Muharem

, ^/

IOC /lLH f

&ean
/14
/.

-</a /hic,1 //.1//(( 'ja/it?-

C/idu/k , t/ua //./. 1/

//(L'la

CCU.Itcl

/C

/ttK3 /ti'U/ttt

Ht /'(///-: ~1</</ C/t/.

//-

-/i&3.u-/ii . . & /(. iic//ti >i

/t // /1////$/~
.ff-oatti, (, .,/1 xitt& 6 CKL 0~-/ u /. /( ///ic/ .cfe. Jafi/e. ? ./ .-^//////CA
/Ga. MSiem^eact Huut/ /~ /.-<io-/-ijxiu/.&. . ^ . </c
-f>ua/tv>i- f(c\K6- /--/tcL.

1941-1944

--/ H/ct. -fllCt (//&.. ^r^"

Yyiu t/ic . // // /////C///.. // -/ici//t(/ > v\/ia/x/(t/. n //&k&ci~

/71CI

UtlC'C///<//Cl*/X

</ ///7/- ur //:/9?&&{1., /-& .//r

cf7/7t^-t//tt/^

f/.ri/fc///
/c.if^a/-^

///^//7^>
-/(l/U//
-^/^- JTCL JC/C .//.(3//.
// UC/C ' /k 1

^. Jic\////M2f~
ncfs//(c*>
&. ^LetZ* ftyicUc Csfae/

/< sO/UU/l/s

,///////1

?1

///U/l

/1/&-///f ^
//e. ./t/cu/& f/fai/uicTcp
f/^/
/it/l^HV/C/

-f/.

-/--////('

/ 7.////.

<y J&G///ICU,KCI
TT~J

Ut ,

/[/

,,1.

iif ir;

Istorijski
arhiv

Proslavljajui ezdesetogodinjicu SKJ, SKOJ-a, revolucionarnih sindikata i tridesetpetogodinjicu osloboenja Beograda, glavnog grada Socijalistike Federativne Republike J u goslavije Istorijski Arhiv Beograda izdavanjem publikacije
Njemaka okupaciona uprava u Beogradu 19411944". pokuava da osvetli jedan od najteih perioda Beograda u njegovoj borbi za slobodu i nezavisnost, za ostvarenje socijalistikih
ciljeva, i to protiv jedne od najmranijih sila u novijoj istoriji, ije su okupatorske vlasti, sa seditem u Beogradu, bile
ne samo centar kovanja planova za unitenje svih progresivnih
(pa i nevinih) stanovnika Beograda, a posebno njegovog organizovanog NOP na elu sa KPJ, nego i za unitenje NOP na
celoj teritoriji Jugoslavije, pa i ire, na Balkanu.
Ovom prilikom Istorijski arhiv Beograda izraava zahvalnost Gradskoj samoupravnoj interesnoj zajednici za kulturu Beograda i Gradskoj konferenciji 'socijalistikog saveza radnog naroda Beograda, koje su finansijski omoguile, i Investbanci Beograd, koja je pomogla izdavanje ove knjige.

Mr MUHAREM KRESO

NJEMAKA
OKUPACIONA UPRAVA
U BEOGRADU
1941-1944.
(SA OSVRTOM NA CENTRALNE OKUPACIONE KOMANDE
I JJSTANOVE ZA SRBIJU, JUGOSLAVIJU I BALKAN)

PREDGOVOR
U dva svjetska rata Beograd je tri puta padao u ruke neprijatelja: od 99 ratnih mjeseci, Beogradom su preko 78 mjeseci
upravljale agresorske okupacione vlasti. Razaranja, patnje i rtve
koje je Beograd pretrpio u vrijeme zauzimanja u decembru 1914.
i tokom austro-njemake okupacije od 1915. do 1918. godine bile
su ogromne. Meutim, ono to je Beograd doivio u toku njemake okupacije od 1941. do 1944. godine neuporedivo je stranije.
Razaranja i patnje okupiranog grada u prvom svjetskom ratu bili
su vie posljedica borbenih dejstava koja su se n a njegovom tlu
vodila, dok su gubici i stradanja koje je ovaj grad preivio u drugom svjetskom ratu prouzrokovani uglavnorn djelovanjem njemake okupacione uprave u toku dugih hiljadu dvjesta osamdeset de.vet dana od 12. aprila 1941. do 20. oktobra 1944. godine. Otuda je
oigledna potreba da se ta njemaka okupaciona uprava detaljnije prouava i time omogui da se iskustva ove, u istoriji najtee
troipogodinje nacistike okupacije glavnog grada Jugoslavije, iskoriste za pouku.
Identifikacija aparata i metoda okupacione uprave protiv kojih su se organizacije narodnooslobodilakog pokreta borile u okupiranim gradovima Jugoslavije i uslova u kojima su se nalazile i
one i stanovnitvo tih gradova jedan je od bitnih uslova za istorijsku obradu otpora u okupiranim gradovima kao integralnog dijela
narodnooslobodilake borbe svih naroda i narodnosti Jugoslavije
od 1941. do 1945. godine, pa tako i najveeg grada Jugoslavije u
kome je ovaj otpor jedno vrijeme bio najrazvijeniji, formama i oblicima najbogatiji.
Uprkos izuzetnom interesovanju i aktuelnosti potreba optenarodne odbrane na planu izuavanja oblika, formi i mogunosti
otpora neprijatelju na privremeno zaposjednutoj teritoriji, otpor u
okupiranim gradovima Jugoslavije od 1941. do 1945. godine mod a je najslabije zastupljena oblast u naoj istoriografiji. Snano i
masovno angaovanje gradskog stanovnitva u ratu, to prije svega znai i radnike klase, zbog toga se, naalost, svodi samo na jednu dimenziju uee u oruanim jedinicama. Meu osam jugoslovenskih gradova, meutim, i Beograd j e . z a tu i t a k v u borbu odlikovan Ordenom narodnog
heroja,
5

Iako su posljednjih godina to se tie Beograda u tom pravcu

uinjeni znaajni napori, jo smo daleko od potpune obrade ovog
problema. Tek rekonstrukcija snaga protiv kojih se narodnooslobodilaki pokret Beograda borio u toku troipogodinje okupacije,
odnosno definisanje uslova u kojima se okupacijom grada nalo
stanovnitvo Beograda, mogle su po naem miljenju dati pravu
dimenziju rezultata borbe i pravu sliku irine i zamaha pokreta. Tek
tada moemo u punom svjetlu sagledati odlunost, portvovanje, samoprijegor i herojstvo pripadnika NOP-a u gradovima, bez obzira
da li se radi o organizatorima i lanovima brojnih rukovodstava,
pripadnicima vojnih desetina, udarnih ili italakih grupa, sakupljaima narodne pomoi i sanitetskog materijala, izraivaima eksploziva i lanih isprava i onih koji su ih koristili, prikupljaima
obavjetenja, rasturaima ilegalne tampe i letaka, kao i onih koji
su te letke i biltene pisali, prekucavali, u ilegalnim tehnikama i
tamparijama umnoavali, onih koji su za potrebe
organizacija
svakodnevno ispisivali (stenografisali")
radio-vijesti
Slobodne
Jugoslavije" agitatorima, kuririma, davaocima i obezbjeivaima ilegalnih stanova, diverzantima, udamicima i onima koji su izvravali brojne sabotae, paliocima okupatorskih novina, kamiona i garaa, atentatorima na izrazito eksponirane neprijateljeve agente i
tako dalje i tako dalje.
Ne uputajui se u brojne aspekte okupacije i razradu uih
cjelina, manje ili vie vezanih za kompleks okupacione uprave, osnovni cilj ovog rada je da rekonstrukcijom njemakog okupacionog
aparata i mjera koje je od 1941. do 1944. godine sprovodio na teritoriji Uprave grada Beograda stvori vru osnovu i bolje uslove
za realno prikazivanje borbe narodnooslobodilakog pokreta Beograda i Zemuna; zapravo ima za cilj da se prevazie faza u kojoj
se ta borba prikazuje bez davanja bilo kakve predstave o neprijatelju i uslovima koje je on toj borbi pokuavao da nametne.
Da bismo ostvarili postavljeni cilj, draU smo se hronoloko-tematskog principa.
U Prvom dijelu, Beograd pred agresiju, poli smo od mjesta
i uloge Beograda u planovima Treeg Rajha o podjeli Jugoslavije
ukljuujui tu i istorijski razvoj njemakih aspiracija na Beograd.
Podaci o poloaju i veliini Beograda i Zemuna u vrijeme agresije
aprila 1941. godine, te rekonstrukcija obavjetajno-podrivake aktivnosti njemakih ustanova i organizacija, posebno njemake nacionalne manjine, trebalo bi da upotpune motive ovih planova i
aspiracija.
Za razliku od dosadanjih radova, koji se uopte bave okupacijom, izdvojili smo i u posebnom, Drugom dijelu knjige, obradili
Invazioni period. U dosadanjim radovima on se obino zanemarivao.
Pored izuzetnog znaaja sa aspekta iskustava za pripreme optenarodnog odbrambenog rata, ovaj period je znaajan i zbog poinjenih
zloina u tom kratkom vremenu, posebno teroristikog bombardovanja Beograda i pljake koja je pravdana interegnumom i uglavnom
prebacivana na beogradsku sirotinju. Stanje u Beogradu u tom
6

periodu bilo je izuzebno teko i u mnogim izvjetajima oznaavano

kao oajno.
Redovnu" okupacionu upravu dali smo u Tre.em dijelu knjige.
Dali smo je u obliku kakav je dobila na poetku ustanka u Jugoslaviji, tri mjeseca nakon poetka rada na njenom uspostavljanju i izgradnji. Pri tome je bilo teko izbjei pominjanje mnogobrojnih ustanova
i jedinica ije je sjedite bilo u Beogradu, ali se njihova djelatnost
protezala na itavu Srbiju ili ak itavo njemako okupaciono podruje u Jugoslaviji, a kasnije i na Balkanu. Okupacione ustanove i
jedinice koje su iskljuivo i neposredno djelovale u Beogradu i Zem u n u date su znatno ire. Uinjen je pokuaj da se i njihove funkcije to kompletnije prikau, uprkos injenici da su arhivski fondovi
upravo ovih ustanova najfragmentarniji.
Zahvaljujui izvjesnom broju sumarnih njemakih izvjetaja
pronaenih u kasnijoj fazi istraivanja bili smo u mogunosti da
Opte uslove opstanka, ivota i rada u okupiranom Beogradu damo
u posebnom, etvrtom dijelu knjige. Na je utisak da taj dio otvara
mnoge do sada zanemarivane probleme u naoj savremenoj istoriografiji.
Uticaj ustanka na njemaku okupacionu upravu i okupaciju
uopte bio je daleko vei nego to se to u toku samog razvoja dogaaja moglo osjetiti i vei nego to m u se u dosadanjoj naoj istoriografiji pridavao. Taj problem obraen je u Petom dijelu knjige. Okupator je u Jugoslaviji oekivao otpor. To se u njegovim dokumentima
jasno vidi. Nadao se da e vee nemire svesti i odravati na nivou
sabotane i diverzantske djelatnosti. Iznenadila ga je, meutim,
4
snaga Komunistike partije Jugoslavije i to kako moralna snaga i
njen uticaj u narodu, tako i njena brojna snaga. Iznenadio ga je ve
obavljeni obim priprema za ustanak.
Sve to se do ustanka inilo n a izgradnji okupacionog i kolaboracionistikog aparata odjednom se suspenduje. Komandu preuzimaju trupni kornandanti sa izvanrednim Hitlerovim ovlaenjima.
Posebno su ovlaeni za masovni teror koji e za itav evropski J u goistok stvoriti zastraujui primjer. Zabranjeno je pozivanje n a odgovornost onih koji bi u prevelikoj revnosti prekrili ratne zakone i
obiaje. Glasovi na osnovu kojih su alarmirane sve saveznike i neutralne drave, ukljuujui i Vatikan, o navodnom planu da se Beograd krajem 1941. godine uniti nisu mogli biti potvreni istraivanjem njemakih fondova.
Sve naknadne promjene u okupacionoj upravi saeli smo u
jedan (esti) dio dozvoljavajui da bi se tome moglo i drugaije pristupiti s obzirom na broj tih izmjena i dubinu kojom su zasijecale u
ve izgraeni sistem uprave. Tako se, na primjer, sistem policijskih
organa razvio u toj mjeri i postao tako predominantan da se postavljalo pitanje daljeg opstanka vojne uprave.
Zavrni (SedmiJ dio rada Slom okupacione uprave nije ogranien na neposredni in likvidacije u jesen 1944. godine. Pokuali smo
da to prikaemo u razvoju. Od prvih znjkova predstojeeg sloma do
njene fizike likvidacije.
7

Iz iznesenog se vidi da smo se u radu ograniili na osnovnu

rekonstrukciju okupacione uprave, njenog aparata i obezbjeenja, te
na najvanije mjere i njihove efekte, koliko je to pristupanost
grae dozvoljavala.
Kakav i koliki je bio okupacioni aparat, kakvo i koliko je bilo
u odreenim periodima vojno i policijsko obezbjeenje toga aparata, koje i kakve je sve mjere preduzimala okupaciona uprava kako
u cilju suzbijanja narodnooslobodilakog pokreta tako i u cilju
eksploatacije beogradske privrede i graana Beograda i, na kraju,
kakvi su pravi rezultati tih mjera, ostae, naalost, jo uvijek nepotpuno utvreno.
Sloenost predmeta rada, obim dokumentacije i nadasve isprepletenost i ovim radom ilustrovanih suprotnosti i interesa mnogih
subjekata, ukazuju da i manje cjeline iz okvira ove teme mogu biti
predmet posebnih naunih radova. Zbog toga se nismo dublje uputali u neke probleme kao to su kolaboracionistiki aparat i uprava,
obavjetajne slube, zloini i koncentracioni logori, privreda u cjelini, kolstvo u cjelini, DIRIS i slino. Zahvatanje ovih problema
imalo je samo cilj da u odreenom kontekstu upotpuni kompleksnu
sliku okupacione uprave. Polazei sa istog stanovita Istorijski arhiv
Beograda ve je preduzeo mjere za iru obradu i ovih posebnih
aspekata. Rezultati tih istraivanja znatno e dopuniti ovim radom
zahvaeni nauni problem. Oni e omoguiti jo potpuniju sliku
njemake okupacije Beograda u drugom svjetskom ratu.
U obradi ovog naunog problema nije se, meutim, moglo
ograniiti na lokalne okvire teritorijalno suene Uprave grada Beograda. Nacistiki Trei Rajh je uz planove o budunosti Beograda
vezivao znatno iru njegovu okoiinu. S jedne strane, on je bio sjedite okupacione Srbije, a s druge strane, planovi o potiskivanju
Srba od Dunava" predviali su da postane jugoistona tvrava
Velikonjemakog Rajha i centar njegove Podunavske pokrajine".
Krei odredbe Hake konvencije, okupator ga je uinio i sjeditem
okrunih, oblasnih vojnoupravnih i policijskih komandi ija se
nadlenost prostirala do Slankamena i Obrea (na sjeverozapad), te
Despotovca i Zagubice (na jugoistok).
Uz to, Beograd je bio sjedite okupacionih ustanova nadlenih
za gotovo itavo njemako okupaciono podruje u Jugoslaviji, ali i
znatno ire, za itav Balkan pa i jugoistonu Evropu. To je imalo za
posljedicu da je u Beogradu bio smjeten velik broj prateih ustanova i privrednih predstavnitava angaovanih na eksploataciji prirodnih bogatstava i proizvodnih potencijala potinjenih teritorija.
Krupne operativne jedinice Vermahta (korpusi, armijske grupe,
armije i grupe armija), koje su vrile vojno obezbjeenje okupacije
u Jugoslaviji i na Balkanu, takoe su stacionirale svoje komande i
pozadinske ustanove u rejonu Beograda, a koristile su ga i kao operativnu bazu za brojne akcije protiv jedinica Narodnooslobodilake
vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, pa i drugih armija antihitlerovske koalicije.
Rezultati istraivanja ubijedili su nas u cjelishodnost i veliki
znaaj temeljitog izuavanja problema okupacije i uslova borbe u
8

okupiranim gradovima, posebno sa aspekta nae koncepcije optenarodne odbrane. Ono je mogue samo u okviru ovakvih malih"
tema i cjelina.
Viegodinji napori u okviru pomenutog istraivanja obezbijedili su za jugoslovensku istoriografiju mikrokopije blizu 3 miliona
stranica dokumenata komandi, jedinica i ustanova Treeg Rajha,
koje su u toku rata boravile u Jugoslaviji ili bile nadlene za J u goslaviju u cjclini ili za pojedine njene dijelove. U ovom poslu znaajnu pomo pruili su prof. dr. Jovan Marjanovi i dr. Duan Biber,
koji su linim uvidom u evidenciju Nacionalnog arhiva u Vaingtonu
omoguili racionalniji izbor relevantnih dokumenata.
Motiv i podstrek za obradu ove teme naao sam u tekoama
prikupljanja, odabiranja i pripreme za objavljivanje njemakih dokumenata (XII tom) u okviru Zbornika dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom
ratu naroda Jugoslavije. Na njih sam naiao ve
pri koncipiranju i projektovanju ovog toma, jer smo u zemlji r a s polagali vrlo nialim brojem iole vrijednih dokumenata. Obrada ove
teme zapravo pored nekih presjeka koje smo izvrili predstavljala
je i jednu (vertikalnu) sondu u jo neispitani sistem komandovanja
i okupacione uprave glavnog i na kraju jedinog okupatora Jugoslavije u II svjetskom ratu.
Izvori ovog rada prvenstveno su arhivski fondovi njemakih
okupacionih ustanova u Beogradu. Dio te grae bio je i ranije pristupaan, ali njihova fragmentarnost nije doputala bilo kakav ozbiljniji zahvat. Tek u toku rada n a ovoj temi fondovi njemakih
okupacionih ustanova i jedinica, preko mikrokopija iz Vaingtona,
4
postali su dobrim dijelom pristupani i naoj naunoj javnosti.
Naalost, nema izgleda da oni u dogledno vrijeme budu i kompletirani.
Literatura o tom najmanje osvijetljenom aspektu novije istorije Beograda vrlo je oskudna. U malobrojnim prikazima njemakog
okupacionog sistema, posebno onog u Srbiji, mogu se nai poneki
elementi. Ratne hronike: Beograd u okviru edicije Srbija u narodnooslobodilakoj borbi Jovana Marjanovia, i Zemun i okolina u ratu
i revoluciji Zarka Atanackovia, kao prvi pokuaji cjelovitijeg prikaza narodnooslobodilake borbe u ovim gradovima ukazale su i
na neke aspekte okupacione uprave. To mi je, izmeu ostalog, sluilo i kao dobar orijentir u poetnom istraivanju. U svim ostalim
radovima u pitanju su samo manji fragmenti, ali su i oni znaajno
upotpunili polaznu osnovu bez obzira to su naknadna istraivanja
dala drugaija tumacenja nekih dogaaja.
Arhivska graa, sem nekoliko dokumenata u prvom tomu
Zbornika dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom
ratu jugoslovenskih naroda, nije objavljena. Od grae koja se nalazi u J u goslaviji, vie od devet desetina uva se u Arhivu Vojnoistorijskog
instituta. Naalost, jo uvijek ona nije potpuno sreena, a dijelorn
ni registrovana. Najznaajniji fondovi su na mikrofilmovima (u
zbirkama: Bon, London, Minhen i Vaington), dok je vrlo mali broj
dokumenata preveden. Zbirke dokumenata vrijedne pomena koje
9

se odnose na okupacionu upravu u Beogradu nalaze se u Arhivu

SFRJ, Arhivu Srbije, Istorijskom arhivu Beograda i posebno u
Arhivi Narodne banke SFRJ.
U meuvremenu, od zavretka ovog rada do njegove pripreme
za tampu, dva nauna skupa: Beograd u ratu i Revoluciji 19411945,
u organizaciji Istorijskog arhiva Beograda, i Tri decenije
revolucionarnih zbivanja u Beogradu, u organizaciji Instituta za savremenu
istoriju u Beogradu, u skladu sa sve kompleksnijim pristupanjima
tretiranju problema u naoj savremenoj istoriografiji, doprinijeli su
djelimino i irem osvjetljavanju nekih problema njemake okupacije i okupacione uprave u Beogradu od 1941. do 1945. godine.
Obradom pojedinih pitanja okupacione uprave (moja saoptenja:
Karakter i struktura njemakog okupacionog aparata u Beogradu
19411944. i Slom njemake okupacione uprave u Beogradu 1944.
godine), ili razradom uih aspekata okupacione politike, posebno
zloina nacistikog okupacionog aparata i njegovih saradnika (saoptenja Branislava Boovia Obavjetajna
sluba njemakog
okupatora u Beogradu i Specijalna policija u okupiranom
Beogradu;
Veljka Kupreanina: Kulturnoprosvjetna
politika okupatora u Srbiji
Beograd: Miloa Krstia: Osvrt na politiku saradnika
okupatora
Milana A&movia i Milana Nedia i Rad etnike organizacije Drae Mihailovia u Beogradu 19411944; Venceslava Gliia: Zloini
nacista u Beogradu 19411944) jo vie su aktuelizirali potrebu cjelovitijeg sagledavanja ne samo njemake okupacione uprave nego
i drugih aspekata okupacije Jugoslavije i kao cjeline i po uim
regionima.
Doktorska dizertacija Nikole ivkovia, Ratna steta koju je
Nemaka uinila Jugoslaviji
u drugom svetskom ratu, u izdanju
Instituta za savremenu istoriju i NIP ,,Eksport-press" iz Beograda
u okviru cjelovitog sagledavanja teta koje je nacistiki Trei Rajh
nanio agresijom i okupacijom Jugoslavije (u zajednici sa ostalim
agresorima i okupacionim silama) daje mnoge podatke o najrazliitijim vidovima ratne tete nanesene sprovoenjem okupacije Beograda od unitavanja i teroriziranja stanovnitva i eksploatacije,
do pljaoke i unitavanja privrednog i kulturnog bogatstva.
Pojavom XII toma Zbornika dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije u izdanju Vojnoistorijskog
instituta u Beogradu zapoelo je i dugo pripremano sistematsko
objavljivanje dokumenata njemakih okupacionih jedinica, komandi
i ustanova, ukljuujui i dokumenta centralnih ustanova Treeg Rajha
koja se odnose na okupaciju Jugoslavije u drugom svjetskom ratu.
Po prirodi stvari znatan dio njih odnosi se manje ili vie neposredno
i na razne aspekte njemake okupacione uprave u Beogradu. Na alost, njihov broj u odnosu na ostalu grau objavljenu u ovoj monumentalnoj ediciji i prvorazrednu i svestranu ulogu Treeg Rajha u
okupaciji Jugoslavije, neadekvatan je potrebama istoriografije i v e oma ogranien. Neopravdano je smanjen i u odnosu na prvobitno planirani obim. Dokumenta objavljena u prvoj knjizi toma odnose se
na period od 18. aprila do 31. decembra 1941. godine. Kako su ovdje
10

objavljena dokumenta iskoritena prrje njihovog objavljivanja i

pozivanja na njih u ovom mom radu ostae oznaena signaturama Vojnoistorijskog instituta u Beogradu.
Monografija Njemaka okupaciona uprava u Beogradu od
1941. do 1945. godine" (u dvostruko mamjem obimu) odbranjena je
aprila 1970. godine kao magistarski rad na Filozofskom fakultetu u
Beogradu. U vezi s tim zahvaljujem se profesorima dr. Jovanu Marjanoviu, dr. Doru Klneeviu i dr. Branku Petranoviu, ije su mi
sugestije znatno koristile u definitivnom oblikovanju teksta. Posebnu
zahvalnost dugujem saradnicima Arhiva Vojnoistorijskog instituta,
Arhiva SFRJ, Arhiva SR Srbije i Istorijskog arhiva Beograda na
njihovoj predusretljivosti koja mi je omoguila da doem do relevantnih arhivskih izvora.
Sarajevo, maja 1979. godine
mr MUHAREM KRESO

11

PRVI DIO

BEOGRAD PRED AGRESIJU

1. GLAVA
l

BEOGRAD U PLANOVIMA TRECEG RAJHA

U okvirima njemake doktrine Drang nach Osten" i njene ue
varijante Drang nach Siidosten" Beograd je u planovima njemakih
osvajaa, poev od bavarskog kneza Maksimilijana II 1 i princa Eugena
Savojskog2 predstavljao taku ije ovlaivanje omoguava dominaciju
nad Podunavljem i putevima za Crno i Egejsko more. Naseljavanje Beograda i njegove ire okoline njemakim stanovnitvom trebalo je da
ovoj tvravi njemakog Rajha" obezbijedi dovoljne rezerve vojnih
obveznika na licu mjesta.
Od sedamdesetih godina devetnaestog vijeka, pored Austrije, prodorom na istok, odnosno Balkan, intenzivnije se poinje baviti i Njemako Carstvo. Uprkos povremenim izjavama da se treba to dalje drati
od Balkana (Bizmark i Jagou) i da je Balkan za Njemaku od drugorazrednog znaaja, ono se sve ee angauje diplomatski i privredno da bi
u prvom svjetskom ratu njegove trupe postale odluan inilac u pokuajima prekrajanja politike karte Balkanskog poluostrva. Iako kombinacija i planova nije nedostajalo ni u Vajmarskoj republici (19191933),
snano angaovanje Njemake na jugoistoku Evrope poelo je poslije
odluke njemake vlade na sjednici od 4. oktobra 1933. godine, o prihvatanju strategijskih koncepcija dr. Pope-a o privrednom nastupu, odnosno o ukljuivanju ireg kruga evropskih drava u njemaki ivotni prostor kao agrarnih i sirovinskih privjesaka bujajue njemake industrijske
privrede. To je podrazumijevalo vrsto vezanje tih drava 3 za Trei Rajh
i oigledno ograniavanje pa i ukidanje njihovog suvereniteta.
1
Maximilian II Emanuel (16621726), austrijski vojskovoa, osvojio Beograd 6. IX 1688. godine i drao ga dvije godine, kojom prilikom je grad gotovo
potpuno opljakan i uniten, a zateeno stanovnitvo poklano.
2
Eugen Franz, Prinz von Savoven (16631736), autsrijski vojskovoa. Osvojio Beograd 18. VIII 1717. godine i kao prvi generalni guverner okupirane sjeverne Srbije poeo kolonizaciju njemakog stanovnitva u Beogradu i njegovoj
okolini, pri emu je u toku 22-godinje okupacije Beograd pretvoren u njemaku
varo. To isto je pokuano 17891791, za vrijeme dvogodinje okupacije Beograda
pod feldmaralom
Laudonom (Gideon Ernst Freiherr von Laudon).
3
O njemakoj politici Erganzungswirtschaft-a" i planovima o ukljuivanju
jugoistone Evrope u njemako privredno podruje vidi ire: dr. Andrej Mitrovi,
Erganzungs-uurtsschaft", Jugoslovenski istorijski^ asopis, Beograd, br. 34/1974,
str. 542.

15

U opirnom Memorandumu, koji je 15. jula 1941. godine Dr. Stukart (Wilhelm Stuckart), dravni sekretar u njemakom Ministarstvu unutranjih poslova, dostavio Ministarstvu spoljnih poslova o tome se izmeu
ostalog kae:
Da bi se jednom zauvijek zajamila prevlast Rajha u Dunavskom
prostoru i time istovremeno savladala opasnost za Rajh i narod, trebalo
bi da sada Beograd sa svojim predterenom kao njemaka tvrava Rajha i
njemaki garnizon doe vrsto u njemake ruke . . .4
U meuvremenu, dok se ne donese definitivna odluika, u Memorandumu se zahtijeva da ministar spoijnih poslova pri reguMsanju odnosa
sa dravama nasljednicama" Jugoslavije otoezbijedi:
stvaranje autonomnih upravnih podruja tamo gdje Nijemci
ve imaiju apsolutnu ili relativnu veinu ili e je dobiti preseljavanjem
ili doseljavanjem";
privilegovan poloaj folksdojerima;
njihovo dvostruko dravljanstvo i mogunost preseljavanja.
Pored ovih optih uslova, za Beograd se trai njegovo dovoenje u
neposrednu vezu sa Borskim rudarskim bazenom i erdapom, na taj nain
to bi se zatitno podruje Banat BorSki bazen erdap
proirilo jednim pojasom du desne obale Dunava od Smedereva na zapad
do Beograda. Kao osnovni argument za ovo inavedeno je da bi se time
itav srednji tok Dunava s njihovim najranjivijim mjestima erdaipom
naao u njemakiim rukama. Dunav bi tako u vezi s njemakom istonom
pOlitikom postao ivotno vana saobraajna arterija Rajha. Izgradnja
tvrave Rajha Beograda, koja bi se morala sastojati od varoi Beograda
i njegovog predterena, jeste i ostaje osnovni preduslov za ovo", precizira
Memorandum i dodaje da bi time Srbi bili potisnuti od Dunava i Beograda.5
Citirajui neto ire ovaj Memorandum Ministarstva unutranjih
poslova Treeg Rajha na samom poetku, treba ukazati na injenicu da
se u Saveznoj Republici Njemakoj vodi (svojevremeno iroko zasnovana) kampanja s ciljem da se dokae" neosnovanost tvrdnji o postojanju
planova za upravo ovakav tretman ne samo Beograda nego i itavog srednjeg Podunavlja u kome je, kao to se vidi ne samo iz pomenutog dokumenta namjera za stvaranje njemake podunavske pokrajine Donaustaat", Donauschwabenland", Siidostdeutsche Reichegau", Eugenien".
Prinz Eugen Gau", Freistaat Banat" imala je prvorazrednu ulogu.
Od takvih napisa odudara, na primjer, lanak Hansa Urliha Velera (Hans-Urlich Wehler) Reichsfestung Belgrad", u ijem prilogu se
izvorno objavljuje sve to se u citiranom Stukartovom memorandumu
odnosi na Beograd. Daleko realistiniji Veler u zakljuku lanka kae
da, iako su ovi planovi o stvaranju njemakog gospodstva u Podunavlju
ostali nesazrele i neispunjene elje i nisu dostigle obaveznost podloge za
konkratnu akciju Treeg Rajha, Memorandum Ministarstva unutranjih
poslova ne predstavlja sirovinsko stanje prvog koncepta poto su se ministarstva inostranih i unutranjih poslova Treeg Rajha, meusobno i sa
* Dr Stuckart, Staatsekreter in Reichsmisterium des Inern, I SO, 110/41.
Geheim, Berlin, den 15. juli, Herrn Bottschaft Riter, Auswartiges Amt, Arhiv "VII
NjA, Mikroteka,
London 2/H 8074-116.
s
Isto.

16

Himlerom, u pogledu njegovih zahtjeva ve bili dogovorili, i ukazuje da

ovaj ,,najrazraeniji plan", iako nije preao okvire projekta, moe posluili kao ilustracija otvorene neumjerenosti i nedvosmislenog stava naoistikog Raumordnung"-a i prema jugoistonoj Evropi. 6
Suoeni sa injenicom da su takvi dokumenti ve objavljeni, odreeni zapadnonjemaki istoriari, posebno izdavai publikacije Dokumentation iiber der Vertreibung der Deutschen aus d e r Ost u n d Siidost
Europa", 7 Fric Zomer, 8 Johan Vit 9 i slini pokuavaju predstaviti da ti
apsurdni planovi" ne potjeu od zvaninih njemakih nadletava, ili
bar n e od folksdojera. Meutim, brojna su svjedoanstva o tome kao,
na primjer, pisanje folksdojerskog lista Voiksruf" od 25. 10. 1940. o
graniarima njemakog ivotnog prostora na jugoistoku ili izvjetaji r u kovodstva Nacionalsocijalistike njemake partije rada
(iVationalsoziatistische deutsche Arbeitspartei NSDAP) za Jugoslaviju da meu folksdojerima u Vojvodini krajem 1939. godine preovlauje nada da e tu
biti stvoren njemaki protektorat; 1 0 izlaganje predsjednika Njemako-vapskog kulturnog saveza (Deutschswabische
Kulturbund,
popularno
Kulturbund) u Jugoslaviji dr. Janka 1 1 na savjetovanju njemakih u d r u enja u inostranstvu koje je odrano u Minhenu iste godine. Istiui da je
jo Princ Eugen prvi sagledao da ovo podruje mora biti uvijek pod njemakom vlau", dr. J a n k o je u tome vidio misiju" i jedan od najvanijih zadataka Njemake narodne grupe u Jugoslaviji" 12 ; pismo maarskog
predsjednika vlade Telekija od 2. aprila 1941. godine (na dan samoubistva), u kome izraava bojazan da bi, ako Maarska ne posjedne Baku,
Nijemci mogli stvoriti Podunavsku dravu kao integralni dio Rajha. 13
Na istoj Hniji sa Stukartovim memorandumom je i niz planova
i nacrta najviih ustanova Treeg Rajha raenih daleko prije otpoinjanja neprijateljstva i u toku trajanja aprilskog rata 1941. godine.
tukartov memorandum, u stvari, proizlazi iz njih i predstavlja njihovu
6
Hans-Urlich Wehler, Reichsfestung Belgrad", Nazionalsozialistische Raumordnung" in Siidosteuropa, Vierteljahrshefte fiir Zeitgeschichte", Stutgart 1/1963,
str. 7284.
7
U ovoj seriji februara 1962. izala je knjiga Sudbina Nijemaca u Jugoslaviji" (Schicksall der Deutschen in Jugoslavien). Seriju izdaje Ministarstvo za izbjeglice SR Njemake, Bon.
8
Fritz Sommer, vidi njegov lanak, Beograd pronalazi plan drave podunavskih9 vaba Eugenija" u listu Der Donauschwabe" od 8. 15. i 22. maja 1966. g.
Johan Wuscht, rodom iz Bakog Miletia, do rata funkcioner Kulturbunda
u Jugoslaviji, a potom u Maarskoj. Oktobra 1940. godine bio u Berlinu u povjerljivoj misiji po nalogu predsjednika vlade Dragie Cvetkovia. Vidi radove: Jugoslawien vjahrend des Zvjeitev Weltkrieges, u Siidostdeutschen Vierteljahrsblattern,
1/1959; Pldne des Dritten Reiches zur Neuordnung des Jugoslawischen
Raumes
nach 1941, u kalendaru Der donauschioabische Lehrer", Miinchen 1959; Die Vertreibung
der Donauschvjaben, u Volkskalender der Donauschwaben, 1965.
10
H. U. Wehler, Reichsfestung Belgrad", Vierteljahrshefte fiir Zeitgeschichte,
1/1963, str. 73.
11
Dr. Joseph Sep Janko, za svo vrijeme okupacije voa Njemake narodne grupe (Volfcspruppenfiihrer) u Srbiji. ire o stavovima i djelatnosti u njegovoj knjizi Govori i lanci, Reden und Aufsatze, Betschkerek 1944.
12
O tome vidi jo: Dr. Duan Biber, Nacizam in Nemci u Jugoslaviji
19331941", Cankarjeva zaloba, Ljubljana 1966, str. 21167 i Nikola Boi, i
Ratko Mitrovi, Vojvodina i Beograd sa okolinom u planovima Treeg Rajha",
Zbornik za drutvene nauke (Matice srpske), Novi Sad 1967. (sveska 48), str.
116125.
13
H. U. Wehler, n. l. str. 74.

17

sintezu, primjerenu odreenom politikom trenutku, kada jo nije bilo

vrijeme da se u javnost izae sa krajnjim cdljevima.
Tu je, prije svega, Nacrt rjeenja problema njemakih manjina u
jugoistonoj Evropi u sluaju da Jugoslavija stupi u rat na strani protivnika Treeg Rajha efa nacistikog Centra za veze sa organizacijama njemake narodnosti u inostranstvu (Volkseutsche Mittelstelle Vo Mi)
Vernera Lorenca od 27. juna 1940. godine14 u kome se, izmeu ostalog,
kae da se njemaka nacionalna teritorija (Volkstumsboen) Vojvodine
(Earanja, Baka i Banat) sa susjednim naseljima Srema i Slavonije geografski nadovezuje na njemaku nackmalnu teritoriju u junoj Maarskoj i rumunskom Banatu . .." inei tako cjelovit kompleks", koji je poslije prvog svjetskog rata podijeljen izmeu tri drave, i insistira da se u
sluaju politikog preureenja usvoji jedinstveno rjeenje za sve tamo
nastanjene Nijemce .. .'' Oigledno je da je za takvo jedinstveno rjeenje" trebalo saekati i momenat kada e biti mogue objedinjavanje tog
jedinstvenog kompleksa".
Sline poglede sadri Memorandum Ureda za prostorno ureenje
Treeg Rajha Podunavlje kao saobraajni pravac" od 24. IV, 1941. godine i drugi.
Kristijan Briker, rukovodilac Kulturbunda" na teritoriji Uprave
grada Beograda, a potom krajslajter (Kreissleiter) beogradskog okruga
Princ Eugen" njemake narodne grupe u Srbiji u svojoj ovdje vie puta
citiranoj knjizi Njemaki tragovi u Beogradu,15 a u vezi s tim pisao je:
Folk.sdojeri u ovom ratu slijede dva cilja, s jedne strane da dokau
svijest o povezanosti svoje sudbine sa sudbinskom borbom Njeroake
za novi svjetski poredak, a s druge strane, da postignu idealno ukljuivanje u njemaku naciju. Tim ciljevima tee i folksdojeri u Beogradu, oni im ele sluiti i ubudue".
Ovaj drugi cilj nije se 1941. godine ostvario iz poznatih razloga. Briker se zato 1944. godine, dobro upoznat kao i 1941. godine s namjerama
Treeg Rajha, uzalud nada da e to biti po zavretku rata:
Narodna grupa se raspala u etiri dijela, ali u naim srcima ostao je
da postoji i dalje pojam veeg zaviaja (grosseren Heimat) . . . Rat
je piah i nemilosrdan. Strahota i pustoenje, nevolja i smrt su njegovi prijatelji. Ali on odluuje o sudbini naroda. To smo mi folksdojeeri iz Podunavlja znali kad smo ga upoznali. U njemu smo vidjeli
istorijski zadatak. Bili smo ubijeeni da e on donijeti sa sobom i za
nas posljednju odluku".16
Ova svjedoanstva obiljeavaju kontinuitet planova i priprema za
njihovu realizaciju jo iz vremena prije napada na Jugoslaviju. Povremeno stavljanje u izgled alternative o iseljenju u Rajh,17 sluilo je prije
svega odravanju duha uznemirenosti.
14
Johan Wiischt, Jugoslawien und das Dritte Reich, Sewald Verlag, Stuttg a r t 1969,
str. 247250.
15
Christian Briicker, Deutsche Spuren in Belgrad", Betschkerek 1944, str. 272.
16
Ch. Briicker, ..Deutsche Spuren in Belgrad", str. 272276.
17
Vidi: D. Biber, n. dj. str. 212215.

18

Izvorite svih tih parcijalnih nada, miljenja, planova i glasina, koje

su uporno irene i podgrijavane nalazi se u odgovarajuoj politici Treeg
Rajha i planovima nadlenih ustanova, kako Nacistike partije tako i
Treeg Rajha.
Jedan od tih planova o naseljavanju Podunavlja obradio je ameriki
istoriar C A. Makartni (Macartnev). Plan je prvobitno predviao da se
folksdojerima iz jugoistone Evrope naseli itava dolina Dunava, a onda
je suen na pojas irine 50 do 100 km nizvodno od Mohaa, pri emu bi
Nijemci bili koncentrisani prvenstveno na i oko strategijskih kljunih
taaka toga podruja, kao to su Beograd, karpatski prevoji i sl.18
Geneza Memoranduma koji je izradio dr Stukart, ef Odjeljenja za
okupirane jugoistone oblasti u Ministarstvu unutranjih poslova Treeg
Rajha (Leiter der Zentralsttelle im Reichsministerium des Inern fiir die
oesetzten Siidostgebiete), sa zvanjem dravnog sekretara, dakle, najnadleniji rukovodilac Treeg Rajha za ovo pitanje jasno pokazuje da je
on, izmeu ostalog, proizvod prijedloga i zahtjeva rukovodstva njemake
narodne grupe u Jugoslaviji, koji su pripremljeni i razraeni na osnovu
zakljuaka odreenih pripremnih sastanaka za Beku konferenciju ministara spoljnih poslova sila Osovine o podjeli Jugoslavije19 na kojima se
raspravljalo o poloaju njemake manjine u nekadanjoj jugoslovenskoj
dravi". 20
Zelje i aspiracije rukovodstva Kulturbunda" u pogledu Beograda
i Podunavlja, koje je nastupalo kao politiko rukovodstvo njemake
narodnosti u Jugoslaviji u zakljucima sastanka odranog u Beu 16. aprila 1941. godine u organizaciji Komesarijata Rajha za uvrenje njemake
narodnosti (Reichskommesar fiir die festigung des Deutschtums) izraene
su gotovo istim rijeima, kao i u Memorandumu:
. . . Da bi se jednom za svagda zajamila prevlast Rajha u PodunavIju...'' itd. kao i u Memorandumu. Potreba Rajha da se Beograd
uzme u svoje ruke obrazlae se i injenicom da samo onaj ko dri
vrsto u rukama Beograd" moe vladati Gvozdenim (Derdap) i Bekim vratima, kao i da bi time bio osiguran njemaki vojnopolitiki
poioaj (u stvari dominacija, primj. M. K.) prema Srbiji, Hrvatskoj,
Madarskoj, Rumuniji i Bugarskoj" i kae da tamo naseljeni Nijemci
mogu svoju vojnu obavezu da ispune u njemakom beogradskorn
garnizonu . . . " i da bi oni . . bili matino ljudstvo tvrave Rajha,
uvijek spremno za akciju . . ."21
18
O. F. A. History of Modern Hungary 19291945. New York 1957, 1. Bd.
str. 435: Vidi H. U. Wehler, n. . str. 73.
19
Odrana 21. i 22. aprila 1941. godine.
80
Jedan sastanak je odran jo dok su se vodile ratne operacije 16. aprila
1941. godine u Beu. Vidi ire: Jovan Marjanovi, Ustanak i narodnooslobodilaki
pokret u Srbiji 1941", Institut drutvenih nauka, Beograd 1963, str. 1718. Druga
dva na kojima su uzeli uea predstavnici Ministarstva unutranjih poslova i
Komesarijata Rajha za uvrenje njemake narodnosti odrani su pod presjednitvom ambasadora Ritera 18. 4. 1941. i dravnog sekretara Stukarta 19. 4.
1941. H. U. Wehler, n. dj. str. 7576.
21 Johann Wiischt, Pldne des Dritten Reiches zur Neuoordnung des jugoslawischen Raumes nach, 1941. u godinjaku (Jq.hrbuch) Der donauschwabische
Uehrer" Minhen 1959 str. 6769.

19

Hitlerove Privremene smjernice za podjelu Jugoslavije od 12. aprila

1941. godine na osnovu planova izraenih jo prije poetka neprijateljstava, medutim, u taki Petoj predviale su samo toliko za poetni period
da se Beograd kao izriito nepomenuti dio podruja Stare Srbije stavi"
pod njemaku vojnu upravu potinjenu Komandi kopnene vojske". Zemun se u Smjernicama, takoe, ne pominje. Hitlerova namjera o njegovoj
budunosti ni iz ostalih odredaba nije, meutim, jasno vidljiva, kako zbog
injenice da se u samim Smjernicama pod Banatom podrazumijeva Vojvodina, tako i zbog nedefinisanosti nacionalnih granica samostalne drave Hrvatske". Panevo, koje je do rata bilo u sastavu Uprave grada Beograda, nedvosmisleno se ovim Smjernicama odvaja od Beograda i u
okviru Banata (istono od Tise") stavlja za sad pod njemaku zatitu"
protektorat, ime je jo jedanput istaknuta privremenost ovih razgranienja.22
Privremenost rjeenja, a ne nepostojanje namjera i planova, diktirala je neprecizne formulacije u operativnoj dokumentaciji o emu svjedoe kako brojne izjave samog kancelara Treeg Rajha i drugih kompetentnih faktora tadanje njemake drave, tako i konkretna djelatnost
okupacionih organa na terenu i rukovodstava njemake narodne grupe u
Jugoslaviji. Tako, njemaki poslanik u Zagrebu F. Kae (Frierich Kasche) ve 23. aprila 1941. godine izvjetava Ministarstvo inostranih poslova da je u istonom Sremu u toku sprovoenje plana o stvaranju autonomne njemake oblasti oko Beograda". Krajslajter istonosremskog (zemunskog) okruga njemake narodne grupe u izvjetaju od 3. maja 1941.
godine,23 koji u navedenom lanku djelimino citiraju Boi i Mitrovi,
istie da ovaj prostor treba da se odri za novu jugoistonu oblast Rajha
(Banat, Baka, istoni Srem) koja je u stvaranju", navodei da su izmeu
ostalih ve preduzete i mjere za dalje naseljavanje folksdojera u istoni
Srem.24 Svakako dobro obavijeteni komandant njemake 714. posadiie
divizije, general Stal (Fridrich Stall) mjesec dana kasnije pisao je iz Beograda svojim roacima u Njemaku25 da se govori:
. . . da bi Beograd trebalo da postane slobodan grad (kao Hamburg).
Tada vie ne bi bio glavni grad Srbije, ve slobodni njemaki grad.
Njemu bi se pripojio itav Banat (i ovdje se misli na Vojvodinu,
primj. M. K.). Na taj nain Nijemci, koji tamo ive, ne bi bili pod
Maarskom ili Hrvatskom".26
U nekim publikacijama koje osporavaju postojanje namjera o stvaranju njemake podunavske pokrajine, pored insistiranja da oni nisu bili
22
Verlaufige Richtlinien fiir die Aufteilung Jugoslawien, Oberkommando dei
Wehrmacht W. F. St. (Abt. L. (IV) Qu), Nr. 00630, F. H. Qu, den 12. 4. 1941, Geheime
Komandosache, Zbornik dokumenata
i podataka o narodnooslobodilakom
ratu
jugoslovenskih
naroda, Vojnoistorijski institut (u daljem tekstu Z b o r n i k . . . , ) ,
tom II, knjiga 2, Beograd 1954, str. 543547.
23
Nalazi se u Istorijskom arhivu Novi Sad, IA PK AK 14678/5.
24
N. Boi i R. Mitrovi, n. l. str. 121.
25
Cenzura inostranih pisama u Beu zadrala je ovo pismo i izvorno dostavila zainteresovanim nadletvima Treeg Rajha. General je najvjerovatnije
ukoren zbog ovog saoptavanja dravnih tajni neovlaenim licima.
26
Cenzura inostranih pisama u Beu, br. 12.886/41 od 11. 8. 1941, Pismo
generalmajora Fridriha Stala iz Beograda Hajne-u Stalu u Sibeshajm.AVH, NjA,
Mikroteka, Vaington, T-77, R-1314/1053.

