerine karn, eski kltrel dokularn ve yaam
ekillerini belirli lde muhafaza ettiler. Bu durum, slm bnyesinde farkl
alg ve dnme biimlerinin olumasna yol at. Bu farkllamalar da
zamanla mezheplerin ortaya kn hazrlad. slm snrlar corafi olarak
geniledike yeni Mslman olanlar araclyla yeni kltr ve medeniyetler
de slm ierisinde kendine yer bulmaya balad. rnein Sasani
kltrndeki yar ilah, yar insan kral anlay, slm dncesinde baz i
oluumlarn zeminini oluturdu.
slm, znde ehir yaamn merkeze alan bir dindir. Medine dneminde
inen ayetlerin ieriklerine bakldnda yeni dinin mesajnn toplumsal alan
zerinde ekillendii dikkatlerden kamamaktadr. Hz. Peygamber
dneminden itibaren Mekke ve Medine, yeni dinin merkezi olmalar
dolaysyla bir cazibe merkezine dnt ve ok fazla g almaya balad. Bu
durum, sz konusu ehirlerin nfusunun ksa srede artmasna ve demografik
yaplarnn yeniden ekillenmesine yol at.

30

Ancak yeni durum, yeni problemlere de kap aralad: Kabile klt

ierisinde yaamaya alk pek ok bedevi iin ehir yaam ekonomik, siyasi
ve kltrel alardan sorunlarla doluydu. Hayatn kesin ve kat izgilerle
belirlendii bir yaama biimine ve kltrne sahip olan yeni sakinler iin bu
durum zaman zaman olduka bunaltc olabiliyordu. Bu bir anlamda hzl ve
ba dndrc bir kltr deiimiydi ve yeni duruma intibak sorununu
beraberinde tayordu. slm dncesinde ortaya kan siyasi ve itikadi ilk
mezhep olan Hariciler, yeni duruma intibak edememenin en somut rneini
oluturdular.
Emevler ve Abbasler zamannda slm corafyasnn snrlar daha da
geniledi. Bu durum, Mslmanlarn muhatap olduu kltr ve medeniyetlerin oalmasna yol at gibi, birebir etkileimlere de sebebiyet verdi.
Bunun sonucu olarak fethedilen topraklardaki insanlarn, nemli bir ksm
Mslman oldu ve Kufe gibi yeni kurulan ehirlerde toplumun eitli
katmanlarnda farkl roller stlenerek yaamaya balad. Ortak paydalar
slm olmasna karn, farkl kltrel aidiyetlere sahiptiler. Bu da oulcu ve
katlmc bir yaama biimini gerektiriyordu. Nitekim oulcu yaama
biiminin en nemli temsilcilerinden olan Mrcienin bu trden ehirlerde
taban bulmas tesadf deildir.
Mslmanlarn semavi dinin dier temsilcileri olan Yahudiler ve
Hristiyanlarla etkileimi genelde slm dncesine zelde de slm
mezheplerinin ortaya kna belirli lde tesir etti. Her eyden nce slm
dininin, son din olmas dolaysyla dierlerine kar stn olduu
Mslmanlarca temellendirilmeye alld. zellikle Allahn sfatlar, kader,
husun-kubuh gibi konularda Yahudi veya Hristiyan din adamlaryla
tartmalara girdiler. Bu aba hem Kelam ilminin geliimine hem de
Mutezilenin ortaya kna dorudan etkide bulundu.
Bata Yunan medeniyeti olmak zere eitli felsefi gelenekler de slm
dncesine ve mezheplerin douuna etkide bulundu. Emevler dneminde
balayan ve Abbasler dneminde artarak devam eden tercme faaliyetleri ile
sz konusu medeniyetlere ait felsefi birikim slm dnyasna aktarld. Bu
durum, alemin yaratlmas, Allahn sfatlar gibi konulardaki mevcut
tartmalara etkide bulunduu gibi yeni konularn da slm dncesine
tanmasn beraberinde getirdi. Mutezile bu tartmalarn en fazla iinde olan
mezhep olarak karmza kmaktadr.
Mutezil limler, felsefecilerin tanr tasavvuruna ve yaratma ile ilgili
yaklamlarna kar kan tutumlaryla slm kelamnn ekillenme srecine
dorudan katkda bulundular. te yandan Yunan ve Msr medeniyetlerine ait
felsefi birikim i mezhepler ierisinde deerlendirilen smailliin
grlerinin ekillenmesine dorudan tesir etti. zellikle Neo-Platonist ve
Gnostik dnme biimi ve fikirler smaillik araclyla slm dncesine
tand.
Yabanc kltrlerden yaplan tercme faaliyetleri kapsamnda ne tr eserlerin
evirisi yapld? Tercme faaliyetlerine yn veren temel faktrler nelerdi?

SOSYO-POLTK FAKTRLER
slm, yirmi yllk bir zaman diliminde Hz. Muhammede inen vahiyler
erevesinde toplumsal ve tarihsel olaylarla irtibatl olarak tesis edilmi bir
dindir. Vahyin temel amac, insann yaratc yeteneklerini aktif hale getirerek
bir slm toplumu oluturabilmektir.

31

Nitekim bu Hz. Peygamber dneminde nemli lde baarlm ve vahiy

ekseninde yepyeni bir toplumun temelleri atlmtr. Bu noktada kable
asabiyeti gibi Cahiliyye dneminden kalma pek ok adet terkedildi ve kabilesel farkllklarn tevhid ve din potasnda eritildii yeni bir sre balad. Hz.
Muhammed hayattayken bu sre, kk bir iki husus dnda sekteye
uramadan devam ettirildi.
Hz. Muhammedin 10/632 ylndaki lmyle birlikte, mslmanlar ilk
snavlarn verdiler. Hz. Muhammedin kendisinden sonra kimin devlet
bakan olacan tayin etmemi olmas, yaanan tartmalarn temelini
oluturdu. Aslnda Kurann ve Hz. Muhammedin devlet bakannn kim
olacana ilikin herhangi bir deerlendirmede bulunmamasnn sebebi, bu
iin Mslmanlara ve olaylarn akna braklm olmasdr. Bu belirsizlik,
sosyal ve siyasi ierikli kimi anlamazlklarn yaanmasna yol at, siyaset
eksenli gelgitler drt halfe idaresinin belirli dnemlerinde iyiden iyiye
kendisini gsterdi.
Drt Halfe dneminde yaanan bu eit anlamazlk ve gerilimler, daha
sonraki srete siyasi ve itikadi mezheplerin douuna ve geliim srelerine
dorudan tesir etti. lk ortaya kan farkllamalarn genelde siyasi temelli
olmas, sosyo-politik gelimelerin mezheplerin douundaki roln teyit
etmektedir. rnein imameti nass ve tayinle temellendiren iler, Hz. Ali
dndaki tm halfelerin hilafetini geersiz saydlar. Yine Haricler, Hz.
Osmann hilafetinin son alt ylyla Hz. Alinin tm halfelik dnemini,
meruiyet asndan geersiz kabul ettiler.
Ayn ekilde kimi zaman karlkl silahl mcadele boyutuna varan bu
ihtilaflarda birbirlerine kar savaan mslmanlarn bu dnyadaki ve
ahiretteki durumunun ne olaca ile ilgili tartmalar, hem Haricilin, hem
Mrcienin hem de Mutezilenin iman anlaynn ekillenmesinde dorudan
etkide bulundu.
Yine Hz. Osmann ldrlmesi, Cemel ve Sffn savalar gibi istenmeyen olaylarn Allahn takdiri ile mi yoksa mslmanlarn hr iradesiyle
mi gerekletii noktasndaki tartmalar, zelde Cebriyye ve Mutezile
mezheplerinin ortaya kmasna sebep oldu, genelde tm mezheplerin kulun
fiiileri konusundaki grlerine tesir etti.
Mezheplerin douu ile ilgili sosyo-politik faktrler, Hz. Muhammedin
vefat sonrasnda, zellikle de drt halfe dneminde ortaya kan
anlamazlklar ifade etmektedir. Dolaysyla bu blmde halfe seimleri,
Hz. Osmann idaresi srasndaki olaylar ve Hz. Ali dneminde yaanan
Cemel ve Sffn olaylar ele alnacaktr.

Halfe Seimleri
Hz. Muhammed hem dini bir nderdi hem de slm toplumunun devlet
bakanyd. O lmnden nce kimin devlet bakan olacana ilikin
dorudan bir deerlendirmede bulunmad. Hastal srasnda Hz. Eb Bekiri
namaz kldrmakla grevlendirmi olmas istisna tutulacak olursa, herhangi
birini yerine tayin etmedi. Bu yzden mslmanlar onun lmnn okunu
zerlerinden atamadan devlet bakannn bir an nce belirlenmesi iin
giriimlerde bulundular.

32

Halfe seimine ynelik ilk giriim Medineli mslmanlardan (Ensr)

geldi. Onlar, Hz. Muhammedin davetine kulak verdikleri ve Mekkeli
Mslmanlara kucak atklar iin bu ii kendilerinin hak ettiini dnmekte
ve kendilerinden birinin halfe olmas gerektiini ileri srmekteydiler. Bu
grlerini somutlatrmak iin de Sade Oullar glgeliinde (Sakfet
Ben Sade) bir araya geldiler ve Sad b. Ubade ismi zerinde uzlatlar.
Ya ileri olsa da Sad b. Ubade bu teklifi kabul etti. Yapt konumada da
Ensrn mslman olmadaki nceliine, Hz. Peygamberin ve ona gnl
veren Mekkeli mslmanlarn korunmas ve slmn yaanp yaatlmas
konusundaki gayretine vurgu yaparak bu iin kendilerinin hakk olduunu
temellendirmeye alt.
Ensrn halfe seimine ilikin yapt toplantdan, bata Hz. mer olmak
zere dier mslmanlar ksa srede haberdar oldular. Hz. mer, Hz. Eb
Bekir ve Eb Ubeyde hzlca Ensrn topland yere geldiler ve sorunun
salkl ve karlkl anlay erevesinde zlebilmesi iin Ensr ile
karlkl mzakerelere baladlar. Halfenin Medinelilerden mi yoksa
Mekkelilerden mi olmas gerektii konusunda etin tartmalar yaand.
Hz. Eb Bekir ve Hz. mer, Mekkelilerin slmdaki yerine ve Arap
kabile geleneindeki reislik statsne vurgu yaparak, bu iin siyaseten
Mekkelilere braklmas gerektiinin altn izdiler. Yaplan karlkl
grmeler neticesinde, Hz. Peygambere yaknl ve slmdaki nceliine
binaen Hz. Eb Bekirin halfelii konusunda uzlald. Sad b. Ubade
dnda orada bulunan tm sahbe Hz. Eb Bekire biat etti.
Hz. Ali ve Haimoullar bu srada Hz. Peygamberin defin ilemleriyle
megul olduklar iin halfe seimine dorudan itirak edemediler. Ancak Hz.
Eb Bekirin halfelii konusunda da farkl bir yaklam sergilemediler. Belli
bir mddet gecikmeyle de olsa onlar da Hz. Eb Bekire halfe olarak biat
ettiler.
Daha sonra mezhepleecek olan ilik, Hz. Alinin Hz. Peygamberin
salnda iken nass ve tayin yoluyla halfe olarak atandn, Hz. Eb
Bekirin ise ona ait olan halfelik hakkn gasbettiini ileri srmtr. ilere
gre Hz. Peygamberin halefi olmas gereken kii, Ehl-i Beytten olan Hz.
Aliydi. Nitekim Hz. Muhammed, adr-i Hum denilen yerde ashbn
toplayarak, Hz. Alinin kendisinin vassi olduunu dile getirmi ve Hz.
Alinin halfeliine iaret etmiti. Ancak Hz. Eb Bekir ve Hz. mer bir
oldubittiye getirerek onun hakkn gasbetmilerdi. Onlarn bu tavr yalnzca
Hz. Eb Bekir ile snrl kalmad; Hz. mer ve Hz. Osman da gsb olarak
deerlendirdiler.
Hz. Eb Bekirin halfe olduktan sonra stesinden gelmesi gereken ilk ii,
yalanc peygamberle ve Hz. Muhammedin lm sonrasnda zekt vermeyi
kabul etmeyerek dinden dnen kabilelerle mcadele oldu. zellikle ikinci
grubun tutumu, yeni iktidarn siyasi meruiyetinin sorgulanmas olarak
algland ve devletin otoritesinin tesisi amacyla zerlerine silahl gler
sevkedilerek stesinden gelindi. Bu bakmdan Hz. Eb Bekirin hem yalanc
peygamberler hem de dinden dnenlere ilikin yrtt mcadele, znde
dini-politik bir zeminde gerekleti. Sonuta istikrar saland ve otorite
boluu ortadan kaldrld. slm toplumunun Hz. Muhammed dneminde
atlan temelleri salamlatrlarak daha ileri tand.
Hz. Eb Bekirin halfe olarak seimi srasnda yaanan belirsizlik, dier
halfelerin belirlenmesi srecinde de farkl ekillerde kendisini gsterdi. Bu

33

konuda en sorunsuzu Hz. merin halfelii oldu. Zira Hz. Eb Bekir

lmeden nce halfe olarak Hz. meri iaret etti; mslmanlar da onun bu
ynlendirmesinden memnun bir ekilde Hz. mere biat ettiler.
Hz. Eb Bekir ve Hz. mer dnemleri, fetihler yoluyla slm
corafyasnn snrlarnn olduka geniledii ve slm toplumunun siyasi ve
iktisadi adan salam bir ekilde tesis edilip istikrara kavuturulduu bir
tarihi devir olarak hafzalara kaznd. Hz. Eb Bekir dneminde balayan ve
Suriyenin fethiyle neticelenen fetih hareketleri, Hz. mer dneminde ba
dndrc bir ekilde srd ve ran, Irak, Suriyenin tamam ve Msr slm
topraklarna dhil edildi. Bu fetihler sayesinde slm devletinin hazinesi
doldu ve toplumsal refah artt.
Hz. Eb Bekir dneminde ortaya kan yalanc peygamberler kimlerdi?

Hz. Osman Dnemi Olaylar

Geni apl fetih hareketlerinin, sosyal ve kltrel adan bir mayalama ilevi
grd ve son iki halfe dnemindeki kimi olumsuzluklarn arka plann
oluturduu rahatlkla dnlebilir. Hz. merin Nihavend savanda esir
alnanlardan biri tarafndan ldrlmesi (v. 24/644), sonrasnda yaanacak
gerilimlerin habercisi niteliindedir.
lmeden nce kendisine devlet bakannn kim olaca sorulmasna
karn, Hz. mer dorudan bir isme iaret etmedi; bunu Hz. Osman, Hz. Ali,
Hz. Talha, Hz. Zbeyr, Hz. Sad b. Eb Vakks ve Hz. Abdurrahman b.
Avftan oluan alt kiilik bir ura heyetine havale etti. Abdurrahman b.
Avfn bakanln yapt heyette, Hz. Osmann halfelii zerinde karar
klnd. Onun halfe oluu Mslmanlarn ittifakyla gerekleti. Hz. Osman
en uzun sre halfelik grevinde kalan kimse oldu.
Hz. Osmann on iki yl sren hilafetinin ilk alt yl, sonradan yaanacak
ihtilaflarn ipularn bnyesinde tamakla birlikte genellikle sorunsuz geti.
Bu srete ilk iki halfe dneminde balayan fetih hareketleri hz kesmeden
srd; kuzeyde Azerbeycan ve Ermenistan, batda Kuzey Afrika, douda ise
ran ve Horasan blgesi slm topraklarna dhil edildi.
slm snrlar Hz. Osmann idaresinin ilk dneminde en ileri noktasna
kadar genileyerek, byk devletlerin kapsna kadar dayand. Bu aamadan
itibaren fetihler hz kesti ve ele geirilen blgelerin kalc olarak slm
topraklar haline getirilmesi dnda yaplabilecek fazla bir ey kalmad. Bu
amala fethedilen blgelere yeni valiler atand. Bu sre bir ie kapanma
nitelii tamaktayd ve halfenin icraatlarnn sorguland yeni ve skntl
bir dneme kap aralad.
Hz. Osmann hilafetinin ikinci alt yl olduka skntl geti. slm
toplumunun kalbinde derin yaralarn olumasna yol at. meyye
Oullarndan olan Hz. Osmann devlet grevlerinde ve vali atamalarnda
kendi akrabalarn tercih etmesi, kkleri slm ncesine kadar geriye giden
meyyeoullar-Haimoullar ekimesini ve rekabetini tetikledi ve kabile
asabiyetinin yeniden mslmanlarn zihinlerinde yer bulmasna sebebiyet
verdi.
Aslnda Hz. Osman yap itibariyle son derece sakin, zhd ehli ve ince
ruhlu bir insand. Ancak onun en byk talihsizlii, Hz. mer gibi kudretli

34

ve otoriter bir halfenin sonrasnda bu greve gelmesiydi. Halfeliinin ilk

yllar fetihlerle getii iin, bu durum ilk alt ylda ok fazla kendisini
gstermedi.
Fetihlerin durmasyla birlikte Hz. Osmann otoritesi sorgulanmaya ve
nceki halfelerle kyaslanmaya baland. O, nceki halfenin otoritesini
kendi idaresi srasnda gsteremedi ve bu husus ikincil derecede ama rahatsz
edici kimi uygulamalarla da birleince, ehit edilmesine kadar varacak bir
dizi halk isyannn tetikleyicisi oldu. Bu uygulamalar arasnda, Hz. Eb Bekir
dneminde kitaplatrlan Kurann oaltlmas ve farkl nshalarn
yaktrlmas, baz arazilerin devlet tarafndan kamulatrlmas, yneticilerin
onun akrabalar arasndan seilmesi gibi hususlar bulunmaktayd. Onun dier
halfelerin uygulamalaryla uyumayan sz konusu tutumlar, tmyle keyfi
deildi; temelinde nemli hassasiyetler yatmaktayd. Ancak bu hususlar,
otorite boluu ile birleince onun sonunu hazrlad. Hilafetten kendi istei
ile vazgemesi ynndeki taleplere kulan tkad ve sonunda isyanc
Mslmanlarn elinde ehit oldu (35/656).
Gerek genel tarih kitaplarnda gerekse Mezhepler Tarihi kaynaklarnda Hz.
Osman dneminde yaanan siyasi ve sosyal kargaann ba sorumlusu
olarak, Sebeiyye diye anlacak olan frkann kurucusu kabul edilen Abdullah b.
Sebe gsterilmektedir. Buna gre o, Hz. Osmana kar halk tabannda oluan
fkeyi ve ldrlmesine kadar varan isyan hareketini rgtleyen kimsedir. Bu
amala Msr, Kufe ve Basrada ynetim aleyhinde faaliyetlerde bulunmu,
nemli bir taraftar kitlesi edinmi ve mektuplar yoluyla da isyan hareketini
ynlendirmitir.

Hz. Osmann lm ncesinde Medinede yaanan kargaa, yeni

halfenin kim olaca konusunda da kendisini gsterdi. Kargaann mimarlar,
Hz. Alinin hilafeti zerinde uzlatlar ve Medine halkn ona biat etmeye
zorladlar. Aslnda onlar byle bir talepte bulunmam olsayd bile, Hz.
Osmandan sonra halfeliin en gl aday Hz. Aliydi. Ancak isminin
isyanclar tarafndan telaffuz edilmesi, Hz. Alinin yaanan olaylarn taraf
olarak alglanmasna yol at. Bu yzden de Medine halk onun hilafetini
artl kabul etti. Hz. Osmann katillerini bulup cezalandrmas kouluyla Hz.
Aliye halfe olarak biat edildi.
artl biat, drt buuk yllk halfelii sresince Hz. Alinin ciddi
skntlar yaamasna ve otoritesini salam ekilde tesis edememesine sebep
oldu. nk halfe olur olmaz, ilgisi olmad halde, kendisini ok boyutlu
bir denklemin tam ortasnda buldu. Zira Hz. Osmann katilleri bir veya
birka kiiyle snrl deildi; aksine bir topluluk tarafndan ldrlmt ve
bu topluluk Hz. Alinin halfe olmasn salayan kesimdi. Dolaysyla kimin
ne ile sulanaca tam bir muamma nitelii tamaktayd. Sulularn tespiti ve
hak ettikleri cezay almalar noktasndaki belirsizlik, zamann Hz. Alinin
aleyhine ilemesine yol at. daresi srasnda, Hz. Osman dneminde fitili
atelenen kargaalar daha da alevlendi. slm toplumu siyasi adan tam bir
istikrarszla srklendi.

Cemel ve Sffn Savalar

Hz. Osmann katillerinin bulunmas geciktike, Hz. Alinin halfeliine
ynelik tepkiler ve kart sesler glenmeye balad. Hz. Osmann kannn
talep edildii muhalefet dalgas daha da byd. Muhalefetin temel istei,
Hz. Osmann katillerinin bir an nce bulunmas ve derhal cezalandrlma-

35

syd. Hz. Ali ise ortamn yatmasn ve halfeliinin herkese kabul edilmesini bekliyor, bu yzden de sulularn bulunmas iini ardan alyordu.
Bu srete en nemli gelime, balarnda Hz. Aie ile ura heyetinden
Talha ve Zbeyr gibi sekin sahablerin de bulunduu bir kesimin, halfeye
kar birlemesiydi. Kufe ve Basra gibi evre ehirlerden de bu muhalif
harekete destek geldi. Tekil edilen muhalefet ordusu Basraya gitti, ehri ele
geirdi ve Hz. Alinin valisini ehirden kartt. Hz. Ali de tabii olarak
duruma el koymak isteyince 35/656 ylnda Hz. Ali ordusuyla muhalefet
ordusu Basrada kar karya geldi. Her iki kesimin de amac savamak
deildi; nitekim Hz. Osmann katillerinin bir an nce bulunup cezalandrlmas konusunda bir uzla saland ve sulh tesis edildi.
Gece yarsnda ise beklenmeyen bir gelime oldu. Her iki kesimin
taraftarlar arasnda, kar tarafn basknda bulunduu ynnde bir ayia
yayld. Kaynaklar, bu ayiann sorumlusu olarak Abdullah b. Sebeyi yahut
iki taraf savatrmak isteyen baz Emevleri gstermektedir. Sonuta her iki
kesim de bu provakasyonun neticesinde, ne olduunu anlayamadan
kendilerini bir savan iinde buldular. Talha ve Zbeyr gibi birok sahabnin
ehit olduu Cemel Sava, Hz. Ali ve taraftarlarnn lehinde sonuland. Hz.
Alinin Basra ve Kufe gibi eyaletleri kontrol altna almasna ve otoritesini
iyice glendirmesine imkn verdi. Suriye dndaki tm blgeler Hz. Aliye
biat etti.
Cemel Savann bu ismi almasnn nedenini biliyor musunuz?

Yalnzca Suriyeliler ve am valisi olan Muviye b. Ebi Sfyan, Hz.

Alinin halfeliini tanmad. Hz. Ali, meyyeoullarndan olan Muviyeyi
valilikten azledememiti. Muviye, Hz. Osmann katillerinin bulunup
cezalandrlmas talebini daha da ileri bir noktaya tad ve onun katlinden
Hz. Aliyi sorumlu tuttu. Hatta Hz. Osmann kanl gmleini kullanarak
Suriyelileri halfe aleyhine kkrtt ve olay bir Haimoullarmeyyeoullar ekimesine dntrd. Hz. Alinin biat taleplerini geri
evirdi. Karlkl restlemeler, iki kesim arasnda kanlmaz bir savaa kap
aralad.
Suriyenin kuzeyinde Rakka ehri yaknlarndaki Sffn ovasnda
Muviyenin ve Hz. Alinin ordusu arasnda iddetli bir sava gerekleti
(37/657). Muviye ordusu bozguna uramak zereyken, Muviyenin
danman Amr b. el-Asn nerisiyle mzraklarn ularna Kuran ayetlerinin
yazl olduu sahifeler taklarak, savan durdurulmas ve Kurann
hakemliine bavurulmas talep edildi. Hz. Ali olayn bir hile ve aldatmaca
olduunun farkndayd. Galibiyetin eiinde olan ama bu hileden olduka
etkilenen askerlerine bu gerei anlatmaya alt. Ancak baaramad. Zira
taraftarlarnn arasnda bedevi Araplar, sradan halk ve bu arada hafzlar
ounluktayd. Onlar Muviyenin bu giriimi karsnda Kurann
hakemlii fikrine destek verdiler ve liderleri Hz. Aliyi de buna uymaya
ardlar. O da ordusu ierisinde bir anlamazla ve ayrla frsat
vermemek iin yaananlar kabullenmek durumunda kald ve hakem tayinine
raz oldu.
Cemel ve Sffn savalarnda tm Mslman olan taraflarn can
kaybnn, deiik rivayetlere gre elli bin ile yz bin arasnda olduu tahmin
edilmektedir.

36

Tahkim Olay
Hz. Alinin hakemi olarak Eb Ms el-Ear seilirken, Amr b. el-As da
Muviyenin hakemi oldu. Her iki hakem bir araya geldiler ve Hz. Osmann
katillerinin bulunup derhal cezalandrlmas ve bunun da ura yoluyla
gerekletirilmesi konusunda anlatlar. Bu kabul, Hz. Ali ile Muviyenin ilk
etapta grevlerinden alnmalarn ve ura yoluyla alnacak karara uymalarn
gerektiriyordu.
Hz. Alinin hakemi olan Eb Ms el-Ear, antlamay herkesin
huzurunda dile getirdi. Ondan sonra sz alan Amr b. el-As ise antlama
metnine sadk kalmayarak, Hz. Aliyi grevden alp yerine Muviyeyi
getirdiini syledi. Bunun zerine ortalk yeniden kart. Bir sonuca
varlmadan olay neticelendi.
Bu olay, Muviye iin siyasi bakmdan ciddi bir kazanm oldu. Zira bu
sayede, Hz. Alinin ordusu nnde bozguna uramaktan kurtuldu ve siyasi
anlamdaki hak talebi zmnen onaylanm oldu. am valilii grevini
srdrd gibi, kendisini Hz. Aliden sonra devlet bakan yapacak
hazrlklara da bylelikle balam oldu.
Ancak Hz. Ali iin ayn ey geerli deildi. Taraftarlar ikiye blnd.
Hz. Aliyi tahkime zorlayanlar, bunu yapmakla gnah ilediklerini, fakat bu
gnahlarndan tevbe ettiklerini, Hz. Alinin de tevbe etmesi gerektiini ileri
srdler. Daha da ileri giderek Hz. Aliyi hakem tayin ettiinden dolay
kfrle suladlar. Hkm (hakemlik etmek) ancak Allahndr slogan
altnda toplanan ve Hz. Aliye cephe alan bu topluluk, slm tarihinde
Haricler olarak adlandrld. Hz. Ali, Nehrevan denilen yerde onlarn zerine
yrd ve pek ounu ldrd. Ancak hicretin 40. ylnda (m. 661) yine
onlardan birisi olan Abdullah b. Mlcem tarafndan ehit edildi. Bylelikle
yaklak otuz yl sren drt halfe dnemi sonlanm oldu.
Cemel ve Sffn savalarndan sonra, bu savalara yol aan olaylarn
sorumlular ile bu savalarda len ve ldrlenlerin durumlar din bir
problem olarak Mslmanlar arasnda tartlmaya baland. Katletme gibi
byk bir gnah ileyen Mslmann dnya ve ahiretteki durumu mnakaa
edildi. Bu zc olaylarn Allahn takdiriyle mi yoksa insanlarn zgr
iradeleriyle mi vuku bulduu konuuldu. Bu trden teolojik ihtilaflar bir
tarafa, tartmalar Mslmanlar ayn zamanda siyasal tavr almaya sevketti.
Her siyasi gr sahibi kendi tavrnn haklln ispat iin Kurandan ve
Snnetten delil aramaya yneldi. Dolaysyla imamet, iman-amel ilikisi,
byk gnah, kfr, mrtekib-i kebire gibi konular etrafnda ekillenen
mnakaa ortam eitli mezheplerin ortaya kmasnda nemli rol oynad.

zet
Mezheplerin ortaya k nedenlerini aklayabilmek
Mezhepler dinin anlalma biimleridir. Dolaysyla znde insani bir
olaydr. nsann psiko-sosyal eilimlerinden kaynaklanan hususlarn yan sra
sosyo-politik gelimeler mezheplerin ortaya kna zemin hazrlayan
faktrlerdir.

37

Mezheplerin ortaya
deerlendirebilmek

knda

etkili

olan

psiko-sosyal

faktrleri

Her bir insan yapsal olarak bir dierinden farkldr. Bu durum onun dnya
grnn ekillenmesinde, hayata ve olaylara bak asnn
biimlenmesinde son derece etkilidir. Mezhepler dinin anlalma biimleri
olarak tanmlandna gre, bu anlama iinin znde insan yatmaktadr. Bu
da insann psiko-sosyal niteliklerine gre deiiklik arz etmektedir. nsann
bireysel ve toplumsal olarak yaad deiim ve dnmler, dini anlama ve
anlamlandrma srecini etkilemektedir. Bu durum, farkl din alglarnn
zamanla kurumsallamasna ve sistematik hale gelip mezhepleri
oluturmasna yol amaktadr.
Mezheplerin ortaya knda farkl, din, kltr ve medeniyetlerin etkisini
aklayabilmek.
slm doduu snrlar ap yeni muhataplara ulatka, farkl dinlere ve
kltrlere mensup kiileri de kendi bnyesinde eritti. Yeni Mslman olan
kimseler, eski dnme ve inanma biimlerini terk etmelerine karn, eski
kltrel dokularn ve yaam ekillerini belirli llerde muhafaza ettiler. Bu
durum, slm bnyesinde farkl alg ve dnme biimlerinin olumasna yol
at. Bu farkllamalar da zamanla mezheplerin ortaya kn hazrlad.
slm snrlar corafi olarak geniledike yeni Mslman olanlar araclyla
yeni kltr ve medeniyetler de slm ierisinde kendine yer bulmaya balad.
Hz. Muhammedin lm sonrasnda yaanan sosyo-politik gelimelerin
mezheplerin ortaya kndaki roln aklayabilmek
Mezheplerin douu ile ilgili sosyo-politik faktrler, Hz. Muhammedin
vefat sonrasnda, zellikle de drt halfe dneminde ortaya kan
anlamazlklar ifade etmektedir. Bunlarn arasnda halfe seimleri, Hz.
Osman dneminde yaanan kargaa ve Hz. Ali dnemindeki i savalar yer
almaktadr. lk ortaya kan farkllamalarn genelde siyasi temelli olmas ve
frka olarak nitelendirilmesi, sosyo-politik gelimelerin mezheplerin
douundaki roln ortaya koymas bakmndan nemlidir. Bu olaylar,
mezheplerin douuna etki etmesinin yan sra itikad grlerin
ekillenmesinde de belirleyici olmutur.

Kendimizi Snayalm
1. Mtebihat olarak adlandrlan ayetlerin zahir anlamlarna gre
yorumlanmas aadaki mezheplerden hangisinin domasna yol
amtr?
a. Mrcie
b. a
c. Mutezile
d. Mcessime
e. smailiyye

38

2. Mezheplerin ortaya k ile ilgili aadakilerden hangisi sylenemez?

a. Hzl kltrel deimeler, din alanndaki farkllamalara yn vermitir.
b. Farkl medeniyetlerle etkileim, slm dncesinin daralmasna sebep
olmutur.
c. Siyaset eksenli tartmalar, slmdaki ilk dini farkllamalarn temelini
oluturmutur.
d. nsann yapsndan kaynaklanan farkllklar mezheplerin douunu
hazrlamtr.
e. Anlamlar kapal olan kimi ayetler, itikadi farkllamalara yol amtr.
3. I- Hariclik,
II- ilik,
III- Mutezile.
IV- Mrcie,
V- smailiyye
Yukardaki mezheplerden hangilerinin ortaya knda ve grlerini
oluturmasnda yabanc kltrlerden yaplan tercme faaliyetleri etkili
olmutur?
a. Yalnzca IV
b. I ve II
c. III ve V
d. I, III ve V
e. II, IV ve V
4. Hz. Muhammedin lmnden sonra halfelik seimi iin ilk giriimde
bulunan kesim aadakilerden hangisidir?
a. meyyeoullar
b. Muhacirn
c. Himoullar
d. Abbasoullar
e. Ensr
5. Aadakilerden hangisi Hz. Osmann halfeliine gsterilen tepkilerin
nedenleri arasnda yer almaz?
a. Hz. merin katillerini bulmak iin giriimde bulunmamas
b. Farkl Kuran nshalarn yaktrmas
c. Baz zel mlkiyetleri devlet arazisine dntrmesi
d. Fetihlerin durmas
e. Devlet grevlerinde akrabalarn tercih etmesi

39

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d

Yantnz doru deilse, Nasslarn Tabiat konusunu yeniden

okuyunuz.

2. b

Yantnz doru deilse, bu nitemizi yeniden dikkatle gzden

geiriniz.

3. c

Yantnz doru deilse, Farkl Din, Kltr ve Medeniyetlerle

Olan Etkileimler konusunu yeniden okuyunuz.

4. e

Yantnz doru deilse, Halfe Seimleri konusunu yeniden

okuyunuz.

5. a

Yantnz doru deilse, Hz. Osman Dnemi Olaylar konusunu

yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Hariclerin sert mizalar, dini keskin ve kat kalplar ierisinde anlamalarna
ve yorumlamalarna yol amtr. Gnah ve kfr kavramlarn ou kez
zdeletirmiler ve kendileri gibi dnmeyenleri kfrle itham etmilerdir.
Zira l ortamndaki kapal toplum yaplar, mensubu bulunduklar kabileyi
tek gereklik olarak alglamalarna yol am, bunun dndaki farkl
dnme biimlerine tahammlsz davranmlardr.
Sra Sizde 2
Tercme faaliyetleri ilk olarak Emev halfesi Halid b. Yezid dneminde
balad. Ancak bu dnemde gerekletirilen tercmeler, genellikle tp, kimya,
astronomi ve astroloji gibi konular iermekteydi. rnein Calinusun tpla
ilgili eserleri Yunancadan Arapaya tercme edilmiti. Ancak felsefeyle
ilgili olan ve slm dncesinin ekillenmesine dorudan tesir eden eserlerin
sistemli olarak tercmesi Abbasler zamannda, zellikle de Halfe Memun
dneminde gerekletirildi. Bu kapsamda felsefe ve manta ilikin
tercmeler yaplarak Yunan felsefesi slm dncesine tanm oldu. Bu ii
yrtmesi iin Drl-Hikme adyla bir kurum tesis edildi.
Sra Sizde 3
Hz. Eb Bekir dneminde ortaya kan ve Hz. Muhammedin lm
sonrasndaki ksa sreli kaostan istifade ederek grlerini yayma frsat
bulan yalanc peygamberler, Esvedl-Ans, Tuleyh b. Huveylid, Sech ve
Mseylimetl-Kezzb idi. Bu ahslarn peygamberlik iddiasyla ortaya
kmalarnn arkasnda siyasi ve iktisadi g elde etme amac yatmaktayd.
slm devletinin siyasi otoritesini sarsmay hedefleyen bu giriimler, Hz. Eb
Bekirin idaresi srasnda ortadan kaldrld.

40

Sra Sizde 4
Cemel, Arapada deve demektir. Hz. Aienin bir deve zerinde sava sevk
ve idare etmesi ve atmalarn daha ok bu deve etrafnda younlamas
sebebiyle, Hz. Ali ile muhalifleri arasnda meydana gelen bu savaa Cemel
Sava veya Cemel Vakas ismi verilmitir.

Yararlanlan Kaynaklar
Akbulut, A. (1992), Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelm
Problemlere Etkileri, stanbul.
Bykkara, M. A. (2005), Bir Bilim Dal Olarak slm Mezhepleri Tarihi
ile lgili Metodolojik Problemler,stanbul
Eb Zehra, M. (1983), slmda Siyasi ve tikadi Mezhepler Tarihi, trc. H.
Karakaya, K. Aytekin, stanbul.
Flal, E. R. (1998), amzda tikadi slm Mezhepleri, Ankara.
Flal, E. R. (1980), "Mezheplerin Douuna Tesir Eden Baz Sebepler",
Ankara
Hizmetli, S. (1995), slm Tarihi / Balangtan lk Drt Halfe Devri
Sonuna Kadar, Ankara.
Hizmetli, S. (1983), "tikadi slm Mezheplerinin Douuna ctima
Hadiselerin Tesiri zerine Bir Deneme", Ankara
Kutlu, S. (2008), Mezhepler Tarihine Giri, stanbul.
Kutluay, Y. (2003), slmiyette tikadi Mezheplerin Douu, stanbul.
Laoust, H. (1999), slmda Ayrlk Grler, trc. E.R. Flal, S.
Hizmetli, stanbul.
Onat, H. (2009), Trkiyede Din Anlaynda Deiim Sreci, Ankara.
Onat, H. (1994), Mezheplerin nan Esaslarnn Sistemlemesinde
Kurann Rol, 1. Kuran Sempozyumu, Ankara.

41

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

slam corafyasnda ortaya kan ynetim, iman-kfr ve kader

meseleleri etrafnda oluan ilk mezhepleri tanyabilecek,

Haricileri ortaya karan nedenler, yayld corafya, grleri ve temel

frkalar aklayabilecek,

Mrcie mezhebini ortaya karan nedenler, yayld corafya, grleri

ve Ehl-i Snnet dhil dier mezheplere etkileri hakknda tartabilecek,

Kaderiye ve Mutezile mezheplerini ortaya karan nedenler, yayld

corafya, grleri ve Ehl-i Snnet dhil dier mezheplere etkileri
hakknda deerlendirmeler yapabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Hurc/syan

rc/Tehir

Kaz/Kader

man/Kfr/Fsk

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Earnin, lk Dnem slam Mezhepleri adl eserini inceleyebilirsiniz.

ehristnnin, Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler adl eserinin ilgili

blmlerine bavurabilirsiniz.

Snmez Kutlunun, Trklerin slamlamas Srecinde Mrcie ve Tesirleri

adl eserine bavurabilirsiniz.

42

Ynetim, man-Kfr ve
Kader Meseleleri Etrafnda
Oluan lk Mezhepler
GR
Bu nitede ynetim, iman-kfr ve kader meseleleri etrafnda oluan ilk
mezhepler sz konusu edilecektir. Bu balamda srasyla Hariclik, Mrcie,
Kaderiye ve Mutezile, ortaya k, isimlendirilmesi, geliim ve frkalama
sreci, yayl ve grleri erevesinde ilenecektir. Zira ada aratrmalar, mezheplerin kurucular, adlar, yer, tarih ve olay gibi unsurlar zerinde
durmay yntemin paras saymtr. slam mezhepleri tarihine baktmzda
bizatihi mezhep olgusunu meru klan ey, doruya ve Hz. Peygamberin
getirdii dinin zne ulama iddiasdr. Bu ynyle slam dairesinde kalan
her mezhep, dorudan 73 frka hadisine atf yapsn ya da yapmasn frka-i
nciye olma iddiasn tar.
Daha ayrntl bilgi edinmek iin www.mezhep.org adl internet sitesini tetkik
ediniz.

HARCLK
simlendirme ve Kavramsal ereve
Haric, "kmak, itaatten ayrlp isyan etmek" anlamndaki hurc kknden,
"ayrlan, isyan eden" anlamnda hricn kelimesine nispet ekinin eklenmesiyle meydana gelmi bir terim olup topluluk ismi olarak Hriciyye ve
Havric eklinde kullanlr. Frkann ad konusunda eitli grler ileri
srlmtr. syan ettikleri yneticiler ile frkann muhalifleri onu,
insanlardan, dinden, haktan veya Hz. Ali'den uzaklaan ve ynetime kar
ayaklanarak cemaatten kanlar anlamnda kullanmlardr. ehristnye
gre, toplumun gr birlii ile arasndan setii ve haktan ayrlmayan
imama kar ayaklanan her insan hric ismiyle anlr. (ehristn, 2005,
s.109) Ona gre sz konusu ayaklanmann veya ba kaldrmann, ilk halfelere veya onlar takip eden herhangi bir devirdeki imamlara kar olmasnda
bir fark bulunmamaktadr. Yine rivayetlerde yer alan ve muhalifleri
tarafndan Haricler hakknda kullanlan dier bir isim de "dinden kmlar"
anlamnda Mrikadr.
Kendileri ise Havric ismini, "kfirlerin arasndan karak Allah'a ve
peygamberine hicret edenler" (Nis 4/100) mealindeki ayete dayanarak
Allah'a ve peygamberine hicret edenler anlamnda kullanmlardr. Ayrca

43

canlarn ve mallarn Allaha satanlar manasndaki ayete nispetle

kendilerine Ehl-i urt demilerdir (Mesela bk. Tevbe 9/111). Sffnde
kabul edilen hakemlere rz gstermeyi reddetmelerinden dolay
Muhakkime; Hz. Ali'den ayrldktan sonra ilk toplandklar yer olan
Harr'ya nisbetle Harriyye ve buradaki reisleri Abdullah b. Vehb erRsibye nispetle de Vehbiyye adlarn almlardr.
Yukarda geen ve Hariciye iin kullanlan Hric, Havric, Hricn, Mrika,
Muhakkime, Harriyye ve Vehbiyye gibi isimler daha ok muhalifleri
tarafndan kullanlmtr. Haricler yukarda sz konusu edilen isimleri asla
kabul etmemiler ve kendilerini daha ok ehl-i urt diye isimlendirmilerdir.

Douu ve Geliimi
Hriclin douu, hemen hemen btn tarihiler tarafndan Sffn Sava'nda
hakem olaynn ortaya kna balanmtr. Buna gre Havric, hakem
tayinini, yani tahkimi kabul etmesinden dolay Hz. Ali'den ayrlanlarn
meydana getirdii bir frkadr. Ancak Hricliin tahkim olay zerine birden
bire ortaya km bir frka olmad da gz ard edilmemelidir. Nitekim
Hriclerin, "Osman' hepimiz ldrdk" eklindeki szlerine ve daha o
dnemlerden itibaren ihtilalci unsurlarn devam olduklar yolundaki
iddialarndan hareketle menelerinin Hz. Osman'n 35/656 ylnda ehid
edilmesinden nceki yllara kadar gtrlmesi mmkndr.
Sffn Savanda (37/657) Muviyenin ordusu kesin malubiyete
uratlmak zere iken Amr b. el-s, mushaf mzraklarn ucuna balatarak
Hz. Alinin ordusundaki Irakllar Allah'n kitabnn hakemliine davet etti.
Bu hareket, Irakllar zerinde Amr'n bekledii tesiri gsterdi. Kendilerine
Kurr (ok Kuran okuyanlar) denilen, daha ok bedev kabilelere mensup
Irakl gruplar, tahkime gidilmesi hususunda srar ettiler. Ben Muaviye ve
Amr Mekke sokaklarndan tanrm. Onlar size tuzak kuruyorlar, bunu
unutmayn! diyen Hz. Aliyi dinlemediler, hatta onu tehdit bile ettiler. Baka
are kalmadn gren Halife sava durdurmak zorunda kald.
Tahkime gidilmesinde srar edenlerden biri olan E'as b. Kays, Ali'nin
kar kmasna ramen Eb Ms el-Earyi Irakllarn hakemi olarak iln
etti. Muviye'nin hakemi ise Amr b. el-s idi. Askerlerin pek ou ve
zellikle Temm kabilesine mensup olanlar, tahkmin aleyhlerine
neticeleneceini grnce, yaptklarndan piman olup bunu telafi etmenin
yollarn aratrmaya baladlar. Bunun iin de "l hkme ill lillh" (hkm
ancak Allah'a aittir) sloganyla tahkime ve tahkim sonucu varlan anlamaya
kar ktlar. Hz. Ali ise buna "bu, hak bir szdr; ancak bununla batl murat
edilmektedir" diyerek tepkisini ortaya koydu.
Hz. Ali'ye kar gelerek onu hakemlerin hkmne raz olmas iin
zorlayan ve hakemi dahi ona baskyla setiren bu grup, daha sonra hakeme
gitmeyi byk bir su kabul etti. Hatta Hz. Ali'den, iledii bu sutan tr
tevbe etmesini istediler. Hz. Alinin, hakeme gitmeyi kabul etmekle kfre
dtn iddia ettiler. Kendileri de bata hakem olaynda srar ettikleri iin
ayn ekilde kfre dtklerini ancak bundan tevbe ettiklerini sylediler.
Bunun zerine anlamay bozmas ve tevbe ederek tahkimi reddetmesi
hususunda halife Hz. Aliyi ikna edemeyince, onu terkedip Kufe yaknndaki
Harr denilen yere ekildiler ve bylece ilk Haric zmreyi oluturdular. Hz.
Ali dneminde, Mslmanlardan ayrlarak Harra'da toplanan 12.000
dolayndaki Haric kitle, ebes et-Temm'yi asker kumandan, Abdullah b.

44

Kevv el-Yekryi de namaz kldrmak zere imam setiler. dareyi ellerine

aldktan sonra artk her eyin ra yoluyla icra edileceini, biatn Allah'a
olduunu ve iyiliin emredilip ktln yasaklanacan iln ettiler.
Abdullah b. Abbas ve Hz. Alinin ikna abalar sonucu, zellikle de
liderleri bnl-Kevv ile yaplan grmeler neticesinde, bnl-Kevv da
dahil olmak zere yaklak 6000 kii, halifenin tahkimden vazgetiini
sanarak onunla birlikte Kufe'ye gittiler. Ancak Hz. Ali bundan
vazgemediini syleyince onu terk edip geri dnd. Bunun zerine Hz. Ali,
Abdullah b. Abbas' onlara gnderdi. bn Abbas'n telkinleriyle 2000 kadar
Haric frkadan ayrlp geri dnd. 4000 kii ise sapknlk ve anari
sulamasyla ldrldler. Geriye kalanlar Abdullah b. Vehb er-Rsib'yi
kendilerine emr seti (37/658). Kk gruplar halinde gizlice Kfe'den
karak Nehrevan kasabasnda toplanp ksa zamanda evrede tam bir terr
havas estirmeye baladlar. Kendi grlerine katlmayan, nderlerini halife
olarak tanmayan, Hz. Ali ve Hz. Osman' tekfir etmeyen ve lnetlemeyen
Mslmanlar kfir sayyorlar, acmaszca ldryorlard.
Ashbtan Abdullah b. Habbb b. Eret ile hamile eini sorguya ekmiler
(istiraz) ve Ali mriktir demedii iin ldrmlerdi. Bunun zerine
Nehrevn'da, Hz. Alinin ordusu tarafndan Hriclerin tamamna yakn
ldrld (38/658). Bylece Hariclerle mnasebetler koptu ve artk onlarn
Hz. Alinin saflarna katlmalar midi kesin olarak kalmad. nk
Haricler, Nehrevanda dostlarnn bana gelenleri hatrladka gayrete
geliyor ve kinleri alevleniyordu. Nehrevan olaynn sonularndan birisi de
sa olarak kurtulanlardan ikisinin Umana, ikisinin Kirmana, ikisinin
Sicistana, ikisinin el-Cezreye, birinin de Yemene gitmesi ve Hariciyye
dncesinin bu blgelerde zuhur eden er topluluklar tesir altna almasdr.
Nehrevn hezimetinden sonra hayatta kalabilen Hriclerin baka blgelere
katklar ve buralarda ok sayda Hric kollar oluturduklar bilinmektedir.
Nehrevn bozgunu Hriciler zerinde silinmez bir etki brakm, onlar
iin Allah yolunda lmenin, ahdetin bir simgesi hline gelmitir. Bu
olaydan sonra Hricileri ynlendiren en nemli duygu, intikam duygusu
olmu ve bu, bir trl tatmin edilememitir. Bundan sonra Haricler, Hz.
Ali'nin ehid edilmesine kadar zaman zaman kk mahall isyanlar
kardlar. Bunlarn en nemlisi, Nehrevan'dan kurtulup ehrezr'a kaan
Eb Meryem es-Sa'dnin isyandr. Hricler, Mekkede hazrladklar son
eylem plnna gre, Hz. Ali, Muviye ve Amr b. el-As ldrerek hilafet
meselesine kendilerince bir zm getirmeyi hedeflemilerdi. Bu amala her
ahs iin birer suikast grevlendirmilerdi. Hz. Alinin ldrlmesiyle
grevlendirilen kii Abdurrahman b. Mlcem idi. Sabah namazna gitmekte
olan halfeye saldrarak onu yaralad. Bu yara neticesinde Ali, 21 Ramazan
40 (28 Ocak 661) tarihinde ehid oldu.
Emevler dneminde Hrici isyanlar devam etmitir. Ancak isyanlarn
Muviye tarafndan ok iddetli bir ekilde bastrldn gren Hricler,
Nehrevan'da len Abdullah b. Vehb er-Rsib'den beri ilk defa ra yoluyla
kendilerine bir halife seerek Mstevrid b. Ullefe et-Teymye biat ettiler.
42/662 ve 43/663 ylnda yeni bir ayaklanmaya karar verdiler. Mstevrid'in
de hayatn kaybettii bu isyandan ok az sayda Haric kurtulabildi. Kufe
Hricleri'nin Mstevrid'den sonra yeni bir halife semeleri ve ikinci bir
isyana teebbsleri, hapisten kan Hricler'in Hayyn b. Zabyn'a biat
etmelerinin ardndan 58 (677) yl sonunda vuku buldu. Ancak bu ayaklanma
da Kufe valisinin sert tedbirleriyle 59 (678) yl banda bastrld ve Kufe

45

yaknlarndaki Bniky'da Hricler'in neredeyse tamam ldrld. Bu

yenilgi bir bakma Kufe Hriclii'nin sonu olmutur.
Basra Hriclii, Nehrevan'dan kurtulan Mis'ar b. Fedek et-Temm
tarafndan kuruldu. Buradaki ilk Haric hareketi 41 (661) ylnda Mslman
bir topluluun Basra civarnda ldrlmesiyle balad. Ziyd b. Ebhi'nin
45'te (665) Basra valiliine tayini ve 51 (671) ylnda Kfe valiliinin de ona
verilmesiyle Hriclik iin yeni bir dnem balam oldu. Ziyd, Hricler'in
kyamna frsat tanmayacak derecede sert bir ynetim kurdu. Onun
lmnden (53/673) iki yl sonra Basra valiliine getirilen olu Ubeydullah
da benzer tedbirlere bavurdu. Buna ramen Haricler isyanlarndan
vazgemediler. Nitekim Ubeydullah, Harici kumandan Eb Bill zerine
3000 kiilik bir ordu sevk etti ve onu arkadalar ile birlikte ldrtt.
Halife Yezd devrinde balayan i huzursuzluk, Hz. Hseyin'in Kerbela'da
ehid edilmesinin ardndan Abdullah b. Zbeyr'in hilfet davas ve bu
uurdaki silhl mcdelesi, 63 (682) ylnda Medinelilerin isyan teebbs,
Yezd'in kumandan Mslim b. Ukbe'nin Medine'ye saldrmas (63/683) ve
arkasndan Kbe'nin yaklmas (64/683) toplumdaki huzursuzluu arttrd.
Haric hareketi de, Kbe'nin yaklmasndan ksa bir sre sonra len Yezd'in
arkasndan epeyce genileyerek nem kazand. Emev valileri Ziyd ve
Ubeydullah'in iddetli basklar zerine Haricler, liderleri Nfi' b. Ezrak'n
teklifiyle bir ara Abdullah b. Zbeyr'in hilfet davasna yardmc oldular ve
onun safnda Emevlere kar savatlar. Ancak Yezd'in lmnden sonra
kanaatlerini tam olarak bilmedikleri birine yardm etmenin doru olup
olmayacan kendi aralarnda tartmaya baladlar. Nihayet Abdullah b.
Zbeyr'e gidip Hz. Ali, Zbeyr b. Avvm ile Talha b. Ubeydullah hakkndaki
grn sordular. Abdullah b. Zbeyr, bu sahablerin hepsini hayrla anarak
onlarn kanaatine itirak etmeyince Haricler kendisinden ayrldlar.
Emeviler zamannda birka kez malup olan ve defalarca adeta
katliamdan geirilen Hriciler, toparlanarak ebb b. Yezd e-eybn'nin
liderliinde Mardin ile Nusaybin arasndaki Yukar Dicle blgesine yerleip
Kufe ve civarna basknlar dzenlediler. zerlerine otuza yakn kuvvet
sevkeden Haccc'n ordularn birok defa yenen, hatta bir ara Kufe'ye de
giren ebb de, Haccc'n saldrlar yznden 77 (696) yl sonlarnda
Kirman dalarna kamaya alrken Ahvaz'da Dceyl suyuna dp
bouldu. Haricler Emevlerin son dnemlerinde, ncekiler kadar tehlikeli
olmamakla beraber hanedann zayflamasna paralel olarak isyanlarn
yaygnlatrdlar ve eitli blgelerde evreye korku salmaya devam ettiler.
Abbasler dnemi Haricler asndan pek hareketli deildir. Geri
Abbsler'in ilk yllarnda Ezrika, Sufriyye, Necedt gibi baz kollar
zellikle Irak ve dolaylar ile Kuzey Afrika'da birtakm isyan hareketlerine
bavurmulardr. Ancak bunlar devlet kuvvetlerince ksa srede bastrlmtr.
Halife Mehd zamannda Horasan'da ortaya kan Haricler, Abbsler'e isyan
ettiler (160/777). Fakat zerlerine gnderilen hilafet kuvvetleri karsnda
malp oldular. Giritikleri birok isyan Abbsler tarafndan bastrld.
Dier taraftan Kuzey Afrika'da eitli isyanlar kardlar. Hatta Trablus,
Miknse ve Sicilmse blgelerini istil ederek Rstemler Devleti'ni kurup
Haricilerin badiyye kolunu burada ortaya kardlar. Abbas ynetimi
Hricler'le mcadeleyi srdrd. bdiyye dndaki Haric frkalarnn
Abbasler dneminde hemen hemen hibir ciddi tehlike tekil etmedii
sylenebilir. bdiyye ise, Basra, Yemen, Hadramut, Umn, Kuzey Afrika ve
Marib'de hl varln srdren tek Haric frkas olma zelliini tar.

46

lk Hric frkalarn ortak dnceleri, Osman ve Aliden ve onlar

siyasi davalarnda hakl grenlerden teberr edip uzaklamalardr. Bunu,
btn ibadet ve iyi davranlarn zerinde bir zellik olarak grrler ve ancak
bunun kabul durumunda bir Mslmann nikhnn geerli olacan
belirtirler. Ayrca byk gnah ileyenleri kfir saymay ve imam (devlet
bakan) snnete aykr uygulamalarda bulunduunda ona kar ayaklanmay
(hurc/isyan) bir farziyet kabul ederler. Kendi kanaatlerine katlmayanlar,
mslman olsalar dahi kafir sayp, mal ve canlarn helal addederler.
Hric kesimlerin sosyo-psikolojik zellikleri gz nne alndnda,
onlarn msamahasz, dar grl fikir ve tavrlarnn arka plan belli lde
aydnlanmaktadr.
Hariclerin, daha ok yeni mslman olan kesimlerden geldikleri grlmektedir. Vahiy ve snnet terbiyesi altnda yetimi sahbe neslinin aksine
bu kesimler, Hz. Peygamberin son yllarnda l ve dalk blgelerden
Medineye gelerek slama giren, az bir mddet ehirde kalp, o srede ne rendilerse bu bilgiyle kabilelerine geri dnen Mslmanlard. Ezberlerindeki
Kuran bilgisi yegane kaynaklaryd. Bununla yetinmek durumundaydlar.
Bilgisiz ve kltrsz kesimlerden geliyorlard.
Haricler, inanlarna samimi ekilde bal insanlard. Bu yzden bildikleri yahut bildiklerini sandklar hususlar byk bir taassupla savunuyorlard.
Kendi dorularndan amyorlar, dier yorum ve aklamalara kulaklarn
tkyorlard. badetlerini edda ok disiplinli olmalar, zhidne yaantlar,
Kuran ok okumalar gibi zellikleri, yanla dmekten onlar kurtaramamt. Gnah ilemekten zenle saknyorlard. Bu nedenle etraflarnda
ilenen gnahlara tepkisiz kalamyorlar, tvbe talebinde bulunuyorlar veya
iddetle mdahale ediyorlard.
Kabile insanlar olduklar iin devlet disiplinine alk deillerdi. Bu
nedenle halifelerin uygulamalar onlar iin balayc deildi. Tpk ldeki
bedevi yaantda olduu gibi, grdkleri hakszlklara dorudan mdahale
ediyorlar, bu hususta kanun ve nizam tanmyorlard. l hayat ve kabile
kanunlar onlar cesur, azimli, gayretli ve tabii ki merhametsiz klmt.
syanlarnda, katldklar savalarda hi lmden korkmadan arprlar,
hasmlarna acmaszca saldrrlard. Yenildikleri atmalarda bile kar
tarafa byk zarar vermekteydiler. Bu nedenle halifelik ordular Hric
birlikler karsnda genellikle byk zayiat verirlerdi. Kendileri gibi dnp
yaamayan Mslmanlar dlamalar, onlar kafir saymalar da yine kabileci
bencillikten kaynaklanan bir karakterdi.

Haric Frkalar
Hriciler hadislerin ve lafzlarn d grnlerine/zhirlerine bakarak hkm
verdikleri iin kendi ilerinde durmadan ihtilaf etmiler ve kendi aralarnda
eitli frkalara ayrldklar gibi bu frkalar da tli kollara blnmlerdir.
slm mezhepleri tarihiyle ilgili kaynaklarda farkl snflandrmalar
grlmekle birlikte ana Haric frkalar, Muhakkime, Nfi' b. Ezrak'a nisbet
edilen Ezrika, Necde b. mir liderliinde ortaya kan Necedt, kurucusu
genellikle Ziyd b. el-Asfar olarak kabul edilmekle birlikte, bazen de
Abdallh b. Saffr olarak kabul edilen Sufriyye, Beyhesiyye, Acride,
Selibe ve bdiyye olup dierleri bunlardan ayrlan alt gruplardr. Bunlardan
Ezarika, Necedat ve Sufriyye gibi Harici frkalar Abbasiler dneminde Irak,
Horasan, Kirman, Sistan ve Kuzey Afrikann eitli blgelerinde isyanlar

47

karsalar da Emeviler dnemindeki kadar baarl olamam ve zamanla

etkilerini kaybetmilerdir.

Varln Srdrebilen Tek Harici Frka: bdiyye

Adn kurucusu olduu kabul edilen Abdullah b. bd'dan almtr. Frkann
ad Kuzey Afrika ve Uman'da Ebzyye eklinde sylenirken ada yazarlar
bdiyye'yi tercih etmilerdir. Uman bdleri'ne Beysi, Bysi veya Beyzi
de denmitir. bdler, kendilerine bundan baka ilk tahkimcilerle ilgilerinden
dolay urt adn verdikleri gibi, ehl'l-mn ve'l-istikme, ehl'l-adl ve'listikme, cemat'l-mslimn, ehl'd-da'vet isimlerini de vermektedirler.
Basra bdleri, 65 (685) ylnda Nfi' b. Ezrak'n Haric olmayan
Mslmanlar hakknda ileri srd tekfirci ve dlamac grlere katlmayarak Basra'da Abdullah b. bd'n etrafnda toplananlarn oluturduu bir
frkadr. Kaynaklarn verdii bilgilere gre Abdullah b. bd, Cbir b. Zeyd
el-Ezd'nin lml fikirlerinden ilham alarak, Basra'dan kan mfrit Haric
topluluklarna katlmam, aklselmin ve snnetin snrlar erevesinde
kalmak isteyenleri kendi etrafnda toplam, isyan hareketine karmakszn
Basra'da kendi halinde sakin bir hayat yaamtr. Eb Ubeyde isimli reisleri
de Basra bdlerini dikkatle ynetmi, etrafnda toplanan rencileri
badiyye frkas retileri dorultusunda yetitirerek onlar birok blgeye
daveti olarak gndermitir. Tayclar ya da naklediciler anlamnda
"hamelet'l-ilm" veya "nakalet'1-ilm" ad verilen bu daveti gruplar,
bdiyye'nin Marib, Yemen, Hadramut, Uman ve Horasan'a yaylmasn
salamtr.
Uman bdlii, Mirds b. Udeyye'nin blgedeki faaliyetleri ile balamtr. 2/8. yzyln ilk yarsnda hamelet'1-ilm ekiplerinden Uman'a gelenlerin gayretleriyle de kklemitir. Yemen ve Hadramut bdlii'nin byk
lde knden iki yl sonra Uman'daki isyanla Uman bdlii kurulmu
oldu ve Clend b. Mes'd imamete getirildi. Uman'n Nezve ehrini merkez
edinen bdler, Ms b. Eb Cbir el-Ezknnin bakanlnda bir ra
topladlar (177/794). ra yeleri Muhammed b. Abdullah b. Eb Affn elEzdyi imamete getirdiler. Ancak icraatn beenmedikleri iin iki yl sonra
onu azledip yerine Vris b. K'b el-Harsye biat ettiler. Vris ile onun
lmnden (192/808) sonra yerine Gassn b. Abdullah el-Yahmed imamete
geti. Bu arada Uman lkesi bd davetinin merkezi oldu ve Basra bd
ileri gelenleri Uman'da topland. nce Abdlmelik b. Hamd'e, onun
lmnn ardndan Mhenn b. Ca'fer'e beyat edildi. 280 (893) ylnda
Abbasler Muhammed b. Nr kumandasnda Uman'a sefer dzenlediler ve
bdler'in direnmesine ramen blgeyi ele geirdiler. Ancak Uman'n istils
gerek anlamda bir hkimiyetin kurulmasn salayamam, bd imameti
orada kesintisiz olarak devam etmitir. Daha sonralar bdlik, Eb'l-Ksm
Sad b. Abdullah'n at yolda yryerek Uman'daki varln Ortaa'da da
srdrmtr. Uman bdlii, 16. yzyldan itibaren genel olarak hkim aile
ve veliaht sistemiyle yryen bir imamet ekline brnmtr. Bu sistem
iinde halkn ve bd limlerinin beendiklerine imam, dierlerine ise vali,
mtekaddim, melik veya sultan denilmitir. bdlik bugn de Uman'da Gfr
ve Hin kabilelerinin mezhebi olarak devam etmektedir. Yine Kuzey Afrika
lkelerinde ve Fasta, zellikle Dou Afrikada Zengibar adasnda olmak
zere bdlik varln bugne kadar srdrebilmitir.

48

Grler: bdler devlet bakan belirlemenin din bir grev olduunu

sylerler. bdiyye, imamn baz istisnalar dnda seim (biat) yoluyla baa
geirilmesi gerektii inancndadr. bdiyye, imamet makamna getirilecek
ahsn vasflar konusunda Ehl-i Snnet'ten tamamen ayrlr ve imamlarn
Kurey'ten olmas yolundaki anlay kesinlikle reddeder. Onlara gre
imamet iin soy deil mmin vasfn tadktan baka ilim, zhd ve adalet
sahibi olmak nemlidir. Bu nitelikleri tamak suretiyle itaate lyk olan
herkes imam olabilir. Bu grlerinden dolay pek ok Arap olmayan
unsurun Haric saflarna katld bilinmektedir. mametin vasiyet veya
tayinle deil cemaatin ittifak, yani serbest seimle gerekleecei hususu
bdiyye'nin temel prensiplerindendir.
Allahn sfatlarnn ztndan ayr olmadn sylemeleri, Kuran
mahluk kabul etmeleri ve ahirette efaati inkar etmeleri bdlerin Mutezile
etkisinde kaldn gstermektedir. Ancak kullarn fiileri konusunda
Mutezileden ayr dndkleri anlalmaktadr. bdiyyeye gre hayr da
er de Allahtandr. Kullarn fiilleri, Allahn dilemesi ve yaratmasyla
meydana gelir.
Byk gnah meselesinde bdiyye mutedil bir yol izleyerek dier
Hric gruplardan ayrlmtr. bdiyyeye gre amel, imandan bir para
olmakla birlikte, amelsizlik ya da byk gnah bir Mslman dinden
karmaz, onu dorudan kafir yapmaz. Amelsizlik ve gnahkarlk yine kfr
olarak adlandrlmaktadr; fakat bu kfr nankrlk anlamnda nimet
kfrdr. Bu eit kfr insan bu dnyada dinden karmaz. Tevbe ederse
Mslmanla dner ve ebed ahiret cezasndan kurtulur. Tevbe etmez ise
ahirette ebed cezaya mstehak olur.
Nimet kfr halinde olan Mslmann can, mal, rz dier Mslmanlara
haramdr. Bu dnyada dinden karan kfr ise, bilinen manasyla Allah,
Onun birliini, nbvveti, Kuran inkar manasnda irk kfrdr. Bu
kfr zere olan insanlarla emr bil-maruf uyarnca bu dnyada mcadele
edilir. Bu gryle bdiyye, el-menzile beynel-menzileteyn teorisini savunan Mutezile mezhebiyle benzemektedir.
bdlerin ibadetler ve muamelt konusunda, Uman ve Kuzey Afrikada
beraber yaadklar Snn Mslmanlarla herhangi bir mhim farkll
bulunmamaktadr. Bu sebeple devam ettikleri camileri ayr deildir. Mezhep
ayrl gzetmeksizin birbirleriyle evlilik mnasebeti kurabilmektedirler.
Konumuz olan badilik ile ilgili daha ayrntl bilgi edinmek iin Ethem Ruhi
Flalnn bdliin Douu ve Grleri adl kitabn okuyunuz.

Gnmzde bdiyye, bata Uman olmak zere Hadramut, Zengibar,

Libya, Tunus, Cezayir ve Bat Sahr'nn eitli yerlerinde varln
srdrmektedir. 2/8. yzyln ortalarndan bugne kadar Uman'da altmn
zerinde imam seildii bilinmektedir. 18. yzyldan itibaren bir bd
sultann hkimiyetiyle bd kabilelerinin liderleri tarafndan seilen din ve
dnyev yetkileri haiz imamn mcadelesi, Uman'da politik ve din tarihin
odak noktasn oluturmutur. Son asrda Uman sultanlar, seilen bd
imamlarn kabile liderleri gibi deerlendirmitir. 1992 yl itibariyle nfusu
1.500.000 civarnda bulunan Uman'n %40-45'i bd mezhebindendir.
Uman Sultan Kbus b. Sad b. Teymr da bdiyye mezhebine mensup
olup, 1749'dan bu yana idareyi elinde bulunduran hanedann temsilcisidir.
Gnmzde slam lemindeki btn bdler'in says kesin olarak

49

bilinmemekle birlikte iki- milyon civarnda olduklar tahmin edilmektedir.

Sayca pek fazla olmayan Hadramut bdleri yannda Zengibar'daki bdler
daha oktur. Son yllarda halkn ounun afi mezhebine girmesiyle bd
saysnda azalma gzlenmekle birlikte yine de Zengibar'n hkim ailesi ve
evresi bdiyye'ye mensuptur. bdlik Kuzey Afrika'nn zellikle Berber
kabileleri arasnda yaygndr. Libya'da Trablus'un Zvre ve Cebel-i Nefse
blgelerinde, Tunus'un Cerbe mntkasnda ve Cezayir'in Verceln ve Vdi
Mizb mevkilerinde yaayan halk arasnda bdlik devam etmektedir.
badilik dndaki btn Hrici frkalarn ksa srede etkilerini kaybetmesne
karn, badiyye frkasnn gnmze kadar gelebilmesinin sebepleri konusunda sizin syleyebilecekleriniz var mdr?

MRCE MEZHEB
simlendirme ve Kavramsal ereve
Mrcie kelimesi, "tehir etmek, "mit vermek" anlamlarna gelen "irc"
kknden tretilmi oul bir isimdir. Kur'an- Kerim'de irc kelimesi bu
manalarda eitli ekillerde gemektedir (A'rf, 8/111; ayrca bk. Tevbe,
9/16; uara, 26/36). Mrtekib-i kebre (byk gnah sahibi mslman)
hakkndaki son karar Allah'a ve hiret gnne brakan bu gruba, "tehir
edenler, erteleyenler" anlamnda "Mrcie" denmitir.
Mrcie kelimesinin "ertelemek, sonraya brakmak" anlamna gelen irc'
veya "beklenti iinde olmak, mit etmek" mnasndaki rec' kknden
geldii konusunda farkl grler ileri srlmse de kelimenin, asl
harflerinin sonuncusu hemze olan irc'dan tremi olduu fikri tercih
edilmektedir. Bunun yannda, asl harflerinin sonuncusu vv olan rec'
kknden irc' kalbnda kullanldnda birinci anlamn deimedii
konusunda da ittifak vardr. Terim olarak ise, gnahn imana zarar
vermedii tezini savunarak, byk gnah ileyene mit veren ve onun
hakkndaki nihai karar Allah'a havale edip tehir edenler anlamna
gelmektedir. Bu balamda Mrcie, siyas ve itikad bir frka olarak byk
gnah ileyenlerin durumlarn Allah'a brakp, manev sorumluluklar
hakknda dncelerini aklamayan topluluklara verilen ortak bir isimdir.
Ayrca Mrcie kavram "amelleri niyet ve inantan sonraya brakan", "byk
gnah ileyenlere mit veren" veya "iman srf dille ikrardan ibaret gren"
eklinde de tanmlanmtr. Balangta siyas alanda bir tarafszln ifadesi
olan Mrcie, tarihi sre ierisinde akaid sahasndaki tarafszln da ad
olmutur. Buna gre, Mrcie, "tatn kfire bir faydas olmad gibi, gnahn
da imana bir zarar yoktur" eklindeki ilkeyi kabul etmek suretiyle byk
gnah ileyen kimseye mit vermitir. Dier bir gre gre ise, imamet
konusunda, Hz. Ali'yi birinci sradan drdnc sraya braktklar, baka bir
ifade ile hilafete geite erteleme yaptklar iin onlara erteleyen anlamnda
Mrcie denilmitir.
Mrcie mezhebini, iman-amel ilikileri erevesinde deerlendiren dier
bir gre gre de, iman karsnda ameli ikinci plana itip ona fazla nem
vermedikler iin onlara Mrcie denmitir. Balangta mspet bir yaklamn
ifadesi olarak ortaya kan irc gr, zaman getike Ehl-i Snnet
izgisinden uzaklaarak iman ve amelde genilik ve geveklii ifade eden
bid'at bir dnce ve inan haline gelmitir. Mezhepler tarihinde Mrcie ismi

50

ile daha ok bu grup anlmaktadr. Bunlar, yani bid'at Mrcie, mrtekib-i

kebre hakknda benimsemi olduklar kendilerine gre mu'tedil kabul
ettikleri kanaatle yetinmeyip, "bu konuda verilmi hkm aarak imanla
beraber gnahn da bir zarar vermeyeceini kabule gitmilerdir". Onlarn
yukarda ifade ettiimiz gibi temel prensipleri udur: Nasl tat kfre fayda
vermezse, gnah da imana zarar vermez. Bu prensipten hareket eden Mrcie,
iman sadece ikrar, tasdik, sevgi ve bilgiden ibaret sayarak kuru bir iman
anlayna sahip olmutur.
Mrcie mezhebi ile ilgili daha ayrntl bilgi edinmek iin Snmez Kutlunun
Trklerin slamlamas Srecinde Mrcie ve Tesirleri adl kitabn okuyunuz.

Douu ve Gelimesi
Ashb dneminde yukarda yaplan tanmlar erevesinde davranlar
sergileyen sahabler mevcuttu. Nitekim ilk Mrc tavr, Hz. Osmann
ehadetinden sonra aralarnda Abdullah b. mer, Sa'd b. Ebi Vakks,
Muhammed b. Mesleme ve sme b. Zeyd gibi sahblerin bulunduu
birtakm kimseler tarafndan ortaya konmutu. Bunlar balangta kenara
ekilip hibir eye karmayarak Hz. Ali'ye biat etmekten kanmlar, ancak
daha sonra biat edip ehl-i kbleye kl ekmenin doru olmadn
savunmular ve ehl-i kble ile savamay, onlara kl ekmeyi
reddetmilerdir. Onlar iin esas olan toplumsal bart. Eer siyasi tartmalar
ve dini ihtilaflar bu bar bozuyorsa, bu tartma ve ihtilaflarda kimin hakl
kimin haksz olduunun, kimin mmin kimin fsk ya da kafir olduunun
karar Allaha braklmalyd. Bu erteleme, suskun kalma ya da kenara
ekilme tavryla barn yeniden tesisinin mmkn olacan dnyorlard.
Mrcie, byk gnah ileyen bir kimsenin, mmin saylp saylmayaca
hakkndaki tartmalarn oald bir dnemde ortaya km ve Hz.
Hasan'n hilfeti Muviye'ye devretmesiyle daha da glenmitir. nk bu
olayn ardndan Ali taraftarlar ve pek ok kimse, zorunlu olarak Muviye'ye
biat etmi, ardndan kenara ekilerek ilim ve ibadetle megul olmaya
balamt. Haric zihniyeti, Emev-Him ekimesi, Emevler'in politik ve
ekonomik siyaseti, o gnk srecin dourduu siyasal, ekonomik ve
toplumsal problemler Mrcie'nin ortaya knda etkili olan sebeplerin
banda yer almaktadr. Ayrca, byk gnah ileyenleri ve kendi dndaki
Mslmanlar tekfir eden, devlet geleneine sahip bulunmayan ve meden
hayata almam olan Haricler karsnda btn Mslmanlarn eitliini
savunan lml ve uzlamac bir zihniyetin domas kanlmaz bir sonutu.
Emeviler, ynetimi ele geirince iktidarlarn merulatrma yollar arayarak
kendilerinin Allah'n takdiriyle hilfete geldiklerini ve O'nun hkmn icra
ettiklerini, bu sebeple idareye ynelik isyann Allah'a kar yaplm olacan
iddia ettiler. Bu durum Mslmanlar arasnda rk ayrm telakkisini yeniden
gndeme getirdi. Emev halifelerinin Araplar ile mevlye farkl muamelede
bulunmas, Arap olmayanlarn zaman zaman ayaklanmasna sebep oluyordu.
Ancak sahbenin bir ksm susmay tercih etmi ve Mslmanlarn gr
ayrlklarna dmelerine sebep olan bu fitneye katlmamay daha uygun
bulmular ve bunun Hz. Peygambere nispet edilen fitneye karmama
ynndeki bir takm rivayetlerle en doru bir davran ekli olduunu
savunmulardr.
lk Mrci fikirlerin oluum dnemi Abdullah b. merin hayatnn
sonlarna doru (60/680) balamtr. am, Msr ve Basra'da da mevcut
olmakla birlikte tarafszlar grubunun younlukta bulunduu yer Mekke ve

51

Medine idi. Mslmanlar arasndaki yorum farkllklar had safhaya varp

sadece anlamazlklar hakknda hkm verme safhasnda kalmayp, byk
gnah ileyenin durumu da bunlara eklenince, ortaya, meseleler hakknda
pein hkm vermeyen ve ii Allah'a havale eden yukarda isimlerini
zikrettiimiz ashab ile kkk (kukudakiler) diye adlandrlan kimselerin
yolunu izleyen bir grup kt. Bu yeni grup, byk gnah ileyenin durumu
hakknda pein hkm verilemeyeceini, bunlarn durumlarnn, gayb bilen
Allah'a brakldn beyan etmi, siyas tartmalardan uzak kalm ve gnah
ileyen kii hakknda herhangi bir ey sylemekten kanmtr. nk gnah
ileyenler hakkndaki dedikodularn, siyas anlamazlklardan kaynakland
kanaatine varmlardr.
Bu olaylar ve dncelerin ardndan irc ile ilgili kanaatler yazya
dklmt. Cemel ve Sffin olaylarndan bir mddet sonra kaleme alnan
Hasan b. Muhammed bnl-Hanefiyye'nin Kitb'l-rc adl eseri gndemi
ele almt. Olaylar bu eserin nda deerlendirildiinde Mrcie'nin
douunun 60-75 (680-694) yllar arasnda gerekletii sylenebilir. nk
Muviye'nin balatm olduu Hz. Ali'yi lanetleme ve Osman' vme
kampanyas pek ok kimsenin tepkisine yol atndan, hicri birinci yzyln
ortalarndan itibaren her iki halife hakknda irc nitelikli bir dnceye sahip
olmak siyas bir tavrn iareti haline gelmitir. Buna gre Mrcie, slm
toplumunu tehdit eden Haric zihniyetine, Emev-Him ekimesine,
Emevler'in Hriclerle dier muhaliflerine kar acmasz davranlarna ve
mevlyi kk grmelerine, zellikle de Mslmanlarn birbirini
ldrmesine tepki olarak domu, uzlamac ve birlik taraftar siyas bir frka
olarak kabul edilmitir.
leriki bir safhada Mrcie, byk gnah ileyenlerden bazlarnn
gnahlar affedilir, ktlkleri de iyiliklere evrilir demekle kalmam; daha
ileri giderek, imana sahip olunduu srece gnahn hibir zararnn
olmayacana hkmetmiti. Emev yneticileri, Havric ve a gibi iktidar
ele geirmeye ynelik bir ama gtmeyen Mrcie mensuplarnn
faaliyetlerine engel olmam ve onlar eitli grevlere getirmekte saknca
grmemitir. Kendilerini ilme veren bu mezhebin mensuplar, daha ok
Horasan ve Mvernnehir'de yrtlen fetih hareketlerine katlmtr.
Emevler dneminde Mrcilerin destekledii siyas hareketler Abdurrahman
b. Muhammed b. E'as (81/700), Yezd b. Mhelleb (101/719), Zeyd b. Ali
(122/740) ve Haris b. Sreyc (127/745) isyanlardr.
Konu hakknda bkz. Mehmet Dalkl, Earye Gre Mrcie Mezhebinin
Grleri ve Mrcie Frkalarnn Ayrlk Noktalar, stanbul n. lahiyat
Fakltesi Dergisi, 9 (2004).

Eb Hanfe ve Mrcie: Mrcieye mensup olanlardan bazlar da, byk

gnah ileyen kiinin durumunun, kyamet gnnde Allah'a brakldn
beyan etmiler ve bunlar, Ehl-i Snnet limlerinin birou ile pek ok
noktada birlemilerdir. Buna gre, byk gnah ileyenin niha durumu
hakkndaki hkm, yani cennetlik mi cehennemlik mi olduu hakkndaki
karar Allah'a havale etme eklindeki irc gr, temelde Ehl-i Snnetin
anlayna yakn bir grtr. Eb Hanfe, amelin imann zorunlu bir paras
olmad noktasnda ilk Mrcilerle ayn grtedir. Mrciede olduu gibi,
Eb Hanfeye gre de iman, deer bakmndan amelden stndr. Amel,
imann yannda ikinci srada yer alr. Ancak Eb Hanife "mrci" vasfn
kesinlikle kabul etmemektedir. "Mrcie" ifadesinin, bir Kelm ve Mezhepler
Tarihi kavram olarak ilk etapta artrd anlam gz nnde
bulundurulursa, Eb Hanfeye Mrci demenin doru olmayaca aktr.

52

Ebu Hanife'ye Mrci denilmesinin baka bir yn daha vardr. O da, Eb

Hanife'nin, hicr birinci asrda ortaya kan Kaderiyeye ve arkasndan
Mutezileye muhalefet etmesidir. nk Muteziller, kader meselesi
hakknda kendilerine muhalefet eden herkese Mrci derlerdi. Bu durum
Haricler ve Ehl-i Hadis iin de geerlidir. Onlar da, ameli imann paras
grmeyen, byk gnahn iman gidereceini kabul etmeyen kesimlere
Mrci ithamn uygun grrlerdi.
Mrcie, iman tanmlamas ve irca gryle birok mezhebi etkilemitir.
Bu anlamda, halis Mrcienin yannda, Cebriyyenin, Kaderiyyenin ve
Haricilerin mrci grlerinden dahi szedilmektedir. Bu balamda Mrcie
ismi iki grupta incelenebilir: Birincisi mrtekib-i kebrenin hkmn Allah'a
havale ederek, imanla beraber gnahn bir zarar vermeyeceini iddia edip,
tat ve ibadetlerin nemsizliine, amelin imandan ayr olduuna inanan
Mrcie-i Hlisa (hakiki, halis Mrcie); ikincisi ise mrtekib-i kebireyi kfir
saymayp, gnahkr m'min olarak telakki eden, zellikle Snn dncenin
Eb Hanfe gibi reycilerini etkileyen dier Mrcie. Bu son anlamda baz
sahabler bile, Mrcie mensuplar olarak vasflandrlmtr.
Mrcie mezhebinin ortaya koyduu grlerden bata Ehl-i Snnet olmak
zere dier mezhep bilginlerinin etkilenii ve kurumsal varln mstakil olarak
devam ettirememekle birlikte grleriyle dier mezhepler iinde varln
srdr konusundaki dncelerinizi aklaynz.

KADERYYE
Kaderiyye kelimesi szlkte "kadere mensup olan, kader taraftar"
mnasndaki kaderden gelmekle birlikte ilk dnemlerden itibaren bu
anlamn aksine, sorumluluk douran fiillerle ilgili ilh kaderi reddedenleri
ifade etmek zere kullanlmtr. Terim olarak ise kader inancn reddeden
dnce ve inan akm, sorumluluk douran fiillerin sadece insan iradesiyle
gerekletiini ileri sren itikad mezhep anlamnda kullanlmtr. Allah'n
belirledii kader yerine insann belirledii bir kadere inanmalar ve fiilleri
Allah'a deil insana isnat etmelerinden dolay bu ismi almtr.
Kelimenin bu kullanl hususunda eitli grler ileri srlmtr.
Bazlar, sz konusu grubun ilh kaderi inkr etmekle birlikte her eyi
insann irade ve kudretine balayarak bir bakma kaderi kula nispet ettii iin
bu isimle anldn sylerken, bazlar da dildeki kullanmlarda baz eylerin
kart ile adlandrlmasnn sz konusu olabileceini belirtmitir. Bir dier
gr ise, bu grubun kader meselesi zerinde younlap kendini niha
doruya ulam grmesi ve dier gruplar yanl bulmasna dayanmaktadr.
Ksaca bunlara Kaderiyye denilmesinin nedeni kader konusunu merkeze
almalarndan dolaydr. Bu balamda Kaderiyye kelimesi, "kader konularna
lszce dalanlar" anlamnda da kullanlmtr.
Bu gruba bazen ehl'l-kader de denilmitir. Balangta kaderiyye ya da
ehl'l-kader ismi, kendi iinde elikilerden uzak olmayan esnek nitelikteki
bu zmrelere ktleme amacyla muhalifleri tarafndan verilmitir. Bu
adlandrmada, baz hadis kaynaklarnda yer alan ve kadercileri Mecsler'e
benzeten rivayetler nemli rol oynam olmaldr. Dnce ve inan okulu
durumuna gelmesini salayacak bir sistematie sahip olmayan Kaderiyye
akmnn grleri eitli kiilerce temsil edildi ve giderek Mutezile
grubunun temel tezleri arasna girerek varln srdrd. Kader konusunu
gndeme getiren ilk kiinin Emevi halfelerinden Abdlmelik b. Mervan

53

dneminde Haccc tarafndan ldrlen Ma'bed el-Chen (v. 80/699)

olduu bilinmektedir. Tbin limlerinden olan ve Hasan Basr'nin derslerini
izleyen el-Cheni'nin kader konusundaki dncelerinin yaygnlk
kazanmasnda, nl Mutezile bilginlerinden ve ekoln kurucularndan Amr
b. Ubeyd'in nemli etkisi oldu. Kaderiyye inanlar el-Chen'den sonra,
Halife Hiam b. Abdlmelik dneminde Geyln ed-Dmek tarafndan daha
sistemli bir biimde savunuldu.
Kaderiyye, kader meselesine yaklam bakmndan paralel durumda
bulunup daha sonra taraftarlarnn kendisine katld Mutezile ile ilikili
olmakla birlikte en azndan balangta ondan ayr bir frkadr. Abdulkhir
Badad ise, Kaderiyye'yi Mutezile'nin dier bir ad olarak kaydetmektedir.
Fakat baz mellifler, aradaki fark belirtmek iin Kaderiyye'yi "halis
kaderiyye" diye ifade etmitir. Dier taraftan Mutezile limleri,
mezheplerinin Ehl-i Snnet kelmclar tarafndan Kaderiyye olarak
anlmasna kar kmlardr.
Kaderiyye ekolnn Emevlerin, kullarn iyi ve kt fiillerini tamamyla Allahn
takdirine balayan cebriyeci din anlayna bir tepki olarak ortaya ktn da
belirtmek gerekir. Emevlerin ynetimdeki zulm ve hakszlnn sorumluluu,
cebri ideolojiyle sanki Allaha havale ediliyordu. Yaanan olumsuzluklar sanki
btnyle kaderin bir tecellisi olarak gsterilmeye allyordu. Mabed ve
Geyln gibi ahsiyetler bu yanla kar seslerini ykseltmiler, yaplan iyi iler
gibi kt ilerin de tm sorumluluunun insana ait olduunu syleyerek
aslnda Emev siyasetini mahkum eden bir sylem gelitirmilerdi.

MUTEZLE MEZHEB
simlendirme ve Kavramsal ereve
Szlkte "ayrmak, uzaklatrmak" anlamndaki a-z-l kknden sfat olan
mutezile kelimesi "uzaklaan, ayrlp bir keye ekilen" demektir.
Mutezile adnn ilk defa ne zaman ve kimler iin kullanld ile ilgili olarak
deiik yaklamlar mevcuttur. Mesela ilk dnemlerde Hz. Osmann ve daha
sonra Hz. Ali'nin hilfete getirilmesi veya Ali ile Muviyenin anlamazla
dmesi, yahut Hz. Hasan'n hilfeti Muviye'ye devretmesi olaylar zerine
hibir taraf desteklemeyen, bir kenarda duran gruplara Mutezile veya
Mutezele denmitir. Baka bir aklamaya gre ise Mutezile ismi, ar
ulardan uzak durduklarn ifade etmek iin kendi mensuplarnca tercih
edilmitir. Mutezile'nin byk gnah ileyen kimseyi kfir veya mmin
deil fsk saymas sebebiyle bu ad ald da sylenmitir. Snn
kaynaklarnda ise Mutezile isminin daha ok Vsl b. At'nn mrtekib-i
kebre konusunda farkl bir anlaya sahip olan hocas Hasan el-Basr'nin ders
halkasndan ayrlmas ve onun, Vsl'n kendilerinden uzaklatn ifade iin
Gad itezele annel-Vsl demesiyle ortaya kt bildirilmektedir. Buna
ramen Mutezile grubu iinde Hasan- Basr'nin grlerini benimseyen ve
bundan dolay da kendilerine Haseniyye denilen bir frka da mevcuttur.
Bazlar ise Vsl yerine Amr b. Ubeydin ismini zikrederler.
te yandan Mutezile mensuplar, kaderi tartmaya ap inkr ettikleri
veya kulun kendi fiillerini yaratmaya kadir olduunu syledikleri iin
Kaderiyye, Cehm b. Safvn'dan etkilendikleri iin Cehmiyye, "Allah erri
yaratmaz" dedikleri iin Seneviyye ve Mecsiyye, tvbe etmeden lenlerin
balanmayacan syledikleri iin Vadiyye, Allah'a baz kadm sfatlar

54

nispet etmekten kandklar iin Muattla olarak da adlandrlmtr. Ancak

Mutezile limleri bu isimlendirmeleri reddetmektedirler. Kendilerine
Mutezilenin dnda, ashb'l-adl ve't-tevhd, adliyye, ehl-i adl, ehlul-hak,
el-frkat'n-nciye gibi adlar vermektedirler.