20

ozvanieni na najviem nivou, navodi se i argument da ti planovi u toku

okupacije nisu realizovani. Ove publikacije u prvi plan istiu nacistike
planove o preseljavanju folksdojera iz jugoistone Evrope na istok.
Dok je ve samo po sebi oigledno da o krajnjim konzekvencama novog evropskog poretka i planiranog prostornog ureenja nije moglo biti rijei u toku trajanja rata, ili bar prije pobjedonosnog okonanja nacistikog pohoda na Sovjetski Savez, treba rei da su i planovi o preseljavanju bili stvarni, ali su oni bili samo alternativa u sluaju da se ne mogne
ostvariti ideja o Dunavu kao njemakoj rijeci. Paralelno postojanje ovako
dijametralno suprotnih planova i namjera omoguavala je Treem Rajhu
da tokom itavog rata manipulie njemakim nacionalnim manjinama u
Podunavlju. Kolebajui se izmeu ove dvije alternative, zasjenjen megalomanskom idejom o izgradnji dinovskog autoputa na istok du koga bi
bila nanizana njemaeka naselja i gradovi i istovremeno ogoren brzinom
asimilacije njemakog elementa u Maarskoj, Hitler 22. februara 1942.
konstatuje da je sjever vaniji od juga". Meutim, poto je Dunav
Dunav" i poto se niim ne moe nadomjestiti Hitler zakljuuje da Gvozdena vrata (erdap) treba zasjesti". On se nada da e i ovu oblast uz
pomo bakarnog borera" (aluzija na borski bakar primj. M. K.) naseliti Nijemcima.27
Dok pomenuti dokumenti nedvosmisleno potvruju neposredne
pripreme i konkretnu akciju na ostvarenju Suddeutsche Reichsgau, u
1941. godini, ova Hitlerova izjava i izjava od 29. juna 1942. godine, za
vrijeme ruka u Glavnom stanu u Vinici, oigledno pokazuju privremenost drugaije ostvarenih rjeenja u 1941. godini. Prema Pikerovim zabiljekama, Hitler je 29. juna 1942. u vezi sa vie puta postavljenim pitanjem da li emo Beograd i ovoga puta napustiti?" rekao:
Nakon to smo ga sada, po trei28 put morali osvojiti, treba konano ipak da ga zadrimo!" Hitler je i ovom prilikom podvukao da ni pod
kojim uslovima nema odstupanja od erdapa i da se Dunavom mora vladati i upravljati kao njemakom rijekom.29
ef upravnog taba Vojnoupravnog komandanta Srbije H. Turner 30
u referatu komandantu Jugoistoka na savjetovanju u Beogradu navodi
da je na propagandi folksdojerske slobodne drave Banata (Freistaat Banat) radio i okupacioni SS puk Grosdojland" i precizira da je proglaenje trebalo da se izvri 1. maja 1941. godine.31
Ni Beka konferencija ministara spoljnih poslova sila Osovine,
odrana 21. i 22. aprila 1941. godine, nije u pogledu Beograda donijela
preciznija definitivna rjeenja. Zahtjevi njemake Vrhovne komande
oruanih snaga i Komande kopnene vojske izraeni 18. aprila 1941. godine
u vezi sa pripremama za ovu Konferenciju odnosili su se uglavnom na
27

Picker, Hitlers Tischgesprache im Fuhrerhauptquartier 19411942,

Seewald
Verlag, Stutgart 1965, str. 183184.
28
Hitlerova i Pikerova omaka. Njemaka i Austrija zauzimale su Beograd
est puta:
6. IX 1688; 18. VIII 1717; 9. X 1789; 2. XII 1914; 10. X 1915. i 12. IV 1941.
29
H. Picker, n. dj., str. 419.
80
Dr. Harold Turner, do rata predsjednik pokrajinske viade, sa dunosti efa
Upravnog taba opozvan 1. novembra 1942. Kao ratni zloinac osuen u Beogradu
22. decembra 1946. godine.
31
Turnerov referat od 29. 8. 1942, Z b o r n i k . . . , tom I, knjiga 4, str. 266.

21

proirenje predviene teritorije pod njemakim protektoratom32 u oblasti Bora, ija bi granica trebalo da bude zapadno od smederevske eljeznike pruge i na obezbjeenje plovidbe na Dunavu od Beograda do bugarsko-rumunske granice, te eljeznike pruge BeogradSolun. Iz tih
zahtjeva je oigledno da se ve podrazumijevala ukljuenost Beograda
u planirani Protektorat Banat, Beograd i Bor sa okolinom". To pokazuje
i skica priloena Zapovijesti komandanta njemake kopnene vojske za
uspostavljanje vojne uprave u Srbiji od 20. aprila 1941. godine.33 Sutradan, 21. aprila, Ooerativna uprava Vrhovne komande oruanih snaga
predloila je jo i to da sjedite srpske vlade bude u Niu, to je jo jedna
nedvosmislena potvrda da je i u vojnim krugovima postojala namjera da
se Beograd izdvoji iz Srbije.34
Ministarstvo spoljnih poslova Treeg Rajha u pripremama za Beku
konferenciju nije namjeravalo otkrivati konane ciljeve, ali je 18. aprila
na sastanku predstavnika zainteresovanih ministarstava Rajha, u Beu,
njegov prestavnik, referent za narodnosna pitanja Triska (TrisckaJ, kad
je ve pitanje pokrenuo predstavnik Ministarstva unutranjih poslova (dr.
Stukart), podran saglasnou efa Centra za vezu sa organizacijama njemake narodnosti u inostranstvu (SS-generala Volfa (Karl Fridrich
Wolf) istakao da se sudbina Vojvodine ne moe posmatrati sama za sebe,
ve u vezi sa 700.OOO folksdojera koji su nastanjeni u Podunavlju i predloio autonomiju ove oblasti.35 A da je u sklop ovih razmatranja, ulazio i
Beograd i da ona nisu bila okonana ni 21. aprila kada je Beka konferencija ve bila u toku, svjedoi izvjetaj generala Varlimonta (Walther
WarlimoTit) iz Bea.
Sudbinu Beograda, meutim, za 1941. godinu odluila je injenica
da bi osamostaljivanje Banata sa Beogradom, istonim Sremom i eventualno Borskim bazenom znailo preuranjeno demonstriranje planova o
ureenju podunavskog prostora. To ni u kom sluaju ne bi pogodovalo
odnosima sa maarskim i rumunskim saveznicima" i to neposredno pred
otpoinjanje rizinih operacija protiv Sovjetskog Saveza. Vezivanje Beograda uz Banat u sluaju da ovaj bude predat (makar i privremeno)
Maarskoj bio bi ist gubitak, naroito za privredne interese Treeg
Rajha.
Zbog toga su, dok su na nivou ministarstava i najviih vojnih komandi intenzivno pretresane mogunosti obrazovanja njemake pokrajine u Podunavlju i njenog manjeg ili veeg obima, eventualno privremeno maskirane njemakim protektoratom nad Banatom, Beogradom i
Borom, ministri spoljnih poslova na Bekoj konferenciji, u skladu sa Hitlerovim obeanjima maarskom poslaniku grofu Stojaji-u36 odluili da
Banat (pored Bake, Baranje, Prekomurja i Meumurja) pripadne Maar" AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-77, R-1295/789-97 i 799-803.
33
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-77, R-1245/.
34
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-77, R-1295/1084-85;
35
Triskin izvjetaj Ribentropu od 21. IV 1941. godine; AVII, NjA, Mikroteka, London, R-2/7339-41.
36
Afcten zur deutschen auswartigen Politik 19181945, Serie D, Band /2,
str. 485490 Hevelova zabiljeka o razgovorima Hitler Stojaji 19. IV 1941.
godine.

22

skoj. 37 Tako s u otpah i planovi o uspostavljanju protektorata kako nad

Borom i Beogradom, tako i n a d Banatom, jer je njemaka okupaciona
uprava u Srbiji (iji je sastavni dio ostao Banat, a privremeno i istoni
Srem) obezbijedila poziciju za kasnije javno aktueliziranje ovih planova i
nije bila prepreka da e parcijalnirn mjerama postepeno ta pozicija i
pobolja.

2. GLAVA
POLOAJ I VELICINA BEOGRADA U VRIJEME NJEMAKE
AGRESIJE APRILA 1941. GODINE
Beograd je u Kraljevini Jugoslaviji, kao dravna prestonica, sainjavao zasebnu administrativnu jedinicu, izdvojenu iz banovina, pod nazivom Uprava grada Beograda. U njegovom sastavu, pored samog Beograda, nalazili su se grad Z e m u n i s. Beanija na lijevoj obali Save i grad
Panevo sa Panevakim ritom (zahvatajui teritorije dananjih optina
Krnjaa, Ova, Bora i Padinska skela) na lijevoj obali Dunava.
Popisom stnovnitva 31. marta 1931. godine n a teritoriji Uprave
grada Beograda, n a prostoru od 242 krn 2 ivjelo je 288.938 stanovnika,
odnosno 1.194 stanovnika na km 2 , od toga na 75 km 2 povrine u Beogradu
238.775. 38 U Zemunu je istovremeno ivjelo 28.074 a u Panevu 22.089
stanovnika.
Dravni statistiki ured D F J izraunao je maja 1945. godine d a j e
31. III 1941. godine u Beogradu ivjelo 250.045 u Zemunu 29 364 i u
Panevu 22.713 stanovnika, dakle na teritoriji Uprave grada Beograda
ukupno 302.122 stanovnika. 39 Iako bi ovo trebalo da bude najtanija p r o cjena ukupnog i pojedinanog brojnog stanja stanovnitva u Beogradu i
n a teritoriji Uprave grada Beograda neposredno uoi rata, pada u oi d a se
ona znatno razlikuje od tekuih statistikih procjena n a koje nailazimo
u ratnoj dokumentaciji, odakle su preuzete i u literaturu. Prema tim p r o cjenama u Beogradu je 1941. godine ivjelo .40 odnosno 320.000
stanovnika, 41 a na itavoj teritoriji Uprave grada Beograda 410.OOO42 odnosno 430.000 stanovnika. 4 3
37
Isto, str. 524526. mitova zabiljeka o rezultatima njemako-italijartskih
pregovora o preureenju jugoslovenskog prostora ( konferencija 2122. IV
1941) od 24. apriia 1941. godine.
38
. . Definitivni rezultati popisa stanovnitva od 31. marta 1931. godine,
Opta dravna statistika Kraljevine Jugoslavije, Sarajevo 1940.
39
. . Izraunat broj stanovnitva Jugoslavije za 1941. i 1945. godinu, Demografska statistika, Serija II, sveska II, str. 78.
40
Izvjetaj Beogradske optine o rezultatima popisa 18. V 1941. I A B, fond
OGB, UO, br. 754/41.
41
Jovan Marjanovi, Beograd", Nolit Prosvjeta, Beograd 1964, str. 59.
42
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-246/35859.
43
. . Enciklopedija Jugoslavije, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagveb
1955, sveska 1, str. 457.

23

Analizom metodologije kojom je Dravni statistiki ured DFJ dobio

izraunat broj stanovnitva za 1941. i 1945. godinu ustanovili smo da Ured
nije uzeo u obzir mehaniki prirataj stanovnitva koji je u Beogradu
posljednjih deset godina uoi rata bio izuzetno visok, kao i da pri tome nisu
uzimane u obzir eventualne administrativne promjene, a ovdje se upravo
i o tome radi, jer je pored Beograda, Zemuna i Paneva Uprava grada
Beograda 1941. godine obuhvatala jo 14 prigradskih optina i to: Veliki
Mokri Lug, Vinjicu, Zarkovo, Zeleznik, Jajince, Kneevac, Kumodra,
Mali Mokri Lug, Mirijevo i Resnik, te Beaniju na lijevoj obali Save i
Ovu, Boru i Vojlovicu na lijevoj obali Dunava, pa po naem miljenju
u ta dva elementa treba traiti onu razliku od itavih stotinu hiljada.
U nemogunosti da se cifre tanije odrede moemo uzeti da je 6. aprila
1941. godine na teritoriji Uprave grada Beograda ivjelo oko 400.000, a u
Beogradu oko 300.000 stanovnika.
Sam Beograd bio je ve izrastao u moderan evropski grad. U to
vrijeme imao je 16.000 zgrada sa 1.700 ulica. Administrativni, politiki,
ekonomski (240 industrijskih preduzea i 25.000 radnika) i kulturni (Univerzitet i veliki broj raznih kola sa 73.000 aka, od ega 12.000 studenata; u gradu je izlazilo 200 listova i asopisa) centar. Beograd je uz to
vana raskrsnica kopnenih (etiri normalne i jedna uskotrana eljeznika pruga i pet automobilskih puteva), rijenih (Dunav i Sava sa tri pristanita) i vazdunih puteva, sa aerodromima u Zemunu i Panevu.
Geografski poloaj Beograda bio je od njegovog postanka veoma
povoljan. Njegov znaaj se, istina, u toku istorijskih epoha mijenjao, ali
njegovom posjedovanju teile su sve drave koje su u jugoistonoj Evropi
nastojale ostvariti dominaciju. Na stavama dviju velikih rijeka Save
i Dunava, na glavnom evropskom putu prema Aziji, na spoju triju velikih
evropskih prostora balkanskog, dunavskog i sredozemnog, Beograd je
najee predstavliao kapiju na putu za prolazak iz jednog u drugi ili
jo ee tvravu za spreavanje toga prolaska.
Tek sa stvaranjem Jugoslavije Beograd je dobio punu mogunost
za korienje povoljnog geografskog poloaja. Zbog toga se, poslije prvog
svjetskog rata, Beograd poeo snano razvijati, uprkos inae sporom razvoju zemlje u cjelini. Za dvadeset gcdina broj stanovnika je utrostruen.
Koristei se povoljnim topografskim poloajem, grad se preteno razvijao na grebenu Kalemegdanske kose, irei se preko Vraara prema Avali.
Piadilo se i na silasku grada na njegove rijeke i prelasku na lijevu obalu Save.
Iznenadni napad 4. vazdune flote Treeg Rajha privrerneno je prekinuo taj razvoj. Za tri i po godine njemake okupacije ne samo da ruevine nisu popravljene nego je razaranje nastavljeno, tako da je broj
stanovnika u Beogradu ponovo prepolovljen. Za tri decenije po osloboenju Beograd je ne samo obnovljen nego je postao milionski, savremen
i moderan grad. Ostvario je san o prelasku na drugu stranu Save, a u
toku je i njegov prelazak na lijevu obaiu Dunava.
24

3. GLAVA
NJEMACKE USTANOVE I ORGANIZACIJE U BEOGRADU
DO 6. APRILA 1941. GODINE
Ubrzan razvoj privrednih odnosa sa Treim Rajhom i sve snaniji
prodor njemakog kapitala u Jugoslaviju u vezi sa priklanjanjem Osovini vlade Stojadinovia i Cvetkovia, a naroito njemaki planovi za
prodor na istok, uslovili su znatno poveanje njemakog diplomatskog
aparata, raznih legalnih i kamufliranih agencija, predstavnitava i drugih
organizacija pod kojima su se esto krili obavjetajni organi. Njemaka
kolonija u Beogradu od 1921. do 1940. godine narasla je od 137 na oko
5.0OO lanova. 44
Svi njemaki dravljani u inostranstvu bili su ulanjeni u Narodni
savez za Nijemce u inostranstvu (Volksbund fiir das Deutschtum
im
Ausland VDA).i5 Preko ove organizacije, uprkos isticanju njene n e zavisnosti, vren je na njih nacistiki uticaj. Mnogi njeni lanovi prikupIjali su obavjetajne podatke. Od 1939. godine Organizacija je potinjena
nacisti-kom Centru za veze sa organizacijama njemake narodnosti u
inostranstvu (Volksdeutsche Mittelstelle Vo Mi) i postala njegov
instrumenat i legalni okvir za nacistiku indoktrinaciju pripadnika njemake nacionalne manjine u rrmogim dravama svijeta.
U okviru ove organizacije radila je i Zagranina organizacija Nacistike partije (Auslandsorganisation
der
Nationalsozialistischearbeitpartei
AO der NSDAP)M koja je po dolasku Hitlera na vlast predstavljala
posebnu vrstu nacistike obavjetajne mree u inoetranstvu. Njen rad u
BeogYadu, i u Jugoslaviji uopte, bio je tolerisan, iako ne i zvanino dozvoljen. Mjesna grupa u Beogradu (Ortsgruppe Belgrad) je 1939. godine
imala oko 900 lanova. 47
Osniva Mjesne grupe u Beogradu Franc Nojhauzen 4 8 preuzeo je
1935. godine vostvo Zemaljske grupe (Landesgruppe
Jugoslawien
AO
(NSDAP) ove organizacije za Jugoslaviju i ostao glavni organizator ideoloke i propagandne aktivnosti njemake kolonije u Beogradu, u prvom
redu meu pripadnicima njemake narodnosti, koja se odvijala preko
zajednikh priredaba, filmskih predstava, izleta, tampe, kroz Njemako-vapski kulturni savez, sportska drutva, zadruge i druge organizacije
pripadnika njemake kolonije i njemake narodnosti u Jugoslaviji. 49
Naroiti uticaj, bez svojih posebnih legalnih organa, imala je posebna ustanova NSDAP Folksdojerska centrala, tanije nacistiki
Centar za veze sa organizacijama njemake narodnosti u inostranstvu
41

Ch. Briicker, n. dj. str. 225.

*' Organizacija je postojala i prije dolaska nacista na vlast i u poetku je
nosila 46naziv Verein fur das Deutschtum im Ausland.
Organizacija je formirana 1931. godine, a od 1938. godine inila je e t r desettreu oblast NSDAP. Na njenom elu nalazio se gauiajter Ernst Wilhelm Bole
(Bohle), D. Biber, n. dj. str. 6265, 136137 ! 278279.
47
Ch. Bruckev. n. dj. .rtr. 228.
48 F r a n z Neuhausen, njemaki generalni konzul u Beogradu, kasnije Generalni opunomoenik Treeg Rajha za privredu u okupiranoj Srbiji, osuen kao
ratni zloinac
na 20 godina robije.
49
Ch. Briicker, n. dj. str. 225230.

25

specijalizovana ustanova za rad sa njemakom emigracijom.50 Jo prije

aprila 1941. godine njeno uplitanje u rad svih folksdojerskih organizacija, naroito Njemako-vapskog kulturnog saveza dovelo je do toga da
je praktino njime komandovala i bila u mogunosti da ga 6. aprila u
cjelini stavi na raspoloenje diverzantsko subverzivnoj organizaciji
obavjetajne slube njemakog Vermahta.
Od brojnih privrednih predstavnitava, agencija i preduzea koja
su se bavila i obavjetajnim zadacima treba navesti Njemaki turistiki
ured (Deutsches V'erkehrsbiireau) kojega je u Beogradu 1934. godine
otvorio Nojhauzen.51 Ured je u stvari na licu mjesta usmjeravao pijunsku djelatnost profesionalnih agenata, turista i drugih njemakih dravljana na proputovanju kroz Jugoslaviju. Tom djelatnou u okviru Ureda
od 1938. godine rukovodio je, kao slubenik Ureda, zakonspirisani opunomoenik VI (obavjetajne) uprave Glavne uprave bezbjednosti Treeg Rajha (Reichssicherheitshauptamt Auslandsnachrichtendienst
RSHA Amt VI) inenjer Karl Kraus, kasnije ef gestapoa za Beograd,
koji je u licu (takoe vjeto kamufliranih) oficira njemake slube bezbjednosti (Sicherheitsdienst SD) imao pomonike u svim krajevima
Jugoslavije.
Veoma znaajan uticaj vren je i preko preduzea i banaka koji su
imali mjeoviti kapital. Napomenuemo samo da je Nojhauzen bio lan
Upravnog odbora udruenja jugoslovenskih banaka i da je bio u mogunosti da formira tako snana preduzea kao to je (1940. godine formirano) rudarsko preduzee Jugomontana AD, preko koga je u toku rata
dobrim dijelom vren izvoz ruda iz Srbije. Slino preduzee formirao je
istovremeno i Krupov predstavnik u Beogradu Lujo Herazim pod nazivom Jugohrom AD, koje je organizovalo proizvodnju i izvoz hromove
rude iz Srbije i Makedonije.52
Nojhauzen je 1936. godine postao generalni konzul za privredna pitanja pri njemakom poslanstvu u Beogradu, a onda, kada je to priklanjanje kraljevske vlade silama Osovine omoguiio, i Opunomoenik etvorogodinjeg plana za Jugoslaviju (Generalbevollmachtigter des Vierjahrplanes fiir Jucioslatoien), u kojem svojstvu je u Beogradu okupio glomazan struni tab i u Jugoslaviju doveo mnogobrojne rudarske, finansijske, trgovake i druge privredne eksperte (Rajzer Raiser, Zengen
Soengen, Gemind Gemund, Krig Krieg, Hislajter Hissleiter,
tajger, Milman Millmann, Klar Klar, Dirigl Durriegel, Beer
Bdscher i drugi), infiltrirajui ih u sve, za Njemaku znaajne, grane privrede.53 Svi oni gotovo bez izuzetka ukljueni su kasnije u njemaki okupacioni aparat u Jugoslaviji.
Zvanino diplomatsko predstavnitvo Njemako poslanstvo u
Beogradu (Botschaft Belgrad), na ijem elu se nalazio fon Heren,54 sva_50 D. Biber, n. dj. str. 136137 i 276277. Organizacijom je od 1937. godine
rukovbdio Verner Lorenc. Formirana 1936. godine u poetku je bila potinjena
Rudolfu
Hesu fHess).
51
D. Biber, n. dj. str. 63.
52
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-77, R-1312/755-58 i 771772.
53
N. Zivkovi, Ratna teta koju je Njemaka uinila Jugoslaviji u drugom
svetskom ratu, Institut za savremenu istoriju i NIP Export-press, Beograd 1975,
str. 3234.
54
Viktor fon Heren (Vicktor von Heeren) na dunosti njemakog poslanika
u Beogradu nalazio se od 1938. godine do aprila 1941.

26

 sa svojim personalom brojnijim od mnogih ambasada bilo centar

cjelokupne legalne i ilegalne podrivake djelatnosti. Njegovim posredstvom prenoeni su izvjetaji i primane direktive iz Rajha. Dovoljno je
istai da je u okviru ovog poslanstva na bazi reciprociteta izmeu ostalih
djelovao od januara 1938. godine i opunomoenik Glavne uprave bezbjednosti Treeg Rajha u funkciji policijskog ataea Hans Helm55 iji je zadatak bio prouavanje metoda rada i mjera jugoslovenske policije i kome
su bila pristupana akta Ministarstva unutranjih poslova.56
Zanimljivo je da su meudravni sporazum o tome decembra 1937.
godine potpisali Upravnik grada Beograda Milan Aimovi i njegov ef
Opte policije Dragi Jovanovi, to je bilo mogue samo zato to je Opta
(tj. politika primj. M.K.) policija Kraljevine Jugoslavije bila u sastavu Uprave grada Beograda, a ne u sastavu Ministarstva unutranjih
poslova. U Berlinu potpisani sporazum, za koga su pored potpisnika znali
jo samo predsjednik vlade Milan Stojadinovi i kraljevski namjesnik
Knez Pavle, dopunjen je deset dana kasnije u Beogradu aneksom o saradnji protiv subverzivne djelatnosti komunista". Ovim putem su se u
RSHA slivali svi podaci o Komunistikoj partiji Jugoslavije i uopte o
protivnicima Treeg Rajha kojima je raspolagala jugoslovenska policija.57
O obavjetajnim mogunostima Poslanstva govori i injenica da je
ono u martu 1941. godine otkrilo priprerne dravnog udara i o tome obavijestilo Ministarstvo inostranih poslova Treeg Rajha.58
Drugi ve uobiajeni, obavjetajni organ u okviru Poslanstva bio
je vojni atae pukovnik Tusen. U tom svojstvu on je bio legalni organ
Obavjetajne i kontraobavjetajne uprave njemake Vrhovne komande
oruanih snaga (Oberkomviando der Vehrmacht Auslands Nachrichten und Abvoehr Amt), poznata pod skraenim naizivom Abver. Drugo
odePjenje ove Uprave, Abver-2, pred napad na Jugoslaviju, formiralo je
od svojih agenata iroku sabotano-subverzivnu organizaciju Jupiter". Nareenjem predsjednika Kulturbunda dr. Janka ova organizacija
je 6. aprila u cjelini stavljena na raspoloenje Jupiteru". 59
Formiranje organizacije Jupiter" zavreno je tek u novembru 1940.
godine, ali je ona u aprilskom ratu bila glavni koordinator i rukovodilae
svih petokolonakih, subverzivnih i obavjetajnih akcija u Jugoslaviji,
poto su joj sa otpoinjanjem ratnih operacija stavljene na raspolaganje
i sve ostale do tada izgraene agenture i mree, bez obzira na njihove
dotadanje zadatke. To je u stvari bio ogranak Sabotanodiverzantskog
odjeljenja njemake Vojne obavjetajne i kontraobavjetajne slube, a
55

Hans Helm, SS-major, od januara 1938. do aprila 1941. policijski atae

Treeg Rajha pri Poslanstvu u Beogradu, od aprila 1941. do poetka 1942. godine
pomonik Sefa Gestapo-a Operativne grupe policije i slube bezbjednosti Treeg
Rajha za Jugoslaviju, zatim policijski atae u NDH, Vojni sud za grad Beogra
osudio ga je 22. decembra 1946. godine za poinjene zloine na smrt vjeanjem.
AVII, NjA, k. 27, br. reg. 2/5.
56
D. Biber, n. dj. str. 231.
57
Holm Sundhausen, Obavjetajna sluba i policijski aparat Hajnriha Himlera
u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj", Vojnoistorijski glasnik, 1/2, Beograd 1972.
str. 9395.
58
Dr. Jakob B Hoptner, Jugoslavija u krizi 19341941." Kolumbija univerzitet;, NjujorkLondon 1952, prevod C. Nikitovia tampan u SR Njemakoj 1962.
str. 353.
59
D. Biber: n. dj. str. 231 i 253.

27

neto manje od 15.000 pripadnika njemake narodnosti, od ega 5.OOO

stranaoa. U Beogradu su oni imali i njemaku gimnaziju, a na teritoriji Uprave grada Beograda vie osnovnih kola, zatim posebne listove
i asopise, kulturna i sportska drustva, te profesionalna, omladinska,
enska i druga udruenja, privredne zadruge itd. Imali su i svoju politiku partiju, Partei der Deutschen in Jugoslavvien" koja je zabranjena
estojanuarskom diktaturom 1929. kad i sve ostale partije, a njen izrazito nacionalsocijalistiki orijentisani nasljednik Pokret obnove" (Erneuerungsbeioegung) 1938. godine se prikljuio Stojadinovievoj Jugoslovenskoj radikalnoj zajednici, JRZ u vrijeme kada je ova poela faizaciju itave zemlje. Njemakovapski kulturni savez (Deutschschmabische Kulturbund DSKBf4 postepeno je poprimio karakter izrazite naeistikom ideologijom duboko proete politike organizacije
koja se infiltrirala u gotovo sve pore drutvenog ivota pripadnika njemake narodnosti u Jugoslaviji. U periodu od 1933. do 1938. godine nacisti su u prvom redu pod firmom obnovitelja" ovladali svim rukovodstvima i svim organizacijama Kulturbunda, eliminiui iz njih ne samo
progresivne nego i sve druge elemente koji bi mogli pruiti otpor nacifikaciji itave narodnosti i sve vie se ponaali kao> voe folksdojera
kao cjelme. Na teritoriji Uprave grada Beograda Kulturbundom je rukovodilo Oblasno rukovodstvo (GauZeitung BeJgrad) elu sa gaulajterom" Kristijanom Brikerom. Organizacijama u Beogradu, Zemunu i Panevu, shodno nacistikom firer-principu, rukovodili su mjesne
voe (Orts.grrKppenZeiterJ.63
Sa poetkom drugog svjetskog rata 1939. godine petokolonaka
aktivnost folksdojera u Beogradu toliko je ojaala da je i vlada Cvetkovi Maek morala protiv njih preduzimati mjere. Marta 1941. godine ponovo su u Beogradu bili rasturani razliiti leci, pa su zbog toga
uhapeni neki rukovodioci Mjesne grupe Kulturbunda i njegove omladinske organizacije, ali su na intervenciju Poslanstva Treeg Rajha puteni iz zatvora.
Izgleda da su za doturanje ovih letaka (a moda i drugog subverzivnog materijala) koriteni i putniki avioni Lufthanze" na redovnoj
liniji za Beograd. Naime, utvreno je da je njemaki putmki avion 3.
marta 1941. godine u 16 sati prilikom sputanja na Beogradski aerodrom nisko nadletio igralite njemakog sportskog drutva Ciglana u
Franctalu Zemun i tom prilikom bacio tri paketa.66
O destruktivnom radu i njegovom obimu na teritoriji Uprave grada Beograda najpotpunije podatke prua Izvjetaj Uprave grada o propagandnom i obavjetajnom radu njemake manjine od 10. marta 1941.
godine. Tu se izmeu ostalog kae da je u posljednjih mjesec dana samo
Njemaki saobraajni biro. . . rasturio oko 30.000 primeraka raznih
broura, knjiga, i karata.. . da njemaka obavjetajna sluba . . . ima
oko 20fl obavjetajnih organa . .. na teritoriji Uprave grada Beograda .. .
da ovi imaju veliki broj povjerenika i da raspolau sa povjerljivim kreditima od 5008OO.OOO dinara mjeseno .. ."
64

Osnovan 20. juna 1920. godine u Novom Sadu. gdje mu je sve do 1941.
godine65 bilo i sjedite.
Ch. Brticker, n. dj. str. 242249.
66
Obavjetenje Komande garnizona Beograda Upravniku grada Beograda
od 6. III 1941. godine.

30

 do 1941. godine veina pripadnika njemake narodnosti u

Jugoslaviji dovedena na pozicije da postane instrumenat predstojee
agresije i znaajan faktor u sprovoenju nacistike okupacije u Jugoslaviji. Stavie, njima je esto dodjeljivan najprljaviji dio okupacione politike, poto su u mnogim sluajevima upravo oni bili neposredni izvrioci
zloina. P u t do toga bio je dug i otpori unutar njemake narodne g m p e
su bezobzirno kreni. Za postizanje cilja koritena su sva sredstva od
ekspanzivne ekonomske, vojne i politike moi Treeg Rajha i njegovog
enonormno razvijenog propagandnog aparata do raspirivanja nacionalistikih strasti i uvlaenja ideoloki zavrbovanih u subverzivne i obavjetajne mree. Obeanja, korupcije, ucjene, zastraivanja i stvaranje iluzija o istorijskoj misiji nacije gospodara uz ulaganje ogromnih materijalnih sredstava i koritenje nacionalne neravnopravnosti i veoma pogodne
atmosfere depolitizacije irokih masa u Kraljevini Jugoslaviji doveli su
do poznatih rezultata.
Pa ipak, iako su mnogi demokrati i progresivni ljudi iz redova njemaoke narodnosti u Beogradu i Zemunu ranije ili u toku okupacije skreni i u znaajnoj mjeri prisiljeni na izvravanje nametnutih obaveza,
izvjestan broj, prije svega komunisti, ostali su dosljedni svojoj borbi i u
narodnooslobodilakom ratu dali svoj doprinos pobjedi nad Hitlerom,
ije je zloinako manipulisanje njemakim nacioomlnim manjinama u
drugim zemljama dovelo do njihove propasti.
Poznat je primjer porcdice Toma Devalda (Tomas Devoald) iz Z e muna, koja je od poetka ustanka prihvatila oruanu borbu protiv okupatora kao svoju i ukljuujui i svoje troje djece (Aleksandra, Tomu
mlaeg i Terezu) u njoj do lcraja uestvovala. Oca Tomu nacisti su zajedno sa enom Franciskom (kad su ih 1942. godine zarobili u Sremu)
objesili na Sajmitu. 67 Braa Jozef i Herman Sener (Joseph i Hermann
Schoner), Jozef Lajbenpenger (Joseph Leibenspenger),
Jozef Giler (Joseph Giiller) iz Beograda koji je pred rat bio i lan fudbalske reprezentacije Jugoslavije, braa i sestre Oto i Georgina Burger (Otto i Georgine
Burger) te Sandor i Marina Majer (Schandor i Marine Maier), braa
Janko i Silvestar Fogl (Vogel) i drugi dali su takoe svoj puni doprinos
toj borbi. Samo u Zemunu je preko trideset njemakih porodica pomagalo narodnooslobodilaki pokret. 68
Na osnovu direktive iz Rajha mnogi folksdojeri su poslije 27. m a r ta izbjegli vojnu obavezu i povukli se u ilegalnost. Blagovremeno upozoreni oni su pred 6. april iz Beograda evakuisali veliki broj porodica u
njemaka sela u Banatju i Sremu. Naivni pokuaj generala Simovia da
i rukovodstvo Kulturbunda ukljui u svoja nastojanja da Hitlera uvjeri
u spremnost nove vlade da prihvati sve obaveze Trojnog pakta ostao je
bez rezultata izmeu ostalog i zbog toga to su ovi bili upoznati sa n a mjerama vlade Rajha, pa su vjeto izbjegli. 69
67
Kosta Dimitrijevi, Himlerov ordonans na obavjetajac, NIN br.
10161018, Beograd 28. VI12. VII 1970. god.
68
Z. Atanackovi, Srem u NOB i SR, str. 168; Isti, Z e m u n . . . , str. 6, 3031,
8081 i dr.
,9 Nairne, 1. aprila 1941. general Simovi je primio rukovodioce folksdojera
iz Beograda i Zemuna, Brikera i najdera, i im ak mogunost odlaska
u Njemaku dr. Janka ako on takav korak bude smatrao pogodnim. Ovaj je znajuei

31

Isto rukovodstvo. meutim, licemjerno se javno deklarisalo za lojalnost Jugoslaviji i ispunjenje svojih graanskih obaveza. Tako je istovremeno sa estitkom kralju Petru II, 27. marta dr Josef Janko telegrafski naredio svim krajslajterima da odmah obustave" rad Kulturbunda"
u svim mjesnim grupama, a folksdojerski dnevni list Deutsche Volksblatt" sutradan 28. marta, izmeu ostalog, je napisao: Mi moramo pokazati disciplinu i ispuniti nau diunost".70
Kakva je, meutim, ta obustava" rada bila i na ta se odnosila
disciplina" i ispunjenje dunosti" vidjelo se po pojaanoj aktivnosti
folksdojera i u samom Beogradu. Uestali su sastanci rukovodilaca
Kulturbunda" svih nivoa, ubrzane su pripreme za uee u preuzimanju
vlasti, zabiljeeni su i ispadi na ulicama Zemuna sa javnim klicanjem
Hitleru i prijetnjama Srbima, a tajno su ivene i crne uniforme za pripadnike Doje Manafta" (Deutsche Mmmschaft), te zastave i trake sa
kukastim krstom.

tano situaciju i izgovarajui se zdravstvenim stanjem na prijemu kod Simovia

3. aprila 1941. godine izbjegao dalje voenje razgovora. Ch. Briicker, n. dj.
str. 242249.
70
I o ovim izjavama i mjerama njemako Ministarstvo spoljnih poslova bilo
je precizno i na vrijeme obavijeteno. Vie nego vjerovatno one su sa njim unaprijed
i dogovorene. AVII, NjA, Mikroteka, London 2/7812 i 7818.

32

1
o

Cj

o
io
a>

(o>
o

o>
-3

1
a

LL
33

Palata Riunione sjedite Ferkesbiroa, gotovo legalnog centra njemake

Njemaki

34

generalni

konzul u Beogradu, Franz Nojhauzen

rukovodilac
Ferkes-biroa

pijunae

(19351941),

DRUGI DIO

BEOGRAD U PERIODU INVAZIJE

5. glava
ZLOClNAKO BOMBARDOVANJE OTVOBENOG GRADA
Njemaka agresija na Jugoslaviju meu prvima je i najtee pogodila Beograd. Nebranjeni grad je napadnut uprkos injemici da ga je
vlada Kraljevine Jugoslavije, moda i naivno, 3. aprila 1941. godine proglasila otvorenim i uprkos injenici da je vlada Treeg Rajha o tome
bila blagovremeno obavijetena i od svojih organa sa lica mjesta.71 Ne
raunajui diverzantski prepad na Sipski kanal u erdapu, prve njemake jedinice su bez objave rata prele jugoslovensku granicu 6. aprila 1941. godine u 5,30,72 a ve oko 6,50 otpoeii su napadi iz vazduha na
Beograd. Dvjestotrideset i etiri bombardera i stodvadeset lovaca73 poelo je izvravati Hitlerovu odluku da neprekidnim danononim napadima razori Beograd" (podvukao M.K.).74
Hitlerovom direktivom broj 25 od 27. marta 1941. godine izvrenje ove odluke stavljeno je njemakom vazduhoplovstvu kao jedan od
dva glavna zadatka, pri emu je drugi bio razaranje ionako nerazvijene
infrastrukture jugoslovenskog vazduhoplovstva, to je praktino znailo
jo jedan udar po Beogradu, odnosno po njegovim aerodromima.75
71
Pored obavjetenja da je proglaenje Beograda, Zagreba i Ljubljane objavIjeno u svim novinama i na radiju, u telegramu njemakog vojnog ataea u Beogradu kae se da u Beogradu nije uoena protivavionska odbrana i da je uoljiva
namjera da se izbjegne sve to bi moglo dovesti do bombardovanja Beograda. Tusen
i Fajne su ovaj telegram uputili svim nadlenim faktorima u Berlin i on je tamo
primljen 4. aprila u 17,40 sati, odnosno 36 sati prije poetka ratnih operacija. O tome
je i njemako poslanstvo u Beogradu sutradan telegramom brcj 368 slubeno obavijestilo Ministarstvo spoljnih poslova Treeg Rajha. AVII, NjA, Mikroteka, Bon
2/287.
72
Bile su to jedinice 12. armije sa teritorije Carevine Bugarske. Morgenmeldung 6. 4. 41, Fernschreiben an O.K. des H. A. O. K. 12, Ia Nr. 816/41, vom
6. 4. 41,
09.30. Uhr, Z b o r n i k . . . , tom 2, knjiga 2, str. 530531.
73
Oberkommando der Luftwaffe, Kriegstagebuch, II c, biljeka 6. IV 1941,
AVII, 74NjA, k. 37, br. reg. 14/1.
Besprechung iiber Lage Jugoslawien, W.(ehrmacht) F.(iihrung) Stj(ab), Geheime Kommandosache, Chefsache, Nur durch Offizier, Berlin, den 27. 3. 1941,
Z b o r n i k . . . , tom 2, knj. 2, str. 465472.
75
Weisung Nr. 25, Der Fiihrer und oberste Befehlshaber der Wehrmacht,
OKH/WEST, abt. L. (I Op.) Nr. 44379, Chefs(ache) Nur durch Offizier, Geheime
Kommandosache, F.(iihrer) H.(aupt) Qo.(artier) den* 27. 3. 41, Walther Hubatsch,
Hitlers Weisungen fur die Kreigsfiihrung, Bernard und Graefe, Frankfurt am Main

37

Za izvrenje ovih zadataka odreena je 4. vazduna flota (Luftjlotte

4.) pod komandam general-pukovnika Aleksandera Lera.76 Shodno njenoim operativnom planu Strafgericht" (strani sud), na aerodromima oko Bea, Graca, Peuja i Arada za ovaj zadatak je prikupljeno oko 880 aparata, od ega su po jednu treinu sainjavali dvomotorni bombarderi (Heinkel He-111, Dornier DO 17 i Junkers JU
88), jurini ili obruavajui jednomotorni bombarderi tuke" (Stukas" JU 87) i motorni lovci tipa mesermit (Messerschmidt); 280
jednomotornih ME 109 F i 80 dvomotarnih razaraa ME 110. Plan
Strafgerichf' je i nazivom i sadrajern odraavao teroristiki karakter
vazdunog napada na Beograd. Pored vojnih objekata, kao ciljevi avijacije bila su oznaena mnoga stambena naselja, sklonita po parkovima,
kulturne i javne ustanove, ali su vei industrijski objekti i rnostovi bili
izostavljeni. Vjerovatno zbog neto veeg broja folksdojera, nije predvieno ni bombardovanje Zemuna.
Rasporeena u etiri grupe,77 njemaka 4. vazduna flota je u prva
dva ratna dana bila u mogunasti da na Beograd koncentrie skoro sve
snage i zato to je nastupanje njemake 2. armije trebalo da pone tak
12. aprila, pa su snage 4. vazdune flote, namijenjene za njenu podrku
bile slobodne.
U prvom najsnanijem napadu talasi bombardera (160 dvomotornih i 74 tuke) sa lovakom pratnjom (120 mesermita) smjenjivali su
se nad Beogradom preko 2 asa. Iako je u ovom napadu na Beograd baeno 197 tona bombi, treba napomenuti da su najvie panike stvorili
inae ne ranogo efikasni jurini (obruavajui) lovci-bombarderi zvani
tuke", na kojima su u tu svrhu bile ugraene specijalne sirene. U toku
diana izvrena su jo tri napada, drugi izmeu 10 i 11 sati sa 57 tuka i
oko 30 lovaca, trei oko 14 sati 94 dvomotorna bombardera sa 60 lovaca
pratnje, a etvrti u sumrak sa 99 tuka i 60 lovaca.7*
U toku noi, nad poarima dobro osvijetljenim Beogradom, neometano od odbrane u pojedinanim naletima, kruilo je 16 dvomotornih
bombardera i u poligonskim uslovima gaalo preostale ciljeve.
Sedmog aprila izvrena su jo dva napada: prije podne sa 36, a po
podne sa 24 tuke u pratnji sa po 20 lovaca.
U dva dana 6. i 7. aprila za izvrenje teroristikog napada na Beograd upotrijebljeno je bezmalo 900 aviopoleta (bombarderi 580 i lovci
1966 (u daljnjem W. Hubatsch, Hitlers weisungen), str. 106108; Objavljeno i u
Zborniku . . . , tom 2, knjiga 2, strana 472477.
76
Aleksander Lohr, Generaloberst der Luftwaffe, komandant 4. vazdune
flote, od Ijeta 1942. komandant Jugoistoka u svojstvu komandanta njemake 12.
armije i Grupe armija E'". Maja 1945. godine sa ostacima svojih trupa zarobljen
je u rejonu Celja. Kao ratni zloinac, izmeu ostalog i za piratsko razaranje Beograda, osuden na srnrt i strijeljan 16. februara 1947. godine u Beogradu.
77
Jedna, od oko 240 aviona u rejonu AradTemivarSegedin; druga, sa oko
240 aviona u rejonu CelovecGrac, trea, u rejonu KapovarPeuj sa 110 aviona;
i etvrta, sa oko 280 u rejonu BeBeko Novo Mjesto; V. Terzi, Jugoslavija
u aprilskom ratu 1941; Grafiki zavod. Titograd 1963, str. 375376. Drugi svjetski
rat, knj. 2, Vojnoistorijski institut, Beograd 1957, str. 406407; Andrija Pavlovi,
Jugoslovensko vazduhoplovstvo u aprilskom ratu 1941. godine, Glasnik RVA i PVO
5/XVIII, Beograd 1972, str. 3341.
78
Hans Adolf Jacobsen, Kriegstagebuch des Oberkommando der Wehrmacht,
Bernard und Graefe, Band I, Frankfurt am Main 1965, str. 376.

38

310), izruivi pri torne gotovo 400 tona bombi. Raunajui i napade obnovljene 11. i 12. aprila sa ukiupno 60 tuka i 30 lovaca, u invazionorn
periodu na Beograd je izrueno oko 440 tona bombi, a upotrijebljeno je
980 aviopoleta, od ega 620 bonibarderskih.79
Nema sigurnih podataka da li su dalji masovni napadi80 obustavljeni zbog toga to je ocijenjeno da je postignut planirani efekat, ili fo
je njemaka 2. armija koja je poslije uspjenih izviaekih arki prethodnog dana, iako nepotpuno prikupljena, samoinicijativno krenula u
napad 7. aprila i sutradan zauzela Maribor i Viroviticu, ili samo zbog
vremenskih prilika koje su zaista od 7. do 12. aprila znatno smanjile
obim dejstva avijacije.
U nedostatku jo nedostupnih ih moda izguibljenih izvjetaja 4. vazdune flote ovo pitanje, kao i preciznije definisanje strukture pojedinih napada, pa i ukupne gubitke avijacije, nije mogue potpuno rasvijetliti. Vjerovatno tome ne bi rnnogo doprinijeli ni fondovi radiodifuzne
slube Treeg Rajha, koja je samo 6. aprila bombardovanju Beograda
posvetila 34 minuta.81
Neprijatelju se nad Beogradom suprotstavila slaba protrvavionska
artiljerija (pet diviziona PA topova kalibra 76 i 80 mm, tri ete PA mitraljeza kalibra 15 mm i dvije reflektorske ete) te Sesti lovaki ipuk
baziran na aerodromijma u Zemunu i Kruedolu (14 eskadrila lovaca
Me-109" i jedna Ika-3"). Sa svega 43 aparata puk je borei se uglavnom sam s daleko nadmonijim neprijateljem, u ta dva dana u vazdunim borbama izgubio 20 aviona, dok je jo 13 u borbama oteeno. Hrabrou i primjernim zalaganjem (47 aviopoleta dnevno) pilota (11 ih
je poginulo, a 8 ranjeno) izvrena su prvog dana 140 aviopoleta i oborenq bar 10 neprijateljskih aviona. U odbrani Beograda posebno se istakla 103. eskadrila koja je u prva dva ratna dana izgubila svih 8 aviona
i svih 8 pilota. Protivuvazduna zatita, vatrogasna sluba i sluba spasavanja bile su na alost loe organizovane, neopremljene i neuvjebane, pa su za vrijeme napada potpuno zatajile.
Ukupni gubici njemake 4. vazdune flote nad Beogradom nisu poznati, ali se u literaturi insistira na preko 40 oborenih i do 1/ oteenih aparata. Meutim, njen piratski napad na Beograd prouzrokovao je
smrt vie hiljada lica.82 Tanu cifru rtava nemogue je utvrditi. Izvori
na koje bi se moglo osloniti govore o dvije do etiri hiljade ljudi, ena
i djece.
Prema podacima Tehnike direkcije Optine grada Beograda do
16. maja 1941. godine (kada asanacija jo nije bila okonana, ali je oi79
Anelija Dragojlovi, eomir Jani i Spomenka Nedi,
Bombardovanje
Beograda u drugom svjetskom ratu, Istorijski arhiv Beograda, Beograd 1975, str.
1415.
80
Manje grupe aviona i dalje eu nadlijetale grad. Prema izvjetaju 46. korpusa
sve do 12. aprila Generalkommando (mot) XXXXVI. A. K. Abt. Ia/Ic, Berdcht iiber
die Kampfe vom 1113. 4. 41. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312,
R-1121/9332064-67.
81
Bomben auf Belgrad", od 15.0015.07; Grosseinsatz gegen Belgrad od
.19.0019.15; Stucka-Grosseinsat?" gegen Belgrad" od 21.0021.12, a sutradan i
izvjetaj: Erster kampftag uber Beigrad'', AVII, Mikroteka, T-77, Vaington,
R-1003/7097-100.
82
Anelija Bragojlovi i dr. n. dj. str. 18.

39

gledno bila pri kraju) bilo je sahranjeno 1.882 lica. 83 Po evidenciji Komunalnog preduzea za pogrebne usluge Beograda n a Novom groblju
j e sahranjeno 2.007 osoba od ega samo 646 identifikovanih, 84 a prema
izvjetaju Odjeljenja javne bezbjednosti Ministarstva unutranjih poslova komesarske vlade M. Aimovia do 26. maja 1941. godine ukupno
j e bilo sahranjeno 1.908 rtava bombardovanja (od ega po grobljima
1.829, a po crkvama, parkovima i privatnim ba'tama 85 79. Mogue je da
su na istim izvorima (kaisnijih datuma) zasnovani podaci o 2.271 odnosno
2.183 rtve objavljeni u Politici" 6. aprila 1970. i Beogradskoj nedelji"
aprila 1966,86 pa razlike meu njima govore samo o manjoj ili veoj potpuniosti. Njihova priblina saglasnost sa konanim stanjem sahranjenih
na Novom groblju utvrivanom 1966. i 1973. godine upuuje na to da
ukupan broj rtava bombardovanja Beograda od 6. do 12. aprila 1941.
godine treba traiti na sredini izmeu podatka J. Marjanovia u knjizi
Beograd, izdatoj u okviru edicije Srbija u narodnooslobodilakoj borbi,
d a je u bombardovanju poginulo 2.271 lice 87 i prethodne procjene Uprave grada Beograda sadrane u ovdje citiranom Tusenovom izvetaju da
broj mrtvih . . . iznosi 4.OOO od toga polovina zatrpanih". 8 8
Prvi podatak u vezi s naprijed datim podacima o broju sahranjenih
(s obzirom n a injenicu d a je knjiga zasnovana na autentinim izvorima
iako nisu navedeni) oigledno predstavlja najveu poznatu cifru evidentiranih sahranjenih rtava. Toj cifri treba dodati broj onih koji su ostali
zauvijek pod ruevinama, do ijih leeva s e u okviru sanacije nije moglo doi, te su, mahom miniranjem ruevina, uniteni. Na alost, nekoliko fragmenata ovih podataka o broju leeva koji su oatali pod nekim
noevinama ne daju sigurniji oslonac za dobijanje ukupne cifre. Po naem miljenju u pitanju je bar nekoliko stotina, tako da bi ukupan broj
rtava mogao biti vei od 2.5OO.
Uzimajui u obzir i ostale faktore, koji su mogli uticati na nepotpunost evidencije, sa dosta sigurnosti bi se cifra mogla zaokruiti na
ukupno . rtava.
Svi ostali podaci o broju rtava kao: vie od 10.000 lica" 89 deset
hiljada graana", 9 0 vie od 10.000 graana", 9 ' 20.000 lica" 92 oko 12.000
lioa" 93 oko 5O.OOO graana poginulo u bombardovanju" 9 4 i tome slino
predstavljaju slobodne procjene koje se ne zasnivaju n a autentinim podacima. Podatak o 2O.OOO poginulih zasnovan je uz to, najee, na lmpresijama izbjeglica koje su ve u aprilu 1941. godine dospjele u britan83
Istorijski arhiv Beograda (u daljnjem IAB), Fond uprave grada Beograda
(UGB),84 Tehnika direkcija br. 126.
Anelija Dragojlovi d dr. n. dj. str. 20.
85
Izvjetaj Miniistarstva od 26. V 1941, AVII, NjA, k. 19, br. reg. 5/25.
88
Lj. Rani, ta je istina o bombardovanju Beograda, Politika", 3. II 1972,
str. 14.87
J. Marjanovi, Beograd, str. 60.
* Oberst Tous.saint, Den 16. april 1941, An das Oberkommando des Heeres.
Atascheabteilung,
Erfahrungsbericht iiber den Luftangriff auf Belgrad.
89
Veernje novasti" i Borba" od 6. IV 1971.
90
Politika" od 6. IV 1970.
91
Ekspres politika" od 6. IV 1971.
92
Politika" od 6. IV 1971.
93
Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije, Vojnoistorijski institut,
Beograd 1964, str. 27.
94
Marinko Paunovi, Beograd veiti grad, Beograd 1968, str. 784.

40

sku tampu.95 Takoe nema osnova ni sumnja da li je okupatoru ilo

u raun da se utvrdi tano brojno stanje poginulih". U aprilu i maju
1941. godine za njega je to bio samo puki tehnieki podatak preuzet od
Uprave grada Beograda, odnosno od Tehnike uprave beogradske optine.
Procjene broja povrijedenih i ranjenih ne nalazimo u savremenim
dokumentima ne samo zbog neadekvatne zainteresovanasti okupacionih
vlasti i kolaboracionistike Uprave grada Beograda nego i zbog toga to
je njihovo zbrinjavanje jednostavno prevazilazilo mogunosti postojeih,
djelimino razorenih zdravstvenih ustanova. U literaturi se s pravom
malo ko i uputao u njihovu procjenu. Ukoliko je to sluaj, procjene se
kreu do 30.0OO.96 S obzirom na uobiajeni odnos poginulih i povrijeenih, mogunosti sekundarnih povreda, krajnju napregnutost zdravstvenih ustanova, kao i masovno neorganizovano bjeanje iz grada neiskusnog, neobuenog i nepripremljenog stanovnistva, ta cifra nije mogla biti
manja od 10.000, ak i kad se izuzmu lake povrede, kod kojih je prva
pomo i samopomo bila dovoljna. Cifra od 15.000 mogla bi biti sasvim
pribUna.
Procjene izbjeglih iz bombardovanog grada kreu se izmeu 100.000
i 2OO.O0097 pra emu francuski novinar Rene Simonen oigledno oslonjen
na slubene" podatke navodi cifru od 150.00098, to je inilo polovinu
ukupnog stanovita grada. On je, takoe, smatrao da se do kraja aiprila
bilo vratilo 100.000 graana. Ovi se podaci moraju uzeti kao realni, odnosno mogui. Izuzetno visoke cifre izbjeglica umnogome su rezultat panike
zbog neorganizovanosti protuvazdune odbrane, civilne zatite i zbrinjavanja povrijeenih, pa se osjeaj preputenosti i bespomonosti prelio u
oaj i beznae, naroito kada je 11. i 12. aprila obnovljeno bombardovanje. P,remda je intenzitet i efekat bombardovanja ovog puta bio neuporedivo manji, Tusen je ovaj novi talas ocijenio kao poetak naputanja grada"99.
Popisom stanovnitva koji je Beogradska optina izvrila 18. maja
1941 godine utvreno je da se u Beogradu nalazi svega 200.000 stanovnika.100 Procjenjivalo se da se u Beograd do popisa nije vratilo 100.000
stanovnika.101 Pri tome treba uzeti u obzir da su tu ukljueni evakuisani
diplomati kao i drugi strani dravljani (do 10.000), vojni garnizon Beograda (oko 15.000) Beograani vojni obveznici (bar 5% stanovnitva
15.000 do 20.000), aci, studenti i privremeno zaposleni iz unutranjosti
(do 20.000). Iako ove kategorije ine priblino polovinu datog broja stanovnitva, cifra nam se ini neto preuvelianom i djelimino bi mogla
biti i rezultat uslova pod kojima je popis izvren. Bar desetak hiljada
moglo je izbjei ovom prvom okupacionom popisu.
U drugoj polovini aprila 1941. godine jo uvijek su se u okoUni
Beograda kretale desetine hiljada izbjeglica iz grada. Njima su okupa95
96
97
98
99

Izvetaj sa njemake granice" agencije Rojter" od 27. aprila 1941.

Lj. Rani, n. l. Politika" od 3 II 1972, str. 14.
Anelija Dragojlovi i dr. n. dj. str. 22 i 30.
Isto, str. 30.
Citirani Tusenov izvjetaj od 16. aprila 1941.
IOO Anelija Dragojlovi i dr. n. dj. str. 24. Izvjetaj Beogradske optine 599.
feldkommandantori o rezultatima popisa od 18. V 1941. godine, IAB, Fond Optine
grada Beograda. Upravno odjeljenje, br. 754/41.
101
Isto.

41

cione vlasti u poetku spreavale povratak u grad, pa su mnoge dane i

noi proveli pod otvorenim nebom. Meutim, svi oni do polovine maja
ve su uglavnom bili u stalnijim boravitima.
Istavoremenim popisom utvrdeno je da je bombardovanjem oteeno skoro 50% stambenog fonda, odnosno 9.365 od 19.641 zgrade,102
pa je oko 30.000 lica (preko 8.000 porodica)103 i onih koji su se do maja
vratili u grad trebalo smjestitd u neoteene i manje oteene stanove
drugih graana, iz ega vidimo da se mnogi od onih iji su stanovi i imovina uniteni nisu ni vraali u razoreni grad.
Bombardovanje je imalo do tada nevieni efekat. Razornim104 i
zapaljivim bombama pogoeni su mnogi vani vojni, kulturni, zdravstveni i prije svega stambeni objekti u gradu. Tako je pogoena eljeznika
stanica, Elektrina centrala, Ministarstvo vojske i mornarice, Glavni generaltab, Vojna akademija, Dvor na Dedinju, gardijske kasarne u Topideru, Komanda andarmerije, Zemunski aerodrom, Uiteljski dom,
univerzitetske, gimnazijske i druge kolske zgrade, bolnice, biblioteke,
muzeji, galerije slika, jedna crkva i naroito stambeni blokovi oko Slavije, na Dorolu, Terazijama, oko Autokomande, na Dedinju i Banjici
i drugi. 105 Pogoeno je ak i njemako poslanstvo, kao i stan njemakog
poslanika fon Herena.106 Na beogradske mostove ,preko Save i Dunava
nije pala ni jedna bomba, jer su oni invazionirn truparoa bili neophodm.
Vodovodna, elektrina, telefonska i kanalizaciona mrea su osiposobljene.
Poginulo je oko . lica. Steta je bila ogromna i nenadoknadiva. Samo
u Narodnoj biblioteci, koja je do temelja unitena, izgorjelo je 350.000
knjiga i 500.000 svezaka, ija je efektivna vrijednost procjenjena na
5.816.309.856 predratnih dinara, a kuiturnoisforijsika na 58.154.55O.44O.107.
Tu su izgorjeli mnogi unikati i rairiteti. Mnoge inkunabule, povelje i
zbirke srednjovjekovnih rukopisa, gotovo sva izdanja prvih srpskih tamparija iz XV do XVII viijeka, kao i periodike iz XVII do XX vijeka.108
Da razaranja stambenih kvartova budn jo vea izgleda da je doprinio
Hitlerov ministar i kornandant vazduhoplovstva Herman Gering,100 koji
je obezbjeujui vlastite interese naredio da se pored mostova sauvaju
102
Izvjetaj Tehnike direkcije Optine grada Beograda, IAB, UGB, TD,
br. 3388.
103 ( primjedbu broj 100.
io4 p o r e c j bombi malog i srednjeg kalibra prvi put su upotrijebljene i n a j modernije bombe velikog kalibra, takozvane padobranske mine (Fallschirmminen),
to je takoe imalo efekat iznenaenja.
105
V. Terzi, n. dj. str. 423-^24, 436, 456, 474, 489, 511512, 525526; H. A.
Jacobson, Kriegstagebuch . . . , Band I, str. 376379.
i Z vjetaj njemakog vojnog ataea u Beogradu od 16. 4. 1941, AVII. NjA,
Mikroteka Bon 2/646; Vaington, T-77, R-1314/0558-67.
107
Podaci sa panoa u itaonioi Narodne biblioteke iznad vitrine u kojoj se
uvaju posljednji ostaci pepeo tri sagorjele knjige ovog veiikog narodnog blaga.
'i 8 J. Marjanovi, Beogra, str. 60.
109
Herman Wilhelm Goring, Reichsmarchal, osniva Gestapo-a, nesueni
Hitlerov nasljednik odreen Zakonom od 22. juna 1941. Kao ratni zloinac osuen
oktobra 1946. godine od Meunarodnog vojnog suda na smrt vjeanjem u Nirnbergu. Dva sata prije azvrenja kazne izvrio samoubistvo pregrizavi naknadno
nabavljenu kapsulu cijankalija . : . Nirnberka presuda, Arhiv za pravne i drutvene nauke, Beograd 1948, str. 231, Jacques Delarue, Historija Gestapo-a, Epoha,
Zagreb 1958, str. 55, 473 i 488.

42

beogradska termoelektrana i neke vanije fabrike, koje su radile za

avioindustriju.110
Komunisti Beograda (kojih je u gradu bilo oko pet stotina sa preko
1.000 skojevaca) i Zemuna111 (oko 70 komunista i 100 skojevaca) pripremali su za 6. april 1941. godine manifestacije s ciljem da se podri potpisivanje pakta o prijateljstvu izmeu Sovjetskog Saveza i Kraljevine
Jugoslavije. Pakt je upravo te noi potpisan u Moskvi, ali su njemake
bombe osujetile njihove namjere.
Neposredno pred bombardovanje komunisti Beograda poeli su se
prikupljati na Kalenievoj pijaci, gdje je z-a 7 sati bio zakazan prvi miting, odakle bi se sa parolama i zastavama krenulo prema Slaviji.112 Za
mnoge od njih pojava neprijateljskih aviona i poetak bambardovanja
biU su prvi znak da je poeo rat. U skladu sa politikom Partije u pogledu
odbrane zemlje, odmah su date direktive113 da se vojni obveznici hitno
upute u svoje jedinice, a ostali da se jave kao dobrovoljci. To je i uinjeno, iako vojne vlasti mnoge nisu primile. Tek oko 20-tog aprila oni su
u veem broju poeli ponovo pristizati u razoreni grad.
Bombardovanje Beograda bilo je dotada najtei teroristiki napad
njemakog vazduhoplovstva.114 Taj neovjeni napad na nebranjeni i nezatieni grad, napad koji nisu diktirale potrebe voenja operacija izazvao je gnuanje svjetske javnosti i bio povod apela: Svim tivilizovanim narodima. . " Svi koji su izvjetavali o bombardovanju slau se u
pogledu njegove siline i efekta.
,,. .. Kiom razornih i zapaljivih bombi u roku od nekoliko asova
Beograd je pretvoren u gomile ruevina i zgarita, dok su njegove
ulice bile prekrivene leevima djece, ena i staraca. Nikada u isto4
riji Beograda ni najsvirepiji osvajai nisu poinili toliko zvjerstava
i unitavanja.. . Pogaeni su svi obziri ovjenosti i osnovnog ljudskog morala, njemaki avioni usred dana razorili su u Beogradu sve
bolnice, crkve, kole, sve kulturne ustanove. .. ene i djeca koji su
naputali svoje zapaljene i poruene domove ubijani su u masama
mitraljezima sa aviona u niskom letu. Nad mirnim i nevinim beogradskim stanovnitvom izvren je pravi pokolj", kae se, izmeu
ostalog, u pomenutom Apelu.116
iio
proizilazi iz izvjetaja njemakih vojnoprivrednih oficira.
1,1
4aet prikaz rada KPJ u Beosradu i Zemunu na organizaciji i rukovo'eniu NOP-om vidi u radovima: Cedomir urevi, Komunistika partija Jugoslaviie organizator i nosilac NOP-a u Beogradu od 19411945", i Zarko Atanackovi, Parti.iska organizacija Zemuna u realizaciji politike i strategije KPJ u NOR
1 revoluciji 19411945", oba u Zborniku radova Beograd u ratu i revoluciji
19411945", Istorijski arhiv Beograda, Beograd 1971, str. 939 i 4151.
115
. : . NOP Beograda 19411944. u sjeanjima uesnika, Istorijski arhiv
Beograda, Beograd 1974, str. 3, 47, 7172, 119120, 132133, 144, 197, 225 i dr.
113
To je na primjer uinjeno na Poljanetu ianskog, gdje se odmah poslije prvog talasa prikupilo oko 500 komunista i simpatizera. Isto, str. 132.
iu pored niza manjih i onog na Varavu 1939. g. slian teroristiki napad
njemako vazduhoplovstvo izvrilo je maja 1940. na jevreisku etvrt u centru
Amsterdama. Tada su gubici, meutim, bili amo oko 1.000 Ijudi, ena i djece.
. . Pokreti otpora u Evropi. Mladost, Beograd 1968, str. 148.
5 AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-77, R-1003/7. 08292.
11 Citirano po tekstu apela sauvanom u Jugoslovcnskoj ambasadi u Londonu preuzetom od radio-emisije 3. aprila 1941. u .21,40 sati. AVII, Arhiva Vlade
Kraljevine Jugoslavije, K. 27-a, br. reg. 4/7.

43

Ve 8. aprila 1941. godine njemaka Vrhovna komanda saoptila

j e da su napadi na Beograd, kao najvaniju tvravu na Dunavu i kao
mobilizacijski i smabdjevaki centar, uipotrebom najmodemijih bombi
izvedeni sa naroitom silinom.117
Slubenik Njemakog poslanstva Fajne (Feine) u jednom od prvih
izvjetaja Ministarstvu spoljnih poslova kae:
Bombardovanje 6. aprila bilo je teko. Vodovod i. elektrina struja
odmah su prekinuti. Poslanstvo je pogodeno sa desetak zapaljivih
bombi. Poto nisu mogli ugasiti poar, prebacili su se u zgradu bive
eboslovake ambasade"118.
Po dolasku 13. aprila 1941. u Beograd, predstavnik Uprave za vojnu
privredu i naoruanje njemake Vrhovne komande kratko je izvijestio:
.. . Skladita mahom razorena. Rekvirirana Direkcija rijene plovidbe. Grad teko razoren . . . " t19
Prema izvjetaju oficira za vezu Uprave za vojnu privredu i naoruanje njemake Vrhovne komande pri Stabu 2. armije, koji je rukovodio
radovima na raiavnju ruevina, u aprilu i maju 1941. etiri specijalizovane ete elektriara i vodoinstalatera uz pomo oko 1.000 civilnih radnika i zarobljenika otklonili su 200 kvarova na glavnim vodovima vodovoda, 102 na kanalizaciji. Bilo je uniteno oko 35/o elektrine ^mree,
sa preko l.OOO prekida. Pri tome je dalje raiavanje i opravke preuzela Beogradska optina.120
Da bi potpunije doarali atmosferu, posljedice, zloinaki karakter
i besmisao ovog bombardovanja donosimo i dva opisa oevidaca koji se
izvanredno dopunjuju i sve ovo potviuju: to su opis dr Jovana Marjanovia u naprijed pomenutoj knjizi Beograd, dat na osnovu linih utisaka i iskaza veeg broja Beograana, i opis tadanjeg njemakog vojnog
ataea u Beogradu pukovnika Tusena, kog je on kao izvjetaj o iskustvima uputio svojoj Vrhovnoj komandi neposredno poslije bombardovanja:
Bombardovanje je graane potpuno iznenadilo. Grad je bio sasvim
nezatien, bombe su padale i ruile zgrade, ubijajui njihove stanovndke. Stotine ljudi pokualo je da se skloni u slaba zemljana sklonita u dvoritu Vaznesenske crkve i u Karaorevom parku. Meutim, nemake bombe pogodile su upravo ta sklonita i svi oni koji su
se u njima nalazili nali su tamo smrt. Vei broj graana uspio je
da se spase sklanjanjem u podrume vrih zgrada. .. Jo je vei broj
onih koji su odmah, najee bez ikakvih sredstava, poeh da bjee
117
-Dnevno saoptenje njemake Vrhovne komande za 8. IV 1941. godine,
AVII, NjA, Mikroteka, Bon 2/443-4.
118
Izvjetaj Fajne-a Ministarstvu inostranih poslova od aprila 1941. godine,
AVII, NjA, Mikroteka, Bon 2/570-71.
119
Telegrami oficira za vezu Uprave za vojnu privredu i naoruanje njemake Vrhovne komande pri tabu 12. armije od 13. IV 1941. godine, AVII, NjA,
Mikroteka, T-77, Vaington, R-1295/7001151.
120
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-461/7875-77.

44

u namjeri da se od bombi sklone u okolna sela. Avalskim, Obrenovakim i Smederevskim drumom pohrlile su hiljade begunaca. Videvi
to, nemaki piloti sputali su se nisko, nadletali reke begunaca i mitraljirali ih. Neorganizovanost i opta panika zahvatili su grad . ..
Ulice Beograda bile su zatrpane ruevinama, pod kojima su se esto
nalazili ranieni i ubijeni ljudi. Po krevetima, na podovima, po hodnicima i u dvoritima beogradskih bolnica leali su ranjenici i bolnice
vie nisu mogle da ih primaju". 121
Pukovnik Tusen u svom Izvjetaju o iskustvima iz vazdunog napada na Beograd odmah na poetku istie da je napad na Beograd bio
manje u vezi sa vojnim operacijama" i da je svrha napada bila da glavni
grad, kao sjedite rukovodeih ustanova, paralie" i da moralnim pritiskom na stanovnitvo posredno utie na komandovanje. Istiui iznenaenje kao faktor koji je najvie doprinio obimu uinka, kae da je ono
potpuno uspjelo", iako je neposredno pred napad bila data uzbuna.
. . . Stanovnitvo je, meutim, pomislilo da se radi o vjebi i na to
nije obratilo panju. Napad svih aviona je vremenski bio potpuno ussklaen i zatekao je stanovnitvo u kuama ili na ulicama. Ljudi su
jo djelimino spavali, seljaci su se sa zapregama upravo sa periferije
kretali ka centru grada na pijace. Poetak napada je zbog toga donio
naroito mnogo gubitaka, a moralni utisak bio snaan.
Moralno dejstvo napada bilo je znaajno pojaano paklenim urlanjem tuka i bombi, koje je na neiskusne napravilo utisak neposredne opasnosti i onda kada su bili van njihovog dometa. Ljude je nerviralo prisustvo ena i djece i osjeaj da ih se ni na kakav nain efikasno ne moe zatititi ili im pomoi. Paniku su pojaavali graani
ko]i su ostali bez krova nad glavom, izbezumljeno lutali ulicama.
Posvuda razbacani, jako osakaeni leevi pruali su jezovitu sliku.
Poto je organizacija protivvazdune zatite i slube spasavanja potpuno zatajila, leevi su danima ostali na ulici pokriveni samo cvijeem.
Materijalno dejstvo napada naroito se osjetilo gotovo istovremen'm razaranjem vodovodnih i elektrinih instalacija. Njihovo
onesposobljavanje, u sluaju produavanja napada (ve) poslije dvije
sedmice dovelo bi do katastrofe i prinudilo stanovnitvo da napusti
grad. Ve poslije 7 dana poelo je naputanje grada. . ."122
121

- J. Marjanovi, Beograd, str. 5961.

Oberst Toussaint, an das Oberkommando des Heeres, Attacheabteilung,
Erfabrungsbericht uber den Luftangriff auf Belgrad, Geheim, den 16. April 1941.
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-77, R-1314/0558-61. Ostatak izvjetaja tretira
efekte pojedinih vrsta bombi i stepen izdrljivosti pojedinih graevina i neposredno pred sumiranje iskustava prve podatke o gubicima. U jednoj prekinutoj
reenici Tusen fatalizmom pokuava objasniti bespomonost Beograana da se
nepripremljeni odbrane zloinakoj stihiji koja se neizazvano sruila na njihove
giave, zaboravljajui da je sedmi dan pd bombardovanja dan ulaska njemakih
tnipa,.dok u sljedeih nekoliko reenica pokuava odgovornost za pljaku trgovina,
koju su izvrili folksdojeri, prebaciti na beogradsku sirotinju i, u prvom redu,
na Cigane.
128

45

6. GLAVA
ULAZAK NJEMACKIH TRUPA U BEOGRAD I ZEMUN
Jo dok su sa aerodroma u Austriji, Maarskoj i Rumuniji polijetale eskadrile njemake 4. vazdune flote na Beograd, pravcem Sofija
Ni nastuipala je u zoru 6. aprila takoe prema Beogradu jedna od tri
udarne pesnice njemake kopnene vojske 1. okloipna grupa generalpukovnika fon Klajsta.123 Preavi Dravu kod Virovitiice i Podi-avske Slatine, a zatim i preko neoteendh mostova u Osijeku ka istom cilju krenuo
je 11. aprila 1941. godine iz maarskog dijela Baranje 46. motorizovani
armijski korpus 2. armije. Meutim, u Beograd je najprije stigla kolona
41. motorizovanog armijskog korpusa, koja je iz rumunskog Banata preko
Vrca i Paneva krenula tek 11. aprila u 9.00 asova, pri emu je simptomatino da je ugovorena parola" (Stichioort) za poetak napada ove kolone glasila Princ Eugen", to je simbolino imalo kao cilj ozmaiti Beograd.124
Poto jedinice jugoslovenske 6. armije (Banatski odred) prethodnog dana evakuisale Banat, a jedinice 1. armije u povlaenju iz Srema
pretrpile neuspjeh u blagovremenom prebacivanju preko Save, odbrana
Beograda (Trupe odbrane Beograda i Sremska divizija) poruila je jedini
most prema Panevu na Dunavu,125 i oba preko Save prema Zemnuiu,
predala protivavionska orua, evakuisala ili potopila jed'nice Rjene ratne flotile i u skladu sa odlukom Vlade da se Beograd proglasi otvorenim i
nebranjenim gradom povukla se na lijevu obalu Tapiderske rijeke.126
123
Ewald von Kleist, roen 1881. godine u Braunfelsu. U Jugoslaviji bio
kao komandant 1. oklopnc grupe u inu general-pukovnika, odakle je otiao na
sovjetski front, kao komandant 1. oklopne armije, a potom bio i komandant Grupe
armija. Godine 1946. iz britanskog zarobljenitva izruen Jugoslaviji kao ratni
zloinac, a potom (1948. godine) Sovjetskom Savezu, gdje je 1954. godine i umro
124
Meu komandama ovih njemakih kolona vodila se tih aprilskih dana
una prepirka ije su jedinice prve zauzele Beograd. Meutim, iz njihovih izvjetaja vidi se da neznatni i izviaki dijelovi sjeverne i zapadne kolone nisu
uspostavili meusobne kontakte, dok se 13. aprila nije sasvim razdanilo. U izvjetaju 46. motorizovanog korpusa protestuje se zbog vijesti o tom i podvlai da su
,,dijelovi 8. oklopne diviziie u noi na 13. 4. 1941. prodrle u Beograd i kao prve
tamo pobile njemaku zastavu", to je naknadno i u dnevnom izvjetaju Vrhovne
komande objavljeno. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-354, R-122/5636-41; T-312,
R-1121/2038; 2039; 206467: R-425/3292; Archiv der Gegenwart, godina 1941,
str. 4974. U borbenoj zapovijesti 2. SS oklopne divizije Das Rajh" od 10. 4. 1941.
stoji da divizija pod svim okolnostima (unter allen Umstande) mora kao prva
njemaka jedinica ui u Beograd.AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-354, R-122/4482.
12 ( } miniranja Dunava to je izazvalo znatne poremeaje u njemakom
snabijevanju naftom; vie od 200 lepova natovarenih naftom ekalo je nizvodno
od Beograda, dok je 80 praznih staialo uzvodno od Beograda. izazivajui tako
zastoj u rumunskim rafinerijama. Telefonski izvjetaj efa njemake Vojnoprivredne misije u Rumuniji Upravi za vojnu privredu i naoruanje od 25. 4. 1941.
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-77, R-1295/0777-78. Od kolikog znaaja je
bilo ruenje ovih mostova vidi se i po tome to je okupaciona uprava uspiela da
manje oteeni eljezniki most preko Save opravi tek 30. maja 1941, a onaj preko
Dunava ak oktobra 1943. Isto. T-501, R-264/196-420.
12 v T e r z i C i n , dj. str. 514, 517 i 528530.

46

Prednji dijelovi njemakog 41. i 46. moitanizovanog korpusa u toku

12. aiprila uli su u nebranjeno Panevo127 i Zemun. Tu su naili na ssnuene mostove, pa je prelazak u Beograd bio uslovljen proinalasikom kakvog
broda ili skele. To je uspjelo jednom kapetanu, koji je 12. aprila oko 16
asova iz Paneva sa 9 vojnika preao amcem u Beograd, a zatim ne naiavi na otpor nekako oko 17 asova pronaao Njemako poslanstvo, koje
u meuvremenu premjestilo u zgradu ranije ehoslovake atmbasade.
Na osnovu toga, njemaki zvanini izvjetaji objaviii su istoga dana da
je SSnpeadijski puk Grossdeutschland" zauzeo Mimsttarstvo vojske i
mornarice u Beogradu.128
Vojni atae, pukovnik TTusen129 je odmah u ulozi komandanta mjesta poeo pregovore sa vriocem dunosti predsjedndika Beogradske oiptine Ivanom Milieviem, koji je bez daljnjega predao grad.130
U toku noi, poto su u Beograd preli i dijelovi 8. oklopne divizije
iz Zemuna, u Beograd se prebacila grupa foilksdojerskog Doje Manafta" pod rukovodstvom kapetaina jugoslovenske vojske Prica Runickog
{Fritz Runitzky), istakla njemaku zastavu na hotelu Moskva" i poela
pljaku po trgovinama.131 Tek sutradan 13. aprila oko 9 asova u Beoorad
je na elu 11. oklopne divizije uao komandamt 1. oklopne grupe fon
Klajst. Na zaelju ove kolone u Beograd su uii i dijelovi 8. oklopne divizije, koji su Savu preli kod Obrenovca i apca, a istog dana bio je
uspostavljen skelski prelaz preko Dunava, kuda su iz Paneva pirebaeni
znatni dijelovi 46. motrizovanog korpusa.152 Fon Klajst je sutradan u
Beogradu improvizovao paradu.
Poto su u popodnevnim asovima 12. apriia u Panevo, odnosno
Zemun, izbili elni dijelovi 2. SS divizije Das Rajh" i 8. oklopne d'ivizije, njima su se pridruile ve organizovane grurae Doje manafta"
(Deutsche Mcmnschajt) od kojih je ona u Zemunu bila organizovanija i
brojala oko 200 naoruanih pripadnika. Njoj je 12. aprila, prije dolaska
niemakih trupa, uspjeio da zauzme Zemunski aerodrom, zajrjMjeni oko
750 vagona benzina i potom prisili jedan jugoslovensfci avion da se eipusti i zarobi pilota.133
127
Prema dnevniku Vrhovne komande njemaki puk Grossdeutschland" uao
je u Panevo
jo 11. aprila. H. A. Jacobson, n. dj. str. 379.
128
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312. R-425/8003292.
129
Rudolf Toussaint, roen 1891. u Eglkefenu, kasnije Rajhsprotektor eke
i komandant
Praga. Kao ratni zloinac osuen u Cehoslovakoj na doivotnu robiju.
130
Radiogram njemakog vojnog ataea u Beogradu Ministarstvu spoljnih
poslova Treeg Rajha od 13. 4. 1941. AVII, Nj9, Mikroteka, Bon 2/475 i Bon
3/18.
131
Zarko Atanackovi, Srem u narodnooslobodilakom ratu i socijalistikoj
revoluciji' (u daljem tekstu Srem u NOR. ..), Mjesna zajednica i Mjesni odbor
SUBNOR-a, imanovci, Beograd 1968, str. 80.
132
Dnevni izvjetaj njemake vrhovne komande oruanih snaga od 13. 4.
1941, Arhiv der Gegenwart 1941, str. 4973, Ratni dnevnik 2, SS oklopne divizije
Das Reich" za dane 1113. 4. 1941. i njen izvjetaj o dejstvima u toku 11. i 12.
aprila 1941. godine. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-354, R-122/63641 i 375587S
882; Izvjetaj Staba njemakog 46. motorizovanog korpusa o borbama od 11.
do 13. aprila 1941. godine. Isto. T-312, R-1121/2064-67. Izvjetaj je djelimino oteen. Nagoreo je u poaru Heresarhiva februara 1942. zbog ega se ne vidi datum
i neke pojedinosti; J. Marjanovie, n. dj., strana 65; Zarko Atanackovi, Zemun .. .,
strana 48.
133
2. Atanackovi, Srem u NOR . . . , str. 7980. Zemun . . . , str. 4243.

47

Defetizam, izdaja, dezorganizacija, sabotaa pete kolone, javaluk

odgovornih i pandka znatno su poveali gubitke. Jo poetkom api-ila
njemako vazduhoplovstvo dobilo je preko Abveirove obavjetajne mree skice mobilizacijskih mjesta i javnih sklonita protivavionske zatite
u Beogradu. Pomenuta sklonita u Karaorevom parku i dvoritu Vaznesenske crkve postala su tako grobnica onih koji su se tu sklonili. Sabotai se pripisuje i nedovoljna efikasnost vazdune cdbrane Beograda,
prouzrokovanoj izmeu ostalog neuestvovanjem 2. lovakog puka u njegovoj odbrani.134
Veliki broj vojnih obveznika njemake narodnosti, izvravajui
Hitlerovu direktivu, dostavijenu preko pijunsike organizacije Jutpiter", nije se (ni u onoj mjeri u kojoj je pozvan) javio na mobilizacijska
zbarita, iako je rukovodstvo Kulturbunda" istovremeno davalo hcemjerne izjave o obustavi svoga rada i lojalnostii kralju.135 Umjesto toga
oni se stavljaju na raspolaganje pijunskim centrima i uz pomo prokrijumarenog oruja organizuju jedinice Doje manafta" radi zauzimanja
vanih objekata i uestvuju u razoruavanju manjih jedinica jugoslovenske vojske. U samom Beogradu bilo je malo vojmih jedinica. Vognopozadinski organi i tabovi biU su dezorganizovani i u ipremjetanju, tako da
poslije bombardovanja u gradu tako rei nije bilo nikakve vlasti.136
Zbog napada bez objave rata i dezorganizacije izazvane bombardovanjem, u Beogradu su os-tala sva diploimats'ka predstavnitva, ukljuoujui i predstavnitva agresorskih sila. Odmah po ulasku njemakih trupa
veina je insistirala na evakuaciji. Meutim, ni do kraja mjeseca to nije
ueinjeno, ali je Vojnuopravni komandant Srbije zahtijevao od njih predaju kako slubenih prostorija, tafco i privatnih stanova radi smjetaja
vojrnih ustanova.137

7. GLAVA

BEOGRAD POD UPRAVOM INVAZIONIH TRUPA

Ako su prvog dana u Beoigrad usle tako rei beznaajne snage, poev od 13. aprila u njega su stigle u prvom redu motorizovane jedinice
triju kolona 2. SS, 8. i 11. oklopne divizije. Meutim, one su ubrzo
skrenule prema jugu, sem glavnine 11. oklopne divizije koja se u rejonu
Beograda zadrala do 26. 4. 1941. godine.138 Namjesto njih u Beograd su
poeli pristizati tabovi sa svojim prateim organima i jedinicama. Naroito pada u oi injenica da su pored pozadmskih organa i jedinica za
- 134 Andrija Pavlovi, Jugoslovensko vazduhoplovstvo u aprilskom ratu 1941.
godine, Glasnik RV i PVO, br. 5/XXVIII, Beograd 1972, str. 40; A. Dragojlovi
i dr. n. dj. str. 13.
135 Vidi: Deutsche Volksblatt", organ Njemako-vapskog kulturnog saveza
u Jugoslaviji od 28. 3. 1941. godine.
ise AVII, NjA, Mikroteka, London, R-2/812-16 i 18. 2. Atanackovi, Zemun . . . ,
str. 4243 i 48; V. Terzi, n. dj. str. 424 i 595; J. Marjanovi, n. dj. str. 6465.
137
AVII, NjA, Mikroteka, Bon 2/541 i 600.
138
Isto, Vaington, T-78, R-334/1199-200.

48

snabdjevanje i zbrinjavanje, ininjerijskih jedinica za raiavanje i opravku objekata na komunikacdjama upravo u prvdni dankna, gotovo u
prvim lmijama, u velikom broju stizah mnogobrojini privredni, tehniki,
policijski (obavjetajni i egzekutivni), arhivski i drugi organi i jedinice
(formirane u oosebne odrede i bataljone) iji se osnovni zadatak, poto
nije bilo organizovanog otpora, svodio na prifouprjanje i sreivanje plijena i pljake.
Poto je u Beograd 12. aprila 1941. godine prodrla samo jedna desetina sa kapetanom na elu, za prvog okupacionog komamdainta Beograda
samodnicijativno se progiasio pukovnik Tusen, njemaki vojni atae u
Beogradu. On je poduzeo izvjesne mjere, uglavnom preko vrioca dunosti predsjednika Beogradsike optine, koje su se svodile na vlastito osiguranje i osiguranje nekih objekata. Ta osiguranja, meutim, nisu mogla srprijeiti pljaku koju su izvrile grupe folksdoj era, naroito u noi
12/13. aprila, iako Ivan Milievi u svom proglasu Beograanima od 13.
aprila 1941. godine tvrdi da je njegova Graanska straa" funkcionisala
i te noi.139
Sutradan po dolasku tabova 1. oklopne grupe i 11. oklopne divizije, 14. aprila 1941. Beograd je osvanuo izlijepljen pmglasima okupacionih trupa.
Prvi, Aufruf an die Bevolkerung Jugoslav/iens" sa datumom od 12.
aprila 1941. bio je opti proglas Komandanta njemake kopnene vojske,
feldmarala Brauhia140 kao nosioca cjelokupne vlasti" (Vollziehende
Gewalt) na njemakom okupacionom podruju u Jugoslaviji o stavljanju
iugoslovengke teritorije koju je posjeo Vermaht pod njemaku vojnu
upravu141 i njegovo Saoptenje stanovnitvu njemakog okupacionog
podrupja u Jugoslaviji (Bekantmachung das besetzte jugoslawische
Gebiet) kojim njemaka oruana sila prvom takom garantuje stanovnicima potpunu Unu i imovinsku siguirnost", alii sa ostalih devet taaka
stvara uslove za naruavanje te sigurnosti". Ovim proglasom uveden je
policijski as izmeu 21 i 5 asova, zabranjeno sastajanje i odravanje
zborova, demonstracija i trajkova, irenje letaka i sluanje nenjemakih radiostanica, zatvaranje radnji i ooveanje cijena, nad'nica i plata,
prodaja motornih vozila itd. Odreen je kurs 20 dinara za jednu njemaku marku, nareen prelazak na njemako vrijeme i zabrainjena prodaja oruja i radio aparata.
Prodas je taimpan na njemakom i bugarsfoom jezdku, te u vrlo
loem srpskohrvatskom prijevodu, to je posljedica injenica da je pri139 p r oglas v.d. predsjednika Beogradske optine Ivana Milievia od 13. IV
1941. Zbirka naredaba i uputstava br. 1, izdanje Optine grada Beograda, Beograd
1941, str. 34.
i4o Walther Brauhitsch, general-feldmaral, komandant njemake kopnene
vojske od 4. februara 1938. godine. U vrijeme krize njemakih oruanih snaga na
sovjetskom frontu krajem 1941. godine Hitler ga je smijenio i 19. 12. 1941. sam
preuzeo funkciju komandanta KOV. Umro 18. oktobra 1948. godine u britanskom
zatvoru u Hamburgu.
141
Proglas stanovnitvu Jugoslavije, komandahta njemake kopnene vojske
generalfeldmarala Valtera Brauhia od aprila 1941. godine, Verordnungsblatt ftir
das besetzte jugoslawische Gebiet (dvojezini Slubeni list za njemako okupaciono
podruje u Jugoslaviji kojeg je izdavao komandant njemake 2. armije u svojstvu
komandanta okupacionog podruja). Nr. 1, str. 12.*

49

preman i tampan u Sofiji, gdje se do dolaska u Beograd nalazio Stab

njemake 1. oklopne gruipe generala Klajsta.
Drugi proglas sa datumom 14. aprila 1941. nosi potpis privremenog
koniandanta Beograda pukovndka Tusena. U njemu je odreeno pet
sabiralita za predaju oruja (hotel Balkan", naputend kamenolom
Tamajdan, kafaina Mostar", osnovna kola Vojislav Ilie" i optinsko
dobro Pionir"). Pod prijetnjom smrtne kazne kao krajnji rok za predaju
odreen je 16. april 1941. godine u 12 asova. U ovom proglasu, pored ponavljanja odredbe o uvoenju poldcijskof? asa, nastoji ise skinuti krivdca
sa njemake vojske za teke posljedice koje ima da snosi beogradsko
stanovnitvo". Mjere u pogledu raiavanja ruevina i uspostavljanja
korniunikacija, vodovoda i elektrine energije za potrebe okupaoionih
trupa prdkazane soi kao mjere u interesu stanovnitva.142
Uporedo s njdma izlijepljena je Naredba vrioca dunosti Beogradske optine svim za fdziki rad sposobnim" mukarcdma od 16 do 50
godina, da se sutradan 15. aprdla 1941 najdalje do 8 asova" jave radi
uea na raiavanju ruevina u gradu, to je predstavljalo stvarni
poetak organizovanog rada na sanaciji posljedica boimbardovanja i pokuaj da se stanovnitvo Beograda posldje pune dezorgainizacije ivota
u gradu impresionira organizovanou i efikaenjou okupacione vlasti.143
Za ovdm proglasima uslijedile su i naredbe: O piredajd cjelokupnog
vatrenog i drugog naoruanja (Verordnung ilber den Waffenbesitz im
besetzten jugoslaviischen Gebiet),144 te radioemisionih ureaja (Verordnung iiber Ablieferung von Funksendegerdten im besetzten jugoslavischen Gebiet),liS uvoenju njemakog kaznenog prava i kaznenih odredaba (Verordnung iiber die Einfuhrung dsutschen Strafrechts und
strafrechtlicher Bestimunge^i in besetzten jugoslavoischen Gefaiet.146
U meuvremenu 15 aprila u Beograd je stigao operativni dio Staba
2. armije sa komandantom general-pukovnikom Vajksom.147 Ve sutradan 16. aprila on je u 8.20 u zgradi ehoslovake ambasade poeo sa opunomoenikom jugoslovenske Vrhovne komande generalom Mihajlom Bodijem i potpukovndkom Raomirom Trailoviem pregovore o primirju.
Podnio im je pripremljene uslove koji su znaili bezuslovnu kapitulaciju.
Dan kasnije, 17. aprila u 21 as u istoj zgradi, novi opunomoenici naeinika Vrhovne komande vojske Kraljevine Jugoslavije Aleksandar Cincar
Markovi i general Radivoje Jankovi148 po zapovesti Jugoslovenske oru142
Proglasi su tampani na jednom listu veeg novinskog formata. Original
u VII, N.IA, k. 50. br. reg. 1/1, a potom i u Siubenom listu za njemako okupaciono podruje u Jugoslaviji br. 1 str. 4 ovaj put u korektnom prevodu na srpskohrvatski
jezik.
143
Gradsko poglavarstvo Beograd, Kabinet Predsednitva, Beograd 14. aprila
1941, K. S. br. 58. Cuva se u Istorijskom arhivu Beograda. Objavljeno u ve citiranoj Zbirci naredaba i uputstava br. 1, str. 46.
144 Verordnung fiir das besetzten jugoslawische Gebiet, Nr. 1, str. 45.
- Isto, str. 6.
4
Isto, str. 56.
147
Maximilian Freiheerr von Weichs auf Glonn, roen 1881. u Desa-u, kasnije kao feldmaral komandant Grupe armija F'" sa sjeditem opet u Beogradu.
Na Nirnberkom procesu talacoubicama (Geiselmordprozess") optuen je za ratne
zloine, ali mu je Peti ameriki vojni sud 3. 11. 1948. iz zdravstvenih razloga odloio
suenje. Umro je 1954. godine. M. Zoller und K. Leszcynsky, Fall 7, 1. 225.
148 v. Terzi, n. dj. str. 558568.