Mutezilenin Douu ve Gelimesi

Hz. Osman'n ehit edilmesinden sonra baz sahablerin zntleri sebebiyle
evlerine ekildikleri, fitne ortamndan uzak durmak iin siyas ilere
karmadklar ve bundan dolay kendilerine lgat manas itibariyle
"mutezile" denildii bilinmektedir. Nitekim Hz. Hasan'n hilafetten feragat
edip, Muaviye'ye hilafeti teslim etmesinden sonra, Hz. Ali'nin yannda yer
alan baz Mslmanlarn, Muaviye ve dier insanlardan ayrlp evlerine ve
mescitlere balanp "biz ilim ve ibadet ile megulz" dedikleri de
kaydedilmektedir. Sahbe devrindeki anlamazlklarda fitneye karma
endiesiyle iki tarafta da yer almayan Mslmanlara kelime itibariyle
mutezile ifadesi kullanlsa da sz konusu Mslmanlarn kelam ve
mezhepler tarihinde ifade edilen manada Mutezil olduklarn sylemek
mmkn deildir. limlerin ounluu, Mutezilenin ileride bir mezhep
olarak teekklnde esas alaca grlerin en nemlilerini ilk olarak ortaya
atanlarn Hasan- Basr'nin talebelerinden Vasl b. At (v. 131/748) ile Amr b.
Ubeyd (v. 144/761) olduunda gr birliindedir.
ehristan'nin belirttiine gre; bir kimse Hasan- Basr 'ye gelerek yle
dedi: Ey imam! Zamanmzda byk gnah ileyenlerin kafir olduunu
syleyen bir topluluk kt. Onlara gre byk gnah ilemek, kiiyi dinden
karan bir kfrdr. Bunlar Haricilerden Vidiyye frkasdr. Bir dier
topluluk ise byk gnah ileyenler hakkndaki hkm tehir (irc)
etmektedir. Onlara gre ise nasl kfrle beraber tatn (hayrl i) bir faydas
yoksa, imnla beraber gnahn da bir zarar yoktur. Bunlar da Mrcie
frkasdr. Bize bu konuda bir itikad yolu izer misin? Vasl b. At, hocas
Hasan- Basri'nin bu meseleye verecei cevab beklemeden, kendisi ne
atlarak; ben byk gnah ileyenin mutlak olarak ne m'min ne de kfir
olduunu sylerim. O, iki yer arasnda bir yerdedir (el-menzile beyne'l
menzileteyn). Ne m'mindir, ne de kfirdir dedi ve daha sonra ayaa kalkp,
Hasan- Basr'nin ders halkasndan ayrlarak mescidin baka bir direinin
dibinde kendine bir yer tuttu. Hasan- Basr 'de ona: "Vasl bizden ayrld
(i'tezele)" deyince, bunun zerine Vasl ve arkadalar "ayrlanlar" manasnda
Mutezile mezhebinin ekirdeini tekil etmi oldular.
Balangta ihtida edenlerden cizye alnmazken, bu uygulama hazine
gelirlerini azaltnca, Emev valilerinin Horasan'da Mslmanlardan cizye
toplamas, Mutezililer'in tepkisini ekmitir. lk Muteziller, bu tarz
adaletsiz uygulamalar kaldran Halife mer b. Abdlazz'i ve mezheplerine
ilgi duyan Halife Yezd b. Veld'i desteklemilerse de Ehl-i Beyt'e
besledikleri sevgi dolaysyla Emevlere olumlu bakmamlar, ancak
Haricler gibi isyan tavr da almamlardr. Yneticilerden uzak duran Vsl,
slm dnyasnn eitli blgelerine gnderdii davetilerle birok taraftar
kazanmtr. Vsl b. Atnn lmnden sonra kaynbiraderi Amr b. Ubeyd
hareketin nderliini stlenmitir. Siyas konularda Vsl'dan farkl
dnceler tayan Amr, faaliyetlerini Basra ve Badat'la snrl tutmutur.
kinci Abbas halifesi Mansr'un arkada olmasna ve ona birok tavsiyede
bulunmasna ramen siyas tarafszln korumutur. Bu sebeple mezhep,
Bir b. Mu'temir ve Eb'l-Hzeyl el-Allf dnemine kadar Basra ve Badat'ta

55

fazla bir varlk gsterememitir. Batl msteriklerden bazlar ikinci hicri

asrdaki bu duraklamay Muteziller'in, Abbsler'in ilk dneminde Ehl-i
Beytten Muhammed Nefszzekiyye'nin balatt isyana verdikleri destek
sebebiyle mruz kaldklar baskyla irtibatlandrrken, Kd Abdlcebbr
bunu, Mutezile'nin cebir itikadna kar k sebebiyle grd baskya
balamtr.
Bu arada Mutezile'nin ortaya kn i miller yannda ran dinleri,
Yahudilik, Hristiyanlk ve Yunan felsefesi gibi d etkenlerle aklayan ilim
adamlarnn bulunduu da hatrlanmaldr. Btn bunlar gz nne
alndnda Mutezil fikirlerin ortaya knda birbirine paralel iki faktrn
etkili olduunu sylemek mmkndr: 1. Mrtekib-i kebre, Allah'n sfatlar,
irad fiiller, Kur'an'n mahlk oluu gibi tartmalar zerindeki i siyas ve
fikr ihtilflar. 2. Varln mahiyeti, cevher, araz, hareket, skn gibi konular
zerindeki d felsefi etkenler.
Mutezile'nin gelimesi Abbasler dneminde olmutur. Halife Mansr ile
Amr b. Ubeyd arasndaki dostluk bilinmektedir. Mehd'nin hilafeti
dneminde, Mutezile'nin mcadele metodundan ve ikn gcnden istifade
edilmek istenince, Mutezile, Abbaslerin adeta resmi mezhebi niteliini
kazanmaya balad. Olduka yaygnlaan Allah' inkr fikrinin nne gemek
ve zndklar ile mcadele etmekte Mutezile metodunun daha geerli
olacana inanan baz idareciler, Mutezile grlerini limlere ve dier
insanlara zorla kabul ettirmeye altlar. Hrn Red'in iktidara gelmesiyle
Muteziller itibarlarn arttrdlar. Mutezil limlerin bilgisine ve ikna
gcne nem veren halife, bazlarn tebli ve irad iin Bizanstan in'e
kadar uzanan birok blgeye gnderdi. Bu dnemde Kaderiyye telakkisini
benimseyen Yahya b. Hamza el-Hadram am kdlna getirildi.
Muteziller Halife Emn'in tahta kmasyla biraz nfuz kaybna uradlar ve
kardeiyle yapt iktidar mcadelesinde onu deil Me'mn'u desteklediler.
Me'mn, Arapla kar ranllar ve Trkler'den, Snnlie ve a'ya kar
da Muteziller'den istifade etme siyaseti gtt. Bir b. Mu'temir, Smme b.
Eres ve bn Eb Dud gibi Mutezile limleri halifeyi etkileyerek
mezheplerini sarayn resm ideolojisi haline getirdiler. zellikle vezirlie
tayin ettii bn Eb Dud'n telkinleriyle Kur'ann yaratlm (mahlk)
olduu fikrini benimseyen Halife 218 (833) ylndan itibaren bu fikri
reddeden kadlara ve limlere bask uygulad (mihne). Halife Mu'tasm ve
Halife Vsk devirlerinde de ayn uygulama devam etti. 232'de (847) iktidara
gelen Halife Mtevekkil, devletin Mutezile'yi destekleme siyasetine son
verdi. Bylece Mutezile'nin ykselii durdu.
Teoride ferdin hrriyetini savunan Mutezile, uygulamada baskcla
destek vermesi nedeniyle ke srklenmeye balad. Neticede czn l
yetecezz, ma'dmun ey olup olmamas, cevher ve arazlarn fen ve
beks gibi dinin aslndan olmayan felsefi meselelerde birbirlerini tekfir
etmeye baladlar. te yandan Mutezile'den ayrlan bn'r-Rvend'nin
a'ya katlmas, bilhassa mam Mtrid ile mam Ear'nin Snn kelm
ekollerini ortaya karmalar Mutezile iin ar bir darbe olmu, bundan
sonra Mutezile zaman zaman kendini toparlamsa da varln uzun sre
devam ettirememitir. Bu dnemde hadis tedvinlerinin tamamlanp
Rasulullahn mrtekib-i kebre, Allah'n sfatlar, irad fiiller gibi
konulardaki hadislerinin ortaya kmasyla Mutezile dncesinin temelsiz
olduunun grlmesi ve byk bir taraftar kitlesini kaybetmesi, en nemli
hususlardan biridir.

56

Abbsler'in merkez otoriteyi kaybetmesi zerine 320 (932) ylndan

itibaren kurulmaya balanan blgesel ynetimlerden Bveyhler dneminde
ikinci Bveyh hkmdar Adudddevle'nin Mutezil lim ve devlet adam
Shib b. Abbd' vezir yapmas ve Kd Abdlcebbr'n bakdla tayiniyle
mezhep yeniden canllk kazand. nemli mevkilere Muteziller getirildi.
Fakat Shib b. Abbd'n lmnden sonra Muteziller tekrar gzden dt,
Abbas Halifesi Kadir-Billh'n kendilerine cephe almasyla kleri
hzland. Gazneli Mahmud'un 420 (1029) ylnda Rey'i igal ederek Bveyh
hanedann bertaraf etmesi zerine burada bulunan Muteziller, Horasan
blgesine g ettiler. Seluklu Hkmdar Turul Bey'in 429/1037de Rey'i
ele geirmesi, 447/1055 ve 450/1058 yllarnda Badat'a giderek halifeyi
ziyaret etmesi, Abbasler nezdinde Seluklularn itibarnn artmasna ve
Mutezile'nin yeniden canlanmasna yardmc oldu. nk Turul Bey'in
veziri Kundr mezhep taassubundan dolay veya siyas sebeplerle onlar
destekliyordu. Kundr, Muteziller'i nemli mevkilere getirdi. Ancak
456/1064 ylnda Kundrnin grevden alnp hapse konulmas ve bir yl
sonra ldrlmesiyle Mutezile'nin siyas destei sona erdi. Eb Ali
Muhammed b. Ahmed gibi Mutezile limlerinin abalar da neticesiz kald.
Alparslan'n veziri ve koyu bir Ear taraftar olan Nizmlmlkn verdii
destekle onun yerine Earlik canland.
Cveyn ve Gazzl gibi Snn otoritelerin ynelttii tenkitler sonucu
Badat ve civarnda tutunamayan Muteziller, Horasan ve Hrizm
blgelerine g ettiler. Burada Mutezil gelenek Eb Mudar Mahmd b.
Cerr el-sfahn ve rencisi Crullah Zemaher tarafndan devam ettirildi.
zellikle Zemaher (v. 538/1143), el-Kef adl tefsiriyle Muteziller kadar
Snnler tarafndan da takdir grd. Bu blgede de kesintiye urayan
Mutezil gelenek, baz ihya giriimlerine ramen bir daha baarl olamad.
Sonraki dnemlerde Mutezile, Snn dnyadan uzaklamsa da tamamen
yok olmam, daha nce Vsl b. Ata zamannda Hz. Hseyinin torunu Zeyd
b. Ali, Me'mn zamannda da Zeyd alim Kasm b. brahim er-Ress
tarafndan balatlm olan Mutezile-a yaknl, daha sonra Yemen
Zeydlii ve ksmen mmiyye itikad iinde varln srdrmtr. 19.
yzylda balayan ve 20. yzylda devam eden ada slamc ihya
hareketlerinin de, insann hr iradesini savunarak kaderin mutlak
belirleyiciliini reddettii iin Mutezile dncesine sempatiyle bakt
bilinmektedir.

Mutezilenin Basra ve Badat Okullar

Abbasler devrinde Mutezile mezhebi Basra (Basriyyn) ve Badat
(Baddiyyn) kollarna ayrlm, bu kollar zamanla iki ekol haline
dnmtr. Her iki ekol de mezhebin be esasn kabul etmekle birlikte
ayrntda farkl grler benimsemitir.
Basra okulunun ilk temsilcisi, ayn zamanda mezhebin kurucusu kabul
edilen Vsl b. At'dr. Vsl mezhebin tevhid, el-menzile beyne'lmenzileteyn ve emir bi'l-ma'rf nehiy anil-mnker; halefi Amr b. Ubeyd ise
adalet, va'd ve vad esaslarn gelitirmi olmakla beraber Mutezile'nin usl-i
hamseden oluan inan sisteminin teekkl, Eb'l-Hzeyl el-Allfn (v.
235/850) el-Usl'l-hamse adl kitabyla tamamlanmtr. Nazzm (v.
232/845) ve Chiz (v. 255/869), Basra okulunun ileri gelenlerindendir.
Chiz'den sonra Basra Mutezilesi, Eb Ali el-Cbb (v. 303/916) ve olu
Eb Him el-Cbb (v. 321/933) tarafndan temsil edilmitir. Bu okulun

57

son dnemdeki temsilcisi ise Hemedan blgesi bakads Abdlcebbr elHemedn'dir (v. 415/1025). Eklektik bir yntemi benimsemi olan
Abdlcebbr, el-Mun adl eserinde kendisinden nceki Mutezile
limlerinin grlerini bir araya getirerek bunlardan seimler yapmtr.
Tercihlerinde Eb Him el-Cbbnin grleri ar basmaktadr.
Badat Mutezillii, Basra okulunun ortaya kndan ksa bir sre sonra
Bir b. Mu'temir (v. 210/825) tarafndan kurulmutur. Hrn Red'in veziri
Fazl b. Yahya el-Bermek ile temas kurup grlerini saray evresine
benimsetmeye almtr. Badat Mutezilleri'ne en byk hizmeti bn Eb
Dud (v. 240/854) yapmtr. "Mutezile'nin rahibi" olarak anlan Eb Ms
el-Murdr (v. 226/840), zhidne hayat ve tesirli vaazlaryla mezhebin
yaylmasna nemli katkda bulunmutur. Murdr'n rencisi Ca'fer b.
Mbeir (v. 234/846), eserlerinde Kur'an ve Snnetin zahirine bal kalmay
savunmu, kyas taraftarlarn reddetmi, bylece Zhirler'e yaknlamtr.
Ayn ekoln dier nemli isimleri Smme b. Eres (v. 232/846), Cafer b.
Harb (v. 236/850), skaf (v. 240/854) ve Hayyttr (v. ?298/810).
Mutezilenin yayld blgeler daha ok Basra, am, Kufe, Horasan,
Yemen, Taberistan ve Marib'dir. Abbasler devrinde Basra ve Badat,
Mutezile'nin faaliyetlerine merkez olmu, buralarda yetien davetiler slam
aleminin deiik yerlerine gnderilmitir. Mutezil air Safvn el-Ensr bir
kasidesinde bu davetilerin hizmetlerini anlatr ve onlarn douda ine,
batda Marib-i Aks'ya kadar gittiklerini syler.
Mutezile mezhebi ile ilgili daha ayrntl bilgi edinmek iin Osman Aydnlnn
Aklc Din Sylemi adl kitabn okuyunuz.

nan Sistemi
er'i hkmlerde icma ve kyas delil olarak kabul etmeyen Mutezile, usul-
hamse (be esas) diye zetlenen grlerini gelitirirken, naslarn izahnda ve
anlalmasnda akl yanlmaz bir hkim olarak kabul etmitir. Mutezile, akln
sahas dnda bulunan hirete ve metafizie ait baz konular akl ile izah
etmeye alm ve akla kaldramayaca bir arlk yklemitir.
Deerlendirmede tek l akl olunca, birok konuda Kur'an ve snnet,
dolaysyla Ehl-i Snnet esaslar ile uyumlu olmayan baz inan biimleri
ortaya kmtr. Mutezile, Allah Teala'nn ahirette mminler tarafndan
grlmesini ve slih kimselerin efaatini inkr etmi, kullarn menfaatine
olan eyleri yaratmann Allah'a vacip olduunu ileri srmtr. Bir ok
meselede ileri de etkileyen Mutezilenin baz temsilcileri, sahbeden
bazlarna kt sfatlar yaktrma konusunda a ile beraber hareket etmitir.
tikad alan sistematik bir ekilde tanzim eden ilk mezhep Mutezile'dir.
Balangtan itibaren Mutezile kelmclar slm dininin temel ilkelerini
usl- hamse bal altnda ele almlardr:
Tevhid: Allah'n ztnda, sfatlarnda ve fiillerinde bir ve tek olduunu
kabul etme anlamna gelen tevhid, usl-u hamsenin temelini tekil eder.
Yeryznde tevhidi savunan yegne mezhebin kendileri olduunu iddia
ederler. Mutezile mensuplarnn tevhid konusuna yaptklar bu vurgu,
onlarn
zellikle
Allahn
sfatlaryla
ilgili
duyarllklarndan
kaynaklanmaktadr. nk onlarn dneminde slm evrede oluan
gruplardan Sftiyye, Allah'n bamsz kadm mnalar olarak zat sfatlara
sahip olduunu sylyor, Haviyye O'na makam, cismiyet gibi madd
mnalar nispet ediyor, Btniyye ise Allah'n sonradan olumu (hdis) zat

58

sfatlara sahip bulunduunu savunuyordu. te yandan Hristiyan camiasnda,

aslnda tek olan Tanr'nn uknum halinde dnld, dolaysyla
uknumlardan her birinin kadm mnalara tekabl ettii ileri srlyordu.
Sfatlar konusunda ilk tartmay balatan Ca'd b. Dirhem olup, onun sfat
telakkisini Cehm b. Safvn, ardndan Vsl b. At benimsemitir. Vsl,
Allah'a kadm sfatlarn nispet edilmesini irkle denk tutuyordu. Eb'l-Hzeyl
el-Allf, Abbd b. Sleyman, Nazzm ve Eb Ali el-Cbb gibi limler,
ilh sfatlarn Allah'n ztnn ayn olduunu sylemektedir. Muammer b.
Abbd, Allah'n sfatlarn ztndaki mnalara balayarak O'nun kendinde
mna olarak bulunan ilimle lim, kudretle kdir olduunu savunur. Eb
Him el-Cbb'nin ncln yapt "ahvl" teorisine gre ise ilh
sfatlar Allah'ta kendisinin sahip olduu hal sebebiyle mevcuttur. Kd
Abdlcebbr, sfatlar zt ve fiil diye ikiye ayrdktan sonra zti sfatlarn
Allah'n ztnn ayn olduunu belirtir ve bunlar kadr, alm, hay, mevcd,
sem', basr ve mdrik eklinde sralar. Fiil sfatlarn ise hdis ve Allah'n
ztnn gayr olduunu syleyerek bunlar da mrd, krih, mtekellim, fil
eklinde gsterir. Sfatlar zerinde yaplan bu tartmalar Muteziller'i yed,
vech, istiva, semada olu gibi Kur'an'da mevcut nitelemeleri, Allah'n her
trl benzeme ve benzetmeden tenzih edilmesi ynnde yorumlamaya, bunun
yannda Kur'an'n mahlk olduu ve Allah'n grlemeyecei grne sevk
etmitir.
Adl: Mutezile'ye gre adl, Allah'n iyi (hasen) fiilleri ilemesi, kt
(kabih) fiillerin meydana gelmesinde etkisinin bulunmamasdr. Eb Ali elCbb adlin hasen olan her eit fiili kapsadn sylerken Kd
Abdlcebbr bu tanmn eksik olduunu kaydeder ve adli "Allah'n btn
fiillerinin gzel oluu, zulm ve irkin fiilleri asla yapmamas" eklinde
tanmlar. Bunun anlam, Allah'n her trl kt iten, sevap, fayda gibi
eyleri terketmekten, maslahata aykr ve irkin yolla insanlar kullua
armaktan mnezzeh olmas; btn fiillerinin hikmet, adalet ve isabet
nitelii tamas demektir. Dolaysyla insanlarn iledii kt fiillerin Allah
tarafndan yaratlmas caiz deildir. Allah insana eylem gerekletirme
gcn (isttat) nceden vermi olup, kii, hrriyetini kullanarak istediini
yapar. Esasen irade hrriyeti bulunmayan bir insann Allah tarafndan
sorumlu tutulmas O'nun adalet ve hikmetiyle badamaz. Mutezileden bir
baka grup, Allah'n kullarn itaat cinsinden fiillerini meydana geldii anda
irade buyurduunu, msiyet trnden fiillerini ise hibir zaman dilemediini
syleyerek O'nun istedii baz eylerin olmadn, istemedii baz eylerin
de olduunu ileri srmektedir.
Va'd ve Vad: Gelecekte bir kimseye bir faydann ulatrlacan veya
ondan bir zararn giderileceini bildiren habere va'd, onun bir zarara
urayacan yahut bir faydadan mahrum braklacan ieren habere de vad
denir. Allah'n va'd ve vadinde durmamas, verdii haberin vakaya uygun
olmamas sz konusu deildir. Bundan dolay dnyada iyilik yapanlar
mkfatlandrmas, gnah ileyenleri de cezalandrmas zorunludur.
Allah'n emirlerine uyup iledii byk gnahlardan tvbe etmi olarak
lenler hirette mkfat hak eder, byk gnahlardan tvbe etmeden lenler
ise cehennemde ebed olarak kalr. Ancak bunlarn azab kfirlerin
azabndan daha hafiftir. Mutezile va'd ve vad bal altnda; iman, fsk,
kfr, kebre, tvbe, ktlklerin iyilikleri boa karmas, iyiliklerin
gnahlara kefaret olmas, sevap, ikab, efaat, ivaz, kabir azab gibi hiret
ahvli, bunlarn madd varlklara tekabl edip etmedii, byk gnah
ileyenlerin cehenneme girdikten sonra oradan bir daha kmayacaklar gibi
konular ele almaktadr. Hem adl hem de va'd ve vad esaslar, hirette

59

efaatin olmamasn gerektirir. Kur'an'da ve hadislerde varit olan ama

Mutezilenin inkar ettii kabir azab, Mnker ve Nekir suali, mzan, srat
gibi hususlar ise ancak nakille bilinebilir. Kabir azabnn inkrnn Mutezile
mensuplarnn tmne deil bir ksmna ait bir telakki olduu da
sylenmitir.
el-Menzile beyne'l-Menzileteyn: Bu esas, byk gnah ileyen kiinin,
kfr gerektiren bir inkrda bulunmad iin kfir olmayaca, fakat iledii
gnah sebebiyle de imanda kalamayaca, bu ikisi arasnda bir yerde
bulunaca eklinde aklanmaktadr. Mutezile bu kiiyi fsk diye
nitelemektedir. Fsk tvbe etmeden ld takdirde ebediyen cehennemde
kalr. Bu esas ilk ortaya koyan Vsl b. At, bu yaklamyla farkl grler
arasnda, zellikle Hriciyye ile Mrcie arasnda ortak bir nokta bulmay
amalam, grn siyas alana da uygulayarak Hz. Ali ile Muviye
taraftarlarndan birinin hatal olduunu, fakat bunun tesbitinin mmkn
bulunmadn, dolaysyla haklarnda karara varmayp konuyu Allah'a havale
etmenin gerektiini sylemi, hem Ali'yi hem dmanlarn tekfir eden
Hricler'le her iki grubu da mmin sayan Mrcie arasnda arabulucu olmak
istemitir. Ortaya k asndan usl- hamsenin ilki kabul edilen menzile
beyne'l-menzileteyn teorisinin, Mutezile'nin zuhurunda ve orta yolu
izlemesinde oynad rol sebebiyle, zaman zaman Mutezile mensuplarna
Menziliyye ad da verilmitir.
Emir bi'l-Ma'rf Nehiy ani'l-Mnker: Mutezile'ye gre slm
davetinin yaylmas, dallette olanlarn hidayete ermesi, hakk btla
kartrmak isteyenlerin zararlarnn nlenmesi iin her Mslmann iyilii
emretmesi ve ktlkten sakndrmas zorunlu bir grevdir. Emre konu olan
ma'rf vacip trnden ise onu emretmek vacip, nafile trnden ise nafiledir.
Ancak mnkerde byle bir ayrm yaplamaz. te yandan zulm ve yalan gibi
akl; hrszlk, zina ve iki gibi din mnkerlerden uzaklatrmak vacip,
ictihada konu olan mnkerlerden uzaklatrmak ise baz durumlarda vacip,
baz durumlarda caizdir. Muteziller, ilk zamanlar emir bi'1-ma'rf nehiy
ani'l-mnker esasn uygulayarak Berhime, Mecuslik, Yahudilik,
Hristiyanlk gibi dinlere ve Mcessime, Mebbihe, btnlik, ar ilik,
zndklk gibi mezhep ve akmlara kar slm' gl bir ekilde savunmu,
bu amala Horasan ve Mvernnehir'e kadar gitmilerdir. Ayrca bu esas
ahlk bozukluklarn nlemek, idareyi ve toplumu slah etmek, adaleti
yaygnlatrmak amacyla tatbik etmiler, bunun iin zaman zaman Ehl-i Beyt
isyanlarna destek vermilerdir. Fakat Halife Memun ve Halife Mutasm
zamannda olduu gibi iktidara yaknlatklarnda, bu prensibi hasmlarn
susturmak iin bir zulm vastas olarak da kullanmaktan ekinmemilerdir.
Mutezile'nin Ehl-i Snnet'e ak etkisi Ear ile balamtr. Hayatnn
nemli bir ksmn Muteziller arasnda geirdikten sonra onlardan ayrlan
Ear, bata kelm metodu olmak zere ilh sfatlar, kesb, czn l
yetecezz, te'vil ve huds gibi birok konuda Mutezile'nin etkisinde
kalmtr. Peygamber gndermenin toplum asndan gereklilii, husunkubuh, akl-nakil ilikisi gibi hususlarda Mutezile ile Mtrdiyye arasnda
benzerlikler de bulunmaktadr. Nihayetinde tm bu ekollerin kelam
metodunu benimsedikleri bilinmektedir.
Ear, Abdlkhir Badd, ehristn gibi mezhepler tarihi mellifleri,
mezhep tasniflerinde Mutezile'yi ana frkalar iinde sayarken; Mutahhar b.
Thir el-Makdis, ehbeddin b. Arabah gibi yazarlar onlar hakknda
tarafsz veya olumlu ifadeler kullanmlardr.

60

Mutezilenin kurumsal olarak varln bir mezhep olarak srdrememesine

ramen, grlerinin bata Ehl-i Snnet olmak zere dier mezhepler
ierisinde devam etmesi veya etkileri konusundaki grlerinizi aklar
msnz?

zet
slam corafyasnda ortaya kan ynetim, iman-kfr ve kader meseleleri
etrafnda oluan ilk mezhepleri tanyabilmek.
slam corafyasnda ortaya kan ynetim, iman-kfr ve kader meseleleri
etrafnda oluan ilk byk mezhepler, iliki bir kenara brakacak olursak,
Hariclik, Mrcie, Kaderiye ve Muteziledir. ncelikle ynetim konusunda
ana kitleden ayrlanlar olmu, bunu iman-kfr ve kader konusundaki
ayrlklar takip etmitir.
Haricileri ortaya karan nedenler, yayld corafya, grleri ve temel
frkalar aklayabilmek.
Haric, Havric, Mrika, Ehl-i urt, Harriyye, Muhakkime, Vehbiyye gibi
isimlerle anlan Hariclerin, slam mezhepleri tarihinde ortaya k ve
savunduu fikirler uruna sergiledii kat tavrlar, her zaman tartlan
konular arasnda olagelmitir. Onlarn, zellikle devlet idaresini elinde
bulunduracak kii yani imam bata olmak zere iman ve kfr konularndaki
grleri, Mslmanlarn ilk defa karlatklar fikirlerdi. Bu uurda verilen
mcadeleler, acmasz bir hal alm ve gn getike onlar toplum tarafndan
dlanma noktasna getirmitir. Bunun yannda Hariclerin kendi arasnda
ortaya kan yeni problemler veya olaylar onlar farkl dnceleri
benimsemeye sevk etmitir. Ana Haric frkalar Muhakkime, Ezrika,
Necedt, Sufriyye, Beyhesiyye, Acride, Selibe ve bziyye olup dierleri
bunlardan ayrlan alt gruplardr. Bu kollardan gnmze sadece badiyye
gelmitir. Bu mezhep zellikle Umanda, biraz da Kuzey ve Dou Afrikada
varln srdrmektedir.
Mrcie mezhebini ortaya karan nedenler, yayld corafya, grleri ve
Ehl-i Snnet dahil dier mezheplere etkileri hakknda tartabilmek.
Mrcie mezhebi zellikle iman-kfr tartmalar etrafnda ortaya km ve
Hariciyye mezhebinin aksine byk gnah ileyenlerin kfir olmadklarn
savunmutur. Bu yzden Mrcie kavram, "amelleri niyet ve inantan
sonraya brakan", "byk gnah ileyenlere mit veren" veya "iman srf dille
ikrardan ibaret gren" eklinde de tanmlanmtr. Balangta siyas alanda
bir tarafszln ifadesi olan Mrcie, tarihi sre ierisinde akaid sahasndaki
tarafszln da ad olmutur. Buna gre, mrcie, "taatn kfire bir faydas
olmad gibi, gnahn da imana bir zarar yoktur" eklindeki ilkeyi kabul
etmek suretiyle byk gnah ileyen kimseye mit vermitir. ilerin aksine
Hz. Aliyi hilafet sralamasnda drdnc srada saymas nedeniyle de bu
ismi ald ifade edilmektedir. Daha ok Horasan ve Mvernnehir'de
yaylan Mrcie, dlamac tavr yerine iman amelden ayrarak iman dairesini
geniletmesi nedeniyle birok slam bilgini zerinde etkili olmutur. Sz
konusu mezhep zamanla gcn kaybetse bile fikirleri, bata Ehl-i Snnetin
reyci kanadnda olmak zere birok mezhep iinde varln srdrmtr.
Mrcie taknd kuatmac tavrla zellikle Trklerin slamlamas srecinde
olumlu bir etki gstermitir.

61

Kaderiye ve Mutezile mezheplerini ortaya karan nedenler, yayld corafya, grleri ve Ehl-i Snnet dahil dier mezheplere etkilerini deerlendirebilmek.
Ehl-i kader de denilen Kaderiye, sorumluluk douran fiillerle ilgili ilh
kaderi reddedenleri ifade etmek zere kullanlmtr. Terim olarak ise kader
inancn reddeden dnce ve inan akm veya sorumluluk douran fiillerin
sadece insan iradesiyle gerekletiini ileri sren itikad mezhep anlamnda
kullanlmtr. Kader konusunu gndeme getiren ilk kiinin Ma'bed el-Chen
olduu kaydedilmektedir. Cheni'nin Kader konusundaki dncelerinin
yaygnlk kazanmasnda Mutezilenin kurucularndan Amr b. Ubeyd'in
nemli katks olmutur. Kaderiyye inanlar Chen'den sonra, Geyln edDmek tarafndan daha sistemli bir biimde savunulmutur. Sz konusu
grler Mutezile iinde devam etmitir. Mutezile ise, Vsl b. At'nn
mrtekib-i kebrenin iman ile kfr arasnda bulunduunu savunarak hocas
Hasan- Basr'den ayrlmasyla olumutur. Mutezile kurumsal varln
srdremese bile gelitirdii kelam metodu ve akl yntemlerle bata Ehl-i
Snnet kelam ekolleri olmak zere a, Zeydiyye ve badiyye gibi birbirinde
farkl birok mezhebi etkilemi ve grlerinin devamn salamtr. 19.
yzylda balayan ve 20. yzylda devam eden ada slamc ihya
hareketlerinin de, insann hr iradesini savunarak kaderin mutlak
belirleyiciliini reddettii iin Mutezile dncesine sempatiyle bakt
bilinmektedir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi temel Harici frkalardan biri deildir?
a. Ezrika
b. Necedat
c. badiyye
d. Sufriyye
e. Harriyye
2. Aadakilerden hangisi Hariclik akmnn k nedenlerinden biri
deildir?
a. Halife seimi
b. Sahabiler arasndaki savalar
c. Felsefi eserlerin Arapaya tercmesi
d. Dini kaynaklar farkl alglama biimi
e. Yerel anlay ve kltrn slami boyut kazanmas

62

3. lk dnem sahabiler arasnda meydana gelen olumsuz olaylar karsnda

ekimser duran kiilere ne ad verilirdi?
a. Haric
b. Mutezil
c. Suffe ashab
d. Selef
e. Tabin
4.

Kuran yaratlmtr
badatrlabilir?

anlay,

Mutezilenin

hangi

prensibiyle

a. Tevhid
b. Adalet
c. Vaad ve Vad
d. Menzile beynel-menzileteyn
e. Emri bil-maruf nehyi anil-mnker
5. Aadakilerden hangisi "tehir edenler veya erteleyenler" anlamnda bir
mezhebe ad olarak kullanlmtr?
a. a
b. Havaric
c. Mutezile
d. Mrcie
e. badiyye

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e

Yantnz doru deilse, Hariclik konusunun simlendirme ve

Kavramsal ereve blmn yeniden okuyunuz.

2. c

Yantnz doru deilse, Hariclik konusunun Douu ve

Geliimi blmn yeniden okuyunuz.

3. b

Yantnz doru deilse, Mutezile konusunun simlendirme ve

Kavramsal ereve blmn yeniden okuyunuz.

4. a

Yantnz doru deilse, Mutezilenin inan sistemini konu edinen

blm yeniden okuyunuz.

5. d

Yantnz doru deilse, Mrcie konusunun simlendirme ve

Kavramsal ereve blmn yeniden okuyunuz.

63

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Haricler arasnda ortaya kan yeni problemler veya olaylar onlar farkl
dnceleri benimsemeye sevk etmitir. Bylece Haricler en kat tavrlar
benimseyen Ezrikadan en lml olan bzyyeye kadar birok frkalara
ayrlmtr. Sufriyye, Ezrikadan daha lml olmakla birlikte, balangta bu
tutumu bzyye derecesine varamamtr. Bylece toplumla bark ve itidali
hibir zaman terk etmeyen badiyye, bir Harici frkas olmasna ramen
toplum iinde kendisine yer bulabilmi ve gnmze kadar gelebilmitir.
Sra Sizde 2
Mrcie bir mezhep olarak varln srdrememitir. Ancak yapt iman ve
kfr tanmlamalar, iman-amel ilikisi ve byk gnah ileyenlerin durumu
ile ilgili grleri bata Ehl-i Snnet olmak zere birok mezhep imamn
etkilemi ve o mezhepler ierisinde sz konusu mrcii grler devam
etmitir.
Sra Sizde 3
Mutezile kurumsal olarak varln bir mezhep olarak srdrememesine
ramen bata Ehl-i Snnet olmak zere dier mezhepleri zellikle de ia,
badiyye ve Zeydiyyeyi etkilemi ve bylelikle grlerinin bir ksmn
devam ettirmitir.

Yararlanlan Kaynaklar
Araka, A. (1998), Emeviler Dneminde Kyamlar, stanbul.
Aydnl, O. (2001), slam Dncesinde Aklleme Sreci, Mutezilenin
Oluumu ve Ebul-Huzeyl Allaf, Ankara.
Badd, A. (1979), Mezhepler Arasndaki Farklar, trc. Ethem Ruhi
Flal, stanbul.
Bahivan, S. (1998), rc Fikri ve Ebu Hanifenin rc ile thamna Bir
Bak, S. . lahiyat Fakltesi Dergisi, cilt: VIII.
Demircan, A. (2000), Hariclik Mezhebinin Douu Balamnda Din
Siyaset likisi, stanbul.
Ear, Ebul-Hasan (2005), lk Dnem slam Mezhepleri, trc. M. Dalkl,
. Aydn, stanbul.
Flal, E. R. (1983), bdliin Douu ve Grleri, Ankara.
Kutlu, S. (2000), Trklerin slamlamas Srecinde Mrcie ve Tesirleri,
Ankara.

64

Onat, H. (1993), Emevler Devri i Hareketleri ve Gnmz iilii,

Ankara.
Sarkaya, M. S. (2001), slam Dnce Tarihinde Mezhepler, Isparta.
ehristani (2005), Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler, (trc. Mustafa
z), stanbul.
Taber, Muhammed b. Cerr (ts), Trhul-mem vel-Mlk, Beyrut.

65

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Ehl-i Snnet vel-Cemaatin oluum srecini, grlerini ve teekkl eden

alt gruplar hakknda yorum yapabilecek,

Ashb- Hadis ve Seleflik kavramlarnn ifade ettii anlamlar, douu ve

grleri hakknda bilgi edinerek etkilerini tartabilecek,

Ashb- Rey ve Kelam mezheplerinin douu ve grleri hakknda aklama yapabilecek,

Earlik ve Mturdlik mezheplerinin oluum sreleri, grleri, ileri

gelen bilginleri ve yayln deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Snnet ve Cemaat

Ashb- Hadis/Selefiyye

Ashb- Rey/Halefiyye

Earyye

Mturdiyye

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Maturdnin Kitbut-Tevhd adl eserini Trkesinden okuyunuz.

Ethem Ruhi Flalnn amzda tikd Mezhepler adl eserini tetkik

ediniz.

Earnin, lk Dnem slm Mezhepleri (trc. Mehmet Dalkl-mer

Aydn, stanbul: Kabalc Yaynlar, 2005) adl eserini inceleyiniz.

66

Ehl-i Snnet vel Cemaat

GR
Siyas ve itikad sahada farkl grleri nedeniyle ana kitleden, nce Havric
ve a ayrlm, zellikle Havrice bir tepki olmak zere Mrcie ortaya
km, sonra II/VIII. yzyln balarndan itibaren ilh sfatlar nefyeden
Cehmiyye ayr bir kitle oluturmaya balamtr. Bunlarn ardndan zellikle
itikad konularda naslar te'vil ederek akl nakle hkim klmaya alan
Mu'tezile yava yava teekkl etmiti. Bunlar ve bunlarn dndakiler,
sahbe ile tbin limlerinin ve Mslmanlarn ounluu tarafndan ehl-i
bid'at diye adlandrlmt.
Hasan el-Basr'den (v. 110/728) itibaren sistemlemeye balayan Ehl-i
snnet akaidi, hicri 2 ve 3. yzyllarda bir taraftan itikad konularda naslara
smsk balanmay zaruri ve yeterli gren mam Mlik (v. 179/795), mam
fi (v. 204/819) ve Ahmed b. Hanbel (v. 241/855) gibi Ehl-i hads
limlerinin oluturduu kesimce; dier taraftan da naslar esas almakla
birlikte itikad meselelerin akl ilkeleriyle desteklemesini gerekli bulan Eb
Hanfe (v. 150/767) ve rencilerince temsil edilmitir. Ayrca bn Kllb elBasr (v. 240/854), Hris el-Muhsib (v. 243/857), Eb Ali el-Kerbs (v.
245/859 veya 248/862), Eb'l-Abbas el-Kalnis (v. 255/869) gibi limlerin
ncln yapt bilginler de Ehl-i snnetin oluum seyrinde byk pay
sahibi olmulardr.
Mu'tezile mensuplarnn nakli ihmal edip orta yolu aan aklc bir metot
takip etmeleri, yine bu mezhebin, Abbs halifeleri Memun ve Mutasm
zamanndaki ykselilerinden faydalanarak inan ve dnce zgrln
engellemeye almalar, halkn sevip sayd Ahmed b. Hanbel gibi limlere
eziyet edip mihne olayna sebebiyet vermeleri, IV/X. yzyln balarnda
kkl Snn mezheplerin kimlik bulmasna zemin hazrlayan sebeplerin
banda gelmektedir.
Mezhepler tarihiyle ilgili bilgilere ulaabilmek iin www.mezhep.org adl siteye
mracaat ediniz.

simlendirme ve Kavramsal ereve

Szlkte yol, gidi, adet demek olan snnet, Kurnda Allaha nispet
edilerek Allahn deimez kanunlar anlamnda snnetullh eklinde
kullanlr. Snnet kavram ile genellikle Hz. Peygamberin sz, tutum ve

67

davranlar anlalmtr. Kelam ilminde bidatin kart olarak snnet, Hz.

Peygamberin dnce ve davranlarna uygun bir yolu, Onun emir ve
yasaklarn, ilk Mslmanlarn Reslllhtan tevars ederek takip ettikleri
anlay ve izgiyi ifade eder. Szlkte topluluk, insan gurubu veya kitlesi
anlamna gelen cemaat ise, stlahta, slm mmetinin ounluu (sevd-
zm), limler, bilhassa mctehid limler topluluu demektir. Ehl-i Snnete
mensup olanlara Snn ad verilmektedir.
Tarihsel sre ve olaylarla ilikili olarak snnet ve cemaat kavramlarndan oluturulan Ehl-i Snnet vel-Cemaat terkibi uzun bir zaman diliminde
terimlemitir. Sz konusu ifade ilk defa Ebl-Leys es-Semerkand (v.
373/983) tarafndan kullanlncaya kadar, onun alt yapsn oluturan Ehl-i
Hadis, Ehl-i Eser, Ashab- Hadis, Ashab- Eser ve Snn gibi terimler kullanlmtr (Sarkaya, 2005, s. 50). Bir terkip halinde Ehls-Snne velCemaa ifadesini, elimizde bulunan kaynaklardan Ebl-Leys
Semerkandnin erhul-Fkhil-Ekber adl eserinde gryoruz. Tarihte ise
ksaca Ehl-i Snnet tabirinin ok daha nce Hasan el-Basr tarafndan
kullanldn biliyoruz.
Tam ismi Ehl-i Snnet vel-Cemat olan Ehl-i Snnet; Hz. Peygamberin,
sahbenin ve onlarn yolunu takip eden ilk nesillerin inan sahasndaki gr
ve tercihlerini benimseyip izleyen geni kesimlere verilen isimdir. Bu
terkipteki ilk terim olan snnet, Hz. Peygamber ve sahbeyi referans
vermekte; ikinci terim olan cemaat ise Mslmanlarn ounluunun siyasi
temaylne, birlik ve beraberlie iaret etmektedir. Snnetin zdd bidat;
cemaatn zdd ise tefrika olarak anlalabilir.
Snnet ve Cemaat Ehli tabiri, btn Mslmanlar iine alabilecek
genilikte olan emsiye bir kavramdr. Balangta Mslmanlar tek bir
topluluktan ibaretti. eitli nedenlerden dolay kopmalar oldu ve bir takm
frkalar meydana geldi. Snnet ve Cemaat Ehli oluumu bir zorunluluun
sonucuydu. Oluan farkl ve bazen ar grlerin arasnda, doru bilinen
ana yol zerinde, snrlar ve ilkeleri belirli merkez bir bnyeye ihtiya vard.
Eer farkl frkalar meydana gelmeseydi byle bir belli bnyenin olumasna
ihtiya duyulmayabilirdi.
Ehl-i Snnetin dou seyrini net olarak ortaya koymak baz zorluklar
beraberinde tamaktadr. Ancak u sylenebilir ki, Hz. Peygamberin
vefatnn ardndan fitne hadiselerinin ortaya kmasyla Snn izgi kendini
belli etmeye balamtr. Hz. Osmann ehit edilmesi ve sonrasnda yaanan
siyasi olaylar kafalarda soru iaretleri oluturmutu. Bu olaylarda len ve
ldrenin Allah katnda durumu nedir? nsan kaderine mahkm mudur?
Byk gnah ileyenin durumu nedir? Byk gnah sahibi hl Mslmanlar
arasnda yaamaya devam edebilir mi? Bu sorular ve sorulara verilen farkl
cevaplar etrafnda olumu frkalar karsnda, Mslmanlar bir arada
tutacak, tefrikay engelleyecek mutedil fikirlere ihtiya vard. lk dnemlerde
Cemel ve Sffin savalar sonucunda slm toplumundaki siyasi ayrlklara
kar, zellikle Haric farkllamaya kar olan genel dini yap, Cemaat ya da
Ehl-i Cemaat olarak tanmland. Aslnda bu, ayn zamanda siyasi birlii
salamaya ynelik, mevcut iktidarn yannda yer alanlar, en azndan
karsnda olmayanlar tanmlayan siyasal bir kavramd. Bu yzden, Hz.
Hasann iktidar talebini sonlandrp hilafeti bir antlamayla Muaviyeye
devrettii 41. hicri yla Cemaat Yl ad verilmiti.

68

Her gruba olduu gibi Ehl-i Snnete de verilen eitli isimler bulunmaktadr. Ehl-i snnet; Hz. Peygamberin uygulamalarna ve szlerine sk
skya bal gruplar tarafndan sahiplenilmi bir isimdir. Topluluk taraftarlar
anlamndaki Ehl-i cemaat; Ehl-i snnet tarafndan en ok tercih edilen
isimlerdendir. Yetmi frka hadisinin baz versiyonlarnda geen Sevd azam (byk kalabalk) ifadesi de ounluk Mslmanlar anlamnda
Snnlik iin kullanlmaktadr. Kurtulua eren grup manasndaki frka-i
nciye; yetmi frka hadisinde gemekte, bu yzden de her frka
mensubu, bals olduu frkann frka-i nciye olduunu iddia etmektedir.
Ehl-i snnet de bunlarn banda gelmektedir. Yine Ehl-i hak ve ehl-i hd
da, hak ve hidayet taraftarlar anlamnda kullanlr.
Ehl-i snnete verilen vg isimlerinin yan sra muhaliflerince verilen
yergi isimleri de mevcuttur. Ehl-i snnet topluluuna baz Mutezil ve i
kaynaklarda, Haviyye, Mcbire, Mebbihe, Nsbiyye gibi isimler verildii
grlmektedir. Ehl-i snnet, Allahn kadm sfatlarn kabul etmesi sebebiyle
zellikle Mutezile tarafndan Sftiyye (sfatlar) olarak isimlendirilmitir.
Haber sfatlar hakiki anlamlarnda ve Zta ait birer gereklik olarak ispat
etmelerinden dolay Mebbihe, Allah cisim sayanlar anlamnda Mcessime isimleri verilmitir. Yine, Allahn leme her an mdahale etmesini
gerektiren sfatlar kabul ettikleri, kula kstl bir irade hrriyeti verdikleri iin
Mcbire ad verilmitir. Bu sfatlar kaba manalarda ele aldklar, Allah ile
mahlukt arasnda kaba benzetmeler yaptklar iin Haviyye diye
adlandrlmtr. Nsbe ise, Hz. Ali ve Ehl-i Beyti mmetin tayin edilmi
liderleri saymadklar iin, a tarafndan kullanlan aalayc bir isimdir.
Bu tabirler daha ok Snnliin Ehl-i Hadis kanad iin kullanlmtr.
Ehl-i Snnet vel-Cemaat tabirinin, sadece bir mezhebe verilmi bir isim
olmadna dikkat ediniz. Sz konusu ifade birok fkh ve kelam mezheplerinin yannda, mutedil tasavvuf gruplar da iine alan geni bir emsiye
ifadedir.

Douu ve Geliimi
Hasan el-Basrnin (v. 110/728), ynetimin ve toplumun slah iin
Haricliin isyan fikrine kar k Snn siyaset anlay iin salam bir
temel tekil etmitir. Basr hakszlk karsnda suskunluk ve tepkisizlii de
onaylamam, nasihat yntemini uygulam, Emev idarecilerine yazd
mektuplarda, yaplan yanllar eletirmitir. Toplumda fitneye yol aan
unsurlardan tmyle kanlmas gerektiini tlemi, hatta bu konuda Hz.
Aliyi bile hatal bulmutur. Yine Basrnin byk gnah sahibi Mslman
slm dairesi iinde grmesi ve insann fiilerinde kaderin mutlak
belirleyiciliini (cebir) reddetmesi de Snnlik iin nemli referanslar tekil
etmitir.
Ehl-i snnet akaidinin oluumunu etkileyen dier nemli isim Eb
Hanifedir (v. 150/767). Baz kaynaklarda Eb Hanifenin Mrcie gruplarndan birinin kurucusu olarak gsterilmesi, o dnemde mezheplerin henz
teekkl aamasnda olmasndan kaynaklanmaktadr. Eb Hanifenin bizzat
kendisi tarafndan kaleme alnm eseri yoktur, rencileri tarafndan fikirleri
yazya geirilmitir. Ehl-i snnetin temel inalarn oluturan grlerinden
bazlar yledir: Allah say ynnden deil orta bulunmamas ynnden
birdir. Peygamberlerin hepsi gnahlardan, kfr ve irkin fiillerden
mnezzehtir. Peygamberlerden sonra en stn insanlar srasyla Eb Bekir,
mer b. Hattab, Osman b. Affan ve Ali b. Eb Talibtir. Bir Mslman, helal

69

saymamak artyla byk gnah ilemi olsa bile kfrle sulanamaz. Bir
mminin kfir olmamakla birlikte fsk olmas caizdir. Nebilerin mucizeleri
ile velilerin kerametleri haktr. Allah Tel ahirette grlecektir. man, dil ile
ikrar ve kalp ile tasdikten ibarettir. Peygamberlerin efaati haktr. Kyamet ve
hesap haktr.
Ehl-i Snnet kavram ile ifade edilen ana kitlenin zihniyeti, mevli
arasndan Hasan el-Basr ve Eb Hanfe ile balam ve cumhr ulema
denilen limlerle devam etmitir. Bunlardan ilki Mlik b. Enestir (v.
179/795). Gndelik politik ekimelerden bamsz kalmaya zen gsteren
mam Mlik, Hicaz blgesinde Medine halknn yaayyla btnleen
nebev snneti esas almak suretiyle kendi ekoln oluturmutur. Dnemin
siyas ve kltrel artlar iinde snnete ayr bir anlam ykleyen mam
Muhammed b. dris e-fi (v. 204/819), hem mam Mlikin hem de Eb
Hanifenin mehur rencisi mam Muhammed eybnnin bir talebesidir.
fi, hicri ikinci asrdan itibaren Mutezile sylemlerinin giderek yaygnlat bir dnemde yetimi ve fikirlerini belki de Mutezileye tepkisel bir
ortamda oluturmutur. finin, vahyin szlk anlamndan hareketle,
snneti, ilham deerinde ilahi bir vahiy olarak tanmlamas; Kurndaki
Kitab ile birlikte zikredilen Hikmet terimini Snnet diye tevil etmesi
ve Reslullaha itaati Allaha itaat ile birlikte deerlendirmesi, Snnlik
tarihinin ok nemli bir boyutudur. Zira O, snnete ykledii anlam ile
Mslmanlarn sosyal ve din yapsna istikrar veren bir mekanizma
salamaya almtr.
Ahmed b. Hanbel (v. 241/855) ise, mihne olaynda Mutezile yanls
devlet adamlarnn ikence ve basklarna maruz kalma pahasna, finin
balatt bu gelenei, snnet zerine yapt daha gl bir vurguyla devam
ettirmitir. Hatta Ahmed b. Hanbel, ekoln tamamen hadis metinlerine
dayandrarak, akln yol gstericiliini ou zaman bir kenara brakmtr. Bu
tutum, hicri nc asrdaki hadis literatrnn aklc Snn temayl
kartlyla n kazanmasna neden olmutur.
En son ele aldmz drt imam, ayn zamanda Ehl-i Snnet iinde doup
da bugne Haneflik, Mliklik, filik ve Hanbellik eklinde ulaan drt
Snn fkh mezhebinin de kurucular saylmaktadr.
Ehl-i Snnet izgisinde oluan fkh mezheplerine paralel olarak, nceki
(selef) Snnlik ile sonraki (halef) kelamc Snnlik arasnda kpr vazifesi
gren ve inan esaslarnn daha sistematik olarak ele alnmasnn gereine
inanan bn Kllb el-Basr (v. 240/854), Hris el-Muhsb (v. 243/857) ve
Ebl-Abbas el-Kalns (v. 255/869) gibi limleri de bu balamda anmak
gerekir. ann nc asrn ikinci yarsnda tamamlanan frkalama sreci,
Snnlii tayan ana bnyeyi de kendi inanlarn sistemletirmeye
yneltmitir. Ehl-i Snnet tarihinde hicri 4. asr ok nemli bir dnemdir. Bir
taraftan Ebl-Hasan el-Ear (v. 324/936), Mutezileden ayrldn ilan
ederek kendi kelam ekoln kurmu; dier taraftan da Hanef ekolnn inan
esaslarn sistemletiren Eb Mansur el-Maturd (v. 333/944) Mavernnehir
blgesinde kendi kurmu olduu kelam ekoln yaymaya balamtr
(Sarkaya, 2005, 50). Fakat bu gelimelere ramen, Snnliin nakilci ve
aklc ekolleri arasnda Ehl-i Snnet ismi altnda daha tam bir btnleme
olumamt. Bu btnlemeyi salayanlar ise, 4 ve 5. hicri asrlarda
yazdklar Mezhepler Tarihi kitaplarnda bu iki ekol yan yana getirerek
stlerine Ehl-i Snnet atsn atan Abdlkhir Badd (v. 429/1037) ve
ehristn (v. 548/1153) gibi limlerdir.

70

Sz konusu Snn at her ne kadar atlm olsa da Ehl-i Snnet iindeki

bu farkllama sona ermi deildir. Aslnda ta Eb Hanfe zamannda, bata
Mutezile olmak zere eitli frkalarn faaliyetleriyle mcadele ve itikat
meselelerini isbat hususunda Snn bnye iinde iki ayr usln
belirginlemeye balad gzlenir. Bu gelime, Ehl-i Snnet-i Hssa ve Ehl-i
Snnet-i mme adlar altnda ele alnr. Selefiyye; selefi yani sahbe ve
tbin neslini takip eden fukah ve muhaddislerin yolu olarak tarif edilir.
Bunlara, snnet izgisinde olmaya zen gsterdikleri ve selefin ittifak
etmedii meselelere hi girmedikleri iin Ehl-i Snnet-i Hssa, hadis
merkezli dndkleri, mesailerini hadisleri toplayp onlar aklamaya
hasrettikleri iin Ehl-i Hadis ad verilmitir. Hicri nc yzylda artk
bamsz bir bnye kazanan bu grubun yolunun Kurn ve snnet yolu
olduu ifade edilir. Kurn ve snnette belirtilen inan esaslarna, akl ve reye
pek mracaat etmeden, tevil yapmadan inanmaktadrlar. Selefiyyenin itikat
alanndaki imam Ahmed b. Hanbeldir.
Dier taraftan hicri ikinci yzylda balayan tercme faaliyetleri, ayrca
Mslmanlarn deiik kltrlerle karlamas, selef limlerince benimsenen
itikadi esaslarn akl ilkeleriyle de dorulanmas ihtiyacn dourmu ve
ncln Eb Hanfenin yapt dier bir usul ortaya kmtr. Bu
hareket Ear ve Maturidnin kelam ekolleri ile canllk kazanmtr. Bu
izgi Snnliin byk blmn etkiledii iin Ehl-i Snnet-i mme adn,
akl (rey) nemsedii, sadece nakle bal kalmad iin Ehl-i Rey adn,
daha sonraki yzyllarda oluup gelitii iin de Selefiyyenin mukabili
olarak Halefiyye adn almtr.
Bu iki usl farklln bnyesinde barndran ve slm dnce
tarihindeki ulemnn cumhrunu temsil iddiasnda olan Ehl-i Snnet ekol,
bugn Mslman dnyann yaklak yzde 85-90n oluturmaktadr. imdi
iki ayr ana balk altnda selef ve halef ekoller ayrntsyla ele alnacaktr.

ASHB-I HADS VE SELEFLK

Hadis ve snnet, tarif edenlerin mensup olduklar ilm camiaya gre birtakm
farkl tanmlara konu olmakla birlikte, genellikle Hz. Peygamber'den
nakledilen sz, fiil ve takrirlerin toplam olarak kabul edilmitir.
slm kaynaklarnda, genellikle Mslmanlarn fi'den nce Ashb-
Hadis ve Ashb- Rey diye iki frkaya ayrld bildirilmektedir. Hadis
ashb, insanlar hadislere balanmaya tevik edenler ve bunun dndaki
fikirlere uymaktan sakndranlardr. mam fi ve ashab bu sfatla anlan en
nemli topluluk olarak tannmtr. te yandan bir muhaddis ile Ashb-
hadis arasnda da ayrma dikkat ekilmitir. Buna gre muhaddis, sadece
rivayete ve rvilerin hallerini bilmeye muktedir olan kimse; Ashb- hadis ise
haberle istidlal yapabilen ve ondan ahkm karma usuln bilen kimse
demektir. Bu durumda Hadis ehli, hakknda nass bulunmayan herhangi bir
meselede asla gr belirtmez. Bunlar Hicaz ehli, yani Mlik ve ashb, fi
ve ashb, Sfyn es-Sevr ve ashb, Ahmed b. Hanbel ve ashb, Dvud b.
Ali ve ashbndan mteekkildir. Baka bir tasnife gre ashab- hadis be
tabakaya ayrlmtr: Mlikiyye, fiyye, Hanbeliyye, Rheviyye ve
Huzeymiyye. Ashb- hadis tabirinin sadece afilere has olduunu belirten
ifadeler de vardr. Fakat kaynaklarda yer alan bilgiler, genellikle ilk dnem
ulemasn birlikte deerlendirip kesin bir ayrma tabi tutmaz.

71

Ashb- hadis ya da Selefiyye, hicri 2-4. asrlar arasnda yaam ve ana

bnyenin nde gelen tefsir, hadis, fkh ve Arap dili limleri tarafndan temsil
edilmitir. Temel zellikleri, inan esaslar konusunda nasslarda ifade edilen
esaslar olduu gibi kabul etmeleri, bilhassa Allahn yed, vech, istiv gibi
haber sfatlarn (mtebiht) hi tevil etmeden tasdik etmeleri ve konuyla
ilgili akl delil aramamalardr. Selefiyyenin klasik kelam kaynaklarnda
rastlanan inan esaslarn ortaya koymada takip ettikleri metodik
prensipleri; tasdik (Kurn ve Snnette yer alan Allahn isim ve sfatlarn
olduu gibi kabul etmek), takdis (Allah, layk olmad isim ve sfatlardan
tenzih etmek), aczi itiraf (mteabihtn bilinmesinde aczin ifade edilmesi),
skut (cahilin mteabiht hakknda soru sormamas, limin de bu eit
sorulara cevap vermemesi), imsak (mtaabih ayetleri tevilden ekinmek)
keff (itikaden pheli meseleleri kalben dnmekten dahi ekinmek) ve
marifet ehline teslim (mtebiht hakknda Neb ve ashbnn
aklamalarna tabi olmak) eklinde ortaya koymak mmkndr.
Haber sfatlar konusundaki bu yaklamlarndan baka, Kurnn mahluk
olmad zerindeki vurgular, hayr ve errin btnyle Allahtan olduuna
inanmalar, ryetullh kabul etmeleri, iman tasdik-ikrar-amel olarak l
tarifleri, ameli imann bir paras saymalar, iman ile islm birbirinden
ayrmalar, byk gnah sahibini tekfir etmemekle beraber onun imandan
ktn ama slmdan kmadn sylemeleri, kyamet alametlerini ve
ahiret ahvlini ayet ve hadislerde getikleri ekilde yorumsuz kabulleri,
Selefiyyenin en dikkat eken grleridir. Ayrca, kelam metodunu
ktlemeleri, bidatlardan uzaklamalar da onlara mahsus tutumlardandr.
Ashb- Hadis ve dncesi hakknda geni malumat iin Snmez Kutlunun
slm Dncesinde lk Gelenekiler adl eserine bavurunuz.

Ashb- hadis, hicri drdnc yzyldan itibaren, daha ok Selefiyye ad

altnda, Snn kelam ekollerinin (halefiyye) sanki bir Snn alternatifi gibi
kendisini konumlandrmtr. Bu ekol genellike Hanbel mezhebine mensup
Mslmanlardan oluuyordu. Mlik ya da fi olup Ear kelam okulunu
izlemeyenler de bu grup iindeydi. Selefler, btn grlerinin, bu usul ve
itikad canlandran ve bunlara ters den grlere kar kan Ahmed b.
Hanbel'e ait olduunu iddia ederler. Bu srete en nemli isimler, Eb Ubeyd
Ksm b. Sellm (v. 224/838), Yahya b. Man (v. 233/847), bn Eb eybe
(v. 235/849), Drim (v. 255/868), Buhr (v. 256/870), bn Kuteybe (v.
276/889), Abdullah b. Ahmed b. Hanbel (v. 290/902), Halll (v. 311/923),
bn Eb Htim (v. 327/936), Berbehr (v. 329/940), Tabern (v. 360/971),
bn Batta (v. 387/997), bn Mende (v. 395/1004), Llek (v. 418/1027), Kd
Eb Yal el-Ferr (v. 458/1065), Herev (v. 481/1089), bn Akl (v.
513/1119), bnl-Cevz (v. 597/1201), bn Kudme (v. 620/1223) gibi
limlerdir.
Selefiye ekol hicr 8. yzylda bn Teymiyye (v. 728/1328) tarafndan
tekrar canlandrlmtr. bn Teymiyye kelamclar, felsefeciler, iler ve
tasavvufular ile kitb bir mcadeleye girerek donuklam ekole yeni bir
ruh kazandrmtr. bn Teymiyye sonrasnda, bn Kayym el-Cevziyye (v.
751/1350), bnl-Vezr (v. 840/1436), evkn (v. 1250/1834) gibi limler
bu ekol devam ettirmilerdir. Daha sonra Selefiyye inanc hicr 12. yzylda
Muhammed b. Abdlvahhb (v. 1206/1792) tarafndan Arap yarmadasnn
merkezinde Necd blgesinde Vehhbiyye ad altnda yeniden gl ekilde
seslendirilmitir. bn Abdlvehhbla gelen yenilik, Selefliin siyasallamas
ve Suud hanedan nezdinde bir devlet mezhebine dnmesidir. ou
meselede Hanbel mezhebinin grlerini paylaan Vehhbler, tevhid

72

meselesi zerinde durmular, bu konunun kabir ziyareti ile olan ilikisini

izaha almlar ve kendi yntemlerince bidatlarla mcadele etmilerdir.
te yandan Selefiler ile Earler arasnda byk gr ayrlklarnn olduu
ve scak tartmalarn yaand bilinmektedir.
Vehhblik hakknda daha geni malumat iin onuncu nitemizdeki Geleneki
Oluumlar blmne mracaat ediniz.
Selef ve selefiyye kavramlarnn ifade ettii anlamlar aklayabilir misiniz?

ASHB-I REY VE KELM MEZHEPLER

Reyin anlam ile ilgili olarak genellikle yle bir tarif benimsenmitir: Rey,
dnp tandktan ve doru olan ciheti anlamak iin aratrmada bulunduktan sonra varlan kanaat veya grtr. Fkh usulnde, hakknda nass
olmayan konulardaki ictihadn temeli olan rey, eriatn gsterdii dnme
yollarndan gidilerek yaplan akl bir faaliyettir. Bu anlamda genellikle
mmetin imamlarndan mctehit olanlar, Ashab- Hadis ve Ashab- Rey
olmak zere iki ksma ayrlmtr. Ashb- Rey, Irak ehli yani Eb Hanife ve
ashbdr. Rey ve kyas ehli, eriatn manasnn anlalabilir olduunu kabul
etmeleri nedeniyle Kurn- Kerim'de, snnetin de teyit ettii umumi asllar
bulunduunu savunmulardr. Ayrca sahih olmas durumunda snnet
karsndaki tutumlar Ehl-i Hadisten farkl deildir.
Snn izgideki reyciliin esas olarak Eb Hanfe ve evresinde
baladn, daha sonraki yzylda bn Kllb, Muhsib, Kalnis gibi
limler elinde Kelm usle yaklatrldn, nihayetinde de Ear ve
Mturid eliyle sistemletirilip onlarn talebeleriyle Kelam mezheplerine
dntn yukarda aklamtk. imdi Ehl-i Snnet kelmnn iki mezhebi hakknda ayr ayr bilgi verebiliriz.

Earlik
simlendirilmesi
Ebl-Hasan el-Ear (260/324-873/936) ve talebeleri tarafndan Ehl-i
Snnet inan esaslar temelinde kurulan Earlik, Mutezile mezhebinin
Abbas halifelerinin desteiyle glenmesinden sonra, bu oluuma ve dier
frkalara kar sahih akideyi Rasulullahn snnetine uygun olarak savunma
hedefiyle teekkl eden bir mezheptir. Adn kurucusuna nispetle alan
Earlik, ilh sfatlar, kullarn fiilleri ve iman-gnah konularna dair
grlerine baklarak, muhalifleri tarafndan Mebbihe, Cebriyye ve Mrcie
gibi isimlerle de anlmtr. ncs Eb'l-Hasan el-Earden dolay
mezhebin mensuplarna, Ear kelimesinin oulu olan Eira ad da
verilmitir. Ear, Snn akidenin geliip yaylmasndaki katklarndan dolay
Nsrddn (dinin yardmcs) lakab ile anlmtr.
Kk yata babasn kaybeden Ear, onun vasiyeti zerine Snn bir
lim olan Yahya bn Zekeriyy es-Scnin rencisi oldu. Annesinin
Mu'tezile mezhebinin ileri gelenlerinden Eb Ali el-Cbb ile evlenmesinden sonra da vey babasnn himayesinde yetiti ve ondan kelm ilmi okudu.
Bir taraftan da dnemin baz Snn limlerinden hadis ve fkh dersleri ald.

73

Basra'da oturduu yllarda zaman zaman Badat'a giderek Eb shak elMerveznin derslerine katld. Hocas Eb Ali el-Cbb'nin etkisiyle
genliinde Mu'tezil grleri benimsemesine, hatta bunlar savunan eserler
yazmasna ramen 300/913 yl civarnda Mutezile mezhebini eletirmeye
balad. Ear, belli bir sre Ahmed b. Hanbelin grlerinden etkilenmi ve
onun usln izleyerek, Kaderiye ve Mutezileye ar eletiri ve ithamlarda
bulunmutur. zellikle tevil, ruyetullah, efaat, kabir azab, halkul-Kurn,
kullarn fiilleri, hayr-er, mrtekib-i kebre, vad ve vad konularnda nassa
ters dtklerini ileri srerek onlardan ayrldn ilan etmitir. Ear daha
sonra Ehl-i Hads usln de terketmi, o zamana kadar Mutezile elinde
kullanlan Kelm usln alarak bu usl Ehl-i Snnet prensiplerini ispat ve
mdafa iin istihdam etmitir.
Ear'nin itikad ve fikr hayatndaki bu keskin deiiklik, farkl sebeplere
balanmtr. Ancak Earnin mezhep deitirmesini zel bir olaya balamak yerine, onun gerei arama abalarnn, zellikle bata Eb Hanfe ve
takipilerinin dnceleri olmak zere daha nce yaplm Mu'tezile'yi tenkit
mahiyetindeki almalar incelemesinin ve bu suretle kaydettii gelimenin
bir sonucu saymak daha makul grnmektedir.
Ear'nin, Mvernnehir'de Eb Mansr el-Mtrd, Msr'da Eb
Ca'fer et-Tahv ile ayn dnemde yaad bilinmektedir. Ayn dnemde
Ehl-i Snnet imamlarndan biri olan Ahmed b. Hanbel'in naslardan hareketle
belirleyip savunduu itikad esaslar, daha nce Eb Hanfe ile bn Kllb'n
yapt gibi akl ilkeleriyle destekleyip uzlatrmaya almasndan sonra
slm dnce tarihinde yeni bir dnem balam ve Kelm ilmi Ehl-i Snnet
limlerince meru kabul edilerek temel din ilimlerden biri haline
getirilmitir. Ear'nin Ehl-i Snnet akaidini kelm metotla savunmas
byk yanklar uyandrm ve birok lim onun metodunu benimseyip
gelitirmeye balamtr. Earyye'nin, Mlik ve fi ulemnn da desteini
alarak ksa zamanda geni bir corafyaya yaylp Ehl-i Snnet'in byk bir
dnce ekolu haline geliinde, nakille akl birletiren orta yollu bir usl
uygulamasnn nemli rol oynad kabul edilir.
Ear muhtemelen 300'l yllarda Badat'a giderek hayatnn geri kalan
ksmn orada geirdi. Badat'ta Hanbeller'in ileri gelenlerinden mam
Berbehryi ziyaret ederek ona Mu'tezileye, ayrca Hristiyan, Yahudi ve
Mecslere kar yapt mcadelelerinden sz ettiyse de Berbehrden
bekledii ilgiyi gremedi. Sonra da daha ok Ahmed b. Hanbel'in akdesini
yanstan el-bne an Usli'd-Diyne adl eserini yazp Berbehr'ye sundu;
ancak yine bekledii ilgiyi bulamad. Bu arada Basra'da balatt retim ve
telif faaliyetlerini, Badad'a g etmesinden sonra Snn itikad dorultusunda
srdrd ve pek ok renci yetitirdi. bneden sonra yazd el-Luma adl
eseri ise artk Ehl-i Hadsin grlerini yanstmyor, kendi reyciliini ve
kelamcln ne kartyordu.
Ear Mslmanlarn itikad konulardaki ihtilflarn Maklt'lslmiyyn ve htilaful-Musalln adl Mezhepler Tarihi alanndaki mhim
eserinde bir araya topladktan sonra, bid'at grleri ve bata Aristoculuk
olmak zere felsef fikirleri, ayrca Hristiyanlk, Yahudilik ve Mecuslii
eitli kitaplarnda tenkide tbi tutmutu. Grleri, Hindistan'dan Endls'e
kadar muhtelif milliyetlere mensup Mslmanlarn yaad geni bir
corafyada yaylmtr.
Kaynaklarda Ear'nin lmyle ilgili olarak 320 (932) ile 380 (990-91)
yllar arasnda deien farkl tarihler verilmekteyse de genellikle 324 (936)

74

ylnda Badad'ta vefat ettii ve ehrin gney blgesinde bulunan bir

mescidin yaknndaki trbeye defnedildii kabul edilmektedir. Kd
Abdlcebbr'n iddiasna gre Ear, Mu'tezile'den Eb'l-Ksm b. Sehlye
ile yapt mnazarada yenik dmesinin verdii zntyle hastalanm ve
bir sre sonra vefat etmitir. Bu olaydan sonra Ebu'l-Ksm "Ktil'l-Ear"
lakabyla anlmtr.

Gelimesi
Earlik, nakille akl uzlatrmak suretiyle Mutezile ile Selefiyye arasnda
mutedil bir izgide yer almtr. 5/11. yzyldan itibaren zamanmza kadar
aralarnda Kd Abdlcebbr, bn Hazm, Eb'l-Ysr Pezdev, Eb'1-Mun
Nesef, bn Rd, Muhyiddin bn'l-Arab, bn Teymiyye, bn Kayym elCevziyye, Mevln Celleddn-i Rm gibi Mutezile, Mtrdiyye, Selefiyye
ve tasavvuf evrelerine mensup limler ve slm felsefesiyle ilgilenen
kesimler tarafndan eletirilmitir. Sz konusu eletiriler metot, tabiat
felsefesi, ulhiyyet, kullarn fiilleri, nbvvet, hiret ve imamet gibi
konularda ortaya koyduu grler zerinde younlamaktadr.
Ear'nin izgisini kendisinden sonra gl limlerin srdrmesi, hareketin sistemli bir kelm mektebi haline gelmesini salamtr. Kaynaklarda
Earyye'nin ikinci kurucusu olarak gsterilen Eb Bekir Bklln (v.
403/1013) cevher, araz ve aded kavramlarna dayanarak Earyye'nin tabiat
felsefesini gelitirmi, haber sfatlar te'vile tbi tutmaktan kanp sbt
sfatlar konusunda ahval teorisine meyletmi, mezhebin dayand delillerin
ncllerini iman esas gibi mtalaa ederek in'iks'l-edille ilkesini getirmitir.
rencilerinden Eb Abdullah el-Ezd ve Eb Thir el-Badad araclyla
Earyye'yi, daha ok Mlikler arasnda olmak zere Kuzey Afrika'dan
Endls'e kadar yaymtr. Erken dnemlerinde (mtekaddimn) daha ok
Mu'tezile ve Btniyye ile fikr mcadelelerde bulunan Earyye limleri, yer
yer eletirdikleri Aristo felsefesinden bamsz bir metot gelitirmeye
almlardr. 6/12. yzyln balarnda Eb Hmid el-Gazzl (v. 505/1111)
ile Earyye'nin mteahhirn dnemi balam ve kelm sisteminde kkl
deiiklikler meydana gelmitir.
Gazzl bir taraftan Maksid'l-Felsife ve Tehft'l-Felsife adl
eserleriyle Aristocu gelenee bal slm Me filozoflarn eletirirken;
dier taraftan Aristo mantn slm ilimler arasna katp bu alanda
Mi'yr'l-lm ve Mihakk'n-Nazar adl eserlerini yazm, mantk bilmeyenin
ilmine gvenilemeyeceini ileri srmtr. El-ktisd fi'1-'tikd'nda ise, bir
kelm yntemi eletirisi eliinde, hakikatin kef metoduyla bilinebileceini
kabul etmitir. Bylece Gazzl ile birlikte balayan mteahhirn devrinde
Earyye, klasik mantk ve felsefenin yan sra tasavvufa da kaplarn am
oluyordu.
Bu dnemde Gazzlnin rencileri arasnda gsterilen bn Tmertin (v.
524/1130) kurduu Muvahhidler Devleti vastasyla Earyye Kuzey
Afrika'da kkleirken; Gazzl ile gren Eb Bekir bn'l-Arab (v.
543/1148), her ne kadar el-Avsm mine'1-Kavsm'da kef metodu ile
Aristocu gelenee bal felsef anlaylar eletirse de, mezhebi Endls'te
temsil etmitir. Bu dnemin nl isimlerinden bir dieri olan ehristn (v.
548/1153), Nihyet'l-kdam f lmi'l-Kelm'nda Gazzlnin balatt
felsefe-kelm ilikilerini glendirip kelm meselelere felsef aklamalar

75

getirmi, Bkllnnin meylettii ahval teorisini baarl bir ekilde tenkit

edip onun Earyye'ye mal olmasn engellemitir.
Bklln ile birlikte tahsil gren bn Frek (v. 406/1015) ise Mkil'lHads, Mcerred Maklti'-eyh Eb'l-Hasan el-Ear, erhu'l-lim ve'lMteaallim adl eserlerinde Ear'nin sistemini tamamlayp bata sfahan ve
Nbur yresi olmak zere mezhebi doudaki merkezlerde yaymtr. ElMinhc f uabi'-mn adl hacimli eserin sahibi Eb Abdullah el-Halm (v.
403/1012) ve Eb shak el-sfern (v. 471/1078) de bu blgede Earlie
katkda bulunanlardandr. Usl'd-dn, el-Fark beyne'l-Frak ve el-Esma ve'sSft adl eserleriyle Abdlkhir el-Badd (v. 429/1037) ve el-tikd, elEsm ve's-Sft, Delil'n-Nbvve, Kitb'l-Kaz ve'l-Kader adl eserleriyle
Eb Bekir el-Beyhak (v. 458/1066) Earyye'nin nc kuan tekil
eden limler arasnda yer alr. Nizamiye Medresesi mderrislerinden bn
Frek (v. 406/1015) en-Nizm f Usli'd-dn'i ile; mm'l-Haremeyn
Cveyn (v. 478/1085) el-Akidet'n-Nizmiyye, e-mil ve el-rd'yla;
Eb Sa'd el-Mtevell de (v. 478/1086) el-Gunye f Usli'd-dn adl eseriyle
Earyye'nin mtekaddimn dneminin son limleri olarak kabul edilir.
Mteahhirn Ear limleri arasnda en tannmlar ise; Fahruddn Rz
(v. 606/1210), Seyfddn mid (v. 631/1233), Kd Beyzv (v. 685/1287),
Adududdn c (v. 756/1355), Sadddn Teftazn (v. 792/1390) ve Seyyid
erif Crcndir (v. 816/1413).
Earler, Eyybler'in ve Byk Seluklularn siyas desteini kazanm
ve mezheplerini kolayca yayma imknna kavumulardr. Ancak Seluklu
Sultan Turul Bey dneminde (1040-1063) Vezir Amdl-mlk elKndr'nin Mu'tezil grleri benimsemesi ve Earler'in eletirilmesini
emretmesiyle bir sre ilm faaliyetten menedilmi, aralarnda mm'lHaremeyn Cveynnin de bulunduu bir Ear lim grubu Hicaz blgesine
kamaya mecbur kalmtr. Ancak bu durum fazla srmemi, Alparslan'n
tahta geip Kndr'yi azletmesinden sonra Earyye'ye ynelik basklar
sona ermi, Vezir Nizmlmlk tarafndan Nbur ve Badad'ta yaptrlan
Nizamiye Medreseleri mezhebin yaylmasnda nemli hizmetler ifa etmitir.
Earyye mezhebinin Mutezile mezhebinden niin ayrldn aklayabilir
misiniz?

Earnin Grleri
Ebl-Hasen el-Ear ehl-i bidat mezheplerine kar verdii mcadeledeki
yeri itibariyle Snn kelmn nemli kurucularndan biri olarak kabul
edilmitir. Bunda, hayatn srdrd Basra ve Badad gibi ilm evrelerin
etkisinden baka, Mu'tezile mezhebinden ayrlmas da etkili olmutur.
Ear'nin, kendisinden sonraki birok lim tarafndan gelitirilen grlerini
yle zetleyebiliriz:
Bilgi: Bilgi zarur ve iktisab olmak zere ikiye ayrlr. Doruluundan
phe edilmeyen bilgilere zaruri bilgiler denir. Akl, d dnyadaki
nesnelerden yapt soyutlamalarla yani kavramlarla birleip zdeleince
bilgi meydana gelir. Bilgi sadece nazar ve tefekkrle deil, tartma (cedel)
yoluyla da elde edilebilir. Earyye'ye gre insann varlklar ve olaylar
hakknda bilgi edinmesi mmkndr. Bilginin kaynaklar duyular, akl ve
haberden ibarettir. Sadece duyularn verdii bilgiler eksik ve snrldr. Akl
istidlal yoluyla teorik bilgiler retebilir. Haberin kesin bilgi ifade edebilmesi

76

iin tevatr yoluyla gelmesi veya doruluu mucize ile kantlanm bir
peygamber tarafndan bildirilmi olmas gerekir. Mtevtir haber ayrca akla
ve duyu verilerine de uygun olmaldr. Ear, snnet yoluyla gelen btn
itikad meselelerin kabul edilmesi grndedir. Ona gre, mtevatir bir
hadisle, tek yoldan rivayet edilen hadis (hd haber/haber-i vhid) arasnda
bu hususta fark yoktur. Haber-i vhidle sabit olan hususlara inanmak
gerektiini bildirir. Mteabih ayetlerde, nasslarn zahirlerini alan Ear,
nasslarn zahirini almann, benzetmeye (tebh) yol aaca kanaatini tamaz.
Ulhiyet: Ear, Allah'n varlna ancak akl yrtme yntemiyle
ulalabileceini kabul eder. O'nun varlna ilikin bilgiler, insanda doutan
mevcut olan zaruri bilgiler trnden deildir. Aksi halde varl hakknda
pheler ileri srlmezdi ve sonu itibariyle herkes zorunlu olarak O'na iman
ederdi. Allah'n mevcudiyetini idrak etmek iin insann hangi unsurdan
yaratldn, bir damla sudan nasl mkemmel bir varlk haline geldiini
dnmesi yeterlidir. Allah'n ezel sfatlar vardr. lim, Kdir, Hay, Mrd,
Mtekellim, Sem, Basr oluu O'nda ilim, kudret, hayat, irade, kelm, sem
ve basar sfatlarnn bulunduu anlamna gelir. Baka bir ifadeyle Allah
ilimle lim, kudretle kdirdir. Hayat, ilim, irade ve kudret sfatlar, fiilleri
yoluyla; sem', basar, kelm, bek sfatlar da ztnn eksiklikten tenzih
edilmesini gerektiren akl zaruretle bilinir.
Ear, Kurn ve snnette zikredilen Allah'n btn sfatlarnn varln
kabul etmi, bunlarn, Allah'n ztna yakan sfatlar olduuna ve
yaratlanlardaki sfatlara asla benzemediini bildirmitir. Mesel, Allah
Teal'nn grmesi, iitmesi ve konumasnn, yaratlanlarn grmesine,
iitmesine ve konumasna benzemediini ifade etmitir. Earler'in
ounluu vech, yed, istiva, nzl gibi haber sfatlara ilikin naslar mecaz
kabul ederek zt, nimet veya kudret, hkimiyet ve rahmet gibi mnalarla
te'vil etmilerdir. Fakat Ear ve Bklln, ayrca son merhalede Cveyn,
Allah' yaratklara benzemekten tenzih etmekle birlikte haber sfatlar te'vil
etmeyi isabetli bulmam, bu konuda Selef anlayn benimsemilerdir.
Ryetullah: Allah'n grlmesi akl bir imknszla gtrmedii iin
mmkndr. Dnyada Allah sadece Hz. Peygamber tarafndan grlmtr;
hirette ise btn mminlerce grlecektir; ryada grlmesi ise imknszdr.
Ear, Mutezile ve Mebbihe frkalar arasnda orta yolu tutarak Allah
Teal'nn kyamette, herhangi bir ekle girmeyerek ve herhangi bir snr tayin
edilmeyerek grleceini sylemitir. Bu ittifaka ramen Earler kendi
aralarnda ryetullahn aklen ispat ve dnyada vukuu konularnda gr
ayrlna dmlerdir.
Kurann Yaratlml: Earler Kurann mahluk olmadn kabul
etmilerdir. Kurnn mahlk olduunu sylemeyi, onu inkar etmekle
edeer saymlardr. Ancak mukatta'a harflerini, Kurn'n zerine yazld
nesneleri ve kelimelerden kan sesleri mahlk kabul etmilerdir.
Kader Problemi: Kullara ait fiillerin Allah tarafndan yaratld
hususunda ittifak eden Earler, insan kudretinin, fiilleri zerindeki etkisi
konusunda kendi aralarnda farkl dncelere sahiptirler. Ear'ye gre
kulun kudret ve fiilini yaratan Allah'tr, fiilin meydana geliinde kula verilen
hdis kudretin hibir etkisi yoktur. Kul, Allah tarafndan yaratlan fiilin
kendine ait hdis kudretle ksmen irtibat bulunduu iin sorumlu olur.
Bklln, sferyn ve Cveyn, Ear'nin cebre yaklaan tutumunu isabetsiz
bularak konuya kulun sorumluluuyla uyum salayacak bir zm getirmeye

77

almlardr. Ear'nin aksine Bklln, kulun hdis kudretinin fiil zerinde

etkili olduunu kabul etmitir.
Nbvvet: Allah bir sebep ve hikmete bal olmakszn sadece
rahmetinin eseri olarak kullarndan dilediini peygamberlikle grevlendirir.
Bunlardan resul olanlar ilh emirleri insanlara tebli etmekle ykml
tutulduu halde, nebler byle bir mkellefiyet tamaz. Bu sebeple
kadnlardan da neb seilmitir, kanaatini tarlar. Bir peygamberin nbvveti
mucize gstermesi, nceki peygamberin kendisini haber vermesi veya hitap
ettii insanlarda, rnek davranlar ve retilerinin hidayete ulatrc olmas
asndan nbvvetinin doruluuna dair zaruri bir bilginin meydana
gelmesiyle bilinir. Hz. Peygamber'in nbvvetine ilikin en byk delil,
mm olduu halde Kur'n gibi yce bir kitab getirmi olmasdr. Eriilmez
nazm gzellii, fevkalde zengin muhtevas, gayba ait haberler iermesi,
eliki ve tutarszlklardan uzak bulunmas onun ilh kaynakl bir kitap
olduunu gstermektedir. Peygamberler nbvvetten nce byk gnahlardan, nbvvetten sonra da btn gnahlardan korunmulardr. Varl akl
delillerle bilinen ve kinatn yegne mliki olan Allah'n kullarn dnya ve
hiret mutluluu iin eitli emirler, yasaklar ve ibret verici tler ieren
talimatlar gndermesi ve bunlar insanlar arasndan seecei kimseler
vastasyla onlara bildirmesi aklen mmkndr. Tarih bilgiler de bunu
kantlamaktadr. Earler'in nbvveti ispat etmek iin dayand en nemli
delil mucizedir.
hiret: hiret hallerini bilmenin tek yolu nakil olmakla birlikte, akl da
bunlarn imkn dhilinde bulunduunu kabul eder. Kabirlerdeki cesetlere,
dnyadaki amellerine gre ac veya huzur ve mutluluk hissedecek ekilde bir
tr hayatn verilmesi, lm bir canlnn ikinci defa yaratlmas (el-ba's
ba'de'l-mevt) aklen imknsz deildir. mam Ear, itikadi meselelere delil
getirirken, hem nakli ve hem de akl metodlar kullanmtr. Ear, Kurn ve
hadislerde zikredilen Allah'n sfatlarn, peygamberlerini, hiret gnn,
melekleri, hesab, cezay, sevab olduu gibi kabul eder. Bu hususlar ispat
etmek iin akli ve mantk delillere bavurur. Deccaln kacana, kabir
azabna, Mnker ve Nekir adl sorgu meleklerine inanr. Earlerin ihtilf
ettikleri konularn banda bedenle birlikte ruhun lp lmedii meselesi
gelir. Cveyn ile Gazzl'den itibaren ruhun bedenden ayr basit bir cevher
olduu ve lmden sonra varln srdrd gr Earler'ce
benimsenmitir. Ayrca efaati de kabul etmilerdir.
man-amel ilikisi: man Hz. Muhammed'in hak peygamber olduunu
tasdik etmekten ibarettir. nanc dil ile aklamak ve ilh buyruklar yerine
getirmek (ikrar ve amel) imana dahil deildir. lh buyruklara aykr olan her
davran byk gnahtr. Ear byk gnah ileyen kimse hakknda,
Allah' birleyen ve doru yoldan ayrlan gnahkr bir m'min, Allah'n
iradesine havale edilmitir. Allah, dilerse onu affedip cennetine koyar, dilerse
yoldan kmasndan dolay onu cezalandrr, fakat daha sonra yine cennetine
koyar demitir. Ear kelmclar ehl-i kblenin tekfir edilemeyecei ilkesini
benimsemilerdir. Dinden olduu zaruri olarak bilinen esaslar dnda
naslarn yorumuna bal gr ayrlklar tekfire sebep tekil etmez.
mamet: man esaslarndan ve dolaysyla kelmn temel konularndan
saylmamakla birlikte bid'at frkalarnn, zellikle i gruplarn ileri srd
ve bir inan meselesi haline getirdii grleri tartmak amacyla imamet
konusu da sonradan Ear literatr iinde yer almtr. Buna gre
Mslmanlarn, din ve dnya ilerini yrtecek bir kimseyi devlet bakan

78

(imam) semeleri farzdr. Bakann ergenlik ana girmi, devlet ilerini

yrtmeye ehil hr bir erkek olmas arttr. Ayrca Kurey kabilesine mensup
bulunmas da teorik olarak ngrlm, fakat bu kabileden olmayan birok
devlet bakan Ear limlerince fiilen meru kabul edilmitir.
Hz. Peygamber'in vefatndan sonra srasyla devlet bakanlna getirilen
Eb Bekir, mer, Osman ve Ali bu grevi meru olarak elde etmilerdir. Zira
devlet bakanl grevi, i gruplarn iddialarnn aksine nasla deil
Mslmanlarn seimiyle belirlenir; bu halifeler de o dnemin ileri gelenleri
tarafndan oy birlii veya buna yakn bir ounlukla bu greve
getirilmilerdir. Earlere gre Hz. Peygamberden sonra gelen imam, Hz.
Ebu Bekirdir. Allah onunla dini glendirmi ve onu mrtedlere kar galip
klmtr. Ondan sonra gelen imam Hz. merdir. Ondan sonra da Hz. Osman
imam olmutur. O, caniler tarafndan zalimce ldrlmtr. Daha sonra da
Rasulullahn amcasnn olu ve damad Hz. Ali imam olmutur. mamn
gayb bilmesi ve masum olmas mmkn deildir. Hz. Ali ile muhalifleri
arasnda meydana gelen olaylarda Hz. Ali hakl, muhalifleri hataldr.

Deerlendirme
tikad esaslarn ortaya konulmas ve yorumlanmas, ayrca takip edilecek
metot asndan, kurucusu Ear'den ok mntesiplerine ait bir mezhep
olarak deerlendirilmesi gereken ve kurucusu adna gelitirilip
sistemletirilen Earyye'nin en belirgin zellii, 5/11. yzyldan gnmze
kadar Ehl-i Snnet'i en geni erevede temsil eden bir kelm ekol
olmasdr. Baz Selefiyye limlerince bu mezhebin Ehl-i snnet dnda
bid'at bir mezhep olarak tantlmas ilm bir temele dayanmaz. Zira akaidin
yan sra, fkh ve ahlk cephesiyle slm dininin yozlamadan gnmze
kadar ulamasnda Earyye'nin hizmetleri inkr edilemeyecek derecede
aktr.
Ear itikad esaslar belirlerken Ahmed bn Hanbel'den faydalanm,
nakli aklla desteklerken de bn Kllb, Muhsib ve Kalnis gibi limlerin
dorultusunda bir izgi takip etmi; ancak kendine has bir kelm sistemi de
kurmutur. Onun sistemi Ehl-i Snnet ilm-i kelmnn bir mektebi haline
gelmi, kendisinden sonra baz deiikliklerle bn Frek, Bklln,
sferyn, Abdlkhir Badd, Cveyn, Gazl, Eb Bekir bn'l-Arab,
Fahruddin Rz, Seyfddin mid, Adudddin c, Seyyid erf Crcn,
Sadddin Teftzn gibi byk kelmclar tarafndan gelitirilerek gnmze
kadar devam ettirilmi ve neticede kelm, metot asndan Ear'yi byk
lde aan bir noktaya ulamtr. f ve Mlik limlerinin ounluu,
Hanbel ve Hanef limlerinin ise kk bir ksm, Earnin grlerini
benimsemilerdir.
Aksine baz iddialar bulunsa da Earyye, her asrda Mtrdiyye'den
sonra en ok Mslman nfusu bnyesinde toplayabilen bir mezheptir.
Earyye'ye ait eserler geleneksel Snn evrelerde halen ders kitab olarak
okutulmakta, Snnliin temel referans kitaplar olarak kendilerinden
yararlanlmaktadr. Nakille akl ilkeleri arasnda denge kurmaya alan
Earyye'nin tebihle tenzih arasnda bir izgide seyrettii kabul edilmekte
birlikte, bunun her meselede gerekletiini sylemek zordur. zellikle
mteahhirn devrinde felsef kltrn etkisiyle mezhepte aklclk ar
basmasna ramen; illiyyetin inkr, kullarn fiilleri, teklf-i m l yutak ve
husun-kubuh meselelerinde olduu gibi aklla nakil arasnda baarl bir

79

uzlamann saland sylenemez. Bunda, Earyye'nin, nakli ihmal edip

akla haddinden fazla grev ykleyen Mutezileye ve slm filozoflarna tepki
olarak ortaya knn etkili olduu muhakkaktr. Sanki Earler, lsz
aklclk frtnas karsnda nakli, snacak bir liman olarak grmlerdir.

Mturdlik
Douu ve simlendirilmesi
Asl ad Muhammed b. Muhammed b. Mahmud olan el-Maturd, daha ok
Eb Mansur Maturid (v. 333/944) adyla n kazanmtr. Semerkandn
Mturid mahallesinde domasndan dolay bu isimle tannmtr. Mturdlik,
Eb Hanfe ve Mtrd'nin grleri etrafnda olumutur. Doum tarihi
bilinmemekle birlikte o, hicri nc yzyln son eyreinde ilmi hayatn
srdren nemli bir kelamc olarak kabul edilmektedir. Snn ulemya kt
muamelelerinden dolay Mutezilenin halkn nefretini kazand bir dnemde
yetimi ve onlarn dncelerini reddedici mahiyette almalar yapp eserler
telif etmitir.
Maturdi'nin, Hanef fkhn ve kelm ilmini 268/881-2 ylnda vefat eden
Yahya el-Belh'den okuduu bilinmektedir. Maturd'nin memleketi, fkh ve
usl-u fkh alanlarnda tartma ve mnazaralarn oka yapld bir blge
idi. Fakihler hem kendi aralarnda hem de hadisiler ve Mutezillerle
mnazaralar yaparlard. Bu tartmalar zamanla kelm ilmi alanna tanmtr
ki, Maturid stnln akl dncelerle elde edildii byle bir ortamda
yetimi ve sistemini oluturmutur.
te yandan slm literatrde Hanefiyye-Mtrdiyye olarak da geen bu
kelam ekolnn balangcnn Eb Hanfe'ye dayand bilinen bir gerektir.
Sahip olduklar kelm grlere ve kullandklar usule baklrsa temel
fikirlerin Eb Hanfe tarafndan daha nce ortaya konduu grlecektir.
Maturidnin, kelmn yannda fkh ve usl- fkh dallarnda da nemli bir
birikimi vard. Bu bakmdan ilm-i kelm ile fkh ve hadis limlerine nclk
ettii sylenebilir. Maturid, birok konuda Ear ile benzer grleri
paylam olmasna ramen yer yer ondan farkl bir metot izlemitir.
slm dnyasnda oluan siyas, fikr ve itikad gruplamalar sonunda a,
Hariciyye, Mebbihe, Cehmiyye, Mu'tezile ve Cebriyye gibi siyasi ve itikad
mezhep ve ekollerin olutuu 2/8. yzyln ilk yarsnda Eb Hanfe, Kurn'a
ve lim sahblerin grlerine dayanarak slm'n ana ilkelerini belirlemeye
almt. tikad konular akl bilgilerle temellendirmi ve bu bilgiler
rencileri tarafndan eserlerinde aktarlmt. O, Ehl-i Hadisin bid'at olarak
eletirdii reycilie bavurmay zaruri gryordu. Maturd'nin, eserlerinde
Eb Hanfe'nin fikirlerini nakledip benimsemesi, bunlarn Kurn'a uygun
olduunu belirterek dorulamaya almas ve eletirenlere kar savunmas,
Eb Hanfe'nin Mtrdiyye'nin grlerine nclk yaptn kantlayan
nemli hususlardr. Ayrca Mtrdiyye'nin nemli kelmclarndan Eb'1Mun Nesef, Eb Hanfe'yi Mturidiyyenin nderi (imam) olarak
gstermi, ilh sfatlarn tenzihi bir yaklamla ilk defa onun tarafndan
incelendiini, kelmclarn da daha sonra ona uyduunu belirtmitir.
Eb Hanfe'den sonra Mtrd'ye kadar geen bir asr akn dnemde Eb
Hanfe'ye ait grlerin rencilerince nakledilip aklanmas, bu fikirler
etrafnda yeni limlerin yetimesini salamtr. zellikle rencisi Eb

80

Ysuf'un (v. 182/798) Badat bakdlna getirilmesinin ardndan

Mvernnehir blgesine Hanef kadlar tayin edilmi, bu durum blgede
Eb Hanfe'nin itikad ve fikh grlerinin yaylmasn salam ve
Mtrd'nin yetimesini hazrlamtr. Bu ara dnemde ekol daha ok
Ashb- Eb Hanfe ya da Ashb- Rey diye adlandrlmtr. Mtrd'nin
ortaya kna kadar, bu ekole bal eitli limler yetimi ve akide dair
eserler yazlmtr.
Konumuz hakknda geni malumat iin Snmez Kutlunun editrln yapt
mam Mtrd ve Mtrdlik adl esere bavurunuz.