50

ane sile" potpisali su Odredbe o izvrenju primirja izmeu Njemake i

Jugoslovenske oruane sile", po kojima ova druga ima da kapitulira
bezuslovno .. .149
Stab 2. armije, sa funkcijorn vrhovne okupacione komande na njemakom okupaeionom podruju u Jugoslaviji, poeo je 24. aprila da se
razmijeta po Beogradu. Sa oko 1.200 oficira, podoficira 1 vojnika tab je
zauzeo zgradu Ministarstva pota, Ministarstva saobraaja, Pravni fakultet, Komandu garde, Radniki, Senatski i Segrtski dom, hotele Rojal",
Maestik" i Beograd", Beli dvor na Dedinju i vei broj stanova na Obilia vencu, u Rumunskcj, Gledstonovoj i drugim ulicama150.
Organizacija i uspostavljanje okupacione uprave vrena je od samog
ulaska invazionih trupa. Pripreme za to izvrene su jo prije poetka neprijateljstava. Osnovno nareenje o tome izdala je njernaka Vrhovna
komanda oruanih snaga 3. aprila 1941. godine poslije savjetovanja koje
je o tom pitanju odrano u njenoj Operativnoj upravi.151
U toku voenja operacija i prva tri mjeseca itavom organizacijom
niemake okupacione uprave u Jugoslaviji, sem Makedonije i jugoistone
Srbije,152 a potom i Slovenije,153 rukovodila je Komanda armijske pozadinske prostorije 2. armije (Kommando des ruckwartiger Armeegebietes 559 559) na elu sa general-potpukovnikom Smit-Loganom.154 Tu komandu je obrazovalo Upravno odjeljenje (Kriegsverivaltungsabteibmg) Komanda pozadine 2. armije. Komanda je stigla u
Jugoslaviju izmeau 11. i 13. aprila. U Zagrebu je preuzela 14. aprila 1941.
svoje funkcije, odakle se 18. aprila premjestila u Beograd.153 Za izvrenje
zadataka njoj je stajao na raspolaganju potreban broj vojnoupravnih komandi razliitog stepena, zarobljenikih logora i vei broj jedinica upravnih trupa feldandarmerije (vojna policija) i landesicen bataljona, a
njene prve naredbe su se odnosile na regulisanje policijske vlasti komandanata mjesta na okupiranom podruju (Verordnung iiber die polizeiliche
Strafgewalt der Ortskommandanten im besetzten jugoslawischen
Gebiet).156
Teiitorija na kojoj je Komanda pozadinske prostorije vrila vlast
imala je status vojine prostorije (Operationsgebiet). Beograd kao otvoreni
149

Zbornik .. ., tom 2, knjiga 2, str. 559--562.

i5o AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-1077/329-30, R-1121/336 i
370-75.151
Isto, T-77, R-1298/0. 466-77.
152
Do uvoenja bugarske okupacione uprave na ovom podruju njemaku
okupacionu upravu vrili su odgovarajui organi njemake 12. armije. Izvjetaj
Komande pozadine njemake 2. armije od 6. maja 1941. godine. AVII, NjA. Mikroteka, Vaington. T-312, R-l 122/2975-86.
153
Slovenija je izuzeta iz vojine prostorije Kopnene vojske Hitlerovim nareenjem od 25. aprila 1941. godine i sva ovlatenja, na osnovu njegovog Ukaza od.
14. aprila iste godine o njemakoj privremenoj upravi u D. Stajerskoj i Korukoj,
prenesena na komandanta 18. voinog okruga, sa sjeditem u Zalcburgu (Salzburg).
AVII, 154
NjA. T-77, R-0884/3981.
Wolfgang Schmidt-Logan, general-potpukovnik KOV, u Jugoslaviji bio
na dunosti komandanta pozadinske prostorije njemake 2. armije, vrei kao n a j viu upravnu funkciju na teritoriji okupirane Jugoslavije do 16. juna 1941. godine,
kada je otiao na sovjetski front, gdje je kasnije bio komandant Harkova. Godine
1945. izvrio samoubistvo.
. 155 Izvjetaj Komande pozadine njemake 2. armije od 6. maja 1941. AVIl,
NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-1122/2975-86. 156 Verordnungsblatt fur das besetzte jugoslawische Gebiet, Nr. 1, str. 67.

51

grad i zbog injenice da se borbe kopnenih snaga u njegovoj blizini i nisu

vodile praktino i nije, po dolasku u njemake ruke, imao status bitane
prostorije (Gefechtsgebiet), to znai da upravu u gradu ni u kom periodu
nisu imali komandanti trupnih jedinica, ija dunost bi bila da vode rauna
iskljuivo o vojnim interesima. Meutim, i prema tadanjem njemakom
zakonodavstvu kako na vojinoj tako i na bitanoj prostoriji moralo se voditi rauna o interesima stanovnitva,157 koje je inae posebno zatieno
meunarodnim konvencijama od zloupotreba prava okupacione sile. to
to nije dolo do izraaja razlozi lee u zloinakom karakteru agresorskog
rata, iji su krajnji ciljevi graniili sa fizikim istrebljenjem stanovnitva
nekih okupiranih zemalja. Zbog toga se stanje nije moglo promijeniti ni
po uispostavljanju redovne okunacione uprave. Naprotiv, zloupotrebe su
tada postepeno prerastale u sistem.
Sprovodei principe blickriga, u cilju postizanja propagandnih efekata, njemaka Vrhovna komanda pourila je da to prije uspostavi redovnu" okupacionu vlast, iji poetak uvoenje u dunost Staba vojnoupravnog komandanta Srbije Mihtarverwaltungsbefehlshaber Serbien, odnosno krae Militarbefehlshaber Serbien, Komanda njemake 2.
armije bila je predvidjela tek za kraj aprila s tim da poslove vojnoupravnog komandanta do tada vri komandat 559. armijske pozadinske prostorije (Koriick 559) Smit-Logan.15e Najbre mogue osloboenje 2.
armije i njenih jedinica za uee u agresiji na Sovjetski Savez bio je jo
jedan razlog za proklamovanje redovne" okupacione uprave prije nego
to je okupacija postala efektivna.
Tako se desilo da je general Ferster morao ve 22. aprila da preuzme dunost vojnoupravnog komandanta Srbije, u vrijeme kada ni njegov tab jo nije bio oformljen i kada je dobar dio vojnouipravnih komandi
kao osnovnih okupacionih organa bio tek na putu ka svojim mjestima
opredjeljenja. Da bi se formalno udovoljilo roku u proglasu, koji je naknadno izdan, stajalo je da je dunost primio u 12 asova, ali se iz dokumenta vidi da je primopredaja obavljena tek u 19.30 asova istog dana.159
Stvarna vlast nad teritorijom Jugoslavije, meutim, nije uspostavljena.
Njeno stanovndtvo nije se ponaalo ni tada, niti b'lo kada kasnije, onako
kaiko je to propisivao i elio okupator, pa ak ni u toku ona dva i po mjeseca do poetka ustanka. Ne samo da su za to vrijeme obavljane obimne
pripreme za ustanak160 nego su se svakodnevno dogaali sluajevi neposlunosti, sabotae, d>erzije i napadi na okupacione jedinice, koje su ve
u aprilu i maju, u okviru obimnih operacija ienja", izvrile prva razaranja sela i ma90vna strijeljenja i vjeanja.
Intenzivniji saobraaj preko Beograda u prvim danima, uprkos velikim potrebama, ndje dolazio u obzir. U Sapcu je pronaeno i zaplijenjeno oko 600 m neoteenog tekog mostovnog materijala. Taj materijal
157 F. F. Siegler, Die Hoheren Dienststellen der deutschen Wehrmacht 19331945. Institut fur Zeitgeschichte, Miinchen 1953, str. 7173.
158 Nareenje Komande 2. armije od 19. IV 1941. AVII, NjA, Mikroteka,
Vaington,
T-312, R-1122/0917-18.
159
Kommandant des riickwartigen Armmegebietes 559. Qu, Nr. 139, Stabquartier, den 22. 4. 1941, in 19. 30. Uhr. Zapisnik o primopredaji dunosti, AVII,
NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-245/235238.
ieo Operativni dnevnik Komande 2. armije (Op. odjeljenje^ za period 25. IV
do 20. VI 1941. godine. AVII, NjA, Vaington, T-312, R-1076/9849-80.

52

 upotrijebljen za izradu pontonskih mostova nosivosti 20 tona preko Save

i djelimino preko Dunava. Prvi od njih je bio zavren 24. aprila, a drugi
tek 4. maja 1941. godine.161 To, meutim, nije moglo zadovoljiti ni najnunije potrebe, pa je za izgradnju jednog privrernenog mosta preko Save
angaovano desetak ininjerijskih baitaljona, od ega jedan maarski. Plijen, zarobljenici, sirovine, ivotne namirmice i drugi gotovi proizvodi
pronaeni u fabrikama i skladitima trgovine, kao i tei transporti divizija, koje je to iprije trebalo prebaciti .na sovjetski front, morali su
ekati na taj most.
Pratee i pozadinske jedinice do putanja u saobraaj pontonskog
mosta preko Save stizale su dosta sporo. Tako je, 536. puk za vezu io
18. aprila uspostavio armijski centar veze, povezavi ga i sa zarobljenom
Vrhovnom komanidom Kraljevske jugoslovenske vojske. Ovoj je istovremeno bilo nareeno da se sa Pala premjesti u Valjevo, i upuen poseban Stab za vezu.163
Ve 14. aprila u Beograd je stigao Teritorijaini centaar njemake
vojne obavjetajne i kontraobavjetajne slube Abver-a (Abivehrstelle
Belgrad) i pod imenom Stab za vezu oruanih snaga (Wehrmachteverbindungstab)1M i smjestio se na Dedinju. Sutradan je sa Stabom saradnika
stigao i naelnik VOMI-a, pukovnik Lorenc u svojstvu specijalnog opunomoenika nacistikog Ureda za socijalno staranje (Sonderbeauftragte
der Nationalsozialistipche Volksioohlfahrt") iz Berlina radi organizacije
folksdojera. Obilnom materijalnom pornoi (snabdijevanje namirnicama
i odjeom), povlasticama i stavljanjem u izgled unosnih poloaja zavrbovani su u veini i oni pripadnici njemake narodnosti koji su se do tada
drali lojalno.165
4
Stab za vezu Uprave za privredu i naoruanje njemake Vrhovne
komande pri 12. arrhiji sa pukovnikom Vendtom (Wendt) na elu, rekviriravi za svoje potrebe prostorije Direkcije jugoslovenskog rijenog brodarstva i svojim tehnikim tabovima i jedinicama za prikupljanje i sreivanje plijena, sirovina i gotovih proizvoda, te odravanje u pogonu vanih postrojenja ratne privrede stigao je jo 13. aprila, a ubrzo za njim
sline jedinice i tabovi pridodati 2. armiji. U gardijskim kasarnama na
Dedinju smjeteni su 160. prolazni zarobljeniki logor (Durchgangslager
Dulag 160), Operativna grupa poliije i slube bezbjednosti za Jugoslaviju (E^satzpruppe Sicherherheitspolizei und Sicherheitsdienst
Jugoslamien) na elu s pukovnikom Fuksom.166 U prvom redu njeno IV
odjeljenje Gestapo stiglo je takoe meu prvima sa pripremljenim
nalozima za hapenje istaknutih protdvnika Treeg Rajha.167 Nekoliko
161

AVII, NJA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-1122/2687 i 3198.

Isto, R-1122/2546 52, 669, 674 75, 687 i 3198.
, ;_
164
Nareenje Komande njemake 2. armije od 19. IV. 1941. AVU, NjA,
Mikroteka, Vaington, T-312, R-1076/0001.
15 AVII, NjA, kutija 27-A, br. reg. 17/1, str.: 5455.
lee
Wilhelm Fucks, SS-Standartenfiihrer, u Jugoslaviji ostao na dunosti do
januara 1942. godine. Zbog poinjenih ratnih zloina Vojni sud za grad Beograd
osudio ga je 22. 12. 1946. godine na smrt vjeanjem. AVII, NjA, k, 27, br. reg. 2/5.
187
Z b o r n i k . . . , tom 2, kniiga 2, str. 493, AVII, NjA, k. 27-A, br. reg. 17/1,
str. 5455, Mikroteka, Bon-2/585; Vaington. T-312, R-443/5768-71.
163

53

specijalnih odreda i ekipa sa posebnim zadacima: Ekipa Ministarstva inostranih poslova Treeg Rajha (Sonderkommando Kiinsberg) sa zadatkom
da zaplijeni arhive jugoslovenskih ministarstava; Specijalni odred (Sonderkommando) i Operativni tab (Einsatzstab) Rajhslajtera Rosenberg-a
za pljaku kulturnih dobara itd; propagandne ete propagandnog odjeljenja Vrhove komande: intendantski i tehniko-snabdjevaki organi sa zadatkom da u rejonu Beograda obrazuju skladita u kojima se imala prikupiti sva municija i vojna oprema; i na kraju, ali ne i posljednja, 599.
Oblasna vojnoupravna komanda (Feldkommando 599) sa dvije okrune
vojnoupravne komande za Beograd i Zernun.

8. GLAVA
BEOGRAD KAO POSEBNA OBLAST OSIGURANJA"
Kao buduem sjeditu visokih njemakih tabova i usrtanova obezbjeenju Beograda i svojih posebnih interesa, ukljuujui i njegovo odvajanje od Srbije, njemake okupacione trupe posvetile su od samog
poetka veliku panju. U tom cilju u invazionom periodu Beograd je bio
proglaen posebnom oblasti osiguranja" (Besonderen Sicherungsgebiet).
Ve 15. aprila komandant 1. oklopne gnupe, general Klajtsit, naredio je
spreavanje vraanja civilnog stanovnitva u Beograd, koje se sklonilo iz
grada pred nastupajuim neprijaiteljem i kojem su vazduni teroristiki
napadi nanijeli do tada najvee gubitke.
Za unutranje osiguranje i obrazovanje zaprene liinije angaovano
je redovno pet do est bataljona, ali se na tom zadatiku izmijenjao vei
broj jedinica. Do 20. aprila Beograd je inio dio podruja osiguranja 8.
oklopne divizije, kada je po stizanju nareenja za piikupljanje oklopnih
i motorizovanih jedinica radi odlaska na front prema Sovjetskom Savezu
njeno podruje preuzela 4. brdska divizija 11. armijskog korpusa, iji se
Stab uskoro i sam premjestio iz Kragujevca u Beograd poto je Korpus
prethodno prepotinjen Stabu 2. armije. 16s Zarprena linija ubrzo je ustaljena. Oslanjajui se na luk Save i Dunava na sjeveru ova posebna oblast osiguranja prostirala se na jug do linije koja j'e od Umke na Savi,
preko s. Srernice i Avalie ila do Grooke na Dunavu.
Preputajui ostalo stanovnitvo da se bez stana, hrane i sredstava
potuca po okolnim selima, komandant pozadine njemake 2. armije naredio je 19. aprila 1941. da se u grad puste samo upravni inovniei, andarmi i policajci neophodni za osiguranje reda i mira i luspostavljanje
uprave, te vlasnici, namjetenici i radnici privredndh preduzea i pogona
potrebnih za snabdijevanje grada.
Radi se o tome", kae se u nareenju, da se u grad pusti samo
toliko stanovnika koliko dozvoljavaju staimbene i prehrambene prilike".1"9
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-l 120/1049 i T-315, R-231/591.
19 Nareenje Komande pozadine njemake 2. armije od 19. IV. 1941. godine,
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-1122/917-19.

54

Meutim, pri navali njemakiih ustanova i jediniea, kao i folksdojera iz

Banata i Srema, te unitenju jedne treeine zgrada pri oemu je i druga bila
oteena, pitanje je kako i gdje su stanovali i oni stanovnici koji su se
zadrali u Beogradu.170
Komandant ove posebne oblasti osiguramja" bio je po uvoemju
u dunost Vojnoupravnog kornandanta Srbije Komandant 559. armijske
pozadinske prostorije. Nareenje o tome izdato je 22. aprila 1941. godine.171 Prva jedinica ovog posebnog osiguranja bila je Grupa Garski
(Gruppe Garsky), sastava dva bataljona pjeadijskog puka Grosdojland"
iji se tab sa treim bataljonom nalazio u Painevu kao zatitnica
(Schutzstaffel) 2. armije. U njenom sastavu za itavo vrijeme postojanja ostaH su 286. i 853., a jedno vrijeme i 562. i 920. landesicenbataljon.172 Tome je ubrzo (pored landesicen bataljoma), shodno pomenutom
nareenju, trebalo prikljuiti jo jedan puk. Instrukcije o mjerama bezbjednosti Komanda grada morala je dostavljati preko komandanita armijske pozadimske prostorije.173
Ova posebna oblast osigoranja likvidirana je 16. j-una 1941. godline
neposredno prije odlaska Staba njemake 2. armije iz Beograda. Grupa
Garski .jedinice SS-grenadirskog puka Grosdojlaind" izmeu 16. i 21.
maja smijenio je 330. lovaki puk iz sastava 183. pjeadijske divizije, a
ovoga, u junu po likvidaciji oblasti, 724. pjeadijski puk 704. posadne
divizije kao straarski puk.174

9. GLAVA
STANJE U BEOGRADU NEPOSREDNO PO OKUPACIJI
Stanje u okupiranom i razorenom gradu neposredno po okupaciji,
a i itav mjesec dana poslije toga, moglo se oznaiti samo kao oajno.
Sve do kraja aprila grad je ostao bez elektrine energije. U toku
aprila putena je u saobraaj samo jedna tramvajska linija u gradu.
Mnogi krajevi jo su dugo ostali bez vod'e, a na otecenoj kanalizacionoj
mrei jo mjesecima su izvoene opravke.
Policijski as ostao je na snazi i u toku maja. Kretanje po gradu
bilo je zabranjeno od 7 sati uvee do 5 sati ujuitro. Na svim izlazima iz
grada postavliene su rampe i jako policijsko obezbjeenje radi kontrole
kretanja graana. Zamraenje ulica ukinuto je tek 3. maja, dako ni ranije nije postojala realna vazduna opasnost.175 Uvedeno na osnovxi Naredbe Komande kopnene vojske pred poetak agresije176 zadrano po
i7o p r e m a Turnerovom referatu Leru 29. 8. 1942. u Beogradu je bilo uniteno i oteeno 9.000 kua. AVII, NjA. Mikroteka. Vaington, T-501, R-248/572-93.
171
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-1120/1049.
172
Izvjetaj Komande pozadine njemake 2 armije od . maja 1941. AVII,
NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-l 122/2975-86
173
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-78, R-334/186-87; T-312, R-1122/917-18.
' 175
"* Isto. T-501, R-249/1061-62; T-312, R-1076/9989-91.
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-e 2, R-l 122/3166.
173
Verordnungsblatt fiir das besetzte jugoslawische Gebiet, Nr. 1, S-8.

55

inercrji ono je osam dana kasnije, meutim, ponovo bez razloga uvede'no.177 Njemaki vojnici i folksdojeri upadali su prvih dana okupacije
u radnje i ustanove i pliakali ih. Oni su tih dana opljakali i demolirali
svih 837 jevrejskih radnji, koliko ,ih je bilo u Beogradu. Angaovana u
svojstvu Komande grada Beograda, 599. oblasna vojnoupravna komanda
izvjestila je 2. maja da danonono patroliranje gradom daje veliki broj
prijava pljake i remeenja reda",17,8 alei se i mnogo kasnije na este
sluajeve nedozvoljenog ponaanja pripadnika njemakih oruanih snaga", ak i prema kolaboracionistikoj policiji, to je ova vrlo strpljivo
podnosila.179 Istovremeno 838. okruna vojnoupravna komanda u Zemunu
alila se da se mnoe izvjestaji o tekirn ispadima pripadnika Vermahta
prema civiinom stanovnitvu, da vojnici nou provaljuju u privatne stanove, pljakaju i pokuavaju silovanja.18"
:.
Leider mehren sich auch die Fale, in denen iiber schwere iibergriffe von Angehorigen der Wehrmacht gegeniiber der Zivilbevolkerung Meldung gemacht wird. Es dringen Soldaten in der Nacht
in Privatwohnungen ein, begehen Diebstahle unter Gewaltanwendung, machen auch Notzuchtversuche".180
O situaciji u Beo'gradu agencija Rojter" pod 27. aprilom 1941. godine s njemake granice javila je:
Neutralni oevioi, koji su doli iz Beograda, tvrde da je njemakim
vazdunim napadkna samo iz pretjeranih ambicija (u njemakom
prevodu Bestreben prim. M.K.) pobijeno vie od 20.000 lica. Civilno stanovnitvo jugoslovenskog glavnog grada jako je zaplaeno.
Trinaestog aprila umarovali su Nijemci u gla\rni grad Jugoslavije.
Do ovog dana nigdje niije bilo dolo do pljake, iako su brojne radnje
njihovi vlasnioi napustili, a njihovi izlozi bili razbijeni. Meutim,
Nijemci su odmah poeli sa organizovanom i siisitematskom pljakom,
punei svojim plijenom dugake kolone kamiona. Oni su zatim otvorili kapije zatvora i nahukali zatvorenike da ponu sa pljakom pri
emu su ih fotografisali da bi time pribavili dokaze o navodno sramnom dranju Srba".181
Neto kasnije, nepoznati njemaki agent, saradnik Teritorijalne
ispostave Abvera iz Zagreba, u irem izvjetaju o situaciii u Hrvatskoj,
Bosni i Srbiji, o stanju u Beogradu javio je:
177
Naredba broj 191. Upravnika grada Beograda od 11. maja 1941. Zbirka
naredaba
i uputstava, br. 1, str. 56.
178
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-245/390 a 91.
179
Izvjetaj iste komande od 14. 7. 1941. godine, AVII, NjA, Mikroteka,
Vaington, T-501, R-245/575-76.
* Naalost, mnoe se i sluajevi u kojima se javlja o tekim ispadima pripadnika Vermahta prema civilnom stanovnitvu. Vojnici nou provaljuju u privatne stanove, vre pljake uz primjenu sile i pokuavaju silovanja." Der Ortskommandantur, Nr. 47. Semlin, den 2. Mai 1941. Geheim Wochenbericht dem
Militarbefahlshaber in Serbien, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-249/183-87.
181
Auswartiges, Amt, Int, Streng vertraulich, Berlin, den 6. mai 1941, Feindliche Hetzpropaganda (betr./efend) die besetzten und angegliederten Gebiete, No
17/1941, AVII, Mikroteka, Vaington, T-77, R-1003/6. 779-90 (Prevod moj primj.
M. K.).

56

 .. . Opti poloaj u Beogradu zadnjih dana ponovo se pogorao.

Nedostatak zaliha ivotnih namirnica ponovo je doao otro do izraaja. Snabdijevanje vodom jo uvijek nailazi na tekoe i iznova
se govori o novim nemirima. Svake noi se po gradu puca. Po itavom gradu izlijepljena je Naredba da e za svakog njemakog vojnika koji bude muki ubijen od sada biti strijeljano 100 Srba. Pri
njemakom Vojnoprivrednotn tabu ustanovljena je posebna vlastita
prodavnica ivotnih namirnica koja se snabdijeva iz Vojvodine, poto
je po pravilu iskljueno da se iz Beograda nabave dovoljna sredstva
za ivot. Scrabraaj preko privremenog mosta od Zemuna (gdje se kao
i ranije nalaze njemaki tabovi) prema Beogradu odvija se jo vrlo
sporo (sve podvueno u originalu prim. M.K.), a poto se, s obzirom na ponovno otvorem brodski teretni saobraaj, pontonski most
svakog dana mora otvoriti, zbog ega se dogaa da putnici esto moraju ekati 56 sati na mogunost da preu preko rijeke. Zeljeznika
veza Beograda sa Sofijom ponovo funkcionie".182
Francuski novinar Rene Simonen, koji je Beograd napustio 6. aprila
pod kiom bombi i u njega se poslije trinaest dana, preko Zemuna, vratio 18. aprila 1941. godine, ovako opisuje zateeno stanje:

. . . Posle beskrajnog ekanja preao sam Savu kod Zemuna na

jednoj krcatoj skeli. .. Sada oslukujem nonu tiinu, tiinu Beograda. Ve od sedam sati, sa policijskim asoim u stvari, poela je no.
San nije dolazio na oi. Odjedanput jak tresak, potmuo i dalek; to je
neeksplodirana bomba koja sada prasnu u Vodovakom kvartu.
Odmah zatim razlegoe se pucnji. Svi vlaisnici pasa i maaka obavezni su da ih unite u roku od dvadeset i etiri asa. ekam da
svane .. . Na desnoj obali Save po tri kilometra duge kolone bednih
vraaju se u Beograd ... 150.000 Srba je izbeglo iz Beograda. Ve se
vratilo 100000 Drugi su na drumovima. Ispred ruevina jedna neeksplodirana bomba od l.OOO kilograma upeatljivo deluje svojom gvourijom. .. Na raskrsnici na Slaviji nije ostala ni jedna kua, samo
brdace kamenja, crepa i zemlje kao posle nekog zemljotresa. Jedan otvor od 30 metara krvari u Karaorevom parku: jedna bomba
je pala na sklonite . . . ruevine su ulice koje vode ka Dunavu, u
ruevinama je sirotinjski i jevrejski kvart.. .
Delovi motorizovanih jedinica kreu se tamo amo po ulicama.
Graani prenose vodu u bokalima, jer u bombardovanoj varoi nije
mogla biti ponovo uvedena voda, kao ni elektrino osvetljenje. Nju
uzimaju iz vagona cisterni. "Voda za pie je zabranjena Jevrejima
dok Arijevci ne budu uslueni. . . Svi Jevreji su u roku od pet dana
bih popisani i razvrstani u radne grupe".183

Konceratrdui svoje napore da, mnogo godina poslije tih dogaaja,

rekonstruiu partijske organizacije i njihov rad na pripremama ustanka,
uesnici narodnooslobodilakog pokreta Beograda rijetko se i krto os182
(Obavjetajna i kontraobavjetajna uprava njemake Vrhovne komande
oruanih snaga) Kr. Nr. 5. STRENG VERTRAULICH, NUR FUR DEN DEINSTGEBRAUCH, Bericht unseres Vertranensmannes, Agram, 13. Mai 1941, AVII, NjA,
Mikroteka,
Vaington, T-77, R-1312/511-15.
183
A. Dragojlovi i dr. Bombardovanja Beograda 19411944, str. 2932.

57

vru na tadanje stanje i uslove ivota u gradu. Tako Veselinka Malinska

u svom sjeanju na Beograd 1941. kae:
. . . Kad smo one prve ratne noi naputali Beograd videli smo ga
kako gori. U dinovskom plamenu, koji kao da je dodirivao nebo,
odjekivale su eksplozije bombi. Bila je to neverovatna i stravina
slika grada koji je <p!aao najskuplju cenu zato to nije hteo da se
pokori. Izgledao je naputen i bespomoan, ali je okupator tek imao
da uje njegov glas.
Sada smo ga zatekli poruenog i opustoenog, pun Nemaca, sa
policijskim asom koji je poinjao u prvi sumrak".184
A Borivoje Romd u sjecanju pod naslovom Rad u naprednom studentskom pokretu . . . :
Ponovno vienje sa Beogradom bilo mi je drago, a istovremeno i
teko. Imao sam utisak da se ceo grad pretvorio u ruevine. Posledice bombardovajnja jo nisu bile uklonjene. Pojedine zgrade jo su
gorele. Uz sve to Nemci su bili na svakom koraku vodei velike kolone naih zarobljenika. Dani do 21. juna 1941. prolazili su u postepenom raiavanju Beograda i naem prilagoavanju novonastaloj
situaciji. Gotovo svakodnevno izlazila je neka naredba okupatora.. ,"185
Individualna pljaoka pripadnika Doje Manafta", nahukanog
oloa, kriminalaca ,pa i pojedinih pripadnika Vermahta, ostavila je na
oevice snaan utisak.
Meutim, mnogo efektniju pljacku sprovele su njemake ustanove
od kojih su neke za to bile specijalizovane, kao, na primjer, razini odredi
za prikupljanje arhivalija, Rozenbergov Ajnzac-tab, tehniki bataljoni,
tte tabovi i odredi za prik'u/pljanje olijena i sirovina. Poseban vid pljake
sproveden u iprvim danima okupacije u Beogradu bio je oduzimanje gotovog novca, plemenitih metala i hartija od vrijednosti u novanim zavodima i ustanovama, kao i drugim privrednim preduzeirna ija as
vrijednost penje na desetine rnilijardi dinara.
Iako organizovana i sprovoena od zvaninih organa ova pljenidba" (Beschlagnahme) koja se protezala i na robu, inventar, stoku,
vozila i zalihe sirovina u preduzeima, trgovakim skladitima i eljeznikim vagonima, esto proglaavane imovinom bez gospodara" i kasnije otpisivana na ime ratnih gubitaka" bila je obina pljaka, primjenjivana uglavnom u prvim danima invazije. Evakuisana imovina pojedinaca i ustanova plijenjena je pod vidam vraanja opljakane imovine.
Tako je pukovnik Kajzenberg 2. maja izvijestio: Sa stanice Ripanj stigla su dva kamiona sa vraenom opljakanom imovinom sa kojom i
kase sanduare; velike sume novca dospjele su u vojnu blagajnu, kao i
ranije konfis'kovani milioni".186
184 Narodnooslobodilaki pokret Beograda 19411945. u seanjima
Istorijski arhiv Beograda 1974, str. 7273.
185
Isto, str. 226.
186 vjoli primjedbu broj 178

58

uesnika

Jo vei efekti postizani su mjerama koje su ozakonjivane naredbama okupacionih vlasti, kao to su: odreivanje nepovoljnijeg kursa
marke prema dinaru (1:20), tampanjie okupacionih novanica koje u
Rajhu nisu imale vrijednasti, tampanje i kontrola srpskog" novca, odravanje niskih cijena domaim proizvodiima, obavezni otkuip itd.
Atmosferu potitenosti i djelimiine rezignacije pojaavala je oskudica u osnovnim ivotnim namirnicama, te osjeaj nesigurnosti i neizvjesnost. Jo neraienim ulicama tretala je mehanizaciia njemakih
oklopnih i motorizovanih divizija, koje su odlazile u novi, posljednji
osvajaki pohod ili su se vukle kolone prisilno mobilisandh Jevreja i zarobljenika koji su raiavali ruevine, ili opravljali kanalizaciju. Ispod
ruevina irio se teak zadah nesahranjenih leeva hiljada ljudi, ena i
djece koji su nali smrt pod bombama njemaekog vazduhcplovstva.187
Pokuaji Crvenog krsta nekih neutralnih zemalja, u prvom redu Sjedinjenih Amerikih Drava, da izdavanjem hrane i nabavkom lijekova
ublae nevolje sitanovnitva naili su na otro reagovanje okupacione
uprave.188
Agenti Gestapo-a i Tajna vojna policija (Geheime Feldpohzei) vrili su hapenja po unaprijed pripremljenim lisitama izvodima iz
Knjige potjernica Glavne uprave bezbjedinosti Treeg Rajha [Personenverzeichnis Reichsicherheitshaurjtamt), koju je na osnovu raspoloivih
podataka svih obavjetajnih slubi ova izdala neposredno pred agresiju.
Ve u maju 1941. godine otpoeli su istragu protiv ,,srpske zavjerenike
klike", koju je Hitler optuivao kao krivca" za vojni pu od 27. rnarta.
U tom cilju opunomoenik RSHA dr. Buse <u zajednici sa lokalnim okupacionim organima formirao je posebnu komisiju na elu sa predsjednikom Tasom Diniem.1**9 Komandant pozadine 2. armije ve 19. aprila
naredio je da se juno od Beograda obrazuje zaprena linija, s ciljem
da se u grad sprijei priliv srpskog stanovnitva", to jest, da se sprijei povratak Becgraana koji su svoj grad napustili pred nastupajuim neprijateljem.190 Sva motorna vozila, javna i privatna, bila su
popisana i zaplijenjena, a zatim ak i bicikli.
Za ogromnu masu stanovnitva, kojoj je zbog nanesenih teta od
bombardovanja trebalo pruiti svakovrsnu pomo od ljekarske do pomoi u hrani ili bar u zbrinjavanju pod krov, okupatorska vlast ne samo
da nije u tom pravcu nita preduzimala nego je zavodila razna ogranienja i vrila akte diskriminacije, svodei postupke u tom pogledu na
neophodne mjere vlastite zatite kao, na primjer, pelcovanje stanovnitva
grada zbog prijetee epidemije zaraznih bolesti.
Najtee su bili pogoeni Jevreji i Cigani. Ve u toku aprila zavedena su za njih prva ogranienja191 koja su na kraju vodila ukidanju svih
187
Vidi ire kod 2. Atanackovia, Z e m u n . . . , str. 5156 i J. Marjanovia,
Beograd,
str. 6973.
188
Zahtjev Opunomoenika Ministarstva inostranih poslova Treeg Rajha
za zabranu djelatnosti amerikog Crvenog krsta, telegram br. 85 od 29. 4. 1941.
godine. AVII, NjA, Mikroteka, Bon 2/598.
189
Zvanian naziv: Komisija za istraivanje odgovornosti stupanja odnosno
uvlaenja Jugoslavije u rat. Za manje od mjesec dana ona je sasluala sve zateene najvie
oolitike linosti Kraljevine Jugoslavije.
190
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-1122/2917-18.
181
Vidi citiranu Zbirku naredaba i uputstava br. 1 str. 1415 i 4142.

59

graanskih i ljudskih prava ukliuujui i pravo na ivot. Mjere koje su

ile na njihovo ljaidsko poniavanje i irenje a'ntisemitizma trebalo je da
bar dijelom skrenu mrnju naroda sa pravog vinovnika njegove nesree.
Nasuprot tome, ve trei dan po ulasku njemakih jedinica u Beogradu poeo je rad Stab specijalnog opunomoenika nacistikog Ureda
za socijalno staranje (Nalionalsocialistische Volksioohlfahrt NSV).
Zadatak ovog taba, koji se u Beogradu zadrao do oktobra 1941. godine,
bio je da obilnom i svakovrsnom pomoi snabdijevanjem namirnicama
kojih u Beogradu nije bilo, raznim povlasticama i obezbjeenjem unosnih poloaja, zasjeni njemaku nacionalnu manjinu i vee je za nacistii reim okupatora. O obimu tih napora i ujedno nacistikom metodu
vrbovanja i obmanjivanja svjedoi cifra od 20.000 Folksdojera koji su
na teritoriji Uprave grada Beograda bili na razne naine pomagani od
ove ustanove.192
Uprkos takvoj atmosferi i okupacionog pritiska u gradu se nalo
izdajnika spremnih da za koricu hljeba i obezbjeenje svojih interesa
sarauju sa okupatorom na izgraivanju ..novog" poretka. To su u prvom redu bili nacistikim idejama indoktrirani pripadnici pronjemakih
politikih krugova, u prvom redu pripadnici Zbora'" Dimitrija Ljotia,
kao i petokolonaki elementi iz dravnog i policijskog aparata sa Milanom Aimoviem, ranijim ministrom unutranjih poslova, i Dragim Jovanoviem, efom Opte policije i upravnikom grada Beograda, na elu,
da i ne govorimo o pripadnicima njemake narodnosti ulanjenim u raznim organizacijama Kulturbunda". Slinih elemenata nalo se i u reimskim sindikatima vi'ilac dunosti predsjednika i sekretara Jugorasa, zatim direktor i odgovorni urednik reimskog dnevnika Vreme"
dr. Danilo Gregori, pisac knjige Samoubistvo Jugoslavije". Za mnoge
od ovih utvreno je da su i do rata bili agenti njemakih obavjetajnih
slubi. Na alost, ovim elementima bez veeg utjecaja u irim slojevima
stanovnitva pridruio se i okupatoru stavio na raspolaganje i dio zaplaene, inae antinjemaki raspoloene buroazije i u Beogradu i u
Zemunu.
Veina u gradu, kao i u zemlji, meutim, nije klonula. Ve u prvim
danima poslije okupacije nalo se ljudi koji su okupatoru pruili aktivan
otpor. Tako se nou 20/21. aprila pucalo iz kua na none njemake patrole u gradu, na ta je komandant Beograda odgovorio hapenjem prvih
talaca i prijetnjom njihovog strijeljanja.193 U akciji ienja nekih dijelova grada, koja je poela 2. maja 1941. ujutru, uestvovali su dijelovi
puka Grosdojiand", 2. eta 683. bataljona feldandarmerije i najvei
dio srpske" policije ukljuujui i kriminalistiku.194
Komunistika partija Jugoslavije bila je jedina organizovana politika snaga koja nije izgubila glavu i kad se Kraljevina raspala. Dosljedna svojim stavovima o potrebi odbrane zemlje i u sluaju kapitulacije
dra\rriog rukovodstva ve od prvih dana radila je na podizanju samo192
AVII, NjA, k. 27 A, br. reg. 17/1, str. 5455.
J98 Narebda Komandanta Beograda od 23. IV 1941, Zbirka naredaba i uputstava, str. 8 Naredba Komandanta njemaeke 2. armije i 11. korpusa od 2. i 29 IV
1941. godine. Z b o r n i k . . . , tom I, dok. 102 i 103. Objave kojima su stanovnitvu
saoptene ove odredbe prvi put su sadrale kvotu od 100:1,
194
Izvjetaj 599, Oblasne vojne upravne komande Beograd od 2. 5. 1941,
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-245/390 a-91.

60

pouzdanja naroda i buenju nada na mogunost osloboenja. O tom

svjedoi, izmeu ostaloga, i Prvomajski proglas Centralnog komiteta
, koji se u Beogradu pojavio na sam dan praznika.195 Krajem aprila
i poetkom maja u Beogradu je izvrena reorganizacija Partije i SKOJ-a
kao posljedica gubitaka i velikog odliva lanstva u unutranjost i uopte pomjeranje stanovnitva izazvanog okupacijom zernlje. U Beogradu
su formirani ratni Mesni komitet KPJ i ratni Mesni komitet SKOJ-a
sa po 7 rejonskih komiteta, a u Zemunu Sreski komitet196 i Sreski
komitet SKOJ-a.
Uskoro su stigle i preciznije direktive u duhu kursa na ccuani
ustanak usvojenog na Majskom savjetovanju u Zagrebu. Zajedno s njima u Beograd je preneseno sjedite Centralnog komiteta . Partijska
organizacija, koja se brzo sredila i ponovo omasovila,197 obezbijedila mu
je povoljne uslove za rad. Beograd u kome su se smjestili rukovodei
okupacioni tabovi postao je istovemeno i centar piriprema ustanka, to
se nikako ne poklapa sa teorijama o mirnom proljeu" u Jugosiaviji
1941. godine koje lansiraju branioci nacistikih zloinaca i klevetnici
Komunistike partije Jugoslavije.
Okupacione vlasti i kolaboracionisti bili su naisto odakle potie
najaktivniji otpor. Zbog toga jedan od prvih raspisa Mimstarstva unutranjih poslova novoformirane komesarske vlade Milana Aimovia nalae svim vlastima u zemlji:
. . . da obrate najveu panju na komuniste i njihovu akciju koja
je iz pojmljivih razloga posle 6. aprila postala naroito intenzivna,
da se restauriraju evidencije i kartoteke, da se prouavaju njihove
metode u taktici, itd. .."
U istom aktu kolaboracionistikim vlastima stavljeno je da znanja
da se na tom ve uveliko radi:
Uprava grada Beograda naroito je obratila panju na ovu vrstu
delikatnih poslova. Studira se pitanje jednog eventualnog koncentracionog logora u koji bi bili prikupljeni svi poznati kemunisti. . .19*
195 p r e gied istorije Saveza komunista Jugoslavije, Institut za izuavanje istorije radnikog pokreta, Beograd 1963. str. 298305; J. Marjanovi, Beograd, str.
7383.
198
C. urevi, n. l. str. 1714; Z. Atanackovi, n. l. str. 44.
197
Za nepuna dva mjeseca broj lanova KPJ u Beogradu od 200 ponovo
se popeo na 500, a SKOJ-a na 1.500, dok je u Zemunu bilo 60 lanova KPJ i ok
100 Skojevaca.
198
Citirano prema Spomen-knjizi Banjica", izdanje Istorijskog arhiva Beograda, Beograd 1967, str. 18.

6T

Stuke nad Beogradom

6. aprila 1941.

%tr

General Ler, izvrilac

napada na otvoreni

piratskog
grad

General Klajst. komandant

njemake
1. oklopne grupe, vri prvu smotru
u osvojenom Beogradu (14. IV 1941)

Slika razorenog

Potopljeni

grada

brodovi u Savskom

pristanitu

63

TRECI DIO

APARAT OKUPACIONE UPRAVE

U BEOGRADU

III
I

APARAT OKUPACIONE TJPRAVE U BEOGRADU

Invazione trupe koje su zauzele Beograd nisu uspostavljale trajmje organe za odravanje vlasti, niti su raspolagale takvim organima.
Njihov osnovni zadatak, kad na podruju Beograda nije bilo veih ratnih
operacija, bio je privremeno osiguranje plijena i odravanje kontinuiteta,
uvanje zarobljenika, sopstveno osiguranje, prikuipljanje oruja od naroda
i odravanje saobraaja. Uz to, one su izvodile akcije ienja, a pod tim
se podrazumijevalo sakupljanje vojnih obveznika u zarobljenike logore
i oduzimanje od naroda oruja, municije i druge vojne opreme.
Kako je Beograd jedan od glavnih saobraajnih vorova itavog
Balkana, poetni period okupacije sve do jula 1941. godine bio je karakteristian po permanentnom prolasku krupnih, operativnih jedinica
Vermahta preko Beograda. Kako su Beograd i njegova okolina, uz to,
bili i koncentracijska prostorija za veinu njemakih divizija, ne samo
onih koje su uestvovale u agresiji na Jugoslaviju nego i na Groku, njihov
privremeni boravak oko Beograda i danonono kretanje eljeznikih transporta i motorizovanih kolona u raznim pravcirrm, predstavljali su do
tada nevienu demonstraciju vojne sile i snage oruja koja je, izmeu
ostalog, imala zadau da u zaetku ugui i svaku ipomisao na bilo kakve
izglede suprotstavljanja okupacionoj vlasti koja se uspostavljala.
Sada je jasno, a to je postalo oigledno ve 22. juna 1941. god'ne,
da je ta rijeka vozila i do zuba naoruanih vojnika prije svega imala zadatak da to prije stigne na granice Sovjetskog Saveza, odncsno poslije
22. juna na njemako-sovjetski front. Njemaka Vrhovna komanda, medutim, nastojala je da ove masovne pokrete svojih trupa iskoristi i da
stvori privid efektivnosti svoje okupacione vlasti, iako ona jo nije bila
ni organizaciono do kraja oformljena.
Na njenom organizacionom oformljavanju radilo se istina, i u fazi
pripreme rata, ah uspostavljanje efektivne vlasti na jednoj tuoj i tako
prostranoj teritoriji nije u momentu angaovanja glavnih snaga za obraun sa Sovjetskim Savezom bila laka stvar ni za, upravo tada na vrhuncu svoje moi, Trei Njemaki Rajh.
Prva konkretna nareenja u pravcu organizovanja aparata okupacione vlasti u Jugoslaviji bila su izdata 3. aprila 1941. godine. Tog dana
Odjeljenje ratne uprave Komande pozadine -njemake kopnene vojske
67

(Generalquartiermeister des Heeres, Kriegsverwaltungsabteilung)

izdalo
je Komandi 13. vojnog okruga (Wehrkreiss XIII) u Nirnbergu (Niirnberg)
nareenje da formira rukovodei organ cjelokupne vojne uprave za njemako okupaciono podruje u Jugoslaviji. Trebalo je da to bude tab korpusnog ranga pod konspirativnim nazivom Stab za vezu Jug" (Verbindungsstab Sud"). Rukovdei kljuni kadrovi vojne uprave, te izvjestan dio okupacionih ustanova srednjeg i vieg ranga, osigurani su
uglavnom premjetanjem pojedinaca i itavih okupacionih ustanova iz
Francuske koji su tamo stekli znaajna iskustva u radu, a dijelom su
tamo i bili upueni samo radi obuke.199 Oigledno je, takoe, da je dio
okupacionih ustanova odvojen od za Sovjetski Savez planiranog kontigenta.
Kako se ve u toku operacija kratkotrajnog aprilskog rata u intenzivnim internim i meusaveznikim" konsultacijama sa ostalirn agresorskim silama kristalisalo i uobliavalo rasparavanje Jugoslavije, tako
je njemaka Vrhovna komanda uobliavala konture planirane okupacione
uprave u Jugoslaviji i shodno tome pomjerala okupacione ustanove prema
njihovim stalnim" odreditima. Dva dana poslije kapitulacije vojske
Kraljevine Jugoslavije, sigurna u rezultate Beke konferencije ministara
spoljnih poslova sila Osovine (21. do 22. IV 1941), ona je, zapravo njena
Komanda kopnene vojske u ijoj se nadlenosti nalazila i uprava okupiranih teritorija, ve 20. aprila izdala zapovrjest za ostvarenje redovne
Okupacione" vojne uprave u Srbiji, a time i u Beogradu.
Kao to smo vidjeli, organi te uprave bili su djelimino ve na licu
mjesta i aktivirani u okviru funkcije vlasti koju ostvaruju invazione trupe
na privremeno zaposjednutoj teritoriji.
Upravljanje privremeno zaposjednutom teritorijom, pogotovo na
dui vremenski period i s pretenzijom da postigne punu efektivnost vlasti
okupacione sile, nastojei da stvoreno stanje prikae saglasnim l. 42.
Hakog pravilnika o zakonima i obiajima rata, ime su u prolim ratovima invazione sile pribavljale pravo okupacione sile na odreenoj teritoriji, veoma je teak i sloen problem i zato je, pored golemog vojnog
obezbjeenja, nuan vrlo obiman i specijalizovan okupacioni aparat.
TJ sluaju Beograda, u periodu 1941. do 1944. godine, susreemo se
s jednim takvim aparatom koji pored vie nivoa (centralni za njemako
okupaciono podruje u Jugoslaviji i kasnije Balkan, centralni za Srbiju,
regionalni za beogradsku oblast i lokalni za sam Beograd, odnosno Upravu
grada Beograda) ima i vie paralelnih organa ije se kornpeteneije dupliraju. Tako okuipator svim nivoima, pored svog vojnoupravnog aparata za koji insistira da ima nadzorni karakter, u toku okupacije sve vie
razvija SS-policijski aparat, koji uz to nastoji da voinoupravni potpuno
istisne. Domai kolaboracionistiki aprat, koji je, kao to smo rekli, samo
dio okupacionog aparata i sam ispoljava sline tendencije. S jedne strane,
policijski organi nadahnjuju upravne, a s druge strane, uz blagonaklonu
podrkil okuoatora i u Beogradu se, kao dragocjena pomo u borbi protiv
NOP-a, razvijaju vojni" i civilni" tabovi etnika Drae Mihajlovia,
ali i organizacija njemake narodne grupe i ruske bjelogardijske emigracije.
1
Hans Umbreit, Der Militarbefehlshaber in Frankreich 19401944, Haral
Boldt Verlag, Bopard am Rhein 1968, str. 4246, 190192 i prilog 5.

68

) CENTRALNE OKUPACIONE KOMANDE I USTANOVE

STACIONIRANE U BEOGRADU
Premda su njemake oruane snage u toku invazije same zauzele
itavih sedam osmina dravne teritorije Kraljevine Jugoslavije, utanaenjima Beke konferencije ostalim uesnicima i pomagaima u agresiji
Trei Rajh je ustupio gotovo polovinu osvojene zernlje, itavih 119.000
km2. Za sebe je, rneutim, zadrao bolju polovinu sa 128. km2 i priblino 10,000.OOO stanovnika, ali i vrlo znaajne koncesije na okupacionim
podrujima ostalih okupacionih sila. Njemako okupaciono podruje je
uz to obuhvatilo privredno razvijenije dijelove Jugoslavije, najplodnije
poljoprivredne i rudama najbogatije oblasti kroz koje su prolazile i najznaajnije komunikacije, to je sve zajedno Treem Rajhu obezbjeivalo
dominaciju na itavom Balkanu.200
Dio svog okupacionog podruja, sjeverne dijelove Slovenije, Hitler
je ve 25. aprila izuzeo iz vojine prostorije (Operationsgebiet) Komande
kopnene vojske i predao ga na upravu domovinskim" komandama i organima uprave s ciljem da ga to prije uine podesnim za zvaninu aneksiju Treem Rajhu. Ostalim dijelom, za koje je bilo predvieno jedinstveno vojno obezbjeenje (u poetku komanda 2. armije, a potam 65. via
komanda za naroitu upotrebu) obje sa sjeditem u Beogradu, njemaku
okupacionu upravu trebalo je da ostvaruju dvije vojnouipravne komande,
jedna sa sjeditem u Beogradu, a druga u Zagrebu, prva pod otvorenim
nazivom Vojnoupravni komandant Srbije (Militarbefehlshaber Serbien),
druga pod prikrivenim nazivom Njemaoki general u Zagrebu (Deutscher
General Agram).
Uskoro, sa razmahom uStanka u Jugoslaviji, ova druga komanda
prepotinjena je prvoj pa je tako Beograd u toku itavog rata bio sjedite
najviih organa i vojnog obezbjeenja i okupacione uprave na njemakom
okupacionom podruju u Jugoslaviji, izuzimajui naprijed pomenute sjeverne dijelove Slovenije, a od septembra 1943. godine i najzapadnijih dijelova dotadanjeg talijanskog okupacionog podruja u Sloveniji i Hrvatskoj.
Sada emo se, meutim, zadrati sarno na strukturi, zadacima i djelokrugu najviih njemakih okupacionih organa uspostavljenih i stacioniranih 1941. godine u Beogradu, koji su u irem smislu bili samo dio ili
organ Staba vojnoupravnog komandanta Srbije. Naknadne promjene,
nastale prije svega kao rezultat utjecaja ustanka naroda i narodnosti Jugoslavije na njemaku okupacionu upravu i sistem njenog vojnog obezbjeenja ih kao rezultat unutranjeg razvoja Treeg Rajha, koji su samo
djelimino uslovljeni odnosom snaga i rezultatima operacija na svjetskom ratitu, pratiemo u narednim poglavljima, uglavnom analogno njihovom hronolokom redoslijedu.
200

Muharem Kreso, Okupacija Jugoslavije, Vcfjna enciklopedija sv. 6, str.

361363.

69

10. GLAVA
TAB VOJNOUPRAVNOG KOMANDANTA SKBIJE
(STAB DES MILITARBEFEHLSHABERS
SERBIENS)
Obrazovan je zapovjeu njemake Komande kopnene vojske
uvoenju vojne uprave u Srbiji od 20. aprila 1941. godine,201 d to preimenovanjem naprijed pomenutog taba za vezu Jug". Iako jo u embrionalnom vidu, ovaj tab se (prvobitno predvien kao vrhovni vojnoupravni organ za itavo njemako okupaciono podruje u Jugoslaviji)
ve 18. aprila naao u Beogradu.
Na njegovom elu nalazio se vazduhoplovni general-potpukovnik
Helmut Ferster202 i dunost vojnoupravnog komandanta Srbije preuzeo je
22. aprila 1941. godine u 12 sati. Stupanje na dunost 2. aprila 1941. godine vojnoupravni komandant general Ferster objavio je posebnim proglasom.203
On je na teritoriji Srbije u ime komandanta njemake kopnene
vojske i komandanta 2. armije vrio nunu vlast (vollziehende Gevoalt),
koja je shodno njemakom Zakonu o narodnoj odbrani od 4. septembra
1938. godine obuhvatala cjelokupnu dravnu vlast (sumum imperium),
ukljuujui zakonodavnu, upravnu i sudsku ogranienu iskljuivo
Hitlerovom voljom, sa zadatkom da na okupiranoj teritoriji uspostavi
red i bezbjednost.
Zajedno sa preimenovanjem nareeno je proirenje Staba jednim
upravnim tabom, a predviena je i dodjela ranije formiranog Vojnoprivrednog taba.
U ijenici da je za vojnoupravnog komandanta Srbije cdreen jedan vazduhoplovni general, dola je do izraaja izuzetna zainteresovanost za eksploataciju prirodnih bogatstava u Srbiji Ministarstva etverogodinjeg plana, na ijem se elu nalazio Gering istovremeni komandant njemakog vazduhoplovstva. I Fersterov prethodnik, general Vimer
(Wimmer) i naredna dva nasljednika na tom poloaju pripadala su istom
vidu Vermahta.
Za sjedite taba odreen je Beograd, zgrada Narodne skuptine.
Meutim, od 24. aprila do 9. maja 1941. godine tab je privremeno bio
smjeten u prostorijama Berze rada, a faktiki je poeo funkcionisati 29.
aprila 1941. godine. Prema pomenutoj zapovijesti vojnoupravni komandant Srbije bio je neposredno potinjen Komandi kopnene vojske, ali privremeno u izvjesnom smislu i Komandi 2. armije, koja je i dalje ostala
neogranieni naredbodavac za sve trupe na teritoriji armije, poto je Srbija i dalje pripadala njenoj vojinoj prostoriji.204
101

p e r Oberbefehlshaber des Heeres, Gen. St. d. H/Befehlsstab Gen. Qu,

Nr. B/249, Geheim, Befehl fiir die Einrichtung einer Militarvenvaltung in Serbien,
O.HQu, den 20. 4. 1941. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-77, R-1296/110309
i 1113.
202
Helmuth Forster, na dunosti vojnoupravnog komandanta Srbije ostao
do 4. 6. 1941.
- p r oglas u Arhivi VII, NjA, k. 50, br. reg. 1/5. Objavljen u Zbirci naredaba
i uputstava br. 1, str. 9.
204
Direktiva komandanta 2. armije vojnoupravnom komandantu Srbije od
26. 4. 1941. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-249/1077-78.

70

Za izvravanje ovih zadataka vojnoupravnom komandaintu dodijeljene su etiri oblasne vojnoupravne komande (Feldkommandantur), po
jedna za svaku od tri banovine i jedna za teritoriju Uprave grada Beograda, 10 okrunih vojnoupravnih kornandi (KreisskomTrumdantur), dva
prolazna zarobljenika logora (Durchgangs Kriegsgefangenenlager) i jedna grupa Tajne vojne policije (Geheime Fedlpolizei GFP).2"5
General Ferster se na ovoj dunosti zadrao manje od dva mjeseca.
Poto je ukinuta direktna potinjenost vojnoupravnog komandanta Srbije
njemakoj Vrhovnoj komandi oruanih snaga, njega je 4. juna 1941. godine zamijenio vazduhoplovni general-major Ludvig Sreder.208 Istovremeno je, da bi se naglasila izvjesna razlika od iste" vojne uprave u
Francuskoj, izmijenjen naziv komande (vojnoupravni komandant Srbije MUitdrbefehlshaber Serbien) u komandant Srbije (Befehlshaber
Serbien), to bi imalo smisao opti komandant Srbije, to jest, vojnoupravni i teritorijalni komandant Srbije. Kako se time u sutiini ove funkcije nije nita promijenilo, mi emo zadrati srpskohrvatjski prevod prvobitnog naziva koji adekvatnije oznaava fukciju ove okupacione komande u Srbiji.
U avionskoj nesrei 18. jula 1941. godine prilikom sletanja na zemunski aerodrom general reder je teko povrijeen i umro poslije desetak dana. Za tih 10 dana na dunosti ga je zastupao komandant 65.
vie komande za naroitu upotrebu, general Paul Bader. Naslijedio ga
je takoe vazduhoplovni general-major, Hajnrih Daokelman.207 On je
u Beograd stigao 29. jula i odmah preuzeo dunost. Ustanak se, meutim,
sve vie rasplarnsavao i definitivno onemoguio uspostavljanje efektivnosti okupacione uprave.
Okupaciona uprava je otada u sjeni svog vojnog obezbeenja prinuena da se prilagoava uslovima situacije na jugoslovenskom ratitu.
Ilustrativna posljedica toga je potinjavanje Dankelmana 19. septembra
1941. godine novoimenovanom Opunomoeniku za uguenje ustanka na
Jugoistoku (Bevollmachtigter general fur bekampfung des Aufstands
im Sudosten), ime je njemaka "Vrhovna komanda izriito priznala neefektivnost svoje okupacione uprave u Jugoslaviji i vlast na svom okupacionom podruju u Jugoslaviji ponovo prenijela na trupnog komandanta.208
General Dankelman je uz to 9. oktobra i opozvan, pa otada funkciju vojnoupravnog komandanta u Srbiji uz svoju redovnu vri komandant njemakih trupa u Srbiji i Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj".
205
Oberkommando des Heeres, Gen. St. d. H (Gen. Qu, Abt. K. Verw.)
Qu 4 (Nr. II) 2014, Geheim, Abgrenzung der Verantwotlichkeit fiir Sichercheit
und Ordnung im Gebiet des Militarbefehlshabers in Serbien M. Qu, OKH, den
23. April 1941. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-249/1046-49.
208
Ludvig von Schroder, general-major protivavionske artiljerije Vermahta.
U Beograd stigao dva dana ranije. Umro 27. jula 1941. godine u Berlinu od povreda
zadobijenih u avionskoj nesrei na Zemunskom aerodromu. AVII, NjA, Mikroteka.
Vaington, T-501, R-245/417-27 i 530-34.
207
Heinrich Dankelmann ratni zloinac. Za poinjene zloine u svojstvu
vojnoupravnog komandanta Srbije osuen je na smrt i strijeljan 31. oktobra 1947.
godine.
208 p r e n o s cjelokupne vlassti (vollziehende Gewalt) na komandanta njemakog 18. korpusa, generala pjeadije Franca Berne-a i potinjavanje svih vojnih
jedinica u krajevima ustanka" tj. Srbiji, Bosni i Hrvatskoj, izvreno je linim
Hitlerovim nareenjem od 16. IX 1941. kojim je Berne opunomoen za uguenje
ustanka na Jugoistoku. Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 1, dok. 158.

71

 izvrenoj popuni i formiranju odgovarajuih organa i slubi, tab

vojnoupravnog komandanta Srbije razvio se u glomaznu birokratsku ustanovu sa preko 700 slubenika. Njegova osnovna struktura izgledala
je ovako:
Komandni tab (Kommandostab) sa svojirn odjeijenjima i organima taba jednog armijskog korpusa sa pukovnikom Grafenhorstom
na elu,209 zaduen za rukovoenje vojnim poslovima, obezbjeenje objekata, te reda i mira, ukoliko to dozvoljavaju ogranieni efektivi landesicen bataljona, feldandarmerije, lokalne andarmerije, policije i samozatite formirane uglavnom od Folksdojera. Takoe mu je bila potinjena Policijska flotila za zatitu voda Srbije (WasserschutzpolizeiflottUe).
Za upotrebu trupnih jedinica bio je, meutim, nadlean komandant 2.
armije. Pored ostalog, Komandnom tabu je bila potinjena i Komanda
zarobljenikog rejona E", zatim Vojnoistrani zatvor i 32. oficir za
groblje.
Upravni tab (Verivaltungsstab), obrazovan je krajem aprila
1941. godine dolaskom grupe od oko 60 upravnih inovnika i administrativnog personala iz Nirnberkog vojnog okruga, koji su u civilu vrili
razne funkcije iz resora Ministarstva unutranjih poslova, finansija, saobraaja, pravosua i Ministarstva za nauku, kulturu i obrazovanje
naroda.
Na elu ovog taba nalazio se dravni savjetnik dr. Turner, dotadanji naelnik vojne uprave 12. armije.210 tab je u poetku kao najvii
organ civilne uprave faktiki vrio ulogu zemaljske vlade, a kasnije tu
ulogu sve vie svodio na kontrolu kolaboracionistike vlade. Sastojao se
od svega jednog odjeljenja, poto je formacijom predvieno drugo privredno odjeljenje izdvojeno u poseban i od vojne uprave nezavisan tab.
tab je imao priblino onoliko grupa koliko je kolaboracionistika vlada
imala sektora rada bez obzira na broj ministarstava.
Znaajem, obimom poslova i brojem osoblja isticale su se upravna
grupa te finansijska, objedinjavala X, XI, XII i XIII grupu, i tehnika
uprava, pa su njima ruknvodili vii ratni savjetnici (Oberkriegsvervoaltungsrat), dr. Kisl, Tauer i Olendorf. Prvi od njih ujedno je bio i
209
Gravenhorst, ostao je na toj dunosti do poetka decembra 1941. godine.
Do 14. februara 1942. na tom poloaju nalazio se pukovnik, kasniji general i zloglasni komandant njemake 118. lovake divizije Jozef Kibler (Joseph Kubler),
roen 1896. u Minhenu, skoro itavo vrijeme rata proveo u Jugoslaviji; kao naelnik Operativnog odjeljenja 12. armije 6. aprila do poeetka decembra 1941, zatim
od 19431945, kao komandant 718. pjeadijske (118. lovake), pa 1. brdske divizije,
osuen i strijeljan kao ratni zloinac. Njega je avgusta 1942. zamijenio pukovnik
Kevi (Erich Keioiseh) i konano avgusta 1942. pukovnik pa general fon Gajtner
(Curt Ritter von Geitner), roen 1884. kod Cvajbrikena (Zioeibrucken). I po preimenovanju ove ustanove u Vojnoupravnu komandu, Gajtner je ostao njen naelnik taba. Uprkos dokazanoj krivici V ameriki vojni sud u Nirnbergu oslobodio
ga je kao naelnika taba", dakle, kao lice navodno neodgovorno za izdavanje
naredbi. W. 'Keilig, Das deutsche Heer 19391945. Band II Die Generalitat des
Heeres im 2. Weltkrieg, str. 211/97 i 184, M. Zoller U. K. Leszcynsky, Fall 7,
str. 250260.
210
Dr. Harold Turner, prije rata predsjednik jedne pokrajinske vlade u
Njemakoj, ef Upravnog taba Vojnoupravnog komandanta sjeverne Francuske
i Belgije. U aprilskoj kampanji 1941. bio predvien za efa vojne uprave u Grkoj,
ali j e na linu Hitlerovu elju doao u Beograd. Zbog nesuglasica sa komandantom
SS i policije u Srbiji. sa dunosti efa Upravnog taba Srbije opozvan 1. novemtora
1942. Kao ratni zloinac osuen u Beogradu 9. 3. 1947. na smrt strijeljanjem.

72

zamjenik Turnera. Radi potpunijeg sagledavanja djelokruga rada dajemo strukturu taba iz jula 1941. godine:
Upravna grupa (Chejgruppe und Personalreferent), kancelarija,
registratura itd; I grupa unutranja uprava (Innere Veruialtung); II grupa policija, Jevreji, emigranti (Polizei, Juden, Emigranten); III grupa
odjeljenje izvjetaja, slubeni list (Generalberichterstattung, Verordnungsblatt); IV grupa udruenja, preseljenici, folksdojeri (Verkersangelegenheiten, Umsiedlung, Volksdeutche); V grupa prosvjeta, kultura, socijalno staranje (Erziehungstvesen, Kultur, Soz. Fiirsorge); VI
grupa sudstvo (Justiz); VII grupa zdravstvo (Gesundscheitswesen);
VIII grupa veterinarski poslovi (Veterinarangelegenheiten); IX grupa
pota, telegram, telefon (Postundtelegraphwesen); X grupa bankarstvo,
dravne finansije (Gelivesen, Staatsfinanzen); XI grupa granina zatita, carina (Grenzschutz, Zoll); XII grupa porezi (Steurn); XIII grupa
dravni monopoli (Staatssmonopole); XIV grupa: tehnika uprava (Amt
Technik), zatita arhiva, (Archivschutz); pasoki odsjek (Passirscheinstelle).211 U niim vojnoupravnim komandama postojale su upravne grupe
koje su vrile neposrednu kontrolu banovinskih, sreskih i optinskih kolaboracionistikih vlasti.
Vojnoprivredni tab (Wehrwirtschaitsstab), oformljen jo poetkom aprila kao Vojnoprivredni tab za Jugoslaviju i poslije nekoliko preimenovanja ustalio se kao Vojnoprivredni tab Jugoistok, koji je
istovremeno vrio funkcaiju Vojnoprivrednog taba Srbije. Sjedite taba
bilo je u zgradi Komande vazduhoplovstva u Zemunu, a na njegovom elu
nalazio se vazduho^lovni pukovik Braumiler.211a Stab je krajem maja
1941. godine, pored operativne grupe (Gruppe Fuhrung) i Autanture
(Adjutantur), imao 5 odjeljenja: opte (Algemaine Abteilung), upravno
(Verwaltungsabteilung), za sirovine (Rohstojsabteilung) i po jedno za
naoruanje i opremu kopnene vojske i mornarice ukuipno oko 100 oficira, slubenika i vojnika.212
Intendantura, (Wehrmachtintendant
beim
Militarbefelshaber
Serbien). Oformljena je neto kasnije radi objedinjenog snabdijevanja i
zbrinjavanja svih njemaekih jedinica i ustanova na njemakom okupacionom podruju u Jugoslaviji izuzev Slovenije i za rukovoenje isturenim skladinhn grupama Komande kopnene vojsike, te sanitetskim i veterinarskim ustanovama u irem rejonu Beograda. Na njenom elu nalazio se
pukovnik Zeliger (Seeliger).
Veina njenih organa zbog saobraajnih p-ogodnoisti koje prua njegov geografski poloaj bila je snijetena u Beogradu. Tu su bile: 5. vii
artiljerijsko-tehniki tab ( Oberfeldzeugstab 5.) sa jedimcama za obezbjeenje, radionicama i Skladitem zaplijenjenog naoruanja i municije
211

Telefonski imenik beogradskog garnizona, AVII, NjA, k. 27, br. reg. 12/1.
2iia Braumuller, kasnije general. bez bliih podataka.
212
Stabu je u poetku bio neposredno potinjen Arsenal u Kragujevcu i vojnoprivredni tabovi u Solunu, Sofiji (za Makedoniju i j . Srbiju) i agrebu (za
Hrvatsku i Bosnu) a kasnije sve vojnoprivredne ustanove na Balkanu. Dvadesetog avgusta 1941, na raspolaganju su mu bile jo dvije ekipe za prikupljanje
iz Vrhovne komande, kao i 333. kolona motornih vozila. Takoe je dolo do manjih
formacijskih promjena. Tako je uskoro ukinuto Upravno odjeljenje i Odjeljenje
za opremu mornarice, a formirana su neka nova. AVII, NjA, k. 27, br. reg. 12/1
i Mikroteka, Vaington, T-77, R-1295/952-59, 1056-57 *i 1070-71, te R-1298/308-09.

73

smjetenog u Kalemegdanskoj tvravi; Armijsko skladite pogonskog

materijala u Rakovici (Schellovo skladite-: armijska skladita municije
i naoruanja u Raikovici; 533. vozni park kopnene vojske (Heeres Kraftfahrpark 533); 103. sanitetski park, premjeten u Zemu-n iz Bea, korne
su dodijeljena i sva zaplijenjena sredstva za evakuaciju ranienika Kraljevske jugoslovenske vojske; Skladite odjee kopnene vojske; Snabdjevaki centar intendantskim potrebama (Heeresverpflegungstelle) sa skladitima, klanicama, pekarama i otkupnim stanicama svjeih namirnica
itd; ratne i poljske bolnice za ij'e potrebe su angaovani kaipaciiteti veine
bolnica u Beogradu, sa HigijenskobaMeriolokim i hemijsikim zavodom;
bolniki i ranjeniki vozovi i ambulante; Veterinarska bolnica i Remomtni
odred; Centralna vojna blagajna i dr.
Pored ove etiri ustanove, koje su u uem smiislu inile tab vojnouipravnog komandanta Srbije, u Beogradu je imao sjedite itav niz manje-vie sarnostalnih ustanova. Veina od njih bile su samo
formalno i to u teritorijalnotm smislu potinjene Vojno'upravnom komandantu ili ee njegovom Upravnom tabu, dok su u strunom i cperativnom pogledu ostale potinjene odgovairajuim centralnim usitanovama u
Rajhu. Naveemo samo najznaajnije:213
Ispostava Operativnog taba Rajhslajtera Rozenberga ps br. 10
kasnije Operativni tab RR br. 10 na elu sa ipukovnikom Vucom (Wut2),
sa specijalnim odredima za prikupljanje i odjeljenjima za istraivanje i
iskoritavanje, od kojih su prvi bili pokretni i razliitog sastava i broja.
Premda je do imenovanja u julu 1941. godine za Ministra istonih okupiranih oblasti, Rozenberg samo funkcioner NSDAP zaduen za ideoloko vaspitanje i rukovodilac Centra za nacionalsocijalistioko i ideoloko istraivanje, poznatijeg pod kamufliranim nazivom Operativni
tab (Einsatzstab) Rosenberg, sadraj rada njegovih organa bio je
pljaka istorijskih spomenika, umjetnikih vrijednosti, naunih dostignua i drugih kulturnih dobara, ukljuujui 'tu ak i namjetaj i pribor
za jelo. U njegove organe, pored toga, spadao je i Njemaki nauni institut u Beogradu sa dr. Smausom (Schmaus). Zbog ovakve svoje djelatnosti ovaj tab je esto dolazio u sukob i sa organima Vojne u/prave,
kojoj nije bio potinjen, a ef ove pljakake organizacije Alferd Rozenberg
osuen je na procesu glavnim ratnim zloincima u Nirnbergu 1. 10. 1946.
godine na smrt vjeanjem. Mnoga kultumoistorijska dobra koja su ovim
putem otila dz Beograda zavriia su u privatnim zbirkama funkcionera
okupacione uprave.214
Propagandni odred Srbija (Propagandabteilung S") forrniran
od propagandnih eta angaovanih u aprilskom ratu, uglavnom za raun
2. armije, takoe je bio samostalna ustanova, neposiredno potinjena Propagandnom odjeljenju Operativne uprave njemake Vrhovne kornande
oruanih snaga, koja je strune instrukcije dobijala jo i od Gebelsovog
Ministarstva za propagandu. Na elu iustanove nalazio se kapetan Lipert
(dr. Lippert). Pod njegovom upravom nalazile su se Srednjotalasna radio
213

Strukturu i zadatke ustanova Generalnog opunomoenika za privredu

i Opunomoenika za angaovanje radne snage vidi u poglavlju Privreda i zapoljavanje.
2,4
AVII, NjA, k. 5a, br. reg. 19/18 i k. 27, br. reg. 12/1, Mikroteka Vaington, T-501, R-249/152-155 i R-251/739-48 i Nirnberka presuda, Arhiv za pravne
i drutvene nauke, Beograd 1948, str. 109111, 171174 i 231.

74

stanica Beograd, Kratkotalasna radio stanica Zemun, niemacka Vojna

radio stanica Lild Marlen" Beograd, smjetena u zgradi Ministarstva
spoljnih poslova, sa adailjaima u Makiu (Sender Lili Marlen"), a izgleda
i list Donaucajtung" (Donauzeitung), ali je vrio nadzor, usmjeravanje i
cenzuru nad svim sredstvima javnih informacija i imao odgovarajue r e ferate za film, tampu, muziku, pozorite, literaturu, te pripremao i rasturao sve vrste plakata i propagandnih broura za njemaku vojsku i stanovnitvo. Meutim, i pored referata za film u njegovom sastavu, u
Beogradu se nalazila Ispostava Glavne uprave za film dravnog rukovodstva NSDAP, potinjena direktno Ministarstvu propagande.
Teritorijalna ispostaua vojne obavjetajne i
kontraobavjetajne
slube (Abvoehrstelle Ast) Beograd. Nevezani ni za jednu organizacionu jedinicu Vermahta, potinjena u poetku diretno Obavjetajnoj
i kontraobavjetajnoj upravi OKW, a potom odgovarajuem nadletvu
pri Komandantu Jugoistoka u Solunu, u vojnoobavjetajnom pogledu
obraivala je u poetku itavu Jugoslaviju, a potom sarno Srbiju. U oba
sluaja imala je svoje ispostave (Nebenstelle, Aussenstelle) i objavjetajne
punktove (Meldekopf) i agente (Vertrauensmann) i teritoriji susjednih
zemalja. Prvi rukovodilac ustanove bio je potpukovnik Federii (Federici)v
a potom pukovnik dr Kohutek (dr von Kohoutek). Ustanova je bila smjetena na Dedinju do rasformiranja u prvoj polovini 1944. godine,215 i n o sila kamuflirani naziv Stab za vezu oruanih snaga (Wermachtsverbindungsstab). Za razliku od trupne obavjetajne i kontraobavjetajne
slube, u kojoj su takoe bili ugraeni organi Abvera nezavisni od njega,
ovaj stacionarni centar Abvera imao je sva tri ogranka svoje slube:
I Obavietajni, II Diverzije i peta kolona, III Kontraobavjetajni v te 20. grupu tajne vojne policije (Geheime Feldpolizei gruppe 20.)
na elu sa policijskim direktorom Celheferom (Zellhofer). Pored svojih
izvrnih organa Stab se oslanjao i na trupnu tajnu kao i redovnu vojnu
policiju (Geheime Feldpolizei i Feldgendarmerie). TJz ovu ustanovu bila
je vezana Specijalna ispostava njemake Vrhovne komande za iskoritavanje arhivskih fondova vojnih i dravnih organa Kraljevine Jugoslavije koja je u 1942. ili 1943. godini po izvrenju zadatka povuena.
Operativna grupa policije i slube bezbjednosti (Einsatzgrupp.e
Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst EG Sipo u. SD) Beoffrad.
Formirana od obavjetajnog aparata angaovanog u ofanzivnoj politikoj
obavjetajnoj slubi orotiv Jugoslavije, grupa je dola u Beograd zajedno
sa Stabom 2. armije, kome je u poetiku bila i pridata. Desetak njenih
odreda (Einsatzkommando) bilo je u poetku rasiporeeno na itavom
njemakom okupacionom podruju Jugoslavije zbcg ega je nosila naziv
EG Sipo u SD Jugoslawien. Kasnije joj se nadlenost svela na Srbiiju.
Do januara 1942. godine na njenom elu se nalazio SS-<pukovnik Vilhelm
Fuks.216 Struktura ove ustanove zaduene za gonjenje ideolokih i poli215
Rasputanje Abvera nareeno je Hitlerovim dekretom od 18. februara
1944. godine. Njegove funkcije, aparat i jedinice preuzela je novoformirana Vojna
uprava (Militaramt) u okviru Glavne uprave dravne bezbjednosti. Z. Delari
(Jacgues Delarue), Historija Gestapo-a, Epoha, Zagreb 1966, str. 447448.
2t6 wilhelm Fuchs, SS-Standartenfiihrer, u Jugoslaviji bio samo na pomenutoj dunosti od aprila 1941. do januara 1942. godine. Za ratne zloine poinjene
u to vrijeme Vojni sud za grad Beograd osudio ga je 22. decembra 1946. godine
na smrt vjeanjem.

75

tikih protivnika nacizma i Treeg Rajha uglavnom je odgovarala strukturi Glavne uprave bezbjednosti Treeg Rajha (Reichssicherheitshauptamt RSHA). Njenu sr inili su IV odsjek dravna tajna policija
(Geheime Staatspolizei Gestapo) i VI odsjek sluba bezbjednosti
(Sicherheitsdienst SD). U svemu je imala oko 1.000 pripadnika, ukljuujui tehniki aparat, organe u unutranjosti i obezbjedenje.217 Bila je
smjetena u uiici Miloa Pocerca i zgradi Ministarstva pravde.
Ispostava Ministarstva spoljnih poslova Treeg Rajha (Bevollmachtigter des Ausiodrtiges Amtes beim Militarbefehlshaber in Serbien).
Ova ustanova je nastala iz dotadanjeg Njemakog poslanstva u Beogradu,
iji dio slubenika ni u kratkotrajnom aprilskom ratu nije napustio svoja
mjesta.218 Kako je i zgrada poslanstva 6. aprila bila zahvaena poarom
izazvanim zapaljivim bombama, osoblje Poslanstva se preselilo u bivu
Cehoslovaku ambasadu u Aleksandrovoj ulioi, gdje je u tofeu rata Ispostava i bila smjetena. U unutranjosti zemlje Ispostava nije imala
aparata, :sem po okupaciji Crne Gore na Cetinju.
Za prvog opunomoenika bio je postavljen poslanik Altenburg, ali
je naknadno Hitlerovom odlukom219 izvrena zamjena, pa je za opunomoenika u Beograd 7. maja 1941. doao poslamik Fel ks Bencler,220 prvobitno predvien za Atinu. Struktura Ispcstave MIP- imala je sve
elemente poslanstva, odnosno ambasade, i za sva znaajnija pitanja
zemlje odgovarajue referate. O proirenju njenog djelckruga u drugoj
polovini 1943. godine na itav Balkan bie rijei kasnije.
Ustanova je bila nadlena za pitanja spoljnopolitikog karaktera i
podreena Ministarstvu inostranih poslova Treeg Rajha, kome je dostavljala redovne informacije o razvoju politikih prilika u Srbiji, uestvuiui u rjeavanju najbitnijih pitanja unujtranjeg ureenja kolaboracionistike uprave, u sastavljanju vlada", odreivanju granica", pitanju izbjeglica, rjeavanju jevrejskog pitanja i siino.
S obzirom na broj ostalih ustanova manje znaajnih u odnosu na
nabrojane cenitralne, u mogunosti smo uglavnom da ih samo nabrojimo ,ne pretenduj ui ipak da su to sve:
Organizacija Todt (Organisation Todt OT) poluvojna
graevinsko-tehnika organizacija, koja je ime nosila po svom osnivau
i prvom rukovodiocu. Rukovodei organ za jugoistonu Evropu nalazio se
u Beogradu, a kasnije u Panevu i nosio naziv Stab frontovske grupe graevinske operative Jugoistoka. (Organisation Todt Einstazstab Fronteinsatzgruppe Sudost).
tab je planirao, rukovodio i obezbjeivao radnom snagom, mainama i materijalom sve sa vojnog aspekta znaajne objekte u izgradnji u
217
Priblina formacija: oko 350 pripadnika SS jedinica (Wafen-SS), oko
150 ofera i mehaniara, oko 100 lanova Gestapoa, oko 80 pripadnika pomone policije (Hilfspolizei), oko 130 pripadnika policije poretka (Ordnungspolizei), 4050
pripadnika kriminalne policije, 3035 pripadnika slube bezbjednosti, ostalo tumai, radisti, telefonisti, administrativci i 1015 ena. Z. Delari, n. dj. str. 348350.
218
O pretvaranju Poslanstva u svoju ispostavu Ribentrop je 16. aprila obavjestio njemaku Vrbovnu komandu, zamolivi je da o tome obavijesti Altenburga.
kako bi ovaj nakon prethodnog javljanja MIP to prije otputovao u Beograd.
AVII, NjA, Mikroteka, Bon 2/521.
219
Odluka je donesena 6. maja 1941. H. A. Jacobsen, Kriegstagebuch das
Oberkommandos
der Wehrmacht, Band I, str. 392.
220
Felix Benzler, na dunosti u Beogradu ostao do ljeta 1943. godine.

76

Jugoslaviji, Grkoj, Bugarskoj, Slovaokoj, Rumuniji, a potom i Albaniji

i Maarskoj. U Beogradu je, pored Graevinske direkcije (Oberbauabteilung) imala vie gradilita, skladita, radionica, pilana, transportnih
jedinica (pored svojih i jednu etu Nacionalsocijalistikog motorizovanog
korpusa NSKK Transportstaffel 24), jedinice i sredstva veze, organe za propagandu, za vrbovanje radne snage, snabdjevanje d zbrinjavanje.
kao i jedinice za vlastito straarsko obezbjeenje.
Transportna komandantura (Transportkommandantur) Beograd.
komandant p. pukovnik Fos (Voss), kasnije p. pukovnik Baldamus, zajedno sa Ispostavom vojnotransportne delegacije za Jugoistok (Aussenstelle der Wehrmachttransportleitung) iz Bea, rukovodilac major Amsberg (Amsberg), u ijim se rukama nalazila ejelokupna eljeznika mrea
u Srbiji (i Malkedoniji) kojom je ona mkovodila preko svojih organa: komandi eljeznikih stanica i organizacija za pogon (Feldeisenbahnbetriebsamt 3) i odravanje pruge, te 4. bataljonom puka za praenje transporta
sa 13. 14. i 16. etom smjetenim u Zemunu. Bila je smjetena u prostorijama Direkcije eljeznica Kraljevine Jugoslavije iji je aparat zadran.
U kasnijem periodu aparat Transportne komandanture umnoio se
do te mjere da je dublirao i sve rukovodee organe u svim pogonima,
radionicama, stanicama, loionicama i uredima beogradskog eljezmkog
vora, a od 1943. godine u Beograd je preneseno i sjedite Njemake
transportne komande za Jugoistok (General der Transportsvoesens Sudost)
iz Bea sa generaltabnim pukovnikom Konradom (Conrad).
Uprava vojnih stanova (Heeresunterkuftsverwaltung) za obezbjeenje i odravanje smjetajnih prostorija za njemake jedimce u Srbiji.
-- Obavjetajno izvidaki centar za Jugoslaviju (Frontleitsstelle
Jugoslawien).
Ispostava Komande vojnih pota iz Graca (Feldpostkommandantur Graz Aussenstelle Belgrad), sa svojim potanskim uredima
za garnizone Beograd i Zemun i Ispostavom vojnopotanskog ureda 12.
armije (Armeebriefstelle 560).
Brodarska uprava (Schiejsleitstelle), kojoj su bile potinjene
luke kapetanije Beograda i Zemuna.
Ispostava njemake dravne kreditne banke (Reichskreditkasse),
smjetena u zgradi Banke jadranskih i podunavskih zemalja, ulica Kralja
Milana 11.
Opunomoenik za vojne arhive sa aparatom. Zadatak: prikupljanje, iskoriavanje, sreivanje i otprema u Njemaku arhivskih fondova Kraljevine Jugoslavije.
Opunomoenik za vojne knjiare kopnene vojshe.
Opunomoenik propagandne sportske organizacije Snaga kroz
radost" (Kraft durch Freude K. d. F).
Opunomostvo Njemake dravne radne slube (Reichsarbeitsdienst) sa izvjesnim brojem radnih eta.
. Opunomostvo Njemakog fronta rada (Deutsche Arbeitsfront)~
Opunomostvo za nacionalsocijalistiko vaspitanje za Srbiju.
7T

 Ispostava Uprave nacistike partije za sorijalno staranje (Bauftragter des Volkswohljahrts

der NSDAP).221
Dravna preduzea (Reichwerke) Herman Gering".
Jspostava Uprave Lajpcikog sajma.
Ispostava drutva
Lufthansa".
Ispostava njemakog Crvenog krsta (Deutsches Roter
Kreuz).
Vojnogeograjska
grupa sa Radnim tabom za izradu vojnih
topografskih karata i za premjer. U stvari je eksploatisan materijal Vojnogeografskog instituta, koji je neprijatelju pao neoteen u ruke.
Vojnogeoloka grupa.
Njemaka carinska granina straa imala je u Beogradu Komand u carinske granine zatite za Srbiju, Sreski carinski komesarijat u Beogradu i Zemunu, Graninu carinarnicu u Zemirnu, pa u St. Pazovi i
krajem 1941. godine samo u Beogradu.
Pasoko odjelj.enje Jugoistok II.
Komanda zarobljenikih logora u Srbiji
(Kriegsgejangenenbezierk
E"). Prikupljanje zarobljenika u toku operacija vrile su jedinice i slale
ih u prolazne zarobljenike logore, od kojih su se neki nalazili u Beogradu
i Zemunu. Svi ovi logori grupisani su u rejone (srezove) zarobljenikih logora, potinienih Komandi 599. armijske pozadinske pirostorije.
Kako je otprema zarobljenika zbog poruenih mostova u Beogradu
sporo odmicala, a ni prikupljanje vojnih obveznika Kraljevine Jugoslavije nije bilo zavreno uprkos estim akcijama ienja u toku maja, sa
1. junom 1941. godine i briga oko zarobljenika u Srbiji preneta je na
Vojnoupravnog komandanta Srbije. Tog dana njemu je potinjen general-major J a n u s (Janusz) kao referent za zarobljenika pitanja i ujedno jonski komandant zarobljenikih logora u Srbiji
(Kriegsgejangenenbezierkskommandant
E").
Jedan od tri zarobljenika logora ovog rejona bio je smjeten u
Beogradu i gardijskim kasarnama na Dedinju.
Komanda stacioniranih
veza u Srbiji (Hoherer
Nachrichtenfuhrer in Serbien), pukovnik Vurster (Wurste?'J, sa tabom koji je imao
funkciju Direkcije u ijim prostorijama je bio smjeten, koristei se
ureajima i aparatima za potrebe okupacionih trupa. Komandi stacioniranih veza u Srbiji bili su potinjeni stacionarni centri ianih veza
u Beogradu, Niu i Zagrebu, a neposredno je rukovodila Stacionarnim
radiocentrom u Beogradu, iji su se odailjai nalazili u Rakovici, koristei kao nosae antena ranije izgraene stubove, kao i dva posebna
radio-voda. 222
Od diplomatskih i konzularnih predstavnitava u toku okupacije u
Beogradu su se nalazili:
Maaarsko, Bugarsko, Rumunsko, Svajcarsko i Dansko konzularno
predstavnitvo, Norveki konzulat, te kao najjae Talijansko diplomatsko predstavnitvo. U prvim mjesecima zadrao se Konzulat SAD, a kasnije je otvoren i Konzulat Viijske francuske vlade. 223
221
222
223

78

AVII, NjA, k. 27. br. reg. 12/1; Mikroteka, Vaington, T-501, R-248/0753-58.
Telefonski lmenik Beogradskog garnizona, AVII, NjA k. 27, br. reg. 12/1.
Isto.

11. GLAVA
KOLABOUACIONISTIKA VLADA" SRBIJE
i

Praksa naroito posljednjdh ratova je pokazala da, ma koliko brojan bio okupacioni aparat, on nije u stanju da na zauzetoj teritoriji sam
osigura vlasrt osvajaa, uiprkos stalno rastuem i sve glomaznijem vojnom obezbjeenju okupirane, odnosno privremeno zauzete teritorije.
Zbog toga se na sve mogue naine pokuava stvoriti privid sairadnje
pokorenog naroda.
Ni patoloka mrnja Hitlera orema srpskom narodu izraena toliko poita u njegovim glasnim razmiljaniima u intimnim krugovima i
razgovorima sa najvdim rukovodiociima Treeg Rajha, te svim nareenjima i direktivama u vezi s agrasijom na Jugoslaviju, ni niegov bijes
na zavierenieko gnijezdo" Beograd, nije ga sprijeilo da ve 6. apriia
1941. godine, dok je njegova Luftvafe izvravala zadatak da uzastopnim danononim napadima razori grad Beograd", uputi proglas njemakom narodu u kome licemjerno istie kako njemaki narod ne gaji mrnju prema srpskom narodu, nego iedino eli da se obrautna sa srpskom
zloinakom klikom u Beogradu". Tome su io u totou agreisije uslijedile praktine mjere sa ciljem obrazovanja i jedne srpske vlade".
Posto.ianie iedne, istina teritoriialno suene, manie ili vie autonomne Srbiie u okviru novog evropskog -poretka" vrhovi Treeg Rajha
imali su u vidu u svim variiaintama niihovih planova o novom poretiku"
i posliieratnom politikom ureenju Evrape.
Hitlerovim Privremenim smietrnicama za podielu Jugoslaviie od
12. april 1941. godine odreeno ie da se podruje stare Srbije stavlja
pod njemaku vojnu upravu potinienu Komandi kopnene voiske",224
a to se ponavlia i u niemakom zapisniku (zabiljeka posianika Smita
od 24. IV 1941) Beke konierenciie miini'stara sporjnih uoslova siia Osovine ri.ieima:
. . . Srbija zadrava, na njemakoj karti, ucrtane granice, ali u
poetku ostaje vojnieki posiednuta". 225
U Smjernicama koje je novoimenovani izaslanik njemakog Ministarstva inostramh posiova u Beogradu Bencler dobio za svoj rad od
Ribentropa ioriito je naglaeno:
.. . u svakom sluaju postojae jedna samostalna drava Srbija, sa
koiom emo u buduenosti ponovo imati da odravamo spoljnopolitioke odnose .. . (Jedenfalls ein selbststandiger Staat Serbien bestehen
bleiben wird, mit dem wir in Zukunft wieder aussenpolitischen Bezihungen unterhalten haben werden .. .)"
224

Oberkommando der Wehrmacht, W. F. St (Abt. L. (IV) Qu), Nr. 00630/41

Geheime Kommandosache, F. H. Qu. den 12. 4. 1941. Z b o r n i k . . . , tom II, knj. 2,
dok. br.
14.
225
Aufzeihnung des Gesandten Schmidt iBuro RAM), Ergebnis der deutsch
it&lienischen Besprechungen iiber die Neugestaltung des Jugoslavischen Raumes,
Wien, den 24. April 1941, Akten zur deutschen auswartigen Politik, Band XII/L.
S. 525.