Gelimesi
Dini hususlarda sadece nakille yetinen Selefiyye ile, nakli ihmal edip akl ne
karan Mu'tezile'nin din anlaylar isabetli bulunmadndan, Mturid
nakille akl uzlatrma yntemini uygulayp gelitirmitir. Nass ihmal
etmemekle birlikte itikad esaslarn yan sra slm'n btn ana ilkelerini akl
bilgilerle youn bir ekilde temellendirmeye almtr. Naslar aklclk ve
hikmet felsefesi diye nitelendirilebilecek bir dnce yapsnn nda tahlil
ettii Kitb't-Tevhd ve Te'vlt'I-Kur'n adl eserleri, onun stn bir
kelmc olduunu ve Snn kelm yntemini baarl bir ekilde uygulamakla
kalmayp onu ileri bir merhaleye tadn kantlamaktadr.
Eb'l-Mun en-Nesef de Mtrd'nin din ilimlerde ve bilhassa kelm
alanndaki olaanst baarsnn ancak Allah'n kendisine ltfettii zel bir
yetenekle aklanabileceini syleyerek onun yksek konumuna vurgu yapar.
Yine Nesef, Mtrd'nin slm'n gerekliine ilikin kantlar gelitirdiini
ve slm dinini Semerkant blgesinde ihya ederek bunun sonularn
salnda grdn ifade eder. Mtrd'nin kelm ynteminde akla
Ear'den ok daha fazla nem verdii dikkate alnrsa, onun Earyye'ye
tbi olduu iddialarnn tutarszl anlalr. Dier taraftan Mtrd'nin akl
bilgilere gvenip bunlar dini temellendirmekte fazlaca kullanmas,
Mu'tezile'nin kelm yntemini aynen benimsedii anlamna da gelmez. Zira
eserlerinde i'tizl grleri titizlikle eletirmi ve bu konuda mstakil eserler
telif etmitir.
Mtrd, isabetli din anlaynn ancak Ehl-i Snnetin izledii yntemle
belirleneceini savunmu, Allah'n Mslmanlar mutedil bir mmet
yaptn bildiren yeti (el-Bakara, 2/143) ve itidalin en hayrl durum
olduunu ifade eden hadisi bu iddiasna delil getirmitir. Bylece sadece
nakle veya yalnzca akla dayanmann yeterli olmadna, dolaysyla
Selefiyye ve Mu'tezile yntemlerinin iki ar ucu temsil ettiine dikkatleri
ekmitir. Neticede isabetli yntemin nakl ve akl bilgileri uzlatran Snn
Yntem olduu kanaatine varmtr.
Mtrdiyye'nin ekollemesi, Eb'l-Mun en-Nesef (v. 508/1111) ile
tamamen belirgin hale gelmitir. Bilhassa Tabsiratl-Edille ve BahrlKelm adl eserleriyle ekoln gelimesine nemli katklarda bulunan Nesef,
Mturidiyye iinde, Gazzl'nin Earyye iindeki konumuna benzer bir
mevkide bulunmutur. Onun kelm anlaynda dikkati eken husus, itikad
problemleri semantik bir yntemle zmeye alarak zamanmzda nem
kazanan dil felsefesi zmlemelerine benzer bir tarz gelitirmesidir. Nesef,
Mtrdiyye adn kullanmaz. Fakat "Ehl's-Snne ve'l-Cema, Ehl'l-hak,
Ashbn, Meyih-i Semerkant, Ulem-i Mvernnehr" gibi adlar altnda,
Ehl-i Snnet ierisinde Eb Hanfe geleneinin Mvernnehir limlerince

81

temsil edildiini vurgular. Ayrca Earyyeyi "muhaliflerimiz" diye

niteleyerek, kendilerinin Earyye'den ayr bir kelm okuluna mensup
olduklarnn altn izer.
Nesefi'nin verdii bilgilerden anlaldna gre, Mtrd ulems ile
Ear ulems arasndaki tartmalar, iki ekoln liderlerinin vefatndan yarm
asr gibi ksa bir sre sonra balamtr. Nesef'nin, Mu'tezile tarafndan
kendilerine yneltilen eletirilerin aslnda sadece Earyye'yi ilzam ettiini
sylemesi, Mtrdiyye'nin ayr bir Snn kelm okulu olduunun bilindiine
dair dikkat ekici bir aklamadr. te yandan slm kaynaklarnda
Mtrdyye adndan ok ge dnemlerde bahsedilmesi, ekole bal limlerin
Mtridiyye yerine Ehl-i Snnet adn tercih edip eserlerinde ne karmalar
sebebiyle olmaldr.
Nesef ailesi Ebl-Mun dndaki mensuplaryla da Mtrdiyye
mezhebine hizmet etmitir. mer Nesef (v. 537/1142) ve Burhaneddn
Nesef (v. 687/1289) bu aileden kan limlerdendir. Teftaznnin erhettii
mehur Akid metni (Nesef Akidi), bu limlerden birisine nispet
edilmektedir. Yine Medrikt-Tenzl adl tefsir eserinin, ayn aileden EblBerekt Hfzuddn Nesef (v. 710/1310) tarafndan telif edildii
bilinmektedir. Neseflerden baka Eb Hanife-Mturid metodu zerine eser
telif edenler arasnda Hkim Semerkandyi (v. 342/953), Sadrl-slm
Pezdevyi (v. 493/1100), Sircddn el-yi (v. 575/1179), Nreddn
Sbnyi (v. 580/1184) sayabiliriz.
Osmanl devri Mtrdiyye limleri, ekollerine sadece szde bal
kalmlardr. Zira Osmanl medreselerinde daha ok Earyye limlerine ait
kelm kitaplar okutulmu, teliflerde de Earyye kelmclarnn grlerine
arlk verilmitir. Batdaki Aydnlanma hareketlerinin slm alemindeki
zararl etkileri karsnda Mslman kitleleri daha ok akli temelde
bilgilendirmek amacyla, nemli baz Mturd kelm kitaplar 19 ve 20.
yzyllarda Trke'ye evrilmi, kelm ilmini yeniden ina etme faaliyeti
(yeni ilm-i kelm) byk lde Mtrd eilimli kelmclarca balatlm,
bu arada inkrc akmlara kar slm' savunan ve materyalizmi reddeden
eserler telif edilmitir.
mam Mtrd ve Mtrdiyyenin erken dnemlerde slm corafyasnda
yeterince tannmamasnn nedenleri hakknda ne dnmektesiniz?

Maturdnin Grleri
Bilgi Teorisi: Mtrd, bilginin, duyularn ve akln alanna giren konularn
bilinmesini salayan nitelik olduuna iaret etmitir. Ona gre varln
gerekliini ve bilgiyi inkr etmek mmkn deildir. Bilgi kaynaklar
duyular, akl ve doru haberden mteekkildir. Duyular vastasyla elde
edilen bilgi her trl bilginin esas ve en ak olandr. Her duyu kendisi iin
belirlenen fonksiyonu icra eder. Duyu bilgilerinin gerei yanstmadna
ilikin iddialar, salksz duyularn rettii bilgi iin geerlidir. Duyular
araclyla grnen lemi, kavramlar ve deliller vastasyla da grnmeyen
alan alglayan akldr. Akl hem zorunlu hem zorunlu olmayan bilgileri
rettiinden, Earyye'nin akl tanm yanltr. Akl daha ok duyularla
alglanamayan alan bilme vastas ise de, duyular ve haber yoluyla bilgi
edinmenin zaruri artdr. Bu ise, akl bilgilerin duyu alannn yan sra dinin
de kaynan tekil eden doru haber alann kuattn ve her trl bilginin
kriterini oluturduunu gsterir.

82

Kurn'da insann ulhiyyet, nbvvet ve hiret hayatnn varl

hakknda bilgilenmesi iin akl yrtmesi gerektiine dikkat ekilmi, hak
inanlarla btl inanlar ayrt etme amacyla doru bir yntemle dnme
emredilmi ve din ilkelerin doruluuna ilikin akl deliller getirilmitir.
Duyulara ve akl yrtmeye bavurularak retilemeyen konulardaki bilgiye
ancak doru haber vastasyla ulalabilir. nsann nesebine ve salna
varncaya kadar hayata dair pek ok bilginin doru haber dnda bir
kaynakla bilinmesi mmkn deildir. Yalan karaca endiesi, doru haberi
kesin bilgi kayna olmaktan karmaz. Haber-i sdk/doru haber, mtevtir
haber ve Peygamberin haberi olmak zere ikiye ayrlr. Yalan olmasn akln
kabul etmeyecei bir muhteva tayan mtevtir haber zorunlu bilgi ifade
eder. Doru haber verdiini kesin bir ekilde kantlayan Peygamberin
haberinin de doruluunun kabul edilmesi aklen zaruridir. Peygamber'in
verdii haber kendi iinde mtevtir ve hd ksmlarna ayrlr. Onun
mtevtir statsnde olan haberleri dinen balayc ve kesin bilgi ifade eder.
hd haberler ise zan ifade eder, kabul edilmesi ve balayc olmas baka
artlara baldr.
Ulhiyet: Mtrdye gre peygamberlerin insanlar tevhid inancna
armasndan da anlalaca zere, Allah'n varl, evren hakknda
yaplacak basit bir tefekkr sonunda bilinebilecek bir husustur. Allah'n
varl konusu her biri deiik ekillerde ifade edilen huds, imkn, ftrat,
gaye-nizam, ahlk delil, ontolojik delil gibi deiik kantlarla istidlalde
bulunulan bir akl-itikad alandr. Evrenin var olu asndan incelenmesi
halinde ilim, kudret ve irade sahibi yce bir varlk tarafndan yaratldna
hkmetmek aklen zorunluluktur. Allah'n varln inkr etmenin sebebi, akl
bilgilere aykr oluu deil tamamen psikolojiktir. nk inkrclar problemi
akl deil duyu bilgileriyle zmek istemektedir. Bu da btn varlk alann
duyusal alana indirgemekten baka bir ey deildir. Bir varln duyularla
alglanmamas onun yokluunu gerektirmez. Duyularla alglanamayan varlk
alann bilmenin yntemi, akl yrtmektir.
lh sm ve Sfatlar: Mtrd, Allah'n zihinde canlandrlmayan zt
hakknda sadece isim ve sfatlar vastasyla bilgi sahibi olunabileceini
belirtmitir. Benzeri ve bir tre mensubiyeti bulunan yaratklarda olduu gibi
Allah'a mahiyet atfedilemez. Allah kendi ztn, alglama yntemlerine gre
tantmtr, nk insanlar bir eyi idrak etmek iin mevcut alglama
tarzndan baka bir yetenee sahip deildir. lh sfatlar kdem sfatna bal
olarak deil, ilh nitelikler olmalar itibariyle kadmdir. lh zt ile sfatlar
arasnda bakalk yoktur ve sfatlar zttan bamsz bir varla sahip deildir.
Hayat, ilim, irade, kudret, sem', basar ve kelmn yan sra tekvn de ezel
olan sbt sfatlardandr. lh fiiller bu ezel tekvin sfatyla gerekleir.
Tekvn yaratma, diriltme, ldrme, rzk verme gibi fiillerin dayana olan bir
sfattr. Tekvinin ezel olmas, yaratklarn da ezel olmasn gerektirmez.
Eer tekvn hdis (sonradan) olsayd, Allah ezeldeki bir yetkinlikten yoksun
bulunurdu. Bunun yanll ise aktr.
Allah'a "ey" denmesi halinde anlam "mevcut" demek olur. rde sfat,
Allah'n, fiillerini diledii gibi dzenleyip gerekletirmesi anlamna gelir.
Bu, btn varlk ve olaylar kapsayan ezel bir sfattr. Allah kfirin tercihi
olarak inkr, mminin tercihi olarak da iman dilemitir. Bu sebeple her var
olan, Allah'n dilemesi, kaderi ve kazsnn bir sonucu olarak vardr. Allah
kfirin iman etmesini dilememitir; eer dileseydi inkr seen kfirin iradesi
geerli, Allah'n iradesi geersiz olurdu; bunun ise, ulhiyyetle badamas
mmkn deildir. Allah'n, kalbini daraltarak kfirin dalletini dilemesi ve

83

kalbini imana aarak mminin hidayetini istemesi, irade sfatnn bir

sonucudur.
Kelm sfat; Mtrdye gre Allahn ztyla kim ezel bir mnadan
ibaret olan ve kelm- nefs diye adlandrlan bir kelam sfat vardr.
Peygamberin gnderildii kavmin diline brndrlen ve onun vastasyla
insanlara iletilen kelm- nefs, bylelikle kelm- lafz adn alr. Kelm-
lafznin hdis olduunda phe yoktur. Kelm- nefsnin hdis olduunu,
ayrca harf ve seslerden olumayan kelmn bulunmadn ileri srmek ilh
kelm beer kelm statsnde tutmaktr. Mutlak bir ifade ile "Kurn
mahlktur" demek yanltr. Sadece lafzlarnn mahlk olduunu belirtmek
gerekir.
Ara stiv: Mtrdye gre nassta Allah'a atfedilen ara istiva, gitmek
(zehb), oturmak (kud), gelmek (mec), yakn olmak (kurb) gibi kavramlar,
Allah'n yaratklara benzemesini nefyeden anlamlar ierir. Nurdan veya
mahiyeti bilinmeyen bir eyden ibaret olan ara istiv, Allah'n yksek bir
meknda bulunmasn deil; ululuk, ycelik ve hkmranln ifade eder.
Bir yerde ve ynde bulunmak deimeyi gerektiren yaratklara zg bir
zelliktir. Allah deiime mruz kalan sonlu bir varlk deildir. Ezelde
naslsa her zaman yledir. Allah her yerde hzr ve nzr da deildir. Bu
anlam ieren naslar zahir mnada anlalamaz, mkul bir yoruma tbi
tutulur. Mtrdiyye'nin ounluu bu gr benimser.
Ruyetullah: Mtrd Allah'n cennette cisimlere ait zelliklerden
mnezzeh olarak mminlerce grlmesinin gerekli olduunu bildirmitir.
Eer Allah ahirette grlemez olsayd, dnyada gzle grlebilir
oluunun bir ayetle nefyedilmesi (el-Arf, 7/143) anlamsz kalrd. Akl da
mminlerin Allah' grmesini gerekli klar. nk dnyada Onu grmeden
gerekleen imann mkfat, hirette Onu grmekten baka bir ey olamaz.
Nasslar da r'yeti teyit etmektedir. Allah'n dnyada grlmesi mmkn
olmakla birlikte vuku bulmamtr.
Kader: Mtrdye gre insan, gerek anlamda fiil ileyen (fil) bir
varlktr. Kurn'da insann dilediini yapabileceinin ve eylemlerine karlk
mkfat veya ceza greceinin belirtilmesi, bunu kantlamaktadr. Kurn'da
insan fiillerinin, onun yan sra Allah'a da nispet edilmesi kula aidiyetini
ortadan kaldrmaz, aksine bunlarn Allah'la irtibatl olduunu gsterir. Bu
irtibat ise fiillerin Allah tarafndan yaratlmasdr. u halde fiiller,
kazanlmalar (kesb) ve icra edilmeleri ynnden insann, yaratlmalar
ynnden ise Allah'n iradesi ve etkisiyle meydana gelir. Fiil yapamayan
birine emir verip yasak koymak anlamszdr. nsann kendini hr hissetmesi
ve istedii fiilleri yapmas, fiillerinin fili olduunu kantlar. Eer sz edilen
fiiller Allah tarafndan yaratlmasayd O'nun halk fonksiyonu eksik kalr ve
yaratmasnn kapsamna girmeyen alanlar mevcut olurdu.
Fiillerini insann yarattn kabul etmek yaratclkta Allah'n orta ve
benzeri bulunmasn gerektirir. Ayrca insann, fiillerini planlad tarzda her
zaman gerekletiremeyii, kendisi dnda yce bir varlkla fiilleri arasnda
irtibat bulunduunu gsterir. Fiillerinin, Allah tarafndan yaratlmas kiinin
sorumluluunu ortadan kaldrmaz. Zira onlar gerekletirmeyi mmkn
klacak irade ve g, insana verilmitir.
Nbvvet: Mtrdye gre btn insanln mutluluk ve huzurunu
salayacak bilgileri getirip doru yolu gstererek nderlik edecek bir ulvi
ahsiyetin varl mutlaka gereklidir. Bu nder, her eyi bilen byk yarat-

84

cnn elisi olmas halinde, insanlarn gnll olarak kendisine itaat etmesini
salayabilir. Ayrca ilahi bir destekle manev bir yaptrm gcne sahip olan
bir peygamber olunca, gerek fert gerekse toplum zerinde byk bir etki
brakabilir. Peygamberlik iddiasnda bulunan kiinin hak peygamber olduu
mucizelerle kantlanabilecei gibi, bir insann eitim yoluyla kazanmas
mmkn olmayan erdemlere sahip bulunmas, iyiyi ve doruyu tlemesi,
kt arzularn peinden gitmeyi yasaklamas ve devlet ynetimini kolaylatran ilkeler getirmesi onun peygamberliinin iaretleridir. Allah'n yaratt
insanlara ltufta bulunarak kendilerini dnyev ve din konularda bilgilendirmesi, doru yolu gstermek suretiyle ileri seviyelere ykselmelerini
salamas aklen mmkn, hikmet asndan ise zorunlu bir husustur.
lk dnem Mtrd kelmclar mucizeyi peygamberliin ispat iin
gerekli grmektedirler. Peygamberler yalan sylemeyen, ktlk yapmayan,
gvenilir, akll, zeki erkekler arasndan seilmitir. Kadnlardan peygamber
gnderilmemitir. Peygamberler masum olup gnah ilemekten korunmutur.
Bu ise gnaha meyletmeleri halinde uyarlmalar anlamnda olup, irade ve
ykmllklerini yok etmedii iin onlar itaat etmeye zorlamaz. smet ayn
zamanda peygamberliin kantlayc delillerinden birini oluturur.
Peygamberler peygamberlikle grevlendirilmeden nce byk gnahtan ve
peygamberlikten sonra da kk gnahtan korunmutur. Zelleleri, dil ve
zihin srmeleri bundan mstesnadr.
hret: Mtrdye gre kyametin kopma zaman bilinmemekle birlikte,
yaklatn ifade eden almetler Kurn ve snnete aka grlmektedir.
nsann iyilik yapana mkfat, ktlk ileyene ceza vermek gerektiini
benimseyip bunu dnyada uygulamas, hiret hayatn fikren zorunlu klar.
lenin kabirde sorguya ekilmesi, azap veya nimet grmesi hd hadislerle
sabittir, ancak buna iaret eden yetler de vardr. Berzah hayatn ve kabir
hallerini mmkn klacak ekilde lnn bedenine ait bir paraya bir tr
alglama gcnn verilmesi mmkndr. Kabir hallerini dnya hayat ve
artlarna benzetip inkr etmek doru deildir. Bu, ruhla beden arasnda bizce
bilenmeyen bir ekilde geici bir sre iin kurulacak irtibatla salanabilecei
gibi cesette bir tr hayatn yaratlmasyla da gerekleebilir. lenlere ait
ruhlar mertebelerine gre berzah leminde deiik makamlarda bulunur.
Mtrdler'in bir ksmna gre ruh bir tr cisim kabul edilirken, dier bir
ksm onun mcerret bir varlk olduuna inanr. Mtrd berzah leminin bir
tr ruh hayat olmasn ihtimal dahilinde grr. Kyametin kopmasndan
sonra llerin bedenleriyle birlikte dirilecei, yetlerle sabit olan kesin bir
itikad hkmdr. Akl da bunu mmkn grr. Dinden olduu kesin olarak
bilindiinden, bunu inkr edenin Mslman olamayacanda limler gr
birlii salamtr. Cesetlerin aynyla diriltilecei naslardan anlalmaktadr
ancak Allah'n bunlarn benzerlerini yaratmas da mmkndr.
man-Kfr: Mtrdye gre imann asl unsuru kalp ile tasdik
etmektir. Dilin ifadesi ise kalpteki imann anlatlmasna ilikin bir vastadr.
Buna gre iman, Allah'tan baka ilh bulunmadna ve Hz. Muhammed'in
getirdii vahiylere inanp itenlikle benimsemektir. Amellerin geerlilik art
klndndan, dinde en ileri seviyedeki amel, kalbin ameli olarak nitelenen
imandr. Dil ve dier organlar icbar altnda braklabildii halde kalbe
mdahale edilemez. Bu sebeple iman, btn ilh buyruklara itaat etmenin
ad deildir. Baz buyruklara uymayanlara Kurn'da "iman edenler" diye
hitap edilmesi bunu kantlar.

85

mann artp eksilmesi, her an iman etmeye devam etmek, yahut imanda
g, itminan ve nurun artp eksilmesi anlamna gelir. Szlkte farkl anlamlar
tamakla birlikte dinin amacn gerekletirmek asndan iman ve slm
ayn konumdadr. Kiide biri varsa dieri de vardr, yani her Mslman
mmin, her mmin de Mslmandr. Mukallidin iman geerli olmakla
birlikte akl yrtmeyi terk ettiinden gnahkrdr. Mtrd'ye gre Hz.
Peygamberin mucizelerini dikkate alarak iman eden kiinin baka bir
istidlalde bulunmasna gerek yoktur. Gayba iman imkn ortadan kalkt iin
be's ve ye's halinde iman geersizdir.
mmet: Mtrdye gre Mslmanlar bir devlet dzeni iinde yaamal
ve mutlaka devlet bakan belirlemelidir. Zira devlet olmadan toplumsal
dzeni kurmak imknszdr. Bu sebepledir ki Hz. Peygamber'den sonra
ashb, ilk i olarak devlet bakann belirlemitir. Bakan dil ve liyakatli
olanlardan seilir. Hz. Ali ve evldnn devlet bakan olmasna dair nass
bulunduu iddialar aslszdr. Devlet bakannn Kureyten olmas, ashb
dneminde problemin zmn kolaylatrmaya ynelik bir husustur.

Deerlendirme
Sisteminde Earyye'ye nispetle daha aklc ve daha youn bir kelm
yntemi gelitiren Mtrdiyye, genellikle ada aratrmaclar tarafndan
Mu'tezile'ye yakn grlr. Bununla birlikte Mtrdiyye kelmclar,
aklclkta ve dinin aklletirilmesinde baz grleri paylatklar Mu'tezile'ye
bazen tekfire kadar varan sert eletirilerde bulunmular ve onlar slm
filozoflaryla ayn izgide yer alan dallet frkas olarak deerlendirmilerdir.
Bu tutum, Mutezilenin naslarla elitii ilh sfatlar, halku'1-Kur'n, insan
fiilleri, kader ve kermet konularnda aka grlmektedir. Mtrdler'e
gre Mu'tezile, bu konudaki naslar grmezlikten gelerek insan yanltan ar
ve tutarsz yorumlara gitmitir. Mtrdiyye bilginleri, Haviyyeyi ve bazen
Ehl-i Hads adyla sz ettikleri Selefiyyeyi, tebih ve tecsme den, naslarn
zhir mnalarna taklp kalan, dolaysyla onlar anlayamayan kat tavrl bir
itikad ekol olarak deerlendirmitir.
Selefiyye, Havric, Mu'tezile, a ve Earyye'den farkllk arz eden
grleriyle mstakil bir Snn mezhep olan Mtrdiyye, muhaliflerince
eitli noktalarda eletirilmitir. Haber sfatlar te'vil edip tenzihte ar gittii
ve suflere ait din anlayn benimsedii gerekesiyle Selefiyye tarafndan
tenkit edilmitir. Bu muhafazakr limlere gre, cevher, araz gibi felsef
terimlerle fizik ve metafizik yapmalar, ilh sfatlar akl bilgiler nda
yorumlamalar, ilh kelmn harf ve seslerden ibaret olmadn sylemeleri,
nbvvetin sadece mucize ile bilinebileceini iddia etmeleri, imanda art ve
eksilmeyi kabul etmemeleri, gnahn iman zerinde olumsuz etki yapmad
tezini ileri srmeleri, Mtrdiyyenin hataya dt belli bal hususlardr.
Bilgi teorisi, varlk felsefesi, ulhiyet, nbvvet, iman-kfr ve siyaset
problemlerini temellendirirken akl bilgileri ileri derecede kullanmas, aklc
yorumlara arlk vermesi ve bunu yaparken naslar ihmal etmeyip iki bilgi
tr arasnda bir uyumun bulunduunu kantlamaya almas,
Mtrdiyye'nin ge de olsa slm aleminin her tarafnda taraftar bulmasna
yol amtr. Mturdiyye mezhebi, fkh sahasnda Haneflii benimseyen
kitlelerin akaid sahasndaki mezhebi olmutur.

86

zet
Ehl-i Snnet vel-Cemaatin oluum srecini, grlerini ve teekkl eden alt
gruplar hakknda yorum yapabilmek.
Ehl-i Snnet vel-Cemaatin oluum sreci yaklak drt asr srmtr.
Nitekim bu ifadenin ilk defa hicri 378 ylnda kullanldn gryoruz.
Grlerini selef ve kelam metodu zerine oluturmutur. Ehl-i Snnet velCemaat, birden fazla mezhebi kapsayan bir ifadedir. Bu yzden onu oluturan
alt ekoller olarak Haneflik, filik, Hanbellik ve Mliklik gibi fkh
mezhepleri ile, Seleflik, Earlik ve Mtrdlik gibi itikad mezhepler
saylabilir. Gnmzde Mslmanlarn byk ounluu Ehl-i Snnet velCemaat mezhebine mensupturlar.
Ashb- Hadis ve Seleflik kavramlarnn ifade ettii anlamlar, douu ve
grleri hakknda bilgi edinerek etkilerini tartabilmek.
Ashb- hadis ya da Selefiyye, hicri 2-4. asrlar arasnda yaam ve ana
bnyenin nde gelen tefsir, hadis, fkh ve Arap dili limleri tarafndan temsil
edilmitir. Temel zellikleri, inan esaslar konusunda nasslarda ifade edilen
esaslar olduu gibi kabul etmeleri, bilhassa Allahn yed, vech, istiv gibi
haber sfatlarn (mtebiht) hi tevil etmeden tasdik etmeleri ve konuyla
ilgili akl delil aramamalardr.
Ashb- Rey ve Kelam mezheplerinin douu ve grleri hakknda aklama
yapabilmek.
Ashab- rey, Irak ehli, yani Ebu Hanife ve ashabdr. Snn kelam mezhepleri
ise Earlik ve Mtrdliktir. Birbirlerine yakn yllarda yaam Ear ve
Mturd tarafndan kurulmutur. Merkezde Ear, evrede ise Mtrd
yaklak ayn metotla sistemlerini gelitirmilerdir. Grlerini akl ve nass
birlikte deerlendirerek aklamlardr.
Earlik ve Mturdlik mezheplerinin oluum sreleri, grleri, ileri gelen
bilginleri ve yayln deerlendirebilmek.
tikad esaslarn ortaya konulmas ve yorumlanmas, ayrca takip edilecek
metot asndan, kurucusu Ear'den ok mntesiplerine ait bir mezhep
olarak deerlendirilebilecek olan ve kurucusu adna gelitirilip sistemletirilen Earyye'nin en belirgin zellii, 5/11. yzyldan gnmze kadar Ehl-i
Snnet'i en geni erevede temsil eden bir itikadi mezhep olmasdr. Akaidin
yan sra fkh ve ahlk cephesiyle slm dininin yozlamadan gnmze
kadar ulamasnda Earyye'nin hizmetleri inkr edilemeyecek derecede
aktr. bn Frek, Gazl ve Teftazn gibi bilginlerle slm corafyasnn her
yerine Earyye mezhebi yaylmtr.
te yandan dinde sadece nakille yetinen Selefiyye ile nakli ihmal edip akl
ne karan Mu'tezile'nin din anlaylarn isabetli bulmadn ileri sren
Mturid, nakille akl uzlatrma yntemini uygulayp gelitirmek suretiyle
Mavernnehir blgesinde kendi sistemini kurmutur. Bu balamda Kitb'tTevhd ve Te'vlt'I-Kur'n adl eserleri kaleme almtr. Pezdev ve Eb'lMun en-Nesef gibi bilginlerin almalar ile Mturdiyye slm
corafyasna yaylmtr.

87

Kendimizi Snayalm
1. Selefiyye mezhebinin prensiplerinden olan Allahn Kurn ve hadislerde
kendisini nitelendirdii, tantt ekilde Onu kabul etmek ve naslarda yer
alan nispetlendirmeleri onaylamak dncesi aadaki terimlerden
hangisiyle karlanabilir?
a. Takdis
b. Aczi itiraf
c. Keff
d. Tasdik
e. msak
2. I- Hariclik,
II- Mutezile.,
III- ilik,
IV- Earlik
Yukarda verilenlerden Ehl-i Snnetin zdd olarak Ehl-i Bidat hangi
mezhebi ifade etmektedir?
a. Yalnzca I
b. Yalnzca II
c. Yalnzca III
d. Yalnzca IV
e. I, II, ve III
3. Mturdiyye mezhebinin kurucusu olan Eb Mansur Maturdnin en
nemli eseri aadakilerden hangisidir?
a. erhul-Usulil-Hamse
b. Kitbt-Tevhid
c. el-bne an Uslid-Diyne
d. es-Sehiful-lahiyye
e. Maturidiyye Akidi
4. Kaz-kader meselelerine bakta Earyye mezhebinin yaklat ekol
aadakilerden hangisidir?
a. Cebriyye
b. Mutezile
c. Btniyye
d. Hriciyye
e. a

88

5. Kaz-kader meselelerine bakta Mturdiyye mezhebinin yaklat ekol

aadakilerden hangisidir?
a. Btniyye
b. Mutezile
c. Nusayriyye
d. Hriciyye
e. smiliyye

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d

Yantnz doru deilse, Ashb- Hadis ve Seleflik konusunu

yeniden okuyunuz.

2. e

Yantnz doru deilse, Ehl-i Snnetle ilgili simlendirme ve

Kavramsal ereve konusunu yeniden okuyunuz.

3. b

Yantnz doru deilse, Mturdliin gelimesi ile ilgili konuyu

yeniden okuyunuz.

4. a

Yantnz doru deilse, Earnin zellikle kader problemi

konusundaki grlerini yeniden okuyunuz.

5. b

Yantnz
doru
deilse,
Mturdlik
Deerlendirme konusunu yeniden okuyunuz.

bal

altnda

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Selef ve selefiyye kavramlarnn ifade ettii anlamlarn birbirinden farkl
olduuna dikkat ediniz. tikad limleri tarafndan selef lafz mutlak olarak
kullanld takdirde ashb yahut ashb ve tabin veya bu nesiller yannda
onlarn metoduna tabi olan Eb Hanife, Mlik ve fi gibi erken dnemdeki
byk imamlar kastedilmitir. Selefiyye ise, bir mezhep olarak hicri
drdnc yzylda ortaya km ve daha ok Hanbel mezhebi mensuplar
tarafndan ortaya atlp savunulmu grlere dayanan bir terimdir. Bu
anlamyla Selefiyye mezhebi, selefin akidesini benimsemekle birlikte ondan
farkldr. Sz konusu mezhep, hicri yedinci asrda zellikle bn Teymiyye
tarafndan bu mezhebe yeni fikirler ilave edilmesiyle glenmitir. Selefiyye,
metod olarak nakle ve nassa kesin ball benimsemi, tartmay
gerektirecek konularla ilgilenmemitir. Tebihten kandklar gibi tevile de
gitmemilerdir.
Sra Sizde 2
Kaynaklarda eitli aklamalar bulunmaktadr. Earnin mezhep
deitirmesini zel bir olaya balamak yerine, onun gerei arama
abalarnn, ve bata Eb Hanfe ve takipilerinin dnceleri olmak zere
daha nce yaplm Mu'tezile'yi tenkit mahiyetindeki almalar
incelemesinin ve bu suretle kaydettii fikr gelimenin bir sonucu saymak
daha makuldr.

89

Sra Sizde 3
mam Mtrdnin tannmasn geciktiren birok neden sralamak
mmkndr. ncelikle merkezden uzakta, Maverunnehir blgesinde
yetimesi ve merkez ilim blgelerine seyahat etmemesi onun tannmasn
geciktiren nemli bir etkendir. kinci olarak felsef bir ortamda yetimesi
nedeniyle, belli bir entelektel bilgi birikimi olmayanlarn anlayamayaca
eserler telif etmesi ve eserlerinin kolayca anlalamamas, onun tannmasn
geciktirmitir. slm dnyasnn yksek eitim kurumlar olan Nizamiye
Medreselerinin Earlii ne karmas ve bu vastayla Earlikten Gazl,
Rz gibi byk ve mehur limler kmas, Mturidliin glgede kalmasna
yol amtr.

Yararlanlan Kaynaklar
Abdlcabbr, Kd (1988), erhu'l-Usli'l-Hamse, Kahire.
Eb Hanfe (1981), el-lim ve'l-Mte'allim, nr. M. Zhid Kevser, trc.
Mustafa z, [mam- A'zamn Be Eseri iinde], stanbul.
Ear, Ebl-Hasan (1987), Usl Ehli's-Snne ve'l-Cema, nr.
Muhammed Seyyid el-Celyend, Kahire.
Ear, Ebl-Hasan (1953), el-Lma f'r-Redd al Ehli'z-Zey ve'l-Bida',
Beyrut.
Flal, E. R. (1996), amzda tikadi slm Mezhepleri, stanbul.
bn Frek (1987), Mcerred'l-Maklt, Beyrut.
Mturd, Eb Mansr. (1970), Kitb't-Tevhid, Beyrut.
Nesef. Ebul-Mun (1970), Tabsirat'l-Edille, Beyrut.
Sarkaya, M. S. (2005). slm Dnce Tarihinde Mezhepler, Isparta.
ehristn (2005), Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler, trc. Mustafa z,
stanbul.
Teftzn, Sadeddn (1989), erhul-Maksd, Beyrut.

90


91

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

iliin ortaya k, kkeni ve lafz-stlah manalarn aklayabilecek,

iliin ortaya knda, siyas ve din ilii birbirinden ayrt edebilecek,

iliin kkeniyle ilgili nazariyeleri deerlendirebilecek,

mmet anlay ve itikad-amel grleri bakmndan, Zeydliin dier

i frkalardan ok farkl olduu konusunda tartabilecek,

Her zhirin bir btn vardr dncesini sistemlerinin merkezine

oturtan smiliyyeyi, dier i frkalardan ayrt edip alt kollar arasndaki
gr farkllklarn mukayese edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

ilik

Ehl- Beyt

mmet

Efdal-Mefdl

Zhir-Btn

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

nceki niteleri (zellikle ikinci niteyi) anlamaya alnz.

ilikten nce ortaya kan Hariclik gibi mezhepleri ve iliin kna

sebep olan dnemin din, siyas ve ictima artlarn anlamaya alnz.

iliin ortaya kndan nceki slm tarihini, sz konusu mezhebin

olumasna katks bakmndan dikkatli ekilde okuyunuz.

92

ilik I
GR
slm Mezhepleri Tarihinin belki de en nemli konusu saylabilecek a,
Ehl-i Snnetten sonra en fazla taraftar olan ve slm tarihindeki frkalamalara en belirgin katkda bulunan mezheplerden birisidir. slmn anlalmas,
yorumlanmas ve yaanmas hususunda Ehl-i Snnetten farkl bir slup
gelitiren ann ilk olarak ortaya knda dinin mi yoksa siyasetin mi daha
belirleyici olduu tartmal bir konudur. Tartma konusu olan dier bir
nokta, iliin zuhur ettii vaktin tespiti konusudur. Ayn zamanda ann
meruiyet iddialarnn temelini oluturan bu husus sadece Ehl-i Snnet
limleriyle i ulema arasnda deil, bizzat ann kendi iinde de tartma
konusu olmaya devam etmektedir. Hi phesiz buradaki ihtilaf, siyas bir
hareket olarak ilikle din bir mezhep olarak iliin tam manasyla
birbirinden ayrdedilmemesinden kaynaklanmaktadr. Elbette a bunu bir
arada deerlendirdiinden dolay iliin ortaya kn Hz. Muhammedin
zamanna kadar geri gtrmektedir.
ilikle ilgili tartmal konulardan bir dieri, onun kkeni konusundaki
grlerdir. iliin, Arap ve ran asll olduundan Yahudi-Hristiyan asll
olduuna varncaya kadar birok gr ortaya atlm ve her bir gr iliin
bu asllarla olan irtibatn kurmaya almtr. Bu soruya verilecek cevabn
iliin kollarna gre farkllaacan da gzden karmamak gerekir.
iliin ana kolunu oluturan Zeydiyye, smiliyye ve mmiyyenin tarih
sre ierisinde alm olduu ekil, onlarn kkeni ve hangi unsurlardan
etkilendikleri hakkndaki sorulara aklk kazandracaktr.

LN ORTAYA IKII VE KKEN

simlendirilme Meselesi
a, Arapada -y-a kknden gelen bir kelime olup taraftar, yardmc,
partizan, destekleyen ve bir konuda bir araya gelen klik anlamlarnda
kullanlmaktadr. Arap dilinde, bir kimsenin as denildiinde onun tbileri,
mensuplar ve destekleyicileri anlalr. Ksacas a, bir toplumda ayn
mesele etrafnda teekkl eden gruplardan (frkalar) her birisine verilen isimdir. Bu ynyle cemaat teriminden daha farkl bir anlam olan a, daha ok

93

ayrlma, blnme, paralanma anlamnda hizipleme ve kliklemeyi ifade

eden bir lafzdr. zellikle Hz. Osmann hilfetinin ikinci dnemi ile Hz.
Alinin hilafeti srasnda, Mslmanlarn farkl grler etrafnda toplanmalar zerine, topluluklar belirlemek iin, atu Ali, atu Osman, atu
Muaviye gibi ekillerde kullanlm ve bundan kesinlikle mezhep anlam
kastedilmemitir. a kelimesinin (tekil ism-i mensubu olan) i kelimesinin
oulu olduu ifade edilmise de, bu kelime lafzen deimeden mfred,
tesniye, cem, mzekker ve mennes olarak mtereken ayn manada kullanlmaktadr. a ismi lgat anlamyla tarih kaynaklarnn yan sra Snn
hadis literatrnde getii gibi, i hadis klliyatnda da hem lgat hem de
terim anlamyla ska gemektedir. Bu bakmdan burada belirtilmesi gereken
husus, lgat ve terim anlamlarnn birbirine kartrlmamas konusunda
gereken zenin gsterilmesidir; nk sz konusu kavram kargaas, ann
ortaya kyla ilgili deerlendirmeleri dorudan etkileyebilmektedir.
Terim olarak a, Hz. Peygamberin vefatndan sonra Hz. Ali ve Ehl-i
Beytini halifelie en layk insanlar olarak gren, Hz. Aliyi meru halife
kabul eden, ondan sonraki halifelerin de onun soyundan gelmesi gerektiine
inanan topluluklarn mterek ad olmutur (Flal, 1984, s. 15). Bylece
stlah bir anlam kazand andan itibaren a, e-a eklinde kullanlmak
suretiyle, Hz. Ali ve ona tabi olanlar ifade etmek iin zel bir isim haline
gelmitir ve filan adandr dendii zaman, o kiinin a mezhebinden
olduu anlalmaya balamtr.
Ehl-i Snnet ve a mensubu limlerin ann lafz ve terim anlamlaryla
ilgili aklamalarn, ann ne zaman ortaya kt sorusuna cevap
vermeden ve siyasi ve dini ilii birbirinden ayrt etmeden anlayabilmek
mmkn deildir. Snn limlerin tariflerinden yola kacak olursak, mesela
Ear (. 324/934) ay, onlara Aliye taraftar olduklar ve onu,
Reslllahn teki sahablerinin nne geirdikleri iin a denmitir
(Ear, Maklt, s. 5) ifadesiyle tarif etmektedir. ehristan (. 548/1153) de,
a zellikle Aliye tabi olanlardr. Onlar, ister ak ister gizli olsun, nass ve
vasiyetle onun imamlk ve halifeliini ileri srmlerdir. nanlarna gre
imamlk, onun oullar dna kamaz demektedir (ehristan, 1961, I, s.
146). Daha ak bir tarif, bn Hazm (. 456/1063) tarafndan verilmektedir.
Ona gre, Alinin Reslllahtan sonra insanlarn en stn, imamette en
fazla hak sahibi olduunu ve ondan sonra da oullar olduunu kabul eden
kimse, Mslmanlarn bu hususlar dnda ihtilaf ettikleri birtakm meselelerde onlara kar ksa bile bir idir. Ancak szn ettiimiz hususlarda
onlara kar karsa, o kimse, i deildir. Sonuta a ismi, dier
gruplardan farkl olarak, zellikle immet konusunda kendine zg
dnceleri olan bir frkann zel ismi olmutur.
i melliflerin tariflerine gelince, onlardan Kumm ve Nevbaht ay,
Nebinin zamannda Alinin taraftarlar diye isimlendirilen ve ondan sonra
da ona ballk gsterip onun immetini ileri srenler olarak bilinenlerin
tekil ettii Alinin frkasdr (Nevbahti, 1936, s. 15-16, Kumm, 1963, s.
15) eklinde izah etmektedirler. eyh Mfd (. 413/1022) de ann, Hz.
Peygamberin vefatndan sonra, ilk halifenin immet ve hilfetini
reddederek Alinin immetini kendi istek ve iradeleriyle kabul edenler
olduunu, immetin kesintisiz olarak devam edeceini, kendilerinin Aliye
tabi olduklarn, fakat Alinin kimseye tabi olmadn dnen Ali taraftarlarna verilen isim olduunu ifade eder. Talebesi eyh Ts (. 460/1067) ise
hocasnn tarifine nass ve vasiyet kavramlarn ekleyerek, iliin, Allahn
iradesi ve Peygamberin vasiyetiyle Alinin, Hz. Peygamberin vefatn

94

takiben btn Mslmanlarn imam tayin edildiine inanmak olduunu

belirtir (Ts, 1963, II, 56). ada yazarlardan Muhammed Cevd
Muniyeye gre a, dier frkalardan u grleriyle ayrlr: mam,
Nebiden gelen bir nasla tayin olmutur. Nebinin, halifesinin tayinini
unutmas ve halifelik iini mmetin seimine brakmas caiz degildir. mam,
byk ve kk btn gnahlardan korunmutur. Nebi immete bakasn
deil, Ali b. Eb Tlibi tayin etmitir ve o ashbn kesinlikle en stndr
(Muniye, 1989, s. 12-3).
Snn ve i kaynaklarn bu tariflerine gre a:
a) Hz. Aliye taraftar olanlarn,
b) Hz. Alinin bizzat Hz. Peygamberden sonra insanlarn en stn (efdal)
olduuna inananlarn,
c) Hz. Alinin bizzat Hz. Peygamber tarafndan imamlk ve halifelie tayin
olunduunu; dolaysyla halifeliin onun ve Ehl-i Beytinin hakk
olduunu ileri srenlerin,
d) Hz. Aliden sonraki imamlarn da mutlaka onun soyundan (Ehl-i Beyt),
ak veya gizli bir nass ile tayin ve vasiyet olunacan kabul edenlerin,
e) mamlarn byk ve kk gnahlardan korunmu (masm) ve zel
(vehb) bir bilgiyle donatlm olduklarn syleyenlerin tekil ettii bir
topluluktur (Flal, 1984, s. 18).
lk dnemde kullanlan at Ali ifadesiyle lafz mi yoksa stlah anlam m
kastedilmektedir?

i melliflerin yukarda ortaya koyduu tarifler, ilk bakta ann sanki

Hz. Ali ve hatta Hz. Peygamber zamannda vcud bulmu bir frka olduu
izlenimini uyandrmaktadr. Halbuki ilik, tarihi gerekler nda Hz.
Alinin zamannda bile bir frka haline gelmi deildir. Grnen o ki, Arap
dilinde ve gnlk hayatta stlah anlamnn dnda taraftar manasnda
kullanlan a kelimesinin Hz. Peygamberin baz hadislerinde gemesi,
ay byle bir anlaya sevk etmi olmaldr (Flal, 1984, s. 19-20).
Grld gibi i mellifler, meruiyet gerekesiyle ann lafz ve stlah
anlamn birbiri yerine kullanrken, baz Snn kaynaklar da o dnemdeki
mevcut siyas topluluk iin Rfziyye veya Sebeiyye isimlerini
kullanmlardr. Muhaliflerinin zem, dlama ve ayplama maksadyla
kullanm olduklar bu kavramlarn din ieriklerinin ve bununla ilgili dier
grlerin ne zaman, kimler tarafndan ve hangi artlarda savunulduu ve
aidiyeti konusunda ise nemli tartmalar vardr.
Sonu olarak imam veya halifenin, yani devlet bakannn gereklilii
konusunda Ehl-i Snnetle ayn gr paylamasna ramen a, Ehl-i
Snnetin aksine, immetin mmetin seimine ve takdirine braklm,
umumun yrtecei ilerden olmayp bilakis slmn temeli ve dinin rkn
olduuna inanmaktadr. Yine onlara gre Peygamberin bunu gizlemesi ve
yrtlmesini mmete brakmas dnlemez. Aksine, Allahn Peygamber
vastasyla mmete bir imam tayin etmesi ve o imamn da masm (bykkk gnahlardan arnm) olmas gereklidir. Nitekim a nass ve tayin
nazariyesine, yani Hz. Alinin Allah tarafndan Peygamber vastasyla imam
tayin ediliine inanmakta ve nasslar bu istikamette yorumlamaktadr. Ayrca
immet iddialarna mesned tekil edebilecek bir hadis klliyat da vcuda

95

getirilmitir. iliin tanmn bununla irtibatl olarak ele alan a, iliin

tohumlarnn bizzat eriatn sahibi tarafndan atldn sylemek suretiyle
szkonusu mezhebin zuhurunu Hz. Peygamber dnemine kadar geri
gtrmektedir.
ann, mezhebin ortaya kyla ilgili ileri srm olduklar rivyet ve deliller
iin ayrca 6. niteye mracaat ediniz.

iliin Teekkl
iliin ne zaman ortaya kt konusunda, Snn ve i limler arasnda
gr ayrl bulunduu gibi, i ulemann kendi iinde de bir birliktelik
mevcut deildir. Bu karkln en nemli sebebi, iliin siyasi ve dini
tarihinin iyi kavranamam ve hangi cephesinin ne zaman ortaya ktnn
salkl bir ekilde deerlendirilememi olmasdr. Belki bundan daha
nemlisi, hangi iliin ne zaman ortaya kp hangi unsurlar kapsadnn
mezhepsel kayglardan uzak bir ekilde tespit edilememi olmasdr. i
melliflerden bir ksm, immeti neredeyse nbvvetin bile nne geirecek
ekilde, Ali taraftarln Hz. Peygamberden ncesine gtrerek,
peygamberlere inen kitap ve sahifelerde Alinin velyetinin yazl olduunu
belirtirken (Kleyn, 1388, I, s. 437); ann byk ounluu, Ali
taraftarlnn (teeyy) Hz Peygamber devrinde, onun vastasyla ve
tevikiyle ortaya kp gelime kaydettiini, o devirde Alinin zelliklerinden
dolay ona muhabbet besleyen ve Peygamberin vefatndan sonra onun
imametini destekleyen, bata Selmn- Fris, Eb Zer el-Gfr, Mikdd b.
el-Esved ve Ammr b. Ysir gibi sahablerin, daha o zaman, Ali as diye
anldklarn belirtmektedirler (Ear, s. 15, Nevbaht, s. 15-6). i olmayan
aratrmaclar ise, ann, Hz. Peygamberden hemen sonraki hilfet
tartmalaryla; Hz. Osman dnemindeki olaylar srasnda; Hz. Alinin
hilfeti dneminde; Hz. Alinin ehit edilmesinden sonra; 61/680 ylnda
Kerbelada Hz. Hseyinin ehadetinden sonra meydana gelen Tevvbun
hareketiyle; 66/685 ylndaki Muhtar es-Sakafyle birlikte ve nass ve tayin
nazariyesinin ortaya kmasndan sonra olmak zere geni bir zaman
diliminde deerlendirmektedirler (Abdlhamid, 1994, s. 16-9).
lk grle irtibatl olan klsik Snn bak asna gre, Hz.
Peygamberin vefatndan sonra halife olacak kiinin kimlii konusunda kesin
ve belirleyici bir nass veya vasiyet bulunmad iin, Ensr ve Muhacirlerin
grleri, Sakfe toplantsnda ileri srdkleri gerekelerle, kendi bak
alar dorultusunda geliirken, Hz. Alinin baz yaknlar ve yukarda ismi
geen sahbler, hilfeti Hz. Aliye geen bir miras gibi deerlendirmilerdir.
Onlara gre, eer Hz. Peygamber miras olarak bir mal braksayd, nasl
yaknlarna kalacak idiyse, siyas manadaki mirasn da byle olmas gerekir.
Ehl-i Snnet ve a tarihileri Hz. Alinin ilk dnemde Eb Bekirin halife
seilmesinden holanmad, ona biat etmeye belli bir sre yanamad
hususunda ittifak halindedir. Hz. Alinin, Hz. Eb Bekir ve nde gelen dier
zevtla yapt konumalarda, kendisinin halifelie daha fazla hak sahibi
olduuna iaret ederek, Kureyin Reslllahn soy aac olmas durumunda,
Ehl-i Beytin bu soy aacnn meyvesi olacana atfta bulunduuna dair
kaytlar mevcuttur. Yine onun, hilfete benden daha layk kimse yoktur
(Taber, 18791881, III, s. 476) eklindeki ifadesi bunu teyid etmektedir.
Hz. Alinin ge biatn sadece, ei Hz. Fatmann Eb Bekire olan
krgnlna balayan limlerin grlerine katlmak mmkn deildir.
nk Hz. Ali, hilfetin Eb Bekirden ok kendi hakk olduunu

96

dnmekteydi. Her ne kadar mmiyye as, Hz. Peygamberin Aliyi

kendisinden sonra halife atadna dair birtakm nasslar zikretmi olsa da,
Peygamberin onu kendisinden sonra halife tayin ettiine dair ak bir nass
bulunmamaktadr. Nitekim i mellif Kleynnin mam Ali kendisine biat
edilmesi iin bir ar yapmamtr; toplumun yaptn kabul etmi ve
niyetini gizlemitir (Kleyni, Ravzatl-Kf, s. 246) eklindeki ifadeleri
bunu dorulamaktadr. Bunun iindir ki, sahbe ne adr-i Hum
hadisesinden ne de baka rivayetlerden halifelik konusunda bir nass ve tayin
manas karmamtr. Bu da, Hz. Ali hakknda varid olan nasslarda ya
halifelik manasnn ak olmadn ya da bu nasslarn o zaman mevcut
olmadn gstermektedir. Alinin nce immetin kendisine ait olacan
mit etmesi, bir sre getikten sonra, Eb Bekir ve daha sonra mere biat
etmesi, sonralar teekkl eden ann dncelerinin aksine, Alinin halife
olaca konusunda kesin ve sahih bir nas bulunmamas dolaysyladr. Eer
Hz. Peygamberden, kendisinden sonra Alinin halife olaca konusunda
kesin bir nas gelseydi, Muhacir ve Ensr da bu durumdan haberdar olsayd,
onlar mutlaka Hz. Peygamberin szne gre hareket ederlerdi.
Hz. Ali Eb Bekir, mer ve Osmann yerine hilfetin kendi hakk olduunu
dnmekte midir? Bununla din mi yoksa siyas liderlii mi kasdetmitir?

Alinin immetini kabul ve dier insanlar ona davet etme dncesinin,

din deil siyas bir tercih olarak balad sylenebilir. Eb Bekir ve mer
devrinde (11-23/632-644) devlet ve toplum idaresinde tamamyla liyakat ve
ehliyetin hakim olmas ve her iki halifenin de adalet ve hakkaniyete uygun
hareket etmeleri sebebiyle, toplumda baka bir idareceyi i bana geirme
zlemi ortaya kmam; dolaysyla Ali taraftarl belirli lde, siyas bir
taraftarlktan teye gememitir. Hatta Hz. Ali bu iki halifenin en yakn
danman olarak almtr. Ammr gibi bir taraftar da onlarn valileri
arasndadr. Fakat Hz. Osman devrinde (23-35/644-656) bu durum deimi;
halifenin yall, icraatndaki baz zaaflar, meyye ailesine mensubiyeti
dolaysyla valilik ve memuriyetlere yaknlarn tayin etmesi, onlar kontrol
edememesi, yaptklar yanl ilere gz yummas, kendilerine ly aan
ihsanlarda bulunmas, Emevlerin idare ettikleri yerlerin ahalisine kt
davranmalar, sonuta halk arasnda Hz. Osman ve evresine kar husumet
olumasna ve siyas anlamda ann gelimesine zemin hazrlamtr.
Hz. Ali lehindeki ilk hareket Velid b. Ukbenin valilii devrinde Kufede
ortaya kt. Kurr (Kurn okuyucular) diye anlan bir takm zhid kiiler,
Alinin hilfeti dneminde ve daha sonra, Ali asnn liderleri oldular. Bu
devrede atu Osman yahut Osman taraftarlar adyla mevcut halifeyi
destekleyen kesim zayflad ve adaletli bir devlet bakan aray ve
zlemiyle, at Ali yahut Ali taraftarlar olarak anlan; fakat toplumun dier
kesiminden farkl belirgin bir yaps olmayan grup, g ve itibar kazanmaya
balad (z, s. 60-1).
Bakent Medine dndaki slm beldelerinde, yukarda belirtilenler
yannda, slma sonradan girip ihtid edenler sebebiyle, halife aleyhinde
balatlan cereyanlar hzla geliti. iliin Hz. Osman dnemindeki fitne
olaylarna bal olarak ortaya kt grnde olanlar, daha ok bn Sebe
meselesinden hareket etmektedirler. Her ne kadar erken dnem i
kaynaklarda da, Hz. Ali hakknda, onun immetinin farz olduunu ileri sren
ilk kimsenin Yemenli bn Sebe olduu eklinde kaytlar mevcut ise de
(Nevbaht, s. 20), iliin bn Sebe ile birlikte Hz Osman dneminde
balad iddias nemli sorunlar iermektedir. ncelikle bn Sebenin
kimlii mehuldr ve kim olduu hakknda farkl rivayetler bulunmaktadr.

97

kincisi bn Sebe meselesinde, konuyla ilgilenen aratrclar arasnda gr

birlii olmad gibi, mterek noktalar bulmak da pek mmkn deildir.
Dier baz kaynaklarda ise, Hz. Osman dneminden hi sz edilmeksizin,
dorudan bn Sebenin Alinin tanrln iddia ettii, bunun zerine Alinin
onun yaklmasn emrettii; fakat daha sonra vazgetii sylenmektedir.
Ksacas bn Sebeyle ilgili rivayetler birbirleriyle elikilidir. Bu yzden
iliin douunun, Hz. Osman dnemindeki, tarihe fitne olaylar olarak
geen hadiselerle ve Sebeiyye ile dorudan irtibatlandrlmas pek mmkn
gzkmemektedir. bn Sebeye atfedilen fikirler ise, birinci asrn sonlaryla
ikinci asrn balarnda tartlan fikirler arasndadr. Hz. Osman dnemindeki
olaylara katlanlarn ounluunun gneyli olmas sebebiyle, onlara Sebeiyye
sfatnn verilmi olmas mmkndr. Ancak o dnemde bu kavramn
ieriinde muhtemelen Osman aleyhtarl vardr. Nitekim 51/671 ylnda
Aliye ve soyuna svlmesini protesto ederek ayaklanan Hucr b. Adiy iin de
Sebe sfat kullanlmtr (Kutlu, 2006, s. 9394). Hucrun Osman
aleyhtarlndan baka ar nitelikte belirgin bir vasf yoktur. Muhtemelen
Sebeiyye kavram, Ali taraftar Muhtar es-Sakafnin 67/686 ylnda, Musab
b. Zbeyr ve Kufeli erafn ibirlii ile ldrlmesi ve taraftarlarnn kltan
geirilmesinden sonra karmza kan, Muhammed b. el-Hanefiyyenin ad
etrafndaki kurgulara dayal farkllamalarda, itikad nitelikte ar grlere
sahip olan kimseleri tavsif iin kullanlmaya balamtr (Onat, 2000, s.44-5).
Cemel, Sffn ve Nehrevan savalarnda Ali ile beraber mcadele edenler,
Alinin as yani Ali taraftar idiler. Bunlar, daha sonralar iddia edildii
zere, onun beer-st bir varlk ya da Allah ve Peygamber tarafndan
grevlendirilmi bir imam olduunu iddia etmiyorlar, sadece siyas manada
onun immet ve hilfetini destekliyorlard. te bu grup slm tarihinde
genellikle e-atl-l, yani ilk Ali taraftarlar olarak anlmlardr.
ann kendine has bir doktrin ortaya koyarak mezheplemesi dnemi
bundan ok sonra olacaktr (z, s. 62). Alinin 40/661 ylnda bn Mlcem
isimli bir Haric tarafndan ldrlmesini takiben, Kufede, babasnn mer
halefi kabul edilen ve alt ay kadar halife olan Hasan b. Alinin, Muaviye b.
Eb Sfyan ile yapt anlama sonucu halifelikten ekilmesi, mcadeleyi
srdrp kesin zafere ulamak isteyen Ali taraftarlarnca ho
karlanmamtr.
Hz. Hasann 49/671 yahut 51/673 tarihinde, Cade adl hanm
tarafndan, tarihi rivayetlere gre, Muaviyenin tevikiyle zehirlenerek
ldrld konusunda yaygn bir phe ortaya kmtr. Hasann lmn
takiben Muaviyenin baskc idaresinden rahatszlk duyan Ali taraftarlar,
immeti kabul etmesi iin Hseyin b. Aliye yneldiler. Fakat Hasann
Muaviye ile yapt antlamaya uyan Hz. Hseyin, Muaviyenin vefatna
kadar ona ettii biata sadk kalm ve o hayatta iken herhangi bir siyas
teebbste bulunmamtr. Hasann vefatndan sonra Kufe asnn
Muaviyeye isyan teklifini, Muaviye ile kendi arasnda feshi caiz olmayan bir
antlama olduunu hatrlatarak reddetmitir. Muaviye devrinde, Ali ve
sevenlerine lanet edilmi ve Ali taraftarlar zulm ve bask altnda
tutulmutur. Buna tepki gsteren Hucr b. Adiyle birlikte yaknlarndan be
kii Muaviye tarafndan ldrlmtr. te Emevlerin bu tr uygulamalar,
zellikle Kufedeki Ali taraftarlar ve Mslmanlarn genelinde derin nefret
duygusu meydana getirmitir.
Bar antlamasna muhalefet edip olu Yezidi halifelik iin veliaht tayin
eden Muaviyenin 60/680 ylndaki lmnden sonra Hz. Hseyin, Yezide

98

biat etmeyi reddetmitir. Bununla birlikte Kufe ileri bata olmak zere ok
sayda kabile lideri, Hseyine yazdklar mektuplarda, Emevleri ortadan
kaldrmak iin teebbse getii taktirde kendisini kesin olarak
destekleyeceklerini vaat ettiler. Sonuta yaplan ikazlara ramen Iraka
gitmekte srar eden Hseyin, 61/680 ylnda yanndaki az sayda aile efradyla
birlikte Kerbelada hunharca ehid edilmitir. Hseyin ve ailesinin byle feci
bir katliama maruz kalmas, ann mezhep olarak teekkl srecine
girmesinde son derece etkili olmutur (z, s. 63). Burada zellikle
belirtilmesi gereken husus, Kerbela olaynda da nass grne dair herhangi
bir ize rastlanmam olmasdr. Ne Kufe asnn Hseyine gnderdii ar
mektuplarnda ne de Hseyinin cavab mektuplarnda bu hususa ilikin bir
aklama bulunmamaktadr.
Kufelilerin Hseyine destek szlerini tutmamalar neticesinde Hz.
Peygamberin torununun Emev ordusu tarafndan ldrlmesi, Kufe as
zerinde derin znt meydana getirdi. Yaptklarndan muzdarip olma,
birbirlerini tvbeye ve ehitlie arma eklinde davranlar gelitirdiler. Bu
sebeple Emevlerden Hseyinin intikamn almak iin canlarn feda etme
pahasna, Sleyman b. Surd el-Huz tarafndan sevk ve idare edilen
Tevvabn (tvbekrlar) adyla bir hareket balatld. Glerini birletirerek
65/684-5 ylnda Kufeden ayrlan drt bin civarnda gnll, Hseyinin
kabrini ziyaret ettikten sonra Aynl-Verde yaknlarnda Emev ordusuyla
karlat. Cereyan eden savata, liderleri Sleyman b. Surd dahil olmak
zere ou kltan geirildi.
Yezid b. Muaviyenin lmn takiben, Alinin Medin valisi Sad b.
Mesudun yeeni Muhtar b. Eb Ubeyd es-Sakaf, Kufe ilerinin liderliine
soyunarak, Hseyinin ldrlmesinde dahli bulunan tm insanlardan
intikam alaca szn verdi (z, s. 64). Muhtar Kufedeki hareketini
balattnda, Hz. Hseyinin olu Ali b. Hseyine (Zeynelbidn) mektup
yazarak, kendisine biat etmek istediini, onun imam olduuna inandn ve
davetini hakim klacan bildirdi. Fakat Zeynelbidn onun bu teklifini
reddettii gibi, mektubuna cevap bile vermedi. Muhtar ondan umudunu
kesince, bu defa, Hz. Aliin Ftma dndaki bir hanmndan olma olu
Muhammed b. el-Hanefiyyeye mektup yazarak ayn eyleri onun iin
yapmak istediini bildirdi. Ardndan insanlar onun imametini kabule ard
(Mesud, 1958, III, s. 84). Bylece bnl-Hanefiyye, ann bilfiil lideri
olmu ve Muhtarn davasna manev destek vermitir. te bu srada bn
Sebenin ismini tayan Sebeiyye grubu, Muhtarn komutasnda oluturulan
ve Hseyinin cn almak iin harekete geen Keysniyye hareketine
szmtr. Bu dnemde, a yanllarnn byk blm Muhtar destekledi.
Muhtar ak bir ekilde bnl-Hanefiyyenin yeryznde adaleti hakim
klacak imam ve gelmesi gereken mehd olduunu ilan etti. Bylece onun
imaml ve kendi liderlii altnda radikal (l) bir i grup tekil eden
Muhtarn taraftarlar, Hseyinin katlinde sorumluluu olanlar arayp
bulmak ve ldrmek suretiyle Kerbelann intikamn aldlar. Hatta onlar,
Hzir rma yaknnda bir Emev ordusunu malup ederek, Kerbela
faciasnn sorumlusu Irak valisi Ubeydullah b. Ziyd ldrdler. Fakat
Muhtar, 67/687 ylnda Musab b. Zbeyr tarafndan bozguna uratld ve altsekiz bin kadar taraftaryla birlikte ldrld.
Muhammed b. el-Hanefiyye vefat edecei srada olu Eb Him
Abdullah kendisinden sonra liderlii yrtmek zere atam, eer imkan
olursa halifelii ele geirmesini emretmi, asna da, onu kendilerine lider
olarak atadn bildirmitir. Eb Him bylece ann emiri olmu ve bu

99

grevi yrtmtr. Hicri birinci asrn sonlarna doru Eb Him, herhangi

bir rakibi olmad iin, neredeyse tm ann imam konumuna gelmitir.
Onun etrafnda toplanan baz gruplar da, onun Humeymede, Peygamberin
amcas Hz. Abbasn torunlarndan Muhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbas
vas tayin ettii (Nevbahti, s. 42) eklindeki bir iddia ile bu hareketin iinde
yer almlard. Abbasoullarnn, Emevleri devirip baa gemelerinden
sonra, nceden ibirlii yaptklar Alioullarn dlamalar zerine, ilk defa
ciddi olarak Abbsiyyn-Aleviyyn ekimesi tarih sahnesine kmtr
(Kutlu, s. 94).
Muhammed b. el-Hanefiyyenin ismi etrafnda ortaya kan
Keysniyyenin, onun lmedii, Radv danda gizlendii (gaybet), bir gn
insanlarn arasna geri dnerek yeryzn adaletle dolduraca (mehd)
eklindeki inanlar, i farkllamalarn ilklerinden olarak kabul edilebilir.
Vasiyet nazariyesine dayanan Keysniyye, Peygamberin, Aliyi vas olarak
atadn ne sryor; bunu ondan sonra Hasan ve Hseyine, sonra da
bnl-Hanefiyyeye tayor; ondan sonra ise olu Eb Hime gtryordu.
Bu gelime a hareketinin paralanmasna ve birinci asrn sonunda bir dizi
frkaya blnmesine yol amtr. Her bir frka Eb Himden vasiyetli
olduunu iddia etmitir.
Daha nceden Sebeiyyede mevcut olmasna ramen, zellikle bnlHanefiyye ve olu Eb Himden sonra ortaya kan ve ult (arlar)
olarak isimlendirilen frkalarn ileri srd ar dnceler (ulv), iliin
teekkl srecinde nemli bir yere sahiptir. Daha sonra mmiyyenin bir
ksmn szgeten geirerek kabul ettii bu grler; ilh ruhun Hz.
Peygambere, sonra da Ali ve evlatlarna hull ve intikal etmesi, Allahn
kula, kulun da Allaha benzemesi (tebh), Allahn bir eyi bilmezken daha
sonra bilmesi (hudsl-ilm) veya bir eyin iyi yahut kt olarak ortaya
kacan bildirmiken aksinin zuhur etmesi (bed), peygamberliin sona
ermeyecei, zaman iinde immetin peygamberlie dnecei, imamlarn
Peygamberin vassi olup nbvvet otoritesine sahip bulunduklar, gayb
bildikleri, bir ksmnn lmeyip gzden uzaklatklar ve tekrar dnecekleri
(recat), ruhlarn bir bedenden dierine intikali (tensh/ruhg), bu yolla
ahiret hayatnn iptali, din nasslar bir gerekeye dayanmakszn batn
anlamda tevil ve onlardan kastedilmeyen baka anlamlar karma, bu
yntemle haram helal, helali de haram sayma ve ibadetlerin farziyetini
kaldrma (ibha) gibi, slm toplumunca tasvip edilmeyen ve ou sahih
slm inancna ters konular zerinde younlamaktadr.
lk dnemden itibaren ortaya kan bu gruplardan Hz. Alinin ilahln ve
lmszln ileri sren Sebeiyye, Alinin ilahln, vasliini, Ali
evldnn kutsalln, gelecei bildiklerini, tensh, recat, bed ve ibha ile
ilgili iddialar ileri sren Keysniyye mterek ismi altnda toplanan
Beyniyye, Cenhiyye, Harbiye, Himiyye, Kerbiyye, Muhtriyye ve
Rizmiyye gibi frkalar, l frkalar olarak kabul edilmektedir. smail b.
Caferin lmediini, tekrar dnp dnyay slah edeceini ileri srenlerler,
her zhirin bir btn bulunduunu iddia ederek btn tevile ynelen
smiller, Karmatler, Btnler, Sebiyye, Muhammire ve gnmzdeki
inan ve tatbikatlar itibaryla Nizriyye, ann l frkalarndandr. smen
bn Nusayr en-Nemrye nisbet edilen, Hz. Aliyi ilh kabul eden ve
gnmze kadar gelen Nusayriyye veya Nemriyye yine bu tr
frkalardandr. Ayn ekilde eyh Ahsye nisbet edilen eyhiyye, Bb Ali
Muhammed rzye bal olan Bblik ve mstakil bir din olarak ortaya
kmadan nceki Bahlik de birer l frka zellii tamaktadr (z, s. 71).

100

snaeriyye (On ki mamclar) veya Caferiyye olarak da isimlendirilen

mmiyyeye gelince; ikinci hicri asrdaki ileme srecine baktmzda,
henz on iki imam zincirinin teekkl ettiini gsteren hibir belirti yoktur.
Tartlan konular, daha ok hilfetin Alinin hakk olduu, Eb Bekir ve
merin onun hilfet hakkn gaspettii hususlarnda younlamaktadr. Bu
asrda a, mmetin dier kesimlerinden kendilerini farkl gren, toplum
tarafndan da farkl olarak alglanan bir topluluun ismi olarak stlah zellii
kazanmtr. Ancak bu topluluun olumsuz ynlerini vurgulamak ya da onlar
kt gstermek amacyla Rfza, Sebeiyye gibi isimlerin de kullanld
bilinmektedir. kinci hicri asrda, i farkllamasnn odanda mevcut olan
ulhiyet, nbvvet gibi ar fikirler zamanla ayklanm ve ortaya mmiyye
kmtr.
ann Zeydiyye, smiliyye ve mmiyye gibi gnzmze kadar
yaayan byk kollar bulunmaktadr. Bunlarn dnda ann ult adyla
bilinen onlarca kk frkas vcut bulmu; ancak ar grleri sebebiyle
bunlarn pekou gnmze ulaamamtr (Onat, 2000, s.35).

iliin Kkeni
a frkalarnn gr ve dncelerini inceleyen eski ve yeni aratrmaclarn
bir ksm, bu frkann deiik din ve felsef sistemlerden etkilenme sonucu
ortaya ktn ileri srmtr. Bir grubun iddiasna gre, imamn nass ve
vasiyetle tayin ve tespit edilecei dncesi, slm toplumuna, Yahudi asll
olup slma girdiini ileri sren Abdullah bn Sebe vastasyla intikal
etmitir. Onun ileri srd dncelerle ann kabul ettii prensipler
arasnda byk benzerlikler bulunmaktadr. Bu nedenle iliin Yahudi
dncesinden kaynakland; bnyesindeki cehlet, arlk ve hevya tabi
olma hususlar dikkate alnd zaman ise Hristiyanlkla paralellikler arz
ettii ileri srlmtr.
Bir baka hipotez, Araplarn hr seime, Farslarn ise hkmdarlk ve
bunun versetle intikaline meyilli olduklar; tabiatlar gerei halifenin
seimle i bana geleceini dnmemeleri; Hz. Peygamberin vefatn
takiben, vrisi olmayanlarn onun halifeliini stlenmelerini hilfeti
gasbetmek olarak kabul etmeleri; slm perdesi altnda Ehl-i Beyt muhabbeti
izhar ederek Alinin grd muameleye kar kmalar; Hz. Hseyinin
ran hkmdar Yezdcrdn kzyla evlilii sebebiyle Hseyinin neslini
eski hkmdarlarnn vrisleri gibi kabul etmeleri ve Selmn- Fris gibi Hz.
Ali yanllarnn ran asll olmas gibi sebeplere dayanlarak iliin Fars
kltrnden etkilenme sonucu ortaya kt iddiasdr. Bu arada
bnyesindeki l unsurlar tarafndan kabul edilen tensh, tecsm, hull ve
benzeri inanlar dikkate alan baz kimseler, ann Budizm, Brahmanizm ve
Mecslik gibi eski Asya inanlarndan kaynaklandn ileri srmlerdir.
Belirtilen bu iddialar, i frkalarn domasndan sonra, onlarn baz
grlerini merkeze almak suretiyle, bunlar sadece bir kkene balamaya
alan indirgemeci yaklamlar olarak grlmelidir. Bilindii gibi ann
ortaya knda, btn bu gr ve dncelerin tesinde, siyas bir
taraftarlk sz konusu idi. Bu taraftarln Kerbel olayna kadar devam ettii,
din anlamda mezhepleme olgusunun ise ok daha sonra ortaya kt
bilinen bir gerektir. Bu devreden sonra gelien ve farkl din ve kltrleri de
iine alarak genileyen slm toplumu iinde, -dier slm mezheplerinde
olduu gibi- ann da bir lde baz kltrleri etkiledii ve onlardan da

101

etkilendii kabul edilebilir. Zira etkileim karlkl olduu gibi, bu az veya

ok btn mezhepler iin geerli olan bir olgudur. Bu yzden slm
toplumunda ortaya kan siyas ve itikad bir fikrin, sistemin ve frkann
kaynan, iinde bulunduu din, siyas, toplumsal ve coraf artlar dikkate
almadan, btnyle slm d din ve inanlara balamak ve indirgemeci bir
tutum taknmak isabetli grlmemektedir (z, s. 72).

ZEYDYYE ASI
Zeydiyyenin Teekkl ve Tarihesi
Zeydlik, mmiyye asnn drdnc imam Ali b. Hseyin
Zeynelbidnin (. 94/712) olu Zeyde (. 122/740), ondan sonra da olu
Yahyaya (125/743) uyarak onlarn immetini ileri srenlerin mezhebidir
(Flal, 1996, s. 123). i frkalar arasnda mutedil ve Ehl-i Snnete en
yakn olmas ve dier i gruplarn aksine, ilk halifeyi kabullerinden
dolay Makdis ve Mesd gibi baz ilk devir mellifleri, hakl olarak
Zeydlii ann dnda tutmulardr. Onlarn itikatta Mutezile, amelde de
Eb Hanifenin mezhebini takip etmi olmalar, bu yaknlamay daha da
glendirmektedir. Her eyden nce, daha sonra Ehl-i Snnet adn alacak
ana bnyenin mensuplaryla mam Zeyd ve tabileri ayn siyas ve toplumsal
artlara tepki gsteriyorlard. Eb Hanifenin, Zeyde yardm ederek onu
desteklemenin gerekliliini syleyip onunla birlikte zlim saydklar Emev
idarecilerine kar bakaldrmann vcip olduuna dair fetvlar vermi
olmas, bunun en nemli kantlarndan birisidir. Bugn Zeydlerin youn
olarak yaad Yemende, Snn filerle bu mezhebin mensuplar
arasnda din, hukuk ve toplumsal adan herhangi bir atma olmad gibi,
her iki topluluk ayn camide, ayn imamn arkasnda namaz klabilmektedir.
80/699 ylnda, mmiyyenin drdnc imam kabul edilen Ali
Zeynelbidnin olu olarak Medinede doan Zeydin yetiip olgunluk
ana geldii devrede Hz. Ali taraftarlar, Hz. Hseyin ve ailesinin
Kerbelada katledilmeleri sebebiyle, Emevlere kar byk bir dmanlk
besliyorlar ve onlara isyan etmek iin frsat kolluyorlard. Kerbela
faciasndan sonra Tevvbun hareketi ve Muhtar es-Sakafnin isyanna
Emevlerin kanl mdahaleleri ve toplum genelinde uygulam olduklar
zulm politikalar, Halife Him b. Abdlmelik zamannda Zeyd b. Alinin
liderliinde yeni bir isyan hareketinin ortaya kmasna sebep olmutur.
Emevlerin hakszlklar ve Ehl-i Beyte dmanlklar, zellikle Ehl-i
Beytin iinde lider durumunda bulunan kimselerin Emevlere bakaldrsna
sebep olmutur. Zeydin isyan da byle bir ortamda gereklemitir. Hz.
Alinin vakflarnn idaresinden doan sorunlarn zm iin Zeyd, Halife
Hima mracaat eder. Hiam onu huzuruna alr, ama hrmet gstermez.
Onun bu tutumunu eletiren Zeyde kar ise kaba davranp hakarette
bulunur. Hatta onun hilfet arzusuyla yanp tututuunu; fakat bir cariyenin
olu olmas sebebiyle onun bu makama layk olmadn syler ve
huzurundan kovar. Hz. Alinin soyundan gelmenin halife olmak iin yeterli
olduunu belirten Zeyd ise, daha ileri giderek, Hima kar tavrlarnn
bundan byle farkl olaca tehdidinde bulunur (Taber, VII, s. 164-6).
Zeydin Emevlerle arasnn bozulmasnn baka bir sebebi, eski Irak valisi
Halid b. Abdullahn Zeyde birtakm balarda bulunup emanet mal
verdiinin iddia edilmi olmasdr. Bu iddiayla vali sorgulanp serbest

102

braklr. Fakat Kufeliler, Emevlerin yaptklarna tepki gstererek, Zeydi

Kufede kalmaya raz ederler ve sonra da isyan etmeye tevik ederler (Kutlu,
s. 96).
Elbette Zeydin isyann ve Zeydiyyenin douunu sadece bu olaylara
balamak doru deildir. Zeydin hilfetle ilgili bir beklentisinin
olabileceini de burada gzard etmemek gerekir. nk o, hilfetin
Alioullarna ait olduuna ve bunun iin klcn ekip mcadeleye atlarak
Allahn kitab ve Peygamberin snnetine davet eden kimsenin imam olmas
gerektiine inanyordu. Bu yzden Zeyd b. Alinin isyan, temelde iktidar
mcadelesine dayanyordu. Muhtemelen Ali-Fatma soyundan gelen,
yetenekli ve iyi eitim alm biri olarak, iktidar ele geirdii taktirde,
Emevler tarafndan katledilen atalarnn intikamn almay hedefliyordu.
Burada Zeydi harekete geiren en nemli hususlar, Emev-Him ekimesi
ve Emevlerin kt ynetimleridir. nk onlar, iktidar iddet ve zorbalk
yoluyla gasp ettikleri gibi, muhalefetin gittike ykselen sesine iddet ve
zulm politikalarn artrmak suretiyle cevap veriyorlard (Gkalp, 2006).
Zeydiyyenin bir mezhep olarak teekkln tamamlamasna kadar,
bazlarn bizzat Zeydlerin yrtt, bazlarna ise sadece itirak ettikleri
bir dizi isyan hareketi vuku bulmutur. Bu hareketlerin ilki ve en nemlisi
Zeyd b. Alinin isyandr. Kufedeki Ali taraftarlar, kendisine gelip yz bin
kadar kiinin destek sz verdiini belirterek, Kufeden ayrlmamas
hususunda Zeyde bask yaptlar ve bu srarlarn onu ikna edinceye kadar
srdrdler. Kufe halkndan on be bin kadar kiinin kendisine biat
sunduunu tespit eden Zeyd b. Ali, 121/739 ylnda isyan hazrlklarna
balad. Bu durumu gren Abbasoullarndan Davud b. Ali, Kufe halknn
bu tevecchnn kendisini yanltmamasn, daha nce Ehl-i Beytin urad
felaketlerden ibret almasn tleyerek ona gerekli ikazlar yapmsa da,
Zeyd, amcazadesinin bu uyarlarna aldrmayarak propaganda faaliyetlerine
hz verdi.
Siyas otoriteyle ilikiler konusunda Zeydiyyeyi dier i frkalardan ayran en
nemli zellik sizce hangisidir?

Zeyd b. Ali, on ay kadar Kufede kaldktan sonra iki aylna Basraya

gidip tekrar Kufeye dndnde, halk Allahn kitabna, Peygamberin
snnetine, zlimlerle cihda, mazlumlar korumaya, mahrumlara yardma,
ganimeti ehil olanlar arasnda eit ekilde datmaya, Ehl-i Beytin hakkn
ihlal edenlere ve onlardan olmayanlar hilfet makamna getirenlere kar
Ehl-i Beytin immetini kabul iin biat etmeye ard. Durumun ciddiyetini
anlayan Emevilerin valisi Yusuf b. mer, Kufede saklanmakta olan Zeydi
arattrd ise de bulamad. Bu esnada Zeyd ve adamlar, 1 Safer 122/6 Ocak
740 aramba gecesi balatacaklar isyann son hazrlklarn yapyorlard.
Valinin durumdan haberdar olduu konusunda istihbarat alan Zeyd, isyan
ne almak istedi ise de muvaffak olamad. Zira vali, Kufe halknn byk
mescitte toplanmalarn emretmiti. Zeydin taraftarlar valinin bu emri
zerine korkuya kaplarak mescide geldiler. Zeyd o gece kendisine biat
edenlerden sadece 218 kiiyi bir araya getirebildi. Dierlerinin nereye
gittiini sorduunda, mescitte mahsur kaldklar cevabn ald. Biat eden
kimse iin byle bir mazeretin olamayacan syleyerek, say itibariyla denk
olmasalar da isyan balatma karar ald.
Emevlere iddetle mukavemet eden Zeyd ve taraftarlar, hasmlarndan
yetmi kadarn ldrmelerine ramen malup oldular. Bana isabet eden bir
okla yaralanan Zeyd ksa bir sre sonra ld. Emevler Zeydin cesedini uzun

103

mddet Kufe plnde bakalarna ibret olsun diye asl olarak braktlar.
Zeydin olu Yahya, babasnn taraftarlarnn bulunduu Horasana kap
cann kurtardysa da, yl sonra 125/744 ylnda giritii isyanda o da
babas gibi katledildi (z, s. 75-6).
Zeyd b. Alinin isyan, baarszlkla neticelenmi olmasna ramen,
Zeyd fikirlerin oluumu bakmndan baz nemli sonular dourmutur. Bu
isyanda Zeydliin geliim srecini etkileyen belki de en nemli olay, Zeyd
b. Ali ile taraftarlar arasnda geen Eb Bekir ve mer hakkndaki bir
tartmadr. Zeydin cemaati iinden ileri gelen bir kesim, Emevlerin
tahrikiyle Zeyde gelerek ona Eb Bekir ve mer hakknda ne dndn
sordular. Zeyd, her ikisi hakknda hayrdan baka bir ey syleyemeyeceini,
hibir Ehl-i Beyt mensubunun onlarla iliiini kesmediini, onlar sevmez ise
dedesi Alinin efaatinden mahrum kalacan, onlarn iyi insanlar olup
Emevler gibi zlim olmadklarn aka ortaya koydu. Bu szlerine itirazlar
ykselince Zeyd u cevab verdi: Biz hilfete dierlerinden daha laykz.
Onlar bizim elimizden bu hilafeti aldlar. Ancak Kurn ve snnetle
hkmedip insanlar arasnda adaletli olduka bu davranlar onlar kfre
gtrmez (Taber, VII, s. 180-1). Bu cevaptan tatmin olmayan taraftarlar
Zeydi terk ettiler. O da kendisini brakanlar beni brakp katnz, beni terk
ettiniz (rfeztumn) eklinde suladndan dolay, kendisinden ayrlanlara
Rfiz dendi (Badad, s. 36-7).
Sz konusu bu olay, Zeydiyyenin immet nazariyesinin omurgasn
oluturan efdal (en faziletli) ve mefdl (daha az faziletli) nazariyesinin ortaya
kmasna sebep olmutur. Buna gre, hilfet iin gerekli vasflara sahip en
uygun kii olan Hz. Ali dururken, daha az faziletli olan Eb Bekir ve mer,
adaletle hkmetmeleri kouluyla imam olabilir. Zeyd b. Alinin bu gr,
Zeydiyyenin immet nazariyesinin ekillenmesinde byk nem
tamaktadr (Gkalp, 2006).
Zeydiyyeye gre, meruiyet asndan, Hz. Eb Bekir ve Hz. merin
otoritesiyle Emevlerin otoritesi arasnda bir fark var mdr?.

Zeyd b. Alinin, imam olacak kiinin bizzat klcn ekerek mcadele

etmesi gerektii fikri ve Eb Bekir ile mer hakkndaki kanaatleri,
Zeydiyyeyi dneminin dier i hareketlerinden ayrmtr. Zeyde gre
Alinin Fatmadan gelen neslinden lim, zhid, cmert ve zulme kar kan
kim olursa olsun imamdr. Takiyyeye uyarak evinde oturan, siyasete
karmayan ve cihattan geri kalan kimse ise imam saylamaz. mam Allah
yolunda gerek anlamda cihat eden ve mensuplarn savunan kimsedir.
mamn Hasan veya Hseyin evldndan olmasnn bir nemi yoktur, her
ikisinin soyundan da olabilir. O, bu gryle immeti sadece Hseyin
soyunun hakk olarak gren smiliyye ve mmiyyeye muhalefet etmi
bulunmaktadr. Bu sebepten dolay, daha sonra Hasan neslinden gelen bir ok
Ehl-i Beyt mensubu Zeydiyyeye tabi olmutur.
Zeyde gre, immet artlarn tayp da immetini iddia eden kiinin,
insanlar kendisine tabi olmaya armas arttr. Bu kanaatinden dolay
aabeyi Muhammed Bkr kendisine itiraz ederek, senin dncene gre
babamz Ali Zeynelbidn, ortaya kp insanlar kendi immetine
armad ve isyan etmedii iin imam olmamas gerekir dedii ve
Zeydin de buna karlk vermedii nakledilmektedir. Dneminin nde gelen
limlerinden birisi olmas sebebiyle saygn bir statde bulunan Zeyd b. Ali,
kendisine nisbet edilen ve saylar on altya ulaan kitap ve rislelerin
yazardr. Zeydin en nemli almas kabul edilen el-Mecm adl eser,

104

fkh ve hadis konularnda cem edilmi el-Mecmul-fkh ve el-Mecmulhads olarak iki ksmdan meydana gelmektedir (z, s. 78-9).
Zeydiyyenin din ve siyas bir hareket olarak balangc neredeyse btn
kaynaklarda Zeyd b. Aliye kadar geriye gtrlse de, Zeydiyyenin itikad
bir frka olarak teekkl belli bir sre iinde gereklemitir. Bu erevede
Zeyd b. Ali ile balayan ve Ksm er-Ressye (. 246/860) kadar geen
dnem, Zeydliin teekkl asndan nem arzetmektedir. Zeydin
lmnden sonra Zeyd hareket olu Yahy tarafndan Horasan blgesine
tanmtr. Abbasoullarnn iktidara gelmesi, Zeydin takipileri asndan
mspet bir durum yaratmamtr. nk Abbaslerin kendilerini aldattn
dnen Alioullar, hilfet hakkn elde etmek iin mcadelelerine devam
etmilerdir. Zeyd immeti de zaman iinde Hseyin evldndan Hasan
nesline gemi ve Hz. Hasann torunu Abdullahn olu Muhammed enNefsz-Zekiyye tarafndan srdrlmtr.
126/744 ylnda Halife II. Velidin lmn takiben Ebvda toplanan ve
aralarnda Abbs byklerinin de bulunduu Himler tarafndan kendisine
biat edilmesi hususunda ittifak edilen en-Nefsz-Zekiyye, immetini ilan
etti. O devrede zhidne zellikler gsteren Mutezile ileri gelenleri de
kendisine biat ettiler. Oullar ve kardelerini temsilcileri olarak muhtelif
yerlere gnderen en-Nefsz-Zekiyye, 145/762 ylnda Medinede Abbas
halifesi Mansra kar kym etti. Kardei brahim de Basray ele geirdi.
Bylece Medine ve Basra fiilen onlarn eline gemi oldu. Fakat her ikisinin
de hakimiyeti uzun srmedi. En-Nefsz-Zekiyye iki ay on yedi gn sren
Medine hakimiyetinden sonra Abbas gleri tarafndan 14 Ramazan 145/ 6
Aralk 762 tarihinde ldrld. Ondan sonra imam olarak kabul edilen
kardei brahim de bir sre sonra Abbasler tarafndan katledildi. Bundan
sonra Zeydler, Yahy b. Abdullah el-Msenn (. 175/791-2), Maripteki
drisler hnedannn kurucusu dris b. Abdullah (. 175/791-2), dris b. dris
(. 213/828), Muhammed b. Tabtab (. 199/814-5), Muhammed b.
Sleyman b. Davud (. 200/815-6), mam Cafer Sdkn oullarndan
Muhammed Dibc (. 225/840), brahim b. Mus b. Cafer (. 200/816),
Ksm er-Ress (. 246/860), Muhammed b. Muhammed b. Zeyd (.
202/817-8), Muhammed b. Ksm b. Ali Shibut-Tlekn (. 250/864),
Yahy b. mer b. Yahy b. Hseyin (. 250/864), Hasan b. Zeyd b.
Muhammed b. smail (. 270/883-4) ve kardei Muhammed b. Zeyd b.
Muhammed b. smail (. 287/900) gibi isyanc Ehl-i Beyt imamlar
tarafndan temsil edildiler (z, s. 81).
Zeydler, Emevler ve Abbaslere kar isyanlarnda baarl olamaynca,
faaliyetlerini nfuz boluu olan blgelere kaydrmlardr. mmetin kendi
haklar olduuna inanan Zeydler iin hedef, her zaman iktidar ele geirmek
olmutur. Uzunca bir sre dank halde kalan Zeydler, Abbas halifelerinin
siyas otoritelerinin zayflamasndan istifadeyle rann kuzeyindeki
Taberistanda, gneyde de Yemende yeniden ayaklanrlar ve iki ayr devlet
kurarlar. Taberistandaki Zeydlik, en-Nsr lil-Hak denen el-Utrun
vefatna (305/917) kadar hakimiyetini srdrr. Bundan sonra
Taberistandaki kontrollerini kaybeden Zeydler, Abbasler ve onlara bal
emirliklerin tazyiki ile Giln ve Deylemn tarafna doru ekildiler. Buradaki
faaliyetleri gittike azalan Zeydler, nemli bir varlk gsteremeyip say ve
nfuz itibariyle tedric bir kayba uradlar. Sonuta, bir baka i mezhep
olan snaeriyyeye zemin hazrlayarak 10/16. asrda tamamen ortadan
kalkm oldular.

105

Gneyde Yemen Zeydlii ise gnmze kadar varln srdrmtr.

Ksm b. brahim er-Ress (. 246/680) ve el-Hd lil-Hak olarak bilinen
torunu zamannda nemli fikri gelimeler gsteren Yemen Zeydlii 6/12.
yzyldan itibaren snrlarn genileterek Tihmeye kadar uzanrsa da,
Msrn Osmanllara geii ile onlarn hakimiyeti altna girmek zorunda
kalr. En son Yahy, 1322/1904 ylnda imam olmutur. O, Osmanl devletine
kar cihat ilan ederek yeni bir mcadele balatmtr. Bunun sonucunda
Osmanllar 1918 ylnda Yemeni terk ederek idareyi Yahyya brakmak
zorunda kalmlardr. Bylece mam Yahy, 1367/1948 ylndaki lmne
kadar 44 yl Yemende Zeyd hakimiyetini srdrmtr. 1962 ylnda asker
bir darbeyle Zeydlerin iktidarna son verilmitir. Bugn zellikle Sade
merkez olmak zere kuzey blgelerinde varlklarn srdrmekte olan
Zeydler, Ksmiyye (Mutarrifiyye) kolu olarak, Yemen nfusunun yaklak
% 55ini oluturmaktadr ve Zeydlik bugn Yemenin resmi mezhebi
durumundadr. Ayrca Suudi Arabistan ve rdn bata olmak zere dier
Arap lkelerinde ve Amerika ile Almanya gibi lkelerde de, saylar tam
olarak belli olmasa da Yemen asll gmen Zeydlerin yaad
bilinmektedir (Kutlu, s. 126).

Zeydiyyenin tikd ve Amel Grleri

tikad konularnda Zeydiyye, el-menzile beynel-menzileteyn prensibi hari,
Mutezilenin be esasndan drdn baz kk farkllklara ramen aynen
benimsemitir. Zeyd, ehristannin belirttiine gre, Mutezilenin lideri
Vsl b. Atnn rencisi olmas sebebiyle onun dncelerini benimsemi,
kendisinden sonraki mensuplar da uslle ilgili konularda Mutezile
dncesine meyletmilerdir. ki mezhep arasndaki yaknlk sebebiyle,
Badat Mutezilesinin bir ksm da Zeyde intisap ederek, kitaplarnda
kendilerinin Zeyd olduklarn belirtmekten ekinmemilerdir. Bu ekoln
nde gelen limlerinden Kd Abdlcebbr (. 415/1025), Zeydiyye
akaidinin ilk eseri olan mam Ksm er-Ressnin (. 246/860) el-UsllHamse adl eserini erhetmi ve bu almasn erhu Uslil-Hamse diye
isimlendirmitir.
Zeydiyyyeye gre tevhid, Allah birlemek demektir. Yani Allahn
ztn her trl pheden uzak tutmaktr. Allahn sfatlar Onn ztnn
ayndr. Bu sfatlarn ztlar Allaha nispet edilemez, Allahn ztna zid
deildirler ve kadm de olamazlar. Mahlktn sfatlar Allaha izafe
edilemez. Allahn sfatlar ztndan, zt da sfatlarndan ayr deildir. Allah
ztyla alm, kadr, sem, basr ve haydr. nsan, aklyla Allah bilmekle
mkelleftir. nsan akl eyann iyi ve kt (husun-kubuh) vasfn
bilebilecei iin, akl sorumlu olmann artdr (Gkalp, 2006). Adalet
prensibine gelince Allah, kfr, zulm ve adaletsizlii yaratmaz, insanlara
sadece iyilii ve itaati emredip ktl yasaklar ve insan kendi fiilinde
serbest brakr. Allahn akl ve gle donatt insan, fiillerini kendi
iradesiyle yapar. Allah kfr ve zulm yaratmaz ve onlar emretmez. Kim
bunlardan birini yaparsa Allah ona merhamet etmez. Allah insanlar ile iman
arasnda bir engel koymaz. Allah itaati emredip masiyeti nehyeder; insanlara
iyilik ve ktl gsterir. O, kullarnn fiillerinden berdir. Kfr ve iman
Allah tarafndan aklanmtr. Bu ikisini yapmak ise insanlardandr (Gkalp,
2006).
Mutezilede olduu gibi Zeydiyyede de el-vad vel-vad, iyilik
yapanlar dllendireceini vaat eden Allahn bu sznden dnmemesidir.

106

Vad ise ktlk yapanlar, gnah ileyenleri cezalandracan syleyen

Allahn bu sznde durmasdr. Mslmanlardan byk gnah ileyenler
tvbe etmeden ldkleri taktirde cehennemde ebed olarak kalacaklardr. Bu
sebeple Peygamberin efati sadece cennet ehli iindir. Ak vad ayetlerine
aykr olduundan cehennem ehli iin efat olmayacaktr. Dolaysyla
Zeydiyye, genel olarak, byk gnah sahibini fsk-mmin olarak
isimlendirir ve onlarn tvbe etmeden lmeleri halinde ebed cehennemde
kalacana inanr (Gkalp, 2006).
Zeydiyyyeye gre emr bil-marf ve nehy anil-mnker, iyilii
emretmek ve ktlkten sakndrmak anlamna gelmektedir. Belirli artlar
yerine geldiinde, bu prensibi uygulamak vciptir. Bu ilke, siyas boyutuyla
ele alnmaktadr. lim ve kudret artlar bulunduu taktirde onu uygulamak
zorunludur. Mazlma yardm etmek ve onu zlimden kurtarmak farzdr. Bu
ilke gerei, halk isyankar olan bir memleketten g etmek (hicret) vciptir.
Bu prensibi uygulamaya nem veren Zeydlikte bu prensibi uygulamakla
sorumlu muhtesib adyla bilinen kiiler bulunmaktadr. Muhtesib, imam
adna ehir, kasaba ve kylerde bu prensibin uygulaycsdr. Zeydler, bu
ilkeyi hem din hem de siyas boyutuyla kurumsallatrmaya almlardr
(Gkalp, 2006).
Zeyd fkh, fru konularnda birok hususta Hanef fkh ile byk bir
yaknlk iindedir. mam Eb Hanife, Zeydle irtibat olan bir fakih olup, onu
Emevlere kar isyannda destekledii iin baz Zeyd tarihiler Eb
Hanfeyi Zeydiyye riclinden saymlar; Zeydiyye imamlar da, Eb
Hanifeye nisbet edilen ifade ve metinleri, kendi ifade ve metinleri olarak
kabul etmilerdir. Ksacas Zeydiyye, amel esaslarn ounda, genellikle
Hanefiyye mezhebine yakn grleri benimsemektedir. Baz konularda ise
dier i frkalarla parelellik arzeden Zeydiyye, humus vergisi konusunda
mmiyyeye olduka yakndr. Bunun yannda mmiyyenin mer kabul
ettii muta nikah, yani belli bir zaman ve cret (muta) mukabili akdedilmi
muvakkat nikah, Zeyd fkhna gre, slmn ilk devrinde mbah iken daha
sonra neshedilmi haram bir nikah trdr. Yine Zeydlere gre,
mmiyyeden farkl olarak, mestler zerine meshetmek, adil veya zalim
herkesin arkasnda namaz klmak, Ehl-i Kitabn kestiini yemek caiz; fakat
muvakkat nikahn yan sra takiyye yasak, bed ise mmkn deildir (z, s.
86-7).

Zeydiyyenin mmet Anlay

Zeydiyyeyi mmiyye ve dier i frkalardan ayran en nemli gr
immet anlaydr. Onlar, immeti dinin aslndan saymalarna ve ortak
temellendirmelerde bulunmalarna ramen, birok noktada mmiyye
asndan ayrlrlar. Zeydiyye, Alinin Fatmadan gelen evldndan her kim
olursa olsun, immet artlar kendisinde mevcut olan kimsenin immetini
kabul eder. Bu sebeple ortaya kt devrede, drt Snn mezhep yannda
beinci mezhep olarak kabul grmtr.
Zeydiyyeye gre Hz. Peygamber, salnda isim vererek ve ahs
belirterek yerine bir imam tayin etmemi ve vasiyette bulunmamtr.
mmiyyenin dedii gibi bir nceki imam bir sonrakini belirlemi de
deildir. Ancak imamn sahip olmas gereken zellikler bildirilmitir. mam
olacak kii, bu zelliklerden hareketle tayin edilir. Tad vasflar itibariyle
Hz. Ali imam olmaldr. mamda bulunmas gereken vasflar, onun stn

107

ahlak sahibi, muttak, lim, cmert olmasn, ayrca kendi immetini aka
ilan ederek ortaya kmasn gerektirmektedir. mam olacak kiide mutlaka
bulunmas gereken iki nemli vasf takv ve ilimdir. Ancak bu,
mmiyyenin ileri srd gibi, Peygamberden Hz. Ali yoluyla gelen zel
(vehb) bir ilim deil, kesb, yani sonradan kazanlm, renmekle elde
edilen bir ilim olmaldr (Flal, 1996, s. 126).
Zeydiyyeye gre imam, en kk phelerden dahi kanmal, dinin
emirlerini yerine getirmede ve yasaklarndan kanmada son derece duyarl
olmaldr. nk onun gnahlardan korunmu olmak gibi bir vasf, yani
ismet sfat yoktur. Zira ismet, yalnzca peygamberlere has bir sfattr. Bu
bakmdan Zeyd, bykbabas Hz. Alinin Cemel ve Sffindeki savalarda
hakl m, haksz m olduunun kesinlikle bilinemeyeceini, ama iki taraftan
birinin muhakkak haksz olduunu sylemi, bylece hem Mutezile ile ayn
gr paylam, hem de imamlarn ismetine kar kmtr.
Zeydiyyeye gre imamn Kureyin Him soyundan olmas yeterli
deildir. Hz. Alinin Fatmadan olan ocuklarnn, Hasan ve Hseyinin
soyundan olmas gerekir. Ayrca, immetini aka ilan ederek ortaya kmas
ve zlim idareciye bakaldrmas gerekir. mam Zeyd, gib (gizli) imam
fikrini reddetmitir. O, bir imamn kendi immetini aka ilan edinceye
kadar biat isteyemeyecei hususunda srarldr. Onun bu grn siyas
noktadan hakl grmemek imkanszdr; nk Zeyd, hilfetin idar
bozukluklar yznden Emevlerin ellerinden kaymakta olduunu grm ve
idareyi ele geirmek iin, Mslmanlarn Hz. Ali ve soyuna gsterdikleri
yakn ilgi ve sevgi etrafnda oluan geni bir taraftar kitlesi kazanmak yoluna
gitmitir. Bu yzdendir ki o, Mslmanlarn byk ounluunun tasvibini
kazanmak iin nceki ar i fikirlere kar karak efdal-mefdl grn
ortaya atmtr (Flal, 1996, s. 126-7).
Efdal, en stn ve en erdemli, mefdl ise daha az stn ve daha az
erdemli kii demektir. Zeyde gre, Hz. Peygamberden sonra en faziletli
(efdal) kii Hz. Alidir ve immete en layk odur. Hz. Eb Bekir ve Hz. mer
ise Aliye gre daha az faziletlidir. Ancak stn birisi varken, dnyev
maslahat ve acil menfaat dolaysyla, doabilecek fitneyi bertaraf edecek ve
herkesin gnln birletirecekse, daha az stn olan (mefdl) birisi imam
olabilir. Bu sebeple Eb Bekir ve merin hilfetleri merudur ve onlar gsb
(hilafeti zorla ele geiren) olarak grlemez. Eb Bekir yerine Ali gemi
olsayd, yukardaki maslahatlar gereklemeyebilirdi ve btn sahbe onun
etrafnda toplanmayabilirdi. mam Zeyd, bu yzden, Hz. Alinin imametini
bildiren ak ve kesin bir nass olmad iin, ilk iki halifenin hilfetini kabul
eden ve Cemel ile Sffn savalarnda Hz. Alinin karsnda yer alan
Mslmanlar tekfr etmemitir. Zeydin bu grleri sebebiyle
taraftarlarndan bazlar onu terk etmitir. Bununla birlikte Emevlerin
zulmn ortadan kaldrmaya ynelik isyanna, i olmayan halktan ve bata
Eb Hanife olmak zere baz limlerden destek gelmitir (Kutlu, s. 104).

SMLYYE ASI
smiliyyenin Teekkl ve Tarihesi
smiliyye, Ehl-i Beyt imam Cafer Sdktan (. 148/765) sonra immetin,
onun kk olu Mus Kzmn (. 183/799) deil de, byk olu smailin

108

ve ondan sonra onun soyundan gelenlerin hakk olduu iddiasyla, 2/8. asrn
ikinci yarsnda mmiyyeden ayrlanlarn oluturduu bir i mezhebidir.
Szkonusu frka iin Talmiyye, Btniye, Melhide ve Sebiyye isimleri de
kullanlmaktadr. smailin babasndan nce vefat etmi olmasn bir mani
sebep olarak kabul etmeyen bir grup, onun lmediini ve gerek imam olarak
geri dneceini (recat) savunurken; nemli bir ounluk smailin ldn,
len bir kimsenin imam olamayacan, bu sebeple immet hakknn Cafer
Sdktan sonra torunu Muhammed b. smail b. Cafere intikal ettiini kabul
etmitir. smail b. Cafere ballklarndan dolay Hlis smailler olarak da
isimlendirilen birinci grup, fazla uzun mrl olmam ise de, slm tarihinde
yukardaki isimlerle anlan ikinci grup gnmze kadar Mustaliyye ve
Nizriyye gibi tali kollara ayrlmak suretiyle varln devam ettirmitir.
Emev ynetiminin kt idaresi ve Himler zerindeki basks, mazlum
durumda grnen Hz. Ali evldna ynelik halkn ilgisini artrmt.
Emevlerden sonra iktidar ele geiren Abbaslerin de ayn bask ve zlm
politikalarn srdrmeleri, zulme ve hakszla uram ahs ve
topluluklarn isyanc ve ihtilalci tutumlarn srdrmelerine yol at. i
evrelerde ihtilalci gruplar artmaya balad. Gizli ve ihtilalci bir hareket olan
smiliyyenin douunda sosyal yapdaki bu deiikliklerin yan sra iktisad
skntlarn ve eski kltrlerin roln de unutmamak gerekir. Mslmanlarn
yeni fethettikleri yerlerde Zerdt, Maniheist, Hermesi, Deysan, Yahudi ve
Hristiyan kltr yaamaya devam ediyordu. smil hareket iinde yer alan
ilk ahsiyetler, byle bir kltr evresinde yetimi veya bir ekilde bu
kltrlerle ilikisi olan kimselerdi. Emevler ve Abbaslerin kt
ynetimlerinin yan sra, kendi akrabalarna ve yneticilerine kar zel
imtiyazlar tanmalar, ekonomik skntlar eken iftiler ve dlanm halk
kitleleri arasnda byk rahatszlklar yaratm ve bu da sonuta sz konusu
zmrelerin ihtilalci yollarla hkmetleri devirmeye ynelik faaliyetler
ierisine girmelerine yol amtr. Bundan dolay, Zenc isyann ve
Karmatleri destekleyenlerin ounluunu, iftiler ve tarlalarda alan
iiler oluturmaktayd (Kutlu, s. 105).
Kurulu: smiliyyenin tarihi incelenirken genellikle takip edilen usul,
Ftimler dnemine kadar frkann douu, Ftimler dnemindeki durumu,
Mustaliyye ve Nizriyye diye ikiye ayrlmas ve her iki kolun gnmze
kadar uzantlarnn ele alnmas tarzndadr. Cafer Sdkn smail, Abdullah,
Musa ve Muhammed adl oullar arasnda kendisine immetin intikal etmesi
gereken, en byk olu smail idi. smailiyyeye gre, babas Sdk bu
konuyu muhtelif defalar ortaya koymu ve gelecekteki imam belirlemi idi.
Fakat smailin, babasndan nce vefat ettii, cenazesinin Medineye
getirilerek, nnn Medine ileri gelenlerinin huzurunda ald, ld
konusunda zabt tutularak hazr bulunanlara imzalatld ve daha sonra Bak
mezarlna defnedildii belirtilmektedir. Babasnn, daha sonra ileri
srlebilecek iddialar nlemek iin zabt tutturup onun ldn tevsik
etmesi olduka manidardr. Baz rivayetlerde, babasnn onu eitli
zaaflarndan dolay lanetleyip gelecekteki immetten mahrum brakt da
nakledilmektedir.
mmetin smailden sonra olu Muhammed b. smail tarafndan devam
ettirildiini ileri srenlere gre, Medinede babasnn lmnden sonra,
dedesi tarafndan eitilmesi iin tayin edilen Meymun el-Kaddh ve
Abdullah b. Meymnun nezaretinde bulunan Muhammed b. smail, dedesi
Sdkn lmnden sonra da bu hocalaryla yaknln srdrmt. Daha
sonralar, Abbas idaresinin takibi ve zellikle amcas Mus Kzmn

109

mensuplarndan duyduu rahatszlk nedeniyle Medineden ayrlarak rann

gneybatsndaki Huzistan blgesine yerleen Muhammed, mestr, yani
smiliyyenin gizli imamlarnn ilki saylmaktadr. Muhammed b. smail,
kesin olmamakla birlikte, muhtemelen 179/795-796 ylnda lmtr. Ondan
sonraki smiliyye imamlar, Ubeydullah el-Mehdnn Ftimler devletini
kurduu 296/908 tarihine kadar setr yani gizlenme dnemini devam
ettirdiler. Bu dnemdeki imamlarn Abdullah el-Vefi, Ahmed b. Abdullah
et-Tak, Hseyin b. Ahmed er-Rad olduu ve immet silsilesinin kesintisiz
devam ettii belirtilmekle birlikte, bu isimlerin hayali mi yoksa gerek mi
olduklar kesin olarak bilinmemektedir. Bir baka ifadeyle, smiliyyenin
yaklak bir buuk asr kadar devam eden setr dnemi mehullerle doludur.
Ftimler: Kuzey Afrikada smiliyyeyi yayp Ftm devletinin
temellerini atan kii, smail daveti (d) Eb Abdullah e-idir. O,
280/893 ylnda Kuzey Afrikaya gelmi, yaknlk kurduu Ktme
kabilesinin yardmyla Cezayirin batsnda Sicilmse ve evresinde bir
devlet kurmaya muvaffak olmutur. smail lider Ubeydullah el-Mehdnn,
immetin kendi ailesine ait bir hak olduunu iddia etmesi, her ne kadar
mezhep bnyesinde nemli blnmelere yol amsa da, Ftim devletinin
kurulmasnda kilit rol oynamtr. Suriye Selemiyyede ikamet eden
Ubeydullah, buradaki artlarn uygun olmamas, Bahreyndeki Karmat
smailleriyle arasnn bozulmas ve Abbas idaresinden rahatsz olmas
sebebiyle, 289/902 ylnda Eb Abdullah e-iden ald davet zerine,
ailesini de yanna alarak uzun ve zahmetli bir yolculuktan sonra Kuzey
Afrikadaki Sicilmseye ulat. Krk gn kadar burada kaldktan sonra,
Rakkadeye gelen Ubeydullah, smiliyye imam olarak 297/909 tarihinde
mehdliini ilan etti ve kurulmu olan devletin bana geti.
Oysa ki eski doktrinde mehd olarak zuhur edecek kii Muhammed b.
smail idi. Bu defa, Ftim doktrini denen yeni sistemde, Ubeydullah mehd
olarak zuhur etmi oluyor ve bylece setr (gizlilik) devresinden zuhr (aklk) aamasna geiliyordu. Ubeydullah, dsi Eb Abdullahtan kurduu
devleti teslim alarak emrl-mminin ve mehd nvanlaryla ksa zamanda
hkimiyetini pekitirdi. Bir yl kadar sonra ise Eb Abdullah ortadan
kaldrd.
Karmatler: Bu arada eski doktrine, yani Muhammed b. smailin
kyamete yakn mehd olarak dnecei grne bal olan Bahreyn
Karmatleri ile, Irak, Rey ve Deylemde bulunan mezhep mensuplar
Ubeydullah tanmadlar. Bu gruplar, Ftm smiliyyesinden daha ar
din grleri benimsediler. Koyu bir btnlik eliinde, ibadetleri dren,
haramlar helal, helalleri haram sayan ibh bir telakkiyi kabul ettiler. Badat
Abbs hilafetini hayli rahatsz eden tedhi eylemlerine giritiler. Bunlarn
arasnda en ses getireni, Karmat lider Eb Tahir Cennbnin 317/930 yl
hac mevsiminde Mescid-i Haram basmas, binlerce hacy katletmesi ve
Hacer-i Esvedi yerinden skp Bahreyne gtrmesiydi. Yaklak yirmi yl
sonra Ftmlerin araclyla bu ta geri getirildi ve eski yerine kondu. Bu
trden arlklar ve mcadeleci yanlar nedeniyle Karmatlik tarih iinde
varln uzun sre devam ettiremedi. 470/1077ye kadar yaayabildi.
Gnmze ulaan bir izi kalmad.
Yeniden Ftimlere dnersek, Bat Afrikada yaylma faaliyetini srdren
ve zellikle Msr ele geirmeyi dnen Ftimler, bu dncelerini ancak
devletin kurulmasndan yarm asr sonra 358/969 ylnda drdnc halife
Muiz vastasyla gerekletirdiler. Kahire ehrini kurarak bakent yaptlar.

110

Muiz ksa zamanda Karmatler dndaki btn smil gruplar kendi

immeti evresinde toplad. Bir sre sonra Karmatlerin bir bedev kabile ile
yapt savata malup olmalar, dengeyi Ftmler lehine deitirdi.
Bylelikle smail mezhebin neredeyse tek temsilcisi haline geldiler.
Ftim smiliyyenin tarihindeki en nemli ihtilaflardan birisi, altnc
halife Hkim (. 411/1021) zamannda ortaya kt. mmet ve hilfetle
yetinmeyip, tecessd-i ilh (Allahn ruhunun onun bedenine hull)
iddiasnda bulunmak suretiyle kendisine ilahlk atfeden Hkimin, farkl bir
inan sistemi kurarak bana veziri Hamza b. Aliyi getirmesiyle Drzlik
hareketi ortaya kt. smiliyye doktrinine byk zarar veren Hkimin
lmn takiben, onun yerine geen olu Zhir zamannda Drzler takip
edilip cezalandrld iin, byk ksm Msrdan uzaklamak zorunda
kalmtr.
Drzlike dair detayl bilgi iin bu kitabn 7. nitesine bavurunuz.

Ftm halifesi Mustansrn (. 487/1094) uzun sren hilfetinin sonunda,

smiliyye, tarihinin en byk blnmesiyle kar karya kald. Ftm
geleneine gre Mustansrn byk olu Nizrn imam olmas gerekirken,
yeterli tedbirleri alamad iin, kk kardei Ahmed, ordu komutan olan
kaynpederi Efdalin yardmlaryla, el-Mstal adyla imamln ilan etti ve
aabeyi Nizr skenderiyede bir hapishanede ldrtt. Bylece smiliyye,
uzantlar gnmze kadar devam eden Nizriyye ve Mstaliyye adl
muhalif iki ana frkaya ayrlm oldu (z, s. 98-9).
Nizrler: Mustansrn byk olu Nizrn immetini savunduu iin
bu isimle anlan Nizryye, gnmze kadar devam eden mevcudu ve slm
tarihindeki yeri itibariyle, smiliyye mezhebinin en nemli koludur.
Hilfetin gerek vrisi olmasna ramen hakimiyet kuramayan Nizr, daha
babasnn salnda Msra gelen Hasan Sabbahn ahsnda, hrsl ve
muktedir bir desteki bulmutur. nceleri bir mamiyye isi iken, Irakta
dalerin gayreti ile smiliyye mezhebine geen Hasan Sabbah, Nizrn
immeti lehinde alm; ihtilalci fikirleri ve ran Alamut merkezli muazzam
tekilat ile slm dnyasnda btn akidelerin yaycs olmutur.
Mustansrn lmn takiben immet konusunda bir ok krgnlklar ortaya
km, Hasan Sabbah bata olmak zere asker smiller, Nizr ve neslini
hak sahibi kabul ederek, Msrdaki resm davetle ilikilerini kesmilerdir.
Nizr ve olu ld iin, rivayete gre, onun kk yataki bir torunu
Hasan Sabbah tarafndan rana gtrlerek yetitirilmitir.
smiliyye doktrinini asl olarak Msrda renen Hasan Sabbah,
483/1090 ylnda randa Kazvinin kuzeybatsnda Elburz dalar zerinde
sarp bir mevkide bulunan Alamut kalesini zaptetmi, daha sonra gelen
liderler burada yetimiler ve zamanla dier kaleleri de ele geirerek
hakimiyetlerini geniletmilerdir. Sz konusu liderler, daler, lm gze
alan fedaler ve dmanlar arasnda kendilerini gizleyen casuslar,
Nizryyenin esas gcn tekil etmekte idi. Hasan Sabbahn kurduu
Hahn diye anlan ve etrafa dehet saan terr tekilat ise, bata Byk
Seluklular olmak zere blgede hakim hanedanlar ve devlet adamlar iin
korkulu bir rya olmutu.
Drdnc Alamut hakimi Hasan al Zikrihis-Selm, 17 Ramazan 559/8
Austos 1164 tarihinde kendisinin Nizrn neslinden gelen imam olduunu,
kymet diye isimlendirdii yeni bir devrin baladn, mistik hayatla
badamad gerekesiyle yrrlkteki i fkhn ilga ettiini, mensuplarn

111

namaz, oru ve dier din vazifelerden men edip ikiyi helal kldn ilan
etti. Bu ibh telakki, Nizriyyede kalc olmutur. Alamutun Moollar
tarafndan igalinden sonra Nizr imamlarnn Azerbaycanda yaadklar
hakknda mphem de olsa baz bilgiler mevcuttur.
Safevler devrinde randa mmiyye-snaeriyyenin hakim bulunmas
dolaysyla Nizr smaillerin propagandas kstlanm, mezhep mensuplar
daha ok Orta Asya ve Kuzeybat Hindistana ynelmiler, randakiler ise
dman bir evrede bulunmaktan dolay 13/19. asra kadar takiyye
uygulayarak kendilerini Nimetullhiyye tarikatine mensup olarak
gstermilerdir. Ebl-Hasan ahn 1194/1780 ylndaki vefat zerine
Nizriyyenin imam olan olu Hallullah Ali, Kaar hkmdar Feth Ali ah
ile yaknl sebebiyle immet merkezini nce Mahallt yaknndaki Khka,
daha sonra da Hindistandan gelen mensuplaryla daha iyi irtibat kurabilecei
Yezde nakletti. 1233/1817 senesinde imamn mensuplar ile Yezddeki
snaeriler arasndaki mezhep mnakaasndan sonra kan kavgada,
Hallullah ahn ldrlmesi zerine, Hasan Ali ah Nizryyenin 46.
imam oldu. Yeni imam, Feth Ali ahn kz Serv-i Cihn Begm ile evlenip
saraya intisap ettikten sonra, kendisine Aa Han eref nvan verildi. Bu
nvan Hasan Ali ahtan sonra gelen imam, Ali ah (. 1303/1885),
Sultan Muhammed ah (. 1377/1957) ve Nizryyenin imdiki 49. imam
Kerimin nvan olarak devam etmektedir (z, s. 102-4).
Dnyann farkl blgelerine yaylm olan Nizar smillerin, yirmiyi
akn lkede 20 milyon civarnda olduklar sylenmektedir. smiller,
Ortadouda ran, Suriye, Lbnan, Irak ve Kuveyt; Asyada Afganistan,
Pakistan, Tacikistan (zellikle Bedehn), Hunza, Hindistan, Burma,
Malezya ve Sri Lanka; Afrikada Kenya, Uganda, Tanzanya, Zanzibar,
Kongo, Gney Afrika ve Mozambikte bulunmaktadrlar. Halihazrda
dnyann birok lkesinde cemaatler halinde yaamakta olup gl bir
ekilde rgtlenmilerdir. Mesela Kanadada yedi, ABDde yirmi iki eyalette,
Avrupada dokuz lkede (Norve, sva, Portekiz, ngiltere ve Fransa)
cemaatler halinde tekilatlanmlardr. Asyada Pakistan, Hindistan, ran,
Afganistan ve Suriyede ayn ekilde cemaatler halinde yaamaktadrlar.
Gney ile Dou Afrika ve Avustralyada da cemaatleri bulunmaktadr.
Nizrlerin din liderleri, 1957 ylndan beri 4. Aa Han ve 49. mam
olan Kerim ahtr. Hindistan alt ktasnda Nizr Hocalar denen grup asl
olarak Sind, Kac, Gucurat ve Bombayda yaamaktadrlar. Ksmh
Nizrler denen dier grup ise itral, Gilgit, Hunza, Kemirin kuzeyi ve
Pakistann kuzeybatsnda bulunmaktadrlar. Ayrca 1970li yllarda
Hindistan, Pakistan ve Afrikada yaayan ok sayda smil, bata Kuzey
Amerika ve ngiltere olmak zere Bat lkelerine g etmilerdir. Nizr
smillerine, Hindistanda genellikle Hocalar, Nur hler veya mam
hler denmektedir. Suriyede smiliyye, randa Aa Han Mridleri,
Afganistanda Ali lhler, Orta Asyann dou blgelerinde ise Mollalar
veya Mevller olarak tannmaktadrlar (Flal, 1996, s. 133).
Mustaller: Msr Ftim devleti, kuruluundan 262 yl sonra 567/1171
tarihinde Snn Eyybler tarafndan ortadan kaldrldktan sonra, Mustaller
merkezlerini Yemene tadlar. Yaklak be asr burada faaliyet gsterdiler.
Bu srete Hindistanda nemli bir taraftar kitlesine sahip oldular. Bu
blgede Gucurat merkez seerek faaliyetlerini srdrdler. Bunlar,
Nizrlerin aksine sakin bir hayat srdler. Mustal smillerin ba, d
mutlak denen badadir. Bu nvana kimin sahip olaca konusunda yaanan

112

ihtilaf sonucu Mustaller Dvudler ve Sleymnler olarak ikiye

blndler. 26. Da Mutlak Dvud b. Aceb ahn lmnden sonra
ounluk (Dvudler), Dvud b. Kutub aha tabi oldu. O, 27. da veya imam
oldu. Yemenliler ise, D Mutlak Sleyman b. Hasana tabi oldular. Bu kol
Sleymnler olarak bilinmektedir. Mstal smillerin ounluu
Hindistanda yaamaktadr ve Bohralar adyla anlmaktadr. Az sayda
Mstal ise Yemende yaamaktadr (Kutlu, s. 108).

smiliyyenin tikd ve Amel Grleri

smiliyyenin gizlilik dneminde benimsedii grler hakknda yeterli
bilgiye sahip deiliz. lk dnemlerinde ve baz deiikliklerle sonraki dnemlerde korunan smil dncenin en nemli unsuru zhir-btn ayrmdr.
lk smiller kutsal kitaplarn ve er hkmlerin zhir ve btn arasnda
ayrma gitmiler, her zahir ve lafz manann bir batn ve hakik manas
olduunu ileri srmlerdir. Sonuta onlara gre Kurn ve slm eriatnn
zahir manas ile batn manas birbirinden tamamen ayrlr. Yeni bir eriatla
gelen her peygamberin getirdii dinn zahiri yn deiirken, sonsuz ebed
hakikatleri ihtiva eden batn yn deimeden kalr. Farkl din ve eriatlarda
bu deimez hakikatlere ulamak, yalnzca smiller (havs) iin mmkn
iken, smil olmayanlar (avm) sadece dinin zahir manalarn anlayabilirler.
Btn mana ise ancak imamn retmesiyle (talm) anlalabilir.
smailler batn manay ortaya koymak amacyla tevili ar bir ekilde
kullanmlardr. Onlara gre vahiy (zhir) alan ve kendisinden nceki eriat
nesheden ntk (eriat koruyucu peygamber) iken, tevil ilmi yoluyla batn
manay aklayan vasdir (imam). Bu nedenle zhir her dnemin peygamberine gre deikenlik arz ederken, btn deimeden ve evrensel anlamda geerliliini koruyarak kalr. Her zhirin mutlaka bir btn vardr anlayn
savunan smiliyyeye, bu grlerinden dolay btniyye ad da verilmitir.
smiliyyeyi din naslarn yorumlanmas konusunda dier i frkalardan
ayran yn sizce nedir?

lk smillere gre insanln din tarihi yedi devirden mteekkil olup

her bir devir, eriat getiren bir peygamberle balamaktadr. Tarihin ilk alt
devresi, ntklar, yani Adem, Nuh, brahim, Musa, sa ve Muhammed olmak
zere alt ull-azm peygamberden ibarettir. Bu ntklardan her biri, kendi
eriatlarnn btnnda gizli olan hakikatleri tevil ve yorumlamas iin bir
vekile (vas imam) sahiptirler. Her devrin yedinci imam bir sonraki devrin
natk durumuna ykselir. Hz. Muhammed ve slmn devri olan altnc
devrin yedinci imam, smillerin lmn inkar ederek Kim-Mehd
olarak zuhur etmesini bekledikleri Muhammed b. smail idi. Muhammed b.
smail, slmn yasalarn yrrlkten kaldrarak yedinci ve son devri
balatacak ve bylece din hkmlere ihtiya kalmayacaktr. Kim ve
ntklarn sonuncusu olarak dnyay adaletle ynetmesinin akabinde cisman
dnya sona erecektir. Bu yedili devir inanc sebebiyle smiliyye, yediciler
anlamna gelen Sebiyye ismiyle de anlmtr (Kutlu, s. 109-110).
Gnmze kadar deiik evreler geiren bu inann, smillerin Nizr
ve Mustal olarak ikiye ayrlmasndan bu yana tezahrleri farkl olmutur.
Mustal smiller de esasta btn inanc ve dalik sistemini benimsemi
olmakla birlikte, Nizrlere nispeten daha mutedil bir yne meyletmilerdir.
Allah, Hz. Muhammed, Kurn ve Snnet hakkndaki grleri, Ehl-i
Snnetinkine yakndr. Bunlara gre dinin esaslar velyet, namaz, zekat,

113

oru, hac ve cihaddan ibarettir. Velyet slmn ilk direi olup kelime-i ehdete yle yansr: L ilhe illallh, Muhammedun Reslullh ve Aliyyun
veliyyullh ve vasiyyun-Nebi (Allahtan baka ilah yoktur; Muhammed
Onun resuldr ve Ali Allahn dostu ve Nebinin vassidir). Farz olan be
vakit namaz gnde vakitte birletirmek (cem) suretiyle eda ederler.
Abdest Snnlikteki gibidir. Cafer ilerin yapt gibi namazn kymnda
ellerini yana salarlar. Zekat, tanr-tanmaz mallar, paralar, mcevherat,
binek veya besi hayvanlarndan olmak zere miller veya daler tarafndan
toplanarak cemaatin ilerinde harcanmak zere D Mutlaka teslim edilir.
Oru, Ramazan aynda otuz gn tutulur. Mekkeye hac mecburi olduu gibi
Kerbela ve dier mehur dalerin trbeleri ayrca ziyaret edilir. Nefisleri,
mallar ve hayatlar iin, imam veya d istediinde cihat etmek, Mstaller
zerine farzdr. Snnler ve Zeydler gibi bunlar da muta nikahn kabul
etmezler.
Nizr smiller de smiliyyenin temel inan olan btn akideyi
btnyle srdrrler. Onlara gre slmn art iman (velyet), tahret,
namaz, zekat, oru, hac ve cihat olmak zere yedi esastan ibarettir. mann en
nemli art, zamann imamn bilmek ve onun emirlerine boyun emektir.
man, sadece imama velyet ile mmkn olur. mnn ve slmn dier
esaslar, velyetin sadece yardmc unsurlardr. Allah tanma, zamann
imamn tanmadr. mam cismen fan bir insana benzer, fakat onun ilah
tabiat kesinlikle bilinemez. Onun sz Allahn szdr. mama giden yol
huccetten geer. Nizrlere gre huccet, imamn yokluunda (gaybet) daveti
yrtr. Nasl Allahn buyruuna gre Ramazan ay bin aydan daha
hayrlysa, zamann imam da bin peygamberden daha byktr. Bu,
nbvvet nurunun velyet nurundan ktn gsterir. Aa Hana tabi olan
Mevller, Cebrilin, Kurn, Hz. Ali yerine yanllkla Hz. Muhammede
gtrdn ileri srmlerdir. mam tanmayan kimselere, Snnlerin helal
kld eyler bile haramdr. mam tanyan kimse iin ise, arap ime gibi
Snnlerin haram kld eyler dahi helaldir.
Nizrlere gre zekat, ikinci nemli esastr. Genel olarak 1/10 olan zekat
oran, son zamanlarda 1/8e kadar ykseltilmitir. Tahret, adet ve rften
gemek; eriatn zhirine uyanlardan kendini korumaktr. Namaz, imamn
bilgisine ve gerek dine ulamaktr. Dua adn verdikleri namaz iin zel
vakitler tespit edilmitir. Bu dualar, sabah, akam, yats ve gece dualardr.
Namazda Mekkeye ynelinmez. Kblenin manas, zarur olarak herkesin
huccete kar dnmesidir. Oru, imamn sz ve fiilleri karsnda skut edip
srr if etmemektir. Nizrlerde oru, Ramazan aynda sadece bir gn
tutulur. Bununla birlikte Ramazan ay kutsal saylr. Hac, imama gidi ve onu
gre iaret eder. Cihat ise insann kendini Allahn varl karsnda yok
klmas ve kiinin kendi nefsiyle savamasndan ibarettir.
Ksaca zetlemeye altmz Nizrlie ait bu inan ve pratikler,
yaanlan blgeye gre farkl ekillere brnebilmektedir. zellikle takiyye
(inanc gizleme) nemli olduundan, zarur durumlarda Nizarler, dier
Mslman topluluklarla kaynaarak kendi inanlarn gizleyebilmektedirler.
Mamfih bugn, Nizr smilliinin Hindistandaki Hocalar kolu, Ehl-i
Snnet ve Hinduizmden ald baz unsurlar birletirerek garip bir ehreye
brnmtr (Flal, s. 134-9, Kutlu, s. 113-4).

114

zet
ann lafz ve stlah anlamlarn tanmlayabilmek.
a, Arapada taraftar, yardmc, partizan, desteki manalarnda kullanlmakla birlikte, ilk dnem slm toplumunda bu terimden kesinlikle bir
mezhep anlam kastedilmemitir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra Hz.
Aliyi halifelie en layk kii olarak gren ve onu meru halife kabul eden,
ondan sonraki halifelerin de onun soyundan gelmesi gerektiine inanan bir
grubu ifade eden mezhep anlamn ise daha sonra kazanmtr.
iliin ortaya knda, siyas ve din ilii birbirinden ayrt edebilmek.
iliin ne zaman zuhr ettii konusundaki karkln en nemli sebebi,
iliin siyas ve din tarihinin iyi kavranamam ve hangi cephesinin ne
zaman ortaya ktnn salkl bir ekilde deerlendirilememi olmasdr.
Mezhepsel kayglar bir tarafa brakldnda, Hz. Alinin immetini
benimseme ve dier insanlar ona davet etme dncesinin din deil, siyas
bir tercih olarak balad, fakat daha sonra din bir ierik kazand
grlecektir. lk-i hareketler olarak isimlendirilen Ehl-i Beyt odakl isyan
hareketlerinin ortaya knda, mmiyyenin anlad manada nass ve tayin
nazariyesinin belirleyici olduunu syleyebilmek olduka gtr.
iliin kkeniyle ilgili nazariyeleri deerlendirebilmek.
ann belirli grlerini merkeze almak suretiyle, bunlar Arap, Fars,
Yahudi, Hristiyan, Zerdtlik gibi unsurlardan sadece bir kkene balamak
indirgemeci bir yaklamdr. Bu yzden slm toplumunda ortaya kan siyas
ve itikad bir fikrin, sistemin ve frkann kaynan, iinde bulunduu din,
siyas, toplumsal ve coraf artlar dikkate almadan, btnyle slm d din
ve inanlara balamak ve indirgemeci bir tutum taknmak isabetli
grlmemektedir.
mmet anlay ve itikad-amel grleri bakmndan, Zeydliin dier i
frkalardan ok farkl olduu konusunda tartabilmek.
Ortaya koyduu mutedil immet anlay ve i frkalar arasnda Ehl-i
Snnete en yakn olmas sebebiyle baz mellifler tarafndan ann dnda
tutulan Zeydiyye, baz farkllklarla birlikte, itikatta Mutezileyi, amelde ise
Haneflii benimsemitir. Zeyde gre, Alinin Fatmadan gelen neslinden
lim, zhid, cmert ve zulme kar gelen kim olursa olsun imamdr. O, bu
gryle, immeti sadece Hseyinin soyuna tahsis eden smiliyye ve
mmiyyeye muhalefet etmi bulunmaktadr.
Her zhirin bir btn vardr dncesini sistemlerinin merkezine oturtan
smiliyyeyi dier i frkalardan ayrt edip alt kollar arasndaki gr
farkllklarn mukayese edebilmek.
zellikle ilk smiller, kutsal kitaplarn ve er hkmlerin zhir ve batn
arasnda ayrma giderek her zhir ve lafz manann bir btn ve hakik
manas olduunu ileri srmlerdir. Bu nedenle onlara gre zhir, her
dnemin peygamberine gre deikenlik arzederken, btn deimeden ve
evrensel anlamda geerliliini koruyarak kalr. Bu mezhebe gre Muhammed
b. smail, slmn yasalarn yrrlkten kaldrarak yedinci ve son devri
balatm ve bylece din hkmlere ihtiya kalmamtr. Gnmze kadar
deiik evreler geiren bu inann, smillerin Nizr ve Mustal olarak

115

ikiye ayrlmasndan bu yana tezahrleri farkl olmutur. Mustaliyye de

esasta btn inanc ve dalik sistemini benimsemi olmakla birlikte,
Nizriyyeye gre daha mutedil grlere meyletmitir. Nizrler ise, Allah
tanmann zamann imamn tanmak olduunu syleyip onun sznn
Allahn sz olduunu iddia etmiler ve namaz, zekat, oru, hac gibi
ibadetleri btn anlamlaryla yorumlayp din kavramlarn iini tamamen
boaltmlardr. Buna ramen takiyye pratiini istihdam ederek birok insan
kendi grlerine ekmeyi baarmlardr.

Kendimizi Snayalm
1. a terimi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Hz. Ali, Peygamberden sonra insanlarn en stndr.
b. Hz. Ali, immette en fazla hak sahibi olandr.
c. mmet Hz. Aliden sonra oullarna gemektedir.
d. Hz. Ali, Osmandan sonra halife olmaldr.
e. Hz. Ali nass ve tayinle imam tayin edilmitir.
2. Hz. Alinin Hz. Eb Bekire biatnn gecikmesinde aadaki sebeplerden
hangisi belirleyici olmamtr?
a. Hz. Alinin hilfete kendisinin daha layk olduunu dnmesi.
b. Ei Hz. Fatmann, Peygamberin miras konusunda Hz. Eb Bekir
tarafndan reddedilmesi, Hz. Aliyi etkilemi olmas.
c. Hilfet meselesinin oldu-bittiye getirildiini dnmesi.
d. Halifenin seilmesinde Peygamber ailesinin darda brakldn
dnmesi.
e. Hz. Alinin ilerinin younluu sebebiyle Hz. Eb Bekire ge biat
etmi olmas.
3. Zeydiyyeyi dier i frkalardan ayran en nemli gr aadakilerden
hangisidir?
a. Muta nikahn mer kabul etmemeleri
b. Tevhd anlaynda Mutezileyle ayn grleri savunmalar
c. Hilfet iin gerekli vasflara sahip en uygun (efdal) kii dururken daha
az faziletli (mefdl) birisinin imam olabilecei ve imamn masum
olmad
d. Amel konularda Eb Hanifenin grlerine tabi olmalar
e. Zlim otoriteye isyann gereklilii

116

4. Aadaki grlerden hangisi smiliyye asndan yanltr?

a. smiller mestr (gizli) imam dncesini kabul etmezler.
b. smiliyyede en nemli unsur zhir-btn ayrmdr.
c. smiliyye dinin batn ve gizli hakikatlerine zel bir ehemmiyet verir.
d. smiller ar tevil anlayn benimserler.
e. smiliyye batn bir mezheptir.
5. Aadakilerden hangisi smiliyyeye ait bir isim deildir?
a. Nizriyye
b. Crdiyye
c. Mustaliyye
d. Aa Han Mridleri
e. Sebiyye

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d

Yantnz doru deilse, simlendirilme Meselesi konusunu

yeniden okuyunuz.

2. e

Yantnz farklysa, iliin Teekkln yeniden okuyunuz.

3. c

Yantnz doru deilse, Zeydiyyenin tikad ve Amel

Grleri konusunu yeniden okuyunuz.

4. a

Yantnz farklysa, smiliyyenin tikad ve Amel Grleri

konusunu yeniden okuyunuz.

5. b

Yantnz doru deilse, smiliyyenin Teekkl ve Tarihesi

konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
zellikle Hz. Osmann hilfetinin ikinci dnemi ile Hz. Alinin hilfeti
srasnda, Mslmanlarn farkl grler etrafnda toplanmalar zerine,
topluluklar belirlemek iin, mesela atu Ali, atu Osman, atu Muaviye
ve benzeri isimler kullanlm ve bundan kesinlikle mezhep anlam deil lafz
anlam kastedilmitir.
Sra Sizde 2
Hz. Alinin, Hz. Eb Bekir ve nde gelen dier zevtla yapt konumalarda,
kendisinin hilfette daha fazla hak sahibi olduuna iaret ederek Kureyin
Reslllahn soy aac olmas durumunda, Ehl-i Beytin szkonusu soy
aacnn meyvesi olacana atfta bulunduuna dair kaytlar mevcuttur. Fakat
bununla din deil kesinlikle siyas liderlii kasdetmitir.

117

Sra Sizde 3
Hilfetin Alioullarna ait olduu konusunda mterek gre sahip
olmalarna ramen, gib (gizli) imam fikrini reddedip, klcn ekip
mcadeleye atlarak Allahn kitab ve Peygamberin snnetine davet eden
kimsenin imam olmas gerektiine inanm olmalardr.
Sra Sizde 4
Elbette vardr. nk Zeydiyye, Eb Bekir ve merin Aliye nispetle daha
az faziletli (mefdl) olmalarna ramen, onlarn hilfetlerinin yine de mer
olduuna inanmaktadr. Zeyd b. Ali, Emevlerin otoritesinin gayri mer
olduunu dnd iin onlara kar isyan etmitir.
Sra Sizde 5
Kutsal kitaplarn ve er hkmlerin zhir ve btn arasnda ayrma giderek
her zahir ve lafz manann bir batn ve hakik manas olduunu ileri srm
olmalardr.

Yararlanlan Kaynaklar
Abdlhamid, . (1994), slmda tikad Mezhepler ve Akid Esaslar, trc.
M. Saim Yeprem, stanbul.
Balad, Abdlkhir. (1910).el-Fark beynel-Frak, Kahire.
Ear, Ebl-Hasan. (1980), Makltul-slmiyyn, nr. H. Ritter,
Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Flal, E. R. (1984), mmiyye as, stanbul.
Flal, E. R. (1996), amzda tikad slm Mezhepleri, Ankara.
Gkalp, Yusuf. (2006). Zeydiyye ve Yemende Yayl,Baslmam
Doktora Tezi, Ankara .Sosyal Bil. Ens.
bn Hazm, Ali.(1318-1320).el-Fasl fil-Milel, Badat: Temeddn Matb.
Kumm, Sad b. Abdullah (1963), Kitbul-Maklt vel-Frak, Tahran.
Kutlu, Snmez. (2006), slm Dnce Ekolleri Tarihi, Ankara: Ankuzem.
Kleyn, Eb Cafer (1957-59), el-Kf, nr. A. A. el-Gaffr, Tahran.
Mesud, Ali b. Hseyin. (1958).Mrcz- Zeheb, nr. M. M. Abdlhamid,
Kahire.
Muniye, M. Cevd. (1989), e-a vel-Hkimn, Beyrut.
Nevbahti, Hasan. (1936), Fraku-a, nr. M. S. al-Bahrul-Ulm, Necef.
Onat, Hasan. (2000), 99 Soruda slm Mezhepleri, Ankara.

118

z, Mustafa.Mezhepler Tarihi, yaymlanmam kitap.

ehristan, Muhammed. (1961), el-Milel ven-Nihal, nr. M. S. Geylan,
Kahire.
Taber, Eb Cafer. (1879-1881). Trihul-mem vel-Mlk, nr. EbulFazl brahim, Beyrut.
Tus, Eb Cafer.(1963). Telhs-af, nr. H. Bahrul- Ulm, Necef.

119

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

mmiyyenin dier i gruplardan ayr mutedil bir frka olarak ortaya

k ve teekkl srecini aklayabilecek,

mmiyyeyi grleri itibariyle, Zeydiyye, smiliyye ve ulta mensup

dier i frkalarla karlatrabilecek,

mmiyyenin on iki imam olarak kabul ettii zevtn tarih ahsiyetleri

hakknda tartabilecek,

mmiyyede gaybetin ortaya k zaruretini ve bunun dourduu

sorunlar aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

mmiyye

On ki mam

mmet

Gaybet

Ahbrlik-Usllik

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Bu kitabn 5. nitesini mutlaka okuyunuz.

120

ilik II
GR
slam dncesinin teekklnde nemli bir yer igal eden iliin en nemli
kolunu oluturan mmiyye, ran nfusunun te ikisinden fazlasn
oluturmaktadr ve bu lkenin resmi mezhebi durumundadr. Gnmz
Mslmanlarnn yaklak yzde onunu tekil eden ann en byk kolunun
mmiyye olduu dnldnde, sz konusu frkann tarihte stlenmi
olduu roln yan sra, gnmzdeki nemi daha iyi anlalr. Gnmzde
a teriminin ilk armnn mmiyye olmas da bu yzdendir. randa,
eitim-retim faaliyetlerinin yan sra, siyaset ve hatta toplum hayatnn
btnnde i ulemnn sz sahibi olmas, bu mezhebe olan ilgiyi daha da
artrmtr. Ulemnn sadece dini-sosyal meselelerde deil, siyasette de
dorudan mdahil olmasn gerektiren Ayetullah Humeynnin velyet-i
fakh nazariyesinin, geleneksel i dncesini ne derece temsil edip
etmedii ise ayr bir tartma konusudur.
rann dnda mmiyyenin en gl olduu lke Iraktr. Bu lkenin
nfusunun yaklak %60nn i olduu tahmin edilmektedir. Hatta Irakn,
Necef, Kerbela, Samarra, Kzmeyn gibi imam trbelerinin ve ziyaret
merkezlerinin bulunduu bir lke olmas hasebiyle randan daha ncelikli
bir konumda olduu bile sylenebilir. randa ise, sadece Mehedde, ann
on iki imamndan sekizincisi olan Ali Rznn kabri bulunmaktadr.
Lbnandaki iler ise lkenin Mslman nfusunun yzde 40-50sini
oluturmaktadr. Kuveytin %24nn mmiyyye mezhebine mensup olduu
bilinmektedir. Suudi Arabistanda ise, nfusun ancak yzde 4-6sn tekil
etmekle birlikte, olduka etkin bir i toplum mevcuttur. Bahreynde iler
nfusun ounluunu oluturmasna ramen, Snnler iktidardadr. iler
Katarda nfusun %16sn tekil etmektedir. Birleik Arap Emirliklerinde
yzde 30 civarnda olan i nfusu, Azerbaycanda halkn te ikisini
oluturmaktadr. Pakistanda yaklak bir milyon civarnda i-mm
olmasna ramen, Afganistandaki oran nfusun yzde 10-15i dolayndadr.
Hindistandaki %14lk Mslman nfusun ancak kk bir blmn iler
oluturmaktadr. Grld gibi, sadece ran, Irak, Azerbaycan ve Bahreyn
gibi lkelerde ounluu salayabilen mmiyye, kk gruplar halinde de
olsa slam corafyasnn btnne yaylm durumdadr.
Konuyla ilgili daha detayl bilgi alabilmek iin http://www.shia.org internet
sayfasn inceleyiniz.

121

MMYYE ASININ TEEKKL VE

TARHES
mmiyye asnn Teekkl
mmiyye, Hz. Peygamberin vefatndan sonra Hz. Ali ve srasyla onun iki
olu ile torunlarn Allahn emri, Peygamberin tayini ve vasiyeti ile mer
imam kabul eden ve bylece on iki imama inanmay dinin aslna dahil bir
rkn olarak grenlerin mezhebidir. Bugn a denilince bu frka anlalr
(Flal, 1983, s. 140).
Bu mezhebe, Hz. Peygamberin vefatndan sonra halfe-imam olarak on
iki imam kabul ettiklerinden dolay snaeriyye (on ikiciler/on iki
imamclar); imamlara inanmay imann artlarndan saydklar iin
mmiyye; hem itikat hem de ibdet ve mumelatta mam Cafer Sdkn
grlerine dayandklarndan dolay Caferiyye; on ikinci imamn geliini
beklemeleri sebebiyle Ashbul-intizr (bekleyiciler) ve on ikinci imam iin
oka kullanlan kim (hayatta olan, var olan) nvanna nisbetle Kimiyye de
denmitir. Muhalifleri ise mezhebi, Rfza ya da Rfiziyye diye anmlardr.
mmiyyenin bir frka olarak teekkl eitli evrelerden geerek
gereklemitir. Hz. Peygamberin lmndn sonra Emev-Haim
izgisinde gelien olaylar ve Emevlerin iktidara gelii, mmiyyenin
tarihinde ilk evreyi oluturmaktadr. Hz. Ali taraftarlar, onun vefatndan
sonra, Muaviyenin iktidar ele geirmesiyle birlikte, nce Hasan, ardndan
da Hseyinin liderlii etrafnda toplanmak istemilerdi. Hz. Hseyinin
lmne kadar kendi aralarnda herhangi bir liderlik sorunu yaanmamt.
Hseyinin Kerbelada ldrlmesiyle birlikte durum deimitir. zellikle
bu hadiseden sonra, Hz. Ali ve Haim soyu etrafnda, Emevlere kar siyas
bir muhalefet olumaya balamtr. Fakat bir siyas gr temsil eden, a
diye anlan ve bata Kufe olmak zere nce Irakta yerleen bu grubun din
bir frka olarak teekkl henz gereklememiti. Hseyinin vefatn takiben
muhtelif blnmelerle kar karya kalan adan bir grup, Ali b. Hseyin
Zeynelbidni, babasndan sonra ilim ve amel ynnden en stn ve immet
makamna en layk kimse olarak benimsemiti. Buradaki immet, din deil
siyasi bir liderlii ifade ediyordu. Bir anlamda mmiyyenin selefleri
diyebileceimiz; fakat mmiyye diye anlmayan szkonusu grubun
dncesi bu ekilde teekkl etmeye balamtr (z, s. 111-2).
Hz. Hseyinin lmnden sonra siyas istikamette oluan i temayller,
farkl istikametlerde gelimeye balad. Bir ksm Hz. Alinin Hz. Fatma
soyundan; dier ksm Muhammed b. el-Hanefiyye gibi Alinin Fatmadan
olmayan ocuklarndan; baka bir kesimi de bata Abbasler olmak zere
tamamyla Ali soyundan olmayp dedesi Abdlmuttalibin soyundan
gelenlere lider gzyle bakyorlard. Ancak bu kesimler arasnda belirleyici
olan, Muhtar es-Sekaf hareketinden balayarak, nce bnl-Hanefiyye
soyunu, ardndan, bnl-Hanefiyyenin olu Eb Haimin vasiyetine
dayanarak bata Abbasler olmak zere Ali soyunun dndaki baz
Haimlerin imamln tanyan ve birok bamsz grubu ieren ar
kanatt.
Bunlarn yan sra iktidara kar her trl muhalif hareketten kanan daha
lml ikinci kol, yukarda da belirtilen, Hasan-Hseyin-Zeynelbidn liderlik
silsilesini izleyen taraftarlardan olumaktayd (Hakyemez, 2009, s. 182-3).

122

Hz. Hseyinin vefatndan sonra ortaya kan i temayller, sadece Hz.

Hseyin izgisinde mi gelimitir?

iliin siyas cephesinin din cephesinden daha nce teekkl ettii

hususu, daha nce vurgulanmt. Siyas teekkl srecine geldiimizde,
en erken Hz. Hseyinin Kerbelada ehit edildii 61/680 yllarna gelene
kadar, slam dnyasnda yaayan Mslmanlar, Hriclerin dnda ne
Snn ne de i idiler; onlar sadece Mslmandlar... En nemlisi, ilikten
sz edebilmek iin zarur kavramlar olan nass, vasiyet ve immet fikirleri
henz ortaya kmam ve hatta bu fikirler, Hz. Hseyinin ehadetinden ok
sonralar bile, belli bir zmrede stlah anlam iinde domamt (Flal,
1993, s. 40). Kerbeladan sonra ortaya kan Tevvbn ve Muhtar hareketleri,
iliin douunu hazrlayan olaylar olarak tarihteki yerlerini almtr. Ancak
bu hareketlerin de i ve mm bir hareket olduunu sylemek, fikir-hadise
irtibat erevesinde dnldnde pek mmkn grnmemektedir (Onat,
2000, s.48).
Hicri birinci asrn son eyreine gelindiinde ise, meyyeoullarHaimoullar arasndaki iktidar yar, siyas olmaktan karlarak din bir
veche kazanmaya balamtr. Buna gre, Haimlerin nderi olarak Hz.
Alinin, Osmandan stnl bir kenara braklarak, Ebubekir ve merden
de stn olduu iddia edilmeye balanmtr. Dier taraftan birinci asrn
sonlarndan itibaren, Haimler adna ynetimi ele geirmeye alan
birbirinden bamsz ve ok merkezli gruplar olumaya balamtr. ann
dou dnemi olarak adlandrlan bu devrede ortaya kan oluumlara, ar
(ult) hareketler veya ilk i hareketler ad verilmitir. Bunlarn
bandaki Beyn b. Semn (. 119/737), Mure b. Sad (. 119/737),
Abdullah b. Muaviye (. 129/746) gibi ahsiyetler, iliin ve daha sonra
mmiyyenin esaslar arasnda yer alacak olan vaslik, immet, nass ve tayin
fikirlerini ortaya atmlardr. Abbaslerin iktidar ele geirmesiyle immet,
Emevlerle Haimler arasndaki bir mcadele alan olmaktan km,
Haimlerin bir i meselesi haline dnmtr. Artk AbbasoullarAlioullar mcadelesinden sz edilmektedir. Alioullar arasnda da bazen
Hasan bazen de Hseyn kollardan gelen deiik kiiler immet iddiasyla
Abbaslere isyan etmiler, yer yer birbirlerine de rakip hale gelmilerdir.
lk i haraketler hakknda detayl bilgi iin Hasan Onatn Emevler Devri i
Hareketleri (Ankara, 1993) adl kitabna mracaat ediniz.

Grld gibi, 132/750 ylnda Abbaslerin iktidara gelip Alioularn

ynetimden dlamalaryla birlikte saflar deimiti. Hz. Peygamberin
Fatma soyundan gelenler, dier Himlerden ayrlarak Alioulllar
cephesini oluturdular. Hatta Zeydlerin haricindeki nemli bir kesim,
Hasann soyunu da darda brakarak yalnzca Hseyin soyundan gelenlerin
liderliini kabul etti. Bunlarn arasnda Zeynelbidnin olu Muhammed
Bkr ve onun olu Cafer Sdk imam tanyanlar, dier gruplarn
inanlarna nispetle lml saylacak grleri seslendirmeye devam ettiler
(Hakyemez, s.183).
Daha sonra mmiyyenin istinad edecei izgideki ilk ciddi farkllama
ve immet nazariyesi oluturma teebbsleri, Cafer Sdk dneminde ortaya
kt. Hasanoullarnn Abbaslere kar isyanlar baarsz olunca,
Hseyinoullarnn nde gelenlerinden Muhammed Bkr ve olu Cafer
Sdk, siyasetten tamamen uzak kalmay, ilim ve ibadetle uramay tercih
etmilerdi. Siyasete dorudan karmamas nedeniyle Sdkn ilm faaliyetlerine Abbsler msamaha gsteriyorlard. Netice Sdkn fikirleri etrafnda,

123

kelam ve fkh meselelerle ilgilenen ve onlara akl zmler retmeye

alan bir halka ekillenmeye balad. Bu halkann iinde yer alanlarn
tamam, insicaml bir btnlk arzetmemekteydi. Birbirinden farkl dnen
kimseler, ayn halkada ilim renmekteydi (Kutlu, s. 116).
ann erken dnem kaynaklar dikkate alnacak olursa, imamlarn
etrafndaki fikir gruplarnn, itikat ve dnce bakmndan birbirlerinden
farkl grlere sahip olduklar dikkati eker. mmiyyenin kendi ncleri
olarak kabul ettii Him b. Hakem, Zrre b. Ayen, Mmint-Tk, Ali b.
Msem et-Temmr, Ynus b. Abdurrahman, bnr-Rvend, Fazl b. zn
gibi ahslar, dier slam frkalar tarafndan tebh ve tecsm gibi ar
fikirlere sahip olmakla sulanmlardr. Halbuki daha sonra oluacak olan
mmiyye itikadnda, bu fikirlere sahip olanlar kfir saylacaktr. Her ne
kadar mmiyye, adlarn verdiimiz bu mehur simalarn, mezheplerinin ilk
temsilcileri olduklarn syleyerek, bahsedilen trden ar grlerin bu
isimlere aidiyetini inkar etse de, bu inkar mdellel olmaktan uzaktr; nk
i olmayan ok sayda mellifin iddialarn gz ard edebilmek mmkn
deildir.
Dier taraftan imamlarn mehur ashbndan kabul edilen bu ahslar,
aralarndaki gr farkllklar sebebiyle, birbirlerini itham eden eserler
kaleme almlar ve hatta birbirlerini kfrle sulamlardr. Mesela Him b.
Hakem, yine mmiyyenin ncs olduu iddia edilen Mmint-Tk
reddeden Risle f Redd-i Mminit-Tk adnda bir risle yazmtr. mmet
konusu dnda birbirinden farkl grlere sahip olduu bilinen bu kiilerin,
sadece Ehl-i Snnete ait kitaplarda deil, bizzat ann kendi eserlerinde de
zikredilmi olmas dikkat ekicidir (Uyar, 2000, s. 31-2).
mmiyyenin immet nazariyesinin temel unsurlarndan nass ile tayin,
ilah bilgiye sahip olma, ilah alemden bilgi alma, gnahszlk (masmiyet)
ve imamlarn saysnn on iki olduu fikri, Sdkn dneminde henz
belirgin deildi. Sdkn olu Mus Kzm dneminde ise immetin nass ve
tayinle olduu, vaslik, imamn efdaliyeti ve masumiyeti, Eb Bekir ve
merden teberr (red ve uzaklama), immetin erkek ocuklarn yaa en
byne ait olmas, immetin kardeten kardee gememesi, bed ve
takiyye gibi meseleler tartld. Mus Kzmn 183/799da lmnden
sonra, onun immetini ileri srenler, onun lp lmedii konusunda ayr
gruba ayrldlar. Bunlardan birincisi, onun ldn kabul ederek immetin
olu Ali Rzya intikal ettiine inanan Katiyye; ikincisi immeti Mus
Kzmda sona erdirip onun lmszln ve kim-mehd olduunu iddia
eden Vkfe; ncs ise onun lp lmedii konusunda bir karara varamaan gruptu (Bozan, s. 110).
Ali Rz dneminde mmiyyenin nclerinin byk ounluu, Musa
Kzmn ldn ve ondan sonra immetin Ali Rzya getii fikrini
benimsemitir. mmetin Hseyinoullarndan Ali Rznn soyunda devam
edeceine inanan Katiyye grubu, daha sonraki mmiyyenin alt yapsn
oluturacaktr. Bu arada ad henz mmiyye olmamakla birlikte, tedric bir
gelime kaydeden mm i dnce, 2/8. asr ortalarnda Him b.
Hakemin katklaryla belirli bir ekle brnecektir. Bu dnce daha sonra
Hseyn soyda imamlarn saysnn on ikide dondurulmasyla sonulanmtr
(Kutlu, s. 117).
Abbas halifesi Memunun, Ali Rzy veliaht olarak tayin etmesi,
mmiyyenin immet nazariyesinin teekklnde bir dnm noktas olarak
grlebilir. nk Memun dnemi ve daha sonraki tartmalar, i immet

124

nazariyesinin olgunlamasn ve mmiyye izgisinin ar (ult) frkalardan

ayrlmasn ve daha mutedil bir yap kazanmasn salamtr. Daha sonra
mmiyye adn alacak i kol, Ali Rznn immetini nasslar ve mucizeler
ile ispata alrken, Ali Rz hicr 203 ylnda Horasanda ld. Bu srada
olu Muhammed Cevd henz yedi yanda bulunuyordu. Bu durum sz
konusu grubun saflarnda yeni bir krize sebep oldu. Zira Allahn,
Mslmanlarn liderlii iin henz kk yata olan, yetki sahibi olmayan,
kendi ahs mallarnda bile tasarruf hakk bulunmayan ve stelik erata gre
mkellef saylmayan bir ocuu tayin etmi olmas makul deildi. te bu
sorun, teekkl dneminde olan mmiyyenin birok yeni gruba ayrlmasna
yol amtr. Cevd yanls mmler ise, immeti, peygamberliin bir benzeri
saydklar ve tayinin Allahtan geldiini savunduklar iin, bu konuda
Kurnn Biz ona hkm daha ocuk iken verdik (el-Kehf: 12) ayetini delil
olarak kullanmakta fazla zorlanmamlardr.
mam Cevdn yann kkl problemi, olu Ali el-Hd dneminde
bir kez daha ortaya kmtr. nk Cevd vefat ettiinde henz yirmi yan
bile doldurmamt. Ali el-Hd henz yedi yanda olduundan, babas,
brakt miras Abdullah b. el-Musvire vasiyet etmi ve onlar reit olunca
oluna devretmesini emretmiti. Bu ise ann u sorgulamay yapmasna
sebep oldu: Madem ki el-Hd babasnn gznde kk yata olmas
sebebiyle mallar, eyay ve nafakalar idare etmekten aciz bulunmakadr;
yle ise bu dnemde imam olan kimdir? Kk bir ocuk nasl imamlk
yapabilir?
Bu sorular daha nce mam Rz vefat ettii zaman baz iler tarafndan
Cevd iin de sorulmutu. mm yazarlardan Kleyn, Cevddan sonra
ann bana gelen bu belirsizlik ve aknlk halini bize tasvir etmekte,
ann byklerinin yeni imamn kimliini tespit edemediklerini, yetkili
kimseyi belirlemek amacyla Muhammed el-Faracn yannda toplandklarn,
sonra tannmayan bir kiinin gelerek mam Cevdn Ali el-Hdye vasiyet
ettiini haber verdiini nakletmektedir (Kleyn, Kf, I, 324).
El-Hd ise, olu Seyyid Muhammedin kendisinin halefi olduunu ilan
etmi; ancak o, daha babas hayatta iken vefat etmiti. Bunun zerine dier
olu Hasan el-Askerye vasiyet etti. Ayrca, babalarnn vefatndan sonra
Hasan el-Asker ile kardei Cafer b. Ali arasnda imamet iin bir rekabet ve
mcadele yaand.
Askernin, gz nnde olan bir olu bulunmad iin kendisine bir halef
tayin etmeden hicri 260 ylnda Samarrada vefat etmesi, ilah kaynakl
immet zincirinin kyamete kadar srmesinin zorunlu olduuna inanan
mmiyye as saflarnda etin bir krizin patlak vermesine sebep oldu.
Byk bir kuku ve belirsizlik ba gstermi ve Askerden sonra immetinin
seyir izgisi (kimin imam olaca) sorgulanmaya balam, buna verilen
cevaplar sonucunda topluluk, Nevbahtye gre 14, Kummye gre 15 ve
Mesdye gre 20 gruba ayrlmtr.
a tarihilerinin belirttiine gre, Askernin kardei Cafer b. Ali,
aabeyinin tm mirasn ele geirmeye almt. Askernin Medinede
bulunan annesi de Samarraya kadar gelerek vasiyet iddiasnda bulunmutu.
Bu vasiyet iddialar, mahkemeye kadar tanacaktr. a tarihileri u bilgileri
kaydetmektedir: mam Askernin Sakl adnda bir cariyesi vard ve ondan
hamile kaldn iddia etmekteydi. Bu iddia zerine miras taksimi
durdurulmu, Abbasi halifesi Mutemid, Sakli sarayna tam, hanmlarndan, hizmetilerinden bu cariyeye bakmalarn, salk iinde doumunu

125

yapmas iin gereken btn ihtiyalarn karlamalarn istemiti. Hamile

olmadnn anlalmas zerine, Askernin miras annesi ile kardei Cafer
arasnda paylalmtr (Tabers, el-hticc, II, 79).
mmete kimin geecei, genel temayl olarak, nceki imamn en layk
olana vasiyet etmesinin dnda bir yolla tespit edilmemitir. Askernin
salnda kendisiyle immet konusunda mcadele eden kardei Cafer b. Ali,
aabeyinin ocuunun olmamas ve birinin immetine ilikin herhangi bir
vasiyet veya iarette bulunmam olmasndan doan boluktan yararlanarak,
immet iddasnda bulunmu ve Askernin taraftarlarndan bazlar, onun
immetine inanmtr. Nevbaht, Kumm, Kleyn, Mfd, Ts, Sadk ve elHur el-mil tarafndan belirtildiine gre, Askernin taraftarlarndan bir
grup da, tevakkuf grn ileri srm, buna bal olarak, immetin
kesildiini ve peygamberler arasndaki fetret devri benzeri bir dnemin
geldiini sylemilerdir. Yine Kumm ve Nevbahtye gre, baka bir grup,
herhangi bir ocuk brakmadan vefat etmi olduundan, Askernin
immetinin batl olduunu ve el-Hdden sonra gerek imamn, onun kardei
Cafer olduunu ileri srmtr.
Askernin ocuunu aratran ilerin pek ounun herhangi bir sonuca
ulaamad; aknln ann genelini sarst ve bu ihtilafn insanlar saa
sola savurduu bir ortamda, Askernin baz taraftarlar, ar bir gizlilik
iinde, onun vefatndan iki, , be, alt ya da sekiz yl nce domu, ama
gizli tutulan bir olu olduunu fsldayorlard. Onu, babas hayattayken
grdklerini ve kendisiyle iletiim kurduklarn sylyorlar; ilerden onunla
ilgili aratrma yapmay durdurmalarn, onun adn dahi azlarna
almamalarn istiyorlar; hatta bu tr hareketleri haram sayyorlard. Bunlar,
cariye Saklin, Askernin vefat srasnda hamile olduunu iddia etmesini
de, sakl olan ocuun varln gvenlik gerekesiyle rtbas etmek iin
giriilmi bir manevra olarak yorumluyorlard. te on birinci imam
Askernin gaybette (gizlide) bir ocuu olduunu ileri sren bu kesime
snaeriyye (On ki mamclar) denmitir (el-Katib, 2005, s. 139-147).
Sonu olarak, imamn nassla tayini ilkesinin benimsendii ilk
dnemdeki iler arasnda Hiam b. Hakem gibi mm grnts veren
ahslar olmasna ramen, on iki imam eklinde bir biimlenme balangta
sz konusu deildi. Zira 260/874de on birinci imam Askernin lmesi ve on
ikinci imamn kaybolmas iddiasna kadar, byle bir oluum
gereklememitir. mmiyye-snaeriyye mezhebinin gelitii siyas ve
fikr hareketliliin vuku bulmas, hicri 290l yllara kadar gecikmitir. 4/10.
asrn ikinci yarsnda ise mmiyye-snaeriyye akidesinin lml ilerce
byk lde kabul edilmeye baland ve bu arada rakip zmrelerin
ounun da taraftarsz kalarak ortadan kalktklar anlalmaktadr. mm
fikirlerin hicri 3/9. asrn sonlarna doru ilanyla birlikte, erken dnem a
tarihi, dnemin melliflerince yeniden ele alnd ve son gelinen aamada
genel kabul grm inanlara uyumlu hale getirilmeye alld.

mmiyye asnn Tarihesi

On ki mam: On iki imamn her birinin isimleriyle anld ilk rivayetin, Ali
b. brahim el-Kummnin (. 307/919) Tefsrinde olduu anlalmaktadr.
Ali b. brahim, on iki rakamyla ilgili baz rivayetlere yer verdii kitabnn bir
yerinde, Hzrn Hz. Ali ve olu Hasanla karlatnda, onlara, on iki
imamn her birinin ismini aklad mehur rivayeti gndeme getirmitir.

126

Rivayete gre Hzrn, Aliye dnerek ona, Hz. Muhammedin vassi ve

mmetin halifesi olduunu, daha sonra onun yerine geecek haleflerinin
srasyla Hasan, Hseyin, Ali b. Hseyin, Muhammed b. Ali, Cafer b.
Muhammed, Mus b. Cafer, Ali b. Mus, Muhammed b. Ali, Ali b.
Muhammed, Hasan b. Ali ve son olarak da, zulm ve zorbalkla dolan
yeryzn adalet ve dorulua kavuturacak olan el-Kim el-Muntazar
olduunu syledii ifade edilmektedir. Bu ve buna benzer rivayetlerden, on
iki imam rivayetlerinin gaybetten nce de gndeme gelmi olabilecei, ancak
on iki imamn her birinin isimleriyle anld rivayetlerin, ilk olarak hicri
290l yllarda tedavle girdii anlalmaktadr. mm rivayetlerin byk
blm Kum ve evresinden kt iin, uzak blgelere ulamas hayli
zaman alm olabilir. On iki imamla ilgili rivayetler, Kleynnin UsllKf adl eseriyle karar bulmutur. Kleyn ve ksmen de Ali b. brahim elKumm, kendilerine gre imamlarn saysnn pheye yer brakmayacak
ekilde on iki olduunu her ynyle ele almlardr. Bu kitapta on iki imam
teorisiyle ilgili btn temel malzemeleri bulmak mmkndr. Ayn rivayetler
daha sonra Numn, Sadk ve Ts gibi alimler tarafndan tekrar kayda
geirilmitir (Hakyemez, s. 187-192).
Durum bu merkezde olmasna ramen, mamiyye as, Hz. Alinin Hz.
Peygamber tarafndan imam olarak tayin edildii iddias ile yetinmeyip, Hz.
Peygamberin on iki imam da bildirdiine dair, Snn ve hatta ilk i
kaynaklarda yer almayan bir rivayetten sz eder. Buna gre mmiyye, Hz.
Peygambere vasleri sorulduu zaman, onun, Ali kardeim, vrisim, vasm,
benden sonra da her insann velsidir; sonra olu Hasan, sonra Hseyin,
sonra da Hseyin evladndan dokuz kiidir; Kurn onlarladr, onlar
Kurnla; onlar, (cennetteki) havz kysnda bana ulancaya dek birbirinden
ayrlmazlar buyurduunu, hatta onlar adlaryla yazdn syler (Glpnarl,
1969).
Bu arada Sahh-i Mslimde, Cbir b. Semureden rivayet edilen bir
hadise gre Hz. Peygamber, slam dininin on iki halifeye kadar aziz olmaya
devam edeceini sylemitir. a, Snn orijinli bu hadisin on iki imama
delalet ettiini ileri srerken, Ehl-i Snnet meseleyi farkl ekilde ele alm ve
bunu on iki imamla ilgili grmemitir. nk hadiste sz konusu edilen
husus, fiilen hilfet iidir, mmetin idaresini stlenmedir. Oysa on iki imam
arasnda, Hz. Ali ve ksa sreliine de olsa Hz. Hasann dnda hilfet
mevkiine gelmi olan yoktur. mmiyye, bu eit rivayetleri esas alarak
imamlarn saysn on ikide durdurur. On iki imam, srasyla u ahsiyetlerdir:

1- Ali b. Eb Tlib
Hz. Ali, Ehl-i Snnete gre Hulef-i Ridnin drdncs, ilere gre ise
ilk imamdr. Hz. Peygamberin amcazadesi ve kz Fatmann ei olan Ali,
hicretten yaklak 22 yl nce, milad 600 ylnda, Eb Tlibin olu olarak
Mekkede dodu. Babasnn aile fertleri kalabalk olduu iin be yandan
itibaren hicrete kadar Hz. Peygamberin yannda kalmt. Vahiy geldiinde,
henz dokuz yahut on yanda bir ocuk iken ilk inananlar arasna girmitir.
Hicretten nceki hayat hakkndaki bilgiler olduka azdr. Hicret gecesini,
mrikleri oyalamak ve emanetleri ehline tevdi etmek zere Hz.
Peygamberin yatanda geirmi ve onun evde bulunduu kanaatini
uyandrmt. Daha sonra Kubada Peygambere yetimitir (z., s. 115).

127

Hz. Ali, kk yandan itibaren yannda yetitii Hz. Peygambere ocuk

denecek yata inanmakla kalmam, aile fertleri arasnda da Hz.
Peygamberin kardelik ve yardmclna tereddtsz talib olmutur.
Nitekim gerek Snn ve gerekse i kaynaklarda, ashbn faziletine dair
rivayetlerin byk ekseriyeti, Hz. Ali hakkndadr. Peygamberin vefatndan
sonra gerek Eb Bekir, gerekse merin hilafetleri mddetince onlarn
mutlaka istiare ettikleri isim olmu; tarihlere Eb Bekir ve merin mfts
olarak gemitir.
Cesaret, ecat ve kahramanl ise, Hz. Alinin hretinin en azametli
sayfalarn oluturur. Hz. Peygamberi ldrmeye gelen mrikleri oyalamak
ve yokluunu gizlemek amacyla Peygamberin hicrete kt geceyi onun
yatanda geirmesi bunun en nemli kantdr. Bu ve benzeri sebeplerden
Hz. Peygamber, Medineye hicretlerinden be ay sonra, Muhacirlerle Ensr
arasndaki dayanma ve muhabbeti salamlatrmak iin yapt kardelik
tesisi (muht) srasnda, Hz. Aliyi kendisine karde olarak semitir.
Hicretin ikinci ylnn son aynda da, kz Hz. Fatmay Hz. Aliye vererek,
onu kendisine damat edinmitir. Bu evlilikten Hasan, Hseyin ve ad
domadan verilmekle birlikte l olarak doan Muhsin adl erkek ocuklar
ile Zeyneb ve mm Kulsm adl kz ocuklar olmutur.
Hz. Ali, Bedir, Uhud, Hendek, Hayber bata olmak zere neredeyse btn
gazvelere katlm olmakla birlikte, Tebk gazvesinde Hz. Peygamber, onu
ailesine ve ilerine bakmak iin Medinede braknca, mnafklarn Ali
aa saylarak, nemsiz grlerek geride brakld diye dedikodular
zerine, Ali Peygambere yetierek zntyle sylenenleri nakletmi; Hz.
Peygamber de bunun zerine u karl vermitir: Onlar yalan sylyorlar. Ben seni arkamda kalanlara bakmak zere Medinede braktm. Sen
Medineye dn; ailemde ve kendi ailende benim halifem ol. Ey Ali! Musya
nisbetle Harun ne ise, sen de bana nisbetle o mevkide bulunmaya raz deil
misin?. Fakat benden sonra peygamber gelmeyeceine gre, ancak peygamberlik derecesi bunun haricindedir. Hz. Ali de bunun zerine Medineye
geri dnmtr. Bu ve buna benzer rivayetlerden a, Hz. Alinin immetine
ilikin bir takm karmlarda bulunmasna ramen, olayn meydana geli
ekli dikkate alndnda, bunun immetle ilikisinin olmad anlalacaktr.
Hz. Aliyi, Resulullahtan sonra insanlarn en stn olarak grp, bata
Ali olmak zere, kendisinden sonra ocuklarn da immete en layk kii
olarak gren ann, yukardaki rivayetlere ilave olarak, bu iddialarn
desteklemek zere naklettikleri en nemli olay, adr-i Hum vakasdr.
Onlara gre, Peygamber, Ved Haccndan Medineye dnerken, adr-i
Hum denilen mevkide, Hz. Aliyi, kendisine halife ve mmete imam olarak
tayin ettiini aka bildirmitir. nk immet, Ehl-i Snnetin dedii gibi,
mmetin istek ve seimine braklacak kk ilerden deildir.
Burada, ann pek nem verdii adr-i Hum olayna ksaca temas
etmek gerekebilir. Hz. Peygamber, Ved Hacc dn konaklad bu yerde,
aya gre, orada bulunanlara u hitapta bulunmutu: Allah bana: Ey
Peygamber, sana indirileni tebli et. Eer bunu yapmazsan, Onun eliliini
yerine getirmemi olursun (el-Mide, 67) ayetini indirdi. Cebrail bana
Rabbimden u emri getirdi: Ali b. Eb Tlib, benim kardeim, vasm, halifem
ve benden sonra imamdr. Ey halk! Allah onu size vel ve imam olarak tayin
etti; ona itaati herkese farz kld. Ona muhalefet eden meln, sayg gsteren
ise rahmete erecektir. Dinleyiniz ve itaat ediniz. Allah mevlnz, Ali de
imamnzdr. mmet ondan sonra, kyamete kadar, onun soyunda devam

128

edecektir. Bundan sonra Hz. Peygamber, Alinin elinden tutarak havaya

kaldrm ve Ben kimin mevls isem Ali de onun mevlsdr demitir.
Ehl-i Snnete gre ise, yukarda zikredilen ayet, bu vesile ile deil, ok
daha nce nazil olmutur ve stelik Mslmanlardan deil, kafirlerden
bahseden bir ayettir. Ayrca Hz. Peygamberin szn ettii velyet, ilerin
kastettii anlamda kullanlmamtr; nk Hz. Peygamber her Mslmann
velsidir, dostudur. Hz. Ali ile olan mnasebeti de byledir. Dier taraftan
Hz. Alinin torunu Hasan el-Msennya yukardaki hadis hakknda sorulmu; ama o, fakat bununla emirlii ve sultanl kastetmedi. yle demek
istemi olsa idi; bunu aka sylerdi. nk Resulullah, Mslmanlarn en
fasih olandr demitir.
Hz. Alinin Mezhepler Tarihi asndan asl nemli faaliyet dnemi, Hz.
Osmann ehdetinden sonra balar. Hz. Osmann ldrlmesini takiben
halife seilen ve saylar binlerle ifade edilen katilleri cezalandrmada
skntyla karlaan Hz. Ali, balangta kendisini destekleyen Talha, Zbeyr
ve Hz. Aieyle, istemeden de olsa Cemelde kar karya gelmitir. Hsl
ister din, ister dnyev hrs ve kzgnlklar sebebiyle olsun, teekkl eden
kar grup, slam tarihinde Mslmanlarn ilk defa kar karya gelmelerine
ve binlerce Mslmann kannn aktlmasna sebep olmutur. Cemel
savann sonunda Muaviyeye biat etmesi iin eli gnderen Hz. Ali,
maalesef, bu ve daha sonraki uzun boylu yazmalardan bir sonu
alamamtr. Btn bu iyi niyetlere ramen Muaviye, Hz. Aliye biat
reddedip, Osmann intikam ad altnda siyasi gayelerini devam ettirmek
suretiyle Mslmanlarn ikinci defa kar karya gelmelerine neden
olmutur. kinci nitede akland gibi, Sffn sonras tahkim meselesinde
ordusu iindeki mteaasp bir grupla ters dm ve Hriciyye adn alan bu
gruba mensup Abdurrahman b. Mlcem tarafndan yaralanarak 19 veya 21
Ramazan 40/26 veya 28 Ocak 661 tarihinde vefat etmi ve Kufede (Necef)
defnedilmitir. Emrul-mminn, Aliyyl-Murtaz, Ebl-Hasan, Eb
Turb, Esedullahil-Glib gibi adlarla da anlan ve ann tamam tarafndan
Hz. Peygamberden sonra imam olmas gereken kii olarak kabul edilen Hz.
Ali, btn i mezheplerin immet silsilesinde ilk sradadr (Flal, 1984,s.
67-84).

2- Hasan b. Ali
Hz. Ali ve Fatmann ilk ocuklar olan Hz. Hasan, hicretin 3. ylnda (625)
Medinede domutur. Hayatnda yzden fazla evlilik yapt sylenmektedir
ve bu yzden ona mitlak (ok boayan) denmektedir. Babas Hz. Alinin
vefat zerine, bir rivayete gre ayn gn, bir rivayete gre de iki gn sonra,
37 yanda iken Kufede gerekleen biatla hilfet makamna gemitir. Onun
halife seildiini duyan Muaviye, zerine bir ordu gnderdi. Kufelilerden
oluan ordusunun savamadaki isteksizliini gren Hasan, bir ksm
mzakerelerden sonra, baz artlarda Muaviye ile anlaarak halifelii ona
devretti ve Medineye dnd. Rivayete gre Muaviye tarafndan Yezid b.
Muaviye ile evlendirilmek vaadi ile kandrlan hanm Cade tarafndan
49/669da zehirlenerek ldrld, Medinede Bak kabristanna defnedildi.

3- Hseyin b. Ali
Resulullahn gzbebei iki torunundan ikincisi olan Hz. Hseyin, 5 aban
4/30 Aralk 628 tarihinde Medinede dnyaya geldi. Lakab e-ehdtir.
Hasann lmne kadar aabeyine tabi olarak, onun Muaviye ile yapt

129

artlara bal kalan Hseyin, Muaviyenin lmnden sonra olu Yezide

biat etmedi. Bununla birlikte, Kufe ileri bata olmak zere ok sayda
kabile lideri, Hseyine yazdklar mektuplarda, Emevleri devirmek iin
teebbse getii taktirde kendisini kesin olarak destekleyeceklerini vaat
ettiler. Arkadalar tarafndan yaplan uyarlara ramen bu arya cevap
veren Hseyin, 61/680 Muharrem aynn ara (onuncu) gnnde yanndaki
az saydaki aile efradyla birlikte Kerbelada hunharca ehid edilmitir. Kesik
ba Halife Yezide ulatrlmak zere ama gnderilirken, geri kalan n
yakndaki kyller tarafndan ehit edildii yere defnedilmitir. Hseyinin
bann nereye defnedildii konusu ise ihtilafldr. a ve ou Mslman
nazarnda Hz. Hseyin, zulme kar direniin bir simgesi haline gelmitir. Bu
sebepten hem tarihte ve hem de gnmzde onun ad etrafnda oluturulan
etkinlikler, dier imamlar iin yaplanlardan daha ihtiamldr.

4- Ali b. Hseyin Zeynel-bidn

Hz. Hseyinin Kerbelada ehid edilen byk olu Aliden (Ali Ekber)
ayrmak iin Ali Asgar diye de anlan Ali b. Hseyinin lakab, ibadet
edenlerin ss anlamnda Zeynelbidndir. Babas Hseyin, annesi de son
ran hkmdar Yezdcrdn kz olan ehribndur. 5 aban 38/6 Ocak
659da Medinede domutur. Hz. Hseyinin soyu Zeynelbidinden
yrd iin kendisine ayr bir nem verilmi ve Ebl-Eimme (mamlarn
Atas) olarak lakaplanmtr. Kerbela vakas esnasnda hasta olduu iin
babas tarafndan savaa katlmasna izin verilmeyen Zeynelbidn, ailesinden
sa kalanlarla birlikte ama, Yezidin yanna gnderilmiti. Burada birka
gn kaldktan sonra Medineye dnmelerine izin verildi. O hayatnn geri
kalan ksmn Medinede ilim, ibadet ve insanlara hizmetle geirmi, siyasete
karmamay tercih etmitir. Muhtarn ve Abdullah b. Zbeyrin isyanlarna
katlmay reddeden Zeynelbidn, 94/712 veya 95/713 ylnda vefat ederek,
Medinede Bak kabristanna, amcas Hasann yanna defnedilmitir.

5- Muhammed el-Bkr b. Ali Zeynel-bidn

3 Safer 57/16 Aralk 676da Medinede dnyaya gelen ve mmiyye
tarafndan beinci imam olarak kabul edilen Muhammed b. Ali, babas gibi
siyasetten tamamen uzak kalm ve kendisini ilme vakfetmitir. Babasnn
lm zerine, sknet politikas izleyerek, Emevlere kar isyan etmek
istikametindeki arzu ve dncelere kar kt gibi, dolayl olarak da destek
vermemitir. Bu sebeple kardei Zeyd b. Alinin immet ve isyanla ilgili
dncelerini tasvip etmemi, ona bu konuda uyarlarda bulunmutur. i
rivayetlerde Muhammed Bkr, mezhebin dini ve hukuki retilerinin
balatcs ve olu Cafer Sdkla birlikte mmiyye asnn kurucusu olarak
grlmektedir. Ayn kaynaklar Bkrn, Eb Hanfe ile yapt tartmalarda
onu mkil durumda braktn kaydetmelerine karn; Hanef kaynaklar,
Eb Hanfenin Bkrn rencilerinden birisi olduunu, onun da Eb Hanife
hakknda bir hayli iltifatkr szler sylediini kaydederler. Tarihilerin
ounluuna gre, 114/732 ylnda Medinede 57 yanda iken vefat eden
Bkr, Bak kabristanna defnedilmitir.

6- Cafer es-Sdk b. Muhammed el-Bkr

On iki imam arasnda, literatrde kendisinden en ok bahsedilen kii olan
Cafer Sdk, 80/699 veya 83/702 ylnda Medinede domutur. Emevlerin
son, Abbaslerin ilk dnemlerini idrak eden Sdk, fikren uzlaamad

130

amcas Zeyd b. Alinin isyan edip ldrlmesinden sonra, hem siyasetten

uzak kalmas, hem de ilk iki halife hakkndaki grleri dolaysyla,
Abbslerin kukularndan byk lde kurtulabilmitir. Suyut, mam
Sdkn Eb Bekir ve meri hayrla anmayan kimseden uzam dediini
nakleder. Kendisini dinlemek ve bilgi almak iin gelenler arasnda Eb
Hanife, Mlik b. Enes, Vsl b. At ve mehur kimyac Cbir b. Hayyn gibi
simalar zikredilebilir. Cafer Sdk, ilerce, imamlarn en by ve zellikle
i fkhn ve itikadn tedvin eden bir imam olarak grlr. Nitekim
mmiyye as, kendisinden fkh bir mezhep olarak bahsederken Caferiyye
ismini kullanr. Sdka, i itikadn ve ibadetlerini belirleyen birok gr
ile vaaz ve nasihatlar isnat edilmitir. Bu arada birok kitabnn olduu
sylenirse de, bunlarn ona nisbetinin shhati olduka phelidir. Sdk, btn
rivayetlerin ittifakyla, 25 evval 148/15 Aralk 765 tarihinde, ilere gre
Halife Mansr tarafndan zehirlenmek suretiyle Medinede vefat etmi ve
Bakde babas ve dedesinin yannda defnedilmitir.

7- Ms el-Kzm b. Cafer es-Sdk

mmiyyeye gre yedinci imam olan Mus b. Cafer, 7 Safer 128/8 Kasm
745 tarihinde, Mekke ile Medine arasndaki Ebvda domutur. Babasnn
vefatndan sonra aslnda Abbaslere kar bar bir politika izleyen, daha
ok ibadet ve takvaya ynelen Mus Kzmn takipilerinin oalmas,
Halife Mehdyi kukulandrm; bu sebeple onu Medineden Badata
getirterek bir sre hapsetmi, isyan etmeyeceine dair yemin aldktan sonra
da gnln alarak Medineye geri gndermitir. Harun Redin halife olduu
170/786 ylna kadar Medinede kalan Mus Kzm, daha sonra deiik
sulamalara maruz kalarak yeniden Badata getirilmi ve hayatnn son drt
yln hapishanede geirmitir. Hapiste iken 25 Receb 183/1 Eyll 799
tarihinde vefat eden Kzm, daha sonra torunu Muhammed Cevdn da
yanna gmlmesiyle Kzmeyn veya Kzmiyye adn alan Badat Kurey
mezarlna defnedilmitir.