79

Ribentrop pri tome jasno naglaava da time tumai sutinu Hitlerovog ukaza od 28. aiprila 1941. kojim je ovaj postavio Benclera za poslanika u Beogradu.220
Odredbama o izvrenju izmeu njemake i jugoslovenske oruane
sile" od 17. aprila 1941. tj. akrtom o bezuslovnoj kapitulaciji vojske Kraljevine Jugoslavije ne govori se posebno o organima vlasti, ali se u taki
12 andarmerija i policija: nalae da se organi andarmerije i policije, koji su morali da napuste svoja mirnodopska mjesta sa odstupajuim
trupama, ianaju smjesta uputiti na svoju redovnu dunost, u svoja mjesta
i tamo odmah javiti njemakim posadnim trupama.227
Kako su kralj i jugoslovensika vlada bili izmakli ispred trupa agresora i blagovremeno se avionima prebacili u inostranstvo, pa prema
tome bili nedostini za okupacione sile, u duhu Hitlerovog shvatanja iz
aprilskih dana 1941. godine da je Kraljevina Jugoslavija predstavljala
samo proirenu srpsku dravu, hitno je traen nain za formiranje nekog
privremenog organa koji e, makar prividno, odraiti ikontinuitet ovako
shvaene srpske drave, uz iju pomo bi njemaka okupaciona uprava
ostvarivala svoju vlast u Srbiji. Taj organ je imao predstavljati budui
organ suvereniteta" tako zamiljene, teritorijalno smanjene Srbije, naravno u okviru nacistikog novog evropskog .
Iako je, kao to smo u odeljku o planovima (1. glava) vidjeli, teritorijalno smanjenje Sarbije trebalo biti jo drastinije, delikatnost odnosa Treeg Rajha sa satelitskim reimima u Maarskoj i Rumuniji, u
vezi kontraverznih (uz to stvarnim namjerama suprotnih) obeanja Hitlera i jednim i drugim, u situaciji tek predstojeeg obrauna sa Sovjetskim Savezom, odloilo je njihovo izvrenje za povoljnijiu priliku, poslije oekivane pobjede nad SSSR. Izostalo je stvaranje Donauvabenlanda", i u vezi s tim odustalo se i od njemakog pirotektorata juno
od Dunava" (Derdap sa borskim i resavskim rudarskim bazenom, pa
eventualno i Beogradom), pa je u granicama Srbije pored ovih dijelova
ostao i Banat, te se vlast" kolaboracionistike vlade" u Srbiji imala
prostirati na tri krnje banovine i to: Moravsku sa sjeditem u Niu,
Drinsku sa sjeditem u Uicu i Dunavsku sa sjeditem u Smederevu, te
takoe (bez Paineva) Upravu grada Beograda. Takva Srbija pod
njemakom okupacijom obuhvatala je povriinu od 61.000 km2 sa priblino etiri i po miliona stanovnika.228
Od prvih dana po ulasku njemakih okupacionih trupa organi Ministarstva spoljnih poslova. a u prvom redu obavjetajne slube, kontaktirali su sa zateenim politiarima ranijih jugoslovenskih reima u cilju
sastavljanja jedne vlade za podruje Srbije. Tako je NjemaSko poslanstvo ve 18. aprila na sam dan kapitulacije u odvojenim telegramima dostavilo Ministarstvu inostranih poslova Treeg Rajha sadraj razgovora
sa Dragiom Cvetkoviem, koji je predlagao obrazovanje jugoslovenske
\229

J. Marjanovi, Ustanak i narodnooslobodilaki pokret Srbije 1941, Institut

drutvenih nauka, Beograd, 1963, str. 18, Ferdo Culinovi, Okupatorska podjela
Jugoslavije, Vojnoizdavaki zavod, Beograd 1970, str. 375396.
227
Odredbe o izvrenju primirja izmeu niemake i jugoslovenske oruane
sile od 17. IV 1941. godine, potpisane u 21 sat u Beogradu. Z b o r n i k . . . , tom II, knj.
2. dok. 20, i Nareenje naelnika taba Vrhovne komande vojske Kraljevine Jugoslavije od 19. IV 1941. godine. Isto, dok. 21.
228
Vidi primjedbu broj 225.

80

(naravno kolaboracionistike) a ne srps-ke vlade. Iz teksta telegraima izlazi

da je za to postojala i Maekova saglasnos-t, kao i zahtjev Aleksandra
Cincar Markovia da ga prirni Ribentrop kako bi mu izloio poloaj
Srbije.228 Prije svega i najiintenzivnije su konsultovaini osvjedoeni saradnici iz predratnog perioda Milan Aimovi, Dragi Jovanovi, Tanasije
Dini, Dimitrije Ljoti, Milan Bani, Danilo Giegori, Stanislav Krakov.
Gotovo svi su oni, uprkos tome, do rata zauzimali visoke poloaje u dravi. Naredba o obrazovanju Savjeta bomesara dati-rana je sa 22. aprilorn
1941. godine, ali izgleda da odimah nije bila postignuta saglasnost u pogledu njegovog sastava. Dvadeset i sedmog aprila obrazovanje komesarske vlade bila je svrena stvar i epunomoenik Ministarstva inostranih
poslova Bencler je toga dana poslao imena predvienih komesara u Berlin na odobrenje i saglasnost,230 a istog dana se u Beogradu pojavio plakat
Nova Evropa u kojoj Srbi imati pravo na bolju buiduonost".231 Nakon
izvjesnih izmjena i uz malo zakanjenje 1. maja 1941. godine je objavljeno formiranje savjeta od deset komesara.232
Kao i u drugim slinim siuajevirna Trei Rajh je nastojao da
izborom linosti (i njihovom stranakora bojom) za prvu civilnu vladu Srbije" stvori privid nacionalne", naravno graaniske koncentracije, pa je komesarska vlada sastavlje'na uglavnom od linosti (iako ne
i predstavnika) Jugoslovenske radikalne zajednice (JRZ), Jugoslovenske nacionalne stranke (JNS) i Narodne radikalne stranke (NRS),
dok je voa ultranaeio'nalistikog, faiistikog i otvor<eno pronjemakog Zbora" Dimitrije Ljoti, kome je u prvobitnom predlogu biio
predvieno ministarstvo rata, smiljeno izostao.233 Ipak, sem donekle
Milana Aimovia (bio je ministar unutranjih poslova u Stojadinovievoj vladi, upravnik grada Beograda i jedan od efova politike obavjetajne slube u Kraljevini Jugoslaviji), u Savjetu nije bilo ni jedne
istaknutije politike linosti. Premda to ni jedan ne bi odbio, izostavljeni su, na primjer, i Aleksandar Cincar-Markovi i Milan Nedi.
Komesarska vlada imala je ukuipno deset ministara, odnosno komesara, i to:
Milan Aimovi (JRZ), predsjednik Savjeta komesara;
Duan Letica (JRZ), resor finansija;
Risto Joji, resor prosvjete;
in. Stanislav Josifovi, resor graevina;
Jeremija Proti (JNS), resor prehrane;
Momilo Jankovi (NRS), resor pravde;
Duan Panti (NRS), resor ;
in. Milosav Vasiljevi (Zbor), resor privrede;
dr. Lazar Kosti (NRS), resor saobraaja i
dr. Stevan Ivani, (Zbor) resor socijalne politike.234
829
830
831

233

AVII, NjA, Mikroteka, Bon 2/542 i 544.

Isto, snimak 595.
AVII, NjA, k. 66, br. reg. 29/1.
Isto, snimak 604.
Da bi ga finansijski pomogao Trei Rajh je februara 1937. godine otkupio
eijeli rod ljiva u Jugoslaviji po daleko viim cijenama i razliku (90 para po kilogramu) ustupio Zboru". J. Hoptner, n. dj. str. 130.
234
Novo Vreme", Beograd, 16. maja 1941.

81

 Milan Aimovi je zadrao 1 resor unutranjih poslova u kome

je kao njegov zamjenik bio angaovan pukovnik Tanasiie Diini, koji je
do rata izmeu ostalog rukovodio i obavjetajnom shtbom.
Sesnaestog maja 1941. godine novoobrazovana novinska agencija
Rudnik" ohjavila je programsku deklaraciju Komesarijata pod naslovom Izjava kornesara za unutranju uipravu Srbije", u kojoj se isfcie
da je od vojnoupravnog kocmandanita uspostavljena civilna uprava" u
Srbiji, da na snazi ostaju domai zakoni" (ukoliiko ih okupaoione vlasti
u interesu vojne bezbjednosti ne stave privremeno van snage) i kao cilj
postavlja ouvanje mira i reda, te to bra obnova privrednog ivota.235
U toku mjeseca maja Komesarska vlada je povezala i obnovila rad
banskih uprava i sreskih naelstava. Nastavljen je rad na obnovi andarmerije i policije. Meutim, itav ovaj aparat je bio ogranien u svojim
kompetencijama i u toj mjeri potinjen organima okupacione uprave
da o autonomiji srpske vlade" nije moglo biti ni govora. Stari dravni
aparat, u mjeri oi kojoj je obnovljen u Srbiji, taj nain je stvarno
ukljuen u mehanizam njemake okupacione uprave.236
B) LOKALNA OKUPACIONA UPRAVA U BEOGRADU (I ZEMUNU)
Lokalna okupciona uprava na teritoriji Uprave grada Beograda ve
je u 1941. godini vie puta mijenjala fizionomiju. To se jednako odnosi
i na njemake i na kolaboracionistike upravne organe. Mijenjana je i
teritorijalna nadlenost pojedinih organa, a mijenjani su i nosioci pojedinih upravnih funkcija. Prije svega, ve na samom poetku njena teritorija je suprotno Hakim pravilima voenja suhozemnog rata okrnjena
izdvajanjem Paneva iz sastava Uprave grada Beograda. Uprkos tome,
da bi ostvarila privid kontinuiteta, kolaboracionis'tika uprava se prilikom svih ovih izmjena pozivala na uredbe vlade Kraljevine Jugoslavije
o ustrojstvu i djelokrugu Uprave grada Beograda iz 1930. i Uredbu o izmjeni postojeih propisa i donoenju novih iz 1939. godine.
U aprilu 1941. godine raunalo se da e Zemun sa istonim Sremom,
takoe postati dio Slobodne Drave Banata (Freistaat Banat), ije je proglaenje bilo planirano za 1. maj 1941. godine, pa u prvih desetak dana
okupacije Uprava grada Beograda faktiki nije postojala, ak ni po imenu. Nadlena njemaka okupaciona komanda (Feldkommandantur 599)
21. aprila 1941. godine je zbog toga postavila Dragog Jovanovia za Izvanrednog komesara grada Beograda. Tek kada je ova kombinacija otpala, poto su prethodno njemake okupacione vlasti utvrdile pripadnost
Zemuna upravi Beograda, odnosno okupiranoj Srbiji, komesarska vlada
Milana Aimovia 7. maja 1941. godine, sankcioniui ve izvrena postavljenja okupacionog komandanta, naredila je vaspostavljanje" i organizevanje Uprave grada Beograda. Uprava grada Beograda po ovoj naredbi je obuhvatila optinu grada Beograda, Velikomokroluku, Vinji235
238

Isto.
Vidi ire dr J. Marjanovi, Ustanak i NOP u Srbiji 1941, str. 3135.
F. Culinovi, Okupatorska podjela Jugoslavije 1941, str. 404424 i Milo Krsti,
Osvrt na politiku saradnika okupatora Milana Aimovia i Milana Nedia, Beograd
u ratu i revoluciji", Beograd, 19411945, Istorijski arhiv Beograda iz 1971, str.
117128.
82

ku, Zarkovaku, Zelezniku, Jajinaku, Kneevaku, Kumodraku, Malomokroluku, Mirijevsku i Resniku, te na lijevoj obali Save optinu
grada Zemuna i Beanijsku.237
Petog juna 1941. godine Hitler je na osnovu dan ranije postignutog
dogovora njemakih okupacionih nadletava u Beogradu i Zagrebu236 odobrio Paveliu, prilikom njegove posjete Berhtesgadenu, da uspostavi istonu granicu Nezavisne Drave Hrvatske" po kojoj je ova ila. .. od
utoka rijeke Save u Dunav uzvodnim tokom Save do ua rijeke Drine
u Savu". Na osnovu toga je u toku juna Zemun sa Beanijom izdvojen
iz sasatava Uprave grada Beograda.239 Interes okuoaoione sile, meutim,
odloio je primjenu dogovora i status Zemuna oetao je sporan jo nekoliko mjeseci. Kada su u julu 1941. godine Vojnoupravni komandant Srbije (22. VII 1941) i poslanik Bencler (14. VII 1941) dobili zvanine tekstove Pavelieve zakonske odredbe o ietonoj granici NDH" i Kaeovu
notu o priznanju te granice, 24 njemake okupacione vlasti u Srbiji uporno su zahtijevale da se, s obzirom na ustanak, postojee stanje ne mijenja,241 odnosno da se to bar sada ne ini.242
Krajem avgusta, rukovodei se u prvom redu potrebom jaanja
svoga utjecaja u NDH i jaanja njenog poloaja u odnosu prema Italiji
i Maarskoj, najzad se u rjeavanje problema neposredno ukljuilo i Ministarstvo inostranih poslova Treeg Rajha. Uz asistenciju SS-pukovnika
Vezenmajera (Edmund Vesenmayer) u septembru je u Beogradu i Zagrebu odran niz dogovora njemakih okupacionih ustanova sa ciijem
da se predaja Zemuna izvri u tiini. (mbglichst auf stillem Wege"), tj.
u etapama, bez pominjanja u tampi, bez formalnog ugovora i bez daljeg odugovlaenja.243 Kako je, meutim, njemake vojne, privredne i
politike interese trebalo osigurati u svakom sluaju, Sporazum postignut na4 pregovorima 25. septembra i 3. oktobra, koji je stupio na snagu
10. oktobra 1941. godine, praktino je ostavljao sve po starom iako su
srezovi Zemun i Stara Pazova, te grad Zemun ovim predati na iskljuivu upravu Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj". 244
Zemun je i dalje ostao sjedite znaajnog dijela centralnih okupacionih ustanova za Srbiju, lokalni okupacioni organi i dalje su potinjeni
Beogradu. Kao i do tada, lokalna kolaboracionistika uprava ostala je uglavnom u rukama folksdojera.
237
Naredba upravnika grada Beograda o ustrojstvu kvartova u Beogradu,
od maja 1941. g. Zbirka naredaba i uputstava broj 1, izdanje optine grada Beograda 238
1941.
Razgovori su odrani u zgradi njemakog poslanstva u Zagrebu. Prisustvovali su Kae, Glez Horstenau iz Zagreba, te Bencler, Turner i Nojhauzen
iz Beograda. AVII, NjA, Mikroteka, Bon, R-4/418-19.
239
Zakonska odredba o istonoj granici Nezavisne Drave Hrvatske od 7.
juna 1941. godine i saoptenje Kae-a da Njemaka vlada priznaje ovu granicu
5. jula 1941. Meudravni ugovori 1941, izd. Ministarstva vanjskih poslova NDH.
Zagreb2401942, str. 8487.
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-254/253-255.
241
Benclerov telegram MIP-u od 5. VIII 1941. AVII, NjA, Mikroteka, Bon,
R-2/7J'
142
Benclerov telegram MIP-u od 21. VIII 1941. AVII, NjA, Mikroteka, Bon,
R-2/737.
243 i Z vjetaji okupacionih ustanova iz septembra i oktobra 1941. godine.
AVll, NjA, Mikroteka, Bon, R-4/712-14 i 742. Vaington, T-77, R-1315/14 i 1141-43.
244
Zapisnik o predaji Zemuna i istonog Srema NDH; AVII, NjA, k. 27 A,
br. reg. 1/7.

83

12. GLAVA
NJEMAKA VOJNOUPRAVNA KOMANDA ZA TERITORIJU
UPRAVE GRADA BEOGRADA
Prilagoavajui svoj upravni aparat dotadanjoj administrativnoj
podjeli, ukoliko se to nije kosilo sa ve isplaniranom podjelom Jugoslavije, za teritoriju Uprave grada Beograda okupator je predvidio kao drugostepeni organ okupacione uprave 599. oblasnu vojnoupravnu komandu
(Feldkommandantur 599J.245 Kako su uskoro nastupile izmjene u strukturi i iz sastava Uprave grada Beograda odmah izdvojeno Panevo, a 10.
oktobra 1941. Zemun i Beanija, ova komanda je ostala u toku itavog
rata prvostepeni organ okupacione uprave u Beogradu ne mijenjajui
karakter drugostepenog organa za ostala njoj podreena podruja u
poetku istoni Srem, a kasnije od decembra 1941. godine beogradski i
poarevaki okrug.
Komanda je najvjerovatnije dola u Beograd 15. aprila i kroz vrijeme rata bila je smjetena u zgradi predstavnitva kompanije Radio-FiUps.246
Prvi komandant bio je pukovnik Ernst fon Kajzenberg.247 Njega je
9. februara 1942. godine naslijedio general major Adelbert Lonar248
koji je toj dunosti ostao do 16. decembra 1943. godine. Trei i ujedno
posljednji koji je tu ostao do rasformiranja Komande 16. septembra 1944.
do pred osloboenje Beograda bio je general major Valter jon Firov.219
Komanda se, analogno Stabu vojnoupravnog komandanta Srbije,
sastojala iz komandnog taba i upravne grupe, a imala je ratni sud, vojni zatvor, jedan vod vojne policije, a neko vrijeme i svoj koncentracioni
logor. Bio je to tab ranga divizije sa oko 100 oficira, podoficira, vojnih
slubenika i vojnika.250
Komandni tab (Kommandostab), pod neposrednim rukovodstvom komandanta, imao je autanturu operativni, obavjetajni, sani245
Njemaki tradicionalni naziv vojnoupravnih organa na privremeno zauzetoj teritoriji. U toku drugog svjetskog rata u nekim drugim zemljama (na primjer
u Italiii) vojnoupravne komande istog ranga nazivane su Militarkommandantur.
24
Dr. Georg Kisl, Izjava, AVII, NjA, k. 27, br. reg. 12/5.
S47
Ernest-Moritz von Keisenberg, bez daljih podataka po odlasku iz Beograda.
248
Hans Adalbert Lontschar, roen u Mariboru 1885, u prvom svjetskom
ratu porunik austrougarske vojske. Kao potpukovnik austrijske vojske po izvrenom Anlusu 1938. preuzet u Vermaht, u Jugoslaviju doao kao komandant
724. pjeadijskog puka u inu pukovnika. Kao ratni zloinac izruen Jugoslaviji i 1947. godine osuen na smrt i strijeljan u Beogradu.
249 Walther von Vierov, roen u Berlinu 1892. godine. U Jugoslaviji bio
samo 'na pomenutoj dunosti. Za ratne zloine osuen na viegodinju robiju,
sa koje je otputen 23. 3. 1953. godine i izruen SR Njemakoj.
250
Brojno stanje nije bitnije mijenjano, premda je formacija vie puta
suavana i proirivana. Tako je u januaru 1943. godine imala 13 oficira, 15 vojnih
inovnika, 12 podoficira i 58 vojnika, to je bilo za 17 manje od formacijom predvienog stanja. Februara 1944. godine imala je 13 oficira, 17 vojnih inovnika,
13 podoficira, 54 vojnika i 10 pomonih vojnih obveznika, to je priblino odgovaralo ukupnom formacijskom brojnom stanju, ali ne i njegovoj strukturi poto
je nedostajalo 3 oficira i 7 podoficira, AVII, NjA, k. 276, br. reg. 37 i 50/1.

84

tetski, veterinarski i intendantski odsjek i komandanta vojne policije, kao

i referat potjernica (Jagdoffizer).
Upravna grupa (Vertoaltungsgruppe), pod rukovodstvom ratnog upravnog nadsavjetnika Ranze-a, imala je 1520 vojnih slubenika
upravne struke, koji su rukovodili odgovarajuim referatima vrei nadzor ili neposredno rukovodei organima Uprave grada ili optine.
Ratni sud (Kriegsgericht) sastavljen od trojice vojnosudskih
savjetnika sa predsjednikom dr. Pruknerom251 bio je nadlean za delikte
protiv njemakih oruanih snaga bez obzira na poinioca. U praksi, koristei odredbe naredaba Vojnoupravnog komandanta Srbije, naroito one
od 11. jula 1941. godine.252 mogao se podvesti svaki in ukljuujui i pokuaj. Meutim teite djelatnosti ovog kao i drugih sudova bio je oformljavanje rjeenja o smrtnim kazmama izreenim nad taocima ili nevinim
stanovnitvom kao mjerama odmazde".
Vojni zatvor (Wehrmachtsarestanstalat), sa komandantom kapetanom dr. mitom, bio je smjeten u prostorijama Beogradskog okrunog suda i imao je vlastitu strau, koja nije bila ukljuena u vod vojne
policije.
Vod vojne policije (Feldgendarmeriettrupp mot) bio je neposredni egzekutivni organ Komande. Obezbjeenje, izvravanja nareenja od strane stanovnitva daleko je prevazilazilo snage, zbog ega je
za taj zadatak redovno angaovana, pored organa kolaboracionistike policije, jo jedna od dvije ete vojne policije ili policije poretka ojaanih
trupnim jedinicama.283
Pp dolasku 20. grupe tajne vojne policije u Beogradu, pri komandi
je 12. 4juna formiran njen Komesarijat tajne vojne policije, a 10 dana
kasnije komanda je ojaana 1. etom 501. bataljona vojne policije. etkom jula, ova je zamijenjena dijelovima 64. bataljona njemake policije poretka.
Na teritoriji Uprave grada Beograda u 1941. godini nalazilo se vie
oblasnih vojnoupravnih komandi. Pored 599. oblasne vojnoupravne komande koja je na njoj vrila okupacionu vlast kroz itavo vrijeme, tu se
sticajem raznih okolnosti nala 611. oblasna vojnoupravna komanda
(Feldkommandantur 611). Ona je u Zemun stigla 2. maja 1941. godine,
a neto kasnije smjetena u Petrovaradin iz ega oigledno proizilazi njena nadlenost za Srem, koji je prema prvobitnim kombinacijama u cijelini trebalo da ostane u sastavu Srbije, naravno dok se ne ostvari Donauvabeland".
Tek kada je zadovoljenje ekstremnih apetita odloeno za povoljniju priliku, ova Feldkomandantura je 20. juna 1941. godine stavljena na
raspolaganje Komandi kopnene vojske i povuena.
Za izvravanje zadataka uprave i obezbeenja, 599. oblasnoj vojnoupravnoj komandi, koja je s obzirom na njihov karakter uskoro 25i 5 pruckner. Ostala dvojica u 1941. godini bili su dr
i dr Maierhefer (Maierhoffer).
252
Objavljena u Z b o r n i k u . . . , tom I, knj. 2, dokument
253
Telefonski imenik njemakog beogradskog garnizona
dine. AVII, NjA, k. 27, reg. 12/1 i 36/1; general Firoj/, izjava,
br. reg. 55/1.

najder

(Schneider)

br. 95.
iz 1941. i 1943. goAVII, NjA, k. 27-6,

85

imenovana u Komandu grada Beosrada (Stadtkommandantur Belgar)254

zadravajui istovremeno i svoj prvobitni naziv, bile su potinjene 834.
i 838. okruna vojnoupravna komanda
(Kreiskommandantur).iSi
Prva je bila smjetena u zgradi preko puta pozorita i kao neka
vrsta ojaanja vrila dunost Komande garnizona Beograd. Poetkom
juna nareeno je njeno premijetanje u Jagodinu (Svetozarevo), ali je ostala u Beogradu do poetka decembra 1941. godine. Njen komandant bio
je kapetan dr. Bege.
Nije imala upravnu grupu, ali su neki od njenih ostalih organa (autantura, kancelarija, komanda stana sa ispostavom na Dedinju, prijavnica
za pripravnike Vermahta koji dolaze u Beograd, vod vojne policije i kasarnska uprava) bili neto jai. Za razhku od oblasnih vojnoupravnih komandi ova a i ostale okrune komande nisu imale vojni sud i zatvor i
zavisno od formacije (I ili II varijanta) imale su rang puka ili bataljona.256
U Beogradu, u periodu od 20. aprila do sredine juna 1941. godine,
uz tab 2. armije i uglavnom za njegove potrebe nalazila se 666. okruna
vojnoupravna komanda (II varijante), smjetena u Brankovoj ulici br.
23 i 26. Komandant nadporunik Tens (Thons).257
Rad 599. oblasne vojnoupravne komande u Beogradu i kasnije je
ojaavan. Na primjer, 816. oblasna vojnoupravna komanda povuena iz
Uica (Titovo Uice) i oblasna vojnoupravna komanda povuena iz Kraljeva u periodu septembar-decembar 1941. godine, kao i neke vojnoupravne komande u jesen 1944. godine povuene iz Grke, upotrijebljene
su uglavnom za rukovoenje evakuacijom vrijednih sirovina i dobara
pred povlaenje iz Beograda.258
U vrijeme dok se Zemun nalazio pod neposrednom njemakom
upravom vojnu upravu je tamo vrila 838. okruna vojnoupravna komanda, koja je prvobitno bila predviena za Bijelo Polje. Pored Zemuna ova
komanda je do jeseni 1941. godine vrila upravu i nad istonim Sremom
do linije Boljevci Slankamen (srezovi Zemun i Stara Pazova sa optinom Beanija). Raspolagala je i sopstvenim vodom vojne policije (868.
Feldgendarmerietrupp).
Komanda je bila smjetena u zgradi Sreskog naelstva i imala je
sve predviene organe okrune (mjesne) vojnoupravne komande I varijante. Komandant je bio major Sefer (Schaffer). U septembru 1941. godine zamijenjena je 847. okrunom vojnoupravnom komandom iz Sapca, pa je i ova decembra 1941. upuena u Uice. 259
251
Oberkommando des Heeres Gen. St. d. H. (Gen. Qu, Az. Abt. K. Verw/qu
4 A) Nr. 2128, An. Mil. Bef. dn Serbien und USK 2. H. Qu. OKH, den 7. 5. 1941. AVII,
NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-249/1021.
255
Zadraemo, u toku rata u Srbiji, ustaljeni naziv Krajskomandatura kao
sadrajno adekvatniji naziv, premda su u prvim mjesecima ovdje, a inae i u
drugim krajevima u toku itavog rata, ove komande nosile naziv Ortskommandantur komanda mjesta.
2se ; N j A > Mikroteka, Vaington, T-312, R-1121/93332370-75.
257
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, R-l 121/372-75.
258
Izjava Georga Kisla, AVII, NjA, k. 27, br. reg. 13/5.
-59 , NjA, k. 27, br. reg. 12/1; Mikroteka, Vaington, T-501, R-245/235-237,
R-249/1083-87 i R-251/666; Z, Atanackovi, n. dj. str. 50.

86

Sa razvojem okupacione uprave u kasnijem periodu pri ovoj kao i

pri drugim oblasnim i okrunim vojnoupravnim komandarna postavljen je
vei broj ispostava i opunomoenika, koji, meutim, nisu ulazili u njen
formacijski sastav. Tako su u Beogradu pri 599. oblasnoj vojnoupravnoj
komandi formirani: Ured za kontrolu cijena, opunomoenik za privredu,
referent za tampu i propagandu i Ispostava policije i slube bezbjednosti itd.
U ciielini zadaci vojnoupravnih komandi na teritoriji Beograda (i
Zemuna) bili su:
garnizonski:
Uprava i nadzor nad svirn vojnim ili drugim dravriirn i privatiniim
objektima rekviriranim za stanovanje i smjetaj mnogobrojnih okupatorskih jedinica i ustanova, smjetaj i zabrinjavanje pojedinih pripadnika
oruanih snaga koji su privremeno boravili u Beogradu;260
nadzor i rukovoenje brojnim vojnikim domovima, vojnikim bibliotekama, vojniokim bioskopima, vojnim burdeljima itd;
snabdijevanje jedinica garnizonim potrebama, obezbjeenjem
svjeih namirnica (meso i povre), vodom, elektrinom energijom i ugljenom.
Sve ovo navodimo radi ukazivanja na mnogobrojne rnogunosti otpora stanovnitva ometanjem nabrojenih funkcija, koje nikakvim sredstvima okupator nije u mogunosti ak ni polovino obezbijediti, a ipak
je primoran da na to rasipa snage;
obezbjeenje, kojim je rukovodila komandna grupa i za to raspolagala sa 562. i 920. landesicen bataljonom.
Poto su jedinice posebne zone osiguranja, koja je postojala u navedenom periodu, napustile Beograd, za ove zadatke jo su bili angaovani
jedan pjeadijski puk, u junu 1941. iz Esena (Essen) pristigli 64. rezervni
bataljon njemake policije poretka, jedan do dva landesicen bataljona,
jedna do dvije ete vojne policije, cjelokupna beogradska kolaboracionistika policija i andarmerija. Mada su poetkom 1942. godine sve policijske jedinice, sem vojne, prele u nadlenost komandanta SS-a i policije, one su i dalje vrile istd zadatak.
Straarsku i patrolnu slubu u Beogradu njemaka 599. oblasna
vojnoupravna komanda ostvarivala je, prije svega, pridatim trupnim
jedinicama. Najee je.to bio pjeadijski puk ojaan jednim do dva
landesicen bataljona. Ovu slubu je u junu 1941. godine preuzeo ojaani
734. pjeadijski puk njeanake 704. divizije i vrio je do proljea 1942.
godine.
Radi potpunijeg ostvarivanja kontrole gradske teritorije Beograd
je podijeljen na sedarn straarskih odsjeka fWacheruiere). Svaki odsjek,
zavisno od prostranstva i broja objekata koje je trebalo obezbjedjivati,
posjedovao je naelno dvije pjeadijske ete, potinjene komandi odsjeka (AbschnitskommanoJ, dok su ostale jedinice sainjavale kasarniranu rezervu Operativnog taba straa (Einsatzstab Wache).
2
Kako se njihov broj postepeno poveavao, a kasnije nastupila i potreba
za korienjem svakog vojnika, u Nemanjinoj ulici od njih je formirana Garnizonska eta, koja se takoe mogla upotrijebiti kao alarmna jedinica.

87

 Beograd u to vrijeme imao 16 kvartova, prvih est odsjeka

pokrivali su podruje po dva kvarta, a Sedmi etiri kvarta i to:
I odsjek: obuhvatao je podruje II i III kvarta, odnosno prastor
izmeu ulica: Francuske, Brae Jupovia, Poenkarove, Kolareve, Prestolonasljednikova trga, Prizrenske, Brankove i dalje Savom i Dunavom;
II odsjek: obuhvatao je podruje IV i V kvarta, odnosno prostor izmeu uhca: Brankove, Prestolonasljednikova trga, Kralja Aleksandra,
naslednikova trga, Kralja Aleksandra, Kraljice Marije, Geteove, Grobljanske, Admirala Piko-a, Mirijevskog puta i granice sa Mirijevskom i Vinjikom optinom, a potom Dunavom do Francuske ulice;
III odsjek: obuhvatao je podruje I i X kvarta, odnosno prostor izmeu uhca: Brankove, Prestolonasljednikova trga, Kralja Aleksandra,
Hartvigove, Nemanjine, Miloa Velikog (do Mostara), te Savom od eljeznikog do poruenog Zemunskog mosta;
IV odsjek: obuhvatao je VIII i IX kvart, odnosno prostor izmeu
uhca: Miloa Velikoga (od Mostara do Nemanjine), Nemanjine, Hartvigove, Kralja Aleksandra, Sinelieve, Pres'colonasljedinika Petra, Gospodara Vuia, Bulevara Osloboenja, Ljutice Bogdana, Prokupake i Bulevara Frana d'Eper-a;
V odsjek: obuhvatao je VI i VII kvart, odnosno prostor izmeu uhca:
Mirijevskog puta, Admirala Piko-a, Grobljanske, Geteove, Kraljice Marije, Sinelieve, Prestolonasljednika Petra, Gospodara Vuia i Kralja
Aleksadra;
VI odsjek: obuhvatao je XI i XV kvart, odnosno prostor izmeu ulica: Kralja Aleksandra, Gospodara Vuia, Bulevara Osloboenja, Sumadijske, Luike d Rake, te granice sa Malomokrolukom optinom;
VII odsjek: obuhvatao je XI, XIII, XIV i XVI kvart, odnosno prostar izmeu Save uzvodno od eljeznikog mosta, Mostara, Bulevara
Frana d'Epere-a, ulica Prokupake, Ljutice Bogdana, Sumadijske, Luike i Rake ulice, te granice sa Resnikom i Zarkovakom optinom.
U pogledu osiguranja teritorije njemakim komandama odsjeka
bile su potinjene odgovarajue starjeine kvartova Uprave grada Beograda, sa cjelokupnim njihovim aparatom.
Beogradski straarski puk (734. pjeadijski puk 704. posadne divizije), na ijem se elu nalazio major Erler, u 1941. godini izvrio je najvei broj strijeljanja koja su vrena kao odmazda" za izvrene akcije u
Beogradu a zatim i u Srbiji.201 Dijelom zbog nepovoljnog utjecaja na
vojnike, okova izazvanih ueem u masovnim ubistvima, a dijelom
zbog opadanja discipline u jedinicama zbog ivota u velegradu u 1942.
godini nareeno je da se smjena ovih pukova vri svakih est mjeseci.
Kada su krajem 1942. i 1943. godini organi njemake policije preuzeU
vem.u1 funkcija odravanja poretka straarske jedinice vojnoupravnih
komandi su smanjene. Straarski puk je bez smjene u Beogradu angaovan u sastavu svoje divizije za borbu protiv jedinica NOVJ to je od
1943. godine omoguavao i znatan nriliv novih jedinica i ustanova u Beograd, tako da su tu slubu u 1944. eodini vrila samo dva landesicen
bataljona i jedna eta vojne pohcije.
281
Vidi Z b o r n i k . . . , tom 1, knjiga 1, str. 542 i 571, 577 i 585, knjiga 2.
str. 358360.

88

Tome treba dodati da su se sve ostale jedinice, koje su po bilo kom

osnovu (na primjer, u 1941. godini preko 10 batljona na radovima ili
odmoru i popuni, u toku 1943. godine i do jedne divizije) boravile u Beogradu samostalno obezbjeivale, kao i sve one jedinice i ustanove koje
su stalno boravile u Beogradu i raspolagale potrebnim ljudstvom za samoobezbjeenje.
Poetkom 1943. godine pojavila se potreba protivavionske odbrane,
pa je ona negdje do poetka 1944. godine bila takoe u nadlenosti Vojnoupravne komande Beograda, kada je taj zadatak zbog poveanja njegovog obima preuzela posebna komanda, a u nadlenoeti Vojnoupravne
komande Beograda ostala je samo pasivna protuvazduna zatita;
upravni, kao osnovni zadatak. On se sastojao u nadzoru i rukovoenju podreenim vojnoupravnim komandama i Upravom grada Beograda, beogradskom i zemunskom (do novembra 1941.) gradskom optinom, a od novembra 1941. godine i beogradskim i poarevakim okrunim
naelstvom kolaboracionistike Nedieve uprave;
policijski zadaci, ukljuujui slubu bezbjednosti vojnoupravnih
komandi do februara 1942. godine, kada su preli u nadlenost novoformirane ustanove Komandanta SS-a i policije. U tim okvirima u vojnu
nadlenost spadao je do septembra 1941. i Koncentracioni logor Banjica".
Mjere zastraivanja, strijeljanja, hapenja talaca i druge, bez obzira
ko ih je izvravao, objavljivane su pod potpisom nadlenog feldkomandanta. U Beogradu su to irnli Kajzenberg, Lonar i Firov, ali poto je
Beograd ujedno bio sjedite vojnoupravnog komandanta Srbije, objave
je povremeno potpisivao i on. Sa uspostavljanjem SS-policijskog aparata
sve vie se na tim objavama pojavljuje ime SS-generala Majsnera.
K,ontrola zarobljenika na odsustvu" bila je takoe u nadlenosti
oblasnih vojnoupravnih komandi. Nju je sprovodio Odsjek vojnoobavjetajne slube u sastavu Komandnog taba i vodio je kompletnu i preciznu
kartoteku o njima. Povremeno su vrene i smotre u cilju provjeravanja
kada su obino vrene zamjene legitimacija. Jedna takva, na primjer, izvrena je u septembru 1941. u kasarni 18. pjeadijskog puka na Dedinju,
a druga u vremenu od 15. do 25. oktobra 1943. godine u osnovnoj koli
Kralj Aleksandar I", u Deaskoj ulici br. 8.22 Takva evidencija omoguila je, izmeu ostalog, i brzo hapenje i slanje u zarobljenike logore
nekoliko stotina oficira Kraljevske jugoslovenske vojske koji su ivjeli u
Beogradu poetkom 1943. godine,203 izvreno na prijedlog Nedieve vlade;
sudski zadaci bili su u nadlenosti ratnih sudova pri Feldkomandanturama. Sudili su za sve prekraje protiv njemakih oruanih snaga ili
njemakih interesa. Radi njihovog rastereenja sve vojnoupravne komande
imale su pravo administrativnog kanjavanja. U tom svojstvu su izricane
novane kazne, zatvor i prinudni rad.
262
2

AVII, NjA, k. 66-c, reg. 511/30.

Iziave Georga Kisla i Valtera fon Firova, AVII, NjA, k. 27, br. reg 1013
i 20/5 i k. 27-c, br. reg. 55/1; Telefonski imenik beogradskog garnizona iz 1941. i 1443godine, AVH, NjA, k. 29 i 37-51/1; M. Kreso, Njemaki okupacioni aparat u
Jugoslaviji 1941. godine, saoptenje na Simpozijumu 1941. godina u idtoriji naroda
Jugoslavije" odran u Beogradu 1966. godine i Izmjene u sistemu njemakog
komandovanja i okupacione uprave u Jugoslaviji u prvoi polovini 1943. godine,
saoptenje na naunom skupu NeretvaSutjeska", odranom u Sarajevu 26. 6.
do 2. 7. 1968. godine, objavljeno u Zborniku radava NeretvaSutjeska" 1943,
Vojno-istorijski institut, Beograd 1969, str. 728735.

89

S obzirom na injenicu da su arhivski fondovi ovih vojnoupravnih

komandi uglavnom uniteni, nemogua je blia rekonstrukcija njihove djelatnosti, ali o obimu, vrsti i nainu savlaivanja tih poslova svjedoi i
podatak da je Komanda stana ovlastila Stambeni odsjek okrunog rukovodstva njemake narodne grupe da preuzme naputene i nearijevske stanove u Beogradu i namjetaj u njima. 264 Motiv za to bio je isplata ratne
tete koju je prijavilo folksdojera iz Beograda u ukupnom iznosu od
120,000.OOO dinara, u ta je uraunata i teta koju je prijavilo folksdojera iz ostalih mjesta Srbije. 285

13. GLAVA

OSTALE OKUPACIONE USTANOVE NA TERITORIJI UPRAVE

GRADA BEOGRADA
Velika i stalno poveavana gustina rasporeda najrazliitijih pomonih
jedinica i ustanova Vermahta, gotovo onemoguava d a one sve budu
pobiojene. Meu njrma su naroito brojne transiportne, skladine, tehnike, graevinske, snabdjevake. Veliina im je veoma razliita i kree
se od voda do bataljona. Bez obzira n a njihovu tehniku i strunu namjenu ove jediraice su kao i druge vrile sopstveno osiguranje i tako poveavale gustinu straarskih mjesta u Beogradu i Zemunu, pa ih nikako
ne moemo zanemariti. Slian efekait je postizalo i njihovo kretanje po
gradu. Radi bolje preglednosti grunisaemo ih prema namjeni:
snabdjevake i transportne: d v a taba za snabdjevanje, Stab za
prikupljanje hrane, Stanica za izdavanje hrane, pogonska, odjena, artiljerijsko-tehnika, ininjerijsko-tehnioka, intendantska i druga skladita., 2. artiljerijsko-tehniki tab za prikupljanje trofejnog materijala sa jedinicama i skladitJima, 5. vii tab vojnotehnikog snabdjevanja sa jedinicama za transport, pretovar i obezbjeenje skladita
(kolona eljezniko-'pionirskog materijala, 3. eta 18. vojnotehnikog bataljona); 533. i 363. transportraa kolona, 533. autopark, tab za snabdijevanje automobilskim gumama, Remontno odjeljenje vojnog autonarka,
Vazduhoplovno-tehniki tab, vie tabova za vojni i posebno eljezniki
transport, organi za snabdijevanje i isturena skladita 704. i 714. posadne
divizije;
sanitetske i veterinarske: 921, 922, 923. vojna bolnica, 103. sanitetski park, 629. bolniki autovod, Stanica za prikupljanje ranjenika, Sanitetski voz OKH, 691. veterinarski park, 573. veterinarskfl bolnica i 573.
veterinarska stanica i vei broj ambulanti;
Ininjerijsko
graevinske:
Pionirsko izviako odjeljenje i Pionirski tab za rukovoenje graevinskim radovima, koji je u ljeto 1941.
godine na izgradnji mostova imao: 12. mostovni graevinski bataljon
2,4

Namjetaj i aparati za domainstvo dijeljeni su Folksdojerima u visini

4/5 prijavljenog
iznosa ratne tete, prema vrlo niskim procjenama.
265
AVII, NjA, k. 27-A, br. reg. 17/1-44.

90

(Bruckenbaubatailon 12); 245. graevinski bataljon (Baubataillcm 245); 151.

motorizovani maarski pionirski bataljon; 2. bataljon 30. tvravskog ininjerijskog puka; 666. pionirski motorizovani bataljon (Pionierbatailon

mot. 666).
Komanda avio-baze Zemun sa Aerodromskom etom, centrom
veze, dvije transportne kolone i jedridm landesicen vodom. Skola za
slijepo letenje.
Beogradski operativni odred njsmake policije i slube
bezbjednosti (Finsatzgruppe
Sicherheitspolizei
und Sicherheitsdienst
Jugoslawien Einsatzkommando
Belgrad). Slino kao to se nadlenost Operativne grupe niemake policije i slube bezbjednositi za Jugoslaviju, kasnije
za Srbiju, poklapala sa cjelokupnim njemakim okupacionim podrujem u
Jugoslaviji i kasnije sveden na njegove dijelove u Srbiji, Hrvatskoj i Bosni, to je naznaeno i promjenom naziva, iako ne sasvim adekvatno, nadlenost ovog odreda prostirala se na Upravu grada Beograda, odnosno teritoriju 599. oblasne vojnoupravne komande, pratei i kasnije sve njene
teritorijalne promjene.
Ovaj operativni odred na ijem elu se u poetku nalazio SS m a jor Karl Kraus 2 6 6 bio je smjeten u Ratnikom domu, danas Dom JNA.
Sastojao se od est odsjeka, po emu je u potpunosti odgovarao strukturi
Glavne uprave bezbjednosti Treeg Rajha, odnosno Operativne grupe.
Sastojao se od stotinjak ofioira, slubenika, tumaa i drugih specijalista,
uglavnom iz SS-jedinica. I njegovu sr inio je IV odsjek Gestapo, pa
cjelokupna djelaitnost Operativnog odreda uglavnom svodila na suzbijanje politiikih i ideolokih protivnika Treeg Rajha, odjnosno vrlo
obimnu i sveobuhvatnu djelatnost za suzbijanje narodnooslobodilakog
pokreta 4 i uguivaiija svakog otpora okupatoru u Beogradu. Njegovi r e feraiti u Okviru posebnih predmeta obraivali su r>reko 80 raznih oblasti,
od , SKOJ-a, sabotaa, diverzija, atentata, organizacija KPJ, SKOJ-a,
Narodnooslobodilaokog fronta do Jevreja, slobodnih zidara i vjerskih
zajednica.
U krajnjoj instanci, ovaj Odred fe uglavnom odluivao o k a t e g o rizaciji zatvorenika i u najveem broju izricao smrtne kazne ili odabirao zatvorenike koji e biti stavljeni na raspolaganje radi izvrenja
odmazde. Odred je imao vie zatvora u kojima se uglavnom vrilo isljeivanje. Najvei meu njima bio je onaj u Duinoj ulici. Pored toga bio
je nadlean i za koncentracione logore n a Banjici i Sajmitu, pri kojima
je imao posebne svoje (Sonderkommando)
specijalne odrede, koji su u
stvari sainjavali faktiku upravu logora.
Premda je njegova agentura u gradu bila najbrojnija (izmeu ostalog tu je bio i srpski gestapo"), Odred se u bobi protiv narodnooslobodilakog pokreta koristio i rezultatima svih obavjetajnih centara kojih je u Beogradu pri raznim ustanovama bik> vie od stotinu. Meu

Karl Lothar Krauss, SS-Obersturmbahnfuhrer, do rata glavni opunomoenik VI uprave RSHA za Jugoslaviju, zakonspirisan u Njemakom turistikom
uredu u Beogradu. Odmah po okupaciji preuzeo rukovodstvo Beogradskog odreda
njemake policije i slube bezbjednosti. Zbog ratnih zloina decembra 1946. osuen
na smrt.