8- Ali er-Rz b. Ms el-Kzm

mmiyyenin sekizinci imam olan Ali Rz, 148/765 veya 153/770 ylnda
Medinede dodu. Hayatnn byk ksmn siyasetten uzak geirmesine
ramen, 201/817 ylnda Halife Memun tarafndan Abbs tahtna veliaht
tayin edildi ve Horasana getirildi. Ali Rz fazlaca yedii zmn etkisiyle
yahut i kaynaklarda getii zere, yedii zehirli bir nar veya halifenin
sunduu nar suyunu imesiyle hastalanr ve 29 Safer 203/5 Eyll 818
tarihinde vefat eder. Cenaze namazn bizzat Memun kldrm ve onu Tus
ehrinin Senabd kyne, babas Harun Redin yanna defnetmitir. Daha
sonra bu yre, Ali Rznn hatrasn yaatmak iin ehdet yeri anlamnda
Mehed diye isimlendirildi. Zamanla trbenin etrafnda teekkl eden klliye,
tarihte ve gnmzde bir ziyaretgh ve kltr merkezi olarak hizmet
vermektedir. Mehed, rann byk ehirlerinden birisidir.
mam Kzm ve mam Rz dnemi ia ve Abbas devletinin ilikileri hakknda
bkz. Mehmet Ali Bykkara Ehl-i Beyt ve Ehl-i Devlet, (stanbul, 2010).

9- Muhammed Cevd et-Tak b. Ali er-Rz

mmiyyenin dokuzuncu imam olan Muhammed Cevd, 195/810 tarihinde
Medinede domutur. Ali Rznn vefatna ok zlen Memun, onun

131

soyuna kar iyi niyet ve hsn- alaka gstermeye devam etmi; sekiz yanda
yetim kalan Muhammedi kzlarndan Zeynep ile 215/830 ylnda
evlendirmitir. Memunun yerine geen kardei Halife Mutasm, Medinede
kendinden nceki imamlar gibi ilim ve ibadetle uraarak sessiz, sakin bir
hayat sren Muhammedi Badata arr. Muhammed Cevd, Badata
varlarndan (220/835) sekiz-dokuz ay sonra, 30 Zilkade 220/25 Kasm 835
tarihinde eceliyle vefat eder ve Kzmeynde dedesi Mus Kzmn yanna
defnedilir.

10- Ali el-Hd en-Nak b. Muhammed et-Tak

mmiyyenin onuncu imam olarak kabul edilen Ali en-Nak 214/829 ylnda
Medinede dodu. Abbas halifeleri Mutasm ve Vsk devirlerinde
Medinede oturan ve mrn zhd ve takva hayat iinde ilim reterek
geiren Ali en-Nak, Halife Mtevekkil devrinde, muhalifleri tarafndan
halifeye ikyet edildii iin Badata arlp, daha sonra Samarraya
gnderilir. 254/868 ylnda Samarrada vefat eden Ali en-Nak, oturduu
evde defnedilmitir. Baz rivayetler onun halife Mutez veya Mutemid
tarafndan zehirletilerek ldrldn belirtmektedirler.

11- Hasan el-Asker b. Ali en-Nak

mmiyyenin on birinci imam olan Hasan el-Asker, 232/846 ylnda
Medinede dnyaya geldi. ki, yalarnda, babasnn ikamate mecbur
edildii Samarraya gelen Asker, orada yetimitir. Abbas ynetimi
tarafndan sk ekilde kontrol edildiinden dolay mensuplaryla yeteri kadar
temas kuramayan Asker, Mutemidin hilafeti srasnda, 8 Rebiulevvel 260/1
Ocak 874 ylnda Samarrada vefat etmi ve babasnn yanna gmlmtr.

12- Muhammed el-Mehd b. Hasan el-Asker

mmiyye asna gre halen gaybet halinde bulunan, fakat gelecekte mehd
olarak ortaya kp dnyada adil bir dzen kuracana inanlan on ikinci
imam Muhammed el-Mehd, on birinci imam Askernin, bir cariyeden
doduuna inanlan oludur. Shibuz-zamn, el-Huccet, el-Kim, el-Mehd,
el-Mehd el-Muntazar, Mehdil-enm ve Halef gibi lakaplarla da anlmaktadr. Hakknda daha fazla tarihi malumata sahip olmadmz Muhammed
Mehd, mmiyye inancna gre, babas Askernin vefatndan sonra,
evlerindeki mahzene (serdab) girerek gzden kaybolmutur. Halen sadr ve
kyametten nce mehd sfatyla zuhur ederek zulmle dolmu dnyay
adaletle dolduracaktr. mmiyyeye gre bu, bir inan esasdr (Flal, 1984,
S.160-174; z, s. 115-131).
Gaybet Dnemi: mamiyeye gre, on birinci imam Hasan el-Asker, on
ikinci imam, yani olu Muhammedi, doduu zaman ve kendi vefatna
kadarki zaman zarfnda yaknlarndan birok kiiye gstermi ve onun,
kendisinden sonra Allahn hucceti ve mmetin imam olacan bildirmitir.
Ancak Asker 260/874 ylnda vefat edince, olu Muhammed de gizlilie
(gaybet) ekilmitir. Bu tarihten itibaren balayp Muhammedin dnecei
kyamete yakn bir vakte kadar devam edecek dneme Gaybet Dnemi denir
Bu dnem, Gaybet-i Sur (Kk Gaybet) ve Gaybet-i Kbr (Byk
Gaybet) adyla iki devreye ayrlr.

132

mmiyye kelamclar, varlna ilikin yeterli tarihi deliller mevcut

olmamasna ramen, mam Askernin bir olunun mevcudiyetini varsaymlar ve inan sisteminin btnn bu varsaym zerine bina etmilerdir. Bu
dncenin doal ve kanlmaz sonular, bekleyi (intizar) nazariyesi ile
buna bal olarak, gaybet dneminde siyasal faaliyetlerin haram saylmasdr.
Bu nazariye asrlar boyunca mmiyyeye egemen olmutur. On ikinci
imamn ortaya kmamas, ann immetten (liderlik) yoksun kalarak
hayattan ekilmesine yol at iin, buna bir zm olarak ortaya atlm
olan genel niblik (niybet-i mme) ve daha sonra Humeyn tarafndan
gelitirilen velyet-i fakh nazariyesine ramen, bekleyi nazariyesinin
etkileri ve elikileri hala devam etmektedir. ntizar, yani mam Mehdiyi
bekleyi; slam eratn uygulamas, Mslmanlara liderlik yapmas, onlara
fetva vermesi ve yasamayla ilgili problemleri halletmesi iin yeryznde
masm bir imamn olmas gerektii kadar, bu imamn Allah tarafndan tayin
edilmi olmasn da gerekli sayan immet felsefesiyle ak bir elikiye yol
amaktadr. Bu sebepten Humeynnin velyet-i fakh nazariyesi, yani bir
alim-fakih kiinin, sadece din ve ictima hayatta deil, siyas hayatta da on
ikinci imamn temsilcisi olmas gerektii dncesi, bu elikiyi ortadan
kaldrmak iin savunulmusa da, daha baka problemlerin ortaya kmasna
neden olmutur.
Gaybet doktrini adaki liderlik sorununu zm mdr?

Gaybet-i Sur Dnemi: mmiyye ulems, Muhammed b. Hasan elAskernin beklenen mehd ve kaybolduktan sonra ortaya kp dnyay slah
edecek kii olduu konusunda, kendi anlayna gre Kurn, snnet ve
imamlarn szlerinden birok delil ortaya koymutur. Mehdyi, onun drt
sefrinin dnda hemen hemen hi kimsenin grmedii ifade edilmektedir.
Gaybete girmenin peygamberlerin snneti olduunu belirten mmiyyeye
gre, Mehdnin gaybetinin gerekeleri olarak u hususlar zikredilmektedir:
Muhammedin bata amcas Cafer tarafndan olmak zere ldrlme
endiesi; gaybetin a iin bir imtihan vesilesi olmas; aklanmasna izin
verilmeyen bir sebebe bal olmas; insanlarn Allahn yolundan sapmalar
sebebiyle Allahn onlara gazap edip huccetini aralarndan ekip almas ve
btl esaslar zerine kurulmu bir idar sistemde gizli imama uymann zhir
imama uymaktan daha stn bulunmas. Onlara gre gaybet hali, a iin
ilah bir ltftur.
Gaybet-i Sur dneminde sefr (o. sfer), nib (o. nvvb), yahut
vekl (o. vkel) diye adlandrlan grevliler, imamla toplum arasnda
irtibat kurmular, ortaya kan problemleri imama arzederek onun emir yahut
yasaklarn topluma ulatrmlar, imama gelen humus ve dier gelirleri imam
adna toplayp muhafaza etmilerdir. Altm sekiz yl sren bu dnemde
(260-328/874-940), sefirlik iddiasyla ortaya kan baka kimseler de olmakla
birlikte, mmiyyenin kabul ettii drt sefirin mamdan getirdii yazl emir
ve tavsiyeler (tevkler), a iin bir hareket noktas olmu, sefirler de imamn
yegane temsilcileri olarak telakki edilmilerdir. Drt sefir srasyla aadaki
isimlerdir:
Osman b. Sad el-Amr: mmiyyeye gre, on birinci imam Hasan
Asker bu ahs iin, benden sonra imamnz, size halifem budur; bundan
sonra dalmayn Osman ne derse kabul edin, onun emrine uyun, szn
dinleyin. Artk o, mamnzn halifesidir; emir ona rcidir demitir. On
ikinci imamn gaybeti zamannda ise, yine mmiyyeye gre, sefirler,
kendilerine gelen mallar, ya kaplarna korlar, gizlice imama gtrp teslim

133

ederlerdi. Gerekirse aya imamn yazl emirlerini getirirlerdi; bylece i

toplumun mkil ilerini hallederlerdi.
Muhammed b. Osman b. Sad el-Amr: Birinci sefirin oludur.
mmiyyeye gre bu zatn sefirlii de Hasan Asker tarafndan bildirilmitir.
Daha babasnn salnda iken, on ikinci imamn sefirlik hizmetini ifaya
balam; arada bir tevk getirmitir. 305/917 tarihinde Badatta lmtr.
Hseyin b. Ruh en-Nevbaht: Mehur Nevbahtler soyundandr. On
ikinci imamn yazl emriyle, yani onun tevki ile sefirlik hizmeti
Muhammed b. Osmandan sonra kendisine verilmitir. 326/938 ylnda
lmtr.
Ali b. Muhammed es-Semrr: On ikinci imamn emriyle, Hseyin b.
Rh tarafndan kendi yerine sefir olarak tayin edildii bildirilmitir. lmne
yakn ann ileri gelenlerini arm ve on ikinci imamdan gelen bir tevki
gstermitir. Bu tevkide, Alinin lmnn yaklat; ama lmnden sonra
yerine geecek baka bir sefr brakmamas gerektii; artk tam gaybet
zamannn yaklat; Allah izin vermedike Mehdnin artk grnmeyecei
hususlar bildirilmekeydi. Ali b. Muhammed 328/940 ylnda vefat etmitir.
Gaybet-i Kbr Dnemi: mmiyye asna gre, 328/940 ylndan
itibaren Gaybet-i Kbr (Byk Gizlilik) balamtr. Drdnc sefir
Semrrnin vefatyl birlikte balayan bu dnem liderlik sandalyesinde
byk bir boluk yaratt. Bunun zerine mm alim ve fakihleri, meydana
gelen boluu doldurabilmek iin byk aba sarfederek nceki dneme
(imamlar dnemi) nispetle faaliyet sahalarn daha da genilettiler.
Balangtaki, gaybetin ka trl olaca ve hangi gaybetin daha uzun
srecei gibi ihtilaf ve soru iaretlerinin ortadan kalkmasndan sonra, Byk
Gaybetin kyamete kadar srecei konusunda gr birliine vardlar.
Bununla birlikte, hayatta farzedilen on ikinci imamn i toplumuyla
dorudan temas kuramamas nedeniyle, toplumu olas bir dalmadan
korumak amacyla hal areleri aramaya baladlar.
Bu durumda imamn vekilleri olma grevini, ulemdan baka devralacak
kimse yoktu. 4/10. asrn son eyreine doru i toplumu, alim ve fakihleri
imamn genel temsilcileri gibi grmeye balad. Onlarn otoritesi imamn
karizmasna eit olmamakla birlikte, onlar akide ve fkhla ilgili konularda
imamn szcleri olarak kabul edildiler. Bylece ulem, immet
messesesinin yerinin doldurulamayaca gereine ramen, ortaya kan
zaruretten dolay imamn nibleri konumuna ykseldi. Ksacas imamn
gaybetinden sonra Kk Gaybet dneminde, niybet-i hssa (imamn zel
temsilcisi olma) prensibine dayanarak sefrlerin stlendii liderlik grevini,
her ne kadar imamla dorudan temas olmasa da niybet-i mme (imamn
genel temsilcisi olma) esasndan hareketle i ulem devralm oldu. Bylece
ortaya kan zorunluluun tabii bir neticesi olarak gaybet dneminin en
nemli zelliklerinden birisi, liderliin imamlardan ve onlarn zel temsilileri
olan sefrlerden i ulemya gemi olmasdr. Onlar bu konuda, kendi
tezlerini destekleyecek birok haber ileri srmlerdir. Bunlardan birisinde
on ikinci imam yle demektedir: Yeni ortaya kan olaylarda, bizim
ahbrmz rivayet edenlere (ulem) mracaat ediniz; nk onlar, benim
sizin zerinizdeki huccetlerimdir (delil) ve ben de Allahn huccetiyim.
mmiyyeye gre, ulemnn imamn dolayl temsilcisi olabilmesi iin
sadece iki n art gerekir. Birincisi ilim, ikincisi ise adlettir. Bylece bu iki
vasfa sahip alim kimse, immet anlaynda olduu gibi Hz. Hseyinin

134

soyundan gelip gelmediine baklmakszn, imamn temsilcisi olmaya hak

kazanr. Bilindii gibi, on ikinci imamdan sonra gelen drt sefr de, Hz. Ali
soyundan gelen kiiler deillerdi. Kanaatimizce i dncesinin, soya
baklmakszn ulem tarafndan temsil edilmeye balamas, ay iinde
bulunduu kmazdan kurtaran bir unsur olmu ve bu bakmdan her ne kadar
kendilerini imamn nibi olarak kabul etseler de, yaklak iki asr sonra,
pratikte Snn ulemnn toplumdaki konumuna benzer bir fonksiyonu
stlenmilerdir.
260/874 ylndaki imamn gaybetinden ve zellikle 328/940 ylndaki
Byk Gaybetten sonra on ikinci imamn temsilcisi olan i ulemnn
durumu deerlendirilecek olursa, 4/10. asrn sonlarna kadar ulemnn en
nemli hedefi, on iki imamdan geldii iddia edilen ahbr (hadis ve haberleri)
doru bir ekilde kaydedip doktrin ve uygulamada ortaya kan meselelere
referans olmas iin, bunlarn isnadlarn tespit edip oluturmakt. Bilindii
gibi mmiyye as, Peygamberin vefatndan nce, btn ilmin ve er
hkmlerin bilgisinin Hz. Aliye getiine ve onun da srasyla bu birikimi,
kendisinden sonra gelen imamlara devrettiine inanmaktadr. Peygamberin
vefatndan sonra imamlar yegane merci ve kaynak olarak kabul eden a,
Eh-i Snnette olduu gibi sahbe ve tbinin Peygamberden naklettii
rivayetlere itibar etmeyip sadece imamlarn ahbryla amel etmeyi tercih
etmitir. Bunun temelinde de, sahbeye olan gvensizlik yatmaktadr. Bu
sebepten onlar, imamlarn sz, fiil ve takrirlerini de snnet kapsamnn iine
sokmular ve buna geni manasyla snnet adn vermekle birlikte daha ok
ayrtrc bir tabir olan ahbr (tekil: haber) kullanmlardr. Onlara gre
immet, nbvvetin devam olarak kabul edildii iin, delil olma bakmndan
Peygamberin snneti ile imamlarn ahbr arasnda herhangi bir fark yoktur.
mmiyye tarafndan immetin nbvvetin devam olduuna delil olarak
getirilen ve farkl varyantlarla hem i ve hem de Snn kaynaklarda geen
bir rivayette, Hz. Peygamber yle demektedir: Ey insanlar, size iki deerli
hazine brakyorum, onlara sarldnz srece asla dalalete dmeyeceksiniz.
Bunlardan birisi Allahn kitab, dieri ise benim itretim, yani Ehl-i
Beytimdir Bu ikisi, (cennette) havz banda bana ulancaya kadar birbiinen ayrlmaz; bunu Rabbimden diledim. Benden sonra bu ikisine yapr,
skca sarlrsanz ebed olarak sapmaz ve dalalete dmezsiniz. Sekaleyn
hadisi olarak hret bulan bu rivayet, farkl ekillerde (mesela itretim
yerine snnetim ifadesi kullanlyor) Ehl-i Snnet kaynaklarnda da gemi
olmas sebebiyle, a tarafndan en nemli delillerden birisi olarak kabul
edilektedir. ilerin bu iddialarna ramen bu ve buna benzer mevcut
rivayetlerden, imamn nassla tayini ve masumiyeti gibi delillerin karlmas
mmkn deildir. nk imama ve ann dedii gibi imamda mevcut olan
zel bir ilme ve onun masumiyetine inanmak, Kurn- Kermin mminlerde
bulunmasn istedii hr, akll varlklar olma zelliini ortadan kaldrr.
mmiyye, imamn gaybetini mteakip Kleyn (. 329/941), eyh Sadk
(. 381/991) ve Ts (, 460/1067) tarafndan telif edilen Ktb- Erbaa
(Drt Temel Hadis Kitab) ve daha sonra kaleme alnan baz hadis
klliyatnn, el-Usll-erbaumie (drt yz asl) ad verilen ve imamlara
nispet edilen asl czlerden teekkl ettiini ileri srmektedir. Fakat bu
asllardan hi birisi bugn elimizde bulunmad iin szkonusu klliyatta
zikredilen ahbrn bu asllara nispetini kontrol edebilme imkanndan
mahrumuz. Hatta yukarda zikredilen alimin zamannda , bunlarn sadece
bir ksmnn mevcut olduunu bilmekteyiz.

135

Gaybetin hemen akabinde, Kleyn ve eyh Sadkun ban ektii bir

grup ulemya, din bilginin kayna olarak sadece imamlarn ahbrna
dayandklar, akla ve ictihada kar ktklar iin (ehll-hadis, muhaddis,
ashbul-hadis, ashbul-ahbr tabirlerinin yan sra) ahbr denmitir.
Tsnin de iinde bulunduu bunlarn karsndaki grup ise, fkh, kelam ve
din bilimlerde akl esas alp bundan geni lde istifade ettikleri iin usl
adyla anlmtr. a fkhnn kurucusu olarak kabul edilen Tusden nceki
iki alim eyh Mfd (. 413/1022) ve erf Murtaz (. 433/1041) da usl
ekolne mensup olarak kabul edilmilerdir. Bu alimler gaybetin uzamasnn
getirmi olduu problemleri zmek amacyla, Mutezilenin rasyonel
yaklamndan da istifade etmek suretiyle, mmiyye kelamnn temellerini
atmlardr. Bylece mmiyye, sadece imamlarn ahbryla yetinen bir
mezhep olmaktan kp, Ehl-i Snnete gre yaklak iki asr gecikmeli de
olsa, din disiplinlerin temellerini, gaybetten sonra oluturduklar doktrinin
glgesinde ekillendirmeye balamlardr.
Ahbrlik: Dier taraftan bu doktrin, onlarn Ehl-i Snnet ve
Mutezileden istifade etmelerini engellememitir. Ahbr ekol ise bu konuda
daha kat bir tutum taknmtr. Daha geni olarak dnlecek olursa,
szkonusu grubun ahbrlik olarak isimlendirilmesi, daha sonra usl ekoln
er esaslar olarak kabul ettikleri Kitap, Snnet, icm ve akl delillerinden
sadece Kitap ve Snneti, hatta sadece imamlarn ahbrn niha delil olarak
kabul etmeleri sebebiyledir. Ksacas bunlar, ahbr ve rivayetlere kar
baklarndan dolay bu ismi almlardr. Safevler dneminde ahbrlii
sistemletirip mstakil bir ekol haline getiren Muhammed Emin Estarbd
(. 1033/1624) ise ahbrleri, masum (gnahsz) imamlar takip edip akln
hataya debilecei her konuda onlarn ahbrna sarlan kimseler olarak
vasflandrmaktadr.
Usllik: Yukarda zikredilen drt er delili kabul eden usllik ise,
ahbrn btn er hkmlerin kayna olamayaca ve her asr ve zamanda
toplumun btn ihtiyalarna cevap veremeyecei kanaatindedir. te bundan
dolay usller, ahbrlerin haram addetmelerine karn, ictihadn zorunlu bir
fiil olduunu savunurlar. ctihad reddeden ahbr ekoln i dncesine
getirdii donukluu ve taklit ruhunu izale etmeye alan usl ekol,
Muhakkk Hill (. 676/127), Allme Hill (. 726/1326), Behbehn (.
1205/1790) ve eyh Murtaz Ensr (. 1281/1864) gibi mehur alimleri
vastasyla gnmze kadar i dncesine hkmetmitir. Bu ekol bugn de
arln srdrmektedir. Fakat velyet-i fakh teorisinin ortaya kmasyla
birlikte usl dncenin geleneksel yaklamnn da sorgulanmaya balad
dikkat eker.
mmiyye mezhebindeki ahbr, usl ayrmas hakknda bk. Mazlum Uyarn
mmiyye asnda Dnce Ekolleri (stanbul, 2000).

mmiyye ilii, Gaybet-i Kbrnn balad 4/10. asrdan, rann

resm mezhebi olduu 10/16. asra kadar, Bveyhler dnemi (320-454/9321062) istisna edilecek olursa, fazla bir gelime kaydetmemitir. Mamafih bu
dnemler zarfnda Zeydiyye ve smiliyye gibi dier i frkalar, kendi
devletlerini kurabilmilerdir. Fakat mmiyye as, ilk defa Bveyhler
zamannda akidelerini serbest bir ekilde yazmak ve yaymak imkann elde
etti. mmiyyenin en muteber sayd hadis klliyat, itikad ve fkha dair
eserler, hep Bveyhler zamannda telif edilmeye baland. Ktb-
Erbaann ilki olan Kleynnin el-Kfsi her ne kadar Bveyhlerden bir
sre nce cem edilmise de, dier mecma bu hanedanlk zamannda
toplanp yazlmtr. i itikad ve fkhnn kurucular olarak kabul edilen

136

Mfd, Murtaz ve Tus bu dnemde yaamlardr. Yine halen devam eden

i gelenek ve adetlerinin bir ksm Bveyhler dneminde balatlmtr.
Bunlarn en nemlisi Muharrem ayinleridir.
Turul Beyin 447/1055 ylnda Badat ele geirmesiyle balayan
Seluklular dnemi, a iin bunalml bir devre olmutur. Zira bu dnemde
Snnlik yceltilmi, ilik ise sapkn bir mezhep olarak ktlenmitir.
Mool-lhanl dnemine (663-737/1265-1337) geldiimizde, mmiyye
as, iki asrlk Snn hakimiyetinden sonra, Mool istilasn bir kurtulu
olarak grp, onlarn Allah tarafndan gnderildiine inanarak muvaffak
olmalar iin gereken abay sarfetmi, bu arada inanlarn yeniden ortaya
koymak ve mdafaa edebilmek iin eserler vermeye balamtr. Yetmi iki
sene sren bu devrede nemli eserler verenlerin banda, Nasruddn Tus (.
672/1274), Muhakk Hill ve Allme Hill gibi mehur simalar gelmektedir.
907/1501 ylnda randa Safevler devletinin kurulmasyla birlikte,
devletin resm mezhebi ilan edilen mmiyye as, tarihte ilk kez resm
devlet desteine kavumutur. Dier taraftan ilik bu dnemde Fars
kltryle i ie girerek daha az evrensel ve daha ok mill bir ekle
brnmtr. Bunu gerekletirmede en nemli rol ulem snf stlenmitir.
Bu dnemde Osmanl mparatorluunun kendi dahili problemleriyle megul
olmas, Safevlerin ran iletirme faaliyetlerini kolaylatrd gibi, Safev
topraklar dnda Bahreyn, Irak, Afganistan ve Hindistan gibi topraklarda da
tesir icra etmelerini salamtr. iletirme faaliyetleri devam ederken
Safevler, Snn Mslmanlar srekli bask altnda tutmulardr. i ulem
da bu konuda yneticilere gerekli destei vermi, hatta bu faaliyeti zaman
zaman bizzat kendileri icra etmitir. Safevlerin ran iletirme abalar ve
mmiyyeyi devlet mezhebi ilan etmeleri, Lbnan Cebel-i milinde ve
dier Arap corafyasndaki i ulemy cesaretlendirmi ve onlar rana
hicret etmeye sevk etmitir. Neticede kendisini mm olarak ilan eden bir
siyas otoritenin glgesinde, mutlak din hrriyeti tadan randaki i
ulemnn bu rol, Safevlerin rakibi Osmanldaki Snn ulemdan daha
farkl bir ideolojik profil temin etmitir. Dier taraftan imparatorluu
kurmadaki siyas baarnn destekisi olarak ulem, bu ilikinin sonucunda,
devlet sistemine tamamen entegre olma gibi bir handikapla kar karya
kald. i ulemnn bu pozisyonu Kaarlar dnemine kadar devam etmitir.
Safevlerden sonra 1148/1736 ylnda hkmdar olan Nadir ahn,
ilikle Snnlii birbirine yaknlatrma ve mmiyye-Caferiyyeyi beinci
mezhep olarak kabul ettirme yolundaki abalar sonu vermedi. Kaarlar
dnemine (1179-1344/1779-1925) geldiimizde, i ulem, imamlarn
vrisleri olma zelliini Kaar hyla paylamay kabul etmedi ve Safevler
dneminde oluturduklar toplum ierisindeki nfuz ve konumlarnn
kabuln bekledi. Bundan daha da nemlisi, ahn bizzat kendisi, ictihad
makamna erimemi her i gibi, belirli bir mctehidin mukallidi olarak,
onun gnlk din meselelerdeki fetv ve ictihadlarna gre hareket etmek
durumundayd. Safevlerin yklyla birlikte sadr, mollaba ve eyhlislam
gibi bu dnemde oluturulan din-ilm messeselerin merkez fonksiyonlarn
kaybettikleri ve dier taraftan btn mctehidlerin, on ikinci imam temsil
eden kollektif bir merceiyyet (din liderlik) makamna ykseldikleri dikkati
eker. Bu ayn zamanda din hiyerarinin olumaya baladnn da nemli
bir iaretidir. Kaarlarn ibana gelmesiyle birlikte, din hiyerarinin
yapsal deiikliini, mctehidlerin artan saysndan anlamak mmkndr.
Bu dnemde, din hiyerarinin gelimesine parelel olarak, ulemnn zekat,
humus ve dier din vergilerden elde ettii madd kaynaklarda da, devleti

137

rahatsz edecek bir artn olduu gze arpar. Artk bu dnemde ulem,
sadece i politikada deil, mesela, sava kararnn alnmas trnden d
ilikiler konularnda da hayli etkin bir konuma gelmitir.
Konumuzla ilgili detayl malumat iin Mazlum Uyarn i Ulemnn Otoritesinin
Temelleri (stanbul, 2004) adl kitabna bavurunuz.

Sz konusu hassas yap, 19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarndaki

devlet ricli ile ulem arasndaki ilikilerin en nemli belirleyicisi olmutur.
Reuters mtiyaz (1872) ve Ttn Boykotu (1892) gibi rann ok nemli
siyasi ve sosyal kararlarnda birlikte hareket eden ulemnn, Merutiyet
Hareketinde (1905-1906) farkl kamplara ayrlmasna gelince; burada,
alimlerin kendi aralarndaki ideolojik farkllklardan, slam koruma endiesine kadar birok unsurun belirleyici olduu grlr. 1905-1911 arasndaki
srecin i alimler zerinde yaratm olduu hayal krkl, sonuta pek ok
i alimi hsrana uratm ve bu yzden onlar, 1920li yllarn banda, ran
ve Iraktaki monarilerin en nemli destekileri olmulardr.
XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln balarndaki modernleme hamleleri
karsnda i ulemann tutumunu inceleyen Mazlum Uyarn randa
Modernleme ve Din Adamlar (stanbul, 2008) kitabn inceleyiniz.

Pehlevler dnemi (1925-1979), Rza Pehlevnin 1925 ylnda Kaar

hanedanlna son verip kendisinin ahln ilan etmesiyle balad. Rza ah
ve daha sonra olu Muhammed Rza ah, ran adalatrmak ve ulemnn
Safevler dneminden bu yana byyen tesir ve gcn krmak iin birok
radikal reform ve tedbire bavurdu. zellikle hukuk ve eitim alanlarndaki
dzenlemeler, slam hukukunun gz ard edilmesi sebebiyle, ulemnn
nfuzunun ciddi ekilde sarslmasna sebep oldu. Ulemy en fazla rahatsz
eden uygulamalardan birisi, Muhammed ahn 1963 ylnda yaplan
referandumla uygulamaya koyduu mehur Ak Devrimdir. Kadn haklarnn
iyiletirilmesi ve okuyup yazma seferberlii gibi bir dizi radikal reformun
yan sra, bu devrimle ahn hedefledii en nemli nokta, ellerindeki toprak
ve vakflar kontrol altna almak suretiyle i ulemnn madd g ve
ekonomik bamszln krmaktr. i ulemy rahatsz eden en nemli
husus, toprak reformu olmutur.
Devrim yapldnda sosyal ve ekonomik kalknmann salanacan
uman ah, tam aksi sonular ald. Din adamlar da, bu tedbirleri kendi
nfuzlarnn krlmas ve dinden uzaklalmas olarak deerlendirdiler. Bu
uygulamalar, Mehd Bazargan ve Ali erat gibi modernist entelektelleri
rahatsz ettii gibi, o srada Irakta srgnde bulunan ve Necefte 1969
ylnda Hkmet-i slam y Velyet-i Fakh adl kitabn yazan Humeynyi
de harekete geirdi. Monariyi gayri slam bir kurum olarak deerlendiren
Humeyn, fakhin idaresinde bir slam hkmetin kurulmas niyetiyle yola
kmakla birlikte, dier muhalefet unsurlarn yanna ekebilmek iin esas
niyetini gizleyerek, ah kartlarn monarinin kaldrlmas ortak paydasnda
birletirmeyi baard. Kendi nderliinde bir devrim hareketi balatt.
Mertiyet hareketindeki (1905-1911) ulemnn ibirlii, bat tipi bir
anayasay savunan liberal modernistlerin zaferiyle sonulanmt. Benzer bir
ittifak sonucu gerekleen 1979 ran devrimi ise, slamn altn andan
ilham aldn ileri srp modern a geleneksel a fkhnn snrlar iine
sktrmak isteyen ulemnn zaferiyle sonuland.
Nitekim 3 Aralk 1979 tarihinde yaplan referandumla kabul edilen
anayasa, ran bir slam cumhuriyeti, mezhebini de snaeriyye olarak

138

belirliyordu: On ikinci imamn gaybeti zamannda, ran slam

Cumhuriyetinde velyet-i emr ve mmetin immeti adlet ve takv sahibi,
zamannn artlarna agh ve cesur fakhin uhdesine verilmitir (Anayasa,
blm: 1, madde: 1 ve 5). rann resm dini slam ve snaer mezhebidir.
Ve bu madde, ebediyen deitirilemez (Anayasa, blm: 1, madde: 12).
Dolaysyla Humeynnin velyet-i fakh teorisi, yani fakhin, sadece sosyal
ve din konularda deil, siyas alanda da mam temsil yetkisine sahip
olduu dncesi, sistemin merkezine oturtulmak suretiyle, ran, geleneksel
kollektif merceiyyet (gerekli artlar tayan merci-i taklidlerin, yani
mctehidlerin mterek temsil yetkisine sahip olmas) anlayn terk ederek,
imamn btn yetkilerini tek bir fakhin uhdesine brakan tekelci merceiyyeti
uygulamaya balad. Bu yzden velyet-i fakh nazariyesi, balangta,
Humeynnin dndaki btn taklid mercilerinin tepkisini ekmitir.
4 Haziran 1989 tarihinde vefat eden ve kefeninden bir paraya sahip
olabilmek iin insanlarn birbirini ezdii byk bir merasimle defnedilen
yetullah Rhullah el-Msev el-Humeynden sonra, Anayasann 110.
maddesi gereince, Rehberlik, yani din-siyas nderlik makamna yetullah
Ali Hseyin Hamene (1989--) getirilmi ve Cumhurbakanlna da
srasyla Ali Ekber Him Rafsancn (1989-1997), Muhammed Htem
(1997-2005) ve nihayet Mahmud Ahmed Nejd (3 Austos 2005--)
seilmilerdir. Fakat rann devrim sonras kaydettii gelimeler ile iliin
durumu, henz tam anlamyla istikrara kavumu deildir.

MMYYE ASININ GRLER

mmiyyeye gre din, Ehl-i Snnette olduu gibi, iki ana blmde ele
alnr: Usl-i Dn ve Fur-i Dn. Bilindii gibi usl ya da usl-i dn inan ve
itikatla ilgili konular; fur ya da fr-i dn ise tatbikat ve uygulamalar
blm olup daha ok ibadetler ve insanlar arasndaki muameleleri ihtiva
etmektedir. mmiyyede usl-i dn genel olarak, srasyla tevhd, nbvvet,
immet, adl ve mead olmak zere be ana balk altnda ele alnr.

mmiyye asnn tikad Grleri

Tevhd
Tevhd, btn slam frkalarnn zerinde hassasiyetle durduu bir konu olup,
Allahn birlii, baka bir ilah olmad, yaratcnn sadece O olduu, Ondan
baka her eyin yaratlm bulunduu, hibir eye muhta olmad, fakat her
eyin Ona muhta olduu, dourmam ve dourulmam olduu, hibir
eyin kendisine eit ve denk olmadna inanmaktr. mmiyyeye gre tevhid
kendi iinde drt esasa dayanr:
Tevhd-i zt: Zat tevhd de denilen bu tr tevhd, Allahn ztnn bir
olduunun belirtilmesi; her trl noksanlktan mnezzeh bulunduunun, ei
ve benzerinin, yaratlmlarnkine benzeyen bir vasfnn bulunmamas;
varlnn kendisinden olup cismi ve mekannn bulunmamas; Onun cevher,
araz, ekil, uzunluk, genilik, arlk, hafiflik, sknet, hareket, yer ve
zamanla vasflandrlmamas; her eyin Ona muhta, Onun hibir eye
muhta olmamasnn ifadesidir.

139

Tevhd-i sft: lah sfatlarn zt ile ayniyet ifade ettiini belirten bu tr

tevhd konusu, slam mezhepleri arasnda iddetli tartmalara sebep
olmutur. mmiyyeye gre Kurn ve hadislerde zikredilen Allahn hayy,
alm, kadr, sem ve basr olmas gibi ona izafe edilen btn zellikler yahut
sfatlar, Ona hastr. Mutlak anlamda diri olan, bilen, duyan ve kudret sahibi
olan Odur. O konularda Allahn erki ve benzeri yoktur. Fakat bu zellikler
ilah zta rcidir. mmiyye Allahn zatndan baka, zta izafe edilen kadm
sfatlar konusunu kabul etmez. Onlara gre -tpk Mutezilede olduu gibiAllah, ztyla bilir, ztyla duyar, ztyla konuur; ayrca ztn tesinde kadm
bir ilim, sem ve kelam mevcut bulunmamaktadr. Eer byle olmazsa,
kadmlerin birden ok olmas (teadddl-kudem) gerekir. Oysa kadm olan
yalnz Allahn ztdr. Bu sebeple ztn dnda herhangi bir kadm sfat
dnlemez. Bu yzden Allahn kelm muhdestir; Allahn kelm ve
vahyi olan Kurn, Onun yaratt kelam nevindendir; onun mahlk
olmad konusundaki szler kabul edilemez. Yine bu anlayn sonucu
olarak mmiyyeye gre Allahn, ne dnyada ne de ahirette gzlerle
grlmesi (ruyetullah) mmkn deildir. Bu inan, Kurn, akl ve
imamlardan gelen haberlerle sabittir.
Tevhd-i Fiil: Allahn yaratma, ldrme, diriltme ve rzk verme gibi
fiilleri ynnden birlenmesi ve Ondan baka yaratc olmamas,
yaratclnda orta bulunmamas demektir. Mmin Allahn fiillerinde
hibir eyin tesiri olmadna inanmakla mkelleftir.
Tevhd-i bdet: badetin sadece Allaha yaplmas, ondan baka hibir
ey ve kimseye ibadet edilmeyecei, tek mabdun O olduu, Ondan
bakasna ibadetin irk tekil ettii; bu sebeple Allahtan baka hibir varla,
insana, melee, bir imama, peygambere kulluk edilmeyeceinin tasdik edilip
uygulanmasdr.

Nbvvet
Nbvvet yahut peygamberlik, Allahn setii kullarn, Cebrail vastas
veya dorudan vahiy yoluyla ilah bir vazife ile mkellef klmasdr. lah
teblii alan peygamberlerin grevi, bunu halka ulatrarak onlar doru yola
iletmektir. Peygamberler kullarn en hayrllar, en gvenilirleri olup
gnahtan korunmu kimselerdir. Tebli grevlerinde kesinlikle hata, kusur,
noksanlk ve ihmal bulunmaz. Peygamberlik kesb ve iktisapla elde edilecek
bir makam ve mevki olmayp, ilah bir ltuftur. Hz. Peygamber, btn
peygamberlerin en stn ve sonuncusudur.
Grlyor ki mmiyye bu grleriyle nbvvet konusunda Ehl-i
Snnetle ayn kanaati paylamaktadr. Nbvvetin bir cz olarak kabul
edilen melekler hakknda da farkl bir itikadlar yoktur. Ancak kitaplara iman
meselesinde ksmen deiik kanaatlere sahiptir. Kitaplara iman bahsinde,
Kurnn mahiyeti hakknda mmiyye kendi arasnda baz ayrlklara
dmtr. lk i melliflerden olan eyh Sadk (. 381/991)tan itibaren
gnmze kadar i ulemnn byk ounluu, Kurnn bugn elimizde
bulunan nsha olduunu kabul ederken, daha nce Kk Gaybet dneminde
yaam olan Kleyn (. 329/940), her ne kadar elimizdeki mushaf kabul
eder grnyorsa da, Ali evldnda el-Cm denen ve Peygamberin
arnyla yetmi arn uzunluunda ve bizzat Hz. Peygamber tarafndan
Aliye yazdrlm bir sahfe bulunduunu; ayrca Hz. Fatmann yannda
da elimizdekinin misli byklnde ve iinde ondan tek kelime dahi

140

bulunmayan bir mushafn mevcut olduunu ifade eder. Mamafih

yaklamlardaki bu farklla ramen, bugn mmiyyenin, mevcut mushafa
dayand ve Kitab olarak onu kabul ettii aikardr. Ancak mevcut Kurn-
Kerimi, mmiyye inan ve Hz. Ali ile evld adna yorumlama hususunda
ar bir gayret iinde olduklar ve tamamen farkl bir tefsir anlayn
benimsedikleri hususu da kesindir.

mmet
mmiyye asnda imn, usl-i dnden olan immete inanmakla
tamamlanabilir. mmler, nbvvetin nasl Allahtan bir ltuf olduuna
inanyorlarsa, her asrda Peygamberin vazifeleriyle vazifelenmi, insanlarn
hidayet ve iradlarn stlenmi bir imamn yine Allahn ltfuyla olan
mevcudiyetine ayn ekilde inanmaktadrlar. Onlara gre imam, Allah
tarafndan seilmitir ve ancak Onun tarafndan tayin edilebilir. Bu tayin,
Peygambere indirilen vasiyete gre gerekleir. Onlara gre szkonusu
vasiyette, imamlarn hepsinin ismi zikredilmitir. mmiyyeye gre, hibir
peygamber kendi bilgisinin gerek vrisleri olan imamlar olmakszn
gnderilmemitir. Nass dneminde imamla peygamberin durumu
kyaslanacak olursa, imamn da peygamber gibi Allahn zel ltfuna mazhar
olduu dikkati eker ve ite bu husus, imamlar masm (gnahsz) klarak,
Allahn insanlara hidi ve Onun hucceti olmalarn salar. Onlara gre
imamn en nemli zellii, onun ismetidir. Ehl-i Snnet, bunun sadece
Peygambere ait bir sfat olduunu kabul etmitir. mmler ise, immetin,
nbvvetin bir devam olduunu ve Hz. Peygamberden sonra insanl
hidayete erdirecek olanlarn bizzat imamlar olduunu dndklerinden,
onlarn da peygamberler gibi gnahtan korunmu olmalar gerektiine kani
olmulardr.
Ayrca imamlar, Allahn nurunun Peygamber kanalyla kendilerine
intikal ettii masmlardr. mmiyye, Hz. Ademin sulbnde, Peygamberin
ve Ehl-i Beytin nurlarnn bulunduunu ve bu nurun Hz. Muhammed
vastasyla Hz. Ali ve srasyla dier imamlara getiini ifade eder. Bu
yzden Hz. Peygamberden sonra dini, kyamet vaktine kadar yorumlama
grevi, ilah kaynakl bilgiye sahip olup gr ve dncelerinde herhangi bir
hata bulunmayan imama aittir. Yeryz ancak imam tarafndan dzene
sokulabilir ve byle bir imam tanmakszn lm olan kimse, chiliye zere
lm demektir. mmet, mmiyyeye gre ay dier Mslmanlardan
ayran, farkl bir mezhep olmasn salayan bir doktrin olduu iin, belki de
onlara gre, inan esaslar arasnda en nemli olandr denilebilir. Ancak
immete inanma artnn, mezheb bir art olup, bu mezhepten olmayanlarn
buna inanmamakla kfre dmeyecekleri de, belirli bir dnemden itibaren
kabul edilmitir. Bununla birlikte mmiyyeye gre, inananlar imam
olmakszn kurtulua eremeyecekleri gibi, dil olup kainat belirli bir gayeye
matuf olarak yaratan Allah da dnyay byle bir liderden mahrum
brakmayacaktr.
mmiyyeye gre imamn liderlii din ve dnyev bakmdan
Peygamberinkine benzer. Bunun neticesi olarak Mslmanlarn onlara tabi
olup itaat etmeleri gerekir ve neticede imama muhalefet ve reddedi,
Peygamberi reddetmek, Peygamberi reddedi de Allah reddetmek
manasna gelir ki; bu durum mmiyyeye gre irktir. nk Peygamber
kendisine vahyedilen, imam da kendisine ilham edilen kiidir. Neticede
mm alimler, Peygamberin lmnden sonra Kurnn srlarnn

141

anlalmasnda, er hkmlerin bilinmesinde ve dier ilim ve fenlerle ilgili

hususlarda yegne kaynan imamlar olduklarn ve immetin bu sebepten
nbvvetin devam olduunu savunmaktadrlar. mmiyyenin byk
ounluu bilgi bakmndan imamlarn, Hz. Muhammed hari dier
peygamberlerden daha stn olduklarna inanrlar. Hatta onlarn helal ve
haram bilgilerinden daha fazlasna sahip olduklar dnlm ve bu bilginin
gayb, btn dilleri, insanlarn zihinlerinden geenleri de kapsayacak kadar
mull olduu kabul edilmitir (Uyar, 2000, s. 19-27).
mmiyyenin ilk halifeler ve immet hakkndaki grleri, Zeydiyyeden hangi
hususlarda ayrlmaktadr?

Adlet
mmiyyeye gre dinin drdnc asl ve dolaysyla inan esaslarndan olan
adlet, Allahn dil; kulun da iradesinde ve fiillerinde hr ve muhtar
oluudur. Onun, iyi kimseye iyiliine karlk mkfatta, kt kimseye de
ktllne karlk cezada bulunmas, adletinin zarur bir icabdr. Kul,
fiillerinde hr ve muhtrdr. Mutezilenin dedii gibi, cebr (zorlama) ve
tefvz (havale) yoktur.

Med
mmiyyenin usl-i dnden sayp benimsedii be prensipten sonuncusu,
lmden sonra ahiret hayatnn hak olduu esasdr. Kelime anlamyla med,
tekrar dnlp gelinen veya nceden bulunulan yer demektir. Terim olarak
da, Allahn kullarn lmlerinden sonra tekrar diriltip dnyada yaptklarnn
hesabn sormas anlamna gelir. lmden kyamete kadar berzah hayat ve
en son kyamet ve dirili vuku bulacaktr. Kyamete dair Kurn ve hadislerde
geen mzan, sual, hesap, srt, efat, cennet, cehennem hepsi gerektir;
bunlarn hibiri aklla yorumlanamaz; keyfiyeti de bilinemez. Med
cismandir ve bunlara icmlen iman yeterlidir.
Mamafih mmiyye, kabir suali, mzan, hesap ve benzeri kyamet ahvali
ile ilgili hususlarda, Ehl-i Snnete kyasla baz farkl yorumlarda bulunur.
Mesela kabirde onlara gre, Rabbin kim? Peygamberin kim? diye
sorulduktan sonra, mamn kim? diye de sorulacaktr. mamm Alidir
diyenler kurtulacaktr. Ayn ekilde bas (yeniden dirili) gn Kevser
suyunu Hz. Ali datacak; dostlarna ikram edip dmanlarn kovacaktr.
Onlara gre, cennet ile cehennem arasnda bir sr olarak tarif edilen
Arfdaki her iki taraf da simalarndan tanyan adamlar (el-Arf, 46),
Hz. Peygamber ve on iki imamdr. Yine ancak imamlar tanyanlarn srt
zerinden geiine izin verilecektir. Ahirette mmetlerin hesaplarn da
imamlar grecektir. Nebinin ve imamlarn asna (taraftarlarna) hesap
sorulmayacaktr.
Dinin uslyle dorudan ilgili olmamakla beraber, mezheb mensuplarnca
itikad hususlar arasnda kabul edilen recat, bed ve takiyye gibi baz
meseleler vardr ki, bunlar da bir anlamda itikad konulara ilave edilmi
bulunmaktadr.
Recat (dn), Allahn, lenlerin bir blmn ldkleri surette
dnyaya getireceine, bylece bir insan kesiminin ykseltileceine, bir insan
kesiminin de alaltlacana, hak sahibi insanlarn hakl olduklarnn,

142

zlimlerin ise haksz bulunduklarnn meydana kacana inanmaktr.

Recatin, a inancnn esas unsurlarndan olduunu ve buna inanmayann i
olmadn syleyenler de vardr. Muzaffere gre, Dnyaya gnderilecek
kiiler, imanda en stn olanlarla fesadda en aa derecede bulunanlardr.
Bunlar sonra tekrar lecekler, kyamet koptuktan sonra sevaba nail olacaklar
ve azaba urayacaklardr. (Muzaffer, 1978, s. 64). Ehl-i Snnet, recati
kabul etmemektedir. Halbuki mamiyeye gre, recate inanmak ne tevhd
inancna zddr, ne de nbvvet inancna; hatta bu iki inanc kuvvetlendirir.
mmiyye asnda recat anlaynn temel gds, zulme urayan Ehl-i
Beyt mensuplaryla onlara zulmedenlerin, on ikinci imamn ortaya kmas
dneminde diriltilip tekrar dnyaya gnderilmesi ve ardndan Ehl-i Beyt
dmanlarndan intikam alnmasn gsterme abasdr. lk olarak, belli bir
Ehl-i Beyt liderinin veya btn insanlarn recati eklinde gndeme getirilen
bu dnce, iliin ayr bir frka olarak teekkl etmeye balamasndan
itibaren, zlimler ve zulmedilenlerin recati olarak iki grupla snrlandrlm
ve son olarak da on ikinci imamla balant kurulmutur.
Bed, ortaya karlmak, grnmek, bir ii yapmaya niyetlenmiken o
iten vazgeip baka bir ii yapmaya kalkmak anlamlarna gelir. Ksaca
bed, zuhr demektir. Bir insann, yapmay dnd iten vazgeerek
baka bir ekilde davranmas mmkndr ve bu, bilgisizlikten veya layk ile
bilememekten ileri gelir. Ancak Allahn bu manada fikir ve irade
deitirmesinden sz edilemez. Cafer Sdk, Allah, bir eyi yaptktan sonra
ondan pimanlk duyar iddiasnda bulunan biri, bizim grmze gre, Yce
Allahn inkarcsdr der.
Bed inan, mmiyyede, Sdkn olu smail yznden ortaya
kmtr. Rivayete gre Sdk, nce olu smailin immetinden sz etmitir.
Ancak smailin, kendi salnda lmesi zerine, smail hakkndaki ilk
iradenin Allah tarafndan deitirildiini sylemesi, bed inannn esasn
tekil etmitir. mmiyyeye gre, Allah dilediini siler; dilediini sabit
klp brakr (er-Rd, 39). Bylece Allah, maslahata uygun tarzda izhar
ettii eyi, sonra imha edip ayr bir tarzda izhar edebilir. Ayrca bed,
mmiyyeye gre, Hz. Peygamberin eriatyla dier eriatlarn nesh
edilmesine, hatta ona vahyedilen baz hkmlerin sonradan nesh edilmesine
benzer. Ehl-i Snnete gre ise, nesh meselesini bed anlay iinde grmek
mmkn deildir.
Takiyye de, mmiyyenin dier mezheplerle ihtilaf yaad konulardan
birisidir. Geri takiyye ou mezhebin kabul ettii bir grtr; nk
korunmak, saknmak demek olan takiyye, elinde kuvvet ve iktidar bulunan
kfir ve zlimlerin canlar ve mallar zerindeki tehditlerinden saknmak iin
tecviz edilmitir. Buna gre insan, can ve maln kurtarmak iin, hakikatte
sahip olduu gr ve inancn saklayabilir veya aksini izhar edebilir. a,
siyas basklardan korunmak ve masm kabul ettii imamlarn kendi
iddialarna uymayan sz ve fiillerine inandrc aklamalar getirebilmek iin
bu ilkeye bavurmutur. Onlara gre imam, takiyye halinde kendisinin imam
olmadn syleyebilir. Hatta imam, takiyye yoluyla kfr, kfre rza
gsterme ve fsk alametlerini zhar edebilir. Bu durumda da kendisine itaat
farzdr.
Hicri ikinci asrdan itibaren i fikir hayatnda yer etmeye balayan
takiyye inanc, on ikinci imamn gaybeti iddiasyla birlikte farkl bir boyut
kazanarak gib imam bekleme dncesiyle birlemitir. Mesela eyh
Sadka gre takiyye vcibdir, ve onu terk eden, namaz terk edenle ayn

143

durumdadr. Yine ona gre takiyyeyi Kim (on ikinci imam)in ortaya kndan nce terk eden kimse, Yce Allahn dininden ve mmiyye mezhebinden km ve Allaha, Onun Resulne ve imamlara muhalefet etmi
olur. Mezheplerinde takiyyeye bu derece nem veren mmiyye mensuplarna kar dier mezhepler, belli bir gvensizlik duymakta kendilerini
hakl grmlerdir.
mmiyye itikad hakknda geni bilgi iin E. Ruhi Flalnn mmiyye as
(Ankara, 1984) adl kitabna mracaat ediniz.

mmiyye asnn Dier Grleri ve Cafer Fkhna Gre

Baz bdet ve Muameleler
mmiyyenin, Ehl-i Snnet gibi, er hkmlerin kayna kabul ettii drt
asl, Kitab, Snnet, cm ve Akldr.
Kitab, daha nce de belirtildii gibi Kurn- Kerimdir. Balangta,
tahrful-Kurn ynnde bir takm iddialar bulunmasna ramen, daha sonra
bundan byk lde vazgeilmi ve Kurnn bugn elimizde bulunan
Kitab olduu kabul edilmitir. Onun yorumu da ancak Hz. Peygamber ve
Ehl-i Beytinin hakkdr.
Snnet, dier slam gruplarda, Hz. Peygamberin sz, fiil ve takrirleri
olarak deerlendirilirken, mmiyye snnet kavramn daha geni ekilde ele
alarak, on drt masmun, yani Hz. Peygamber, Hz. Fatma ve on iki imamn
kavil, fiil ve takrirleri olarak ele almaktadr. mmiyye, Hz. Peygamberden
ancak Ehl-i Beyt kanalyla gelen rivayetlere uyar. Bu tutum, dier ashb
adaletli saymamalarnn bir sonucudur. Ehl-i Snnetin Ktb- sitte diye
isimlendirdii alt hadis kitab gibi, mmiyyenin de, Kleynnin el-Kfsi,
eyh Sadkun Men l yahduruhul-fakhi, eyh Tusnin Tehzb ve
stibsrndan oluan Ktb- erbaas bulunmaktadr. Bunlarn yan sra
Muhammed Bkr el-Meclisnin (. 1110/1699) yz on ciltlik BihrulEnvr da nemli hadis kaynaklar arasnda yer almaktadr.
cmya gelince usller, masmun szn kefeden bir delil olmas
sebebiyle onu, er kaynaklarn ncs kabul ederlerken ahbrler, icmnn
delil olarak kabulnn mmkn olmadn ileri srerler.
Akl, usllere gre Kitab, Snnet ve icmda bulunmayan ey hakknda
hkm verir. Ahbrler ise, akln, er hkmleri anlamadaki yetersizliinden
bahsederek, onunla amelin bizzat imamlar tarafndan yasaklandn
savunurlar. Onlara gre, kyamete kadar insanln ihtiya duyaca btn
hususlarn cevab, imamlarn ahbrnda mevcut olduu iin, akl gibi muteber
olmayan bir delile ihtiya yoktur.
slamn be artnn farziyeti konusunda mmiyyenin, ya da fkhdaki
mezhepleri olan Caferiyyenin Ehl-i Snnetle bir ihtilaf bulunmamaktadr.
Ancak baz ibadetlerin ifasnda kk farkllklar gze arpmaktadr.
Abdest, Ezan ve Namaz: Caferlikte abdest alnrken ayaklar ykanmaz,
su ile meshedilir. Buna mukabil mestler zerine mesh caiz deildir. Ezanda,
Muhammedn Reslullhdan sonra Aliyyn Veliyyullh ilavesi ve hayye
alel-felhdan sonra hayye al hayril-amel ilavesi yaplr. Seferlie
baklmakszn be vakit namaz vakit iinde cem edilerek klnr. Sabah
namaz kendi vaktinde, le ile ikindi ve akam ile yats da birletirilmek
suretiyle eda edilir Namazda kymdayken Mlikyyede olduu gibi elleri

144

balamak gerekmez. Secdedeyken, secdenin toprak cinsinden bir madde

zerine yaplmas gerekir. Bu i iin genellikle mhr denilen, Kerbela
toprandan maml talar kullanlr. Cemaatle tervih klmak meru deildir.
Humus: Ramazan aynda oru, hac mevsiminde haccetmek ve zenginler
iin zekat konularnda dier mezheplerle bariz bir ihtilaf bulunmamaktadr.
Humus vergisi ise zekattan ayr bir mali ibadettir ve zekat almalar haram
olan Ehl-i Beyt mensuplarna tevdi edilir. Ticari kazanlar, harp ganimetleri,
define ve arazi gelirlerinden bete bir orannda verilir.
Nikah: Normal nikah akdi (akd-i dim) yannda Caferiyye mezhebi,
geici nikah akdine (akd-i inkita) izin vermektedir. Muta nikah ya da syka
nikah denen bu nikah tr, Ehl-i Snnete ve dier i mezheplere gre caiz
deildir. Hz. Peygamberin belli bir sre bu nikah uygulatt ancak daha
sonra yasaklad bilinmektedir. Yasaklayc rivayetler Caferilerce muteber
saylmamtr.
Muta nikah, geici sreliine yaplan bir akit olup iki art bulunmaktadr. lk art, evlilik sresinin tayin edilmesidir. kinci art, kadna denecek
cretin belirlenmesidir. Tayin edilmi sre bittikten sonra nikah, boamaya
veya baka bir ileme gerek kalmadan kendiliinden sona erer. Ayrlan kadn,
krk be gn iddet beklemeden yeniden nikahlanamaz. Bu nikahtan eer
ocuk domusa, velayeti babaya aittir ve babasnn mirasna hak kazanr.
Muta mddeti iindeki lmlerde ise kar ile koca birbirlerine miras
olamaz.

zet
mmiyye asnn dier i frkalardan ayr mstakil bir frka olarak ortaya
kn aklayabilmek.
mmiyyenin bir frka olarak teekkl eitli evrelerden geerek olmutur.
Hz. Hseyinin lmnden sonra siyas istikamette oluan i temayllerin
daha sonra din ierik kazanmaya balamasyla, i gruplar arasndaki
farkllama daha da artmtr. Bugnk mmiyyenin benimsedii nass-tayin
nazariyesinin on iki imam anlayyla birlemesi, immetin Hz. Hasann
vefatndan sonra Muhammed Mehdye kadar Hz. Hseyinin oullarnda
devam ettii dncesi ve bunun gaybet doktriniyle birlikte
deerlendirilmesi, ancak Hasan Askernin vefndan sonra ortaya kmtr.
mmiyyeyi grleri itibariyle, Zeydiyye, smiliyye ve ulta mensup dier
i frkalarla karlatrabilmek.
smiliyyenin benimsedii btnlik dncesi mmiyyede bulunmamaktadr. Zeydiyye, benimsemi olduu efdal-mefdl anlayyla, Hz. Eb
Bekir ve Hz. mere ve idarelerine kar hogrl yaklamaktadr.
mmiyyede ise efdalin imameti zaruri olduu iin, ayn hogr mevcut
deildir. Ayrca Zeydiyyede gib imam inanc yoktur.
mmiyyenin on iki imam olarak kabul ettii zevtn tarih ahsiyetleri
hakknda tartabilmek.
On iki imam olarak bilinen kiiler, Ehl-i Snnet ve dier slam mezhepleri
tarafndan saygyla anlan ahsiyetlerdir. mmiyye, bu ahslarn tarihi
kiilikleri zerine muazzam bir inan ve gelenek rgs ina etmitir.

145

mmiyyede gaybetin ortaya k zaruretini ve bunun dourduu sorunlar

aklayabilmek.
mmiyye kelamclar, varlna ilikin yeterli tarihi deliller mevcut
olmamasna ramen, mam Askernin bir olunun mevcudiyetini
varsaymlar ve inan sisteminin btnn bu varsaym zerine bina
etmilerdir. Bu dncenin doal ve kanlmaz sonular, bekleyi (intizar)
nazariyesi ile, buna bal olarak, gaybet dneminde siyasal faaliyetlerin
haram saylmasdr. On ikinci imamn ortaya kmamas, ann immetten
yoksun kalarak hayattan ekilmesine yol at iin, buna bir zm olarak
velyet-i fakh nazariyesi ortaya atlm; ancak bu nazariye ulemnn genel
onayn alamamtr.

Kendimizi Snayalm
1. On iki imam anlay aadaki frkalardan hangisine uymaz?
a. snaeriyye
b. mmiyye
c. Caferiyye
d. Keysniyye
e. Kimiyye
2.. Aadaki gruplardan hangisi Hasan el-Askernin vefatndan sonra ortaya
kmamtr?
a. Askernin kardei Cafer b. Alinin immetini savunanlar
b. mmetin Asker ile birlikte sona erdiini iddia edenler
c. Askernin immetinin btl olduunu dnenler
d. Ali Rznn imam olmas gerektiini savunanlar
e. Muhammed Mehdnin yeni imam olduunu dnenler
3. Allahn ztnn, sfatlarnn ayn olduu gr, aadaki itikad
grlerden hangisiyle dorudan irtibatldr?
a. mmet
b. Tevhd
c. Nbvvet
d. Med
e. Adlet

146

4. mmiyye gnmzde hangi devletin resm mezhebidir?

a. Irak
b. Bahreyn
c. Lbnan
d. Suriye
e. ran
5. Usllik aadakilerden hangisini kabul etmez?
a. Kyamete kadar Mslmanlarn ihtiyalarnn karlanmasnda
imamlarn ahbr yeterlidir.
b. er deliller Kitab, Snnet, icm ve akl olmak zere drde ayrlr.
c. Kitab ve Snnetten delil bulunamadnda icm ve akla bavurulur.
d. er hkmlerin karlmasnda uygulama ilkeleri de geerlidir.
e. ctihad haram deildir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d

Yantnz doru deilse, mmiyye

konusunu yeniden okuyunuz.

asnn

Teekkl

2. d

Yantnz farklysa, mmiyye asnn Teekkl konusunu

yeniden okuyunuz.

3. b

Yantnz doru deilse, mmiyyenin tikad Grleri

konusunu yeniden okuyunuz.

4. e

Yantnz farklysa, Giri ve Gaybet-i Kbr Dnemi

konularn yeniden okuyunuz.

5. a

Yantnz doru deilse, Ahbrlik ve Usllik balklarn yeniden

okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Hz. Hseyinin lmnden sonra ortaya kan siyas ierikli i temyller
farkl istikamette gelimitir. Bir ksm Hz. Alinin Hz. Fatma soyuna, bir
ksm Muhammed b. el-Hanefiyye gibi Alinin Fatmadan olmayan
ocuklarna, dier kesimi de bata Abbasler olmak zere tamamyla Ali
soyundan olmayp da dedesi Abdulmuttalibin soyundan gelenlere lider
gzyle bakyordu.

147

Sra Sizde 2
Gaybet doktrini, adaki liderlik sorununu ksmen zm gibi gzkse de,
mmiyyenin dnda birok frkann ortaya kmasn nleyememitir. Hatta
bu dnemde ilii terkedenler bile olmutur. Gaybet sonrasnda da on ikinci
imam kimin temsil edecei meselesi i ulemnn ahbr ve usl kanatlar
arasnda byk tartmalara sebep olmutur.
Sra Sizde 3
mmiyye, imamlarn Allah tarafndan nass ve tayinle belirlendiini
savunurken, Zeydiyyeye gre Hz. Peygamber, salnda isim vererek ve
ahs belirterek yerine bir imam tayin etmemi ve vasiyette bulunmamtr.
Ayrca Zeydiyye, gib imam fikrini reddetmektedir. mamn, kendi
immetini aka ilan edinceye kadar biat isteyemeyecei hususunda
srarldr. mmiyye, ilk halifeleri Hz. Alinin hilfet hakkn gaspeden
gsplar olarak grrken, Zeydiyye, efdal-mefdl nazariyesini ortaya atarak,
efdal olan Ali varken mefdl olan Ebubekir ve merin hilfetlerinin
merluunu savunmaktadr.

Yararlanlan Kaynaklar
Abdlhamid, . (1994), slamda tikad Mezhepler ve Akid Esaslar, trc.
M. Saim Yeprem, stanbul.
Bozan, Metin (2004) mamiyyenin mmet Nazariyesinin Teekkl
Sreci, Baslmam Doktora Tezi, Ankara .Sosyal Bil. Ens.
Bykkara, Mehmet Ali. (2010), Ehl-i Beyt ve Ehl-i Devlet, stanbul.
Flal, E. R. (1984), mmiyye as, stanbul.
Flal, E. R. (1996), amzda tikad slam Mezhepleri, Ankara.
Glpnarl, A. (1979), Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve ilik, 1979,
stanbul.
Hakyemez, Cemil. (2009), ada Gaybet nanc ve Gib On kinci mam,
stanbul.
el-Ktib, Ahmed. (2005), ada Siyasal Dncenin Geliimi, Ankara.
Kutlu, Snmez. (2006). slam Dnce Ekolleri Tarihi, Ankara: Ankuzem.
Kleyn, Eb Cafer (1957-59), el-Kf, nr. A. A. el-Gaffr, Tahran.
Muzaffer, Muhammed R (1978), a nanlar, stanbul.
Onat, Hasan. (2000), 99 Soruda slam Mezhepleri, Ankara.
z, Mustafa, Mezhepler Tarihi, yaymlanmam kitap.

148

Tabers, Eb Mansr. (1983) el-ihticc, Beyrut

Uyar, Mazlum. (2000), mmiyye asnda Dnce Ekolleri-Ahbrlik,
stanbul.
Uyar, Mazlun (2004) i Ulemnn Otoritesinin Temelleri, stanbul.
Uyar, Mazlum. (2008). randa Modernleme ve Ulem, stanbul.

149

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Batn frkalarn ortak zelliklerini tanyacak,

Nusayrlik, Drzlik ve Yezidliin tarihi geliimini ifade edebilecek,

Nusayr, Drz ve Yezid retilerini, slamn temel inan ve ibadet

anlaylaryla karlatrabilecek,

Batn frkalarn badatrmac karakterini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Btnlik

sim-Mna-Bb

Tensh

Takammus

Hudd

Melek Tavus

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Diyanet slam Ansiklopedisindeki, Gliyye, Btniyye, Nusayrlik

ve Drzlik maddelerini okuyunuz.

Beinci niteden smiliyye mezhebini okuyunuz.

150

Nusayrlik, Drzlik,
Yezidlik
GR
Klasik slam Mezhepleri Tarihi kaynaklarnda, adlandrma ve
gruplandrmada farkllklar bulunmakla birlikte, Btniyye ana bal
altnda baz frkalara yer verilmektedir. slm corafyasnda ortaya kan ve
kendilerini slamla ilikilendiren bu frkalarn en nemli zellikleri, Kuran-
Kerim ve Hz. Peygamberin snnetinde otaya konulan temel inan ve
ibadetler hakknda, genel anlaytan farkl, kendilerine has yorumlara sahip
olmalar, ounlukla kapal toplum olarak hayatlarn devam ettirmeleri,
dier toplum kesimlerine kar kendilerini koruma amal olarak gizlilie
nem vermeleri, iinden geldikleri sosyal evreye ait nceki inan ve
geleneklere ait birtakm anlay ve uygulamalar devam ettirmeleri gibi
hususlardr.
Gemite ok sayda tali kollar ayrlan bu frkalarn ou tarihe karmtr.
Bunlardan gnmze kadar varln devam ettiren ve Mezhepler Tarihi
kaynaklarnda haklarnda bilgi verilen Nusayrlik, Drzlik ve Yezidlik en
ok ne kanlardandr.

NUSAYRLK
Nusayrlik 9. yzylda Muhammed b. Nusayr en-Nemir (. 270/883) tarafndan kurulmu batn bir frkadr. Kaynaklarda genellikle Nusayrlik bazan da
Nemriyye diye anlan frka, 20. yzyln ilk eyreinden itibaren Alevlik,
mensuplar da Alevler (el-Alevyyn) diye anlmaya balanmtr. Frkaya
bu ismin verilmesiyle ilgili olarak baz aratrmaclar tarafndan kimi tezler
ileri srlmse de bunlarn doru olmad ortaya konulmutur. Ayrca bu
yapya Anadolu Alevliinden farkllna iaret etmek zere NusayrAlevlik, yahut Akdeniz Alevlii, Hatay Blgesi Alevlii, mensuplarnn
genellikle iftilikle uramalarndan dolay Fellh gibi isimler de verilmitir.
Temel karakterestii bakmndan Hz. Aliye bir eit uluhiyet nispet eden
frka, slamn temel inanlar ve ibadetleri konusunda batn yorumlarla
kendine has inan ve anlaylar gelitirmitir. Ayrca gizlilie zel nem
vermi; kaynaklar, inanlar ve amel hayatlar uzun asrlar bilim
evrelerinin mehul olarak kalmtr. Dier batn yaplar gibi badatrmac
zellik tayan frkann bnyesinde i-slm anlaylardan baka Sabilik,
Musevlik ve Hristiyanlk gibi inanlara ait birtakm izler bulunmaktadr.

151

Teekkl ve Tarihi Geliimi

Nusayrliin tarihi arkaplan uzun sre, byk lde gizli kalmtr. Ancak
gerek tarih kaynaklarndaki gerekse 20. yzyln balarnda elde edilen
frkann temel kitaplarndaki bilgilerin birletirilmesiyle tarihi seyir hakknda
nemli bilgilenmeler ortaya konulmutur.
Frkann teekklnde ilk ne kan isim kukusuz Eb uayb
Muhammed b. Nusayr en-Nemirdir. Bilinebildii kadaryla Basra, Kufe ve
Samarrada yaayan bn Nusayr, Irakta teden beri varln srdren ve
hull, ittihad, tenash gibi eski inan ve geleneklerden beslenen dncelerini deiik ekillerde dillendirmeye balam, ok muhtemelen etrafnda,
ayn kltr havzasndan beslenen kesimlerden oluan kk bir zmre
oluturmutur. On iki imam iliince onuncu imam kabul edilen Ali enNak ile on birinci imam kabul edilen Hasan Asker zamannda yaam olan
bn Nusayr, Ali en-Nak dneminde onun ilahln, kendisinin de onun
tarafndan gnderilmi bir peygamber olduunu iddia etmi, tenash
benimsemi, slam'n baz haramlarn helal sayarak birtakm ar grler
ileri srmtr. Hasan Asker zamannda ise onun "bb" olduunu iddia
etmi, onun vefatnn ardndan on ikinci imam Muhammed Mehd'nin
gaybete intikal ettiine inanlmasyla birlikte kendisinin onun sefiri (elisi)
olduunu sylemitir.
bn Nusayrin 270/883 ylnda lmnn ardndan frkann bana
Muhammed b. Cndb, onun ksa zaman sonra vefatndan sonra da Eb
Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Cnbln gemitir. Bunlardan bn
Muhammed Cnbln, Cnbln adyla anlan bir tarikat kurmu ve frkaya
tasavvuf bir boyut katmtr. Ayrca baz blgelere seyahate karak
hareketin yaylmas iin youn faaliyetlerde bulunmu, bu amala gittii
Msr'da Eb Abdullah Hseyin b. Hamdn el-Hasb'nin frkaya girmesini
salamtr.
Nusayrlik tarihi asndan nemli bir ahsiyet olan ve bazan frkann
ikinci kurucusu olarak da anlan Hasib, Cnbln'nin 287/900 ylnda
lmnden sonra hareketin bana gemi, frkann sistemlemesi ve
yaylmasnda byk rol oynamtr. Hasib, akrabalk ilikileri bulunan
Bveyh hanedanlna snp desteklerini almtr. Bu erevede kaleme
ald el-Hidyetl-Kbr ve el-Mide isimli eserlerini Bveyh hkmdar
Seyfddevleye ithaf etmitir. Ayrca kaleme ald Kitbl-Mecm isimli
eser de frkann ana kayna olmutur.
Hasib ile birlikte teekkln tamamlayan frka, kk gruplar halinde
Irak ve Suriyenin belli blgelerinde taraftar bulmutur. Onun 358/969
ylnda lmnn ardndan Badat ve Halep olmak zere iki merkez ortaya
km, Badat'ta Seyyid Ali el-Cisr, daha by olan Halep'te ise
Muhammed b. Ali el-Cill hareketi yrtmtr. lk merkez Hlag'nun
saldrlarndan sonra yklm, Halep merkezi de Cill'den sonra baa geen
Eb Said Meymn b. Kasm et-Tabern dneminde bugn Suriye iinde
bulunan Lazkiye'ye tanmtr. Tabern frka iinde ortaya kan kk
ihtilaflar zm, bata mahalli hanedan Tenhler olmak zere dalk
blgede yaayan guruplarn da bnyeye katlmasn salamtr. Onun
426/1034da lmnden sonra, bir fikir vermek zere saymak gerekirse,
aralarnda Muhammed b. Hasan Mntecibddin (. 595/1198), Eb'l-Feth
Muhammed b. smet'ddevle (. 700/1300), Ahmed b. Cbir el-Gassn (.
803/1400), Hasan el-Acrd el-Ayn'nin (. 836/1432) de bulunduu kimseler
topluma rehberlik etmitir. Frka Muhammed b. Yunus el-Kilz (1011/1602)

152

369) zamannda Kitb'l-Mecm'daki Hz. Muhammed ve Hz. Ali'den bahseden baz ibarelerin yorumu ile ilgili konularda ikiye ayrlm, ana yap
Haydarlik (emsiye) adyla, sayca daha az olan kesim ise bn Yunus elKilz'a nispetle Kilziyye (Kameriye) adyla anlm, zaman zaman iki kesim
arasndaki soukluklar birbirlerine dmanca tutum sergilemeye kadar
varmtr (zm, 2007).
Tarih boyunca Nusayrlik siyasi bir otorite elde edememi, varln
Bveyhler, Karmatler, Eyybler, Seluklular ve Osmanllarn hakimiyetleri altnda geirmitir. Bunlardan hi kukusuz Hamdanler dnemi, frka
iin en parlak dnem olmutur. Karmatlerin 10. yzyln banda Suriyeyi
ele geirmesiyle frka mensuplarnn bir ksm Suriyede kalmaya devam
ederken bir ksm Antakya blgesine ekilmitir. Hal istilasndaki Lazkiye
ve evresinin Selahattin Eyyb tarafndan kurtarlp alnmasndan sonra
(458/1188) ise blge Eyybler'in hakimiyetine girmitir. Bu dnemin
sonunda smailler ve teki muhalif guruplarla mcadeleye giren frka, Sincr
dalarndan gelen Emr Mekzn es-Sincr'nin 622/1223 ylnda muhalifleri
yenilgiye uratp blgeyi ele geirmesiyle birlikte belirli bir rahatlk
yakalamtr.
Memlkler dneminde Nusayrler'in yaad Cebel-i Ensriyye'nin
gneyindeki kaleleri smailler'den alan Sultan Baybars, toplumun yaygn
slam anlaya mensup zmrelere katlmas iin teebbslerde bulunmutur.
Batnlere kar sert tutumuyla tannan Sultan Kalavun (1277-1290)
dneminde frkaya intisap etme yasakland gibi, frka mensuplarnn
bulunduu yerlere cami yapma mecburiyeti getirmi, ancak bu abalar sonu
vermemi, ksa bir sre sonra camiler tamamen atl kalmtr.
Osmanllar'n 1526da Mercidabk sava sonrasnda ilgili blgeleri
imparatorlua katmasyla birlikte Nusayrler Osmanl idaresine girmi, uzun
dnem Halep eyaletine bal olarak, mahalli eyhlerin denetiminde muhtar
bir hayat yaamlardr. Msr'l brahim Paa'nn devlete kar giritii
harekatta (1839) byk kayplar vermelerine ramen devlete kar sadk
kalan Nusayr toplumu, siyasi ve ekonomik gelimelere bal olarak baz
kk apl isyanlara girimise de bunlar bymeden bastrlmtr. II.
Abdlhamid zamannda dier batn topluluklar gibi Mslman ahali arasnda
kabul edilerek mecburi askerlie tabi tutulmu, ayrca blgedeki Hristiyan
misyonerlerinin propagandalarna kar tedbir talepleri dikkate alnarak
destek vaadinde bulunulmu, belli yerleim merkezlerine camiler ina edilip
imamlar tayin edilmitir. Ancak bu tedbirler snrl oranda kabul grm,
Birinci Dnya Sava sonunda blgenin nce ngilizler sonra Franszlar
tarafndan igali sonrasnda ise tamamen son bulmutur. Birinci Dnya
Savann ardndan Franszlar'la Suriye'li yetkililer arasnda gerekleen
grmelerden sonra 1920 ylnda Alev otonom blgesi kurulmu, 1936
ylnda buras Suriye devletinin bir vilayeti kabul edilmi, 1939 ylnda
Fransa Lazkiye blgesini Suriye'den ayrarak mstakil bir stat vermi, ayn
tarihte skenderun sanca Trkiye'de kalm, uzun grmelerin ardndan
Lazkiye idaresi 1942 ylnda resmi trenle Suriye'ye katlmtr.
Nusayr toplumu gnmzde Suriye, Trkiye ve Lbnanda
yaamaktadr. Suriye'de Lazkiye ve Cebel-i Ensriyye blgesi bata olmak
zere lkede tahmin olarak % 8-12 arasnda gsterilen bir nfus oranna
sahiptir. Trkiye'de Hatay ile ksmen Adana ve Mersin'in eitli yerleim
birimlerinde, Lbnan'da ise daha ok kuzey kesimlerde on bin dolaynda
nfusa sahip kk bir gurup olarak varln devam ettirmektedir.

153

nan Esaslar ve badet Anlaylar

slm corafyasnda ortaya km olmakla birlikte, doup gelitii mekanlardaki nceki inan ve geleneklerin kalntlarn zerinde tayan Nusayrlik,
inan karakteri bakmndan, bata On ki mam ilii ve smail ilik olmak
zere Sabilik, Yahudilik ve Hristiyanlka ait kimi inan ve anlaylarn
harmanland bir yap hviyetindedir.
Daha sonra baz snrl tasarruflara maruz kalm olmakla birlikte, frkann
temel inanlar, Hamdan el-Hsib tarafndan dzenlendii kesin olan
Kitabl-Mecmya dayanr. On alt sureden oluan kitabn "ehdet" adn
tayan on birinci suresindeki u ifade, frkann temel akidesini tekil eder:
"Ben ehadet ederim ki Ali b. Eb Talib'ten den baka ilah, Muhammed
Mahmd'dan baka hicb, Selmn- Fris'den baka bb yoktur." Burada
Ali "mn", Muhammed "isim" yahut "hicb", Selman ise "bb" olarak
anlmakta; ilki "ayn", ikincisi "mim", ncs "sin" harfiyle sembolize
edilmektedir. Bylece "ayn-mim-sin" (AMS) frkann sembol halini
almaktadr. Ayn suredeki u ifade de frkann inan kimliini ortaya
koymaktadr: "Ben Nusayr dininden, Cndub grnden, Cnbln
tarikatndan, Hasb mezhebinden, Cill grnden, Meymn fkhndan
olduuma ehadet ederim".
Nusayrlik'te yaratl, ilah olan Ali'ye nispet edilmektedir. Kitb'lMucm'daki anlatmlarda, Ali'nin ztnn nurundan Muhammed'i,
Muhammed'in kendi nurundan Selmn', Selmn'n da Mikdd b. Esved, Eb
Zer el-Gfr, Abdullah b. Revha, Osman b. Maz'n ve Kanber Kdn'dan
oluan be yetimi, nihayet be yetimin de btn alemi yaratt ifade
olunmutur.
Sistematik bir nitelik tamamakla birlikte Nusayr inanlarn belli
balklar halinde ele almak mmkndr:
Ulhiyet inanc: Nusayrlie gre akn ve ikin nitelikte bir Tanr vardr ve
O birdir; Onun ei, benzeri, orta yoktur. Ancak O saf haliyle bilinemez ve
anlalamaz. Bu bakmdan O bilinmek ve anlalmak zere nst (beer)
kalba girerek tecelli etmitir. Hz. Alinin ilahl bu anlamdadr. Nitekim
Tanr daha nce alt kez beer olarak tezahr etmi, yedincisi, Hz.
Muhammed dneminde Hz. Ali'de gereklemitir. "Yedi devir" olarak da
tanmlanan bu devirler dem, Nh, Yakb, Musa, Sleyman, sa ve Hz.
Muhammed dnemleri olup bu dnemlerde srasyla Hbil, t, Ysuf, Ya,
sef, Btra (Petrus) ve Ali isimleriyle hull sz konusu olmutur.
Bu erevede Ali, "zhirde imam, btnda ilah"tr. Onun ehit edilmesiyle
birlikte nst kalptan kmasndan sonra yerletii mekanla ilgili olarak ise
farkl grler ortaya kmtr. Haydariyeye gre Ali gktedir. Gk bir
sembol olup "mn"nn bulunduu yerdir. Ali, Muhammed'i temsil eden
gne zerinde oturmaktadr. Kilzler'e gre ise ay Ali'nin makam olup
gne Muhammed, gk Selmn'dr (Flal, s. 183-184).
Melek inanc: Kendilerine has kozmogoni (lemin yaratl) anlayna sahip
olan frkaya gre, Allah'n, says bilinemeyecek oklukta melekleri vardr.
Arn st, alemlerin Rabbi'dir. Ar tayanlar da sekiz kutsal melektir.
Melekler parlak, yeil ipekli elbiseler giyen nurani varlklardr. Ayrca be
yetim, vaktiyle melek olan ve her biri bir gk mertebesini temsil eden
ahsiyetlerdir; mesel Zuhal yldz melek olarak Mikail'dir ve bunun
yeryzndeki karl be yetimden ilki olan Mikdd b. Esved'dir. Hz.

154

Ali'nin ocuklar Hz. Hasan ve Hz. Hseyin gerekte birer temiz melekten
baka bir ey deildir.
Vahiy inanc: Saf uluhiyetin tarifi ve zelliklerinin bilinmesi imkansz
olduundan, Tanrnn ilk sudru "isim" olarak ortaya km, "mn" bunun
tesinde kalm, peygamberler bunu dile getiren "ntk" kimseler kabul
edilmitir. Tanr peygamberlere seslenerek onlara yazl mesajlarn
bildirmitir. Bu balamda Nusayrler, Davud'a Zebur'un, Musa'ya Tevrat'n,
sa'ya ncil'in ve Hz. Muhammed'e Kur'an'n verildiini kabul ederler.
Peygamber inanc: Frkada sudur anlayna bal olarak uluhiyetle ilikili
bir peygamberlik tasavvuru sz konusudur. Peygamberler, Tanr'nn nst
kalba girdii bedenler yahut bu bedenleri haber veren kimselerdir. Bunlar
esas itibariyle nur'dan olup semadan cesetsiz olarak iner, daha sonra bir
bedene brnrler. Gereklikleri itibariyle yemez, imez, eleriyle fiziki bir
beraberlik kurmazlar. Hz. Adem'den Hz. Muhammed'e kadar yz bin
peygamber gelmi olup Hz. Muhammed bunlarn "kll"dr.
Tenash ve ahiret: Frkaya gre, lmden sonra ruh bedenden ayrlnca bir
baka bedene girerek yeniden dnyaya gelir. Bu yeni beden kiinin inan ve
yaayna gre deiir. Nusayr bir mmin, srlar bilerek ve onlarn
gerektirdii biimde hayat srdnde yedi tahavvl (deiim) geirip
yldzlar arasnda yerini alr. nkar ve ktl seenler ftratlarna gre
kpek, deve, katr, koyun eklinde doarlar; ok irkin davran sergileyenler
ise necis hayvanlarn yahut birtakm haerelerin bedenlerine girerek gelirler.
Kafirler iin hayvan olarak dnyaya gelme, devirler boyu devam eder,
sonunda Muhammed Mehd ortaya karak bunlar insan ekline dndrp
ldrr. Bu inanlar sebebiyle Nusayr evrelerde ok sayda yeniden dou
(reenkanasyon) ykleriyle karlalmakta, birok insan nceki hayatndan
sz etmektedir. Ahiret tasavvurlar olduka mphem bir nitelik tayan
Nusayrler, dualarnda cennet ve cehennem inancna yer verirler. Ancak bu,
yaygn slam anlayta ortaya konulan tablodan byk lde uzak bir
mahiyet tar. Dier taraftan Nusayrler, lem yaratlmazdan nce kendilerinin Allah katnda ilahi gzellikleri seyreden nurani yldzlar olduklarna, bir
sebebe bal olarak yeryzne gnderildiklerine, bu dnyada grevlerini
yerine getirdikten sonra yine Rab'lerinin katna dneceklerine inanrlar.
badet anlaylar bakmndan ise frka temel slm ibadetleri, genel
kabulden farkl olarak, kendi batn anlaylarna paralel biimde tevil eder.
Frkaya gre ibadetlerin banda "batn namaz" yahut ksaca namaz ad
verilen ibadet gelmektedir. Bu da ferdi ve kolektif olarak iki ekilde yerine
getirilir. Namaz Ali'ye alan kalbin niyaz anlamnda anlaldndan, zel
bir mekana, camiye ihtiya duyulmad gibi, her hangi bir tarafa ynelme
yahut zel bir duru da sz konusu deildir. Namazn temel artlar be
sekini (Muhammed, Ftr (Ftma), Hasan, Hseyin ve Muhassin) bilmek,
dua esnasnda glmemek ve konumamak, Abbasi rengi olduu iin siyah
takke giymemek, gizlilie riayet etmek ve namaz "Ey yce, byk ve arlarn
efendisi Ali, bize merhamet et" diyerek bitirmektir. Bu namazn klnmas,
mahiyet itibariyle, Kur'an- Kerim'den Fatiha ve hlas sureleri ile teki baz
ksa sureler, Kitb'l-Mecm'daki sureler ve kudds ad verilen zel baz
dualar okumaktan ibarettir.
Toplu olarak klnan namaz ise byk bir eyhin ziyareti, bayramlar ve
frkaya giri merasimleri gibi vesilelerle yerine getirilir. Kadnlarn ve
topluma kabul edilmemi olanlarn alnmad bu ibadette, ferdi yaplandan

155

farkl olarak ezan okunur, kutsallna inanlarak eyhlerden balanarak

cemaat kadehten birer yudum alr, baz surelerin okunmas srasnda secde
edilir. Merasimin ilgili yerlerinde kuddsu'l-buhr, kudds't-tb, kudds'tteberri ve kuddsu's-sin gibi dualar okunur ve selam verilerek ibadet
tamamlanr (Keser, 2002).
Namaz gibi slam'n dier temel ibadetlerini de tevil eden Nusayrlik'te,
sz gelimi oru, Hz. Peygamber'in babas Abdullah'n sessizliini temsil eder
ve srlar bakalarndan gizlemek anlamna gelir. Zekt, Selmn- Faris'yi
temsil eder ve dini renip aktarma anlamna gelir. Bununla birlikte frkann
i ileyiinde zekt eitli vesilelerle merasim sonras eyhe verilen paradr.
Haccn her menasiki ise, frkaca kutsal saylan kiileri sembolize eder ve
bilinen hac ibadetiyle ilgisi yoktur (Flal, s. 186).
Nusayrliin inan ve ibadet anlayn gzden geirerek batn zelliklerini
sralaynz.

Bayramlar Nusayrlik'te ibadetlerin nemli bir parasn tekil eder. Bu

gnler hem toplu ibadetlerin yerine getirildii, hem de en azndan baz
bayramlarda da dnk olarak sosyal yardmlama ve dayanmann
gerekletirildii zamanlardr. Genel slm anlay ve ilik'ten baka,
temelini baz eski din inanlardan alan bayramlar arasnda, sz gelimi,
Ramazan ve Kurban bayramndan baka adr bayram (18 Zilhicce, Hz.
Peygamber'in Hz. Ali'yi imam tayin ettiine inanlan gn), Fir bayram (29
Zilhicce, hicret esnasnda Hz. Ali'nin Hz. Peygamber'in yatanda uyuduu
gece), Nevruz bayram, Mihricn bayram ve sa'nn doumu bayram
bunlardan bazlardr. Bayramlar genellikle blgelerdeki belli byk ailelere
tahsis edilmi, bata kurban ve eyhlere denen para olmak zere masraflar
onlar tarafndan karlanm, bylece, en azndan baz blgelerde "bayram
sahiplii" adyla kurumsallamtr.
Nusayrlikteki dier bir nemli husus da "ziyaretler"dir. Vefat etmi bir
byn kabri, yahut ryada uradna inanlan kutsal bir ahsn urak yeri,
beyaza boyanp ou kere stne basit bir kubbe yaplarak belirli hale
getirilir. len byn yahut urayan kiinin adyla anlan ziyaret yerleri,
eitli vesilelerle gidilen ve dua edilen mekanlardr. zel olarak okunmas
gereken dualar bulunmayan ziyaretlerde, genellikle buhur yaklp "buhur
duas" okunur, Fatiha suresi ve dier baz surelerle birlikte akla gelen dua ve
dileklerde bulunulur.
Son olarak burada birka hususa daha iaret etmek gerekir: a)
Nusayrlikte frkann temel retileri sr olarak kabul edilmi ve bunlarn
Nusayr olmayanlara aklanmas iddetle yasaklanmtr. b) Nusayrlikte
ergenlik ana gelen erkekler srlar renmek zere din amcas ad
verilen Nusayrlii bilen bir kimsenin yanna gnderilir. ocuk din amcasnn
manevi bir evlad kabul edilir ve kalaca birka hafta iinde baz
kuddaslarla Kitabl-Mecmu ezberler. Bir eit zel eitimden geirilir.
Kz ocuklar iin byle bir eitim yoktur. Zira frkaya gre bayanlarn dini
mkellefiyeti snrldr ve onlar batn namaz klmakla ykml deillerdir.
c) Frkada din hiyerari byk eyhlik, eyhlik, nakiplik ve neciplikten
oluur. Byk eyh geni bir otoriteye sahip olup Hz. Ali'nin yer yzndeki
glgesi olarak kabul edilir. Atalarnn melek olduuna inanlr. eyhlik,
babadan oula intikal eden bir zellik tar. Saylar oktur. Grevleri
toplumun din ihtiyalarn karlamaktr. Nakiplik eyh adayl demektir.
Henz eyh olmayan nakipler din merasimlerin icrasnda eyhlere yardm
ederek bir tr eitim alrlar. Neciplik din bir dereceden ok, toplantlarda

156

eyhe yardmc olan ve yal yahut itibarl kimselerin yerine getirdii ara bir
grevdir. d) Nusayrlikte frkaya dahil olmak zel bir merasimle gerekleir.
e) Nusayr topluluklar arasnda, geleneksel kimliini reddetmeksizin, yaygn
slam anlay yahut snaeriyye as dairesinde genel slam ibadetleri
yerine getiren kimseler bulunmaktadr.

DRZLK
Drzlik Fatm halifelerinden Hkim-Biemrillah dneminde (996-1021),
onun ilah olduunu, btn dinlerin geerliliklerinin bittiini ileri sren ar
(l) bir frkadr. i-smail evreden kan ve tamamen batn bir karakter
tayan frka, Hkimin veziri Hamza b. Ali tarafndan kurulmutur. Frka,
btn din gerekleri en geni anlamyla kapsayan mstakil bir sistem
olduunu savunmas sebebiyle nadiren Hkimiyye diye anlmsa da
genellikle Drzlik (Drziyye) adyla yaygnlamtr. Bu isim frkaya,
nceleri Hamzann yakn ve disi iken daha sonra mrted saylan Anu
Tekin (Netekin) ed-Dereznin youn propagandalarndan dolay verilmitir.
Drzler, her ne kadar zamanla bu ismi belli lde kabullenmilerse de, tam
anlamyla tevhidi gerekletirdiklerini dnerek kendilerini Muvahhidn
veya Ehlt-tevhd diye anm, kimi zaman da Ben Marf ismini
kullanmlardr.

Teekkl ve Tarihi Geliimi

Drzlik siyasi olarak Fatm Devleti, kltrel olarak ise bu devletin
dayand Batn-smail bir ortamda teekkl edip gelimitir. Frkann
kkeni ile ilgili ok farkl tezler ileri srlmse de bu yapya mensup
insanlarn genel olarak kendilerini Arap asll saydklar, smail-Batn-l
fikirlerin arkaplannda ise Maniheizm, Zerdtlik, Yeni Eflatunculuk,
Helenizm, Gnostisizm ve Dou Hristiyan mezheplerinin izlerinin bulunduu
dikkate alndnda, frkann meneine dair bir fikre ulalabilir.
Drzlere gre, Hkim-Biemrillah altnc Fatim halifesi olarak tahta
ktktan ksa bir zaman sonra yeni bir dnemin geldiini mjdelemek zere
etrafa davetiler gndermitir. Kef Dnemi olarak da isimlendirilen bu
devrede hakikatin ortaya kaca, tevhid bilginin kendisini bu harekete
hazrlayan kimselere kapal kalmayaca ifade olunmutur. Bunun iin ilkin
Seleme b. Abdlvehhab, ardndan Muhmmed b. Vehb, onun ardndan da
smail b. Muhammed seilmi, her biri yedier yl grev yaparak gittikleri
yerlerde n almalar yapm, bylece 21 yllk hazrlk devresi
tamamlanmtr. Nihayet 30 Mays 1017 (1 Muharrem 408) ylnda Perembe
gn gn batarken Hkim-Biemrillah yeni dnemin baladn ilan eden bir
bildiri datmtr. Hkim bildiride, halka korku ve yabanclama illetlerini
zerlerinden atmalarn syleyerek, Emin olun ki Mminlerin Emiri size
zgr irade vermi, sizi gerek inanlarnz gizleme skntsndan
kurtarmtr Mminlerin Emiri gerek niyetini size aklayarak ilediiniz
hatalar balamtr Artk bundan sonra insanolu iin bir nizam olacak
ve ilahi hikmet gelecee hakim olacaktr demitir. lann halka duyurulduu
gnn akamnda Hamza b. Ali de hareketin imam olarak ilan edilmitir
(Balolu, 2004).
Baz kaynaklarda Hkimin uluhiyetini bizzat ilan edip etmedii
konusunda farkl deerlendirmeler olmakla birlikte, onun hilafete geliinden

157

muayyen bir zaman sonra bu anlay etrafnda bir zmrelemenin balad

kesin grnmektedir. Nitekim Hasan b. Haydara el-Fergn bu fikri ilk
yaymaya balayanlardan birisidir. O, Allahn Hkimin bedenine hulul ettii
fikrini Kahirede yaymaya balam ve 409/1018 ylnda, bu dncelerden
memnun olmayan bir kii tarafndan ldrlmtr.
Hkimin uluhiyetini yaymak iin giriimde bulunanlarn banda
Muhammed b. smail Anu Tekin ed-Derez gelmektedir. Batn dncelere
sahip Buharal bir Trk olan Anu Tekin 408/1017 ylnda Kahireye gelip
Hkimin hizmetinde bulunmu, onun ilahlk iddiasn desteklemi, hatta bu
amala bir kitap kaleme almtr. Hkim de mahiyetinde bulunanlara Anu
Tekini dinlemeleri ve dncelerini kabul etmeleri talebinde bulunmutur.
Ne var ki onun bu fikirleri ahalide tepkiye yol anca, Hkimin emriyle
ama gidip Vditteyme yerlemi ve faaliyetlerini burada srdrmtr.
Kendisine seyyidl-hdn (yol gsterenlerin efendisi) unvann veren Anu
Tekinin, kendisini Hamzann yerine imam gstermesi ve bu uurda ciddi
mcadeleye girmesi onun irke dmekle sulanmasna yol amtr. Nihayet
9 Mays 1019da Hkimin emriyle ldrlmtr.
Hkim-Biemrillahn uluhiyetinin ilan edildii gn hareketin imamlna
getirilen Hamza b. Ali, frkann teekkl ve yaylmasnda merkezi bir
fonksiyon icra etmitir. smaili dalerinin devam ettii Drl-Hikme
meclislerine katlarak kendini yetitiren Hamza, Allahn Hkimde tecelli ve
zuhur ettii fikrini yaymaya balam, smaillerden baz insanlar ikna
etmeyi baarmtr. Giderek davetini aktan yaymaya alan Hamza, ok
gemeden halkn galeyann celbetmi, ldrlmekten ancak Hkimin
yardmyla kurtulabilmitir. Ardndan benzer glklerle karlamamak iin
inzivaya ekilen Hamza bir yl kadar sonra tekrar propagandalarna
balamtr. Hakimin 1021 ylnda esrarengiz biimde ldrlmesinden
sonra ise, aleyhine gelien siyasi artlar dikkate alarak, davetine icap eden
bir gurupla birlikte Msr terk edip Lbnandaki Vditteyme kamtr.
Taraftarlarnn ilerini ise Baheddin el-Muktenya havale etmitir.
411/1027 ylnda Hamza tarafndan imamla atanan Mukten Bahaeddin
(asl ad Ali b. Ahmed es-Semmk) Hkimin vefatndan sonra hilafete
geen Zhir dneminde Drz davetini kabul edenlere kar giriilen baskya
ramen davet faaliyetlerini temkinli bir ekilde srdrmtr. skenderiye
ehrini kendine merkez seen Mukten, bir taraftan davetiler vastasyla baz
blgelere ulamaya alrken bir taraftan da frka iinde artt grlen i
ihtilaflar zerek toplumu birlik iinde tutmaya almtr. Zhirin
lmnden sonra ksa sreli bir rahatlk olmusa da peinden yeniden
basklarn artmas zerine 434/1042 ylnda davete son verdiini, tevhid
inancnn son eklini aldn, artk yeni hkmlerin gelmeyeceini belirterek
gaybete girmitir. Bylece frka belirlenen ilkeler erevesinde son eklini
alm, giri ve klar yasaklanarak frka kapal bir toplum haline
dnmtr.
Drz daveti, gnderilen dailer vastasyla Kuzey Afrikadan Hindistana,
Yemenden Bizansa kadar geni bir corafyada yaylma faaliyetine
girimise de daha ok Bild-am diye anlan rdn, Filistin, Lbnan ve
Suriye blgelerinde dar hatlar halinde taraftar toplayabilmitir. Bu blgede
eitli zaman aralklarnda byk aileler olarak Tenhler, ihbler, Man
Oullar ve Canbolatlar frkaya intisap etmitir.
Drzlikin 12. yzyldan sonraki tarihi seyri Bild-amdaki siyasi
gelimelere paralel olarak, baz dnemleri karanlk, baz dnemleri karmak

158

bir mahiyette devam etmitir. Bu erevede zetle sylenebilecek olan udur:

Hallar blgeyi igal ettiklerinde Drzler genellikle Hallarla mterek
hareket etmi, onlarn yannda yer alm ve onlara yardmda bulunmulardr.
Memlukller devri Drzler iin hareket alanlarnn darald bir dnem
olmutur. 16. asrn balarnda Memlukllerin dmesi ve Osmanllarn
blgede hakimiyeti ile yeni bir dnem devreye girmi, Osmanllar Drzlerle
ciddi ekilde uramak zorunda kalmtr. Byk Drz aileleri kimi zaman
Hristiyan Marunilerle beraber olmu, kimi zaman Marunilerle ve
Nusayrlerle kanl mcadelelere girmiler, kimi zaman Osmanl ile olumlu
ilikiler gelitirmi kimi zaman da Osmanl muhaliflerine destek olmulardr.
Birinci Dnya Savanda Franszlara ve ngilizlere taraftar olan Drzler,
Osmanl aleyhine nemli faaliyetler gerekletirmilerdir. 1921 ylnda
Fransz mandas altnda Drz emirlii kurulmutur. Nihayet Suriye ve
Lbnann bamszln kazanmasndan sonra bu iki lke ile srail ve
rdnde varln devam ettirmeye balamtr.
Gnmzde Drzlerin kesin says bilinmemekle birlikte Lbnan,
Suriye, Filistin ve srailde yaklak 450.000 civarnda Drz bulunduu
sanlmaktadr. Ayrca 19. yzylda g eden Drzler Amerika, Avustralya ve
Bat Afrikada baz lkelere yerlemi olup kk topluluklar halinde
varlklarn devam ettirmektedir.

nan Esaslar, Amel Ve Ahlak Konular

Sahip olduu batn zellik, mensuplarnn kapal toplum olarak yaamas,
retilerin bakalarna yanstlmamas gerektii konusunda vurgulu tutum
dolaysyla Drzlikin inan esaslar ve amel hayatla ilgili anlay ve
uygulamalar yzyllarca bilinememitir. Nihayet 1830larda Kavalal
Mehmet Ali Paann olu brahim Paann Drzlerle giritii mcadelede
onlar malup edip kitaplarna el koymas ve bunlarn ktphanelere
intikalinden sonra frka ile ilgili zgn bilgilere ulalmtr.
Drzliin inan ve amelle ilgili esaslar genel olarak drt blm halinde
ele alnmtr. Bunlar yle zetlenebilir:
1) Hkim-Biemrillahn ilah olduuna inanmak
Drzleree gre btn varln kayna Allahtr. Her eyin var olu
sebebi ve asl illeti Odur. Allah birdir, ezeldir ve byk bir cevherdir.
Hikmet, kudret ve adalet gibi sfatlar olmakszn hakm, azz ve dildir.
Onun hakknda nerede, nasl ve ne zaman gibi sorular sz konusu deildir.
drak ve anlayn tesindedir. Zaman ve mekanla snrlanm deildir. Btn
eyay kendi nurundan yaratmtr ve hepsi Ona dnecektir. Bu kadar
ycelere sahip olan Allah, insan idrakinin ifadesi olan kelimeler araclyla
beeriyete hitap etmesi mmkn olmadndan, muhtelif zuhur ve tecellilerle
insanlara yaklamtr. Bu tecellilerinin ilki el-aliyyl-al eklinde vuku
bulmutur. Bu zuhuru baz perdelenme dnemleriyle birlikte yetmi devre
takip etmitir. Allahn en son ve mkemmel tecellisi Hkim-Biemrillahta
grlmtr. Bu bakmdan Hkimin birbirinden ayrlmayan ilahi ve beeri
iki yn vardr.
2) Eyann ilk illeti olanemri yani Hamza b. Aliyi bilmek
Drzlik sisteminde Hamza b. Ali, Hkimden sonra en nemli unsur olan
emr makamndadr. Ayrca ona kll akl, tark-i mstakim, kiml-hak,

159

immz-zaman, illetl-ilel, en-nebiyyl-kerim gibi unvanlar da verilir.

Hamzann muhtelif devirlerde eitli zuhurlar gsterdiine inanlr. Adem
devrinde antil, Nuh devrinde Pisagor, brahim devrinde Davud, Musa
zamannda uayb, sa zamannda Mesih, Hz. Muhammed devrinde Selman-
Fris, nihayet Hakim devrinde Hamza b. Ali olarak grlmtr. Drzlere
gre Hamza, Allaha giden yol, Allahn arn tayan meleklerin yaratcs,
ve Allah ile kullar arasnda aracdr.
3) Hududu tanmak
Drzlere gre hudd, Hamza tarafndan grevlendirilen peygamber
derecesinde kimselerdir. Bunlar evlenmekten, ocuk sahibi olmaktan, her
trl gnah ve hatadan mnezzeh ve masum kimselerdir. Drt kiiden oluan
hududun ilki Muhammed b. Hmid et-Temimdir. Kendisi ayrca z-masse,
mee, e-eyhl-mcteb gibi unvanlarla da anlr. Hududun ikincisi Eb
Abdullah Muhammed b. Vehbdir. Kelime, sefrl-kudre, e-eyhr-rad
gibi unvanlarla da bilinir. ncs Ebl-Hayr Selme b. Abdilvehhbtr.
es-Sbk, el-cenhl-eymen, azml-muvahhidn gibi unvanlarla da anlr.
Drdncs Baheddin Muktendr. et-Tli, lisnl-mminn, ed-dayf
gibi unvanlarla da bilinir.
4) Yedi esas bilip yerine getirmek
Hamza b. Ali slamdaki kelime-i ehadet, namaz oru, hac, zekat, cihat
ile baz frkalardaki velyet gibi esaslar iptal etmitir. Bunu yaparken de
Hkimin fiil ve davranlarn gzlemitir. Ona gre Hkim uzun mddet
namaz klmam, 1010 ylnda zekat kaldrm, oru tutmay ve hacca
gitmeyi gereksiz grm, ciahadn her eidini ilga etmi, velayeti sadece
kendisine tahsis etmitir. ptal edilenler yerine u yedi esas vaz edilmitir: a)
Doru szllk. Namazn yerine ikame edilmitir. b) Din kardelerini
korumak. Zekatn yerine ikame edilmitir. c) Var olmayana ibadetten vaz
gemek. Drzlerin Hkimden nceki inan ve ibadetlerinin, mevcut
olmayana ibadet sayldndan hibir deeri yoktur. Orucun yerine ikame
edilmitir. d) blisler ve azgnlardan uzaklamak. Hacca kar ikame
edilmitir. e) Hkimi her devirde tek ilah olarak tanmak. Kelime-i ehadet
yerine ikame edilmitir. f) Hkimin hkm ve fiiline rza gstermek.
Cihadn yerine ikame edilmitir. g) Her durumda Hkimin hkmne boyun
emek. Velyetin yerine ikame edilmitir.
Bu erevede slam mkellefiyetler kaldrlm, batn tevillerle temel
ibadetler bambaka mahiyete dntrlmtr. Buna gre kelime-i
ehadetteki L ilahe illallah Muhammedun Reslullah ifadesi sbk ve
tlye delildir. Namaz, ilah vahdetin her eyi ihtiva ettiini idrak ederek
Allaha yaklamaktr. Zekat, Rabbin birliini ikrardr. Oru ilah tebliin,
derun anlamn kavrayamayacak olana amaktan kanmaktr. Hac, Rabbin
birliinin bilgisidir (Flal, 2004).
Drzliin inan esaslar ile amel ve ahlak konulara ilikin dier
hususlar maddeler halinde u ekilde zetlemek mmkndr:
Yaratl: Drzlikte yaratl Yeni Eflatuncu grlere dayanr. Buna gre
Allah fiziki alemle dorudan temas etmesi dnlemeyecek kadar yce ve
mnezzehtir. Bu sebeple kendisinden kan (sudr) klli akl, yaratc ile
yaratlmlar arasnda arac durumundadr. okluk ve karmaklk Allahtan
deil, bu klli akldan gelir. Btn hayat klli nefisten ortaya kmtr. Klli
nefsin nurundan iyiyi ve kty semekte serbest olan kelime, ondan sbk,
ondan da tli zuhur etmitir.

160

Takammus: Drzleree gre insanlarn ruhlar bir defada ve snrl olarak

yaratlmtr. Bu sebeple saylar artmaz ve eksilmez. nsan lnce ruhu
derhal baka bir cesede girerek yeniden doar. lm, ruhun bir eit gmlek
deitirmesidir. Drzler insan ruhunun bitkilere ve hayvanlara getiini
reddeder, bu yzden de tenash yerine takammus kelimesini kullanrlar.
Takammusta erkeklik ve kadnlk aynen devam eder. Onlara gre takammus
alemin sonun kadar devam edecektir. Bu srete iyilerin ruhu daima
ykselirken ktlerin ruhu aa derecelere decektir.
Ahiret: Drzlere gre ahiret ve ahiretle ilgili olarak cennet, cehennem, ar,
krsi, hesb, mizan, ceza, mkafat gibi eyler hep bu dnyadadr.
Drzliin inan ve amelle ilgili olarak drt blm halinde ele alnan esaslarn
hatrlaynz.

Evlenme konusunda genellikle Hristiyanln etkisinde kalan Drzlerde

evlenme ya bayanlarda on yedi, erkeklerde on sekiz olarak kabul edilmitir.
Birden fazla kadnla evlenmek yasak olup byle bir nikah batldr. Bir bayan
veya erkein Drz toplumu dnda birisi ile evlenmesi kesinlikle
yasaklanmtr. Muta nikah ve cariye edinmek de yasaklar arasndadr.
Boanma ho karlanmamakla birlikte mmkn olup bir defada icra edilir.
Boanan kadn ayn erkekle tekrar evlenemez. Zina eden bir kimsenin evlilii
de sona ermi olur. Drz hukukuna gre kadnn da boanma hakk vardr.
Kocas len bir kadn tekrar evlenmemise ocuklar ve mallarnn idaresi
ona verilir.
Miras: Drzler arasnda miras taksimi Snn Hanef hukuk sisteminin
tatbikatna gre cereyan etmekle birlikte, en ok grlen yazl vasiyet
uygulamasdr.
Takiyye: Kendilerinden olmayanlara inanlar ve uygulamalar konusunda
ifaatta bulunmayan ve tehlikelerden korunmak gayesiyle takiyye uygulayan
Drzler, 1860lara kadar kendilerini Mslman olarak gstermi ve muhtelif
camiler ina etmilerdir. Bu tarihten sonra ise Drzlerin takiyye konusunda
daha esnek davrandklar gzlenmektedir.
Kutsal metinler: Drzlerin sistemlerini dayandrdklar kutsal metinler drt
yahut alt kitaba taksim edilmitir. Resill-Hikme veya el-Hikmet-erfe
diye anlan bu eserler 111 risaleden olumaktadr.
Din hiyerari: Drz toplumu dini konular bilen ukkl ve bilmeyen
chhl olmak zere iki ksma ayrlr. Frkann prensiplerine sk skya
bal olan, iki, sigara gibi eylerden kanan, zhd ve takvaya dayal hayat
yaayan zmre ukkl grubunu oluturur. Bunlarn nc bir kii olmadan
yabanc bir kadnla yalnz kalmas, lks iinde yaamas caiz deildir. Bu
zmre ounlukla sark sarar, cbbe giyer, mensuplar sakallarn kesmezler.
Bir kimsenin bu zmreye katlabilmesi iin krk yan gemi olmas ve
faziletleri zerinde toplamas gerekir. Perembe akamlar ibadet mahalleri
olan halvetlerde toplanan ukkl belli dini metinleri okurlar. Bunlar arasnda
grubun % 2lik dilimini oluturan ve ecvid denilen yksek meziyetli
kimseler vardr. Bu zmre tam anlamyla zhd ve takva hayat yaar.
Cemaatimn % 85ini tekil eden chhl ise dini metin ve kaideleri bilmeyen,
dini toplantlara zel gnlerde katlabilen avam kesimidir. Sigara imek ve
dnya lezzetlerinden faydalanmak bunlar iin mubahtr.

161

YEZDLK
Dier batn frkalar gibi Yezidlikin ismi ve kkeni konusunda farkl
grler bulunmaktadr.
simlendirme ile ilgili olarak ileri srlen grlerden birisi frkaya bu
ismin verilmesinin, onlarn Hariclerin bdiyye kolundan ayrlan Yezid b.
Eb Uneyse taraftarlar olmasndan dolaydr. Bir baka gr, frka
mensuplarnn vaktiyle rann Yezd ehrinden gelmi olmalar, bu ehre
nispetle kendilerine Yezid denildiidir. Dier bir gr ise frkann ilk
dnemlerde Muaviyenin olu Yezide gsterdii saygya bal olarak
kendilerine bu ismin verildii eklindedir. Daha gl olan gre gre ise
kelimenin Yezid b. Eb Uneyse, Yezid b. Muaviye ve Yezd ehriyle hibir
ilgisinin bulunmayp, fonetik kurallarna gre Farsadaki melek anlamndaki
zed veya tanr anlamndaki Yezdan szcnden geldiidir. Buna gre
kelime Ezid, zd, zid biiminde olmaldr. Nitekim frka mensuplar bugn
kendilerini Ezd veya Ezid diye anmaktadr.
Eklektik bir inan sistemi olan Yezidlik balca Nasturlik, Sabilik,
Zerdtlik gibi inan ve geleneklerden baz eler tamaktadr. i unsurlara
sahip olmad halde tarih boyunca srr (gizli) ynn koruyabilmi bir
yapdr.

Teekkl ve Tarihi Geliimi

Frkann kuruluuyla ilgili merkez bir ahsiyet olarak hemen hemen btn
almalarda eyh Ad b. Msafirin isminden bahsedilir. Biyografi
kaynaklarnda hakknda geni bilgi bulunan eyh Ad muhtemelen 467/1074
ylnda Suriyede Baalbekin Beytifr isimli kynde domu, ocukluk ve
genliinde iyi bir eitim almtr. Devrin nemli tasavvuf simalarndan
Abdlkadir-i Geyln, Eb Necib Shreverd, Ahmed Rif gibi kiilerle
grmtr. am ve Badatta ilim ve tasavvuf evreleriyle irtibat kurmu
olan eyh Ad, 1130larda Musulun dalk blgesi olan Llee gelmi, uzun
bir riyazet dnemi yaamtr. Ardndan burada bir zaviye kurmu, eyh
olarak ad evrede sratle yaylmaya balamtr. Nesebi Hakem b. Mervana,
tarikat ve silsilesi Eb Said Harrza uzanan eyh Ad, bata tikdu EhlisSnne vel-Cema, ve Kitb fhi Zikru dbin-Nefs olmak zere kaleme
ald eserlerle din-tasavvuf izgisini gelitirmitir. 555/1160 ylnda vefat
eden eyh Ad, kaynaklarda Adeviyye veya Sohbetiyye adl tarikatn
kurucusu olarak anlmtr. Eserlerinde Ehl-i Snnet inancn benimsedii ve
savunduu aka grlen eyh Ad, sz gelimi, ilk eserinde, imanda artma
ve eksilme olmad, ilah irade sz konusu olmakszn hibir fiilin
gereklemesinin mmkn olmad, kurtulua ulaacak kesimin Ehl-i Snnet
olduu, a, Mutezile ve teki frkalarn mcadele edilmesi gereken gruplar
olduu gibi dncelere yer vermitir. Yine onun baka bir eserinde,
kendisine t vermesini isteyen birisine, slamn temel ibadetlerini
aksatmamas, takva ve zhd yolunu takip etmesi gerektii yolunda
tavsiyelerde bulunmutur (Turan, 1994).
Eserlerinde slam kimlii aka gzlenen ve fikirleri Yezidlerin
grleriyle asla rtmeyen eyh Ad ile ilgili olarak, aratrmalarda iki
gr ortaya konulmutur. Daha az ilgi gren ilk gre gre, Yezidlikin
kuruluunda ismi geen eyh Ad, yukarda iaret edilen ahs olmayp
Mustafa Nuri Ad isminde Nastur bir keitir. Ad nisbesiyle anlan bu kei

162

Mslmanl kabul ederek Lle manastrnda slam ile Nasturlii

birletiren bir din ya da din anlay oluturmutur. Ardndan Yezidlerin
kutsal kitab hviyetinde Kitabl-Cilve ve Mushaf- Rei yazarak
dncelerini yaymaya almtr. Her ne kadar bu ahs 1224 ylnda
Moollar tarafndan idam edilerek ldrlm ise de, artlar dzeldiinde
takipileri tarafndan kutsal kitaplar yeniden devreye sokularak Yezidlik
devam ettirilmitir.
Daha yaygn olan ikinci gre gre ise eyh Adnin lmnden sonra,
kurduu tarikat yeni mritler kazanarak bilinen izgisini srdrmtr.
Ancak 652/1254 ylnda vefat ettii bilinen eyh Hasan b. Ad zamannda
farkllamaya balamtr. ilerin Yezid b. Muaviyeyi lanetlemelerine kar
nce onu savunma sonra da kutsallatrma ynne gidip ar grler ortaya
koymulardr. Frka giderek teden beri blgede ciddi kalntlar olan ran
dinleri ile slami unsurlarn iie getii bir yapya dnm ve bugnk
mahiyetine brnmtr.
Yezidlere gre eyh Ad evlenmemi olup eyh Eb Bekir, eyh
Abdlkadir, eyh smail ve eyh Abdlaziz olmak zere drt kardei vardr.
Baka bir gre gre Adnin Sahr isminde bir erkek kardei vard ve soyu
onun zerinden devam etmitir. Sahrn Ebl-Berekt isminde bir ocuu
olmu, bunlardan Musa ve Ad isminde iki ocuk dnyaya gelmi, Musann
soyundan gelenler Snn yolu takip ederken, Adnin ise Hasan ve erafeddin
adnda iki ocuu olmu, bugnk Yezidlerin din adamlar Hasann
soyundan gelmitir. Hasann Eb Bekir ismindeki ocuundan gelenler
Katanleri; dier olu emseddinin soyundan gelenler emsanleri, dier
olu erafeddinin torunu Alaeddinden gelenler ise Adanleri tekil
etmitir.
Alt zmrelere blnerek byk ksm yerleik, kalanlar gebe olarak
yaayan Yezidler balca Musulun Lle ile 160 km. batsnda Sincar
dalar civar, Diclenin kuzeydousu ve Fratn batsnda ve Tiflis civarnda
yaamlardr. Frkann tarihi seyri, sz edilen blgelerdeki siyasi
dalgalanmalara paralel olarak gemitir. Bunlardan bazlarna yle iaret
edilebilir:
Abbasilerin son zamanlarnda, Yezidler glenip blgede siyasi
faaliyetler gerekletirmeye balamas zerine zellikle bundan zarar grp
Moollara snan keiler onlardan yardm istemilerdir. 1220 ylnda
Moollar blgeye birlik gndermi, Yezid lider eyh Ad b. Ebil-Berekt
ldrlmtr. Yine 1246 ylnda Yezidlerin siyasi ve dini faaliyetlerinin
artmas zerine Musul valisi Bedreddin Ll blgeye bir birlik sevketmi ve
Yezid eyhi Ebu Muhammed emseddin ve yaknlarn bertaraf etmitir.
Abbasilerin yklmas ve Seluklularn blgeye hakim olmasndan sonra
Seluklu idarecileri Yezidlerden yararlanmak istemi, ancak kimi zaman
baz Yezid zmreleri bu yardma olumlu karlk verirken kimi zaman da
aksi istikamette tutum sergilemi, Seluklular ynetimi gelimelere gre
genellikle Yezidlere kar sert politikalar izlemek zorunda kalmtr.
1280lerden sonra Yezidler Suriye ve Gneydou Anadolu blgesinde
yaylmaya balamlardr. Diyarbakr ve Siirt dolaylarnda dalk blgelere
yerlemi ve varlklarn srdrlerdir. Buralarda genellikle Trkmenlerle
birlikte hareket etmilerdir. Yezidler, yaadklar geni blgede hakimiyet
kuran Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safevler ve Osmanllarn ynetimi
altna girerek tarihi seyirlerini devam ettirmilerdir.

163

15. yzyln ilk eyreinde Yezidlerin ar giderek eyh Adnin

kendilerine rzk verdii, be vakit namaz kaldrd gibi ar grler ortaya
koyup etrafta yaymaya balamasyla, iraz hkmdar ve Karakoyunlularn
Isfahan valisinin desteinde byk bir ordu tekil edilerek Yezidlerin
zerine gidilmitir. Saldrda Lle ele geirilmi, eyh Adnin trbesi
yklm, hatta kemikleri kartlarak yaklmtr.
Karakoyunlular ve Akkoyunlulardan sonra Yezidler ounlukla
Safevler ve Osmanllar arasnda hudut blgelerinde kalmlar, kimi zaman
Safevleri kimi zaman da Osmanllar desteklemilerdir. Yezidlerin
aktan veya gizli olarak Safevleri desteklemeleri karsnda Osmanl
eyhlislamlar onlarn kfr iinde bulunduklar dorultusunda fetva
vermilerdir.
Ksaca deinmek gerekirse 1715lerde Yezidlerin silahlanarak blgede
kendileri gibi olmayan Mslman ahaliye byk zarar verdikleri, bunun
neticesinde takibata maruz kalp dalara ekildikleri grlmektedir. Bu
tarihten itibaren Yezidler 1830lara kadar isyan faaliyetlerinden uzak kalm,
vergilerini vermilerdir. Bundan sonra ise Yezidlerin Osmanl ynetimini
uratrd, birok mahalli isyana kalktklar grlmektedir.
Sultan Abdlaziz dneminde kura kanunu gerei askere arlan
Yezidler, inanlarn gereke gstererek mazeret beyan etmi ve bedel
deyerek bundan uzak kalmlardr.
1890larda II. Abdlhamitin slahat tutumlar erevesinde eitim
almalar planlanm, okullar alm, ancak snrl orandaki gelimeler dnda
salkl sonular alnmamtr.
Blgede ngilizlerin faaliyetleri karsnda onlarn yannda yer alan
Yezidler, Birinci Dnya Sava sonunda Sincar dalar ve Lle blgesinin
Irak snrlar iinde kalmasndan sonra bu idare altnda yaamaya
balamlardr. 1935 ylnda mecburi askerlik kanunu dolaysyla kayt
yaptrmayp hkmete kar ayaklanmlar, hkmet kuvvetlerinin sert
mukabelesi karsnda ar kayplar vermilerdir. Sonunda silah brakmaya
mecbur olmular ve Irak ordusunda ayr bir blkte askerlik grevini
yapmaya balamlardr. 1980lerden sonra yeniden bask ile karlaan
Yezid liderleri, baz Bat lkelerine kamak zorunda kalmlardr.
Bugn balca Irak ve Suriye ile ok kk oranda Trkiye, Grcistan ve
Ermenistanda yaayan Yezidlerin nfuslar ile ilgili olarak nihai
istatistikler yoktur. Ancak tahmini olarak Irakta 20-30 bin, Suriyede 5-6 bin
dolaynda Yezid yaad sanlmaktadr. Trkiyede Siirt, Hakkari, Mardin,
Urfa gibi illerimizde vaktiyle daha kabark sayda Yezid yaarken bunlarn
byk ounluunun Avrupaya g ettii ve ancak birka bin Yezid
vatandamzn kald bilinmektedir.

nan ve badetler
Yezidliin inan ve ibadet anlay, yaadklar blgelerde vaktiyle etkili
olan din ve geleneklerin bir eit karmndan meydana gelir. Aratrmaclar
Yezidliin Allah ve eytan (Melek Tavus) biimindeki dalist karakterinin
Zerdtlikten, tenash anlaynn Sabilikten, gne, ay ve yldzlar kar
taziminin Mecuslikten, Melek Tavus olarak horoz eklindeki putlara
saygsnn paganizmden, iki imeyi caiz grmelerinin Hristiyanlktan,

164

erkek ocuklarn snnet edilmesi ile namaz, oru ve zekat gibi

mkellefiyetler
zerindeki
baz
deerlendirmelerinin
slamdan
kaynaklandn ifade etmilerdir. Baz aratrmaclar ise Yezidliin Asurlu,
ranl, Hristiyan ve Mslman unsurlaryla karm bir Maniheizm temelli
frka olduunu belirtmilerdir.
Kapal bir toplum halinde yaamalar, gizlilie nem vererek inanlarn
bakalarndan saklamalar dolaysyla uzun dnem Yezid inanlar
konusunda nihai bilgilere sahip olunmamtr. Yezid toplumu ilk olarak,
Osmanl sultan Abdlaziz dneminde, 1872 ylnda askerlik yapmalarnn
mmkn olmadnn gerekelerini ortaya koyarken baz zel inanlarndan
bahsetmiler, 19. yzyln sonlarna doru Yezidliin iki kutsal kitab bilim
dnyasnn eline geerek yaymlanm, bylece frka hakkndaki bilgiler
artmtr. 1910lardan sonra ise toplum hakkndaki aratrmalar derinlemi
ve salkl bilgilere ulalmtr.
Yezidliin iki kutsal kitab Kitabl-Cilve ve Mushaf- Retir.
Aratrmaclar Kitabl-Cilvenin iddia edilenin aksine eyh Ad tarafndan
deil ok muhtemelen eyh Fahreddin tarafndan yazldn, Mushaf-
Rein ise kimlii tam olarak bilinemeyen Hasan- Basri tarafndan
1340larda kaleme alndn belirtmilerdir. Bu iki kitap arasnda muhteva
bakmndan elikilerin olmas, Yezidliin esnek bir dokuya sahip olduunu,
toplumun inan ve anlaylarn metinlerden ziyade din adamlarnn
belirlediini, ayrca frkann sistemletirilmi bir inan manzumesine sahip
olmadn gsterir.
Gerek kaynaklarda gerekse yaplan saha almalarnda Yezidlerin
kelime-i ehadeti, L ilhe illallah, Emin Cebril Habbullah (Allahtan
baka ilah yoktur, Emin Cebrail Allahn sevdiidir) eklinde tespit
edilmitir. Burada Emin Cebrailden maksat Melek Tavustur. eytan diye
de anlan Melek Tavus, Yezidliin en nemli semboldr ve horoz eklinde
tersim edilir. Kelime-i ehadetten biraz daha uzun olan ve sabah kalkarken ve
akam yatarken okunan u ibarelik sz de Yezidliin temel inanlarn
tekil eder: a) Melek Tavusun Allahn melei ve elisi olduuna, b) eyh
Adnin Allahn melei ve Yezidlerin mridi olduuna, c) Sultan Yezidin
Allahn melei, dnyann nuru ve insanln sevinci olduuna iman ederim.
Yezidliin nemli inanlarndan birisi de yaratltr. Kitabl-Cilvede
mutlak bir Yaratcdan, her eyin Onun emir ve ynetiminde olduundan
bahsedilmekle birlikte vurgu Melek Tavus zerine yaplr. Eserde yle
denilir: Melek Tavus btn yaratklardan nce vard. Melek Tavus, Abd
Tavusu yani eyh Adyi, sevgili kullarn yani Yezidleri doru yola
sevketmek amacyla gnderdi. Melek Tavus gerei nce ifahi emirler ile,
sonra Yezid olmayanlarn okumamas artyla Kitabl-Cilve araclyla
bildirdi. Mushaf- Rete ise farkl bir yaratl nazariyesi ortaya
konulmaktadr. Buna gre, Allah balangta beyaz bir inci yaratp Enfer adl
kendi yaratt bir kuun stne koydu. Krk bin yl onun zerinde oturdu.
Sonra ilk olarak Pazar gnn yaratt. Bugnde yedi melein en by olan
Azraili (Cebrail olmal) yaratt ki bu Melek Tavustur. Pazartesi gn Melek
Derdaili yaratt ki bu eyh Hasandr. Sal gn Melek srafili yaratt ki bu
eyh emstir. aramba gn Melek Mikaili yaratt ki bu Eb Bekirdir.
Perembe gn Melek Cebrili (Azrail olmal) yaratt ki bu Seccacddindir.
Cuma gn emnaili yaratt ki bu Nsuriddindir. Cumartesi gn Melek
Nuraili yaratt ki bu eyh Fahreddindir. Allah yedi yl bekledikten sonra
Melek Tavusu bu melekler zerine bakan yapt. Sonra yedi kat g, yeri,

165

gnei ve ay yaratt. Onlar hrkasnn yakasna koydu. O zaman melekler

inciden kt. nciye yle bir bard ki, inci derhal drt paraya ayrld.
nciden akan sularla denizler meydana geldi. Dnya yusyuvarlak oldu. Ve
Allah Cebraili bir ku eklinde yaratt ve salverdi. O da incinin paralarndan gne, ay, yldzlar, dalar, bitkiler ve ar yaratt. Allah kendisi de
bir gemi yaratarak iinde otuz bin yl seyahat etti. Sonra gelip Llee
oturdu.
Yezidlikte tenash inanc da bulunmaktadr. Onlara gre, bir kimse
ldnde iyilik ve ktlne gre deerlendirilir. yi bir kimse ise baka
bir insana, kt bir insan ise cezasn ekmek zere domuz, eek, kpek gibi
hayvan ekline girer. Hayvanlarn cesetlerinde cezasn ektikten sonra iyi
insana dnr. Yine Yezidlere gre cehennem, ktler iin bu dnyada
muhtelif hayvan vcutlarnda ceza ekmekten ibarettir. Cennet ise semada bir
yerdir.
Yezidliin tensh anlay ile Drzliin takammus anlayn karlatrnz.

badetler: badet anlaylarna gelince, Yezidlerin yerine getirmekle

ykml olduklar ibadetlerden birisi namazdr. Sabah ve akam olmak
zere gnde iki kez gnee doru dnerek baz dualar okumaktan ibaret olan
namazn gizli olmas ve ferdi olarak yerine getirilmesi gerekir. Bu bakmdan
Yezid blgelerde ibadethane yoktur. Namaz iin elleri ykamak bir nevi
abdesttir ve yeterlidir.
Oru zel ve genel olmak zere iki eittir. zel orucu din adamlar tutarlar.
Bunlar yirmi gn Aralk, 20 gn Temmuz, 3 gn de Llete eyh Ad
trbesinde, geldikten sonra da 80 gne tamamlanan orutur. Genel oru, her
Yezidnin Aralk aynn bandan itibaren tuttuu gnlk orutur.
Hac ibadeti, Yezid geleneinde Llete eyh Adnin trbesine ziyaretten
ibarettir. Bu ziyaret Eyll aynn 23-30. gnleri arasnda yaplr.
Zekat ibadeti mritlerin gelirlerinin % 10unun eyhlere, % 5inin pirlere, %
2,5inin fakir diye anlan ve toplumu dinen aydnlatanlara verilmesi yoluyla
gerekletirilir.
Dier taraftan Mushaf- Rete baz yasaklardan sz edilmektedir. Buna
gre yiyeceklerden marul, bakla, lahana, balk, geyik ve horoz eti yemek
yasaktr. zellikle horoz kutsaldr. nk o Melek Tavusu simgelemektedir.
Ayn ekilde koyu mavi elbise giymek, helaya girmek ve hamamda ykanmak
de haramdr. nk hela ve hamamlar eytann oturduklar yerler olarak
grlr. Ayrca eytan ve melun gibi kelimeleri kullanmak da yasaklar
arasndadr.
Yezidlikte bayramlar da nemlidir. En byk bayram Sare Sale
(Sarsaliya) bayramdr. Her yl Melek Tavusun yeryzne inmesi ve her eyi
ynetimine almas mnasebetiyle Nisan aynn ilk aramba gnnden ay
sonuna kadar devam eden bayramdr. Cemai Bayram 28 Eyll- 3 Ekim
arasnda kutlanr. Hata ve gnahlarn affedildiine inanlan gndr. Ayrca
Yezid Bayram (Yezid b. Muaviyenin doduu gnn ansna), eyh Ad
Bayram (3 Austosta eyh Adnin orucu vesilesiyle), Blende Bayram
(eyh Adnin doumu ansna) adlarnda kutlanan bayramlar vardr.

166

Yezid toplumu dini hiyerari bakmndan Mritler ve Ruhaniler olmak

zere ikiye ayrlr. Mritler genellikle iftilikle uraan toplumun alt ve en
kalabalk kesimini tekil eder. Ruhaniler ise u kesimlerden oluur: a) Mirler
veya Emirler: Dini ve dnyevi gc elinde tutan en yksek snftr. b)
eyhler: Toplumu dini bakmdan aydnlatmakla ykmldrler. c) Pirler:
eyhlere yardm eden kesimdir. d) Fakirler: Vaaz, nasihat ve telkinlerin
yannda aileler arasndaki anlamazlklar zmekle ykmldrler. e)
Peimamlar: En nemli grevleri nikah kymaktr. f) Kavallar: Emir ve
eyhlere hizmet eder, bayramlarda ilahi sylerler. g) Kekler: Kavallara
yardmc olan ve okunan ilahilere uygun olarak oynayp toplumu ayn
zamanda elendiren kimselerdir.

zet
Batn frkalarn ortak zelliklerini tanyabilmek.
Batn frkalar baka din ve inanlarla birlikte slam bir ekilde badatran
bir karaktere sahiptir. Kapal toplum halinde yaamlar, inan ve
uygulamalarn bakalarndan gizlemilerdir. Kendilerini slamla
ilikilendirmekle beraber, slamn temel inan ve ibadetlerini kendilerine has
anlayla yorumlamlardr. Ayrca tenash inancn benimsemilerdir.
Nusayrlik, Drzlik ve Yezidliin tarihi aklayabilmek.
Batn frkalar gizlilie zel nem verdikleri iin tarihi geliimleri uzun
asrlar yeterince bilinememitir. Nusayrlik 4., Drzlik 6., Yezidlik ise 12.
yzylda domu ve tarihsel geliimlerini srdrerek gnmze ulamtr.
Nusayr, Drz ve Yezid retilerini slamn temel inan ve ibadet
anlaylaryla karlatrabilmek.
Nusayrlikte akn bir ilah anlay benimsenmi olmakla birlikte, Onun
eitli dnemlerde nast kalba girdii ve Hz. Muhammed dneminde bu
kalbn Ali olduu kabul edilmitir. Drzlikte ise benzer anlay gelitirilmi
ve bu kalp Hkim-Biemrillah olarak inanlmtr. Yezidlikte de bir ilah
inanc bulunmakla beraber bazen Melek Tavusa ilahi zellikler verilmitir.
Dier taraftan ad geen frka tenash anlayn benimsemi, bunlardan
Drzlik insan ruhunun ancak baka bir insan ruhuna girebileceini kabul
ederken dierleri insan ruhunun hayvanlara da geebileceini kabul
etmilerdir. slamn ortaya koyduu uluhiyet inancnda Allahn bir beere
hullu veya onunla birlemesi sz konusu olmad gibi ahiret inanc da
tenash anlay ile paralellik arzetmez.
Dier taraftan Nusayr, Drz ve Yezid retisinde slamn namaz, oru,
hac ve zekt gibi ibadetleri tevil ederek farkl biimlerde yorumlanp
alglanmtr.
Batn frkalarn badatrmac karakterini aklayabilmek
Batn frkalar doup gelitikleri corafyada varl yahut kalntlar devam
eden Sabilik, Mecslik, Mazdeizm, Yahudilik ve Hristiyanlk gibi din ve
inanlardan etkilenmitir.

167

Kendimizi Snayalm
1. Nusayrler ne zaman Osmanl hakimiyetine girmitir?
a. Mercidabk Sava sonunda
b. 1223te Emir Sincr zamannda
c. 1290da Sultan Kalavun zamannda
d. 1839ta Msrli brahim Paa zamannda
e. II. Abdlhamit zamannda
2. Nusayrlikte isim-mn-bb ile kast edilenler kimlerdir?
a.Allah-Ali-Selman
b. Allah-Muhammed-Ali
c. Ali-Muhammed-Selman
d. Allah-Mikdd-Kanber
e. Hak-Selman-Hasb
3. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Drzler Hallara destek olmutur.
b. Drzler 1921de Drz Emirlii kurmutur.
c. Drzler Osmanllarla daima iyi geinmilerdir.
d. Canbolatlar Drzilii temsil eden en nemli airetlerden birisidir.
e. Drzler Marunlerle yer yer atmlardr.
4. .Aadakilerden hangisi Drzliin temel inanlarndandr?
a. Hz. Alinin uluhiyetine inanmak
b. Hamza b. Alinin uluhiyetine inanmak
c. Hkim-Biemrillahn uluhiyetine inanmak
d. Bahaeddin Muktennn uluhiyetine inanmak
e. El-Cenhl-Eymenin uluhiyetine inanmak
5. Aadaki kutsal kitaplar srasyla ve doru olarak hangi frkalara aittir?
el-Hikmet-erife,
Resill-Hikme

Kitabl-Cilve,

Kitabl-Mecm,

a. Nusayrlik, Drzlik, Drzlik, Yezidlik, Yezidlik

b. Drzlik, Drzlik, Yezidlik, Yezidlik, Nusayrlik
c. Yezidlik, Yezidlik, Nusayrlik, Nusayrlik, Drzlik
d. Drzlik, Drzlik, Yezdlik, Nusayrlik, Nusayrlik
e. Drzlik, Yezidlik, Nusayrlik, Yezidlik, Drzlik

168

Mushaf-

Re,

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a

Yantnz doru deilse Nusayrliin Tarihini yeniden okuyunuz.

2. c

Yantnz doru deilse Nusayrliin nanlarn yeniden

okuyunuz

3. c

Yantnz doru deilse Drzliin Tarihini yeniden okuyunuz.

4. c

Yantnz doru
okuyunuz.

5. e

Yantnz doru deilse ad geen frkalarn inanlarn yeniden

okuyunuz.

deilse

Drzliin

nanlarn

yeniden

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
a).Nusayrlik slamn temel inan ve ibadet anlayn kendine has bir
ekilde tevil etmitir,
b) Tenash benimsemitir,
c) Gizlilii ilke edinmitir,
d) nceki din ve geleneklerin izlerini devam ettirmitir.
Sra Sizde 2
a) Hkim-Biemrillahn ilah olduuna inanmak,
b) Eyann ilk illeti olarak emiri yani Hamza b. Aliyi tanmak,
c) Huddu tanmak,
d) Yedi esas bilip yerine getirmek.
Sra Sizde 3
Yezidliin tenash anlaynda len bir kimsenin hayvan bedenine de intikal
edebilecei; Drziliin takammus anlaynda ise ruhun sadece bir insan
bedeninden baka bir insan bedenine geebilecei benimsenmitir.

Yararlanlan Kaynaklar
Flal. E. R. (2004), amzda tikadi slam Mezhepleri, zmir.
Balolu, A. (2004), nan Esaslar Asndan Drzilik, Ankara.
Trk, H. (2005), Nusayrilik, stanbul.
Turan, A. (1994), Yezidilik, Samsun.
akr, M. S. (2007), Yezidilik, Ankara.
z, M. (1994), Drzilik, TDV slam Ansiklopedisi, stanbul.
zm, . (2007), Nusayrilik, Diyanet slam Ansiklopedisi, stanbul.

169

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Alevlik ve Bektaliin temel karakterini ifade edebilecek,

Alevlik ve Bektaliin tarihsel geliimini aklayabilecek,

Alevlik ve Bektaliin inan, ibadet anlaylar ile db-erknn

aklayabilecek,

Alevlik ve Bektaliin badatrmac ynlerini deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Hak-Muhammed-Ali

Cem

Erkn

On ki Hizmet

Musahiplik

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Diyanet slam Ansiklopedisindeki,

maddelerini okuyunuz.

Beinci ve altnc nitelerden smailiyye ve mmiyyeyi okuyunuz.

170

Bektalik

ve

Kzlba

Alevlik ve Bektalik
GR
Bugn daha ok Alevlik diye anlan yap temelde, 10. yzyldan itibaren
slama girmeye balayan gebe Trkmen oymaklarnn, bu yeni dinle,
nceki baz inan ve geleneklerini bir ekilde badatrdklar anlayn
addr. Bu anlay Orta Asyadan Anadoluya, oradan Balkanlara kadar
uzanarak, bu arada Krte konuan airetlerle de belli oranda gelierek geni
bir corafi saha ile on asrlk bir zaman dilimini iine almtr. Sz konusu
yap eitli mekan ve zaman dilimlerinde birok farkl isimle adlandrlmtr.
Sz gelimi, iinde gelitii ilk mistik yap olmas dolaysyla ilk dnemlerde
Yesevlik, 13. yzylda Baba lyasn nderlii dolaysyla Babalik, Hac
Bekta Veliyle irtibat dolaysyla 15. yzyln ardndan belli blgelerde
Bektalik, Safev tarikat sonrasnda 15. yzyln son eyreinden itibaren
baz ocaklar asndan Kzlbalk, baz blgelerdeki mensuplarnn
meguliyetlerine bal olarak Tahtaclar bu adlandrmalardan bazlardr.
Gnmzde ise bazan sadece Alevlik ve Bektalik bazan araya tire
konularak Alevlik-Bektalik bazan da tek kelime ile Alevlik biiminde
anlmaktadr.
uras nemle belirtilmelidir ki bu yap, iinden geldii tarihsel sreteki
dalgalanmalarn ardndan, en ge 16. yzyldan itibaren son eklini alm,
bundan sonra temel karakterinde ciddi deimeler olmamtr. te bu
ynyle Alevlik tarihsel bakmndan ilki Kzlbalk, ikincisi Bektalik
olmak zere iki ana yapy ifade etmektedir. Bazan Kzlbalk yerine
Alevlik kullanlarak aradaki farkll belirtmek zere Alevlik ve Bektalik
ifadesine yer verilmitir. Geni bir ortak payday paylaan Kzlbalk ve
Bektalik i ie gemi olmakla birlikte baz bakmlardan birbirinden
ayrlmtr. Bu farkll dikkate almayan kullanmlarda kimi zaman bu iki
yap birbiriyle kartrlm, kimi zaman da birbiriyle ayniletirilmitir.
Burada mterek olarak bu iki yapya ifade etmek zere Alevlik, farkllat
yerlerde ise Kzlbalk ve Bektalik tabirleri kullanlacaktr.
Girite son olarak una da iaret edilmelidir: Bnyesinde ilgili
corafyalardaki nceki inan ve gelenekler ile zaman iinde etkilendii
batn, mistik eler ve i, Hurf unsurlar tayan Alevlik, tasavvuf
karakteri dolaysyla Tasavvuf ilminin; batn, i ve Hurf zellikleri
dolaysyla da Mezhepler Tarihinin konusu olmutur.

171

TARHSEL GELM
Geni bir corafi mekanda, farkl hkmranlklar halinde varln srdren
Trkler 10. yzyldan itibaren kitleler halinde Mslman olmaya
balamlardr. lk olarak 922 ylnda dil Bulgar Hanl (770-1237),
ardndan Karahanllar (840-1212), daha sonra Gazneliler (963-1186)
slamiyeti benimsemilerdir. Ouz Yabgu devletinde bir komutan olan
Seluk Bey 985 ylnda kalabalklarla birlikte slm dinini semi, davet
ettii din adamlar vastasyla bu dinin Ouzlar arasnda hzla yaylmasna
nclk etmitir. 11. yzylda Ouzlarn byk ounluu Mslmanla
gemi, kelimenin itikak ile ilgili baz farkl deerlendirmeler bulunmakla
birlikte, Mslman olan Trklere Trkmen ad verilmitir.
Gk Tanr inanc ve amanlk yahut Kamlktan baka, blgede az ok
izleri bulunan Manilikten Zerdtlie kadar muhtelif dinlerin etkisinde
kalan Trkler, slamlatktan sonra bu yeni dini nceki inan ve gelenekleri
ile bir eit badatrmaya tabi tutmulardr. zellikle gebe ve yar gebe
hayat yaayan oymaklar yazn yaylalarda, kn klaklarda geen zel ve o
oranda zor artlarn gerei olarak slam dini ile ilgili olarak hem bilgi ve
inanlar hem de uygulama alannda snrl bir tutum iinde bulunmular,
yerleik hayat yaayanlara gre bu alanda derinleecek imkan ve frsatlardan
uzak kalmlardr. Sz edilen kesimler slam kendi kolektif bilinlerine ve
iinde bulunduklar sosyolojik artlara gre yorumlayan mistik yaplar
kurmular yahut bu yaplar iinde yer alarak dini hayatlarn devam
ettirmilerdir.

lk Dnem Tasavvufi Yaplar

lk dnemdeki tasavvufi yaplarn banda Ahmed Yesevye nispetle anlan
Yesevlik gelir. Ahmed Yesev bugn zbekistan (Takent) snrlar iindeki
Ispicabda domu ve 1166 ylnda Sid-i Derya havzasndaki Yesi (bugnk
Kazakistandaki Trkistan) ehrinde vefat etmitir. Yetimesinde Nakibend
geleneinde nemli yeri olan Hce Yusuf- Hemedn ile Arslan Babann
byk rol olmutur. O, slm, ilgili blgelerin sfiliinin szgecinden
geirerek, Orta Asyadaki Budist, amanist ve Maniheist mistik kltrn
iinden gelen gebe Trk boylarnn anlayp hazmedebilecei popler ve
basitletirilmi bir hale getirmi, bylece geni kitlelerin bu dine girmesine
katk yapmtr. Onun tesis ettii Yesevlik ksa zaman ierisinde byk
rabet grm, Orta Asyadan baka Hindistana kadar uzanm, ayrca
bilhare dervileri vastasyla Anadoluda etkili olmutur.
Dier bir tasavufi yap Vefliktir. Kurucusu Ebl-Vefnn asl ad
Muhammed b. Muhammed Arz olup 1026 ylnda Irakn Ksan blgesinde
domutur. Tahsilinin nemli bir ksmn Badatta yaptktan sonra
Buharaya gitmi, ardndan tekrar Badata dnerek Ebu Muhammed enbkye intisap etmitir. eyhi kendisine kar gsterdii vefadan dolay
ona Ebl-Vef knyesini vermitir. Salnda iken kendi etrafnda
halkalanan, daha sonra eitli halifeleri vastasyla farkl mntkalara yaylan
Veflik, sz gelimi, 13. yzyl Anadolusunda Baba shak ve Baba lyas
Horasan tarafndan temsil edilmitir.
Dier bir tasavvufi yap ise Kalenderliktir. Yesevlik ve Veflikle
paralel olarak ar zhd ve takva temeline dayal klasik tasavvuf telakkilerine
bir tepki niteliinde ran ve Orta Asyada ortaya kan Kalenderlik, mstakil

172

bir mistik yap olmaktan ok kalender bir hayat tarzn benimseyen eitli
tasavvuf evrelerin ortak bir addr. Burada Melmet tasavvuf mektebinin
byk rol olmutur.
Bu erevede zikredilmesi gereken son tasavvufi yap Haydarliktir.
Kutbddin Haydar (. 1221 ?) tarafndan kurulan bu yapya balanan mritler
genellikle kalendermerep kiilerdir. Haydarlik Anadoluda 15. yzyldan
sonra emsler, Cmler, Edhemler ve Rum Abdallar gibi kendilerine
benzeyen dier tasavvufi zmrelerle birlikte sosyal hayattan silinmi, baz
anlay ve gelenekleri Bektalik iinde devam etmitir.

Baba Ayaklanmas ve Babalik Hareketi

Bu tasavvuf yaplara mensup olan zmreler 11. yzyldan balayarak 14.
yzyla kadar muhtelif safhalar halinde bulunduklar blgelerden Anadoluya
intikal etmiler ve bu yeni yurdun muhtelif blgelerine yerlemilerdir.
Ancak 13. yzylda, tarihe Baba Ayaklanmas adyla geen dramatik bir olay
meydana gelmitir.
1240 ylnda Seluklu hkmdar II. Gyseddin Keyhusrev devrindeki bu
isyan ksaca yle gelimitir: Amasya yaknndaki derghnda etrafna, daha
ok eski Trk inanlarnn slmiyetle yorumlanm eklini tasavvuf bir
hviyetle reten Baba lys- Horasn, sosyal ve ekonomik skntlar iinde
bunalan Trkmenlere byk bir kurtarc sfatyla davranm, yetitirdii
halifeleri eitli blgelere datarak isyan iin hazrlklar yapmtr.
Halifelerinden Baba shak liderliinde Kefersud blgesinde ayaklanan
Trkmenler, nemli baarlar kazandktan sonra Orta Anadoluya intikal
etmitir. Burada da bir lde baar elde edilirken Baba lyas, Seluklu
kuvvetleri tarafndan Amasyada idam edilmi, Trkmenlerin ou
Krehirde Malya ovasnda kltan geirilmitir. syan hedefine ulaamam
olmakla birlikte kap kurtulabilen Trkmenler sk bir dayanma iine
girmi, Babalik hareketi ortaya kmtr.
Babalik hareketi Baba lyasn idamndan sonra kk olu Muhlis Paa
tarafndan devam ettirilmitir. Siyasi olmaktan ok din-mistik bir karakter
tayan hareket, onun halifeleri vastasyla Anadolunun deiik yerlerine
nakledilerek srdrlmtr. Baba lyasn Aynddevle (Ayna Dola) Dede,
eyh Osman ve Badn Hac gibi halifeleri Tokat ve Krehirde, dier bir
halifesi eyh Bl muhtemelen Yozgat ve Krkkalede, eyh Edebli Bilecik
evresinde, Emrcem Sultan Sulucakarahykn kuzey taraflarnda, Hac
Bekt- Vel Krehir, Nevehir blgelerinde dncelerini Trkmen halkna
aktarmlardr. Bunlarn dnda 14. yzylda ayn izginin devam olan ve
baba unvann tayan Baba eyhleri de vardr. Anadolu ve Rumelinin
slmlamas tarihinde nemli bir ahsiyet olarak grlen Sar Saltuk ve onun
en nde gelen halifesi Barak Baba, Amasyada Aybek Baba, Konyada
Buza Baba, muhtemelen Sakarya civarnda Tapduk Baba gibi ahsiyetler
bunlardandr.

Hnkar Hac Bekta Veli ve Rum Abdallar

Tarihi ahsiyeti itibariyle Hnkarn asl ad Bektatr. Kendisi Horasan
erenleri diye bilinen Kalenderyye akmna mensup sflerden biridir. 13.
yzylda Mool istilas sebebiyle Anadoluya doru vuku bulan dervi
gleri arasnda, ayn mektebe mensup Yesev veya daha kuvvetli bir

173

ihtimalle Haydar dervilerinden biri olarak Anadoluya gelmi olmaldr.

Burada kardei Mentele birlikte Baba lyas- Horasnye intisap etmi ve
halifelik makamna gelmitir. Ancak kardei Mente, Baba syanna katlp
Sivasta Seluklu kuvvetleriyle yaplan savata ldrlm olmasna karlk,
Hac Bekta isyana itirak etmemitir. Muhtemelen 1250 yl dolaylarnda
Karayola (o gnk adyla Sulucakarahyk, bugnk Nevehirin
Hacbekta ilesi) gelerek buraya yerlemitir. Burada bir yandan Trkmen
eyhi olarak halk irat ederken bir yandan da Greme blgesindeki
Hristiyanlarla temasa geip onlarn ihtidasna zemin hazrlam, ayrca
amanist Moallarn mslman olmas iin youn faaliyetlerde bulunmu,
bu amala Anadolunun muhtelif blgelerine halifeler yollamtr. Hnkara
bata Maklt olmak zere Kitbl-Fevid, erh-i Besmele gibi eserler izafe
edilmitir.
Burada Rum Abdallarna (Abdaln- Rum) da deinilmelidir. Esas olarak
bunlar ikinci ve nc nesil Baba eyhleri ve bunlara tabi olanlardr.
Osmanl Beyliinin teekkl srasnda Osmanl hkmdarlarnn pratik
amal destek grd abdallardan Bursann fethine katlan Geyikli Baba,
Baba lyas geleneini temsil etmekle birlikte bu gelenein Hac Bekt- Vel
tarafndan temsil edilen ikinci nemli kolunun nde gelen simalarndan
Abdal Ms, Kumral Abdal ve Abdal Murad isim olarak anlabilir.
Hac Bekta Velinin hayatn gzden geirerek ona nispet edilen eserleri
belirtiniz.

Safevlik ve Kzlbalk
nc nesli 14. yzyla kadar takip edilebilen Baba zmreleri veya bu
zmrelerin bir ksm ok gemeden Safevyye adyla bir baka harekete
girmeye balamtr. Azerbaycann Erdebil ehrinde tasavvuf bir zeminde
ortaya kan Safevlik, bata Snn karakterli bir yapya sahipken Sadreddn-i
Erdeblden sonra yerine geen Aleddn-i Erdebl zamanndan itibaren i
unsurlar bnyesine almtr. Tarikat ayn zamanda giderek siyasi bir hviyete
de brnmtr.
Tarikatn bana Hce Aliden sonra eyh brhim, onun ardndan da
eyh Cneyd gemitir. Batn karakterde din anlaylara sahip olan eyh
Cneyd, toplad kuvvetlerle nemli siyasi baarlar elde etmesine ramen
irvanah'lara kar giritii mcadelede ldrlmtr. Ardndan kk
yata olmasna ramen yerine olu Haydar gemitir. Siyasi bakmdan
Kafkas kavimlerine kar baarl savalar gerekletiren Haydar, manevi
bakmdan da batn-mistik izgiyi devam ettirmekle birlikte Oniki mam
ilii'nden baz unsurlar almtr. Bu unsurlar toplumun sosyo-kltrel
dokusuna uyduran Haydar, sz gelimi, mritlerine On ki mam temsil
etmek zere on iki dilimli krmz brk (balk) giydirerek onlarn Kzlba
diye anlmasn salamtr. Onun da 1488 ylnda ldrlmesinden sonra
nce byk olu Ali, onun da ksa zaman iinde lmesi zerine dier olu
smil eyhlie gemitir. Anadolu'nun baz yerleim merkezlerini dolaan ve
mritleriyle grp onlarn desteini alan eyh smail, Azerbaycan,
Nahvan gibi yerleri ele geirip byk zaferler elde etmi ve Tebrizde
ahlk tahtna oturmu, On ki mam adna hutbe okutup para bastrm ve
1501 ylnda resmen Safev Devletini kurmutur.
Bylece eyhlikten ahla geen smail, zaferlerine yenilerini eklemeye
devam etmi, bu arada halife ad verilen zel misyonerleri Anadolu ve

174

Rumelideki taraftarlarna ynelik youn bir propaganda faaliyeti

balatmtr. ok gemeden halifelerin Kzlba kitleleri tahrik etmesiyle
1511 ve 1512 yllarnda tarihe ah Kulu ve Nreddin Halife (Nur Ali)
ayaklanmas adlaryla geen olaylar cereyan etmitir. Bu karklklarda pek
ok insann lmesi Osmanl idaresini tedbir almaya sevk etmi, nihayet
eyhzade Selim tahta geer gemez ok sayda aktif Kzlba tesbit ettirerek
tesirsiz hale getirmi, ardndan 1514 ylnda aldran Savanda Safev
ordusuna kar kesin bir zafer elde etmitir.
Gerek ah smil gerekse yerine geen Safev ahlar dneminde
Osmanl-Safev ilikileri bazan dostluk, bazan karlkl srtmeler iinde
gemitir. Dier taraftan ah Kulu ayaklanmasndan sonra temelde siyasi ve
ekonomik sebeplere dayal olmak zere Anadoluda belli aralklarla gelien
ayaklanmalar 17. yzyln ortalarna kadar devam etmitir.

Bektaliin Gelimesi
Bablik hareketi 14. yzyln balarndan itibaren Rum Abdallar ile
srdrlrken, bunlardan bilhassa Abdal Musa gibi ahsiyetlerin Hac Bekta
ananesine kuvvetli vurgu yapmasyla Bektalik ne kmaya balamtr.
Bektalik, asl kurulu ve gelimesi 15. yzyln sonlarna doru Balm
Sultann tarikatn bana gemesiyle gerekletirmitir.
Bektalikte Hac Bekta Veliden sonra ikinci pr (pr- sn) kabul
edilen Balm Sultann asl ismi Hzr Balidir. Hac Bekta Veli klliyesinde
bulunan trbesindeki kitabeye gre Hnkarn soyundan gelen Resul Blnin
olu, gelenekteki bir gre gre ise Mrsel Balinin oludur. Ayrca onun,
Sersem Ali Babann Dimetokada bulunduu srada evlendii bir Srp
prensesinden doma olduu da iddia edilmitir.
Balm Sultan i bana gelir gelmez Bektalii yeni bir slahat ve
tekilatlanmaya tabi tutmu, db-erknna son eklini vermitir. Kendisi
evlenmemi, tarikata mcerretlik (bekarlk) erkn getirmitir. Hac Bekta
Dergahnda on be y1 postninlik yaptktan sonra da 1516 ylnda vefat
etmi ve oraya defnedilmitir.
Balm Sultanla birlikte Kzlbalk, Bektalik fark daha belirgin hale
gelmitir. Erdebil Dergahna bal Kzlba ocaklar Osmanl-Safev
ekimesinin sonucunda ie kapanp bir blm mstakillemi, bir blm
ise Hac Bekta Velinin soyundan geldiklerini ileri sren elebilerle yakn
ilikilere girmilerdir. Mezheb olmaktan farkl dinamiklerle gelien Kzlba
ayaklanmalar siyasi sonular dourmamtr. 1527 ylndaki Kalender eleb
ayaklanmasndan sonra Kalenderin ldrlmesi, onun taraftarlarnn da
Huddd ldrmesinin ardndan Pir Evi (Hacbekta Dergah) otuz drt
veya otuz alt yl postninsiz kalm, nihayet 1551 ylnda Balm Sultann
halifelerinden Sersem Ali Paa, Hacbektaa gelerek posta oturmutur.
Osmanl merkezi ynetimi tarafndan Kzlba ocaklara kar desteklenen
ve ilk dnemlerden itibaren Yenierilik ierisinde temsil edilen ve krsaldan
ok ehir merkezlerinde faaliyetlerini srdren Bektalik, hem Anadoluda
hem de Balkanlarda giderek glenmitir. Saylar gnden gne artan
Bekta tekke ve dergahlar, ballarndan alnan para ve balanan vakflarla
ayn zamanda iktisadi bir g kazanmtr.
Bundan sonra yakn dneme kadar kk apl faaliyetler istisna edilirse
bir eit skunet dnemi yaanmtr.

175

Yakn Dnem Gelimeleri

Yakn dnemdeki en nemli olay Yenierilikle birlikte Bekta tekkelerinin
kaldrlmas olmutur. Kuruluundan 16. asrn ortalarna kadar eitimi,
becerisi ve disiplini ile devrin en iyi askeri birlii haline gelen ve askeri
baarlarda nemli katks olan Yenieriliin disiplinini kaybetmesi zerine,
II. Mahmut tarafndan 1826 ylnda kurumun varlna son verilmitir.
Yenierilikle ilikisi dolaysyla peinden Bektalik zerine gidilmitir.
Birka Bekta babas idam edilmi, direnenler srgne gnderilmi, Anadolu
ve Balkanlardaki tekkeler yer yer yklm, kalanlar dier tarikatlarn
hizmetine verilmitir.
Ancak ok gemeden yaplan hatann farkna varlarak Bektalie
yeniden alan almtr. lk olarak, Amasyada srgnde bulunan eyh
Hamdullah Efendi 1833 ylnda balanp Hacbektaa dnm, Sultan
Abdlaziz (1861-1876) dneminde Bektaler yaklak on yl iinde baz
temel eserleri neretme imkan bulmulardr. Ayrca bu dnemde Bekta
tekkeleri yeniden almaya ve canlandrlmaya balanmtr.
Osmanlnn son dnemlerinde yaanan olaylarla balantl olarak
Balkanlarn elden kmasyla buradaki Alev ve Bekta topluluklar byk
glklerle karlamtr. Anadoluda verilen istiklal mcadelesine dier
kesimler gibi candan katlan Alev ve Bekta ocaklar, Cumhuriyetin
kurulmasyla birlikte yeni devleti benimseyip destek vermilerdir. 1925
ylnda tekke ve zaviyelerin kapatlmasyla ilgili kanun erevesinde btn
tarikatlar gibi Bektalikin dergah ve tekkeleri de kapatlmtr. Uzun asrlar
merkezden uzak krsal blgelerde kapal toplum olarak varln srdren
Kzlbalar, zellikle 1960-1970lerde ehirlere gelmiler ve dier toplum
kesimleriyle dostluk ve dayanma iinde yaamaya devam etmektedir.
Bugn bata Bulgaristan ve Arnavutluk olmak zere Balkan lkeleriyle
birlikte, lkemizin arlkl olarak orum, Amasya, Tokat, Kahramanmara,
Tunceli, Sivas illeri olmak zere birok yerleim merkezinde hatr saylr
oranda Alev ve Bekta yaamaktadr.

NANLAR, BADETLER VE DB-ERKN

Alevlik ve Bektalik inanlar, ibadet anlaylar ve db-erkn bakmndan
tarihsel dnemin izlerini tamaktadr. lk dnem gebe topluluklarn
slam kabul edip Gk Trk inanc, amanlk yahut Kamlk geleneini
slamla iie benimsedikleri dnemdir. Bu dnem bata Yesevlik olmak
zere baz badatrmac anlaylarn, ok muhtemelen batn smail
anlaylardan da etkilenerek tasavvufi yaplar halinde kendisini ifade ettii
devirdir. kinci dnem ise 15. yzyln ilk yarsnda Hurf anlaylarn
nfuz ettii dnemdir. u kadarn ifade etmek gerekir ki Hurflik,
Kzlbala daha snrl, Bektalie ise nispeten daha gl olarak sirayet
etmitir. nc dnem ise ayn asrn ikinci yarsndan sonra bnyeye On
ki mam iliinin (snaeriyye) kimi anlaylarnn nfuz ettii dnemdir.
Bu dnemde slamiyetle birlikte nceki inanlarn, Hurf ve i
unsurlarn oymak ve ocaklara yansmas ve yorumlanmas ayn biimde
olmam, baz dnem ve yrelerde yahut ocaklarda sz gelimi baz inan ve
unsurlar ne karken baz dnem ve yrelerde dierleri ne km, bylece
tarih ve blgeler arasnda farkllklar ortaya kmtr. Bu farkllklar

176

kaynaklara da yansm, dolaysyla kaynaklar arasnda birtakm nemli

farkllklar gzlenmitir.
Esas olarak Alevlik ve Bektalik toplumsal ve tarihsel yaps dolaysyla
szel kltre dayaldr. Ancak bu yazl kaynaklarnn bulunmad
anlamna gelmemelidir. Alev ve Bekta ulularnn stnlk ve
kerametlerinin anlatld vilyetnmeler, erkn kitaplar ve tarih boyunca
ozanlarn inan ve duygularn dile getirdikleri deyiler temel kaynaklar
hviyetindedir.
u unutulmamal ki Alevlik ve Bektalik itikad yahut fkh konulardaki
ihtilaflara bal olarak ortaya kmad iin bir mezhep deildir ve bu nedenle
de ilenip gelitirilmi teolojik yahut fkh metodolojisi yoktur. Bu adan sz
konusu yapnn inan ve ibadet anlaylarndan bahsetmek bir takm glkler
iermektedir. Burada ilgili kaynaklar gz nnde bulundurularak genel fikir
vermek zere bir tablo izilecektir.

nanlar
slam dinin temel inanc olan Allahn varl ve birlii ile Hz.
Muhammedin peygamberliini tasdik etmekten ibaret olan kelime-i ehadet
Alevlikte kabul edilmitir. Ancak bu iki iman esasna Alinin velyeti de
eklenmitir. Nitekim ok eitli vesilelerle sylenen Hak-Muhammed-Ali
leri bunu ifade etmektedir. Bu lerde yer alan Hak yce yaratc olan
Allah, Muhammed genel anlamda nbvveti yani peygamberlii, Ali
de tasavvuftaki velyeti yani ermilii sembolize etmektedir.
lerden ilki olan Hak yani uluhiyet anlay Alev ve Bekta
edebiyatnda eitli biimlerde anlalm ve ortaya konulmutur. Baz
kaynaklarda Allah lemin yaratcs, ezel, ebed, hay, kayym, evvel, hir
gibi vasflarla nitelenerek anlatlmtr. Baz kaynaklarda ise tasavvuftaki
vahdet-i vcd biiminde, baz kaynaklarda da vahdet-i mevcd yani
panteist bir temelde ifade edilmi; bu erevede kimi zaman Hz. Adem, alem,
insan yahut Hz. Aliye bir eit tanrsallk nispet edilmitir.
lerin ikincisi olan Muhammed bazan mstakil bazan da
Muhammed-Ali biiminde anlmtr. Mstakil olarak anldnda Hz.
Muhammedin Tanrnn peygamberi olduuna gnderme yaplm, Ali ile
birlikte ele alndnda ise tasavvuftaki nr-u Muhammed kavram
etrafnda deerlendirilmitir. Ayrca cemlerde Hz. Muhammede salavt
getirilmitir.
lerin sonuncusunu tekil eden Ali, Alevlik ve Bektaliin temelinde
yer almtr. Kaynaklarda genellikle Alinin h velyet olduu, Hz.
Muhammedin slamn zhirini temsil etmesine karlk onun slamn
btnn temsil ettii belirtilmitir. Ayrca tarikat, mrifet ve hakikatin Aliye
verildii, Aliden stn yiit, Zlfikardan stn kl olmad sylenmitir.
Dier taraftan Hz. Muhammed ile Hz. Alinin ayn z ve cevherden
yaratld, sadece bedenlerinin farkl olduu ifade edilmitir.
Tarih boyunca kendisini slamn iinde gren Alevlik ve Bektaliin
dier slm inanlara ilikin yaklamlarna ksaca yle deinilebilir. hiret
inanc mphem ve zaman zaman elikilidir. Bu inan, eski dinlerden gelen
tenshle, Kurann zerinde durduu hiret telakkisinin i ie girmi bir
halidir. Baz kaynaklarda kyamet, maher, br dnya, cennet ve

177

cehennemden sz edilerek slamn hiret anlayna gnderme yaplan

kaytlar olduu gibi, snrl oranda ruh g terimiyle ldkten sonra
yeniden dnyaya gelmeye dnk kaytlar vardr.
Meleklere, ilh kitaplara ve peygamberlere imanla ilgili anlay da byk
lde hiret inancna ynelik tavrla paralellik arzeder. Kaynaklarda bunlara
dair azmsanamayacak gndermelere rastlanmakla birlikte, esnek, yer yer
elikili yaklamlar da bulunmaktadr.
On ki mam illiinden intikal eden inanlara gelince; Hz.
Peygamberden sonra Hz. Alinin ilk halife olmas gerektii, onun nne
geen ilk halife ile onlara destek veren sahbenin yerilmeyi hakettii
anlay aynen benimsenmitir. Bunun yan sra Alinin Allahn velisi
olduu, On iki mam ve On Drt Masum kavramlar da iktibas
edilmitir. Ancak bu kavramlar On ki mam iliinin anlad ekilde
yorumlanmam, farkllatrlarak bnyeye alnmtr. Sz gelimi, Alinin
Allahn velisi olmas fikri, ad geene mezhebin kabul ettii gibi siyasi
mahiyette deil tasavvufi nitelikte benimsenmitir. On ki mam isim olarak
aynen benimsenmekle birlikte, onlarn tasavvuru tarihi ahsiyetlerine paralel
olarak dnlmemitir. On Drt Masum da ilgili mezhepten tamamen
farkl olarak imamlarn sabi iken vefat eden ocuklar olarak dnlmtr.
te yandan Kerbela olayna zel nem verilmi, bu amala Muharrem
erkn gelitirilmitir.
Alevilik ve Bektailikte Hak-Muhammed-Ali leri hangi kavramlar sembolize eder?

badetler
Alevlik ve Bektalik, slm dinini samimi olarak benimsemekle birlikte,
iinden getii tarihi srece bal olarak, bu dini kitab hviyetiyle tanyp
hayata geirme imkanndan byk lde yoksun kald iin, slam
inanlaryla ilgili olduu kadar bu dinin temel ibadet biimleri ile ilgili olarak
da belli bir esneklik ve farkllk iinde olmutur. Baz dnemlerde ve
blgelerde temel slam ibadetleri yerine getirme konusunda nispeten yksek
bir oran gzlenirken, baz dnemlerde ve blgelerde bu orann ciddi ekilde
dt mahede edilmitir.
Alevlik ve Bektalikte ibadet anlayn iki balk halinde ele almak
gerekir. Bunlardan ilki genel slam ibadetlere ilikin tutumlar, ikincisi ise
dab-erkn diye anlan temel ritellere ilikin tutumlar.
Genel slam ibadetlere ilikin tutumlara dair ilkin u sylenmelidir ki,
kltrel kaynaklarda bunlara dair olumlu gndermeler yaplmakla birlikte,
bunun genel mslman ounluun kaynaklaryla kyaslanamayacak kadar
snrl kald grlmektedir. Burada slmn balca ibadetlerinden namaz,
oru, hac ve zekta ilikin anlaylara iaret edilebilir:
Kltrel kaynaklarda abdest, gnlk namazlar ve Cuma namazna
ynelik snrl ve zayf ierikli gndermeler bulunduu gibi farkl ve elikili
gndermeler de vardr. Sz gelimi, abdestle ilgili olarak Hac Bekta Veli
Menkbnmesinde Hnkarn abdestsiz yere basmad belirtilirken, baka
bir kaytta, beraber olduu Molla Saadettinin Hnkara namaz ncesi abdest
almas gerektiini sylemesine zerine onun, biz abdest almayz, sen
alacaksan al dedii belirtilmitir. Bir dier kaytta da Hnkar her ne zaman

178

abdest alsa Kadnck Ana onun abdest suyunu zayi etmezdi denilmitir.
Namazla ilgili olarak ise Hnkarn velyetini ispatlamak iin susam yapra
zerinde, baka bir zamanda da dar seci zerinde namaz kld, ayrca
Lokman- Perende hacda iken Hac Bektan Kbede namaz kldn
grd belirtilmi, yine Hnkarn Bedahan dmandan kurtardktan
sonra halka namaz klmay rettii ifade olunmutur.
Dier taraftan, sz gelimi, Kaygusuz Abdal Menkbnmesinde saltnme adn tayan on be ktalk irde, Kaygusuzun gnlk farz namazlar,
Cuma ve bayram namazlar, teravih (ayrca cenaze namaz) snnetleri ve
rekat saylar belirtilerek dillendirildii grlmektedir.
Kzlba erkn kitab olan Buyrukta abdest ve namazla ilgili olarak ilgin
kaytlara rastlanlmaktadr. Eserde abdestten sz edilirken yle
denilmektedir: eriat abdesti, su ile bilinen ekliyle alnr; tarikat abdesti,
ikrar vermektir; marifet abdesti, nefsini bilip Hakk tanmak, hakikat abdesti
ise kendi kusurlarn grp bakalarnn kusurlarn rtmektir. Dier taraftan
namazla ilgili olarak eserde, eriat kapsnn nc makamnn ibadet
olduu zikredilip bunlardan birinin de namaz klmak olduu belirtilmitir.
Ancak eserdeki ibadetler btn biimde yorumlanrken namazn erknndan
Kbeye ynelmekle ile ilgili olarak, sfnin kblesinin, mrebbi ve
rehberin yzne bakmak olduu ifade edilmitir.
Oruca gelince; Alevlik ve Bektalik btn karakterine bal olarak
Ramazan orucuna dier slm ibadetlerde olduu gibi daha serbest ve
mesafeli bir tutum iinde olmutur. Kltrel kaynaklarda bu ibadetle ilgili
olan kaytlar yok denecek kadar azdr. Sz gelimi, Hac Bekta Veli
Menkbnmesinde, Hnkarn dedesi Musa es-Snnin mam Ali Rz ile
ilgili bir grmesinden sz edilirken, Musann mam iin sofra hazrlatt,
mamn ise orulu olduunu syledii fakat srar zerine orucunu bozarak
birka lokma ald kaydedilmektedir.
Drt Kap Krk Makam saylrken gerek Hac Bekta Velinin
Makltnda gerekse Buyrukta eriat kapsnn nc makam olan
ibadetlere deinildiinde, bunlardan birinin oru tutmak olduu
belirtilmitir. te yandan Buyrukta erkn yrten bir sofunun (sf) ayn
yol kardeine sayg gstermesi, (batn) oru olarak aklanmtr.
Orula ilgili olarak u da kaydedilmelidir ki, Alevlik ve Bektalikte
Muharrem ay girdiinde bu ayn ilk on gn veya baz yerlerde on iki gn
oru tutmak gerekir. Bu oru esas olarak Kerbelada ehit olan Hz. Hseyin
ve arkadalarnn acsn paylamak zere tutulur.
Zekat konusunda da Alevlik ve Bektalikte anlaylar da dier
ibadetlere ilikin anlaylarla benzer durumdadr. Hem Hac Bekta Velinin
Makltnda hem de Kzlba erkn kitab Buyrukta, eriat kapsnn nc
makam olan ibadetten sz edilirken zekat gemektedir. Ancak kltrel
kaynaklarda bu ibadetin gerei ve detay ile ilgili bilgilere
rastlanlmamaktadr. Dier taraftan Buyrukta yol mensuplarnn birbirlerini
niyaz etmelerinin (batn) zekt olduuna iaret edilmitir.
Zekatla ilgili durum ksaca byle olmakla birlikte Alevlikte mali
bakmdan yol nderlerine destek olunmas, yoksullar arasnda
yardmlama, onlarn korunup gzetilmesi ve insanlarn ibadet dncesiyle
kazanlarndan bir pay ayrmas dorultusunda zel baz uygulamalar vardr.
Bunun banda hakkullah veya lokma adyla anlan bir uygulama gelir.

179

Buna gre bir Bekta, yllk gelirinin bete birini Ehl-i Beyt hakk olarak
Hac Bekta Veli Dergahna, Kzlbalar da dedelere ve ocaklara verirler.
Yrelere gre birtakm farkllklar olmakla birlikte, hakkullah kara kazan
hakk, mrit hakk ve era hakk diye e ayrlr. Kara kazan hakk
dergahn giderleri iin harcanrken mrit hakk pirlere verilir, era hakk da
darda kalan muhiplere datlmak zere taksim edilir. Bunlar para olabildii
gibi arpa, buday, hatta hal, kilim gibi kiinin gc neye yeterse o cinsten
verdii eylerdir.
Hacca gelince, Alevliin kltrel kaynaklarnda bu ibadete
azmsanamayacak nispette gnderme yaplmtr. Hac Bekta Velinin
Makltnda kaplar anlatlrken yine ibadet makamnn saylmas
srasnda hac ibadetine deinilmitir. Kzlba erkn kitab Buyrukta da
ayrca, bir yol mensubunun kendisi gibi yol mensubu olan sf kardeine
tecells (onunla grmesi) yine batin bir hac olarak ifade olunmutur.
Hac Bekta- Veli Menkbnmesinde hacca birka nemli atfta
bulunulmutur. Bunlarn birinde Hnkarn hocas olan Lokman-
Perendenin hacca gittii, Kbeyi tavaf ettii, Arafatta vakfeye durduu
belirtilmi, ayrca Kbede namaz klarken Hnkarn da oraya gelip
namazlarn orada eda ettiini grmtr. Bir baka kaytta ise bizzat
Hnkarn hacca gittii, yol gzergah da verilerek ifade edilmitir. Buna
gre Hnkar hacca gitmeye niyet edip yola km, Necef, Halep, Kuds,
Medine gibi ehirlere urayarak erban (ile) karm ve hac grevini
yerine getirdikten sonra da Elbistan ve Kayseri yolunu izleyerek yolculuunu
tamamlamtr.
Yine sz gelimi, Kaygusuz Abdal Menkbnmesinde Kaygusuzun hac
yapt detayl saylabilecek biimde ifade edilmitir. Zikredildiine gre
Kaygusuz, eyhi Abdal Musann yannda kalp krk yl hizmet ettikten sonra
icazet alm, ardndan krk dervii ile birlikte Msra gelmi, buradan da
hacca gitmek zere yola kmtr. Gndzleri yryerek, geceleri istirahat
ederek krk gn sren yolculuun ardndan Mekkeye gelmi, nce Kbeyi
tavaf etmi, arkasnda vakfeye durmak zere Arafata kmtr. Gn boyu
telbiyeler (Lebbeyk duas) eliinde dua eden Kaygusuz daha sonra
Mekkeye gelip tavaf grevini yerine getirmi, Safa ile Merve arasnda say
yapm, zemzem suyu iip ilgili dier yerlere urayarak dua etmitir. Hac
vazifesini ifadan sonra Medineye dnen Kaygusuz burada Hz. Peygamberin
kabrini ziyaret etmi, yedi gn kalarak Gevhernmeyi yazm, ardndan
seyahatini tamamlayp dnmtr.

db-Erkn
Alevlerin ibadet anlay bakmndan dier bir husus olan db-erkna
gelince; bu bir eit tarikat nizamnamesi, yol mensuplarnn insan- kmil
oluncaya kadar uymalar gereken kurallar diye de anlabilir. Kzlba Alevlik
ve Bektalikte byk benzerlikler tamakla birlikte belli lde farkllklar
da bulunmaktadr.
Alevlikte dier bir ifadeyle Kzlbalkta yani Erdebil merkezli
ocaklarda erkn 16. yzylda Buyrukla birlikte son eklini alm, ocaklara
gre baz farkllklar bulunmakla beraber ciddi bir deiiklik olmadan
gnmze kadar gelmitir. Bu bakmdan denilebilir ki bu yapnn temel
erkn kitab Buyruk olup yolun btn nizamnamesi bu eserde kaytldr.
Ancak eserin deiik versiyonlarnn bulunmas, zaman iinde eser zerinde

180

tasarruflarda bulunulmu olmas ocaklar arasnda baz detay konularda kk

farkllklarn olumasna yol amtr.
Bektalie gelince, yine 16. yzylda Balm Sultann tarikatta genel bir
slahat ve dzenleme ile erkn belirledii genellikle kabul edilmektedir.
Ancak zaman iinde Dedegn ve Babagn Bektaleri arasnda baz
farkllklar ortaya kmtr. Bunlar Babalar tarafndan kaleme alnm
erknnme ad verilen onlarca eserde ayrntl biimde aklanmtr.
Erknlara gemeden nce her iki yapnn hiyerarisine, dier bir ifadeyle
sf tekilatlanmasna ksaca iaret edilmelidir. Kzlbalk balangta
halife, dede, mrebbi, rehber, musahip ve talip olmak zere alt dereceli
idiyse de, daha sonra halifelik kalkm, bu makam Bekta elebisi tarafndan
temsil edilmitir. Bugn sz konusu yap daha ok dedelik, rehberlik ve
taliplik olmak zere dereceli bir kategori arz etmektedir. Dedeler
mritlik, pirlik ve mrebbilik grevlerini yerine getiren kimseler olup Hz.
Peygamber soyundan geldiklerine inanlr. Rehber, dedenin yardmcs, talip
de yol mensubu demektir.
Bektalik ise kollarna gre baz farkllk tamakla birlikte genel olarak,
aadan yukarya doru muhiplik, dervilik, babalk, mcerretlik, halifelik
veya dedebalk eklinde sralanr. Muhiplik tarikattan nasip alanlarn
derecesini tekil eder. Dervilik, bunlardan bir dergahta hizmet edenlerden
liyakatli olanlara zel bir cemle hrka giydirilip ykseltildii makamdr.
Babalk, dervilerden ehliyetli olanlarn ykseltildii daha st bir makam;
mcerretlik, evlenmeyen halifelere verilen makam; halifelik, en yksek
makam, halifebaba yahut dedebaba da bu makam temsil eden kimsedir.
Alevlik ve Bektalikte asl ama insan- kmil olmaktr. Bunun iin
her can yani talip bir mride balanarak drt kap-krk makam bilip
uygulamaldr.
Kaplar eriat, tarikat, marifet ve hakikat eklinde sralanmtr. Her
kapnn onar makam bulunmaktadr. Hac Bekta Velinn Maklt ile
Buyrukta yer alan kap ve makamlarn baz kk farkllklar dikkate
alnmazsa byk benzerlik tad sylenebilir. Buna gre ilk kap olan
eriat kapsnn makamlar inanmak, ilim renmek, ibadet etmek, helal
kazan yemek, haramdan saknmak, hayzl hallerinde kadnlara
yaklamamak, eriat evine girmek, efkatli davranmak, temiz yeyip temiz
giyinmek ve iyi eyleri (marf) emretmektir.
kinci kap tarikat olup makamlar mritten el alp tvbe etmek, talip
olmak, dnya nimetlerine nem vermemek, sabrl olmak, saygl olmak,
Allahtan korkmak, Tanrdan umut kesmemek, hidyet iinde olmak, toplum
iinde uyumlu olmak, insanlar sevip yoksulluu semektir.
nc kap marifet olup makamlar edepli olmak, heybet, sabr ve
namazla Allahtan yardm dilemek, kanaat gstermek, hayal olmak,
cmertlik, ilim sahibi olmak, teslimiyet ve rza, marifet ve kendi zn
bilmektir.
Drdnc kap hakikat olup makamlar trp olmak (alak gnlllk),
Muhammed-Ali yoluna boyun emek, eline-beline-diline sahip olmak,
gvenilir olmak, tevekkl, sohbet, sr, rza, tefekkr ve Tanr hasretini kalpte
canl tutmaktr.

181

Kuran ayetleriyle temellendirilerek saylan kap ve makamlarla ilgili

olarak bazan benzetmelerle de aklamalar yaplmtr. Buna gre eriat gemi,
tarikat deniz, marifet gavvs (dalg), hakikat incidir. Baka bir ifadeyle,
eriat kulluk etmek, tarikat bilmek, marifet ermek, hakikat grmektir.
Alevilik ve Bektailikte insan- kmil olmak iin katedilmesi gereken ve her
birinin on makam bulunan drt kap nelerdir?

phesiz Alev ve Bekta erknnn esas cem ad verilen toplantlardr.