91

ovima su gradski obavjetajni punktovi (Meldekopf) Abvera u Beogradu

i Zemunu bili najopremljeniji i imali brojne povjerenike.
Samo se po sebi razumije da j e i u obavjetajnom i egzekutivnoim
pogledu Odredu stajao na raspolaganju cjelokupan aparat Uprave grada
Beograda, posebno njegova Specijalna policija, koja je radila u najtjenjoj svakodnevnoj saradnji sa Gestapo-om.
To isto u ipotpunosti vai i za Ispostavu upskog redarstva u Zem u n u <po njenom uspostavljanju krajem 1941. godine, iako je ta saradnja
ila posebno preko Zemunske ispostave (Aussen-stelle) njemake policije i slube bezbjednosti, vezane u poetku direktno za Operativnu grup u u Beogradu, a od 1943. godine za novoformiranu Operativnu grupu
njemake policije i slube bezbjednosti ,,E" u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj".
Pored odreda i nekoliko tabova i jedinica koje niismo spomenuli,
u Beogradu su se nalazile jo dvije znaajne ustanove njemakog Verrnahta prva od njih stalno, a druga samo krae vrijeme u 1941. godini. Ove ustanove nisu bile potinjene 599. oblasnoj vojnoupravnoj komandi, niti su predstavljale rukovodee organe za iru teritoriju. Njihovo
prisustvo, meutim, veoma je usko vezano za funkcionisanje njemake
(lokalne) okupacione uprave u Beogradu, j e r je prva obezbjeivala veze
svih okupacionih ustanova i jedinica u Beogradu meusobno i unutar njih,
. druga radnu snagu u periodu otklanjanja posljedica vazdunog napada
na Beograd.
Te dvije ustanove su se zvale:
Prva, Beogradski stacionarni centar vez.e
(Feldnaehrichtenkommandantur 32.), a opsluivao ga je 2. bataljon 521. armijskog puka za
vezu, i Ceta za vezu ,,S", (Nachrichtenkompanie
S"), koju su do pred
s a m o povlaenje iz Beograda sainjavale (mobilisane) telefonistkinje iz
Njemake.
Pored postojee automatske telefonske centrale i njenih potcentrala
bio je izgraen i sistem dopunskih veza kojima su vezane pojedine okupatorske jedinice i ustanove. U njegovom sastavu nalazio se i Glavni
centar za otklanjanje kvarova. 267
Koristei se uz to cjelokupnim potencijalom, zaposlenim osobljem
gradske automatske telefonske centrale sa potcentralama, pote, telefon
i telegraf, Centar je opsluivao dosta uspjeno sve zainteresovane ustanove. Sem nevelikog broja diverzija, centar u tom'e nije bio ometan, iako
su za to postojali veoma povoljni uslovi, poto nikakviim aparatom nije bilo mogue neprekidno oisniatrati i obezbjeivatd desetine i stotine hiljada
kilometara telefonskih i telegrafskih kablova. Cinjenica da j e vei dio
linija bio nadzemnog karaktera mogla se bolje iskoristiti.
Druga, 160. zarobljeniki
logor (Kriegsgefengenen
Stammlager
160.) u Beogradu. Komandant pukovnik von Taden (Thaden) bio je smje t e n u ' k a s a r n a m a na Dedinju. U Beograd j e stigao 23. aprila i ostao do
d r u g e polovine jula 1941. godine. Do 19. maja 1941. godine Lx)gor j e bio
prolazni (Durchgangslager-Dulag
160), a od tada matini (Stammlager
Stalag 160),268 u iji sastav su uh pomoni logori u Smederevu, Poarevcu
267
208

Telefonski imenik Beogradskog garnizona, AVII, NjA, k. 27-A, br. reg. 12/1.
Katni dnevnik vojnoupravnog komandanta Srbije, AVII, NjA, Mikroteka
Vaington, T-501, R-251/407-476.

92

i Sapcu. Dvadeset osmog aprila 1941. u logoru je ostalo svega 4.996 zarobIjenih vojnika ali ga je trebalo popunjavati daljim prikupljanjem zarobljenika, odnosno stavljanjem u zarobljenike logore preostalih vojnih obveznika. Pored taba Logor je raspolagao i sa nekoliko (24) landesicen
eta za obezbjeenje.209
Logor je bio ograen dvostrukom mreom bodljikave ice, zata je
bio iiskoriten i kasarnski zid sa icanom ogradom na vrhu. Na tri metra
od ove ograde u visini kukova bila je obina vuena ica, koju zarobljenici nisu smjeli prelaziti. Za svaiki pokuaj pucano je bez opomene. Uslovi i gustina smjetaja bili su na nedozvoljeno niskom nivou. Za spavanje
u sobama izgraene su viespratne drvene police.270
Stojei na stanovitu da za njih ne postoji sila zatitnica, Komanda
logora i okupacione vlasti upotrebljavale su zarobljenike zajedno sa pohapenim Jevrejima na najprljavrjim radovima, naroito na opravci kanalizacione mree i raiavanju ruevina, pri emu su mnogi stanovnici
Beograda bili svjedoci njihovog maltretiranja.
U danima invazije, u Beogradu se nalazio i jedan frontovski sabirni zarobljenioki logor, te Sabirni logor br. 2 njemake 2. armiie, a u
Zemunu privremeni i 202. prolazni zarobljeniki logor (Dulag 202), koji
je kasnije angaovan u Niu. Kroz logore je u drugoj polovini aprila prolo vie desetina hiljada zarobljenika.271
'm je u Jugoslaviji izbio ustanak, 160. matini zarobljeniki logor
stavljen je (15. jula 1941. godme) na raspolaganje Generalnom guvernemanu u Poljskoj i preostali zarobljenici otipremljeni su iz zemlje.27-

14. GLAVA

KOLABORACIONISTICKA UPRAVA U BEOGRADU I ZEMUNU

Jo pri ulasku prvih njemakih jedinica u Beograd, 12. aprila 1941.
godine, pukovnik Tusen se odmah ipobrinuo da mu se formalno preda
grad". Kao to smo ve rekli, on je ve oko 18 asova doveo vrioca dunosti predsjednika Beogradske optine Ivana Milievia i nared'o mu da
i dalje vri tu dunost, sada pod njemaokom kontroiom. To je ujedno bio
i prvi kolaboracionistiki organ u gradu.
U toku noi on je uz njemaku pomo organizovao ,,sraansku strau" sa zadatkom odravanja reda i mira i spreavanja oliake, a sutradan
izdao proglas Beograanima u kome kae da je dao re da e mir, red i
bezbenost u Beogradu biti odrani". Istovremeno je odredio policijski
2 izvjetaj Komande pozadine njemake 2. armije od 6. V 1941. Obavjetenje Vojnoupravnog komandanta Srbije potinjenim od 28. V 1941, AVII, NjA
Mikroteka. T-312, R-l 122/2975-86 i T-501, R-251/666-68.
!7
Militarbefehlshaber in Serbien, Kommandostab Belgrad, den 26. V 1941.,
Behandlung der serbischen Kriegsgefangenen, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington,
T-501, R-251/659 i 661/668.
" ' AVII, NjA, Mikroteka, T-312, R-1122/2975-86.
" ' R a t n i dnevnik vojnoupravnog komandanta Srbije, AVII, NjA, Mikroteka,
Vaington, T-501, R-251/407-76.

93:

as od 19 do 05 sati.273 Krajem aprila u grad se vratio i raniji predsjednik

optine Tomi, ali je Milievi i dalje ostao predsjednik, dok je Torni
angaovan kao njegov pomoenik, poto je nadlena njemaka komanda
bila zadovoljna Milievievim radom.274
Predratni upravnik grada Beograda i ef beogradske policije Dragi
Jovanovi, kao ve osvjedoeni njemaki saradnik,275 odmah po okupaciji
21. aiprila 1941. preuzeo je obje ranije funkcije na veliko zadovoljstvo
okupacione uprave, naroito u pogledu rukovoenja kolaboracion::stikam
policijom u Beogradu.270 Ove dvije funkcije i do aprilskog rata objedinjene u jednoj linosti, 19. juna 1941. godine su, meutim, razdvojene.277
U to vrijeme Hitler je b'o odobrio da se istoni Srem sa Zemunom uikljue
u Nezavisnu Dravu Hrvatsku". Njemaku okupacionu upravu to je navelo da dunosti upravnika grada Beograda i predsjednika, odnosno gradonaelnika beogradske optine, spoje u jednu pod nazivom Upravnik
grada Beograda.
Na dunost upravnika Usprave grada Beoigrada imenovan je dr. Miloslav Stojadinovi koji je radio uz nadzor njemakog komesara pokazavi se prema okupatoru vrlo odan i marljiv radnik ali bez irukovodeih sposoibnosti i s nedovoljno razumijevanja za policijske poslove. Zbog toga je
s njemake strane poetkom septembra 1941. godine insistirano da se
dunost uipravnika grada Beograda ponovo objedini sa dunou efa policije i na nju vrati Jovanovi. Poslije izvjesnog Nedievog zatezanja ovi
predlozi njemake Komande grada i Upravnog taba vojnouoravnog komandanta Srbije su prihvaeni i 11. septembra 1941. godine Dragi Jovanovi je pored dunosti efa policije preuzeo i u juLu otojedinjenu dunost
predsjednika optine i upravnika grada.278 On je na dunosti upravnika
grada Beograda i efa beogradske policije oetao do 3. oktobra 1944. godine, kada je odlukom Nedieve vlade postavljen za izvanrednog vladinog komesara na teritoriji Uprave grada Beograda i srezova vraarskog,
groanskog i posavskog". Time je u stvari nasitupila zavrna faza raspadanja kolaboracionistikog aparata u Beogradu i ve desetak dana poslije
toga prestali su funkcionisati i posljednji njegovi ostaci.279
Organizacija kolaboracion:stike policij!e poela je ve prvog dana
po ulasku njemakih trupa u Beograd, kada je od strane njemake Privremene komande mjesta imenovani predsjednik beogradske optine Ivan
Milievi naredio formiranje Graanske strae". Po dolasku (18. IV 1941)
599. Oblasne vojnoupravme komande, kao stalne ofcupacione komande
grada Beograda, oibnova policije je 21. IV 1941 povjerena upravniku gra273 Original Proglasa uva se u Istorijskom arhivu Beograa, Gradsko poglavarstvo Beograda, Predsjednitvo, br. 442.
274
Izvjetaj 599. oblasne vojnoupravne komande od 2. 5. 1941. AVII, NjA,
Mikroteka,
Vaington, T-501, R-245/390-391.
2,5
U sumarnom izvjetaju o vojnoj upravi za Jugoistok za njega se izriito
kae da je jo prije rata bio poznat njemakim vlastima po svom lojalnom dranju". AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-264/196-420.
276
Izvjetaj iste komande od 14. 7. 1941, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington,
T-501, R-245/575-76.
277
IAB, UGB, IV-2/52 k. 167/2.
278
Novo vreme", Beograd, 12. 9. 1941, str. 1; Slubene novine" br. 110,
Beograd, 26. 9. 1941.
278
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-249/801-806; J. Marjanovi,
Beograd, str. 6567 i 329.

94

da Jovanoviu u svojstvu komesara za javnu bezbjednost Vojnoupravne

komande Beograda.280 Komandant Beograda pukovnik Kajzenberg pretpostavljao ga je ak i jednom folksdojeru, inenjeru Langu, ne samo
zbog toga to je ovaj drugi traio daleko veu platu nego u prvom redu
to ga je smatrao energinim, praktinim i sa fenomalnim poznavanjem linosti i ogromnom voljom za rad", izjavljujui da je tako beogradska policija u najboljim rukama".
Ve iz organizacione istrukture Uprave grada Beograda, uglavnom izraene jo nrije rata, kvalifikacije slubenika, obima i odnosa pojedimih
njenih slubi u apsolutnoj prevazi policijskih pred svim ostalim upravnim
zadacima vidi se kako je to znaajan instrumenat bio u borbi protiv
narodnooslobodilakog pokreta u Beogradu. Meu sedam njenih odjeljenja: administrativno, specijalne policije, krimiinalne policije, mesne
policije javna bezbjednost, veterinarsko, za cijene i nadnice, te policijskih agenata i est odsjeka za uvanje morala nadzor nad prostitucijom, saobraajni, prijavnica za propusnice, finansijsiko i pasoko
najznaajnije je bilo Odjeljenje specijalne pohcije na ijem elu se
u toku gotovo itave okuipacije nalazio Ilija Paranos.
Njegovih sedam odsjeka (administrativno-isljedni, za unutranju politiku i suzbijanje sabotaa, za strance i pogranine slube, za suzbijanje koraunistike akcije, za tanipu i udruenja, centralna prijavnica
i za Jevreje i Cigane) podijeljenih na po dva do etiri referata, imali
su nominalno gotovo isti djelokrug rada kao i do rata, ali je praktino
itavo Odjeljenje uglavnom radilo na zadacirna protiv NOP-a. Antikomunistiki odsjek, koji je kao i Gestapo u okviru njemake Dravne policije nosio redni broj etiri, obavljao je 80 odsto svih poslova Odjeljenja. Ovim odsjekom itavo vrijeme rukovodio je Boidar Bearevi, a
zapoljavao je desetak slubenika i 90 agenata, odnosno 60 odsto svih agenata Odjeljenja.
rijeima samog Bearevia, beogradska policija (to prije svega
znai i speeijalna prim. MK) do izbijanja ustanka b.la je ve sreena
i reorganizovana, te postala centralni izvrni organ komesarske uprave,
odnosno Nedieve vlade, za borbu protiv KPJ kao organizatora i rukovodioca ustanka. Do polovine jula 1941. godine i gradska policija bila je
narasla na 850 ljudi, to je okupacionim vlastima uveliko olakavalo odravanje novog poretka u gradu. To je, meutim, zaostajalo za potrebama.
Jaina gradske policije bila je odreena na 1.200 ljudi, ali je malo bilo
spremnih da se prihvate tako nezahvalne uloge.
Uprava grada Beograda ve u 1941. godini, naroito poslije poetka
uetanka, dostigla je brojno stanje od 150 slubenika, 300 policijiskih agenata, te oko 50 oficira i 1.550 uniformisanih policajaca,2*2 koje su od poetka 1942. godine stajali pod komandom Srpske dravne strae Uprave
grada Beograda (Komanda SDS UGB).
U poetku, a kasnije uglavnom samo nominalno, u sastavu Uprave
grada Beograda nalazio se i Koncentracioni logor na Banjici283 kroz koji
280
281
282
283

Zapisniko sasluanje D. Jovanovia, prepis u IAB, 1725.

Zapisniko sasluanje, prepis IAB, 1725.
-.
Zapisniko sasluanje D. jovanovia, IAB, 1725.
O logoru Banjica vidi ire u istom Zborniku (Prilog Venceslava Gliia,
Zloini nacista u Beogradu 19411944"). s. 177184..

95

 prolo 50.000 lica i iji je upravnik bio Svetozar Vujkovi. Maja 1941.
godine u Beogradu su obnovljeni kvartovi, njih esnaest, a na eljeznikoj
stanici i u luci policijski komesarijati ije su starjeine bile podreene
neposredno upravniku grada Beograda. Mrea njihovih nadletava tako
je prekrila itavu gradsku teritoriju.
Do likvidacije Jevreja sredinom 1942. godine, u sastavu Jevrejskog
odsjeka bila je i posebna Jevrejska policija.284
U Zemunu je sutradan po ulasku njemakih jedinica, na inicijativu
dotadanjeg funkcionera Kulturbunda" zemunskog advokata Hansa
Mozera, formiran Izvrni odbor Privremene optinske uiprave"
Burgermeistarei" pod njegovim predsjednitvom.285 Po obiaju, i on je
izdao proglas, koji je u sutini ponovio nareenja naprijed pomenutog
proglasa komandanta Njemake kopnene vojske za stanovnitvo okupirane teritorije u Jugoslaviji.286 Ovaj Izvrni odbor radio je do sredine jula
1941. godine, kada je za predsjednika Zemunske optine (Biirgermeister)
postavljen Stefan Sajfert, takoe istaknuti funkcioner Kulturbunda" 287
Neto kasnije, vjerovatno poetkom maja, u Zemunu je formirano i
sresko naelstvo sa Svugerom (Schvouger), takoe domaim Nijemcem na
elu. Njegova nadlenost se protezala na seoske optine istonog Srema
koji je ostao pod njemakom vojnom upravom, ukljuujui i optinu Beanija, do rata u sastavu Uprave grada Beograda. Predsjednik optine
Beanije takoe je bio domai Nijemac
Pokuaje organa Nezavisne Drave Hrvatsike" da u Zemunu uspostave svoju vlast uz saglasnost pretpostavljenih odbila je njemaka Komanda mjesta.288 Tako su se u treoj dekadi aprila 1941. neobavljena posla vratili policijski inovnik Truha, sa zadatkom da preuzme zemunsku
policiju; potpukovnik Katui i major Vidakovi sa zadatkom da u Zemunu organizuju domobranski garnizon i Komandu mjesta (Mjesno zapovjednitvo). Umjesto svega toea, po odobrenju Upravnog taba Srb:je,
dozvoljeno je samo da se u Zemunu organizuje Prihvatilite za vojne obveznike sa teritorije NDH.
Dvadeset prvog maja 1941. godine komandant njemake 838. okrune vojnoupra\T.e komande (Kreisskommandantur 838) u Zemunu pozvao
je na odgovornost sve rukovodioce dravnih ustanova u Zemunu (suda,
pote, poreske uprave i dr) koji su na insistiranja pomenuth predstavniika bili poloili zakletvu NDH kad ona na teritoriji Zemuna ne postoji".
Sredinom maja ukazima komesara za finansije Aimovieve vlade
Duana Letice poelo je postavljanje inovnika i rukovodilaca civilnih
dravnih ustanova u Zemunu. Meu prvima je postavljen rukovodilac
Carinarnice Zemun, sa desetak slubenika, zatim filijala dravne Hipotekarne banke i Kreditnog zavoda.
884
O djelatnosti Uprave grada Beograda i njene specijalne policije vidi ire:
Branfelav Boovi, Specijalna policija u okupiranom Beogradu, u Zborniku Beograd u ratu i revoluciji 19411945, Istorijski arhiv grada Beograda, Beograd 1971,
str. 129141.
885 j Z vrni odbor su sainjavali dr Hans Mozer (Dr. Hans Moser), dr Sava
Stojakovi, dr ura Kotur, Stefan Bral (Stephan Braschel), Mirko Dembi i
Stjepan Katini.

-187
Z. Atanackovi, Zemun . . . , str. 4850.
,.Novo vreme", od 2. 9. 1941, str. 5.
188
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-1122/3228; T-501, R-249.

96

Konfuziju oko statusa Zemuna poveavala je jo uvijek prisutna

agitacija njemake narodne grape o Donaustaat", Briickenkopfu" i
Tampon-dravi".289
Diskusije oko pripadnosti Zemuna i istonog Srema (Semliner
Gebiet") nastavila su se do srediine maja kada je Ministanstvo inostranih
poslova Treeg Rajha odluilo da iz praktinih razloga" ovi krajevi ostanu u nadlenosti "Vojnoupravnog komandanta Srbije.290
Dvadeset drugog maja 1941. godine Vojnoupravni komandant Srbije postavio je ratnog upravnog savjetnika Bekera (Kriegsverivaltungsrat
Becker) za komesara za grad Zemun,291 sa zadatkom da kontrolie rad
mjesne civilne uprave. On je z-a upravnika ve organizovane polieije postavio SS-potporunika Markvarta (SS-untersturmjuhrer
Marquart). Time je u Zemunu i istonom Sremu zavrena izgradnja aparata lokalne
okupacione i kolaboracionistike vlasti. Preko ovog kornesara ona je bila
neposredno potinjena njemakom Vojnoupravnom komandantu Srbije
kao nosiocu dravne vlasti Treeg Rajha.
Tek poto je na konferenciji u Zagrebu 4. 6. 1941. godine postignut
dogovor da se Zemun i istoni dio Srema (srezovi Zemuna i Stara Pazova)
priznaju kao dravna" teritorija Nezavisne Drave Hrvatske", njeni
organi su u Zemunu preuzeli izvjesne civilne resore uprave. Na osno\m
tog dogovora, za zatitu interesa NDH u ovoj oblasti, delegiran je za vezu
sa Vojnoupravnim kornandamtofm Srbije jedan inovnik potinjen velikom
upanu Velike upc Vuka dr. Elikeru (Jacob Elicker). U zapisniku stoji
da je detalje ovog dogovora trebalo regulisati posebnim sporazumima do
kojih je dolo tek septembra i oktobra 1941. godine, pa je neizvjesnost u
pogledu kompetencija bila i dalje izvor nesporazuma.
Meutim, tada, 10. oktobra 1941. godine, u Zemunu nije dolo do
formirarija novih upravnih organa vlatsti Nezavisne Drave Hrvatske"
nego su dotadanji lokalni upravni organi koje su u aprilu i maju 1941.
godine obrazovali folksdojeri i u ijem je sastavu, ali u vrlo malom broju, b : lo Srba, Hrvata i Slovaka, jednostavno bez ikakvih daljnjih izmjena
proglaeni organima vlasti Nezavisne Drave Hrvatske". I inae, naglaeno tiho sprovodenje promjene svele su se na izvjestan broj premietaja
niih i srednjih inovnika Hrvata u Dotanske, sudske, finansijske, katastarske, prosvjetne i druge urede i ustanove u Zemunu, formiranie domobranske Komande mjesta Mjesnog zapovjednitva" sa simbolinim
domobranskim garnizonom, formiranju Orunikog krila (andarmerijske
ete) te organa ustakog pokreta.
Najvii ustaki organ u Zemuinu bio je ustaki logor, na 'jem se
elu nalazio logornik Ivan Abramovi.292 Pored njega u gradu Zemunu
bila su obrazovana tri ustaka tabora, a po sjeditima seoskih optina jo
289
Memorandum Zemunskih Hrvata" ministarstvima NDH od 22. maja
1941. godine, AVII, ANDH, k. 84, br. reg. 19/1.
290 p 0 ( j ^im praktinim razlozima podrazumijevalo se neposredno dranje
aerodroma i radio-odailjaa u njemakim rukama, snabdijevanje njemakog garnizona u Beogradu ivotnim namirnicama i smjetaj njemakih ustanova u Zemunu, to bi predstavljalo izvjesno rastereenje bombardovanjem razorenog Beograda. AVII, NjA, Mikroteka, Bon-4/712-14.
291
Od 23. jula do 10. novembra 1941. ovu unost vrio je ratni upravni
savjetnik
dr Nigl (Oberfcieguerioaltungsrat Dr. Nigel).
292
Njega je kasnije zamijenio Slavko Rosandi,- a ovog Ivan Plee.

97

njiih desetak.293 Na elu novoformirane Ispostave upske redarstvene oblasrti i njenog politiekog odjela smjenjivale su se ustae i folksdojeri
(Oukman, Gustovi, Vagner, Retl), a mjeovit je bio i sastav policijskih
agenata.
Od nemalog znaaja za dkuoatora bila je i saradnja ruiske emigrantske bjelogardijske organizacije. To prije svega s obzirom na njeno izrazito antikomunistiko raspoloenje, te broj i drutveni poloaj u Beogradu
nastanjenih ruskih emigranata. Njemake okupacione vlasti u Srbiji meu prvima su odobrile obnovu rada ove organizacije i Vojnoupravni tab
Srbije je ve 22. maja 1941. godine imenovao generala Skordumova za
vou ruske emigracije u okupiranoj Srbiji, ije je sjedite i do tada bilo
u Beogradu.294.
Rad ove orgamizacije posebno je aktiviran odmah po napadu Njtemaeke na SSSR, to je njenim pripadnicima otvaralo perspektivu povratka u Rusiju i restauraciju odavno izgubljenih pozicija. Sa poetkom ustanka, koji je pored ostalog ugrozio rad njemakih privrednih preduzea
javila se ideja da se pripadnici ruske emigracije, slino kao i pripadnici
njemake manjine, naoruaju i upotrijebe za zatitu, za njemaku znaajnih privrednih preduzea i onda i za borbu protiv ustanika. Tako je u septernbru 1941. godine ova organizacija proglasila mobilizaciju svojih pripadnika od 18 do 55 godina starosti i pristuipila formiranju jedinica Ruske
industrijske zatite (Werksechutz)295
Poznato je da su etnici sa poetkom i razmahom narodnog ustanka u
Jugoslaviji stupili u otvorenu kolaboraciju sa nacistikim okupatorom.
Prirodno favorizujui organe koje su ve bili etvorili, njemake okupacione
vlasti u Srbiji ukljuih su ih u svoj upravni sistem na odreenim uim
ili irim enklavama uglavnom seoskog podruja, nikad ne zanemarujui
ukljuivanje njihovih oruanih odreda u borbu protiv NOV i POJ, odnosno
za obezbjeenje objekata i saobraoaja. Pri tome su speavali njihovo
masovnije pojavljivanje u veim gradovima i upravnim centrima radi
smanjivanja incidenata sa rivalskim kolaboraoionistikim formacijama.
To im nita nije smetalo da i u Beogradu i Zemunu, pored pobrojanih
organa za borbu protiv NOP-a, koriste i organe i organizacije etnika
Drae Mihailovia (etnici Koste Peanca, ve u ljeto 1941. godine ukljueni su u Nedieve oruane formacije). U tu vsrhu okupacione vlasti
su dozvoljavale" da i u Beogradu postoje razni etniki odbori, komiteti, sekcije i komande, a kasnije i jedinice, koji su pored prooagandne
aktavnosti protiv NOP-a u Beogradu i Zemunu sluili i za vezu okupacionih ustanova sa okolnim i najviim etnikim komandantima za izdavanje municije, naoruanja, opreme i novanih sredstava itd.
Tako je, na primjer, u Beogradu itavo vrijeme egzistirala etnika
Komanda Beograda, odnosno Gorski tab br. 2 na elu sa Aleksandrom
Saom Mihailoviem, te Civilni tab, koji je kasnije ukljuen u sastav
Komande Beograda, a 1944. godine zamijenjen Sekcijom Centralnog
nacionalnog komiteta za teritoriju Beograda, Zemuna i Paneva. Neposredno pored Gestapovskog centra, smjetenog u dananjim Dejim kli283
294
4

2. Atanackovi, Zemun . . . , str. 58.

AVII, NjA, k. 21, br. reg. 14/8.
- AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-175, R-233/2297 302 i T-501,
R-246/310 311.

98

nikama Medicinskog univerziteta pod Avalom, u Belom Potoku se nalazio Stab Avalskog korpusa, kasnije prerastao u Stab Avalske grupe
korpusa (iji komandant je, takoe, bio Saa Mihailovi) koji je po dogovoru s njemakim okupacionim vlastima i Upravnikom grada Beograda
D. Jovanoviem u oktobru 1944. godine, ukljuujui u svoj sastav i sve
ostale kolaboracioniete, trebalo da preuzme vlast u Beogradu, ali je razvoj beogradske operacije i snaga narodnooslobodilakog pokreta u Beogradu onemoguio da se to i realizuje.296.
U Zemunu je djelovao etniki odbor na elu sa vojvodom" Milanom Bajiem, sa zadatikom da nrostorom etnikog pokreta i prebacivanjem etnikih jedinica u Srem, doprinese razbijainju narodnooslobodilakog pokreta u Sremu.297
Kako su i etnici igrali na dvije karte, ova saradnja je praena povremenim nesporazumima". Njemake okupacione komande su te nesporazume (koji su u izvjesnoj mjeri bili rezultat injenice da su sa etnicima saraivali uglavnom samo pojedini organi obavjetajnih slubi i
to konspirativno), kao i sve sluajeve nediscipline i izigravanja dogovora,
esto veoma drastino raiavale, hapsei i strijeljajui ak i pojedine
voe.

15. GLAVA
KARAKTER OKTJPACIONOG APARATA
Karakter njemakog okupacionog aparata u Beogradu u toku drugog
svjetskog rata nije se bitno razlikovao od karaktera tog aparata u Srbiji
kao cjelini, odnosno od opteg karaktera okupacionog aparata Treeg
Rajha u ostalim okupiranim zemljama i krajevima Evrope. On, takoe,
nije bio jedinstven ni jednorodan i zavisno od trenutnih ili dugoronih
ciljeva Treeg Rajha prema odreenom kraju uoavaju se znaajne specifinosti.
Opti karakter tog aparata proizilazi iz injenice da je sama drava
agresor bila zasnovana na faistikoj i rasistikoj ideologiji. Okupacioni
organi Treeg Rajha u osvojenim zemljama, pa i u Beogradu, regrutovani
su iz dravnog aparata, koji je i u vlastitoj zemlji doao na vlast i odravao
se na njoj prvenstveno policijskim metodama, obmanom i raznovrsnim
zastraivanjem, pritiscima i izigravanjem pojedinih grupa i slojeva stanovnitva iskoriavajui jedne protiv drugih, ne ustruavajui se ni
od toga da te iste metode suparnike surevnjivosti potinjenih organa
i itavih slubi koristi u odravanju vrste discipline u samom aparatu
i meu njegovim saveznicima i saputnicima.
296
Vie o tome vidi: Milo Krsti, Rad etnike organizacije Drae Mihailovia u Beogradu 19411944. u Zborniku radova Beograd u ratu i revoluciji
19411945, Istorijski arhiv Beograda, Beograd 1971, str. 213223.
297
2. Atanackovi, Zemun . . . , str. 7172 i 1*2153.

99

Poznato je da je kima nacistikog Treceg Rajha bila Tajna politika policija (Geheime Staatspolizei),
irom Evrope poznata pod stravinom skraenicom Gestapo. Ono to je predstavljalo kimu dravnog
aparata Treeg Rajha moralo je predstavljati i kimu okupacionog aparata u svim zemljama Evrope koje su u toku drugog svjetskog rata dole
pod izmu Treeg Rajha, pa samim tim i u Beogradu. Ovo posebno zbog
toga to je Beograd trebalo kazniti" zbog otpora Hitlerovoj samovolji.
Meutim, Gestapo nije, kao to smo vidjeli, bio ni jedini ni najbrojniji
organ okupacione uprave koji je u okupiranim zemljama Evrope sprovodio beskrupulozni teror, koji je na mnogim mjestima, kao i u Beogradu, dostigao udovine razmjere genocida.
Za ilustraciju stanja koje je pod tim aparatom vladalo u okupiranim,
posebno istonoevropskim zemljama, i gdje je sigurnost graana bila na
putu da bude izjednaena sa divljai u slobodnom lovitu, naveemo
ovdje samo tvrdnju naelnika njemake Vrhovne komande oruanih
snaga Kaitela (Wilhelm Keitel) da jedan ovjeiji ivot u dotinim
zemljama ne vrijedi nita" 294 i ocjenu . Delaria, koji je to stanje nazvao
martirijumom. 2 9 9
TJ okupiranom Beogradu bila je 1941. godine zavedena njemaka
vojna okupaciona uprava i nosioci svih komandnih i upravnih funkciia
bili su oficiri i generali Vermahta. Vojnoj upravi u Srbiji pridodat je,
a formalno joj ak i potinjen, poseban aparat za privrednu eksploataciju
zemlje (Generaibevollmachtigter
fiir Wirtschajt in Serbien), kao i posebna
Operativna grupa odreda policije i Slube bezbjednosti Treeg Rajha
(Einsatzgruppe
Sicherheitspolizei
und
Sicherheitsdienst).
Dok je Vojna uprava bila potiniena odgovarajuim organima njemake Vrhovne komande oruanih snaga, Nojhauzenov (Franz
Neuhausen)
Privredni tab za Srbiju bio je, pored teritorijalne potinjenosti vojnoupravnom komandantu Srbije, potinjen Geringu kao rukovodiocu
etverogodinjeg plana, a Fuksova Ajnzacgrupa Himleru
(Heinrich
Himmler), kao efu njemake policije. Slino je bilo i kod ostalih, centralnim ustanovama Rajha manje ili vie neposredno potinjenih slubi
i organa od kojih je na okupacionu upravu najuticajnija bila Ispostava
Ministarstva spoljnih poslova (Bevollmachtigter
des Ausvodrtiges
Amtes
beim Militarbefehlshaber
in Serbien), na ijem elu su se nalazili prvo
Bencler (Felix Benzler), pa onda Nojbaher (Hermann
Neubacher).
Specifinost karaktera okupacionog aparata u Beogradu proizilazila
je ve iz njegove opte strukture u Srbiji. Naime, osnovnim nareenjima
o formiranju okupacione uprave u Srbiji bilo je i formalno predvieno
da je vojnoupravni komandant jedini nosilac cjelokupne vlasti (vollziehende Gewa.lt) Treeg Rajha na podreenoj m u teritoriji. 300 Shodno optoj
2
V Naredba njemake Vrhovne komande oruanih snaga za uguenje ustanikih pokreta u okupiranim oblastima od 16. septembra 1941, u kojoj je odreeno da se za jednog poginulog njemakog vojnika treba strijeljati 100 ljudi.
Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 1, str. 432.

Jacques Delarue, Historija Gestapoa, Epoha Zagreb 1966, str. 348.

p r oglas vojnoupravnog komandanta Srbije od 22. 4. 1941. godine. AVII,
NjA, k. 50, reg. 1/5; Oberkommando des Heeres, Gen. St. d. H/Gen. Abt. K.
Verw. (Qu 4) Nr. II 2014, Geheim, Abgrenzung der Verantvvortlichkeit fiir Sicherheit und Ordnung im Gebiet des Militarbefehlshaber in Serbien, H. Qu. OKH,
den 23. April 1941, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-249/1046-49.

100

praksi Treeg Rajha u poeledu meusobnog presizanja u nadlenosti

paralelnih pa i nesrodnih slubi, kompetencije naprijed pomenutih organa
koji su inili bit okupacione uprave izmicali su djelomino njegovom
odluivanju, ali se to ne moe rei i za njegovu obavijetenost o karakteru, a najee u punoj sadrini i razmjerama djelatnosti koju su ovi
organi obavljali. To je prvenstveno proizlazilo iz obima i dalekosenosti
posljedica sprovoenih mjera, iji su teret neposrednog izvrenja snosili
upravo organi vojne okupacione uprave i njenog, u prvom redu, vojnog
obezbjeenja.
Ostale bitnije karakteristike ovog aparata proizlazile su:
Iz injenice to je okupaciju u Beogradu od samog poetka Trei
Rajh vrio manje-vie neposredno, uprkos osloncu na domae kolaboracionistike elemente, pa je taj aparat morao biti naroito brojan. Ipak,
on ne bi mogao funkcionisati ni izdaleka onako uspjeno kao to je to
bio sluaj da u njega nije bio ukljuen, istina, ne naroito velik broj
kolaboracionista iju su osnovu inili faizmom indoktrinirani i u antikomunizam ogrezli pripadnici upravnog i policijskog aparata Kraljevine
Jugoslavije, kojima se pridruio i dio inae antinjemaki raspoloene
srpske buroazije. Tome treba dodati znaajan broj pripadnika niemake
narodnosti i ruske emigracije, kao i ustake i proustake elemente (iz
redova HSS-a) u Zemunu;
Iz injenice da je na teritoriji Uprave grada Beograda, poslije
izdvajanja Paneva iz njenog sastava, ivjelo oko 11.000 folksdojera i iz
injenice da se taj broj do kraja okupacije popeo na oko 25.000, uprkos
predaji istonog Srema sa Zemunom na iskljuivu upravu Nezavisnoj
Dravi Hrvatskoj" krajem 1941. godine, gdje je do 1941. gotovo u cjelini
ivio ostatak niemake nacionalne manjine na teritoriji Uprave grada
Beograda. Zbog velikog stepena indoktrinacije nacizmom, postignute jo
prije agresije, i poznavanja oba jezika, okupaciona uorava je veoma cijenila njihovu saradnju i angaovala ih na mnogim znaajnim, ali uglavnom pomonim poslovima kao tumae, ofere, pomono osoblje, zatim
povjerenike u privrednim organizacijama, a naroito u policiji, zatvorima
i koncentracionim logorima, obavjetajnim slubama i tako dalje. Ve
u maju 1941. godine u Beogradu je bio formiran Odred Doje manafta
Jug" (Deutsche Manschajt Abteilung Siid) sa etiri bataljona i preko
1.800 ljudi, koji je upotrebljavan za pomonu policijsku slubu.301 U cilju
njihovog privlaenja u slubu Treeg Rajha,302 okupaciona uprava im
je osigurala brojne i vrlo primamljive privilegije, unosna namjetenja
i koncesije koje su omoguavale brzo bogaenje; njima su davana
u vlasnitvo ili uz simbolian otkup irnanja, zanatske radnje, trgovine,
stanovi, namjetaj i druga imovina oduzeta rtvama faistikog terora,
preuzimani su u dravljanstvo Treeg Rajha, za njih je bila organizovana posebna dobro snabdjevena mrea prodavnica i t. sl. Samo u civilnim i vojnim preduzeima Beograda bilo je zaposleno 2.500 radnika i
namjetenika, a u ostalim slubama jo oko 4.200 pripadnika njemake
301

Christian Brucker,
Uz asne izuzetke
(Schoner), porodica Devald
Burger), J. Lajbenpenger
i uspjelo.
302

Deutsche Spuren in Belgrad, Betschkerek 1944, 272276.

kao to su bili Franc Giler (Franz Giller), braa Sener
(Deiuald), F. Kana (Franz Kanasch), O. Burger (Otto
(Joseph Liebenspenger)
i drugi, to im je na alost

101

narodne grupe, ne raunajui one koji su preuzeti u Vermaht, SS-jedinice, policiju i carinu;303
Iz injenice da je Beograd u planovima Treeg Rajha imao posebno mjesto, to je u Memorandumu njemakog Mirristarstva unutranjih poslova od 15. jula 1941. godine formulisano tako da bi sada trebalo da Beograd sa svojim predterenom kao njemaka tvrava Rajha
i njemaki garnizon doe vrsto u njemake ruke".304 Naseljavanje njemakog stanovnitva trebalo je da ovoj tvravi Rajha" obezbijedi dovoljne rezerve vojnih obveznika na licu mjesta, dok je Ministarstvo
spoljnih poslova trebalo da regulisanjem odnosa sa dravama nasljednicama" Kraljevine Jugoslavije do donoenja definitivne odluke obezbijedi uslove koji bi u odreenim okolnostima omoguili stvaranje njemake podunavske drave u ijem bi se sastavu naao i Beograd.305
Ta okolnost je, sa svoje strane, posebno privlaila u Beograd znatan
broj folksdojera iz oblinjeg Banata i Srema. Priliv je, meutim. bio
znaajan i iz drugih krajeva okupirane Jugoslavije, posebno iz Maarskoj dodijeljene Bake, a i iz Rajha;
Iz injenice da su jezgro tog aparata sainjavala lica koja su
prethodno godinama boravila u Beogradu angaovana uglavnom u njemakim obavjetajnim slubama, djelimino kamuflirana drugim zvaninim funkcijama. Tako je Nojhauzen, generalni opunomoenik za privredu Srbije, godinama prije rata vrio funkciju opunomoenika
etverogodinjeg plana Treeg Rajha za Jugoslaviju raspolaui cijelim
tabom strunjaka, koji je prilikom stvaranja novog nadletva generalnog opunomoenika za privredu u Srbiji posluio kao jezgro. Razlika
je bila u tome to je Nojhauzen do aprila 1941. godine u Beogradu, uz
diplomatsku titulu generalnog konzula, javno bio poznat samo kao ef
njemakog Turistikog biroa306 i rukovodilac ogranka Nacistike partije za Jugoslaviju. Po okupaciji prvi rukovodilac Operativnog odreda
njemake policije i Slube bezbjednosti za Beograd (Einsatzkommando
Sipo und SD Belgrad) SS-major Karl Kraus u predaprilskim danima bio
je nominalno samo obian slubenik Nojhauzenovog Turistikog biroa.
Drugi SS- major Hans Helm, koji je od 1938. godine u Beogradu njemaki policijski atae pri naem Ministarstvu unutranjih poslova, po
okupaciji Jugoslavije bio je jedno vrijeme ef Gestapoa za Srbiju. Slian sluaj bio je i sa mnogim manje znaajnim funkcionerima tog aparata. Ova injenica je tom aparatu svakako omoguavala znatniju efikasnost i bolju obavijetenost o prilikama u Beogradu, ali bez pomoi
domaih folksdojera i ostalih saradnika okupatora, posebno iz predratnog dravnog naroito policijskog aparata, ona ne bi mogla dostii
postignute razmjere;
Iz injenice da je njemakoj okupacionoj upravi kao najznaajniji tekui zadatak bila postavljena takva eksploatacija okupiranih
teritorija da se ona pretvarala u organizovanu pljaku (javnih i pri803
304

Ch. Briicker, n. dj. 255272.

Dr. Stutkart Staatsekretar in Reichsministerium des Innern, I, SO, 110/41,
Geheim, Berlin, den 15, juli, Herrn Bottschaft Ritter, Auswartiges Amt, AVII, NjA,
Mikroteka, London R-2/10.
305
Isto.
Verkehrsbureau, smjeten u palati Riunione".

102

vatnih dobara, sirovina, finalnih proizvoda i polufabrikata, rudnog bogatstva, poljoprivrednih proizvoda i stonog fonda, radne snage, kulturnih dobara i vrijednosnih papira, gotovog novca i namjetaja, pa ak
i pribora za jelo). Aparat koji je sprovodio tako obimnu pljaku, pri
kojoj je, razumljivo, vrlo esto morala otpadati bilo kakva evidencija
i procedura oko preuzimanja, morao je ogreznuti i sam u pljaki i linom bogaenju, kako onaj dio koji se bavio privredom i privrednim
pitanjima, tako i ovaj iz upravnog i policijskog aparata. Za ilustraciju
ovdje emo navesti samo injenicu da je avgusta 1944. godine u stanu
Franca Nojhauzena prilikom pretresa, izmeu ostalog, prema njegovom
priznanju naeno 62 kg zlata, dok je po nekim drugim podacima bilo
itavih 245 kg.307 Obiaj funkcionera okupacionog aparata iz Beograda
je bio da najviim rukovodiocima Rajha u raznim prilikama uz bave
decenijama stare prepeenice poklanjaju i zlatne kocke zapreanine jednog
litra o emu se podaci mogu nai u arhivi Narodne banke Jugoslavije.
Karakter okupacionog aparata Treeg Rajha u Beogradu u vremenu od 1941. do 1944. godine najjasnije se ocrtava iz injenice da se
epilog njegovog troipogodinjeg djelovanja odigravao i jo se odigrava
pred meunarodnim, amerikim, jugoslovenskim, austrijskim i sudovima
obje njemake drave. Pred pomenuiim sudovima mnogi funkcioneri iz
ovog aparata za mnogobrojne svirepe zloine (samo u Beogradu ubijeno
je vie desetina hiljada, a kroz zatvore, logore i druga muilita prolo
je blizu polovine odraslog stanovnitva Beograda), odgovarali su i bili
osueni na dugogodinje vremenske ili smrtne kazne kao to su: vojnoupravni komandant Srbije general Dankelman (Henrich Dankelmann),
komandant SS-a i policije Majsner (August Meijszner), komandant policije poretka Maj (Anreas ), efovi Ajnzacgrupe koja je djelovala
u BeogVadu Fuks i Sefer (Emaneul Schafer); ef Privrednog taba Srbije
Nojhauzen; naelnik taba vojnoupravnog kornandatna Srbije Jozef
Kibler (Josef Kiibler); efovi i funkcioneri Gestapoa: Helm, Kraus
i drugi; feldkomandanti: Lonar (Adalbert Lontschar) i Firov (Walter
von Vierovo), ef Vojnoupravnog taba Turner (Harald Turner)sos i mnogi
drugi koji su kao naredbodavci ili neposredni izvrioci uestvovali u
masovnom ubijanju nevinih stanovnika Beograda, lanova narodnooslobodilakog pokreta, zarobljenih partizana i ranjenika, hapenih na osnovu gole sumnje ili jednostavno kao taoci, odnosno kao pripadnici
odreenih naroda bez obzira na pol ili doba ivota. Neki, meutim, kao,
na primjer, naredbodavci pukovnici i kasnije generali Pemzel (
Josef Pemsel),sm Gajtner (Curt Ritter von Geitner),310 neposredni izvrioci, porunici Valter (Walter) i Lipe (Ltpp.e), kojima, takoe, na dui lee
307

N. Zivkovi, Ratna teia . . . . str. 478480.

308 Martin Zoller und Kazimir Leszcvinski, Fal 7, Das Urteil im Geiselmordprozess, Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin 1965, str. 227.
309 p u kovnik Pemzel, tadanji naelnik taba opunomoenog komandanta
njemakih trupa za uguenje ustanka u Srbiji, naredio je 19. oktobra 1941. godine
da straarski puk u Beogradu strijelia 1.600 pritvorenika (600 daljih zatvorenika
trebalo je uzeti iz drugih mjesta u Srbiji prim. MK). Pun tekst nareenja vidi
na str. 147. i u Z b o m i k u . . . , tom I, knj. 1, str. 542.
*10 Pukovnik, pa general Gajtner suen je pred V amerikim vojnim sudom
u Nirnbergu, na procesu poznatom pod nazivom Proces talacoubicama.