Alevliin srr olarak kabul edilen cem, kkeni itibariyle Trklerin
slmiyete girmeden nceki devirlerde belli disiplin kurallar ierisinde
gerekletirdikleri kmzl din toplantlar olup slmn kabulnden sonra bu
dinin baz unsurlarn bnyesine katarak yeniden ekillendirilip
gelitirilmitir. Alevlikte cem Hz. Peygamberin mira dn urad
kabul edilen krklar meclisi sylencesine dayandrlmtr. Ksaca iaret
etmek gerekirse, Hz. Peygamber miraca karken bir aslan yolunu kesmi,
kkremeye balamtr. Hz. Muhammed ne yapacan armken gayptan
duyduu sze uyarak yz aslann azna vermitir. Aslan sakinlemi, o
da yoluna devam etmitir. Nihayet Rabbi ile bulumu ve Onunla doksan
bin kelm konumutur. Miratan dnerken de bir kubbe grm,
yaklatnda birilerinin ieride sohbet etmekte olduunu farketmitir.
denemeden sonra ieri girdiinde, yirmi ikisi erkek, on yedisi kadn olmak
zere otuz dokuz cann sohbet ettiini grmtr. Oradakilere kimler
olduklarn sorduunda bizler krklarz cevabn almtr. Hz. Muhammed:
Burada biriniz eksik, ne oldu? diye sorduunda onlar, o birimiz
Selmandr demilerdir. Ardndan krklardan biri olan Hz. Ali kolunu
uzatm, birisi bakla koluna vurmu, ayn anda tm canlarn kolundan kan
kmaya balamtr. O srada pencereden bir damla kan girip ortaya
damlamtr. Bu Selmann kandr. Biraz sonra Selman elinde bir zm
tanesi ile gelmitir. Krklar bu zm Hz. Muhammedin nne koyup
paylatrmasn istemiler, bunu nasl yapacan dnrken Allah, melei
Cebrili gndererek yardmna koturmutur. Cebril cennetten bir tabak
getirerek Muhammedin yanna gelmi ve erbet eyle ey Muhammed
diyerek yol gstermitir. Hz. Muhammed nurdan bu tabaa su koymu ve
zm ezerek erbet yapp krklarn nne koymutur. Krklar bu erbetten
iererek tm sarho olmu ve y Allah diyerek Hak akyla uryan
bryan semaha kalkmlardr. Hz. Muhammed de bunlarla birlikte semaha
girmitir. Semah ederken Hz. Muhammedin mbarek sar bandan yere
dm ve krk para olmutur. Krklarn her biri bir parasn alm ve kuak
yapp balamlardr.
Alev ve Bekta erknnn temelini tekil eden cem riteli, ite, temelde
mira olaynn ve krklarn meclisinin hatrlanmas, semah hizmeti bu
mecliste cnlarn Hak akyla dnlerinin canlandrlmasndan ibarettir.
eidi ne olursa olsun cem toplantlar on iki hizmetin yerine getirildii
meclislerdir. Oniki hizmetin her birinin ayr hizmetileri vardr. Bu hizmetler
yrelere ve dnemlere gre baz farkllklar tamakla birlikte genelde
dedelik, rehberlik, gzclk, eraclk, zkirlik, sprgecilik, suculuk (saka,
ibrikdr), sofraclk (kurbanclk), semahclk (pervane), okuyuculuk (peyk),
iznikilik ve bekilik olarak sralanabilir.
Oniki hizmetten ilki dedeye aittir. Dedenin (pr, mrit) postunun yeri
bakedir. Dede bu postun zerine oturur. Bata rehber olmak zere dier
hizmet sahipleri ayaklar mhrlenmi olarak (sa ayak baparma sol ayak
zerine konmu vaziyette) yan yana durup dededen hizmet alr. Dede hizmet

182

sahiplerine glbank okur, yani dua eder ve hizmetlerinin kabul olmasn

diler. Her hizmet sahibi, dedeye niyaz ederek duasn aldktan sonra
hizmetinin bana dner.
Cemlerin icrasnda trne gre baz deiiklikler bulunmakla birlikte
hemen hemen btn cemlerde ortak olan hususlar vardr. Her cemde on iki
hizmetin yerine getirilmesi, istifar edilmesi, canlarn birbirlerinden raz olup
olmadklar sorularak rzalk alnmas, topluca tevhid ad verilen nefeslerin
okunmas, cem esnasnda zkir tarafndan duvaz imam adyla anlan ve On
ki mamdan bahseden deyilerin okunmas bunlardan bazlardr.
Cemlerin birok eidi vardr. Bunlardan biri krar Cemi yahut Nasip
Alma Cemi olup Bektalie mahsustur. Hangi sosyal evreden gelirse
gelsin isteyen herkes artlarn yerine getirmek suretiyle, ikrar cemine
katlarak Bekta olabilir. Kzlba Alevlikte ise yol mensubu olmak Alev
anne-babadan gelme artna baldr.
Bektalikte ikrar vermek dier ifadesiyle nasip almak mecazi anlamda
yeni bir hayata douun balangc kabul edilir. Nasip alacak kii rehber
ad verilen bir kimse tarafndan ksa bir n eitimden geirilir; yin-i cem
hakknda bilgilendirilir. Ardndan erkn kitaplarnda uzunca anlatld zere
bu amala dzenlenen toplantda yol mensubu olur.
Musahiplik Erknna gelince, bu, Bektalikteki ikrar cemine
tekabl eder. Temelde evli iki iftin birbiriyle yol kardelii kurmas ve bu
suretle yol mensubu olmalar amacyla dzenlenen erkndr. Bunun eski Trk
inan ve detleriyle ilikili arkaplan bulunmakla birlikte ayn zamanda
slm bir boyuta da sahiptir. Sz konusu kesimler gemite gebe ve yayla
kltrnn bir gerei olarak uyguladklar kardelii slm dnemde Hz.
Muhammedin Mekkeden Medineye hicreti sonrasnda g eden her
Mekkeliyi yerli bir Medineli mslmanla karde yapmas uygulamasna
dayandrmlardr.
Buyrukta ilendii zere, birbiriyle muship olacak iftlerde bulunmas
gereken baz artlar vardr. Bunlar ksaca, her iki iftin konutuklar dilin,
yalarnn, ekonomik durumlarnn birbirine yakn olmas, ayn yerleim
merkezinde hayat srmeleridir. Ayrca muship olacak kimselerin ana-baba
ve elerinin de bunu onaylamas gerekir. Yine bu balamda mrit ile mrit,
yahut eyh ile talip birbiriyle musahip olmamaldr. nk aralarnda byk
farkllk bulunmaktadr.
Muship olmak iin buna karar verip n anlama yapanlar nce dedeye
haber verirler. Dede mushipliin ykmllk ve kurallarn anlatr,
musahiplik erkn ad verilen bir merasim dzenlenir, bundan sonra bu iki
ift birbirinin yol kardei olur. Yol kardelerinin ocuklar birbirleriyle
evlenemezler.
Dier bir erkn olan Grg Erkn ise yola giren canlarn, ylda bir
kez prin nderliinde toplum huzurunda sorgulamadan geip aklanmas
amacyla yaplan erkndr. Alevlikte musahiplik erknndan sonra en
nemli erknn bu olduu sylenebilir.
Grg erknnda dra durmak yahut dra ekilmek ok nemlidir.
Rehber taliplere, dra gelin, doru syleyin, gnahnz beyan eyleyin.
Aldnz varsa verin, dktnz varsa doldurun. Krdnz varsa yapn.
Alattnz varsa gldrn. krar verip talip olduunuz gnden bu tarafa

183

dost gnln incittiniz mi? Dilinizdeki bize, gnlnzdeki size HakMuhammed-Ali yolunda yarglanp aklanmak istiyorsanz bilinenleri ve
bilinmeyenlerin hepsini sylemek mecburiyetindesiniz. Bu drda, bu yolda
yalan syleyenlerin derdine derman yoktur, bunu bilesiniz. Bu yolumuz
demirden leblebi, ateten gmlektir, lmeden evvel hesabn vermektir. Gelme
gelme, dnme dnme, gelenin mal, dnenin can diyerek uyar ve
nasihatlarda bulunur.
Bu erevede grlp aklanmak isteyen musahipler drda hem kendilerini
topluma arz ederek ikayeti olan kimseler olup olmadn sorar, hem de
varsa kendilerinin ikayeti olduu kii ve ikayet sebeplerini sylerler. Dra
duran candan ikayeti olanlar varsa bunlar meydana karak ikayet
sebeplerini ifade ederler. Pir, taraflar, taraflarn aklamalarn ve gerei
halinde ahitleri dinler; ardndan durumu hakkaniyet iinde deerlendirerek
sonuca balar, ikayeti kimsenin ikayeti yerinde ise gerei yaplr, sz
gelimi, maddi bir zarar sz konusu ise zarara uratandan ilgili zarar tazmin
edilir. Grg erkn, n hazrlktan cemin birlenmesine kadar btn safhalar
bakmndan dier erknla benzerlik tar.
Bir dier erkn olan Abdal Ms Erkn ise zellikle k aylarnda
yaplr. Kyn ileri gelenleri toplanr ve Abdal Ms kurbanna karar verirler.
Grevli olanlar evleri dolaarak lokma toplarlar. Kurbanlar kesilir, lokmalar
hazrlanr. Cem gerekletirilir. Abdal Ms kurban dolaysyla o yl
insanlarn elem, keder, hastalk ve bellardan korunacana ve kazanlarn
bereketli olacana inanlr.
Baka bir erkn Ba Okutma Erkndr. Bektalikte, kiinin ikrarna
bal olduunu gstermeye ynelik olarak yaplan bu erkn Alevlikteki
grg erknna tekabl eder. Her yl Muharrem mateminden kp on ikinci
gn akamndan o ayn sonuna kadarki dnemde yaplr. Safer aynda
yaplmaz. Safer ay ktktan sonra da yaplabilir. En az senede bir defa
yaplmaldr. Bir sene yaplmazsa dier sene mutlaka yerine getirilmelidir.
Daha fazla zaman geirenlerin ayrca bir kurban kesmeleri gerekir. Be yl
geenlerin ise ikrar treni icra edip yeniden nasip almalar gerekir.
Baka bir erkn Koldan Kopan Erkndr. Bu erkn bir yinden
ziyade genleri toplantya altrma, onlara db ve erkn hususunda duygu
verme, tarikat mefkresini alama amal bir muhabbet meclisidir. Dier
erkna bekrlarn girmesi yasak olduu iin gen delikanllar, bkire kzlar
ana-babalaryla birlikte bu meclise gelirler. Meclise gelen canlar yanlarnda
dem, meze ve yiyeceklerle gelirler. Bu mecliste eralar yaklr, demler iilir,
nefes ve buyruklar okunur, semahlar yaplr. Dede glbank ektike genler
ellerini birbiri stne koyarak Allah! Allah! nidasyla yn-i cemin ruh
duygusuna itirak ederler.
Yine dier bir erkn Dardan ndirme Erkndr. Alevlikte ve
Bektalikte vefat eden bir kimse iin Hakka yrd deyimi kullanlr.
Gerekte, insan Tanrdan gelmi ve Ona dnmektedir. lm bu dnn
addr. Hakka yryen bir kimse iin helallk alma temelli yaplan
toplantya drdn indirme, yaplan erkna da drdan indirme erkn
denir. z bakmndan bu erkn len bir cann velisi veya vasleri tarafndan
tpk o can hayatta imi gibi dnlerek, bata yaknlar olmak zere birlikte
olduu insanlarla helllemesi, varsa onlarn haklarn verilmesi ya da yerine
getirilmesinden ibarettir. Bu erknda lenin velisi veya vassi len kii adna
dr- Mansra durur ve arnm, incinmi, gcenmi kimseler varsa gelsin,

184

hakkn talep etsin, Allah, eyvallah diyerek tercman okurlar. Merhumun

denmemi borcu kalmsa veya alacakl karsa vasler demeyi kabul
ederler. Cem z gnl birliiyle biz sularndan vazgetik, Allah da affetsin.
Ruhu d olsun. Hak, erenlerin yardmcs olsun derler. Zkirler lnn
ruhunu tazz amacyla nefes ve dvz okurlar.
nemli dier bir erkn Muharrem Erkndr. Hz. Peygamberin
torunu Hz. Hseyin, btn mslmanlar tarafndan olduu kadar Alev ve
Bektaler tarafndan da byk bir sevgi ve sayg ile anlr. Onun siyasi
ihtiraslarn uruna yetmi kadar taraftar ile birlikte 10 Muharrem 61 (10
Ekim 680) tarihinde acmaszca ehit edilmesi zel bir erknla hatrlanr ve
katillerine lanette bulunulur. Muharrem erkn adyla anlan bu erknda sz
konusu topluluklar Kerbela olayn hatrlayp ehitleri sayg ile anarlar.
Son olarak deinilmesi gereken bir erkn Dknlk Erkndr. Yol
mensubu bir cann ikrarna bal kalmayarak byk su ilemesi zerine pirin
talimatyla toplum dna itilmesine dknlk, sulunun cezasn ekip
pimanlk duymas ve pre teslimiyet arzusu zerine yeniden topluma
dndrlmesi iin dzenlenen merasime de dknlk erkn denir. Baka
bir ifadeyle dkn toplumdan kovulmay gerektirecek derecede su
ileyen kimse, dknlk erkn da verilen cezann ekilmesi ve dknn iyi
halinin grlmesine bal olarak onun yeniden yola kabul iin
gerekletirilen cemdir.
Alevlik ve Bektalikte dnemlere ve blgelere gre birtakm farkllklar
bulunmakla birlikte, bir fikir vermek zere talibi toplum dna iten sular
beli bir kategori halinde yle verilebilir: Birinci derecede olanlar sular
komu ve aileler arasnda sz gezdirmek, ihbarclk yapmak, grmediini
grdm, duymadn duydum demek, akrabalar birbirine drmek gibi
zaaflardr. Bu zaaflar sergileyen kimseler bir yl ceme alnmazlar. kinci
derecede olan sular komusunun bana bahesine zarar vermek,
bakalarnn maln almak, haksz yere bakalarna hakaret etmek ve onlar
dvmek gibi sulardr ve bu tr sular ileyen kimseler yl ceme
alnmazlar. yl sonra mrit onlarn ceme alnmasna izin verirse
ncesinde ilgili kiilerle helallemek, alnan mallar tazmin etmek arttr.
nc derecede sular yoksula faiz yoluyla para verip onlarn evlerini,
barklarn satmak zorunda kalmalarna sebebiyet vermek, yetim mal yemek,
mrit yahut rehberiyle bozumak ve Ehl-i Beyte dil uzatmak gibi sulardr.
Byle kimseler be yl ceme kabul edilmezler. Drdnc derecede sular
bakire bir kza zorla veya kandrarak sahip olmak, evli bir kadnla ilikiye
girmek, ksacas zina yapmaktr. Bu tr su ileyenler yedi yl ceme
alnmazlar. Beinci derecede olan sular kaza ile adam ldrmektir. Byle
kimseler on yl ceme alnmazlar. Altnc derecede sular bilerek adam
ldrmek, kin veya dmanlk sebebiyle cinayet ilemektir. Bu tr su
ileyen kimseler en az otuz yl ceme kabul edilmezler.
ledii su dolaysyla dkn ilan edilen bir kimse belirtilen sre iinde
ceme girmesi engellenmekle kalmaz, ayn zamanda toplum kendisi ile her
eit ilikiyi keser. Ev ziyaretlerine giden olmaz, yardma ihtiya duyduunda
yardm edilmez, kimse kendisiyle konumaz, selam vermez. Sadece cenazesi
olursa konuma sz konusu olmakszn cenazesinin defnine yardmc olunur.
Geen zaman iinde dkn, derin pimanlk duygular iine girerse, iyi
halini ortaya koyarsa, gerekli yaptrmlar karladktan sonra dzenlenen bir
cemle pir tarafndan dknl kaldrlrak yeniden yol mensubu olur.

185

Cemlere itirak eder, toplum kendisiyle normal biimde iliki tesis eder.
Dknln kaldrlmasyla ilgili erkn musahiplik ve grg erkn gibi
yine on iki hizmetin yerine getirildii bir erkn olup, duruma zel
glbanklarn okunmas gibi baz kk farkllklarla onlardan ayrlr. cra
edilen merasim sonunda dede, topluma, ilgili kiinin dknlnn
kaldrldn ilan eder.

zet
Alevlik ve Bektaliin temel karakterini ifade edebilmek.
Alevlik ve Bektalik balangta gebe yahut yar gebe topluluklarn
nceki inanlarn slamla bir ekilde badatrdklar bir yapdr. Bu yapya
sonraki dnemlerde belli lde Hurf ve i anlaylar da nfuz etmitir.
Yesevlik, Veflik gibi mistik kalplar iinde varln devam ettiren bu
yapnn temel karakterinde tasavvuf, smaili etkiye bal olarak ksmen batn
anlaylar ile Hurflik ve snaeriyyeye ait unsurlar bulunmaktadr.
Alevlik ve Bektaliin tarihsel geliimini aklayabilmek.
10. yzylda gebe oymaklarn slamlamasyla, farkl isimler altnda
teekkl edip gelien Alevliin tarihi on asrlk bir byk zaman dilimini
iine alr. lk dnemlerde Orta Asyada batn nitelikli tasavvufi kurumlarda
hayatn srdren bu yap 11-14. yzyllarda Anadoluya tanm,
Osmanllarda erken dnem fetihleriyle birlikte Balkanlara kadar uzanmtr.
Seluklular dneminde Baba ayaklanmasyla ayn adla anlan bir hareket
balamtr. Bu yapya mensup kimselerin de yer edindii Safev tarikatnn
siyasilemesi ve ilemesiyle ayr bir tarihsel srece girilmitir. OsmanlSafev mcadelesinin ardndan Anadoluda sosyal ve ekonomik nedenlerle
ayaklanmalar balam ve 17. yzyla kadar devam etmitir. Bu arada Rum
Abdallarnn gayretiyle Hac Bekta Velinin retileri yaylmaya balam,
giderek Kzlba-Bekta farkll ortaya kmtr. Kzlbalk zaman iinde
ie kapanm, Bektalik Yenieriliin lavedilmesiyle birlikte byk bir
darbe yemitir. Gnmzde Alevlik ve Bektalik derneklemitir.
Alevlik ve Bektaliin inan, ibadet anlaylar ile db-erknn
aklayabilmek.
Alevlik ve Bektalik tarih boyunca kendisini slam iinde grm, HakMuhammed-Ali leri ile uluhiyet, nbvvet ve velayet benimsenmitir.
Uluhiyet anlay baz defa vahdet-i vucd anlay temelinde kabul
edilmitir. Ayrca yer yer kapallklar ve elikiler bulunmakla birlikte, bu
yapnn kaynaklarnda dier slam inanlara da olumlu gndermeler
yaplmtr. Dier yandan belli lde ruh g adyla tenashe kap
aralanmtr. Benzer durum genel slam ibadetlere de yansmtr. Alev ve
Bekta erkn ikrar erkn, musahiplik cemi, grg cemi yahut erkn gibi
birok cem ve erknlarla kendisini bulmutur.
Alevlik ve Bektaliin badatrmac ynlerini deerlendirebilmek.
Alevlik ve Bektalik iinden getii tarihsel srece bal olarak eski Trk
inan ve gelenekleri, Zerdtlik, Mazdeizm, Maniheizm ile Hurflik ve
smailiyye, snaeriyye iliinden etkilenmitir.

186

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Baba ayaklanmas 1240 ylnda gereklemitir.
b. Ahmed Yesev 1166 ylnda vefat etmitir.
c. Haydarlik, Kutbeddin Haydar tarafndan kurulmutur.
d. Maklt, Hac Bekta Velinin eseridir.
e. Baba lyas Horasan, Hac Bekta Velinin mridir.
2.Balm Sultann Bektailikteki rol nedir?
a. Adb-erkn yeniden dzenlemek
b. ah Kulu isyanna katlmak
c. Bektaileri elebilere balamak
d. Kalender elebi ayaklanmasna katlmak
e. Huruflii Bektai tekkelerinde yaymak
3. Aadakilerden hangisi Aleviliin yazl kaynaklarndan biri deildir?
a. Erknnmeler
b. Velyetnmeler
c. Deyiler
d. Buyruklar
e. Semahlar
4. .Aadakilerden hangisi Alevilikte yol kardelii anlamna gelir?
a. Zkirlik
b. Musahiplik
c. eraclk
d. Rehberlik
e. Gzclk
5. Kzlba Alevilikte Bektailikteki ikrar cemi/erknna tekabl eden
cem/erkn aadakilerden hangisidir?
a. Grg
b. Dardan indirme
c. Koldan kopan
d. Musahiplik
e. Nasip alma

187

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e

Yantnz doru deilse Babaler syann yeniden okuyunuz.

2. a

Yantnz doru deilse Bektailiin Geliimini yeniden

okuyunuz.

3. e

Yantnz doru deilse Kaynaklar yeniden okuyunuz.

4. b

Yantnz doru deilse Alevi Ve Bektai Erknn yeniden

okuyunuz.

5. d

Yantnz doru deilse Alevi Ve Bektai Erknn yeniden

okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Makalt, erh-i Besmele, Kitabl-Fevid.
Sra Sizde 2
Uluhiyet, nbvvet, velyet.
Sra Sizde 3
eriat, tarikat, marifet, hakikat.

Yararlanlan Kaynaklar
Noyan, B. (1995), Bektalik Alevlik Nedir, stanbul.
Buyruk. (1982), nr. Fuat Bozkurt, stanbul.
Erz, M. (1977), Trkiyede Alevlik Bektalik, stanbul.
Melikoff, I. (1993), Uyur dik Uyardlar, ev. Turan Alptekin), stanbul.
Ocak, A. Y. (1996), Trk Sfliine Baklar, stanbul.
Tur, D. (2002), Erknname, stanbul.
zm, . (2002), Kzlba, Diyanet slam Ansiklopedisi, stanbul.

188

189

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Mehdilik inancnn tarihsel arka plann ve slm dncesindeki

yansmalarn deerlendirebilecek,

Ge dnemde slm bnyesinde ortaya kan mezheplerin oluumunda

mehdilik inancnn roln ayrt edebilecek,

Ahmedyye mezhebinin
aklayabilecek

Bblik-Bahlik mezhebinin oluum srelerini ve temel grlerini

aklayabileceksiniz.

oluum

srecini

ve

temel

grlerini

Anahtar Kavramlar

Mehdi / Mesih

Ahmediyye

Bb

Bblik

Bahilik

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

6. niteyi dikkatlice okuyunuz ve ilikteki beklenen imam (mehd

muntazar) inancnn mahiyetini iyice anlaynz.

Ethem Ruhi Flalnn Kdiynlik (Ahmedyye Mezhebi) isimli kitabn

okuyunuz.

Ethem Ruhi Flalnn Bbilik ve Bahilik adl kitabn okuyunuz.

190

Mehdilik nanc
Temelinde Oluan
Ge Dnem Mezhepler

GR: MEHDLK
Szlkte hidayete erdirilmi ve kendisine doru yol gsterilmi kimse
anlamna gelen mehdi, ahir zamanda ortaya kmas beklenen bir kurtarcy
nitelemek iin kullanlan bir kavramdr. Mehdilik, farkl adlar altnda
kendisini gstermekle birlikte hemen hemen btn dinlerde ve kltrlerde
yer etmi ortak bir olgudur. Beklenen bir kurtarc fikrinin hemen hemen
btn dinler ve kltrlerin sahip olduu ve yaatt bir mit ve kurtulu
ideali olduunun; idarecilerin hkm altnda ezilen kitlelerin, kendilerini
karanlklardan aydnla karacak bir kurtarcy, yani mehdiyi daima
beklediklerinin (Flal, 2004, s. 272) de altn izmek gerekir. Bu nokta
nemlidir; zira mehdilik algsnn ve inancnn her dinin kendi tarihsel
balamndan beslendiini, sosyo-politik ortamna gre ierik kazandn
bilmemizi gerektirir.
Mehdi telakkisi her toplumda yank bulan bir snma mekanizmasdr.
Sosyal artlarn bozulup zulmn artt dnemlerde halk bir kurtarc
beklentisine girmi, daha sonra da bu beklenti, dini bir inanca brnerek
mehdi inanc eklinde ortaya kmtr (Yavuz, 2003, s. 372). Mehdi, farkl
kltr ve dinlere gre dnyann tarihinin sonunda tanr tarafndan yeryzne
gnderilecek ve yeryzn hakimiyetine alacak, bir hkmdar, insanlara
doru yolu gsterecek bir peygamber, dini bir lider veya Hinduizmde olduu
gibi bir tanrdr (Sarkolu, 2003, s. 369).
Mehdi inancnn btn dinlerde kabul grm olmas, kavramn (dini
fenomenin) kkeni ile ilgili tartmalara da yn vermitir. Bir dindeki
alglanma biiminin, baka dinlere ne ekilde yansd zerinde durularak,
kavramn dinler arasndaki etkileim temelinde ekillendii ada
aratrmaclar tarafndan tespit edilmeye allmtr. Bu adan bakldnda
slm dncesindeki mehdilik kavramnn ieriinin ekillenmesinde byk
lde sril gelenein etkili olduu grlmektedir. Bu dini gelenekte
beklenen kurtarc iin yaygn olarak kullanlan isim, mesih olmutur.
Beklenen kurtarc, Yahudilikte mesih kelimesiyle karlanmakta ve
sriloullarn esaretten ve srgnden kurtarp vaat edilmi topraklara
kavuturacak ve kutsal mabedi yeniden ina edecek kimse olarak kendisini
gstermektedir. Dvd soyundan olacak olan mesih, yeryznn sonuna
doru dnyaya gelerek ilahi krall balatacak olan bir kraldr. Buna gre
mesih tamamen yeni bir insann kurtarc olarak gelmesidir. Yahudiler mesih
kavramn kutsal kitaplaryla temellendirirler ve Tevratta bunun aka dile

191

getirilmesinden hareketle bir inan meselesi nitelii tadn savunurlar.

Onlarn eitli devletlerin, zellikle de Roma imparatorluunun idaresi
srasnda maruz kaldklar uzun esaret hayatnn, mesih konusuna olan
yaklamlarn derinden etkiledii kukusuzdur.
Yahudilikteki karlnn aksine Hristiyanlkta mesih, baka bir ahs
olmayp, Hz. sann bizzat kendisidir. Hristiyanlara gre Hz. sa aslnda
sriloullarnn bekledikleri kurtarc idi. Ancak onlar, kendi kutsal
kitaplarnda apak dile getirilmesine karn, onun peygamberliine ve
beklenen kurtarc kimliine cephe aldlar ve onun armha gerilmesine yol
aan srecin bir paras oldular. Hristiyanlara gre Hz. sa lmemi, tanrnn
katna ykselmitir; kyametten nce ikinci defa dnyaya gelecek ve dnyay
adaletle dolduracaktr.
Hristiyanlkta mesihin ikinci geliinin zel bir yeri vardr. Buna gre sa
Mesihin gelmesiyle birlikte Hristiyanlar, srildeki Megiddo Ovasnda mesih
kart olan Gog ve Magog (Yecc ve Mecc) Ordusunu yok edecektir. Kimi
Hristiyanlar, bu savan ardndan yeryznde bin yllk bir Mesih Krall
kurulacana inanrlar. Bylece yeryznde Hristiyanlar egemen olacaktr. Bu
bin yllk dneme milenyum ad verilmektedir. Hz. sa'nn bin yllk bir zaman
diliminde dnyay ynetmek amacyla geri dnecei bir dnemi ifade eden
milenyum anlay, 2000li yllarda Hristiyanlar arasnda mesihin dnn ve
buna paralel olarak kyamet senaryolarn yeniden gndeme getirmitir.

slmdaki beklenen kurtarc fikri, Yahudilik ve Hristiyanlktan esinler

tamakla birlikte farkl bir ierie sahiptir. Kurnda dorudan karl
bulunmayan beklenen kurtarc fikrinin ierii, daha ok hadisler ve
rivayetler zerinden ekillenmitir. ou zayf kabul edilen bu rivayetlerde
mehdi ve mesihin ekline dair olduka canl tasvirlerde bulunulduu, kyamet
ncesinde dnyada gerekletirecekleri faaliyetlere ilikin ayrntl bilgilerin
yer ald grlmektedir. Rivayetlerdeki ortak husus, mehdinin geliinin
habercisi konumundaki kimi gelimelerdir. Buna gre yeryznde fitne ve
fesadn hakim olaca, zulmn yaylp adaletin ortadan kalkaca, toplumun
dzenin bozulaca, Allahn inkar edilecei bir kaos sreci yaanacak ve
btn bunlar mehdinin geliini bildiren alametler olacaktr. te yandan
mehdi konusunda verilen bilgilerin ieriklerine bakldnda Snni ve i
yaklamlarn birbirine olduka benzedii grlmektedir. Ancak temel ayrlk
noktas, mehdiye inanmann temel bir inan esas olup olmad meselesidir.
Snni kaynaklarda mesih ve mehdi kavramlar, birbirinden farkl olarak
kullanlmakta ve iki ayr ahsa iaret etmektedir. Mehdi, Hz. Peygamber
neslinden ad Muhammed b. Abdullah olacak bir kimse iken, mesih Hz.
sadr. Mehdilik, temel bir inan esas olarak grlmemekle birlikte, sz
konusu gelenek ierisinde, zellikle de halk zihninde yer etmi bir kavramdr.
Snni kaynaklarda mehdilik konusu ile ilgili genellikle u hususlarn n
plana kt grlmektedir: Mehdi, kyamet kopmadan nce dnyaya
gelecek ve Mekkede mehdiliini ilan edecektir. Onun gelii ayn zamanda
kyametin byk alametlerinden biri olacaktr. Yedi yl srecek idaresi
srasnda zulme son verip yeryzn adaletle dolduracak, barn tm
dnyaya egemen olmasn ve herkesin Mslman olmasn salayacaktr.
daresinin sonunda da mesih, yani Hz. sa gkten am Emev Camiinin dou
tarafndaki beyaz minareye inecek ve Deccali ldrecektir. Mslmanlarn
imam konumundaki mehdi, idaresini Hz. saya brakmak isteyecek, ancak o
bunu kabul etmeyerek mehdinin arkasnda namaza duracaktr. Cizyeyi
kaldracak, Yahudi ve Hristiyanlar slma davet edecek, kendisine

192

inanmayanlar da ldrecektir. Mesih yeryznde krk sene kadar kalacak,

sonra vefat edecektir. Baka bir yoruma gre de mehdi, idaresini Hz. saya
teslim edecek ve krkl yalarda vefat edecektir.
Mehdi inancnn ilikteki yansmas ise daha zel ve kendine zg bir
karaktere sahiptir. Zira ilikte mehdi inanc, temel iman esaslarndan biri
olan imamet anlaynn nemli bir paras olarak grlmektedir. Bu yzden
balangtan itibaren mehdi konusu, genellikle i evrelerce sahiplenilmitir.
Ancak nc asra kadar mehdinin kim olduu konusu net deildir. Mehdi
kavram i evrelerde ilk defa Hz. Alinin Hz. Ftmadan olmayan olu
Muhamed b. el-Hanefiyye ile ilikili olarak kullanlmaya balanm, daha
sonra olu Eb Haim ve Abdullah b. Muviye iin de benzer nitelemelerde
bulunulmutur (Hakyemez, 2004, s. 133).
i Mehdi tasavvurlarndaki ortak nokta, ad geen imamlarn lmedii,
belirli bir yerde gizlenmi olduu ve zaman gelince mutlaka dnecei
dncesidir. Bu ilikilendirmeler, genellikle iliin Keysniyye kolunda ve
ult i evrelerde karlk bulmutur. Mehdilik kavram, Nefsz-Zekiyye
gibi Ehl-i Beyt liderlerinin siyas isyanlarnda motivasyon arac olarak
kullanlmtr. Zeydler, Nefsz-Zekiyye olarak bilinen Muhammed b.
Abdullah mehdi olarak nitelemilerdir. iliin smiliyye kolunda ise
beklenen kurtarcnn smail b. Cafer ya da Muhammed b. smail olduu ileri
srlmtr. Ftm smilleri ise Ftm devletinin kurucusu Ubeydullah
mehdi olarak adlandrmtr.
Mehdilik kavram, mmiyye (snaeriyye) as ile birlikte farkl bir
ierik kazanmtr. mmiyye mezhebi on ikinci imamn beklenen kurtarc
olduunu ileri srm ve mehdilii onun nemli bir vasf haline getirmitir.
Bu yzden beklenen mehdi inanc, zamanla iliin temel inan esaslarndan
biri haline gelmitir. Buna gre beklenen kurtarc, yani mehdi, on ikinci
imam olan Muhammed b. Hasan el-Askerdir. (el-Kumm, 1978, s. 124)
Muhammed Mehd, babas Hasan el-Askerinin h. 260 ylndaki
lmnden sonra ortadan kaybolmutur. 260 ylndan 318 ylna kadarki bu
sre, kk gaybet (gaybet-i sura) olarak nitelendirilmitir. Bu dnemde
imamla insanlar arasndaki ilikinin srasyla drt sefir tarafndan devam
ettirildii, son sefirin h. 318 ylndaki lmyle birlikte de byk gaybet
(gaybet-i kbra) dneminin balad ileri srlmtr. Bu dnem sefirlerin
ve araclarn ortadan kalkt ve mehdinin tekrar dnecei zamana kadar
eleme, imtihan ve arnma gibi hususlarn gerekleecei yeni bir sretir.
(Hakyemez, 2004, s. 138) On ikinci imam olan mehdinin tekrar dnyle
birlikte yeryznde zulm ortadan kalkacak ve adalet hakim olacaktr. Onun
dn ayn zamanda Hz. sann da yeryzne inmesine zemin hazrlayacak,
Hz. sa ise onun arkasnda namaz klacaktr (el-Kummi, 1978, s. 6970).
Mehdi inancnn a itikadnn kilit talarndan biri olmasn, tarihsel
srete yaadklar hayal krklklar ve maruz kaldklar basklarla yakndan
alakal olarak grmek mmkndr. Tarih boyunca sosyal sarsntlarn ve
bunalmlarn yaand dnemlerin, hep kurtarc fikrini n plana kardn
vurgulamak gerekir. Hz. Hseyinin Kerbelda ldrlmesiyle balayan
bunalm srecinin a asndan da benzer motifler tad muhakkaktr. Bu
yzden ilikteki mehdi algs, Emev ve Abbas idarelerine kar giriilen
iktidar mcadelelerinde yaanan baarszlk ve hayal krklnn tipik bir
da vurumu olarak deerlendirilebilir. Ancak bu durum, yalnzca ilikle
snrl kalmam, zaman zaman kendilerini byle bir bunalmn iinde bulan
itikad ve siyas pek ok mezhep veya oluum tarafndan da dillendirilmitir.

193

zellikle ge dnemde ortaya kan Ahmedlik ve Bblik-Bahlik gibi

oluumlarn mehdilik fikri ekseninde gelimi olmas, konunun bunalm a
ve kriz dnemleriyle ne kadar ilikili olduunu ortaya koymaktadr. Bu
nitede Ahmedlik ve Bblik-Bahlik gibi mehdilik inanc temelinde oluan
ge dnemdeki dini hareketler ele alnacak, geliim sreleri ve temel grleri ortaya konulacaktr.
Beklenen kurtarc dncesi, Yahudilik, Hristiyanlk ve slmiyet dndaki
dinlerde ne ekilde karlk bulmaktadr?

AHMEDLK
Mirza Gulam Ahmed Kadiyn (1835-1908) tarafndan Hindistan PencapKdiyn'da XIX. yzyln sonlarna doru kurulan bir dini hareket olan
Ahmedlik, Mirzalik ve Kdiynlik adlaryla da anlmaktadr. Hareketin
kurucusu ve ballar, kendileri iin Ahmediyye ismini kullanmlar, resmi
makamlarca da bu isimle anlmlardr. Ancak slm dnyasnda tanmlandklar isim, genellikle Kdiyniyye olmutur.

Ahmedliin Sosyo-Kltrel Arkaplan

Ahmedlik 19. yzyln ikinci yarsnda Hindistan alt ktasnda kurulmu bir
harekettir. Sz konusu zaman diliminde Hindistan, siyasi, kltrel, dini ve
iktisadi adan olduka alkantl bir blgedir. Osmanl mparatorluunun
Batl devletler karsnda siyas ve iktisadi gcn yitirmesi, slm
corafyasnn byk bir ksm iin skntl bir srecin balangc oldu. slm
topraklarnn batl devletler tarafndan smrge haline getirilmek istenmesi,
buralarda siyas ve iktisadi temelli ciddi gerilimlerin yaanmasna yol at.
Hindistan bu gerilimin en fazla yaand blgelerden birisiydi. Her
eyden nce blge birok etnik unsurun ve dinin bir arada yaad ok
kltrl bir yapya sahipti. Bu oulcu yap, tarihin belirli dnemlerinde
dinler ve mezhepler arasnda veya farkl etnik unsurlar arasndaki atmalarn ana sebebiydi. Blgede yaanan din ve kltr eksenli sosyal deimenin
tonu, dier blgelerle kyaslandnda yksekti ve yaanan siyas mcadelelerin zeminini oluturuyordu.
slm, Hindistan blgesine sufiler araclyla tand. Bu durum znde mistik
bir din anlayn ihtiva eden Hinduizmle slm arasnda ve her iki dinin
temsilcileri arasnda bir yaknlamay beraberinde getirdi. Ancak ilerleyen
srete Mslmanlarla Hindular arasndaki yaknlama Mslman sufilerin
Hind mistiklerinden etkilenmelerine ve ar inzivac ve zht, d dnyaya
tmyle kapal ve hurafelerle dolu bir din anlayn benimsemelerine
sebebiyet verdi. Buna 16.. yzylda Ekber ahn Hinduizm ile slm da iine
alacak ekilde eklektik bir din olarak Dn-i lahyi kurma abalar da eklenince
blgede slah talepleri artmaya balad. mam Rabban olarak bilinen Ahmed
Serhend (15631624), bu yapya sistematik olarak kar kan ilk ve en
nemli kii oldu. Onun temel gayesi, tmyle uyumu ve siliklemi bir sufilik
anlaynn slah zerinde toplanmaktayd. Onun bu giriimi ve abas,
kendisinden bir asr sonra ah Veliyyullah Dihlev (17031776) tarafndan
daha da sistematik hale getirildi.

Hindistandaki ngiliz hkimiyeti blgedeki slah abalarn zamanla

siyas bir zemine tad. ngilizlerin hkimiyeti blgeyi yalnzca ekonomik ve
siyas hedefler dorultusunda smrmekle snrl kalmad; zellikle Batda

194

gelien milliyeti fikirleri de blgeye tad. Bu husus, zaten bir barut fsn
andran oulcu yapda tansiyonu yksek atmalarn olumasna yol at.
te yandan ngiliz idaresiyle birlikte Hristiyan papazlarn blgede
yrttkleri misyonerlik faaliyetleri gerilimi daha da trmandrd. Bu srete
Hindular ile Hristiyanlarn, zaman zaman Mslmanlara kar ibirlii
yapmalar, blgenin yerel unsurlar olan Mslmanlarla Hindular arasndaki
rekabeti daha da ileri noktaya tad.
ngiliz smrsne kar 1857 ylnda Mslmanlar tarafndan balatlan
ve Sipahi Ayaklanmas olarak bilinen byk isyann baarszlkla sonulanmas blgedeki kaos ve kriz ortamn daha da derinletirdi. ngilizler, isyann
toplumda idareleri aleyhine oluturduu izleri silmek iin Mslmanlara
yklendiler ve ok boyutlu bir sindirme ve ezme politikas uyguladlar.
Yaanan bu kaos, beklenen kurtarc dncesini Mslmanlarn gndemine
tad.
Byk Sipahi Ayaklanmas hangi sebeple ortaya kmtr?

Ahmedliin Kuruluu ve Tarihsel Geliimi

Ahmedliin kurucusu olan Gulam Ahmed, byle bir kaos ortamnda yetiti.
renimini Kadiyan'da tamamladktan sonra 1864-1868 yllar arasnda
Sialkot'ta, blge mahkemesinde memur olarak alt. Hristiyan papazlar,
Hindular ve Mslmanlarla sk bir iliki iinde geen drt yllk memuriyet
hayat, Gulam Ahmed'in dncelerinin ekillenmesinde nemli paya
sahiptir. Mirza Gulam Ahmed, adn ilk kez 1877 ylnda Hindu ve
Hristiyanlarn Mslmanlara saldrlarn younlatrd bir dnemde
Kadiyan'da, yerel gazetelerde slm' savunan yazlaryla duyurdu. Mslman
halkn kendisini, ngilizlerden Mslmanlarn cn alacak bir beklenen
kurtarc dncesine kaptrd bir ortamda Gulam Ahmedin bu abas
byk ilgi ve destek grd.
Gulam Ahmed bu ilgiyi iyi deerlendirdi; slm savunmak amacyla
Berhin-i Ahmedyye adnda geni hacimli bir eser yazmay gndemine ald.
1880 ylnda ilk iki cildini yaynlad bu eserde dier dinlere, zellikle de
Hristiyanlara kar slmn geni kapsaml bir savunusuna giriti. Bu
savunu, gerek entelektel evrelerde gerekse halk tabannda ciddi yank
buldu. Ancak Gulam Ahmed, eserinin ilk iki cildinde yalnzca bununla
yetinmedi; ilerleyen srete ortaya ataca kimi iddialar iin zemin
oluturmaya alt. Bu kapsamda kendisinin bir mceddid olduunu
artracak kimi ilham ve kerametlerine, fazilet ve ayrcalklarna dikkat
ekti. inde bulunduu toplumun, karizmatik bir kurtarc dncesini
iselletirdii bir ortamda onun bu imalar evresindeki destek halkasnn
giderek bymesine yardmc oldu.
Bu destek, eserinin nc ve drdnc ciltlerinin ieriklerine de yansd
ve kendisine mceddidlik iddiasn daha net bir ekilde ve yksek sesle dile
getirebilebilecei psiko-sosyal bir ereve sundu. O burada vahyin
kesilmediini, kesilmemesi gerektiini temellendirmeye alt. Ona gre
zhir ve btn tm bilgilere ulaabilmenin yolu, Hz. Peygamber'e gerekten
tabi olmaktan gemektedir. Bu ise kiiyi, Hz. Peygamberin bilgisine
ulatracak sezgisel bir bilgi edinme srecine gtrecektir. Gulam Ahmed,
eserlerinde verdii bilgilerin, bu erevede sezgisel bir nitelik tadn ve
Hz. Peygamberin bilgilerini artrdn ne srd.

195

Gulam Ahmedin bu iddialar, kaos ortamnn da etkisiyle ok fazla

eletiriye maruz kalmad. O bundan cesaret bularak 1885 ylnda kendisinin
hicri 19. yzyln mceddid olduunu ve slm dinini yenilemek zere
gnderildiini aka ilan etti. Bu ilan, kuraca dini hareketin de teekkln
balatan bir srecin habercisi nitelii tamaktayd. Nitekim aradan yl
getikten sonra 1888 ylnda taraftarlarndan biat ald ve hareketi fikri
ereveden toplumsal platforma tad.
Gulam Ahmedn biat iin ngrd artlar, hareketin daha sonraki
geliimine ilikin baz ipular sunmaktayd. O bu artlar on madde halinde
dzenlerken, muhtemelen Tevratn on emriyle bir arm kurmaya
almaktayd. Bu artlar, irkten ve her trl byk gnahtan saknlmasn,
namazlarn aksatlmadan klnmasn, btn insanlara iyi davranlmasn, her
hususta Allah'a bal kalnmasn, Kur'n'n gsterdii yolda yrnmesini,
slm'a balla her eyden ok deer verilmesini, dinin dnya hayatndan ve
nimetlerinden stn tutulmasn ve son olarak her konuda Gulam Ahmede
kaytsz artsz itaat edilmesini ieriyordu. Dikkat edilecek olursa, Gulam
Ahmedin ana vurgusu Kurn zerinde younlamaktayd.
Mirza Gulam Ahmed, hareketin kurumsal bir nitelie kavuturulmasyla
birlikte mceddidlik iddiasnn erevesini daha da geniletti. O ncelikle
mehdilik konusuna el att; ve konuyu daha geni bir balamda ele ald. Ona
gre Hz. sa armha gerildiinde lmemitir; ld dnlerek cesedinin
brakld maarada iyilemi ve daha sonra da Kemir blgesine gelmitir.
Burada uzun sre faaliyetlerde bulunmu ve nihayet yz yan akn bir
haldeyken vefat etmitir. Gulam Ahmed Hz. sann ldn kesin bir
ekilde temellendirmeye almaktadr. O bu dorultuda Hz. sann ge
ykseltildiini (ref) bildiren l-i mran suresinin 55. ayetine farkl bir yorum
getirmekte ve Hz. sann ldkten sonra Allah katna ykseltildiini ileri
srmektedir. Ona gre ge ykseltme maddi deil, manevi bir olay olarak
grlmek durumundadr. (Flal, 2004, s. 264)
Gulam Ahmedin Hz. sann lm konusuyla yaknda ilgilenmesi
bouna deildir. Onun temel amac, Mesih ve mehdi konusunu daha geni bir
erevede ele almak ve kendisinin mehdilik iddiasnn temelini oluturmaktr.
Hristiyanlarn bekledikleri kurtarcnn Hz. sa olmad, bilakis Hz.
Muhammedin mmetinden ona ok benzeyen birisi olduu, onun konuya
ilikin grlerinin temelini oluturmaktadr. Ayrca ona gre Mslmanlar
tarafndan beklenen mehdi, Hristiyanlarn bekledikleri mesihten farkl bir
kii deildir; her iki dinin mensuplarnn bekledikleri kii ayn kiidir ve bu
beklenen kurtarc kendisidir.
Gulam Ahmed, kendisinin hem Hz. sann hem de Hz. Muhammedin
manevi mirass olduunu ileri srd. Bu bak as, onun dini sylemine de
yansd ve barl bir din anlay ile kalemle cihad savunmasna n ayak
oldu. Yalnzca slm diniyle snrl kalmayp, konunun Hristiyanlktaki
alglan biimiyle ilgilenmesi ise iinde bulunduu ortamda toplumsal
tabann geniletme abas olarak grlebilir. Zira ngilizlerin blgedeki
faaliyetleri ile birlikte bu dnemde Hristiyanlarn saysnda ciddi art
yaand bilinmektedir.
Gulam Ahmedin kendisinin her iki dinin mensuplarnn bekledii mehdi
olduu iddias, taraftar saysnn artmasyla birlikte 1902 ylnda farkl bir
noktaya tand. O yalnzca mehdi olmadn, dahas bir neb ve resl
olduunu iddia etti. Kendisinin Allahn zll (glge) bir nebsi olduunu,
ancak kesinlikle yeni bir eriat getirmediini belirten Gulam Ahmed,

196

nebiliinin yalnzca Hz. Peygamberin manevi yansmasndan ibaret

bulunduunu, bu bakmdan kendisi iin sylenen ve eserlerinde rastlanan
nebi ve resul gibi sfatlarn mecazi anlamda anlalmas gerektiini syler
(Flal, 2004, s. 204). 1904 ylnda ise kendisinin Hindularn bekledii
kurtarc Krina olduunu ileri srd.
Gulam Ahmedin sylemlerinin geliim seyri incelendiinde, kendi dneminden
ve iinde yetitii ortamdan byk izler tad dikkatlerden kamamaktadr.
slmiyet, Hristiyanlk ve Hinduizm gibi dinin yaad bir ortamda o btn
kesimlerden destek bulabilecek yeni bir yaklam aray ierisinde oldu. Onun
abas bu noktada 16.. asrda Hinduizm ile slm birletirmeye alan Ekber
ahn faaliyetlerini hatrlatmaktadr. Gulam Ahmed, Hristiyanl da bu
kapsama alm ve dini birletirmeye almtr. Ancak onun bu
giriimlerinin ne derecede karlk bulduu belirsizdir. Her halkarda
etrafndan belirli sayda bir taraftar kitlesi toplad aikardr. Fakat 1908
ylndaki ani lm, hareketin geliim seyrinde bir inktaya yol amtr.

Gulam Ahmedin lm sonrasnda hareketin bana Hakim Nureddin

getirildi. Bu srada hareket iinde gr ayrlklar kendisini gstermeye
balad. Gulam Ahmedin nebi olduunu kabul etmeyen Mslmanlarn
tekfir edilip edilemeyecei konusu, gr ayrlklarnn zn
oluturmaktayd. Ancak Hakim kendi liderlii srasnda hareket ierisinde
herhangi bir blnmeye imkan tanmad. Ahmedlik, Hakim Nureddinin
1914 ylndaki lmyle birlikte Lahor ve Kadiyan eklinde iki kola ayrld.
Kadiyan kolu, Gulam Ahmedin olu Mirza Beirddin Mahmud Ahmedi
mesihin ikinci halifesi olarak lider seti. Mirza Beirddin, babasnn kamil
bir nebi olduunu, ancak onun nebiliinin Hz. Muhammedin nebilerin
sonuncusu olma vasfna halel getirmediini savundu.
Lahor kolu ise Mevlana Muhammed Aliyi lider olarak seti ve
Ahmediyye Encmen-i at- slm adyla oluturulan tekilat bnyesinde
faaliyetlerini srdrd. Lahor kolu, Gulam Ahmedin nebilik iddialarn
reddeden yaklamyla, kendisini daha ok Mslmanlarn bulunduu sosyal
evrede konulandrd. Afrika ve Avrupada yrtt kltrel faaliyetlerle
de ok sayda insann Mslman olmasna vesile oldu.
Pakistanda Pakistan Parlamentosunun 1974 ylnda ald bir kararla
Ahmedliin slm d aznlk olarak kabul edilmesiyle birlikte, hareketin
uluslararas tannml daha da artmtr. Gnmzde ngiltere, Hollanda,
Almanya, Danimarka, spanya ve svire gibi Avrupa lkelerinde, bata
Amerika olmak zere kuzey ve gney tm Amerika ktasnda, Asyada ve
Afrikann pek ok blgesinde faaliyetler yrten hareketin, 2 ile 10 milyon
arasnda bir taraftar kitlesine sahip olduu kaydedilmektedir (Flal, 2004, s.
207).
Ahmedliin Lahor ve Kadyan kollarnn banda gnmzde hangi isimler
bulunmaktadr?

Ahmedliin Temel Grleri

Ahmedlik klasik anlamda tam bir mezhep hviyeti tamamaktadr; nk
slm dininin dorudan doruya itikatla ilgili konularna giren meseleleri
hakknda deil, kyamet ve ahir zaman rivayetleri ile ilgili ikincil derecedeki
birtakm hususlar zerinde durmaktadr. Hareketin temel grleri, Mirza
Gulam Ahmed'in mesihlik, mehdilik, nebilik gibi iddialar evresinde
ekillenmitir. Ancak bu noktadaki iddialarn ve grlerin, kendi ballar

197

arasnda bile olduka az taban bulduunu belirtmek gerekir. Hareketin

Kdiyn kolu, Gulam Ahmedin nebilik iddiasn ne kartmakta ve buna
inanmayanlar kafir olarak grmektedir. Buna karn Lahor kolu Gulamn
nebilii iddiasna kar kar. Onlara gre Gulam Ahmed, yalnzca bir
mceddid ve bir velidir; dolaysyla ona inanmamak kfr gerektirmez.
(Flal, 2004, s. 207)
Gulam Ahmedin kendisini mecz anlamda bir nebi ve resul olarak
tanmlamasna karn, yeni bir eriat getirmediini belirtmesi, Ahmedliin
inan ve ibadete ilikin grlerinin slm dini ekseninde ekillenmesi
sonucunu dourmutur. Gerekten de imana ilikin grleri Snni
mezheplerin yaklamyla paraleldir. Buna gre iman Allaha,
peygamberlerine ve onun Allahtan getirdiklerine inanp, dil ile ikrar, kalp ile
tasdik etmek ve hayrl iler yapmaktan ibarettir. Gulam Ahmed, iman
esaslarn ament altnda toplayarak Allaha, meleklerine, kitaplarna,
resullerine ve lmden sonra dirilmeye inanma eklinde tarif etmektedir.
Ona gre dinin ana prensibi, kelime-i tevhidde gizlidir (Flal, 1986, s.
1701).
Ahmedlik, slm'n ibadet ve muamelat konularnda tamamen Hanefi
mezhebinin yaklamn benimsemektedir. Lahor kolu, fkh alannda ictihad
kapsnn srekli ak olduu ynndeki aklc yaklamn temsilcisi
olmutur. Ahmedliin, Snn mezheplerle en nemli ayrlk konularndan
birisini cihad konusundaki dnceleri oluturmaktadr. Buna gre silahla
cihad devri gemitir. slm'n yaylmas iin cihad, kalem ve dua ile
yaplmaldr. Bu konudaki tutumlar, ngilizlerin nemli lde ilerine
yaram, bamszlk mcadelesi veren Mslmanlarn ise zararna olmutur.
(Flal, 2004, s. 208)

BBLK-BAHLK
Bblik-Bahlik, tpk Ahmedlik gibi, 19. Yzylda, beklenen kurtarc
syleminin yksek sesle dile getirildii bir kaos ortam zerinde ekillenmi
dini bir harekettir. Ahmedlik, Hint alt ktasnda ve Snni slm anlay
ekseninde olumu bir hareket iken, Bblik-Bahlik randa daha ok i
slm anlay merkezinde gelimitir. irazl Mirza Ali Muhammed Babn
kurucusu olduu hareketin arka plannda mmiyye asnn tasavvufi bir
yorumu niteliindeki eyhlik tarikati yatmaktadr. Her ne kadar Bblik ve
Bahlik eklinde iki ayr isim kullanyor olsak da, birbirinin devam olmalar
tek bir balk altnda birlikte ele alnmalarn gerekli klmaktadr.

Bblik-Bahliin Dini-Kltrel Arkaplan

Bblik-Bahlik hareketinin gelitii ortam, 19. yzyl randr. ran bu
asrda ngiltere, Fransa ve Rusya gibi gl devletlerin ekonomik, askeri ve
siyas adan giritikleri yaylma politikasnn odanda yer alan bir lke
oldu. Bu durum, blgenin istikrarszlamasna, siyas ve iktisadi gerilimler
yaamasna yol at. Dahas tarih boyunca hep grlegeldii ekilde, geni
halk kitlelerinin kendilerini bu kt ve aresiz vaziyetten kurtaracak
karizmatik ahsiyetler beklemesine kap aralad. (Flal, 1994, s. 1)
Etnik adan olduka kark bir blge olmasnn yan sra, ran, dini
anlamda da pek ok farkl eilime ev sahiplii yapmaktayd. Bununla birlikte

198

mmiyye ilii halkn byk ounluunun mezhebi konumundayd.

zellikle bu mezhebe mensubiyet ve mmiyye as ierisinde 18. asrda
oluan eyhlik hareketi, Bblik-Bahliin sosyo-kltrel arka plann
oluturmaktayd. Bblik-Bahliin doru anlalabilmesi iin mmiyyenin
beklenen imam anlaynn bilinmesi ve eyhliin mmiyye ierisindeki
konumunun tespit edilmesi gerekmektedir.
Giri ksmnda da dikkat ekildii zere, yaadklar hayal krklklar ve
siyas basklar nedeniyle slm mezhepleri ierisinde mehdilik vurgusunun en
gl olduu mezhep genellikle ilik olmutur. Beklenen kurtarc dncesi, ilkin bu evrelerce dillendirilmi ve on ikinci imam olan Muhammed b.
Hasann gizlenmesiyle birlikte imametin temel esaslarndan biri haline
gelmitir. Buna gre beklenen imam ayn zamanda beklenen kurtarc, yani
mehdidir. Onun bir gn mutlaka dnecei ynndeki beklenti, hakszlk ve
adaletsizlikten yaknan, sosyal hakszlk ve adaletsizlikten muztarip olan i
halk kitlesi iin en byk teselli nitelii tamaktadr.
mmiyye as ierisinde 18. yzyln ikinci yarsnda ortaya kan ve
tarikat nitelii tayan eyhlik hareketi, temelde beklenen gaib imam anlay
zerinde ekillenmitir. Gaybet-i kbr (byk gizlilik) dneminde on ikinci
beklenen imamn manevi nurunu yanstacak ve ona alacak kap anlamnda
kamil bir inin mutlaka var olmas gerektii fikri, tarikatn temelini
oluturmaktadr. Tarikatn kurucusu, ocukluundan itibaren zhd
eilimleriyle n plana kan eyh Ahmed el-Ahsadir. O, Hz. Muhammedin
hakikatinin kendinden nceki peygamberlerde ksmen belirdiini; sonra
bizzat kendisinde (Hz. Muhammed) ve on iki imamda tecelli ettiini; ancak
bu hakikatin bin yl gizli kaldktan sonra imdi kendisinde ve kendisinden
sonra da mridi Seyyid Kazm Retde ortaya ktn ileri srd. Ona gre
imamlar, Allahn varlnn bilgisine alan kaplardr (bb); onlardan sonra
bu bilginin merkezi kamil bir i olarak kendisi ve mridi Kazm Retdir
(Flal, 2004, s. 213). Kamil i olan kimse, imamlarla insanlar arasnda bir
kpr ilevi grmekte ve imamlar gibi masum (gnah ve hatalardan arnm)
bir konumda bulunmaktadr.
eyh Ahmed el-Ahsanin 1825de lmesi zerine, yerine halife tayin
ettii Kazm Ret tarikatn bana geti. O Ahsanin kamil i anlayn,
smailiyyeden mlhem zhir ve btn ierikli kimi yorumlarla daha da
derinletirdi; mehdinin ortaya knn yaklatn, onun fark edilebilmesi
iin insanlarn ruhlarn arndrmas gerektiini, kendisi lmeden de mehdinin
ortaya kmayacan ileri srd. Kazm Retnin bir halife tayin etmeden
lm zerine mritleri, onun vasiyetine uyarak beklenen imam aramaya
koyuldu. (Flal, 1994, s. 10)

Bblik-Bahliin Kuruluu ve Tarihsel Geliimi

Mirza Ali Muhammed tarafndan kurulan Bblik, eyhlik tarikatnn sosyal
miras zerine oturdu. Mirza Ali, bu tarikatn bir yesi ve Kazm Retnin
nde gelen mridlerinden birisiydi. Beklenen imamn ortaya knn artk an
meselesi olduunu ve ancak kendisi ldkten sonra ortaya kacan ileri
sren Kazm Retnin lm, sz konusu beklenen imamla ilgili beklentileri
daha da artrd. Mirza Ali Muhammed tarikatn taraftarlar arasnda oluan bu
beklentiyi kendi amalar dorultusunda iyi kullanmasn bildi. O, Kazm
Retnin grleri nda, kendisinin mehdiye alan kap, yani bb
olduunu ilan etti ve 1844 irazda Bbliin temellerini atm oldu.

199

Mirza Ali Muhammedin, bbln temellendirirken ortaya koyduu yaklamn

arkasnda, Hristiyanlktaki bin yl (milenyum) inancnn yatt gzlenmektedir. Mirza Ali, bin yl hesabn Hz. Muhammedin hicretiyle deil, on
ikinci imamn Kk Gaybete girdii hicri 260 ylyla balatr. Daha sonra son
sefrin hicri 328deki lm ve Byk Gaybetin balamasyla, gib imama
alan kap kapanmtr. Bu kapnn yeniden almas, onun Kk Gaybete
girdii tarihten tam bin yl sonra gerekleecektir. Bu tarih, Mirza Alinin
bbln ilan ettii hicri 1260 (miladi 1844) ylna denk dmektedir.

Mirza Ali Muhammed mehdiye alan bb olduu ynndeki iddialarn

zamanla daha ileri bir noktaya tad. inde bulunduu ortamn psiko-sosyal
durumunu da iyi deerlendirerek kendisinin beklenen mehdi olduunu iddia
etti. Onun bu gr, ran ahlnn baskc politikalar altnda ezilen halk
nezdinde, zellikle de eyhlik tarikatnn sosyal tabannda byk yank
uyandrd. 1845 ylndan itibaren grevlendirdii dler vastasyla iraz,
Tahran, Isfahan ve Tebriz gibi byk ehirlerde taraftar buldu. Daha sonra
hareketin geliim seyrine dorudan katkda bulunacak nemli isimler de bu
srete Bbliin saflarna katld. Bunlar arasnda en dikkat eken isimler,
daha sonra Subh-i Ezel ismini alacak olan Mirza Yahya Nuri ile kardei
Mirza Hseyin Ali ve Zerrintc adyla bilinen mm Selma Fatma bint
Molla Muhammed Salihti.
Mirza Ali Muhammed, hareketin rann byk ehirlerinde taban bulmasndan ald cesaretle iddialarn daha ileri bir boyuta tad ve kendisinin
Allah tarafndan insanlara gnderilen bir peygamber olduunu ileri srd.
El-Beyan ad altnda kaleme ald eserini, bu yeni peygamberliin kutsal
kitab olarak niteledi ve Kurndan stn oluunu temellendirmeye alt. O
kendisinin peygamberlii ile birlikte Kurnn neshedildiini, dolaysyla
slm eriatnn emir ve yasaklarnn kaldrldn ve el-Beyan ile yeni
hkmlerin getirildiini ileri srd. (Flal, 1991, s. 465)
Mirza Alinin bu iddialar, cahil halk kitleleri arasnda belirli lde taban
bulmasna karn, aralarnda yneticilerin ve alimlerin de bulunduu nemli
bir kesimi rahatsz etti. 1850 ylnda Tebriz'de ah Nsrddin'in huzurunda,
lim ve fakihlerle yapt mnazara onun iin bir anlamda sonun balangc
oldu. Bu yzden hakknda soruturma ald ve kfre dt ynnde fetva
verildi. Bu dorultuda bir mddet hapis hayat geirdi; 1266 / 1850 ylnda da
kuruna dizilerek ldrld.
Taraftarlar Mirza Ali Muhammedin lmnden ah Nsrddini
sorumlu tuttular ve 1852 ylnda aha kar baarsz bir suikast giriiminde
bulundular. Tarikatn pek ok yesi bu sebepten ya ldrld ya da srgn
edildi. Mirza Ali'nin rencisi ve mridlerinden olan Subh-i Ezel Mirza
Yahya ve Bahliin kurucusu olan kardei Mirza Hseyin Ali de
hapsedilenler arasndayd; ancak ngilizlerin ve Ruslarn basksyla
ldrlmekten kurtuldular ve Badata srgn edildiler. Halkn istememesi
zerine de nce stanbul'a, daha sonra da Edirne'ye srgn edildiler. Bu
sre, artk Bbliin Bahlie dnt zaman dilimi olmas bakmndan
nemlidir.
Mirza Hseyin Ali, babasnn sarayda grevli olmas dolaysyla zengin
ve standard yksek bir muhitte yetiti. Yirmili yalarda babasnn lmesi
zerine saraydan ayrld ve eitli dini gruplarla dirsek temasna geti.
Bblik bunlardan birisiydi. O kardei Mirza Yahya Nuri ile birlikte 1844
ylnda, kendisiyle hi tanmad halde Mirza Ali Muhammedin grlerini
benimsedi ve Bbliin mntesipleri arasna katld. Bblik zerindeki siyas
basknn artmas sonucu kardei ile birlikte uzun sren bir srgn hayat
yaad. Badaddaki srgn yllarnda Bb Mirza Ali Muhammedin vekillii

200

konusunda kardeiyle anlamazlk yaad. Bunun zerine Badaddan gizlice

kat ve Sleymaniye dana yerleerek iki sene sren bir ile hayat yaad.
Mirza Hseyin Alinin bu gizemli tavr, Bb Mirza Ali Muhammedden
sonra lidersiz kalan Bbler arasnda byk yank uyandrd ve kendisini
hareketin bana geirecek sosyo-kltrel zeminin oluumuna yardmc oldu.
Nitekim Mirza Hseyin iki yllk ile hayatndan sonra Badata dndnde
ummad bir ilgiyle karlat. Bblerin ou onun etrafnda toplanm,
Badad ehri, randan bile ok sayda ziyaretinin aknna uramt. O bu
ilgiyi iyi deerlendirdi ve 1863 ylnda Bahliin temellerini att. Ba-
Rdvan denilen bir yerde Bab Mirza Ali Muhammedin Allahn ortaya
karaca zat eklinde haber verdii kiinin kendisi olduunu syleyerek,
Bbleri kendisine uymaya ard. Onun bu daveti Bbler arasnda genelde
olumlu neticeler verdi; karizmatik yaps nedeniyle de taraftarlarnca
Allahn ululuu, gzellii, rahmeti ve ltfu anlamnda Bahullah olarak
anlmaya baland. Bu niteleme ayn zamanda Bbliliin, artk Bahlik
olarak adlandrlmas sonucunu dourdu. Bblerden onun davetine
uymayanlar da oldu. Kardei Mirza Yahya Nurinin nderliindeki bir kesim
onun iddilarna kar kp Bblii devam ettirdi. Aradaki ayrlk, hareket
ierisinde bir blnmeyi kanlmaz hale getirdi. (Flal, 1991, s. 466)
Mirza Hseyinin Badaddaki faaliyetleri, yerel halk ve alimleri rahatsz
etti. Onlarn yapt ikyet zerine de Mirza Hseyin Ali nce stanbula
ardndan da Edirneye srgne gnderildi. Ancak bu srgn srasnda Mirza
Hseyinin, aralarnda Osmanl devletinin de olduu birok hkmete,
davetine uymay telkin eden mektuplar yazmas Osmanl ynetimini rahatsz
etti. Mirza Yahya Nuri ve taraftarlar Kbrsa, Mirza Hseyin ve taraftarlar
da Akkaya srgn edildi. Mirza Hseyin 1892de, kardei Mirza Yahya da
1902 ylnda ld.
Mirza Hseyinin lm sonrasnda yerine Abdlbah nvanyla halef
tayin ettii byk olu Abbas Efendi hareketin bana geti. 1908 ylnda
Abbas Efendi, meruiyetin ilanyla birlikte Osmanl idaresinin basksndan
kurtulan Bahliin kurumsal yaplanmas ve farkl blgelere yaylmas
noktasnda nemli abalar gsterdi. Bu kapsamda Msr, Avrupa ve
Amerikada kapsaml faaliyetler yrtld. srilin Hayfa kenti, Bahliin
merkezi olarak seildi ve I. Dnya Sava srasnda oluan siyas
konjonktrn de etkisiyle Bahlik faaliyet alann iyice geniletti.
Abbas Efendinin 1921 ylnda lmesiyle, hareketin bana ilk torunu olan
evki Efendi geti. Yann gen olmas ve Amerika Bahlerinden bir
hanmla evli olmas, evki Efendinin Bahliin tm dnyada yaylmas
noktasnda geni kapsaml faaliyetler gerekletirmesine yardmc oldu.
evki Efendi, ocuu olmadndan, Bahliin kendisinden sonra idaresini
ba koruyucular olarak nitelendirdii 27 kiilik yardmc heyetine havale
etti. Onun 1957 ylnda lmesi zerine hareket, srilin Hayfa kentindeki
Umm Adalet Evi (Universal House of Justice) adyla kurulan tekilat
bnyesinde sz konusu yardmclarn kontrolnde varln srdrd.
slmdan ban kopararak bamsz bir dini harekete dnt. Gnmzde
zellikle ran, Amerika, Avrupa, Afrika ve Pakistanda faaliyetlerde bulunan
Bahliin, tm dnyada drt milyon civarnda taraftarnn olduu
kaydedilmektedir (Flal, 1991, s. 4678). Dnya Bahleri, yeni din
zerinde tek karar verici makam olan ve kararlarnda masum addedilen
Umum Adalet Evine gnderecekleri dokuz kiilik st dzey idarecilerini,
kendi blgelerinde ya da lkelerinde yaptklar seimle belirlemektedirler.

201

Bblik-Bahliin Temel Grleri

Bblik-Bahlik slm snrlarn zorlayan bir takm grlere ve yaklam
tarzlarna sahip olmas sebebiyle slm kltrnden kaynaklanan ancak slm
dairesinden kan bir mezhep olarak grlmtr. Ancak mezhebin taraftarlar, Bblik-Bahlii yeni bir din olarak temellendirmeye almlardr.
Mezhebin yeni olarak n plana kard dini hkm ve esaslarn, Yahudilik,
Hristiyanlktan izler tamakla birlikte, temelde slmiyetten alnd
grlmektedir (Flal, 1994, s. 91).
Bblik-Bahliin inan ve ibadet esaslarnn temelinde, kendisini
beklenen imama alan bir kap yani bb olarak niteleyen Mirza Ali
Muhammedin grleri yatmaktadr. Bahullah Mirza Hseyin dneminde
bile onun grleri, herhangi bir eksiltmeye maruz kalmadan varln
korudu. Mirza Alinin grleri evrede ekillendi: O ncelikle beklenen
imama alan kap olduunu iddia etti. kinci aamada beklenen mehdilik
iddiasnda bulundu; son olarak da mehdinin yeni bir peygamber olmas
gerektiini ileri srerek peygamberlik iddiasnda bulundu. Mezhebin esaslar
onun bu bu grlerine paralel olarak her bir devrede farkl bir ierie
kavutu. lk iki aamada daha ok bir slah grnts veren Mirza Ali,
nc evreyle birlikte peygamberlik iddiasnn ieriini dolduracak grler
ortaya att. Ona gre kendi peygamberlii ile birlikte, Kurn ve slm
dininin hkmleri neshedilmitir. Yeni dinin esaslar da el-Beyan adl eserinde ortaya konmutur. El-Beyn, insanolunun bir harfinin bile benzerini
getirmekten aciz kalaca mucize bir kitaptr.
Bb Mirza Aliye gre her bir harfin ve saynn ayr bir zellii ve deeri
vardr. Bu noktada 19 says Bblik ve Bahlikte kutsal kabul edilir. Buna
gre bir yl 19 ay, bir ay da 19 gndr. Mezhep mensuplar her 19 gn
sonunda 19 yoldana ikramda bulunmak zorundadr. Bir Bbnin sahip
olabilecei kitap says 19la snrldr.
Bb Mirza Aliden sonra Bblik, Mirza Hseyin Alinin nderliinde
Bahlik ad altnda devam etmitir. Bahliin ikinci ve nc kuak
temsilcileri sayesinde hareket, hem kurumsallama srecini tamamlam hem
de grleri daha keskin kalplar ierisinde belirgin hale getirilmitir. Bb
Mirza Ali tarafndan ortaya atlan grler, hareketin Bahlik ad altndaki
seyrinde de aynen korunmu, kimi hususlarda baz yeni grler ilave
edilmitir.
Bahlik srecinde eklenen grler, daha ok Bahullah Mirza Hseyin
Alinin eserlerinde dile getirdikleri hususlar olmutur. zellikle onun el-kan ve
el-Akdes isimli eserleri vahiy mahsl olduu iddiasyla kutsal kitap olarak
kaleme alnm eserlerdir. Ayrca Bahullahn, Arapa ve Farsa olarak
vahyedildiini iddia ettii on dokuz sureden ibaret Kelimt- Meknnesinin
yan sra Tarzt, Kelimt- Firdevsiyye gibi kutsal kabul edilen eserleri de
bulunmaktadr.

Bahlere gre Allah, insan idrakinin zerinde olduu iin btnyle

bilinemez. Onun yaratc sfat bir an bile olsun ilevsiz olamaz. Bu yzden
tanr ezeli olarak yaratcdr. Bahler bundan hareketle, dnyann son bulmas ve kyametin kopmasnn sz konusu olamayacan ileri srmlerdir.
Onlara gre cennet ve cehennem yalnzca birer semboldr; cennet Tanrya
yolculuu, cehennem de yoklua gitmeyi simgeler. Peygamberlerin beeri ve
ilahi olmak zere iki vasf bulunmaktadr. Beeri vasflar dorultusunda bir
insann yapmas gereken yemek, imek, uyumak vb. ileri yaparlar. lahi

202

vasflar ise onlar bir anlamda tanr yapmaktadr. Onlarla konumak tanr ile
konumak gibi bir nitelik tamaktadr. Ademden itibaren btn peygamberler, tanr zuhuru olan Bahullah mjdelemek iin gnderilmilerdir.
Ayn ekilde btn dinler de onun geliini hazrlamak iin gnderilmitir;
hepsi de noksandr ve Bahullahn gelii ile birlikte tamamlanmtr.
Bahullahtan sonra da peygamber gelecektir; ancak bu onun zuhurundan
1000 yl sonra gerekleebilecektir. (Flal, 1991, s. 467)
Namaz, zekt, oru gibi slm dininin ngrd ibadetler, Bahlikte de
bulunmakta, ancak farkl bir formatta eda edilmektedir. Buna gre namaz,
kiinin ferdi olarak sabah, le ve akam olmak zere gnde defa Allah
anmasdr. Abdest slmdakinden farkl deildir. badet iin kbleleri,
Bahullahn kabrinin olduu Akka ehridir. Oru, 19. ay olan al aynda on
dokuz gn olarak tutulmaktadr. Orular slm'da olduu gibi deil, sadece
bir perhizden ibarettir. Hac yalnzca erkeklere mahsus olup, Bb Mirza
Alinin irazdaki evinin veya Bahullahn Badadda ikamet ettii evin
ziyaret edilmesidir. Zekat vergi olarak alnmakta olup, mallarn bete birinin
verilmesiyle gerekleir. Cihad Bahlikte yasaklanm bir dini hkmdr
(Flal, 1991, s. 467).
Merikul-Envar adyla dokuz cepheli olarak kurulan ve dnyann yedi
ktasnda bulunan yaplar, Bahlerin ana mabetlerini oluturmaktadr. Ancak
bu yaplar yalnzca mabetle snrl deildir; evresinde sosyal ve eitimsel
faaliyetlerin gerekletirilebilecei eitli organizasyonlar da bulunmaktadr.
ngiltere, Almanya, svire, Trkistan ve Amerika gibi lkelerde Bahlik'le
ilgili yaynlar yaplmaktadr. Amerika'da iki ylda bir Bah World (Bah
Dnyas) adyla yaynlanan bir yllklar bulunmaktadr.

zet
Mehdilik inancnn slm ncesi kkenlerini ve slm dncesindeki yansmalarn deerlendirebilmek.
Tarih boyunca sosyal sarsntlarn ve bunalmlarn yaand dnemler, hep
karizmatik bir kurtarc fikrini n plana karmtr. Bu durum, ierikleri
farkl olsa da btn dinlerde beklenen bir kurtarc dncesinin olumasn
salamtr. Yahudilik ve Hristiyanlk bunun en somut rnekleri olup,
konunun slm dncesindeki tezahrlerine de etkide bulunmulardr.
slmdaki mehdilik anlay, daha ok i evrelerce sahiplenilmi olmasna
karn, Snni evrelerde de karlk bulmutur. ilikte, beklenen on ikinci
imamn bir vasf olmas dolaysyla inan meselesi olarak grlen mehdilik,
Snnler iin bir inan meselesi nitelii tamamaktadr.
Ahmediyye mezhebinin
aklayabilmek.

sosyo-kltrel

arka

plann

ve

oluumunu

Ahmedyye mezhebi, Hint alt ktasnda Mslmanlarn ngiliz idaresinin

basks altnda ezildii ve mehdilik sylemlerinin yksek sesle dillendirildii
bir ortamda Mirza Gulam Ahmed tarafndan kurulmutur. O balangta
Hristiyanlara ve ngilizlere kar slmiyeti savunan bir slah olarak
Mslman evrede ortaya kan bir kimseyken, zamanla sylemini daha ileri
gtrm ve beklenen mehdi olduunu iddia etmitir. Onun yaad zaman
diliminde Hindistan, Hinduizm, Hristiyanlk ve slmiyet olmak zere
dinin birlikte yaad bir blgedir. O kendisinin slmi evredeki mehdilik

203

iddiasn, dier dinlerde de yer alan beklenen kurtarc fikri ile ilikilendirmi
ve her dinin bekledii mehdi olduunu ileri srmtr.
Ahmedyye mezhebinin temel grlerini aklayabilmek.
Ahmedlik, Hint alt ktasnda Snni slm anlay ekseninde ve mehdilik
iddialar erevesinde olumu bir harekettir. Klasik anlamda tam bir mezhep
hviyeti tamamaktadr; nk slm dininin dorudan doruya itikatla ilgili
konularna giren meseleleri hakknda deil, kyamet ve ahir zaman rivayetleri
ile ilgili ikincil derecedeki birtakm hususlar zerinde durmaktadr. Hareketin
temel grleri, Mirza Gulam Ahmed'in mesihlik, mehdilik, nebilik gibi
iddialar evresinde ekillenmitir. mana ilikin grleri Snni mezheplerin
yaklamyla paraleldir. Buna gre iman Allaha, peygamberlerine ve onun
Allahtan getirdiklerine inanp, dil ile ikrar, kalp ile tasdik etmek ve hayrl
iler yapmaktan ibarettir. Ahmedlik, slm'n ibadet ve muamelat konularnda tamamen Hanef mezhebinin yaklamn benimsemektedir. Ahmedliin,
Snn mezheplerle en nemli ayrlk konularndan birisini cihat konusundaki
dnceleri oluturmaktadr. Buna gre silahla cihat devri gemitir. slm'n
yaylmas iin cihat, kalem ve dua ile yaplmaldr.
Bblik-Bahliin
aklayabilmek

dini-kltrel

arka

plann

ve

oluum

srecini

Bblik-Bahlik randa daha ok i slm anlay merkezinde gelimitir.

irazl Mirza Ali Muhammed Bbn kurucusu olduu hareketin arka
plannda mmiyye asnn tasavvufi bir yorumu niteliindeki eyhlik
tarikati yatmaktadr. Mirza Ali, eyhlik tarikatnn lideri olan Kazm
Retinin lmnden sonra geleceini haber verdii mehdi grn merkeze
alarak aamal bir srete hareketini kurdu. O ilkin beklenen mehdiye
alan kap (bb) olduunu iddia etti. Daha sonra kendisinin beklenen mehdi
olduunu ileri srd. En sonunda da yeni bir dinle gnderilen bir peygamber
olduunu iddia etti. Onun lm zerine Bblik ierisinde blnme yaand.
Ancak taraftarlarn pek ou Bahullah olarak isimlendilen Mirza Hseyin
Aliye tabi oldular ve hareket bundan sora Bahlik olarak anlmaya baland.
Bblik-Bahliin temel grlerini aklayabilmek..
Bblik-Bahlik slm snrlarn zorlayan bir takm grlere ve yaklam
tarzlarna sahip olmas sebebiyle slm kltrnden kaynaklanan ancak slm
dairesinden kan bir mezhep olarak grlmtr. Ancak mezhebin
taraftarlar, Bblik-Bahlii yeni bir din olarak temellendirmeye
almlardr. Mezhebin esaslar daha ok Bb Mirza Alinin grleri ve
dnceleri zerine kuruludur. O srasyla, mehdiye alan kap, mehdilik ve
peygamberlik iddialarnda bulundu. En son aamada yeni bir din getirdiini
ve bu dinin kutsal kitabnn el-Beyn olduunu ileri srd. 19 saysna kutsal
bir deer atfedildi ve bu say her eyin temeli kabul edildi. Mezhebin
Bahlik srecinde de Bb Mirza Alinin grleri varln korudu.
Bahaullah Mirza Hseyin Ali tarafndan yazlan el-kan ve el-Akdes isimli
kitaplar vahiy mahsul olduu iddiasyla kutsal kitap olarak grld.
Bahlie gre namaz ferdi olarak gnde defa Allah anmaktan ibarettir.
Oru on dokuz gn olarak bir perhiz eklinde ifa edilir. Hac, Bb ile
Bahullahn yaadklar mekanlar ziyaret etmektir. Bahlie gre,
Bahullahtan sonra da peygamber gelecek, ancak bu onun zuhurundan 1000
yl sonra gerekleecektir.

204

Kendimizi Snayalm
1. Mehdilikle ilgili aadaki bilgilerden hangisi yanltr?
a. Sosyal bunalmlarn yaand her toplumda grlebilmektedir.
b. Yahudilikte beklenen kurtarc, Davud peygamber soyundan gelecek
bir kraldr.
c. ilikte, beklenen on ikinci imamn bir vasf olarak grld iin
nemli bir inan esasdr.
d. Hristiyanlkta beklenen kurtarc, Hz. sann kendisidir.
e. Snnilikte mesih ve mehdi ayn kiiyi ifade etmektedir.
2. Ahmedyye mezhebi iin slm dnyasnda kullanlan en yaygn isim
aadakilerden hangisidir?
a. eyhlik
b. Bblik
c. Kadiyanlik
d. Mirzalik
e. Bahlik
3. Bblik mezhebinin kurucusu aadakilerden hangisidir?
a. Mirza Yahya Nuri
b. Mirza Ali Muhammed
c. Mirza Gulam Ahmed
d. eyh Ahmed el-Ahsa
e. Mirza Hseyin Ali
4. Aadakilerden hangisi Bahlerin kutsal kitaplar arasnda yer almaz?
a. Berhin
b. El-Akdes
c. El-Beyn
d. Kelimt- Meknne
e. El-kan

205

5. Bblik-Bahliin temel grlerine ilikin aadaki bilgilerden hangisi

yanltr?
a. 19 says her eyin temelini oluturmaktadr.
b. Namaz gnde defa Allah anmaktr.
c. Cennet ve cehennem birer semboldr.
d. badetler iin kble iraz ehridir.
e. Cihad yaplmas yasak bir dini hkmdr.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e

Yantnz doru deilse, nitenin Giri blmn yeniden

okuyunuz.

2. c

Yantnz doru
okuyunuz..

3. b

Yantnz doru deilse, Bblik-Bahliin Kuruluu blmn

yeniden okuyunuz.

4. a

Yantnz doru deilse, Bblik-Bahliin Temel Grleri

blmn yeniden okuyunuz.

5. d

Yantnz doru deilse, Bblik-Bahliin Temel Grleri

blmn yeniden okuyunuz.

deilse,

Ahmediyye

blmn

yeniden

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Mehdilik hemen hemen btn dinlerde kendiisni gsteren bir olgudur. Ancak
kavram ifade eden kelimeler, din ve dillere gre deikenlik arz etmektedir.
Mesel ilkel din mensuplarndan saylan Yeni Gine yerlileri, hir zamanda
geleceini bekledikleri kurtarclarnn Mensren olduunu sylerler.
Yahudlik ve Hristiyanlkta mehd kavramn ifade eden kelime Mesh,
Hinduizmde Kalki, Budizmde Maitray, Eski Msrda Ameni, Sabilikte
Praai Siva ve intoizmde Mirokodur. Mazdeist veya Mecusler de
peygamberleri Zerdtn soyundan Saoyant kurtarc olarak
beklemektedirler. Moollar, mezarna kurbanlar adanan Cengiz Hann
Moollar in esaretinden kurtarmak zere, sekiz veya dokuz yzyl sonra
tekrar dnyaya dneceine inanmaktadrlar.
Sra Sizde 2
Hind-Trk mparatorluu'nun zlmesi, Hindistan'da ne merkezi bir
hkmet ve ne de dini bir sistem kuracak ve idare edecek iktidarn kalmay
ve hkmdarlklar arasndaki rekabetler, ngiliz ve Franszlar'a ktann
ilerine mdahale etme frsat verdi. Bylece Hindistan 18. asrn banda
Fransz smrgesi haline geldi. Daha sonra ngiltere burasn Yedi Yl
Savalar (17561763) sonunda Paris Bar ile Fransa'dan ald. ngiltere
Hindistan' tam bir smrge eklinde idare etmekle beraber, bilhassa 18.
yzyldan itibaren yerli halk, ngiliz idaresine kar zaman zaman ok etin
mcadeleler verdi. 1601 ylnda kurulan Dou Hindistan irketi halkn dini

206

inanlarna mmkn olduunca az mdahale eden bir kurum gibi

gsterilmeye allmakla birlikte Hindistan'da byyen dnce, irketin
yava ve emin admlarla btn lkeyi Hristiyanlatrmak amacn tadyd.
Bu dnce lkede 1837'deki ktlk srasnda ksz ve yetim ocuklarn resmi
olarak dinlerini deitirmeye tevik edilmelerine ilikin olaylar tarafndan da
dorulanyordu. Dou Hindistan irketi'nin Hind halkn smren bir politika
izlemesi, ngilizler'in Hindlileri tahamml edilmez ikencelerle smrye
raz olmaya zorlamalar ve halkn iktisadi kmaznn irket asndan hi bir
ey ifade etmemesi, halk bir ayaklanmaya zorlad. ngiliz belgelerinde
Sipahi Ayaklanmas olarak ad geen 18571858 ayaklanmas, yaplan bu
zulmlere kar bir bakaldr niteliindeydi.
Sra Sizde 3
Gnmzde Ahmedliin Kadiyan kolunun banda 2003 ylndan itibaren
Mirza Mesrr Ahmed; Lahor kolunun banda ise 2002 ylndan itibaren Dr.
Abdlkerim Said Paa bulunmaktadr.

Yararlanlan Kaynaklar
Abdulhamid, . (1986), slma Ynelen Ykc Hareketler (Bblik ve
Bahliin yz), trc. M.S. Yeprem-H. Gle, Ankara.
Flal, E. R. (2004), amzda tikadi slm Mezhepleri, zmir.
Flal, E. R. (1991). "Bahlik", Diyanet slm Ansiklopedisi, IV, 464468.
Flal, E. R. (1994), Bblik ve Bahlik, Ankara.
Flal, E. R. (1986), Kdiynlik (Ahmedyye Mezhebi), zmir.
Flal, E. R. (1994), Kdiynlik, Ankara.
Flal, E. R. (2001), Kdiynlik, Diyanet slm Ansiklopedisi, XXIV,
137-139.
Hakyemez, C. (2004), Mehdi Dncesinin tikadilemesi zerine, Gazi
niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2004/1, c. III, say: 5,
ss. 127144.
lhan, A. (1993), Mehdilik, stanbul.
el-Kummi, bn Babaveyh (1978), Risaletl-tikadtil-mmiyye, trc. E.
R. Flal, Ankara.
Sarkolu, E. (2003). Mehdi, Diyanet slm Ansiklopedisi, XXVIII,
369371.
Sarkolu, E. (1997). Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, Samsun.
Van Vloten, G. (1986). Emevi Devrinde Arap Hakimiyeti, a ve Mesih
Akideleri zerine Aratrmalar, trc. M. Said Hatibolu, Ankara.
Yavuz, Y. . (2003), Mehdi: slm nancnda Mehdi, Diyanet slm
Ansiklopedisi, XXVIII, 371374.

207

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

XIX. ve XX. yzyllarda slm lemindeki ihya hareketlerini douran

nedenleri ifade edebilecek,

lk ihyaclarn zerinde durduklar temel meseleleri aklayabilecek,

Gnmz slm dnyasndaki ana dini akmlar tanmlayabilecek,

Vehhabiliin temel grlerini deerlendirebilecek,

Siyasal slmc akmlar arasndaki uzlamac ve radikal eilimleri ayrt

edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Gelenek

Tecdid, Islahat

nklp

Hilafet

slmclk

Modernizm ve adalk

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Modern Trkiyede Siyasi Dnce (letiim Yay.) serisinin slmclk

cildine bavurunuz.

slmiyt dergisinin Trkiyede Din Sylemleri (4/4, 2001) ve Trk(iye)

Dindarl (5/4, 2002) konulu saylarnda yer alan makaleleri inceleyiniz.

208

ada slm Akmlar

GR
XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren slm lemi, siyaset ve iktisat bata
olmak zere hemen hemen her sahada bir gerileme sreci ierisine girdi. lim
ve fikir sahasnda ilk asrlarn dinamizmi kaybolmu, takliti bir anlay
zihinlere hkim olmutu. Olumsuz gidiat durdurmak, Mslmanlar ve
onlarn siyasal iktidarlarn tarihteki ihtiaml dnemlerine geri dndrmek,
yani Mslmanl, Mslmanlar ve onlarn kurumlarn ihya ve slah etmek
iin dnemin baz ilim ve fikir adamlar siyasal ve entelektel faaliyetler
ierisine girdiler. Baz faaliyetler ahsi olmaktan kt ve 20. yzylda slm
dnyasnn dnce ve siyasetinde hayli etkili olan organize hareketlere
dnt. Fakat bunlarn hepsi ayn zelliklere sahip deildi. Bir ksm
Mslmanln geleneksel mirasna tutundu ve yenilenmeye mesafeli durdu.
Bir ksm ise gelenei ciddi biimde sorgulad, hatta reddetti ve modern bir
reformculua giriti. Baz akm ve hareketler ise bu iki tarz arasn
badatrc bir izgi gelitirdi. Sz konusu ada akmlar, hareketler ve
dier oluumlar bu nitemizin konularn oluturmaktadr.
slmn ilk yzylnda nce siyasi, fikri ya da dini cemaatler olarak
beliren ve sonraki yzyllarda mezhepleen Hriciyye, Mutezile, Mrcie gibi
oluumlar da ihya ve slah amal olarak ortaya kmlard. slm Mezhepleri
Tarihi disiplini, tarihte teekkl etmi bu gibi mezhepler yannda ada akm
ve oluumlarn takibini yapmak suretiyle hem slm dncesinin geliimini
izlemekte hem de gnmz Mslmanlarnn sosyal ve siyasi gerekliklerini
grnr ve anlalr klmay ama edinmektedir.

SLM DNYASINDA HYA HAREKETLER

hyac olarak adlandrlan ahsiyet ve hareketlerin ortak gayesi, kitap ve
snnet izgisinden saptn dndkleri slm mmetini bu sahih
kaynaklara geri dndrmek, inan ve dnceleri bidat ve hurafelerden
temizlemekti. Bu gaye ayn zamanda bir yenilenmeyi, tazelenmeyi
hedefliyordu. Bu yzden ihyann yansra yenileme anlamnda tecdid terimi
kullanld. Yine iten ie bir dzelmeyi, bozulanlar onarmay, noksanlklar
gidermeyi amalyordu. Bu manann karl olarak da slah terimi istihdam
edildi.
hya, tecdid, slah faaliyeti olarak bilinen veya daha yaygn ekliyle
slmclk olarak isimlendirilen sz konusu hareketi u ekilde tarif etmek
mmkndr:

209

XIX.-XX. yzylda, slm bir btn olarak (inan, ibadet, ahlak, felsefe,
siyaset, hukuk, eitim vd.) yeniden hayata hakim klmak ve aklc bir metodla
Mslmanlar, slm dnyasn bat smrsnden, zalim ve mstebit
yneticilerden, esaretten, taklitten, hurafelerden kurtarmak; medeniletirmek,
birletirmek, ve kalkndrmak uruna yaplan aktivist, modernist ve eklektik
ynleri baskn siyasi, fikri ve ilmi almalarn, araylarn, teklif ve
zmlerin btnn ihtiva eden bir harekettir (Kara, 1995, s. 9).

Hazrlayc Nedenler
Avrupa merkezli bat medeniyeti, rnesans ve reform hareketleriyle kendisini
byk lde yenilemiti. Hristiyan dogmatizminin toplumsal, kltrel ve
siyasal alanda g kaybetmesi, sanayi devrimini kolaylatrm, bu
gelimeyle bat, teknik ve ekonomik bakmdan slm dnyasna kyasla
byk mesafeler almt. Bu stnlk karsnda Mslman lkeler batl
emperyal devletlerin istilasna maruz kaldlar. 1798de Napolyonun Msr
igaliyle balayan sre, 1852de Hint alt ktasnn ngiliz himayesine
girmesiyle devam etti. Kuzey Afrika lkeleri, Fransa ve talyann igaline
maruz kald. 1882de Msr ngilizlerin eline geti. Osmanl Devleti
kapitlasyon anlamalaryla birok ekonomik imtiyaz batl glere devretti.
Girmi olduu harplerin ve Fransz htilalinin ateledii milliyetilik
hareketlerinin etkisiyle nemli topraklarn kaybetti.
Bu yenilgiler bir taraftan bat emperyalizmine kar dmanlk douruyor,
dier taraftan ise bir zeletirinin elik ettii yeniden istikrara kavumak,
galip devletleri taklit etmekle mmkndr fikrine g kazandryordu.
Batda bulunan elilerin, aydn ve rencilerin arasnda beliren bat
hayranl, bir aalk duygusunu besliyor, kendine yabanclama atmosferi
toplumun nemli kesiminde etkisini gsteriyordu.
Bata pozitivizm olmak zere eitli Aydnlanma ideolojileri eitimli
mslmanlar arasnda reva bulmaktayd. Oryantalizm ve misyonerlik
faaliyetleri mslmanlarn zgvenini ciddi olarak tehdit etmekteydi. Onlar
kendi zlerinden, kltr ve medeniyetlerinden utanr veya en azndan
kukulanr hale getirmekteydi (Kara, 1995, s. 14-5).
Smrge ynetimleri altnda hrriyetlerini kaybetmi kitlelerin bu zararl
cereyanlar karsnda direnmesi hayli zor olsa da ilk slmclar diye bilinen
kimi ahsiyetler, aktivist bir tavrla ilmi, kltrel ve siyasi bir takm
gayretlerin ierisine girdiler. stiklalini kaybetmemi lkelerde de benzer
abalar mevcuttu. ounlukla baskc ynetimlerle idare edilen bu lkelerde
insan haklar, anayasal dzen, eitim reformu gibi modern meseleler, baz
bask ve kstlamalar gslemek pahasna tartlmaya baland.

hyacln/slmcln Temel Meseleleri

a) slm hayata yeniden hakim klma teklifi, slmc aydnlarn
syleminde nemli bir yer tutmaktayd. Mslmanlarn gerilemesinin
sebebi, ou slmcnn kanaatine gre slmn hakikatinden
uzaklalm olmasyd. zm, gerek slma ynelmek, yani
slmlamakt. Bunun iin ncelikle Hz. Peygamber dnemine, dier bir
deyile asr- sadete dnmek ve temel kaynaklara, Kurn ve snnete
bavurmak lazmd. Sonraki grev ise, asr- sadetin ardndan ortaya
km geleneklerin gzden geirilmesi ve slah edilmesiydi. slm
dncesini krelten, mslmanlar yanl yollara sevkeden bidat ve

210

hurafelerin ayklanmasyd. Bu nedenle ihyac hareketler baz modern

aratrmalarda ana kaynaklara dn zellii nedeniyle yeni
seleflik veya slahat seleflik olarak tanmlanmtr.
Yeni seleflik ile daha ok Vehhblikle zdeletirilen ve geleneksel Ehl-i
Hads izgisini srdren gnmz seleflii arasnda ana kaynaklara
dn ortak payda dnda belirgin bir benzerlik ve yaknlk bulunmamaktadr. hyclk/slmclk slm toplumunu modernletirmek adna ykseltilen,
entelektel, rasyonel, bilimci, geliimci, aktivist ynleri ar basan, Mslmanlar birletirici bir ama gden kresel bir siyasi projenin ad iken; geleneksel
selefiyye, daha ok hadis merkezli bir metincilii esas alarak aklc zmlere
mesafeli, dlamac karakteri baskn muhafazakr yaklam temsil etmektedir.

b) slmiyetin modern ihtiyalar karlayacak evrensel bir siyasi-sosyal

muhtevaya sahip olduu fikri, slmclarn sklkla vurguladklar bir tez
olmutur. slmiyetin modern dnyadaki bu kapsaycl, kaynan
kutsaldan almakla birlikte aklla da kavranp temellendirilebilir. Zira
slm, akla uygun bir dindir. Bu nedenle an yeniliklerine kolaylkla
intibak edebilir. Gelimeye (terakki) engel olmad gibi bizzat gelimeyi
emreder. Dinin gelimeye engel olan unsurlar, dine sonradan ilave edilen
gelenein rnleridir. Tutucu balardan kurtulmak ve asli kaynaklar
gelimeci bir dini sistemin hizmetine sunmak iin, Ortaada kapanan
ictihat kaps yeniden almal, yeni hkmler retilmeli, mezhep
taklitiliinin nne geilmelidir (Trkne, zcan, Kutluer, 2001).
c) Mslmanlar baty stn klan ilmi, medeni ve teknik usulleri alarak
kendi toplumlarn kalkndrmak zorundadr. Zaten bat medeniyeti
bugnk yksek seviyesine daha nce Mslmanlardan rendikleriyle
ulamtr. Hz. Peygamberin hikmet mminin yitik maldr, nerede
bulursa onu alr sz referans alnmaldr. Fakat bu yararlanma faaliyeti
semeci (eklektik) bir tarzda yaplmaldr (Trkne, zcan, Kutluer,
2001). Yabanc ideolojiler ve ahlak anlaylar da bu arada alnrsa, bunlar
slmn asli deerlerine uymadndan, bu tarz bir taklit gelimeye deil
ykma sebep olur.
d) Gelenekle hesaplama balamnda slmclar, genel olarak tasavvuf ve
tarikatlara menfi bakmlardr. Tarikatlarn atlet ve miskinlik yuvalar
haline geldii; insan iradesini deersizletirdii; hurafecilii gelitirdii;
takva, tevekkl ve zhd kavramlarn yanl yorumlayarak ilerlemeye
mani olduu iddialar sk sk dile getirilmitir. Bununla birlikte felsefi bir
boyut tamas ve btn dinleri iine alan msamahakr birlik anlay
nedeniyle vahdet-i vcd dncesi baz slmclar nezdinde zel ilgi
grmtr (Trkne, zcan, Kutluer, 2001).
e) slmclar, eitim-retimin slah zerinde nemle durmulardr. Onlara
gre, medrese sistemini deitirmek, slah etmek, pratik hibir faydas
olmayan veya devri gemi dersler yerine gnn ihtiyalarna cevap
verecek konular okutmak, felsefenin ve pozitif bilimlerin tahsiline nem
vermek gerekmekteydi (Kara, 1995, s. 77). Bu hedefler dorultusunda
Seyyid Ahmed Han, Aligarh Mektebini kurmu; Muhammed Abduh elEzher mfredatnn slah iin alm, Said Nurs ise Dou Anadoluda
Zehr Medresesi adyla amay dnd bir yksek retim kurumunu
projelendirmiti.
f) slmclara gre ittihad- slm, yani panslmizm adn da verdikleri
mslmanlarn siyasal birlii, slm leminin geri kalmasn ve smrgecilerin istilasn engelleyecek tek areydi. II. Abdlhamid bunu bir devlet
politikas haline getirdi. Padiahn halife olma imtiyaz tahkim edilerek

211

slm lkelerinin maddi ve manevi desteini celbetmek ve bu sayede

Osmanl devletini emperyalist gler karsnda ayakta tutmak, bu
politikann esas amacyd.
Cemleddin Efgnnin slm birlii ideolojisi ise daha kapsamlyd. Ona
gre, ittihad- slmn, din ba, hac ve hilafet olmak zere dayana
vard. Efgn milliyet faktrn, din ban glgede brakmamas ve kavm
taasubu artrmamas artyla faydal bir unsur olarak ele ald. Irk
eilimlerden uzak, din ban glendiren msbet bir milliyetilikten yana
oldu. Mekke ve Medineyi slm birliinin manevi merkezleri olarak tespit
etti. Mslmanlarn her hac mevsimi bu merkezlerde toplanarak ortak meselelerini grmelerini, aralarnda i blmne gitmelerini nerdi. Hilafet
kurumunu ise bu birliin yegane otorite mercii olarak kabul etti. Ancak bu
hilafet, mmetin katlm ve meveret esas ile yrtlmeli, mutlakiyet braklarak merutiyete geilmeliydi (Karaman, 1994).
g) Kurn ve snnetin belli bir ynetim ekli ortaya koymadn, genel
esaslar belirlemekle yetindiini savunan slmclar, hilafet kurumunu, onu
peygamber vekleti kabul eden geleneksel anlaytan farkl olarak
millete vekalet eklinde takdim ettiler. Bu yeni yaklam halk
egemenliine vurgu yaparak anayasa (knn-i ess) ve vekiller meclisi
gibi yeni kurumlar glendirmeyi hedefliyordu. Meveret, ura, biat gibi
slmi kavramlar ile, bat kkenli demokrasi, parlamento, serbest seim,
kamuoyu gibi kavramlarn arasnda yakn irtibatlar kurularak slmc bir
siyaset ideolojisi kurulmaya alld (Trkne, zcan, Kutluer, 2001).
h) hyc/slmc ahsiyetlerin rettikleri edebiyta bakldnda, yukarda
belirtilen ana meselelerin ilendii eserlerin yansra, temel insan haklarn slm hukuku asndan ortaya koyan, Mslman kadnn toplumdaki yerinin iyiletirilmesini savunan makaleler nemli bir hacmi kapsamaktadr.
Yine oryantalist saldrlara cevap vermek yahut ideolojik ve felsefi nitelikli yabanc akmlarla mcadele etmek gayesiyle ok sayda kitap telif edildi.
Efgnnin bir naturalizm eletirisi mahiyetindeki Dehriyyna Reddiyesi,
smail Fennnin materyalist ve ateist felsefeleri eletirdii Maddiyyn Mezhebinin zmihlli adl almas, slmn bilimsel gelimelere mani olduu
iddiasndaki Ernest Renana kar yazlan reddiyeler ve daha birok eser
konumuz olan edebiytn dikkat ekici mahslleriydi.
Kurn merkezli bir dnce tasavvuruna sahip ihyc alimlerin, ayetleri
tefsir ederken Kurn modern bilimle uyumlu bir kitap olarak gsterme
gayretinde olduklarn anlyoruz. Bu yorum tarz, slmiyetin bilimsel
gelimeleri engelledii ynndeki iddialara bir cevapt. Tantv Cevhernin
el-Cevhir balkl eseri bu tarz tefsirin en bilinen rneidir. Hz. Msnn
nnde dan erimesi haberini Seyyid Ahmed Hann volkanik bir patlama
olarak aklamas, yine Hz. Msnn elindeki asasyla tatan pnarlar
aktmasn Said Nursnin artezyenin iareti olarak gstermesi yahut kularn
att talarla Ebrehe ordusunun helkn Abduhun bulac iek hastal ile
izah etmesi, hissi mucizelerin akllletirilmesi ve bilimsel hale getirilmesi
gayretinin ilgin rnekleri olarak dnemin eserlerinde karmza kmaktadr.

hyaclarn/slmclarn Mterek ve Farkl Ynleri

Yukardaki temel meselelerin ieriinde slmc alim ve fikir adamlarnn
gr birlii halinde olduklarn sylemek mmkn deilse de slmc kimlii tekil eden baz ortak kabullerin bulunduu kukusuzdur. Hemen hemen

212

her slmc isim, slm dininin gelimeye engel olmad, Bat medeniyetine
stnlk salayan unsurlarn esasen Mslmanlardan alnd, Mslmann
srekli alma halinde olmas ve glenmesi gerektii, birlik ve beraberliin
elzem olduu gibi tezleri savunmada sz birlii etmi, Mslmanlar tevhid
prensibi temelinde saf ve salam bir inan sahibi klmak, eitim ve retimi
slah edip taklitilie sava amak, toplumu donuklatran mevcut ahlak
anlayn deitirerek aktif bir Mslman tipi ortaya karmak, yeni ve
kapsaml bir cihat fikri gelitirmek gibi ortak hedefleri benimsemitir. Bu
hedefler erevesinde bidat ve hurafelerin reddi, medrese ve tarikatlarn
slah, yeni bir felsefe anlay ve terminolojisinin gelitirilmesi gibi hususlara
arlk vermilerdir (Trkne, zcan, Kutluer, 2001).
hyac ahsiyetlerin cihat kavram zerine yapm olduklar yeni ve kapsaml
izahlar hakknda bir bilgiye ya da tahmine sahip misiniz?

Dier taraftan, Mesel ihya hareketine nereden balamal sorusuna

verilen slmc cevaplarda nemli farkllklarn olduunu grmekteyiz. Efgnnin bu balamdaki cevab zgrlk ve inklp olmu, mrn lke lke
dolaarak geirmi, gittii yerlerde siyasal faaliyetlere ya bizzat katlarak ya
da danmanlk yaparak mdahale etmiti. rencisi Abduh ise siyasete
mesafeli durmay yelemi, slahat bir mantkla kurumlarn iyiletirilmesi,
eitimde reforma gidilmesi, kabiliyetli renciler yetitirilmesi, dini
dncenin saf hale getirilmesi, dini meselelere modern zmler retilmesi
trnden konular zerine younlamt. Abduhun rencisi Reid Rza ise
hocasnn lmnden sonra onun modernleme yanls slahat izgisini
terkederek, kendisine miras kalan Menr ekoln daha siyasal, ayn zamanda
muhafazakr ve selef bir izgiye yerletirmitir.
slmc ahsiyetlerin hangi arlk ve slupta gelenei sorguladklar veya
ldin mihraklara kar reaksiyoner olup olmadklar, onlarn modernist ya da
muhafazakr olarak deerlendirilmelerinin kstaslaryd. Mesel Ahmed Han
ve Efgnnin ikisi de modernist ve aklc olmasna ramen, Ahmed Hann
natralist grleri, Efgnnin bile tahamml edemeyecei ve reddiye
yazaca derecede ar dzeylerdeydi. Osmanl dnemi slmclarndan
Mustafa Sabri, Said Nursi ve Elmall Hamdinin de muhafazakr
kiiliklerdi. Fakat ilki ictihada kar, ikincisi ictihad yanls olmakla beraber
gnn artlarn elverili bulmad iin muhalif, ncs ise ictihada
taraftard (Kara, 1995, s. 389). Osmanlnn Mustafa Sabri, skilipli tf,
Said Nurs gibi muhafazakr slmclar genellikle Cumhuriyet devrimlerine
muhalif bir pozisyon almlar; modernist olarak vasflanan zmirli smail
Hakk, emseddin Gnaltay gibi isimler ise idarede nemli grevlere getirilmiler, hatta yeni rejimin tasarruflarn savunan bir sylem gelitirmilerdi.

lk hyaclar/slmclar
hyac/slmc dncenin mimarlar ya da ncleri diyebileceimiz baz
sembol isimler zerinde durarak konuyla ilgili bilgilerimizi pekitirebiliriz.

Seyyid Ahmed Han (18171898)

Neseplerinin Hz. Peygambere ulat yolundaki iddiadan dolay seyyid
nvan tayan Ahmed Han, 1817de Delhide dodu. Dini ilimler ve hukuk
tahsili grd. ngiliz idaresi altndaki Hindistanda uzun yllar hkimlik
vazifesinde bulundu. Smrge ynetimine kar 1857de balatlan Sipahi
Ayaklanmas srasnda ngilizlere bal kald iin takdir nianna (Sir) layk

213

grld. 1869da ngiltereye giderek, bulunduu on yedi ay sresinde ngiliz

niversite tekilatn inceledi. lkesine dnnde Tehzbl-Ahlk adyla
aylk bir gazete kararak Mslmanlar Bat kltrne ve ngiliz hkmetine
sndrmak iin aba gsterdi; din ile dnya ilerinin birbirinden ayrlmas ve
dinin her ie kartrlmamas gerektiini savundu. 1877de Aligarhda bir
kolej kurdu. Bu kurum onun lmnden sonra 1920de niversiteye dnt.
1886da Mslmanlar eitim ve siyaset sahalarnda aydnlatmak iin slm
Eitim Konferansn balatt. Hayatnn sonlarna doru ngilizlerden sr
ve ovalye nvanlar alan Ahmed Han 1898de Aligarhda ld.
slmiyetin aklla uzlatn kabul eden Ahmed Han, Avrupa aydnlanma aklcl ile tabiat felsefesinin geni lde tesirinde kalmt. nan
sistemlerini deerlendirirken tabiata uyma ilkesini kabul etmi ve slmn
bu lye en ok uyan din olduu sonucuna varmtr. Kinatn tamamen
sebep-sonu ilikisiyle yrdn ne sren Ahmed Han, dolaysyla
mucize ve kerametleri kabul etmemi, mucizelerle ilgili naslar tabiat
kanunlarna uyumlu ekilde yorumlamtr. Kurndaki dnyevi hkmleri
dinin bir paras olarak grmeyen Ahmed Han, hadislerin kabulnde akl ve
tabiata uyum kriterini getirmi, bu uyumu bulamad hadisleri reddetmitir.
Onun, dinin anlalmasnda Kurnla yetinen bir telakkiye sahip olduu
anlalmaktadr. Fkh, hadis, tefsir ilimleriyle bunlarn prensiplerinin yeniden
mnakaa edilmesi gerektiini, bu bakmdan bir Luthere ihtiya duyulduunu sylemesinden, Ahmed Hann, Protestan reformuna benzer bir hareketin
slm dnyasnda gelimesini arzu ettii hissedilmektedir (z, 1989).
Din ile siyasetin birbirinden ayrlmas gerektiini savunan ve cihanmul
hilafet ynetimine scak bakmayan Ahmed Han, bu dncesiyle, daha sonra
Msrl Ali Abdrrzk (18881966) tarafndan kuvvetle mdafaa edilen laik
slm tezinin bir ncs saylabilir. Aslnda Ahmed Han, tm bu fikirleriyle
ilk slmclar arasnda aykr bir konuma sahip olmutur. Onun dini ihya eden
deil, bilakis tahrip eden birisi olduu ileri srlmtr. Efgn ve Abduh
onu ngiliz smrgeciliine hizmet etmekle sulamlardr. Modern hayata
ynelik zgn slmi bak ve duru gelitirmek yerine, slm modern
hayata uydurmaya almak itham, Ahmed Han dier slmclardan ayran
bir lt olabilir. Yakn dnem slm modernizmi hareketlerinin de maruz
kald benzer ithamlardan, nitemizin sonraki blmlerinde bahsedilecektir.

Cemleddin Efgn (18381897)

Azer, Fars veya Afgan kkenli olduu hakknda iddialar bulunan Cemleddin Efgn, on sekiz yana kadar Kabilde bulunmutur. Afganistann
mehur limlerinden dil, tarih, din, felsefe ve siyaset alannda dersler ald.
Daha sonra ngiliz idaresindeki Hindistana geti. Orada Avrupa bilim ve
edebiyatyla tant. Sonraki hayatnda birok lkeyi dolat. Bazlar birka
defa olmak zere Hicaza, rana, Hindistana, Msra, stanbula, Londraya,
Parise, Rusyaya seyahatler yapt. Bazen ksa bazen uzun sreler kald her
lkede milli ve dini uur uyandrmak, slm lkeleri arasnda salam balar
kurmak, mezhebi atmalar nlemek, g birlii oluturarak smrgecilie
kar mcadele etmek zere siyasi, ilmi ve kltrel faaliyetlerde bulundu.
eitli tekilatlara katld veya kurucusu oldu. Bu srete birka kez
tutukland ve snr d edildi. Talebesi ve dava arkada Muhammed
Abduhla beraber 18831884 yllarnda Pariste kardklar Urvetl-Vsk
dergisi, slm lkelerindeki hrriyet ve slahat fikriytn besleyici bir ilev
grd. II. Abdlhamitin slmc politikalarnn oluumunda ve Yeni Osmanllarn anayasa ve merutiyet taraftarlnda onun brakt tesir byk ol-

214

mutur. Hayata 1897de stanbulda veda eden Efgn, genellikle slmcln

ilk ve asl kuramcs olarak takdim edilmektedir.
Efgnnin slahat programnda slm birlii fikrinin ok nemli bir yeri
vard. Ona gre bu birliin banda mutlaka bir halife bulunmaldr. Ancak
ynetim, mmetin katlm ve meveret usul ile yrtlmelidir. Batnn kr
krne taklidi Efgnye gre asla zm deildir. Ancak bat, g ve hkimiyetin srlarn kefetmi ve bunlar yerli yerinde kullanarak ilerlemitir. Bu
srlarn banda, dzen, sabr ve sebat gelir. Mslmanlarn bu deerleri alp
gelitirmeleri gerekir. Mslmanlara dinleri hususunda taassupkr olmalarn
neren Efgn, bat karsndaki aalk kompleksini anlamsz bulur ve
Ortaan stn slm medeniyetini hatrlatr. Saltanat sistemi, batnlik,
kadercilik, hadis uydurmacl, medrese sisteminin bozuluu, cehalet, amelsizlik gibi etkenlerle medeniyet duraklam, sonra da gerilemeye balamtr.
Bu sreci ilerlemeye doru evirmek, sistemli bir slahat projesiyle
mmkndr (Karaman, 1994).
Efgn slahatta ncelii siyasi almalara vermektedir. O hayatnda,
ynetimden yani tavandan balayp tabana doru inen hzl bir toplumsal
iyiletirmeyi salayacak faaliyetlere ncelik vermitir. Msrda hvn-
Mslimn, Pakistanda Cemaat-i slm gibi siyasal rgtlenmeler, Efgnnin
slahat abalarn tekrarlayan hareketler olarak deerlendirilebilir.

Muhammed Abduh (18491905)

Msrl bir Trkmen ailesine mensup olan Muhammed Abduh, Tantada
balad tahsil hayatn Kahirede srdrd. O srada Msrda bulunan
Efgn ile tant; ondan matematik, felsefe ve kelam dersleri ald. Bundan
sona hocasnn ynlendirmesiyle sosyal ve siyasal konularla ilgilenmeye balad. Bu arada el-Ezherde hocalk yapt, gazetelerde yazd. Urb Paann
ngiliz smrgeciliine kar balatt direni hareketini desteklediinden
dolay srgn cezasna arptrlarak Beyruta gnderildi. 1883 sonlarnda
Efgnnin daveti zerine Parise giderek el-Urvetl-Vsk dergisini kard.
Dergi kapatlnca, Msr ve slm dnyasnn ksa vadeli gayretlerle kurtarlamayaca kanaati pekiti ve Efgnden farkl bir yol izlemeye karar verdi.
Beyruta dnnde, daha ok eitim, kltr ve dnce zerinde durdu,
dinler aras diyalog almalarna nem verdi. Srgn cezasnn affnn
ardndan 1889da Msra dndnde siyasi faaliyetlerini ve Efgn ile
yapt ibirliini azaltt. Bu arada hakimlik grevi ald. Ezher dare
Meclisine ye tayin edildi ve niversite mfredatnn slah iin projeler
gelitirdi. Bunun iin Oxford ve Cambridge niversitelerini ziyaret edip
incelemelerde bulundu. 1905de skenderiyede vefat etti.
Abduhun ana hedefi, ilk kaynaklarndan hareketle dinin anlalmasn
salamak, itikad asr- sadetteki saflna kavuturup onun akl ve ilimle
ilikisini glendirmek, deien dnya artlarnda dinin roln tekrar
etkinletirmekti. ada bir slm dncesi kurabilmek iin modern bat ile
ilikilerin gelitirilmesini dnyor, batdan bilim ve tekniin alnmasn
tevik ederken dine uymayan taraflarndan uzak durulmasn istiyordu.
Abduh, kader meselesinde, insann iradesi ve kesbine Ear anlaytan
daha fazla deer vererek Mturdlie yaklat. Kurnn insanlarn ilmi ve
ahlaki seviyelerini ykseltmek iin indirildiini syledi; onun l ve
hastalara okunan bir kitap haline getirilmesini eletirdi. Dinin anlalmasnda
Kurna merkezi bir rol biip snnetin delaletini byk lde ihmal

215

etmesiyle geleneksel seleflikten ayr dt. Baz ayetleri kendi zamanndaki

bilimsel verilere uygun olarak yorumlamaya alt. Fkhta ictihad savundu.
Fetva ve kazda maslahat prensibinin iletilmesini nerdi. Kutsama kastyla
olmakszn heykel yapmna, apka gibi batl kyafetlerin giyilebileceine,
Ehl-i Kitabn kestiinin yenilebileceine verdii ruhsatlar, dnemin baz
ilim adamlar tarafndan tenkit edildi (zervarl, 2005).
Sz konusu fikriyt ve yntemiyle Muhammed Abduh, siyasal olmaktan
ok kltrel karakterli, tabandan tavana doru bir toplumsal inay ngren
slah hareketlerinin model ald bir nc oldu. Eitim, okullama, basnyayn gibi faaliyetler zerine younlaan, bu faaliyetlerin gelimesi ve zarar
grmemesi iin, deiken nitelikli siyasetten uzak durmay yeleyen
gnmz dini hareketleri ile Abduhun yntemi arasnda bariz benzerlikler
bulunmaktadr. Bu arada Abduhun din anlaynn modern motifler tad
gzden kamamaktadr.
Dini ve siyasi birok konuda Abduhla paralel dnen Tatar alimi ve dnr
Ms Crullah ve mensubu olduu Rusya Ceddcilik akm hakknda Diyanet
slm Ansiklopedisindeki ilgili maddelere mracaat ediniz.

Mustafa Sabri Efendi (18691954)

Tokat doumlu olan Mustafa Sabri Efendi, ilmi kariyerinde Sleymaniye
Medresesinde hadis mderrisliine kadar ykseldi. slm limleri Cemiyetinin reisliini yapt. Damad Ferid hkmetinde eyhlislmlk grevine
getirildi (19191920). Bu srada Sevr Antlamasn savundu ve Anadoludaki Milli Mcadele hareketine kar tedbirler alnmasn nerdi. Teklifi
kabul edilmeyince grevinden istifa etti (Eyll 1920). Bu srete kurucusu
olduu Tel-i slm Cemiyetinde skilipli tf Efendi ve Said Nurs ile
alt. Cumhuriyetin ilanndan sonra yeni ynetim Mustafa Sabriyi muhalif
150likler listesine dhil etti ve 1924de vatandalktan kard.
nce Msra giden Mustafa Sabri Efendi, daha sonra getii ve bir sre
ikamet ettii Gmlcinede kard Yarn dergisinde slm dnyasndaki
batllama hareketini tenkit etti. Kahirede bu sylemini devam ettirdi. Bata
Muhammed Abduh ve Reid Rza olmak zere Ferid Vecd, Mer,
Muhammed Heykel, Ali Abdrrzk gibi baz Msrl lim ve aydnlar, slm
dinini bat dncesi ve deerlerine gre yorumladklar iin ar bir dille
eletirdi. Tecdd hareketlerinde lnn kat inancndayd. Modern
zmler sunan fetvalara, aklclk adna hissi mucizeleri inkr eden
yaklamlara reddiyeler yazmaktan geri kalmad. Fakat slmn bilimle
atmad tezini srarla savundu. nsann fiilleri meselesinde slmclarn
ounluunun meylettii hrriyeti Mutezil ve Mturid grlere uzak
durdu ve cebriyeci bir telakkiyle Earlie yaklat. Kadnlarn tesettrnde
grd geveklikleri yazlaryla nlemeye alt. 1954 ylnda Kahirede
vefat etti (Yavuz, 2006).
Mustafa Sabri Efendi, zellikle Msr dneminde, modern motifler tayan
ve Abduhla sembolleen slmc ekoln karsnda, modernizm kart (antimodernist) muhafazakr bir slmc ekoln kurucu ismi oldu. Dzceli Zhid
Kevser (. 1951), Lbnanl Yusuf Nebhn (. 1932), son dnemde Suriyeli
lim Abdlfettah Eb udde (. 1997) bu ekoln nemli isimleri oldular.
Mustafa Sabrinin rencisi Ahmed Davudolu (. 1983) bu ekol
Trkiyeye tad. Batllama ve laikleme muhalifi sert sylemi, tasavvuf ve
mezhep kartlna dnk ar eletirileriyle bu ekol slmclk dncesinde
farkl bir hatt oluturdu.

216

Osmanl slmcl ve Sonras

Mustafa Sabrinin de mensubu olduu Osmanl slmclk hareketi, ittihad-
slm ad altnda 1870li yllardan itibaren Osmanl devletinin hakim siyasi
dncesi oldu. Islamc olarak bilinen mnevverler bu ilk yllarda siyasette
katlmcl savunan dncelerini II. Abdlhamidin monarik ynetimi
altnda aklama imkan bulamadlar. ktidara muhalif bir grup oluturarak
merutiyet yanls faaliyetler ierisinde oldular. Fikir hareketi olarak
slmclk Osmanl lkesinde esasen II. Merutiyet sonrasnda Srt- Mstakm dergisinin 14 Austos 1908de yayn dnyasna giriiyle balatlmaktadr. Srt- Mstakmden sonra Seblrred, Beynl-Hak, slm
Mecmuas, Volkan gibi dergilerde kmelenen Said Halim Paa, ehbenderzde Ahmed Hilmi, eyhlslm Ms Kzm, Babanzde Ahmed
Naim, Seyyid Bey, Mehmet Ali Ayn, Mehmed Akif, Said Nurs, Elmall
Hamdi, Aksekili Ahmed Hamdi, Mehmed emseddin (Gnaltay) gibi isimler
tarafndan balatlp gelitirildi (Kara, 1995, s. 26-8).
ktidardaki ttihad ve Terakk partisinin Trk milliyetisi bir izgiye
kaymas, slmc gruptan ayrlan Trk bir ekibin 1911de Trk Yurdu
dergisini karmas, Mslman Arnavut ve Arap unsurlarn Osmanl
hkmetine ba kaldrmas gibi gelimeler sonucunda ve I. Dnya Savanda
alnan ar yenilgi ve toprak kayplar sonrasnda slmcln 1920lere
gelindiinde en azndan siyasi alanda pek bir arl kalmamt. Fakat
slmclarn byk blm Milli Mcadeleye destek verdi. Birou ilk
meclise mebus oldu. Cumhuriyete scak baktlar. lerinde saltanatn ve
hilafetin kaldrlmasna destek verenler kt.
Laik devrimlerle beraber Trkiye Cumhuriyetinin yeni ideolojisinin
yerlemesi sonrasnda slmclar farkl tutum ve tavrlar gelitirdiler. Yeni
oluan maarif ve hukuk kurumlarnda, siyasi organlarda ve dini idarede grev
alarak uzlaan slmclar az sayda deildi. Bunlar dnda Mustafa Sabri gibi
muhalifler yurtdnda kalmay tercih etti. Elmall Hamdi (18781942)
gibiler ise uzlete ekilerek mesailerini ilmi almalara hasrettiler. Said Nurs
(18781960) ve Sleyman Hilmi (18881959) gibi isimler de bazen aktif
bazen pasif tarzda cemaatleme gayreti iinde oldular.
19251950 arasnda slmc aydnlar fikri mesailerini daha ok slmn
iman, ibadet, ahlak konularnda harcadlar. Mevcut sistem iinde dini
kimliin korunup gelitirilmesine, maddi ve manevi kalknmann birlikte
gerekletirilmesine katkda bulunmaya altlar. Alternatif bir slmc
siyaset ideolojisi ve projesi retimi peinde olmadlar.
1950lerde balayan demokratik gelimeler sonrasnda ise, o dneme
kadar oluan birikimin siyasete tanmas ve dini deerlerin sosyal ve siyasi
projelerde yer bulmas sreci balam oldu. 1960lardan itibaren gnmze
kadar Hasan el-Benn, Seyyid Kutub gibi hvn- Mslimne mensup
liderler ile Ebl-Hasan Nedv, Mevdd gibi Hint blgesi bilginlerinin, ranl
i melliflerin ve Seyyid Hseyin Nasr gibi gelenekselci, Fazlurrahman gibi
modernist dnrlerin eserleri youn ekilde Trkeye evrilmi, bu
kitaplar ve Necip Fazl, Nurettin Topu, Sezai Karako gibi yerli
dnrlerin eserleri, slmc olarak tanmlanan aydnlarn fikri eilimlerini
farkl biimlerle de olsa etkilemi, ayrca slmcln siyasallamas srecini
hazrlamtr (Trkne, zcan, Kutluer, 2001).

217

GNMZ SLM DNYASINDA ANA DN

AKIMLAR
nitemizin bu blmnde, gnmz slm dnyasnn byk akm olan
gelenekilik, slahatlk ve modernizmi, bunlarn tekilat veya ahs temelinde nemli temsilcilerini ve bunlarn grlerini deerlendirmeye alacaz.
Sz konusu akmlarn kesin hatlarla birbirlerinden ayrldn syleyemiyoruz.
Aralarnda mutlaka benzerliklerin olduunu, geikenliklerin yaandn
gryoruz. Geleneki yaplarda slahat eilimlere veya slahat yaplarda
gl modernist motiflere sklkla rastlyoruz. Fakat bu benzerlik ve
geikenliklere ramen, mevcut dini, siyasi ve kltrel oluumlarn sz ve
icraatlarna ve tabii ki tarihsel kklerine bakarak l bir snflamann
yaplmasnn ve bu snflarn kendi altlarnda detaylandrlmasnn mmkn
olacan dnyoruz.

Geleneki Oluumlar
Bir toplum veya toplulukta eskiden kalm olmalar dolaysyla saygn
tutulup kuaktan kuaa iletilen, yeler arasnda manevi balar glendiren,
zgven kazandran ve belli bir yaptrm gc olan bilgiler, adetler,
davranlar, alkanlklar, szl ya da yazl kltrel kalntlar gelenei oluturmaktadr. rnein mezheplerin, tarikatlarn, medrese tedrisatnn kendilerine zg gelenekleri bulunmaktadr. Bunlar mmet veya slm gelenei
denilen geleneksel ana yap ierisinde nemli bir ksm oluturur.
Gelenek birikimi iinde shhatli unsurlar yannda shhatsiz, temelsiz,
marazi unsurlar da tabii ki bulunacaktr. Gelenekilik, muhafazakr bir
tutumla shhatli-shhatsiz ayrmna ok itibar etmeden, sadece mslmanlar
arasnda intikal etmesi zelliini dikkate alarak gelenein srdrlmesini,
yaanmasn ister. Geleneki oluumlarn liderleri ounlukla eyh, stad,
mevlna, lim, imam gibi lakaplarla anlrlar ve geleneksel dini eitim alm
kiiler arasndan karlar. Silsile sistemi bu yaplarda bugn gemie balar.
Ayrca gelenek iinde baz mertebeler olumutur ve bu hiyerariye saygl
davranlar beklenir. Yaplanmada erkek egemen bir alma sistemi
mevcuttur. Meseleler karsnda akl olanlardan ziyade nakl zmler tercih
edilmektedir. Gnmz slm dnyasnn en nemli geleneki yaplar, selefi,
tasavvufi ve medrese kkenli olanlardr.

Selef Gelenee Yaslanan Oluumlar ve Vehhblik Hareketi

Hz. Peygamberin bir hadisinde en hayrl nesiller olarak belirtilen, sahbe,
tbin ve tebe-i tbin neslinin, yani selefin (kelime anlamyla ncekilerin)
anlam ve yaam olduu ekilde slmiyeti anlamak ve yaamak hedefi,
selefi akma ismini veren asl motiftir. Dolaysyla halefin, yani sonraki
nesillerin, Kurn ve snnetten uzaklaarak aklilemi dini metotlar,
dorudan naslara bavurmak yerine itikadi ve fkhi mezhep kurucularna tabi
olmalar, hadislere dayal zhd ve takva hayatn yaamak yerine tarikat
retileriyle btnlemi dini hayatlar, Selefi akmca bidat ve dalalet olarak
vasflanmaktadr. Bu nedenle Selefler, kendilerini Ehl-i Snnetin yegane
temsilcileri olarak grmektedirler. Frka-i nciye (kurtulua eren topluluk),
ehl-i istikmet (doru yolun mensuplar) veya tife-i mansra (ilahi yardm
haketmi grup) isimlerini ayn sebeple kendilerine uygun bulmaktadrlar.
Dorudan hadislere tabi olarak dini yaadklar iin ehl-i hadis, ehl-i eser,
ehl-i ittiba sfatlar da bu akmca benimsenmi dier adlardr.

218

Konuyu daha iyi kavramak iin 4. nitedeki Ashb- Hads ve Seleflik

blmne bavurunuz.

Vehhabiyye ise gnmzde genellikle selefi olmayanlar tarafndan selefi

akmlar iin kullanlmakta olan mehur bir adlandrmadr. slmiyetin ilk
asrna kadar tarihi geriye giden Ehl-i Hadis gelenei zerine Vehhabilii tesis
eden kii Muhammed b. Abdlvehhabtr (17031792). Arabistann Necd
blgesindeki Uyeynede, ehrin Hanbel kadsnn olu olarak dnyaya gelen
bn Abdlvehhb, Mekke ve Medinedeki tahsilinden sonra memleketine
dnd ve nce Hureymilda, daha sonra Uyeynede fikirlerini yaymaya,
onlar kitaplatrmaya balad.
Dnce: bn Ablvehhba gre iman; tasdik, ikrar ve ameldir. Artar ve
eksilir. Allahn ztna ve tm sfatlarna Kurn ve hadislerde haber verildii
zere inanmak gerekir. Mteabih ayetleri ve haber sfatlar tevil etmek caiz
deildir. Tevhid inancnn rububiyet, uluhiyet ve amel ile ilgili boyutlarndan
ulhiyet tevhidi zerinde nemle duran bn Abdlvehhb, efaatin sadece
Allahn izniyle ve ahirette olacan sylemi, Hz. Peygamberin ve onun
sahblerinin ruhlarndan ya da veli bir zttan bu dnyada efaat beklemenin
irke sebep olduunu belirtmitir. Ayn ekilde, Allaha dua ederken
dileklerin kabul iin Hz. Peygamberi ve velileri arac klma manasna gelen
tevessl de eletirmi, bunu cahiliyye Araplarnn putlar arac klmalarna
benzeterek irk tehlikesine dikkatleri ekmitir. Trbe, mezar ziyaretlerinde
yaplan dualarda lm bir ahs efaat ya da arac klma ihtimali
bulunduundan, kabir banda namaz klmak, dua etmek gibi amelleri bn
Abdlvehhab yine irk kapsamnda deerlendirmitir.
bn Abdlvehhb, lm eyhle irtibat kurmak anlamndaki rbta, ondan
yardm dilemek anlamndaki istimdd benzeri tasavvuf davranlar ulhiyet
tevhidine zarar verdii iin eletirmitir. Tasavvufun bilgi edinme yolu olan
mkefe de ona gre gvenilmez bir yntemdir. Bir mride balanarak dini
hayat yaamak insan irke gtrebilir. a mezhebini de benzer bir bakla
deerlendiren bn Abdlvehhb, Ehl-i Beyte ve onlarn makam ve
trbelerine gsterdikleri ar hrmetlerini, baz sahbleri tekfir ve telinlerini
ve sahih snneti inkrlarn ne srerek ilerin irtidad kfrne dtklerini
iddia etmitir.
Tevhid inanc bn Abdlvehhba gre mutlaka amellere yansmaldr.
man ile amel bir btndr. irk ve bidat trnden amelleri ileyenler hakiki
mmin saylmazlar. Kurn ve snnette olmayan, sonradan ortaya kan dini
inan ve amelleri ifade eden bidat, Vehhbilikte ok ne kan bir kavramdr. Siyasi, itikadi mezhepler, tarikatlar, kelam ve felsefeyle meguliyet bidat
olarak telakki edilmitir. irke kap aralayan trbelerin inasna ilave olarak,
mescitlere kubbeler ve yksek minareler yapmak, ilerini sslemek bidat
kabul edilmektedir. Hz. Muhammedin mevlidini ve dier kandil gecelerini
kutlamak, Kurn ve hadislerde gemeyen dua ve zikirleri tekrarlamak,
Kurn makam ve teann ile okumak, mevlid okutmak, tesbih kullanmak
yine bidat kapsamnda deerlendirilmektedir. Ttn ve kahve mskirt
cinsinden sayldndan haram addedilmitir.
Gerek tevhidin kalplere yerlemesi, irk ve bidatn tm eitleriyle
gnllerden ve cemiyetten izalesi iin iyilii emretme ve ktl
yasaklama prensibinin iletilmesini lzumlu gren bn Abdlvehhb, bunu
lim, adil, otorite ve g sahibi bir yneticinin mslmanlarn banda olmas
artna balar. Byle bir imama biat etmek tm mslmanlarn boyunlarna
bortur. Bu imam toplumu eriata gre ynetir. limler, iyilii emretme ve
ktl yasaklamada imama yardmc olurlar. Tebli, vaaz, nasihat, ikaz,

219

mnazara, mnakaa usulleriyle bu vazife yerine getirilir. Eer insanlar hala

irk ve bidatlardan vazgemiyorlarsa, imamn izni ve salad kuvvetlerle,
gerekirse savalarak ktln giderilmesine allr.
Sz konusu anlay dorultusunda Vehhbler, cihat ad altnda Osmanl
Devletine, Hicaz hkmetine, ilere ve dier rakiplerine kar scak bir
mcadele yrtmlerdi. Bu srete, kendileri gibi dnmeyen mslmanlar tekfir etmede acelecilikleri, iddet uygulamalar, igal ettikleri
yerlerde halk zerindeki basklar, onarlmaz tahripleri, Vehhbileri sanki
apayr bir mezhep gibi tarihe yanstmr. Mslmanlar tekfir ederek
canlarn ve mallarn helal saymalar nedeniyle Hriclikle vasflanmlar,
trbe ve kabirleri tahrip etmeleri nedeniyle mezar ykclar olarak adlandrlmlar, fkh mezheplerine bal medreseleri kapatmalar, tarikat faaliyetlerini yasaklamalar, ktphanelerdeki fkh ve tasavvuf eserlerini
yakmalar nedeniyle mslman kamuoyunun fkesini kazanmlard.
Bu aklamalar nda Vehhablerdeki Osmanl aleyhtarlnn nedenleri
hakknda bir deerlendirme yapabilir misiniz?

Tarih: Muhammed b. Abdlvehhb, yukardaki fikirleri dorultusunda

etrafnda taraftar toplamas ve baz ar faaliyetleri nedeniyle Uyeyneden
kartlnca bugnk Riyad kentine bitiik Diriye kasabasna gitti ve orann
reisi olan Muhammed b. Suudun himayesine girdi. Bu iki insan arasnda
1744 ylnda siyasi bir szleme gerekleti. Bu szlemeye gre bn
Abdlvehhb, siyasi lideri olarak Muhammed b. Suuda biat etmekte, bn
Suud da bunun karlnda bn Abdlvehhbn dini daveti iin gerekli siyasi
ve askeri gc salama grevini stlenmekteydi. Anlama meyvelerini verdi
ve bn Abdlvehhbn ld 1792 ylna kadar tm Necd topraklar
Sudlerin hkimiyetine girdi.
Vehhb-Sud kuvvetleri 1802de Kerbelaya baskn dzenlediler. ki
binden fazla iyi kltan geirip Hz. Hseyinin trbesi iindeki deerli
eyay ganimet alarak Diriyeye dndler. 18031805 arasnda ise Osmanl
Devletinin elindeki Hicaz ehirlerini ele geirdiler. Mekke ve Medinede
bata Bak kabristanndakiler olmak zere birok trbe ve mezar tahrip
ettiler. Osmanl emrindeki Msr Valisi Mehmet Ali Paann ordusu 1812
1813 yllarnda Hicaz geri ald. 1818 senesinde de Necde girerek Vehhb
bakenti Diriyeyi igal etti.
1822de ve uradklar dier bir bozgundan sonra en son 1902de Necdi
yeniden ele geiren Sud-Vehhb kuvvetleri, Necd hvn ad verilen
Vehhb bir tekilatn salad askeri gle 19241925 yllarnda Hicaz
ehirlerini tekrar hkimiyetlerine geirdiler.
Vehhblik hakknda daha geni bilgi iin Mehmet Ali Bykkarann hvandan
Cheymana Suudi Arabistan ve Vehhabilik adl kitabn okuyunuz.

Etkisi: Arabistan haricindeki mslmanlar zerinde Vehhbliin tesiri

daha ok 20. yzylda gerekleti. Gelien ulam ve iletiim imknlar, farkl
lkelerdeki deiik cemaat ve kurulularn Necd ulems ile irtibatlarn
kolaylatrd. Hindistan-Pakistan Ehl-i Hads cemaati ile Msrdaki EnsrisSnnetil-Muhammediyye cemiyeti bu oluumlarn en eskileri olarak kayda
deer. Nijeryada zle cemaati, Malide Subbanu hareketi, Moritanyada
Mceydir ekol, Mlik medreselerine ve tarikatlara kar durularyla Bat
Afrikada Vehhbliin temsilcileri oldular. Dier slm lkeleri ile Avrupa
ve Amerikadaki eitli davet tekilatlar, yaynevleri, cami vakflar ve
renci dernekleri kendi blgelerinde Vehhb retilerin propagandasn

220

stlenmi durumdadrlar. Bat kltr aleyhtarl sz konusu kurulu ve

cemaatlerin en bariz zelliidir. Bu aleyhtarl siyasi alanlarda ve militer
usllerle yrtmeyi hedefleyen, batl kaynaklarca cihdler diye nitelenen
Vehhblik etkisindeki bykl kkl iddet yanls organizasyonlar da
varlklarn srdrmektedirler. Cezayirde Cemats-Selefiyye lid-Dav
vel-Kitl, Endonezyada Leger-i Cihd bu eit tekilatlardandr.

Medrese Geleneine Yaslanan Oluumlar

Mslman lkelerde orta ve yksek retimin yapld, kkleri 11. yzyla
dayanan medreseler, 19 ve 20. yzyllarda slm dnyasnda birok dini akm
ve tekilatn doum yerleri olmulardr. Bu geleneksel dini eitim kurumlar,
pozitif ve akl bilimleri de kapsayan modern programlarla dini eitim veren
lise dzeyindeki okullarn veya yksek ilahiyat fakltelerinin alternatifi
olarak varlklarn slm leminde hala srdrmektedirler. Mderrislerden
talebeye inen bir hiyerarik sistemin hkim olduu medreselerin birounda
mezheb eitim-retim esas alnmaktadr. Sarf, nahiv, akaid, tefsir, hadis,
fkh, usl- fkh gibi daha ok nakle dayanan ilimler yannda muhakeme ve
dnceyi gelitiren felsefe, mantk ve matematik de esasen medreselerin
mfredatnda bulunmasna ramen, bu ideal denge tarihi srete genellikle
akli disiplinler aleyhine bozulmutur. Bilhassa Anadolu ve Hint blgesindeki
Hanef ve fi medreselerinde grlen nemli bir zellik, mderrislerin
birounun ayn zamanda tasavvuf erbab ve tarikat mensubu olmalaryd.
Nakibendliin bilhassa Hlidiyye kolunda medrese ile tarikatn ok sk
ibirlii bulunmaktadr. Medrese geleneine yaslanan oluumlarn en tipik
rnei Hint alt ktasnn Diyobendiye cemaatidir.
Diyobendiye cemaatinin kkeni 1866da Delhinin 150 km. kuzeyindeki
Diyobend kasabasnda Muhammed Ksm Nnevtev ve Reid Ahmed
Gangh tarafndan kurulan Diyobend Drlulmudur. 1857deki Sipahi
Ayaklanmasnda ngiliz smrgeciliinden byk yara alan mslmanlarn
eitimine arlk verilmesi gerektiini dnen bir grup alimin nclnde
balatlan ve Hint alt ktasnn neredeyse tamamna yaylan, ayrca dier Asya
ve Uzakdou Mslmanlar tarafndan da rnek alnan bu medrese hareketi,
Ehl-i Snnet esaslar ve Hanef fkhna gre retimi esas almtr. Eitimretim yannda Hindistann bamszlk mcadelesinde nemli rol oynam,
ngilizlerle ibirlii yapmam, bazen aktif bazen pasif tarzda bir direni
ortaya koymu, Osmanl hilafetini tanyarak Osmanlnn ayakta kalma
davasn her alanda savunmutur.
Diyobend ulemsnn zellikle zerinde durduu husus, slmn tm
yabanc unsurlardan arndrlmasyd. Bundan dolay, itikadi sapmalara,
Hinduizmden kaynaklanan batl inanlara iddetle kar kmlar, asli
kaynaklardaki esas ve uygulamalar zerine kurulu bir hayat tarz olarak
slm anlamlar ve zamana bal deiikliklere pek nem vermemilerdir.
Drlulmda ilk zamanlar felsefe, mantk gibi ilimler okutulurken 1880den
sonra bunlar mfredattan karlmtr. Nakbendliin etkin olduu
Diyobend medreselerinde hocalarla talebeler arasnda ok defa eyh-mrid
ilikisi sz konusudur. Fakat Diyobendler, tarikat bir taklit anlayyla deil,
bir eitim ve yaama biimi olarak ele almlar, medrese mfredat iinde
tasavvufi eitime de yer vermilerdir (zcan, 1993).
Diyobend medreseleri, slm lemindeki dier benzeri oluumlar gibi,
kurumun ihtiyalarn vakf yoluyla halkn balarndan karlamaktadr.
Bandan gnmze kadar Hindistan dndan ok sayda mslman

221

rencinin bu medreselerde eitim grdkleri bilinmektedir. Bugn Pakistan,

Hindistan ve Afganistanda Diyobend medreselerinin saysnn on binlere
ulat tahmin edilmektedir. Ayrca bu hareket, kurmu olduu siyasi
partilerle bu lkelerde politik alanda da etkin olmay hedeflemektedir.
Cemaat-i Tebli, kkeni Diyobendlie dayanan ve bugn kresel apta
faaliyetleri olan bir cemaattir. 1926da Delhinin gneybatsndaki Mevatta
cemaati kuran Mevlna Muhammed lyas Kandehlev, Diyobend Drlulmu
mezunudur. Medrese faaliyetlerini halkn slah iin yeterli grmeyen
Mevlna lyas ve olu Mevlna Yusuf, bugn cemaat mensuplarnn btn
dnyada uyguladklar tebli yntemlerini gelitirmilerdir.
Cemaatin alt prensibinden birisi olan tefr-i vakti, yani tebli yapmak
iin dnyevi ilerinden gnll olarak zaman ayrmay taahht eden kiiler
cemaate alnr ve eitilerek bir tebli grubunda grevlendirilir. Vaktin
tasadduku anlamndaki bu ilke uyarnca cemaat yesi, tebli iin krk gnn
ayrarak, kap kap, ehir ehir, lke lke dolap zamanndan, parasndan ve
rahatndan fedakrlkta bulunacak, bylece Hz. Peygamberin izinden gitmi
olacak ve hizmetlerinin karln almay ahirete brakacaktr.
Balarnda birer emirin bulunduu onar kiiden oluan tebli gruplar, ile
ya da mihnet ad verilen vazifelerine ktklarnda genellikle camilerde
toplanp tebli yaparlar. Resmi yelik sistemleri, brokratik organizasyonlar,
hususi brolar yoktur. yelere titizlikle siyasetten uzak durmalar ve bata
Hayts-Sahbe olmak zere cemaat mensubu birka alimin kitaplarndan
bakasn okumamalar tavsiye edilir. Gayr-i mslimler arasnda tebli
almas yapmazlar, dergi ya da akademik yaynlar tebli arac olarak
kullanmazlar. lerinden, Mslmanlarn karlat ada sorunlara
zmler sunabilecek herhangi bir aydn ve alim yetitirememilerdir. Btn
bunlara ramen Cemaat-i Tebli gnmzn en nemli uluslararas slmi
hareketlerinden birisi olmaya devam etmektedir (Ahsan, 1993).
Tlibn, renci anlamndaki tlib szcnn ouludur ve Pakistan ile
Afganistandaki geleneksel Diyobend medreselerinde dini eitim gren
rencilere verilen isimdir. 1979 Sovyet igaline kar balatlan scak
mcadelede yer alan ve byk yararllklar gsteren medrese rencileri,
Sovyet ordusunun 1988de ekilmesinden sonra medreselerine dnmlerdi.
Fakat igalden sonra Mslman gruplar arasnda bagsteren i sava
Afganistan istikrarszlatrnca, tliban medreseden kt ve rgtlenip
silahlanarak 1995 ylndan itibaren lkenin byk blmn ele geirdi. 11
Eyll 2001 New York saldrlarndan sorumlu tutulduu iin ABD ve NATO
tarafndan bertaraf edilen Tlibn, tekrar toparlanarak sadece Afganistanda
deil, Pakistann kuzeyindeki Serhad eyaletinde hem askeri alanda hem de
halk tabannda nemli bir gc elinde tutmay srdrmektedir.
Tlibn hareketinin, kendilerinden olmayanlar dlayc, baskc, dar
grl ve iddete dayal fikir ve uygulamalarna bakldnda, Hric
zihniyet yapsnn bu oluum zerinde etkili olduu grlecektir. Oysa
Tlibn, Hanefdir. Daha ok nakilci ekollerde grlen inan ve davran
modellerinin Haneflik gibi akllii nemseyen bir ekoln mensuplarnda
gzkmesi enteresandr. Sovyet kart mcadelede Arap lkelerinden gelen
selef-merep mcahitlerle yaplan kader birlii ve zaferin sonrasnda yine
selef kurululardan Tlibn hareketine gelen maddi yardmlar, yle
anlalyor ki selef gelenekilik ile Tlibn etkileime geirmi, onlar baz
ortak paydalarda birletirmitir. Tlibn medreselerinde Hanefliin sadece
klasik mezhebi metinler zerinden okutulmas ve bu fkhn ada meseleler

222

ile irtibatnn kurulmamas, gelenek-metin merkezli bir zihniyeti ortaya

karm, bu zihniyet ise daha medeni ve barl zmler bulma yolunda
Tlibna tm kaplar kapatmtr.

Tarikat Geleneine Yaslanan Oluumlar

nsann zikir ve riyazet yoluyla manevi dnyasn her trl gnah ve kt
huydan arndrmasnn, benliini ahlak bakmdan ykseltmesinin ve bylece
Allahn rzasn kazanmasnn bir metodu olan tasavvuf, tarihi sre iinde
tarikat ad altnda kurumsallaan yaplarda yaanmaya ve yaatlmaya
allmtr. Tasavvuf ve tarikatlar, slmiyetin en kuvvetli geleneklerinden
birisini oluturmaktadrlar. Medrese geleneinde nasl alimler-hocalar silsilesi varsa, tarikatlarda da geriye doru Hz. Peygambere kadar ulaan
eyhler-mridler silsilesi bulunmaktadr. Mertebeler de, gavslar, kutublar,
abdallar, yediler, krklar, eyhler, derviler olarak ekil almaktadr. Bunlar
zel bir gelenee yaslanmann ok nemli unsurlardr.
Bata fkh olmak zere zhir bilgi geleneinin kurumlar olan medrese
ile, iar, kef ya da btn bilgi geleneinin kurumlar olan tarikatlar arasnda
slm dnce tarihinde doal bir rekabet ve ihtilaf yaanmtr. Fakat bu
gerilimi asgarye indiren hatta iki gelenek arasnda ibirlii gelitiren
yaplanmalar da olmu ve bunlar toplumda nemli baarlar da elde etmitir.
Yukarda konusu geen Diyobendiye cemaatinde ve daha belirgin ekilde
Anadolu, Suriye, Irak ve Kafkaslarda etkin Nakliin Hlidiyye koluna
bal tarikatlarda bu zellii grmek mmkndr.
Bu tarikatlarn birou gnmzde sadece tasavvuf terbiye veren bir
kurum olma boyutunu aarak, mensuplarn her ynden kuatan ve gnlk
hayatn birok sahasnda faal olan modern dini hareketler konumuna
gemilerdir. Sahip olduklar byk ticari irketler, eitim kurumlar, yardmlama vakflar, grsel ve yazl medya kurulular, hatta siyasi partileriyle toplum hayatnda olduka fonksiyonel bir grev icra etmektedirler.
Tarikat geleneine yaslanan oluumlara, Hint alt ktasnn en byk dini
tekilatlarndan birisi olan Birelviye zgn bir rnek olabilir.
Birelviye cemaati adn, kurucusu olan Ahmed Rza Han Birelvden
(18561821) almaktadr. Bu cemaatte de Diyobendiyede olduu gibi
medrese-tarikat birliktelii mevcuttur. Farkllk u ki, Diyobend dncede
medrese gelenei baskn iken Birelviyede tarikat gelenei baskndr. Ahmed
Rza Han 1877de Kdir eyhi Mrhervye intisap ett. leriki yllarda da
baka meyihten itiye, Shreverdiye ve Nakibendiye iin el alarak tarikat
adabn rendi.
Hz. Muhammedin Allahn nurundan bir nur olduunu sylemesi, yine
Hz. Peygamberin gemi ve gelecekle ilgili gayb bilgiye sahip olduunu
ileri srmesi, vefatndan sonra da her yerde hzr ve nzr olduunu, dnya
hayat gibi bir hayatnn bulunduunu, bu zelliiyle dnya ilerine her an
mdahale edebildiini iddia etmesi, Hz. Peygamberde bulunan tm bu
zelliklerin evliyda da bulunabileceini bildirmesi Ahmed Rza Hana kar
Hint ulemsnn ciddi tepkisine yol at. O da, bata Diyobendiye ve Ehl-i
Hadis cemaatlarna kar byk bir karalama kampanyas balatt. Grlerinden dolay onlar Vehhb olmakla sulad ve tekfir etti. Bu ztlama ve
ayrlklar gnmzde de yzyl ncesindeki younluunda devam etmektedir.

223

Birelvler kendilerine Cemaat-i Ehl-i Snnet adn vermektedirler. Snn

hadis klliytna byk bir inanla sahip kmaktadrlar. Ancak ihtiyatsz
yaklamlar dolaysyla, muhaddislerce zayf ve uydurma saylan hadisleri
iman konularda delil olarak kullanmaktadrlar. Grkemli mevlid kutlamalarna, trbelerin ihya ve inasyla kabir ziyaretlerine ayr bir nem atfetmektedirler. Ahmed Rza Hann arkadalar ve mridleri gerek onun salnda
gerekse lmnden sonra asla onun nne gemeye almamlar ve onun
klesi (abdr-Rz, ubeydr-Rz) olmakla iftihar etmilerdir. Bugn
Pakistan camilerinin yarsna yakn Birelv hocalar tarafndan idare edilmektedir. Hanef mezhebine gre eitim veren medreseleri bulunmaktadr. Basn,
yayn faaliyetleri ve siyasi organlaryla bu cemaat, genellikle dk eitim
seviyesine sahip kesimlerden oluan mensuplarnn says dikkate alndnda
Hint alt ktasnn belki de en byk cemaati olma yolundadr (Birk, 2001,
s. 178-186).

Islahat Oluumlar
Islahat, genel olarak herhangi bir kurumda, uslde ya da devlet dzeninde
eskimi, bozulmu ya da aksayan yanlar dzeltmek, iyiletirmek, eksiklikleri
tamamlamak, bozulanlar onarmak manasna gelmektedir. Islahatlar
bozulmay slmiyetin kendisinde aramazlar. Bozulma, Mslmanlarn din
algsnda, yaantlarnda, dini kurumlarda, eitim messeselerinde, devlet
dzeninde, ksacas cemiyette, siyasette ve dncede olmutur. Islahat
bunlar dzeltmeye alr. Dzelmeyecek durumdaysa radikal bir tavr
sergileyerek ykp dorusunu ina etmeyi dener. Bozulmada yanl
geleneklerin de rol olduu dnld iin, dzeltme ve ina hareketinde
gelenee sayg duymaya, onu korumaya ncelik verilmez. Fakat pratik bir
fayda grlmedii iin derin bir gelenek sorgulamasna da gidilmez.
Islahatlkta batllama ve modernizm eletirisi gldr. Fakat dier
taraftan semeci bir mantkla ve faydac gayelerle, ileri bir medeniyet
addedilen batdan ve modern dnyadan yararlanma yoluna gidilir. Temel
kaynak ve referanslarda nakil-akl dengesi gzetilmeye allr. Islahatlkta
srekli bir faaliyet, dinamizm ve tekilatlk gze arpar. Sz ve yaz yerine
i, eylem ve hareket n plandadr. Yani teoriye deil pratie dnk alrlar.
Faaliyetler ve gzetilen amalar, din-ilm meseleler ile alakal olmaktan
ziyade siyaset, ekonomi, eitim-retim, basn-yayn merkezlidir. Geleneki
yaplarla kyaslandnda slahat yaplarda daha sk disiplin, daha kat
hiyerari ve daha resmi ilikiler gze arpar. Tekilat mantk baskndr.
Kadnlarn faaliyetlere daha geni katlm gzlenir. Liderlie ykselmede
dini tahsil ok nem arzetmez. st kadrolarda daha ok sekler eitimden
gelen teknokrat, mhendis, ekonomist, eitimci ve gazeteciler bulunur.
Islahat hareketlerin bir ksm sadece sosyal ve kltrel almalar
zerinde younlamakta, siyasi faaliyetlerden uzak durmaktadr. Dier ksm
ise ynetimin slahn hedeflemekte, dolaysyla iktidar ya da devleti ele
geirmeyi amalamaktadr.

Kltrel Islahatlk
Kltrel slahat oluumlar daha ok insan unsuru zerine odaklanan ve
tabandan tavana doru bir slahat program ngren hareketlerdir. Eitimretim, basn-yayn, sivil toplum ve insani yardm kurulular, iadamlar
rgtleri, kltrel faaliyet yrten dernek ve vakflar, renci tekilatlar gibi
organlar vastasyla halk tabanna ulap seslerini duyurmaktadrlar.

224

Said Nurs (18731960), hayatnn ilk dneminde anayasa ve zgrlk

hareketlerini desteklemi, bu yzden padiahla ters dm, eitli siyasal
partilerde grevler alm bir slmc Osmanl limiydi. Cumhuriyetten
sonraki, kendi ifadesiyle Yeni Said dneminde ise siyasetten uzaklat ve
kendisini ilmi-kltrel almalara adad. Yeni rejimle baz konularda gr
ayrl iinde olmas dolaysyla zorunlu ikamete tabi tutulduu yerlerde,
Nur Risaleleri ad verilen kitaplarn yazmaya balad. Bu eserlerinde dini
konular, modern sorunlar da dikkate alarak ele ald. zellikle genleri etkileyen ada ideolojilerden kaynaklanan iman problemlere zmler
retmeye alt. Bu balamda pozitif bilimlerin verilerinden geni lde
faydaland.
Nur Risalelerini okuyanlar ve oluturduklar halkalarda bu kitaplarn
okutulmas ve iindeki retilerin propagandas iin alanlar kendilerini
Nur talebesi olarak adlandrdlar. Siyasette tarafsz kalmaya zen gsterdiler. Rejim kartl ithamyla kanuni maduriyete uramamak iin ihtiyatl
ve tedbirli bir alma usul takip ettiler. Bu izgiyi izleyen cemaatler,
kltrel slahatla uygun rnekleri tekil etmektedirler.
Konumuzla ilgili daha geni bilgi iin erif Mardinin Bedizzaman Said Nursi
Olay adl kitabn okuyunuz.

Siyasal Islahatlk
Siyasal slmclk nitelemesiyle de karlanan siyasal slahatlk, kltrel
slahatln aksine tavandan tabana doru bir slahat program ngrmektedir. Bu izgideki oluumlar, kltrel slahatlarn kullandklar organlarn
yansra, sendikalar, siyasal partiler veya igale kar direni rgtleri
eklindeki kurumlar da devreye sokarak iktidar talebinde bulunmaktadrlar.
Siyasal slahat hareketlerin nemli bir blm, yasal yollardan ve uzun
sreli bir siyasi mcadeleyi programlam, bu srete iddet metotlarna
bavurmamay ilke edinmitir. Bu eit hareketlerin en kkls ve en by
kukusuz Arap lkelerindeki hvn- Mslimn hareketidir.
hvn- Mslimn (Mslman Kardeler) tekilat, Msrl bir retmen
olan Hasan el-Benn (19061949) nclnde 1928 ylnda smailiyede
kuruldu. 1933de merkezini Kahireye tad. Siyasi, ilmi, sportif, kltrel ve
sosyal alanlarda faaliyet gsteren bir tekilat olarak geliti. Kuruluundan
itibaren ieride rtl ngiliz smrgeciliine kar tam bamszl savundu. Filistin sorunuyla yakndan ilgilendi. 1953de cumhuriyetin ilanndan
sonra ise ynetimin slmi esaslara gre slah iin almalarn yrtt.
Kapsam bir hayli geni olan bu slah programnn, fertlerden balayarak, aile,
toplum, devlet ve tm insanl iine almas amaland. Msr dndaki
Suriye, rdn-Filistin, Sudan gibi Arap lkelerinde de ubeler aarak
tekilatland.
Hasan el-Benn, slm leminin iinde bulunduu kt durumun almas
iin ncelikle hilafetin yeniden tesisi yoluyla slm birliinin salanmas,
slmi deerlerin hayata geirilmesine ynelik bir devletin kurulmas ve
bylece Mslman lkelerin tmnn her trl yabanc hkimiyetten ve
onlarn yerli ibirlikilerinden kurtarlmas hedeflerini ngrmt. Bu
hedefler dorultusundaki almalarnda hvn yeleri birok kanuni engelle
karlatlar. Ar hapis cezalarna arptrldlar. Tekilatlar yasad ilan
edildi. Benn suikasta urad ve hayatn kaybetti. Onun lmnden sonra
hvn- Mslimn hareketi, bir ksm lml, bir ksm da etkin mcadele

225

yanls gruplarca yrtld. Seyyid Kutub, Muhammed Kutub, Muhammed

Gazl, Zeyneb Gazl, Abdlkadir deh ve Mustafa Sb gibi fikir ve
hareket insanlarnn yazdklar eserler, Trkiye dhil birok slm lkesinde
ilgiyle takip edilmitir (Gnim, 1997).
Cemaat-i slm hareketi, Hint alt ktasnda hvn- Mslimnin muadili
saylabilir. Esas meslei gazetecilik olan fakat dini ilimlerde ihtisas bulunan
ve dilimize evrilmi ok saydaki eseriyle Trkiyede tannan Ebl-Al
Mevdd (19031979), Cemaat-i slm adn verdii tekilat Lahorda 1941
ylnda kurdu. Tekilatn gayesi, Hindistandan ayr, tamamen Mslmanlarn
ynetiminde, slm lemine ve tm dnyaya rnek olacak bir slm devleti
kurmakt. Pakistann 1956daki ilk anayasasnda slmi temellere dayanan
bir toplum oluturmay ve mevcut btn kanunlar Kurn ve snnet nda
dzenlemeyi esas alan maddelere yer verilmesi byk lde Cemaat-i
slmnin bir eseriydi.
Bundan sonra Cemaat-i slm, daha ok eitimli kesimlere dnk yapt
davet almalarnn yansra, Pakistan devlet dzenini btnyle dine uygun
hale getirmek iin siyaset yapmaya balad. Bir sre siyasi parti olarak
faaliyet gstererek seimlere katldysa da baar gsteremedi. Cemaat-i
slm, dini dzenin kurulmas iin drt aamal bir program benimsemiti.
lknce, ulatklar insanlarn dnceleri ilahi deerler nda ekillendirilmeliydi. Sonra bu kiiler gnah ve kt huylardan arndrlmal, hakiki
mslman ahsiyetler olmalar salanmalyd. nc olarak, toplumun
btn kurumlarnn ve kiiler arasndaki ilikilerin slma gre tanzimi iin
bata eitimsel ve kltrel faaliyetler olmak zere gerekli admlar atlmalyd.
Drdnc ve son olarak slm toplumunun liderliinde bir inklp yaplmal,
lkenin siyasi, sosyal ve ekonomik hayat slmi ilkelere gre dzene
sokulmal ve bir devlet kurulmalyd (Ahsan, 1993).
Mevdd de Benn gibi dinin sosyal ve siyasi alanlarda hakimiyeti iin
tedrici bir yntemi ngrd. Bu yzden iddet metotlarn tasvip etmedi.
Fakat iktidar hedefleyen her dini hareket, benzer lmll sergilemedi.
1970li yllardan itibaren ve genellikle Arap dnyasnda ortaya kan daha
kk apl rgtlenmeler, hzl ve radikal deiimlerin peinde oldular.
Yasal snrlar atlar. iddete ve bazen tekfircilie yneldiler.
Seyyid Kutub (19061966) radikal siyasal slmcln sembol ismi
olarak hatrlanmaktadr. Kahirede yksek retmen okulundan mezuniyetinden sonra eitli edebiyat dergilerinde yazd iir, hikaye ve romanlaryla
tannmaya balayan Kutub, hayatnn ilk dneminde daha ok sol kesimlerle
irtibattayd. Eitim aratrmalar yapmak iin gnderildii ABDde fikri
deiim yaad ve batl ideolojilere cephe ald. 1953 ylnda hvn-
Mslimne katld ve tekilatn yayn dairesi bakanln stlendi. 1954de
Msr devlet bakan Abdnnsra kar baarsz suikast giriiminden
sorumlu tutulan hvn yneticileriyle birlikte tutukland ve on yl hapis yatt.
Bu srede mehur tefsiri F Zllil-Kurn yazmaya balad. 1964deki
tahliyesinden sonra kaleme ald Yoldaki aretler (Melim ft-Tark) adl
radikal slmcln rehber kitab saylan eserindeki fikirlerinden dolay ve
hvn canlandrma faaliyeti sulamasyla 1965de tekrar tutukland ve idam
cezasna arptrld. Ceza, slm dnyasndan gelen youn tepkilere
ramen1966 Austosunda infaz edildi.
Toplumlar, Kutuba gre Mslman ve chil olmak zere ikiye ayrlr.
Mslman toplum sadece Allaha kul olup hayatn Onun hkmlerine gre
dzenleyen insanlarn oluturduu toplumdur. Chiliyye toplumu ise, slm

226

inanc, dncesi, hukuku, ahlak ve davran kurallarnn hkim olmad

toplumdur. Bu toplumla mcadele, tebli ve cihat vastasyla yaplr.
Mcadeleyi yrtecek nc bir cemaatin ncelikle olumas gerekir. Bu
cemaat, irk ve kfrn tm eitlerinden arnm saf bir akide (tevhid)
temelinde bir araya gelir ve mcadelesini Rabban yntem ad verilen, tm
peygamberlerin Kurnda anlatlan mcadele yntemini izleyerek
gerekletirir. Bu yntem, fedkrca yrtlen, dnyev beklentiler
tamayan, sadece Allah rzasn gzeten, en nemlisi, chiliyye sistemiyle
asla uzlamaya girmeyen bir mcadeleyi gerektirir.
Kutub bu fikirleriyle Benn ve Mevddden nemli noktalarda
ayrlmaktadr. Kutub muhatap olduu toplumun cahiliyye olduunu
dndnden, bu toplum tevhit akidesine boyun emeden yaplacak slmi
hkmet talebinin bir oyalanma olduunu dnmekteydi. Ynetim eklen
deise bile chiliyyenin varln srdrecei kanaatindeydi. Kutubun
cahiliyye toplumu, drl-slm, drl-harb kavramlarn, Benn
kullanmamt. Yine Bennnn smrgecilie kar cihad ile Kutubun
chil sisteme kar cihad farkl boyutlardayd.
Fakat kaldklar cezaevlerinde iddete maruz kalan slmc mahkumlarn
bir ksm, psikolojik durumlarnn da etkisiyle sz konusu ayrmc
kavramlara sempati duydular. Kutubun kasdetmedii boyutlarda onun
fikirlerini yorumladlar. Uzlamaclkla suladklar hvndan koptular.
iddet yanls ve dlamac tutumlara sahip marjinal oluumlara kaydlar.
Bazs chil sayd toplumdan kendisini tamamen soyutlad. Camileri
terkettiler. Okuduklar okullar, altklar devlet memuriyetlerini braktlar.
Bazlar bombalama, adam karma ve suikast eylemleriyle gndeme geldi.
Eitimci Dr. Salih Seriyyenin (. 1974) akademi hareketi, ziraat mhendisi
kr Mustafann (. 1978) Tekfir vel-Hicre cemaati, elektrik mhendisi
Abdsselam Ferecin (. 1982) ve tp doktoru Eymen Zevhirnin Cihad
tekilatlar bu tr oluumlardandr.
1979daki ran slm devriminin, ii mslmanlarn bir baars olmasna
ramen Snn kkenli radikal hareketlerde yaratt heyecan ve coku yadsnamaz. Yine 19791988 yllar arasnda Sovyet igali karsnda Afganistanda yrtlen ve kazanlan silahl mcadelenin de ayn kesimlere belli bir
zgven kazandrd kesindir.
Siyasal slahatlk hakknda daha geni bilgi iin Alev Erkiletin Ortadouda
Modernleme ve slmi Hareketler adl kitabn okuyunuz.

Modernist Oluumlar
Batda Modernizm anahatlaryla XIX. yzyln ikinci yarsnda ve XX.
yzyln ilk eyreinde hkm srmtr. Dayand temel dnce, geleneksel kurumlarn, sanatn, edebiyatn vs. artk zamanlarnn dolduunu, bu
nedenle bunlar terkederek ada deerlere uygun yeni bir kltr ve anlayn gelitirilmesi gerektiidir. Modernizm, ticaretten felsefeye her eyin
sorgulanmasnn gerekliliini savunur. slm modernizmini, yahut slm
adaln bu aklama balamnda tanmlayp anlamak gerekir.
Geleneki ve slahat nitelikli gnmz slmi akmlarnn neredeyse
tamam, slm medeniyetinin knn ve mslmanlarn gerilemesinin
sebebinin slm dini deil mslmanlar olduu tezini desteklemektedir. Bu
arada d glerin yapm olduu tahribat da gndeme getirilmektedir. slm
modernistleri ise byk bir cesaretle, bozulma ve kn asl sebebinin ne

227

d gler ne de mslmanlar olduu, asl sorunun bugne slm diye gelen

din olduu tezini ileri srerek dinin kaynaklarn, dinin anlalma usullerini
ve dini gelenei derin bir sorgulamaya tabi tutmaktadrlar. slm modernizminde icraat yerine sz ve yaz n plandadr. Yani nazari yn baskn bir
cereyandr. Bu nedenle, bu akmla ilikisi olan kesimlerde tekilatlk yaygn
deildir. Szcleri ise daha ok akademik ilahiyat eitimi alm, sosyal
bilimler formasyonuna sahip ve felsefi birikimleri yksek kiilerden oluur.
slm modernizmi bugne slm diye gelen din hakknda sorgulama
yaparken doal olarak slmn kitab olan Kurn tek lt olarak ele
almaktadr. Zira Kurn, yorumlamada her ne kadar geleneksel dini ilimlerin
tahrifatna uram olsa da, metin olarak bozulmadan bugne intikal etmitir.
Bu kaynak dnda, bata snneti oluturan hadisler olmak zere fkh,
kelm, mezheb, tasavvuf tm dini metinler ve bu metinler etrafnda
olumu usuller, anlaylar ve kurumlar modernistlerin tenkit odaklar
olmaktadrlar. Modernistlere gre sadece Kurndan ilham alnarak ada
sorunlarn stesinden gelinebilir. slmiyetin yeniden zamana damgasn
vurmas ancak bu metotla gerekleebilir.
Oysa gelenekte Kurn; onun Hz. Peygamberde hayatlam ekli olan
snnet ile, Kurnn ve snnetin Mslman toplum tarafndan hayata geirilip yaanm hali olan icma ile ve bu tecrbeleri izleyerek ileyen bir akl
yrtme yntemi olarak kyas ile birlikte bir kaynak olarak deerlendirilmekteydi. Yani Kurn, dier kaynaklarn da katklaryla okunup anlalmaktayd. slm modernizmi ise btn yorum almalarn Kurn zerine
onun doru anlalmas iin younlatracaktr. Dier kaynaklarn katks
gereksizdir; zira Kurn herkesin anlayabilecei kolaylktadr (Paac, 2008,
s. 60-1).
lhamn sadece Kurndan alnmas sylemi, ada mesajlar vermek isteyen
mslman modernistleri kstlamakta mdr, yoksa nlerini mi amaktadr?

Metinselci Modernizm: Temel kaynak olarak Kurna yaplan sz konusu

gl vurgu, Kurn slmcl, Kurna Dnlk, Kurniyye
(Kurnizm) gibi isimlerle adlandrld. Yukarda ksa biyografilerini verdiimiz Seyyid Ahmed Han ve Muhammed Abduhdan baka, Msrda
Muhammed Tevfik Sdk (. 1920) ve gnmzde Ahmed Subh Mansur,
Pakistanda Ahmed Perviz (. 1985) bu ekoln tannan isimleridir. Ekol mensuplar, Kurn ayetlerinin metinsel manalarn tmyle umumi ve evrensel
kabul ettiler ve ayetleri gncelletirme yoluyla zm aranan ada
olaylara tatbik ettiler. Bu gncelletirme ileminde snnetin belirleyicilii
ok dar erevede kald. Onun yerine, ulalmak istenen ada maslahatlar
belirleyici oldu. Maslahatlara aykr den hadis malzemesi, klasik hadis
uslnn metin ve isnad tenkidinden farkl olarak akla yahut tabiata arz
yntemiyle teste tabi tutuldu. Akln ve tabiatn prensiplerine uymad iddia
edilen hadisler reddedildi, uyduu dnlenler ise kabul edilerek kullanld.
Tarihselci Modernizm: slm modernizmi iindeki dier bir ekol ise,
metinselci modernizmi Kurnn indii tarihsel artlar grmezden gelerek
gncelletirme ilemini yaptklar iin eletirmektedir. Dorusu, Kurndaki
hkmlerin gerek sebeplerini anlayabilmek iin o tarihi dnemin artlarna
gidilmelidir. Bu sebepler ve artlar anlaldktan sonra amza uygun
hkmler Kurn temelli olarak tretilmelidir. Eer byle yaplmaz da sadece
metin ve literal mana esas alnarak Kurn yorumlanrsa, keyfilik ve subjektiflik, dolaysyla manada tahrif ihtimali artar. Pakistanl dnr ve ilim
adam Fazlurrahman, tarihselci slm modernizminin ncs saylmaktadr.

228

Fazlurrahman (19191988), geleneksel medrese tahsili ve hafzlktan sonra

Pencap niversitesi Arap Dili blmnden mezun oldu. Doktorasn Oxford
niversitesine bn Sina felsefesi zerine yapt. Durham, Mc Gill ve en son
Chicago niversitelerinde alt. 1961de Pakistan hkmetinin davetiyle
Karai slm Aratrmalar Enstitsnde misafir profesr olarak ders verdi.
Sonra bu kurumun mdrlne atand. 1968e kadarki bu srede yirmiden
fazla makale ve iki kitap kard. slm adl eserinde slm dnce tarihiyle
adeta hesaplayordu. Bu kitaptaki baz fikirlerinden dolay bana dl
konularak katli istendi. Fazlurrahman 1968de lkesini terkederek ABDye
yerleti. Vefat ettii 1988 ylna kadar ilmi ve dnsel faaliyetlerini bu
lkede devam ettirdi. Tarihselci yntem Fazlurrahmandan sonra baz
farkllklarla da olsa Muhammed bid Cbir (. 2010), Hasan Hanef,
Muhammed Arkoun, Nasr Hmid Eb Zeyd gibi isimlerce savunuldu.
Fazlurrahmann fikir sistemi, deiimin bir zorunluluk olduu ilkesine
dayanr. Mslmanlarn geri kalmas deiim gereinin anlalmamasndan
kaynaklanmtr. Gnmz Mslmanlar, Kurnn indii tarihsel ortamdan
daha farkl bir tarihsel ortamda yaamaktadrlar. Kurn ise her aa hitap
eden bir kitaptr. Kurnn bu aa hitab tekil Kurn hkmleri vastasyla
deil; tevhit, adalet, hrriyet, eitlik, ura gibi Kurnn evrensel ilkeleri
vastasyla olur. Fazlurrahman bu hususta u yntemi nerir: lknce
Kurnn indii dneme gidilip siyer ve sebeb-i nzl rivayetlerinin
yardmyla ayetlerin hangi maksadlara binaen, hangi genel ilkeleri
yerletirmek iin indii tespit edilir. Sonra bu ilkeler bugne tanr ve
ilkelerin an artlarnda nasl gerekleecei tespit edilerek modern
zmlere varlr. Bylece Kurnn emir ve yasaklar zamanmzda yeniden
etkinlik kazanr.
Ayetlerin tekil hkmleri ise, ibadetlerle ilgili olanlarn dnda
Fazlurahmana gre tarihseldir. Bu hkmler o an artlarnda ve o an
maslahatlarna binaen nazil olmutur, dolaysyla sonraki dnemlere hitap
etmez. Zira toplumlar, artlar ve maslahatlar deimektedir. Deimeyen ise
Kurnn evrensel ilkeleridir. Mesel hrszn elinin kesilmesine hkmeden
el-Mide 38. ayetin maksad eer ar bir cezayla hrszln caydrlmas ise,
ayn maksad amzda gerekletirecek daha ar veya hafif baka bir ceza,
ayetteki hkmi cezann yerine geebilir. Tarihselci modernistlerin eletirdikleri metinselci modernistler ise, ayetin tarihine genellikle mracaat etmeden,
mesel, ayet metnindeki kelimenin semantiinden hareketle, el kesmenin
(kat) eli yaralayp izmek suretiyle iaretleme manasna geldiini syleyebilmektedirler.
Eletiriler: Metinselci ve tarihselci ynleriyle slm modernizmi dncesi
ciddi tenkitlere maruz kalmtr. Ayetlerin snnet ve icma dikkate alnmadan
yorumlanmasnn keyfilikler tad belirtilmitir. Ayrca tarihselcilerin
Kurn ilkelerini bugne tamalarnn neticesinde kan yeni hkmlerin, her
naslsa hep ada zamanlarda yaanan ve arzulanan uygulamalar olduu
ifade edilmektedir. Modernistlerin zmek istedii sorunlar, oryantalizmin
sorun diye ortaya koyduu meselelerdir. Bunlarn zm iin de
oryantalizmin nerileri dikkate alnmaktadr (Paac, 2008, s. 39, 42, 66).
Gelenek sorgulamasnn nerede duraca tam belli olmad iin, modernistler
zerindeki kukular hi dinmemitir. Bazlarnn din aleyhtar evrelerle
uzlak tavr ve sylemleri, dini hayatlarndaki grnr zaaf ve geveklikleri
Mslman kamuoyunun genel olarak tepkisini ekmekte, onlara duyulan
gveni sarsmakta, nerdikleri zmlerin ldin olarak anlalmasna yol
amaktadr.

229

Modernizm Kart ada Bir Sylem Olarak Gelenekselcilik

ngilizcede traditionalism terimiyle karlan gelenekselcilik, btn dinlerin
znde bulunduunu iddia ettikleri ezel hikmet kavram uyarnca dnyay
ve an olaylarn yorumlayp anlamlandrmay amalamaktadr. Gelenekselcilere gre, toplumun tm hcrelerinde mevcut olan gelenek, vahiyle
balar ve toplumun en alt katmanndaki folklorik bir malzemeye kadar sirayet
eder.
Modernleen, dolaysyla seklerleen toplumlar dini deerlerden
uzaklamlardr. Mslman modernistlerin de bu olumsuz gidiatta rolleri
bulunmaktadr. Gelenekselciler modernizmin yapt bu tahribat gidermek,
insanl tekrar dine ve dini deerlere armak gayesi gderler. Ancak belirli
bir dine veya mezhebe armak yerine, adna ezel hikmet dedikleri ortak
ilahi gelenee ve deerlere ar yaparlar. Bu deerlere gre, insann inanl
olmas ve hayatn bu inan dorultusunda yaamas yeterli grlmektedir.
Kendilerini Hristiyan, Protestan, Mslman ya da Hanef eklinde ifade
etmek yerine, daha st bir kimlikle, Allah hakknda ortak inanca sahip olan,
tm peygamberleri tek bir zincirin farkl halkalar eklinde gren bir akmn
mensuplar olarak ifade etmektedirler. slm ise bu kadim gelenein son
halkasdr. Dier halkalarla salanacak irtibatlar, en salkl ekilde tasavvuf
kanalyla kurulur. slmn modern ada ihyas, Mslman modernistlerin
tasarladklar gibi maddi alanda deil, manevi alanda gereklemelidir. Bu
ihya abasnda tasavvuf en nemli vastadr.
Bu grleriyle gelenekselcilik, bnyesinde bir hayli ada unsur tayan
bir akm grnmndedir. Modernizm kart olmas, onun geleneki akmlar
arasnda deerlendirilmesini gerektirmez. Zaten gelenekselciliin dinlerin
akn birlii tezi, slmn en son ve tek gerek din olduunu syleyen
geleneksel slmi dnceyle badamamaktadr. Rene Guenon ya da dier
ismiyle Abdlvhid Yahya (. 1951), Frithjof Schuon ya da dier ismiyle
eyh sa Nreddn Ahmed zel Meryem (. 1998), Martin Lings ya da
dier ismiyle Ebbekir Sircddn (. 2005) ve William Chittick bu ekoln
nde gelen isimleridir. Trkiyede ise daha ok ranl dnr ve ilim adam
Seyyid Hseyin Nasr vastasyla bu ekol tannmaktadr. Son yllardaki dinler
aras diyalog dncesi, byk lde gelenekselci tezlerden beslenmektedir.

zet
19 ve 20. yzyllarda slm lemindeki ihya hareketlerini douran nedenleri
ifade edebilmek.
19. yzyla gelindiinde slm lkelerinin byk blm smrge ynetimleri altnda idare ediliyordu. slm medeniyeti, etkisi hl devam eden bir k dnemine girmiti. Batl ideolojilerin, misyoner ve oryantalistlerin din
olgusunu, slmiyeti ve mslmanlar tenkit etmeleri karsnda aydn kesimlerde bir zgvensizlik ve fikir buhran olutu. Bu olumsuz gidiat durdurmak iin baz lim ve dnrler bir ihya ve tecdid hareketine giritiler.
lk ihyaclarn zerinde durduklar temel meseleleri aklayabilmek
Temel meseleleri u ekilde zetleyebiliriz: Dinin ana kaynaklar nda slm hayata yeniden hkim klmak; gerilemeyi durdurarak ilerlemeye gemek; tarikatlar ve medreseler gibi dini kurumlar slah ederek onlar ilerlemede istihdam etmek; ilerleme dorultusunda bat medeniyetinin mspet
ynlerinden istifade etmek; mslmanlarn birliini salayarak smrgeciliin nne gemek; ynetime halkn katlmn salayarak mutlakl
nlemek; yabanc ideolojilerin zararlarn giderici almalar yapmak.

230

Gnmz slm dnyasndaki ana dini akmlar tanmlayabilmek.

Gnmz slm dnyasndaki ana dini akmlar, gelenekilik, slahatlk ve
modernizm (adalk) olarak tasnif etmek mmkndr.
Vehhabiliin temel grlerini deerlendirebilmek.
Vehhabilik, tevhid inanc balamnda tevessl, kabir ziyareti gibi davranlar
yasaklamakta, bidat olduu gerekesiyle mezheplere, tarikatlara kar
kmakta, tevhide aykr davrandklar yahut bidatlar uyguladklar
gerekesiyle emr-i bil-marf prensibi uyarnca Mslmanlarn ikaz
edilmesinin farziyetine inanmakta, ikazlara aldrmayan kesimlere kar ise
cihat ad altnda iddet uygulanmasn onaylamaktadr.
Siyasal slmc akmlar arasndaki uzlamac ve radikal eilimleri ayrt
edebilmek
Siyasal slmc akmlarn bir blm, mcadele verdikleri sistemin anayasal
kurallar iinde faaliyet yrtmeyi ilke edinmiken; dier bir blm,
mcadele ettikleri sistemi batan aaya deitirmek hedefiyle faaliyetlerini
programlamakta ve yer yer tedhi metotlarna bavurmaktadrlar.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ihyacl douran nedenlerden biri deildir?
a. Pozitivizm ve dier ideolojilerin slm dnyasndaki tesirleri
b. Mslman lkelerdeki bat smrgecilii
c. Mool istilas ve Hal seferleri
d. Oryantalist dncenin mslman aydnlar zerindeki tesiri
e. Mslmanlarn bilimde gerileyii
2. Aadakilerden hangisi slmcln temel meseleleri arasnda yer almaz?
a. Eitim-retim kurumlarnn slah
b. Bilimde ilerleme
c. Mslmanlarn birlii
d. Hilafetin kaldrlmas
e. Halkn ynetime katlm
3. I- Tarikatlar
II- Fkh mezhepler
III- tikad mezhepler
IV- Mevlidhnlk
Yukardakilerden hangisi Vehhbliin kar olduu dini kurumlardan
biridir?
a. Yalnzca I

b. Yalnzca II

c. Yalnzca III

d. Yalnzca IV

e. I, II, III ve IV

231

4. Aadakilerden hangisi geleneki akmlara zg bir zelliktir?

a. Sorgulayc bir manta sahip olmas
b. Silsileye nem vermesi
c. Liderlikte akademik liyakata nem vermesi.
d. Akl zmlere arlk vermesi.
e. Kadnlarn faaliyetlere geni katlm gstermesi.
5. Aadaki dnrlerden hangisini slm modernizmi dnda grmek
gerekir?
a. Mustafa Sabri Efendi
b. Muhammed Abduh
c. Fazlurrahman
d. Seyyid Ahmed Han
e. Muhammed Arkoun

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c

Yantnz doru deilse, Hazrlayc Nedenler konusunu yeniden

okuyunuz.

2. d

Yantnz doru deilse, hyacln/slmcln

Meseleleri konusunu yeniden okuyunuz.

3. e

Yantnz doru deilse, Selefi Gelenee Yaslanan Oluumlar ve

Vehhblik Hareketi konusunu yeniden okuyunuz.

4. b

Yantnz doru deilse, Geleneki Oluumlar konusunu yeniden

okuyunuz.

5. a

Yantnz doru deilse, Modernist Oluumlar ve Mustafa Sabri

Efendi konularn yeniden okuyunuz.

Temel

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
hyac alim ve dnrler, dini gelenekte Allah yolunda scak mcadele
manasna gelen cihadn kavramsal alann genileterek, iktisadi mcadele,
ilim ve fenle mcadele, kalem ve yazyla, basn ve yaynla mcadele gibi
yeni manalar kazandrmlardr.
Sra Sizde 2
Osmanlda ilim gelenei ve halkn inanlar mezheb ve tasavvuf
karakterdedir. Padiahlar, devlet erkn, din ulems ve sradan halk trbelere
hrmet gstermekte, ihtiaml camilerin yapmn desteklemekte, kandil
kutlamalarna katlmakta, mevlid okutmakta, tasavvuf musikisinden, sema ve
semahtan holanmakta, mensubu olduu mezhebi taassupla savunmakta,
mezhepsizlii ise kerih grmektedir. Btn bunlar, Vehhabiliin asla
onaylamayaca inan ve tutumlardr.

232

Sra Sizde 3
Farkl tefsirlere imkan veren Kurnn ksa ve zl slubu (mcmel yaps),
modernist bir Mslman dnre, vermek istedii ada mesaj ayetler
zerinden rahatlkla iletme frsat yaratmakadr. Snnet ve icmann otorite
olmaktan kmas, verilen mesaja bu kaynaklardan gelebilecek itiraz ya da
kstlama ihtimalini ortadan kaldrmaktadr. Geriye kalan tek kaynan, yani
Kurnn tartlmaz otoritesi, verilen modern mesaja ayrca koruyucu bir
zrh kazandrmaktadr.

Yararlanlan Kaynaklar
Ahsan, M. M., (1993). Cemaat-i slm ve Cemaat-i Tebli, Diyanet slm Ansiklopedisi, VII, s. 291294.
Birk, A., (2001). Hint Altktas Dnce ve Tefsir Ekolleri, stanbul
nim, . el-Beyym., (1997). Hasan el-Benn, Diyanet slm Ansiklopedisi, XVI, s. 307309.
Kara, ., (1995). Trkiyede slmclk, stanbul.
Karaman, H., (1994). Efgn, Diyanet slm Ansiklopedisi, X, s. 456
466.
z, M., (1989). Ahmed Han, Seyyid, Diyanet slm Ansiklopedisi, II, s.
7375.
zcan, A., (1993). Drlulm, Diyanet slm Ansiklopedisi, VIII, s.5534.
zervarl, S., (2005). Muhammed Abduh, Diyanet slm Ansiklopedisi,
XXX, s. 482487.
Paac, M., (2008). ada Dnemde Kurn ve Tefsire Ne Oldu?, stanbul
Trkne, M., zcan, A., Kutluer, . (2001). slmclk, Diyanet slm
Ansiklopedisi, XXIII, s. 6067.
Yavuz, Y. ., (2006). Mustafa Sabri, Diyanet slm Ansiklopedisi, XXXI,
s. 350353.

233