103

hiljade strijeljanih u Beogradu oslobaani su pred nekim sudovima kao

naelnici tabova" ili pak nisu jo ni izvedeni pred sud.
U dokumentima okupacione uprave esto je proklamovan princip
madzorne uprave (Aufsic}itungsverwaltung).
Meutim, radilo se samo o
tendenciji da se pronau forme kako bi se uticaj njemakih (okupacionih) vlasti na vladu Srbije, okrune i sreske naelnike, uinio to je vie
mogue nevidljivim za stanovnitvo", kako to stoji u izvjetaju efa
vojne uprave u Srbiji, Turnera, dravnom sekretaru u Ministarstvu
unutranjih poslova Treeg Rajha (Stukartu prim. M. K.) od 2. jula
1942. godine. 311
Meutim, ako bismo izolovano analizirali strukturu, sastav i zadatke samo vojnoupravnih okupacionih komandi u Beogradu, mogli bismo
doi i do pogrenog zakljuka da se radilo o jednoj takvoj nadzornoj upravi.
Razlozi tome su u prvom redu to su pored naminalne okupacione komande
za odreeno podruje, pa i za Beograd, postojali brojni okupacioni organi
koji su svoje okupacione zadatke vrili mimo tih vojnoupravnih komandi.
To se oigledno vidi iz rekonstrukcije osnovnih struktura okupacionih organa u Beogradu, izvrenoj u prethodne dvije glave.
Shodno slovu formalno izdatih nareenja nosilac cjelokupne okupacione vlasti u Beogradu trebalo je da bude 599. feldkomandantura
(Feldkommandantur
599) klasina njemaka okupaciona vojnoupravna
komanda. Njena nadlenost, shodno odredbama Meunarodnog ratnog
prava i prvim nareenjima, trebalo je da se poklapa sa dotadanjom
jugoslovenskom administrativnom jedinicom koja je nosila slubeni naziv Uprava grada Beograda, a sainjavali su je Beograd, Zemun i P a n evo. Shodno naprijed pomenutom principu nadzorne uprave", njen zadatak bi bio da vri kontrolu kako Uprava grada Beograda i njene optine sprovode upravna akta koja je kolaboracionistika vlada Srbije
donijela uz prethodnu saglasnost okupacione uprave, i to samo u mjeri
dok za to postoje njemaki vojni interesi. 313
To je, meutim, u praksi izgledalo drukije.
Ve na samom poetku okupacije iz sastava Uprave grada Beograda
izdvojeno je Panevo, a onda u jesen 1941. i grad Zemun i optina
Beanija. Krajem iste godine, po izvrenoj reorganizaciji kolaboracionistike i okupacione uprave u Srbiji, nadlenost beogradske feldkomandanture proirena je i na novostvoreni beogradski i poarevaki okrug.
Time je bitno naruena postojea upravna podjela.
Po svojoj organizaciji, brojnom stanju i sastavu Feldkomandantura
599, vojnoupravna komanda za teritoriju Uprave grada Beograda bila
je samo djelimino osposobljena za vrenje uglavnom nadzorne upravne
vlasti.
IBio je to vojni tab ranga divizije, na ijem su se elu u toku
rata izjrnijenjali jedan pukovnik i tri generala. Ukupno brojno stanje
511
AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-266/1.175-80. Befehlsverhaltnisse im Be-reich des Kommandierenden General und Befehlshaber in Serbien, direktiva
Upravnog taba potinjenim vojnoupravnim komandama u Srbiji s kraja 1941.
ili iz poetka 1942. godine.
812
AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-266 1.261-68.
313
Vidi nap. 311.

104

za sve vrijeme okupacije kretalo se oko 100 oficira, podoficira, vojnih

slubenika i vojnika, iju smo strukturu i zadatke detaljno opisali.
Jasno je da ovako malobrojan i krnj sastav nominalno najodgovornije okupacione komande u Beogradu nije mogao samostalno obezbjeivati ni punu nadzornu ni neposrednu okupacionu vlast. To joj u stvari
i nije bio stvarni zadatak iako se nominalno vie puta isticao. Ona je
pored obavljanja svog dijela zadatka, koji se sastojao uglavnom od garnizonskih, etapnosnabdjevakih i zadataka vojnog obezbjeenja, sluila
kao fasada i oslonac za druge okupacione organe koji su svoje zadatke
izvravali nezavisno od vojne uprave, ali esto sa njenim znanjem, uz
njenu punu podrku ili ponekad i njenim sredstvima.
Tako je Feldkomandanturi 599, pridodat, ali joj nije bio i potinjen, cio niz opunomoenika za pojedine privredne grane: Ured za cijene,
sa svojim odredom privredne policije, referat za tampu i propagandu,
dok su neki, na primjer, Operativni odred policije i Slube bezbjednosti
sa svojih nekoliko stotina pripadnika, Ispostava Operativnog taba Rajhslajtera Rozenberga na elu sa pukovnikom Vucom (Wutz), sa specijalnim
odredima za prikupljanje opljakanog blaga i odjeljenjima za istraivanje i iskoriavanje, radili nezavisno ne samo od Feldkomandanture nego
i od vojne uprave, kao i organi generalnog opunomoenika za privredu
u Srbiji.
Premda su policrjski poslovi u 1941. godini bili u djelokrugu vojne
uprave, Operativni odred policije i Slube bezbjednosti u ijem je sastavu
kao njegov IV odsjek bio Gestapo, bio je u to vrijeme praktino nezavisan od nje. Nadlenost vojne uprave ograniavala se na javnu bezbjednost. Jaanjem Himlerovog poloaja u Treem Rajhu i poveanjem
utjecaja SS-a dolo je ve poetkom 1942. godine do znaajnih promjena
u tom pogledu i u Srbiji, tako da otada uporedo sa vojnim upravnim
i egzekutivnim okupacionim aparatom postoji i policijski upravni i egzekutivni okupacioni aparat.
U januaru 1942. uvedena je u Srbiji funkcija komandanta SS-a i
policije u iju nadlenost su spadali svi poslovi iz domena Rajhsfirera
(Reichsftihrer) SS-a i efa njemake policije ukljuujui i njegovu funkciju komesara za uvrenje njemake narodnosti. Time su se u rukama
ekstremnog srbofoba Augusta Majsnera, ija je deviza bila da je bolji
mrtav nego iv Srbin, koncentrisale etiri najvanije poluge u okupacionom mehanizmu u Srbiji: policija i sluba bezbjednosti koja je preko
Gestapoa i dotada neposredno rukovodila kolaboracionistikom Specijalnom policijom, koja je u narednim godinama izgraena u vrlo brojan
i sveobuhvatan aparat. Pod njenu komandu stavljena je cjelokupna Srpska dravna straa u koju je tih dana preimenovana kolaboracionistika
andarmerija, gradska policija i granina straa; SS iju je organizaciju tek trebalo povezati i izgraditi posebne oruane snage i, na kraju,
mona organizacija Njemaka narodna grupa" (Deutsch Volksgruppe).
Za podruje Beograda formirana je u maju 1942. godine Oblasna
policijska komanda (Polizeigebietskommanant'itr), je u okviru Srbije nosila redni broj 2. Njena poetna jaina, zajedno sa etiri okrune
policijske komande, iznosila je svega dvadesetak starjeina, jednu etu
105

i tri samostalna voda policije,314 ali je kasnije narasla na kompletan 2.

dobrovoljaki policijski puk Srbija", iji su dijelovi posijedali sve ranije
andarmerijske stanice u beogradskom i poarevakom okrugu.315 Uz to
u Beogradu je stacionirana glavnina 5. SS policijskog puka, koji je
bio pokretna rezerva njemake komande policije poretka Srbije, 173.
policijska eta za vezu, policijski, Konjiki divizion, Dopunski bataljon
i druge pritapske jedinice Komande policije poretka za Srbiju.
Aparat kolaboracionistike uprave u Beogradu, prije svega Uprava
grada Beograda i njene specijalne policije, regrutovan je iz redova postojeeg aparata Kraljevine Jugoslavije, koji je u periodu priklanjanja
kraljevske vlade silama osovine bio uveliko indoktriran nacistikim idejama, a mnogi nosioci kljunih pozicija u tom aparatu poev od Dragog
Jovanovia, zadrali su te poloaje ba zato to su i do rata bili agenti
njemake obavetajne slube, to je nastalo kao prirodna posljedica viegodinje saradnje te iste specijalne (do rata opte) policije sa Gestapo-om na planu suzbijanja komunistike aktivnosti".
Pripadnici faistikog Ljotievog Zbora" i u Beogradu su se vie
angaovali na stvaranju svojih oruanih odreda, koji su u 1942. godini
prerasli u Srpski dobrovoljaki korpus, i u politikoj propagandi novog
evropskog poretka, a razumije se da je i u Beogradu i Zemunu, kao uostalom i u drugim krajevima zemlje ili drugim okupiranim zemljama
bilo i drugih deklasiranih i odnaroenih elemenata koji su se stavili
u slubu okupatora, ali je na sreu taj broj bio neznatan.
Lokalna kolaboracionistika uprava u Zemunu, u kome su folksdojeri predstavljali manje od 30 odsto gradskog (8.400 od ukupno
28.000) i manje od 10 odsto seoskog (3.9OO od ukupno 35.000) stanovnitva, bila je gotovo potpuno u njihovim rukama. Na primjer, od 19 predsjednika optina u zemunskom srezu samo jedan u maju 1941. godine
nije bio njemake narodnosti, a slino je ostalo i po predaji Zemuna
u iskljuivu vlast Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj". Uprkos nastojanju
ustaa, krajem godine predsjednike poloaje u ovim optinama zauzimalo je 15 Nijemaca, 2 Slovaka i po 1 Srbin i Hrvat. Kotarski predstojnik, gradonaelnik Zemuna i veliki upan Velike upe Vuka, koja je
pored Srema obuhvatala i dobar dio Siavonije, bili su takoe Nijemci.316

314
315
316

106

AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-248/045 46.055-56.

AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-248/586 93; R-264/196-420.
Z. Atanackovi, Zemun . . . , str. 10 i 50.

Harald Turner, ef Vpravnog itaba vojnoupravnog komandanta

sa Milanom Nediem, predsjednikom
kolaboraciomsUcke

Srbije (19411942)
vlade Srbije

Pukovnlk Kajzenberg, prvi feldkomandanz u Beogradu sa nosiocima izdaje Milanom

Aimoviem, predsjednikom ministarskog Saveto. komzsara Dragim Jovanov^cem,
upravnikom grada Beograda

* 13 1941 .
? le .
Tora 5 nocne On*
- - . .
^ ,
-,
1.1 . 1 , *
tinim . ^ , ) * n o .
opF,\HH>oujn TPV.6.1 b O H I . ,
^11,. MipasMo *.. ia ..
.
., noia
sa ><- .
.

!
! ] - ||.
. , ] .
--.
os te -
) oe
. .
no BOJHHM .
KpCt.ltl.r '.1-!.> IC 0 5 19 .
| . | | |
- . 1*.6 . KOI.I " >)
-
.. c'c ., tti flp*c
. - ..
cttof .

. v ! IHMO te . ,
: csoje .
. csoje |
] : , .
,.
I. . -,
0 6c0fpa!1!!
13 1941 roi
'

M. Miuiiihcf>iih
Proglas vrioca dunosti Beogradske optine, izdat 13. aprila 1941. godine, odmah
poslije zauzimanja Beograda a pre zvanine kapitulacije Kraljevine
Jugoslavije,
u kome se od gradana Beograda zahtjeva lojalno dranje prema njemakim
vojnicima
i ispunjavanje svih nareenja
okupatora

108

CETVRTI DIO

OPTI USLOVI OPSTANKA, IVOTA

I RADA U OKUPIRANOM
BEOGRADU

IV

OPSTI USLOVI OPSTANKA, IVOTA I RADA

U OKUPIRANOM BEOGRADU
U okupiranom Beogradu (i Zemunu) opti uslovi opstanka stanovnitva nisu se bitno razlikovali od onih u ostalim krajevima okupirane
Srbije, odnosno Jugoslavije. Meutim, kao i u drugim krajevima uslovi
opstanka, uslovi zapoljavanja, rada, stanovanja, privrednog i kulturnog
ivota, ishrane, snabdijevanja, lijeenja i kolovanja bili su u mnogome
specifini, kako u odnosu na pojedine nacionaine i socijalne grupe, tako
i u odnosu Beograda i Zemuna prema ostalim krajevima Jugoslavije.
ak, ti uslovi za itavo vrijeme nisu ni u Beogradu i Zemunu jednaki,
a tokom okupacije dolazilo je do znaajnih promjena u tom pogledu
u oba grada.
Orio to bi moglo da se navede kao zajedniki imenitelj za oba
grada i sve krajeve okupirane Jugoslavije kroz itav tok okupacije je
opte pogoranje tih uslova i injenica da su se sa trajanjem okupacije
oni stalno pogoravali i sve vie izjednaavali. Povremena poboljanja
najee su bila ili iznuena ili njihov rezultat nije zavisio od okupacione
uprave. Neka poboljanja su bila diktirana potrebama njemakih posada
ili potrebom politikog trenutka i uglavnom su koritena u propagandne svrhe.
Velika razaranja u Beogradu u proljee 1941. i 1944. godine prouzrokovana vazdunim napadima i poremeaji u saobraaju za vrijeme
otrih zima, dovodila su do paralisanja gotovo itavog ivota za due
vrijeme. Okupator nije imao ni elje niti dovoljno mogunosti da posljedice takvih poremeaja efikasno i brzo sanira.

16. GLAVA
USLOVI OPSTANKA I FIZlCKE EGZISTENCIJE

STANOVNITVA

Reim njemake uprave u drugom svjetskom ratu, posebno u istonoj i jugoistonoj Evropi, unio je krajnju nesigurnost fizike egzistencije' okupiranog stanovnitva. Ona je najbolje izraena u ve pomenutim rijeima naelnika njemake Vrhovne komande oruanih snaga Kaj111

tela da jedan ovjeji ivot u dotinim zemljama esto ne vrijedi nita".817

Francuski pisac Zak Delari u svojoj knjizi Historija Gestapo-a" nazvao je
to stanje martirijumom istonoevropskih zemalja.316
Osnovu kaznenog i krivinog prava na njemakom okupacionom
podruju u Jugoslaviji trebalo je da predstavlja Naredba nosioca suvereniteta Treeg Rajha kao okupacione eile komandanta njemake kopnene vojske o proirenju njemakog krivinog prava i kaznenih odredaba za okupiranu jugoslovensku teritoriju iz prve polovine aprila 1941. godine.319 Objavljena u prvom broju Slubenog lista (Verornnngsblatt)
obiju komandi njemakih armija koje su napadale na Jugoslaviju. Ovom
naredbom, koju je na osnovu ovlatenja vrhovnog komandanta njemakih
oruanih snaga potpisao komandant kopnene vojske320 general feldmaral Brauhi (Walther Brauchitsch) kao nosilac suvereniteta okupacione sile,
zabranjeni su trajkovi, sastajanje, zborovi i demonstracije, irenje letaka,
zatvaranje radnji i obustava rada, poveanje nadnica, plata i cijena,
prodaja motornih vozila; ogranieno kretanje proglaenjem policijskog
asa od 21 do 5 asova, nareen je prelazak na njemako vrijeme, zatim
pod prijetnjom smrtne kazne traena je predaja oruja i radio-prijemnika.
Istovremeno s ovom, komandanti armija, su na osnovu dobijenih
ovlatenja objavili Naredbu o policijskoj kaznenoj vlasti mjesnih komandanata na zauzetoj jugoslovenskoj teritoriji, kojom su obuhvaeni ostali
delikti koji ne podlijeu vojnokrivinom postupku. Disciplinske mjere
koje mogu izricati lokalni okupacioni komandanti ograniene su na 6
nedjelja zatvora i 30.000 rajhsmaraka. Odmah zatim Naredbu je doslovno
ponovio vojnoupravni komandant Srbije.321
Brauhieva naredba je kasnije vie puta dopunjavana i pootravana. Tako je ve u drugom broju Slubenog lista (svi su bez datuma
primj. M. K.) izdata Naredba o suzbijanju pljake322 pod prijetnjom
smrti, 27. maja zabranjeno je sluanje stranih radio stanica,326 a 27.
juna izdata je Obznana o nadlenosti njemakih vojnih sudova za presuivanje civilnom stanovni.tvu i o kaznama za prestupe protiv uredaba
i obznana njemakih vojnih komandanata na okupiranoj srpskoj teritoriji.324 Nizom drugih naredaba neke kategorije graana (Jevreji, Cigani,
komunisti) stavljene su van zakona,325 a za neizvravanje obaveza na317
Naredba za uguenje ustanikih pokreta u okupiranim oblastima od 16. 9.
1941. godine. Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 1, str. 432.
818
Jacques Delarue, Historija Gestapo-a, Epoha, Zagreb 1966, str. 348.
i Verordnungsblatt fur das besetzte jugoslawische Gebiet, Herausgegeben
von Oberbefehlshaber der Armee, Im Felde 1941, Nr. 1, str. 45. Proglas u AVII,
NjA, k.
50, br. reg. 1/1.
320
U srpskohrvatskom izdanju (18X24 cm) stoji pogreno Glavnokomandujui armije", to bi se imalo odnositi na generalpukovnika Vajksa ili feldmarala
Lista, komandanta 2. odnosno 12. armije, to nije tano.
i S2i v e r o r d n u n g s b l a t t . . . , 1941, Nr. 1, str. 67.
522
Isto, Nr. 2, str. 1112, Zbirka naredaba i uputstava br. 1 izdanje optine
Beograd, Beograd 1941, str. 1314.
523 Naredba Vojnoupravnog komandanta Srbije o zabrani sluanja emisionih stanica
od 27. 5. 1941, Zbornik . . . , tom I, knj. 2, str. 301302.
324
Obznana Vojnoupravnog komandanta Srbije o kaznenom pravosuu u
Srbiji od 27. 6. 1941. godine, Z b o r n i k . . . . tom 1, knjiga 2, str. 302303.
325
Od 11.870 Jevreja koji su u Beogradu ivjeli do 1941. godine, rat je
preivjelo svega 1.115, a nekoliko hiljada Cigana bilo je strpano u koncentracioni
logor Sajmite, veliki broj strijeljan, a njihovo naselje Jatagan-mala trebalo je

112

metnutih uredbama Generalnog opunomoenika za privredu u Srbiji

priprijeeno je najotrijim kaznama.328
Uredbom vojnoupravnog komandanta Srbije o pootrenju kazni
od 11. jula 1941. godine327 za svako izraavanje bilo kakvog nepokoravanja ili nezadovoljstva, ukljuujui tu i nedolazak na posao, predviena je smrtna kazna ili robija. Ova uredba stvorila je uz to mogunost
da se ak i za sumnju ili za pokuaj izrekne kazna predviena za izvreno djelo, to je otvorilo iroke mogunosti zloupotrebama i iskljuilo
mogunost zakonske zatite linog integriteta graana okupirane teritorije pred organima okupacione uprave.
Pred nasrtajima organa Beogradskog odreda Operativne grupe njemake policije i slube bezbjednosti za Jugoslaviju, koji su imali pravo
da umjesto zakonskih postupaka" primijene jedino efikasne mjere
terora", nije moglo biti zatite. To je proizilazilo iz datih ovlaenja od
strane Hitlera i sporazuma koji su Himlerovi saradnici Hajdrih i Selenberg328 postigli sa njemakom Vrhovnom komandom oruanih snaga
krajem maja 1941. godine. Prema tom sporazumu, vojska je morala
podnositi djelovanje operativnih grupa policije i slube bezbjednosti
ije je jezgro bio Gestapo. Bila je obavezna da svim poduhvatima ovih
grupa prua punu podruku, da ih snabdijeva i da im stavlja na raspolaganje svoju mreu veza i po potrebi uestvuje svojim efektivima u
izvravanju nareenih mjera terora. odmazdi, racija i sl.329
Sa jaaniem Himlerovog utjecaja u samom Rajhu i poveanjem
efektiva S-a i policije ve od poetka 1942. godine sve izvrne policijske
funkcije poele su se koncentrisati kod novoustanovljenog nadletva Komandanta SS-a i policije za Srbiju,330 Majsnera,331 ija je deviza bila
da vie voli mrtvog nego ivog Srbina.332
Neprekidnim insistiranjem na nemilosrdnom i zastraujuem sprovoenju kaznenih mjera i mjera odmazdi uz prijetnju smrtnom kaznom,
uz istovremeno oslobaanje specijalnom zapovjeu efa drave
svake odgovornosti za sve one koji u svojoj revnosti" prekorae dobijena ovlatenja ve u samom poetku okupacije333 odreivanje kvote
od 100:1 (koja je svoju potvrdu dobila i u posebnoj naredbi naelnika
njemake Vrhovne komande oruanih snaga od 16. septembra 1941. goda bude pretvoreno u Jevrejsko-ciganski geto. Sire, izmeu ostalog, vidi: V. Glii,
n. dj. str. 8193; Lazar Ivanovi, Jevrejsko pitanje u Beogradu za vreme okupacije
19411944.
g. Beograd u ratu i revoluciji.... str. 189199.
S2e
Vidi: Verordnungsblatt des Militarbefehlshabers in Serbien 19411943.
327
Uredba Vojnoupravnog komandanta Srbije o pootrenju kazni od 11. 7.
1941, Z b o r n i k . . . , tom 1, knj. 2, str. 304305.
328
Reinchard Hevdrich, naelnik Glavne uprave bezbjednosti Treeg Rajha
(Reichssicherheitshauptamt) i Walther Schellenberg, naelnik VI uprave (RSHA
Sicherheitsdienst/Amt-Ausland).
32t
J. Delarue, n. dj. str. 349.

Mr. Muharem Kreso, Izmjene u aparatu njemake okupacione uprave

u Jugoslaviji
u prvoj polovini 1943. godine, Prilozi, Sarajevo 1970, br. 6, str. 181.
331
August Meiszner, SS-gruppenfiihrer, ostao je na toj dunosti do februara
1944. godine. Za ratne zloine poinjene u to vrijeme Vojni sud za grad Beograd
osudio ga je 22. decembra 1946. godine na smrt vjeanjem.
332
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-78, R-332/9.881-99.
333 objava komandanta njemake 2. armije o tome izdata je 28. aprila 1941.
godine.Nareenje 2. armije od 28. 4. 1941. g., izvjetaj 60. divizije od 20. 5. 1941,
Zbornik
, tom I, knj. 1, str. 330333.

113

dine), 334 sigurnost graana je bila na putu da bude izjednaena sa sigurnou divljai u slobodnom lovitu.
To je stvorilo atmosferu neprekidnog straha za goli opstanak, na
iju stravinost je stanovnike Beograda podsjealo postojanje koncentracionih logora Banjice, Sajmita i Zvezdare, te mnogobrojnih zatvora,
povremeni odlasci transporta vozovima i lepovima za logore u Njemakoj
i Norvekoj i kao najtee stratite u Jajincima, na kome je dnevno
strijeljano i po nekoliko stotina ljudi, tako da se ukupan broj procijenjen
na oko 6O.OOO moe uzeti samo kao priblian, poto je 1052. specijalni odred
njemake policije i slube bezbjednosti mjesecima vrio spaljivanje zakopanih leeva u cilju uklanjanja tragova zloina. 335
Kako ovo pitanje vrlo iscrpno tretira doktorska dizertacija Venceslava Gliia, 336 ovdje emo se ograniiti samo jo na to da kaemo
da su pored okupacionih sudova, vojnoupravnih ustanova i policije i
slube bezbjednosti pravo kanjavanja u Beogradu imali i (jula 1941.
godine obnovljeni) redovni" sudovi kolaboracionistikog reima, i to:
Apelacioni sud za ire podruje Beograda, Beogradski okruni sud i vie
sreskih sudova, od kojih jedan u Zemunu, od 10. oktobra u sastavu
sudskih organa takozvane Nezavisne Drave Hrvatske, a od 1944. godine i Kasacioni sud u Beogradu. Specijalna (srpska") policija je imala
takoe pravo kanjavanja, a u jesen 1941. godine, po nareenju upravnika grada Beograda, uveden je i Preki sud za grad Beograd. Vrhovnog
suda nije bilo. Njegovu funkciju vrila je VI grupa Upravnog taba
Vojnoupravnog komandanta Srbije. Pravo pomilovanja prenijeto je tek
1944. godine, ali samo u ogranienom obimu, na predsjednika kolaboracionistike vlade Nedia, inae je bilo u rukama Vojnoupravnog komandanta Srbije kao nosioca cjelokupne dravne vlasti Njemakog Rajha
na teritoriji Srbije.

17. GLAVA
STANOVANJE, ISHRANA, OGRJEV I STANJE KOMUNALNIH
USLUGA
Prema Hakoj konvenciji okupacionoj sili se stanovi imaju staviti
na raspolaganje besplatno. Ovu odredbu njemake okupacione vlasti
u Srbiji obilato su koristile, ali se na nju nisu ograniile. U Beogradu
i Zemunu, koji su bili krcati raznim njemakim ustanovama i jedinicama, trokovi njihovog stanovanja, u koje su spadale kirija, oprema,
odravanje i posluga, snosila je beogradska, odnosno zemunska optina.
Trokovi su naroito prevazilazili mogunosti beogradske optine, zbog
ega je u pokrivanju ovih rashoda uestvovalo i Ministarstvo finansiia
334
Walther Hubatsch, Hitlers Weisungen fiir Kriegsfuhrung 19391945, Bernard und
Graefe, Frankfurt am Main 1963, str. 128.
335
O tome e biti rijei kasnije. Vidi 32. glavu.
) r Venceslav Glii. Teror i zloini nacistioke Nemake u Srbiji 1941
1944, Rad, Beograd 1970.

114

kolaboracionistike vlade Srbije. U vezi s tim vrene su razne malverzacije i zloupotrebe, pa je naroito u pojedinanim stanovima okupacionih
oficira i slubenika obezbjeivana luksuzna oprema. Na taj nain usluge
i trokovi u vezi stanova dostizale su nemogue sume", kae se u Sumarnom izvjetaju o njemakoj vojnoj upravi na Balkanu od aprila 1945.
godine. 337
Vojne kasarne i neoteene zgrade dravnih nadletava, kapaciteti
hotela i naroito kolskih ustanova u Beogradu bili su nedovoljni za
prihvat velikog broja njemakih jedinica, tabova i okupacionih ustanova. Zbog toga su u te svrhe korieni i privatni stanovi uprkos injenici da stambena situacija stvorena teroristikim vazdunim napadom
na Beograd nije omoguavala da se smjesti ni preostalo stanovnitvo.
Naroito optereenje predstavljao je pojedinani smjetaj slubenika
okupacionih ustanova i novodoseljenih folksdojera, 338 koji su u novonastaloj situaciji traili povoljnije, a esto ak luksuzne uslove smjetaja. Problem je rjeavan u prvom redu stjenjavanjem civilnog stanovnitva, zapljenom naputenih stanova i oduzimanjem jevrejskih stanova. Ipak nije bilo mogue u samom Beogradu smjestiti sve njemake
ustanove, zbog ega su djelimino rasporeene u Zemunu gdje su razaranja bila manja i gdje je relativno manji garnizon od 3.400 vojnika
vrio manji pritisak u tom pravcu.
Veliki priliv izbjeglica u Srbiju, od kojih se u Beogradu nalazilo
preko 5O.OOO, kao i priliv izbjeglih kolaboracionista sa osloboenih podruja iz unutranjosti Srbije, jo vie je pogorao stambene prilike u
Beogradu. Najvee tekoe, meutim, nastupile su 1943. godine lociranjem njemake Komande Jugoistoka u Beogradu to je uslovljavalo veliki broj prateih jedinica i ustanova, a ubrzo zatim i brojnu protivavionsku odbranu. Savezniko bombardovanje Beograda s proljea 1944.
godine potpuno je dezorganizovalo ustanovljeni sistem, pa su mnoge ustanove premjetene van grada. Razaranja stambenog prostora u Beogradu
bila su ogromna. P r e m a podacima Tehnike direkcije optine grada Beograda, na osnovu popisa izvrenog maja 1941. godine od ukupno 19.641
registrovane zgrade, gotovo polovina je bila oteena ili unitena i to:
714 zgrada potpuno uniteno, 1.888 zgrada teko oteeno, pa je znatan
broj trebalo naknadno ruiti, dok je 6.615 zgrada sa 22.831 stanom bilo
lake oteeno. 339
Razaranja su bila takva da je u maju 1941. godine u Beogradu bilo
246 porodica sa oko 30.000 lica bez krova nad glavom, ne raunajui
one koji se u njega jo nisu bili vratili. Prema podacima dr. J. Marjanovia, u knjizi Beograd, 340 453.000 m 2 potpuno je porueno i 341.000 m 2
teko oteeno iste stambene povrine. Razaranja graevinske povrine
znatno su vea: 821.000 m 2 potpuno poruene i 528.OOO m 2 teko oteene
337
U daljnjem Sumarni izvietaj . . . , AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501.
R-264/196-420.
333
U 1944. godini broj folksdojera se prema evidenciji Organizacionog odjeljenja administrativne uprave Okrunog rukovodstva njemake narodne grupe u
Beogradu popeo na oko 25.000. Christian Briiker, Deutsche Spuren in Belgrad.
Betschkerek (Zrenjanin) 1944, str. 255256.
339
Rezultati popisa, IAB, Optina grada Beograda, T. D. br. 3388.
340
Jovan Marjanovi, Beograd, Nolit Prosv;eta, Beograd 1964.

115

graevinske povrine. Potpuno je porueno 4.905 zgrada sa 11.500 stanova, teko oteeno 2.162 zgrade sa 7.250 stanova, dok je lake oteenih stanova, takoe, oigledno prema posljeratnom popisu, bilo preko
4.250,341 pa razlike treba pripisati kako opravkama u toku rata (kod
lake oteenih stanova) i naknadnim razaranjima, posebno u toku 1944.
godine.
O ogrjevu civilnog stanovnitva u Beogradu izgleda da se nije
vodila ozbiljnija briga. Centrala za ogrev oigledno je slabo funkcionisala, bar to se tie snabdijevanja beogradskog stanovnitva. Njena aktivnost se iscrpljivala u tome da raspoloivim koliinama drva i uglja
snabdije okupacione ustanove i jedinice. To se vidi iz injenice da su
Beograani i pored ivotne opasnosti bili prinueni da se ugljem i drvima snabdijevaju, pored ostalog i razvlaenjem njemakih i drugih
skladita na pristanitima i erjeznikrm stanicama, a esto i iz eljeznikih vagona.342
Beograd se, kao i svaki veliki grad, u pogledu snabdijevanja ivotnim namirnicama do rata oslanjao na iroko poljoprivredno podruje
smjeteno u njegovoj neposrednoj okolini. Odmah po okupaciji najznaajniji snabdijevaki rejon Beograda Banat potpuno je odvojen od
Beograda, a takoe je jako ogranien uvoz i iz ostalih krajeva ue Srbije, poto su njemake oblasne vojnoupravne komande, koje su se u
1941. godini poklapale sa banovinama, morale da podmiruju obaveze izvoza poljoprivredmh proizvoda u prvom redu za Njemaku. Tek poslije
toga odvajan je kontigent za ishranu okupacionih trupa u zemlji. Na taj
nain je snabdjevaka baza Beograda ograniena na usko podruje istonog Srema. Meutim, i ono je, kako smo ve ranije rekli, sluilo u prvom
redu za podmirivanje potreba njemakog garnizona. Poslije predaje Zemuna i istonog Srema na iskljuivu upravu Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj", podruje Beogradske oblasne vojnoupravne komande proireno je na novostvoreni beogradski i poarevaki okrug, koji prirodno
nisu, pored svojih obaveza, mogli u potpunosti pokriti potrebe Beograda,
pa je crna berza prehrambenih proizvoda cvjetala. Nju su esto pomagale
i njemake okupacione vlasti u tenji da iz zemlje izvuku to vie
proizvoda.343
Ve u ljeto 1941. godine zavedena je racionisana ishrana stanovnitva. Meutim, bio je vrlo est sluaj da se kod snabdjevaa nisu mogle
dobiti ni te minimalne, propisane koliine. Naroito se osjeao nedostatak hljeba i masti, poto u uslovima opte oskudice na kvalitetniju ishranu iri slojevi nisu mogli ni raunati. Stjenjavanjem, optim ratnim
nedaama i opadanjem privredne aktivnosti, ukljuujui i nezaposlenost,
te zloupotrebama okupacionih vlasti prilikom zamjene novca, osiromaeno stanovnitvo sve tee je moglo plaati crnoberzijanske cijene.
* Dodatno optereenje predstavljala je i ishrana izbjeglica, a naroito ishrana zatvorenika i interniraca u logorima na Banjici i Sajmitu,
koja je padala na teret Beogradske optine.
Za snabdijevanje grada ivotnim narnirnicama, kao samostalna ustanova Beogradske optine formirana je 15. avgusta 1941. godine Direk341
342
543

116

J. Marjanovi, n. dj. str. 344.

Isto str 208
Sumarni i z v j e t a j . . . , AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-264/196-420.

cija za ishranu,344 koja je Beograanima ostala u tekoj uspomeni pod

skraenim nazivom DIRIS. Malverzacije i zloupotrebe koje su u njoj i preko
nje vrene dovodile su do ogorenja stanovnitva, pa su i neke okupacione
vlasti predlagale njeno ukidanje. Odluujuim faktorima, meutim, bilo
je jasno da osnovni uzrok tekoa u ishrani ne predstavlja korupcija
slubenika DIRIS-a, koje je takoe bilo, nego okupaciona politika izgladnjivanja domaeg stanovnitva, u koju su se korupcija, nered i nemo
DIRIS-a odlino uklapali.
Potroakim kartama prvobitno je bilo predvieno izdavanje 400
grama hljeba dnevno, 200 grama mesa sedmino, 500 grama ulja mjeseno, ali je to kasnije vie puta smainjivano. Meutim, niko nije garantovao ni taj minimum osnovnih artikala ishrane, a drugi kao to su
eer, kafa, aj nisu ni izdavani.345 Karakteristina je u tome Nedieva
prituba Komandantu Jugoistoka, Leru 29. avgusta 1942. godine da je
i on sam bio ostao mjesec dana bez hljeba.346
Zemun je zbog svog geografskog poloaja i manjeg broja stanovnitva, koje se i samo djelimino bavilo poljoprivrednom proizvodnjom,
bio u neto povoljnijem poloaju, pa su mnogi Beograani, koristei se
mogunostima malograninog prometa i u kasnijim godinama okupacije
odlazili u Zemun radi nabavke makar i minimalnih koliina hrane.347
I tamo je, meutim, situacija bila teka tako da je za ishranu Zemuna,
prema podacima zemunske optine, nedostajalo 600 vagona ita, poto je
bilo odreeno da usko podruje istonog rema ishrani ne samo 3.4OO
njemakih vojnika u Zemunu nego i mnogobrojniji beogradski garnizon. Potrebe stanovnitva pri tome su malo uzimane u obzir, pa je trite ostalo potpuno prazno . .. Nema kupusa, nema krompira, pasulja,
a za jaja, maslac i ivad da i ne pitamo, jer je to fatamorgana za grad
Zemun.. ."348
Gradski saobraaj od samog poetka okupacije drastino je smanjen. U aprilskom ratu unitena je polovina traanvajskog parka svega
74 kola, dok je za saobraaj osposobljeno 89 tramvaja i prikolica. Nabavka novih vozila nije vrena. U proljee 1944. godine vozni park i
gornji postroj ponovo su osjetno oteeni, tako da se saobraaj sveo na
par linija. Zbog nemogunosti nabavke motornih vozila, a u prvom redu
zbog rekviriranja gradskih i drugih vozila za potrebe Vermahta, prevoz
tereta je preteno obavljan uglavnom stonom vuom, a prevoz putnika
ogranien na mali broj preostalih tramvaja. Krajem 1942. godine, zbog
nestaice tenih goriva, izvrena je preorijentacija znaajnog broja postojeih vozila na vrsta goriva (saugas). Od aprila 1944. godine praktino
javni saobraaj u gradu nije vie postojao. Osloboenje je zateklo samo
13 ispravnih tramvajskih kola.349
344
Uredba o Direkciji za snabdevanje stanovnitva grada Beograda, Slubene novine br. 98, iz 1941. godine.
345
J. Marjanovi, n. dj. str. 208.
346
AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-248/572-93.
347
Izvjetaj oficira za vezu NDH kod Vojnaupravnog komandanta Srbije
od 14.3488. 1942. godine. Z b o r n i k . . . , tom I. knj. 17.
Zarko Atanackovi, Z e m u n . . . , str. 57 i 89; J. Marjanovi, n. dj. str. 209;
Citat 348
iz zemunskog lista Graniar" od 31. 1. 1942. godine.
Sumarni izvjetaj... NjA. Mikroteka, T-501, R-264/196-420, J. Marjanovi, Beograd, str. 345.

117

Obim razaranja instalacija komunalnih slubi u toku bombardovanja Beograda aprila 1941. godine najupeatljivije je izraen u izvjetajima njemakih vojnoprivrednih tabova koji su, pored angaovanja beogradske optine i civilnog stanovnitva, radiii na raiavanju ruevina
i saniranju prilika u tek osvojenom gradu. U interesu njemakih trupa
oni su morali angaovati znatne efektive tehnikih i drugih jedinica,
zarobljenike i iz propagandnih razloga Jevreje. Prema sumarnom izvjetaju naelnika Uprave za vojnu privredu i naoruanje njemake Vrhovne
komande generala Tomasa (Thomas) najznaajnija oteenja su bila:
.1. Na gradskoj elektrinoj mrei: gradska termoelektrana bila je
lake oteena, pa je snabdijevanje strujom tri dana poslije poetka radova bilo mogue samo u manjem obimu uglavnom za bolnice, a poslije 8 dana u obimu koliko je mogla da primi teko oteena mrea; od 183
transformatora, u gradu je uskoro puteno u rad 150; 128 km visokonaponskih i 370 km niskonaponskih vodova bilo je prekontrolisano i ponovo
osposobljeno, dok se ostatak od oko 2O/o nije ni opravljao.
2. Gradska vodovodna mrea bila je oteena na 75 mjesta direktnim pogocima. Uslijed pucanja cijevi i raspadanja zatrpanih leeva i
mijeanja vode iz kanalizacije, snabdijevanje vodom je bilo jako ugroeno i vrilo se cisternama, uglavnom za potrebe Vermahta. Samo za
osposobljavanje glavnih vodovodnih linija i najvanijih prikljuaka njemake tehnike jedinice utroile su 14.800, a zarobljenici 27.200 radnih
asova. Ugraeno je 700 cijevi od 80700 mm unutranjeg prenika,
raznih aparata u teini od 24 tone i prebaeno 7.5OO m3 zemlje;
3 Slina oteenja bila su izvrena i na kanalizacionoj mrei. Njena
opravka bila je utoliko tea to su kolektori rnjestimino ili i od 5 do 7
metara ispod povrine zemlje.350
Poremeaji u saobraaju i proizvodnji uglja u rudnicima izazvali
su u jesen 1941. godine toliku nestaicu elektrine energije da je snabdijevanje strujom izvjesno vrijeme bilo u toku dana potpuno obustavljeno to je prouzrokovalo velike gubitke u privredi. Ogranienja elektrine energije bila su i dalje redovna pojava zimskih mjeseci, ali su ona
uglavnom pogaala gradski tramvajski saobraaj i civilno stanovnitvo.
Savezniko bombardovanje u proljee 1944. godine izazvalo je sline
tekoe sa vodovodom i kanalizacijom i u neto manjoj mjeri sa snabdijevanjem elektrinom strujom, ali u ovo vrijeme okupaciona uprava
nije vie bila u mogunosti da preduzme efikasne mjere za otklanjanje
kvarova.351
Prvi poslijeratni popis konstatovao je unitenje 56 komunalnih
objekata i tea ili laka oteenja na 398 komunalnih graevina u ukupnoj vrijednosti od preko 480,000.000 predratnih dinara. Sva motorna
vozila gradske istoe bila su unitena ili prilikom povlaenja odvuena,
tako da je to znatno usporavalo raiavanje grada poslije njegovog
osloboenja.352
s5o Vrhovna komanda oruanih snaga, Uprava za privredu i naoruanje br.
27438/41, Pov. Berlin, 4. 6. 1941, AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-1298/414-424.
851
J. Marjanovi, n. dj. str. 300303.
852
Isto, str. 344345.

118

18. GLAVA
PRIVREDA I ZAPOLJAVANJE
Neposredno pred rat Beograd je bio snaan privredni centar. Imao
je 240 industrijskih preduzea sa oko 25.OOO radnika. vaan saobraajni i snaan trgovaki, bankarski i finansijski centar, Beograd je
privlaio panju Njemakog Rajha zbog ega su u njemu postojala brojna
predstavnitva njemakih firmi. Izmeu ostalih tu se nalazio opunomoenik etverogodinjeg plana Treeg Rajha Franc Nojhauzen353 sa
svojim tabom strunjaka, ali se u javnosti nije pojavljivao pod tom firmom. Avgusta 1939. godine njemu je ak uspjelo da se ugura u Upravni
odbor Jugoslovenskih udruenih banaka, to znai da mu nije bilo teko
uticati na orijentaciju beogradske industrije i ostvarenje njemakih interesa u privredi Beograda i Jugoslavije.354 U ljeto 1940. godine, uz pomo
njemakog kapitala i na njegov podsticaj, u Beogradu je osnovano veliko
akcionarsko rudarsko-topioniko drutvo ,.Jugomontana" i jo neka preduzea,355 koja su u toku okupacije imala znatnog udjela u eksploataciji
privrednih bogatstava zemlje.
Privrednu politiku okupacione uprave u Beogradu necjelishodno
je odvajati od opte njemake politike potinjavanja svih privrednih
grana u okupiranoj Srbiji.35,i Zbog toga e u ovom poglavlju biti dotaknute samo neke, specifine beograidske manifestacije te politike, pri emu
treba imati u vidu da bi kompleksnija obrada ovog problema zahtijevala
poseban rad. Sutina te politike izraena je u Geringovim stavovima na
jednoj4konferenciji potinjenih mu predstavnika etverogodinjeg plana
u okupiranim zemljama: Izmeu ostalog on je rekao:
Hvala bogu, vi niste poslati tamo da radite za blagostanje potinjenog naroda, nego da oduzmete sve to je moguno od njih, da
bi nemaki narod mogao da ivi. To je ono to ja oekujem od
vaeg rada. Preterano interesovanje za strane narode mora da prestane, i to odmah i zauvek. Ja imam pred sobom izvetaje ta biste
vi imali da isporuite. To ne predstavlja nita kada se uzmu u obzir
vae teritorije. Savreno mi je svejedno ako vi s ovim u vezi kaete da e narodi pod vama umreti od gladi.. ,"357
353 2 Neuhausen, generalni konzul i general nacistikog motorizovanog
korpusa (JVationalsoziaUstiscfie Kraftfahrkorps). Do rata zvanino bio ef Njemakog
turistikog ureda (Deutsche Verfcehrsbureau) u Beogradu i rukovodilac Zagranine
organizacije NSDAP (Auslandsorganization
er Nationalsozialistischearbeitpartei)
za
Jugoslaviju. Okupacija nije promijenila njegovu funkciju i ve 13. aprila postavIjen je za generalnog opunomoenika za privredu Srbije.
354
AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-1311/914-15.
355
AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-1312/757-58.
356
Osnovni elementi te privredne politike u okupiranoj Jugoslaviji i posebno
u Srbiji izloeni su u lanku J. Marjanovia, Ekonomska politika nacistikih okupatora u Jugoslaviji 19411945, objavljen u Jugoslovenskom istorijskom asopisu
u Beogradu 1963, br. 4, str. 7396. Brojne aspekte ove politike, sa vie pojedinanih
detalja,357 tretira i ve citirana knjiga N. Zivkovia, Ratna teta.
Citirano prema navedenom lanku J. Marjanovia, JlC/1963, str. 78.
Mogue je da je Gering citiranu izjavu ponovio i u* obliku nekog raspisa, ali je

119

Postojanje Nojhauzenovog specijalnog taba i u predratnom periodu, njegovo poznavanje situacije, pozicije i veze koje je bio uspostavio
uslovljavali su odvajanje upravljanja privredom Srbije od redovne okupacione uprave. Prema njemakim formacijama Upravni tab Vojnoupravnog komandanta Srbije je trebalo da se sastoji iz dva odjeljenja,
o kojih je drugo bilo privredno. Zbog odvajanja ovog, privrednog odjeljenja, u posebno nadletvo Generalnog opunomoenika za privredu
u Srbiji" pod Nojhauzenovim rukovodstvom, krnji Upravni tab je esto
dolazio u konflikt sa Nojhauzenom i tuio se da nikada nije mogao postii planiranu efikasnost." 58
Naredba o formiranju Nadletva izdata je 13. aprila 1941. godine,
kada su Hitlerovim specijalnim nareenjem sva privredna pitanja na
Jugoistoku preputena Opunomoeniku njemakog etverogodinjeg plana,
maralu Rajha Geringu, kome je ustanova neposredno bila potinjena.
U pitanjima privrede Srbije ovom tabu bili su potinjeni i Vojnoprivredni tab Jugoistok (Wehrwirtschaftstab
Siidost), kao i Stab za vezu
naelnika pozadine Komande vazduhoplovstva (Verbindungsstelle
des
Generalluftzeugmeisters),
koji je takoe imao sjedite u Zemunu i bio
nadlean za eksploataciju vazduhoplovne industrije. Takoe m u je bila
pridata i Ispostava generalnog opunomoenika za angaovanje radne
snage (Generalbevallmachtigter
fur Arbeiteinsatz
Aussenstelle
Belgrad) o kojoj e biti jo rijei u okviru ovog poglavlja. Naelnik taba
Generalnog opunomoenika Noihauzena bio je dr Bergman
(Bergmann),
a njegov zamjenik Kejzer (Keyser).
Radi potpumjeg uvida u obim djelatnosti koja se odvijala
brojnog izvrnog aparata u preduzeima, niim okupacionim vojnoupravnim komandama i takozvanim centralama koje su formalno bile organi
privrednih ministarstava kolaboracionistike vlade Srbije dajemo strukturu ove okupacione uprave:
Naelnik taba (Chef des Stabes); Opta iprivredna pitanja (Allgemeine Wirtschaftsfrage);
Naredbe i rjeenja (Verordnungen
und Erlasse); Osnovna pitanja zanatske privrede i iskoriavanja sirovina (Grundsatzfragen der gewerblichen Wirtschaft und Rohstoffbewirschaftung);

Spoljna trgovina (Aussenhandel);

Formiranje cijena
(Preisbildung);
Tekstil, celuloza, papir, koa, minerali (Textillien, Zellstoff, Papier, Leder, Steine, Erden); Gvoe, obojeni metali, maine, vozila, hemijski
proizvodi, kauuk, sapun (Eisen, Metalle, Maschinen, Fahrzeuge,
Chem.
Erzeugnisse, Kautschuk, Seife); Poljoprivreda i ishrana
(Landwirtschaft
und Erndhrung); Sumarstvo i drvna industrija (Forst und
Holzwirtschaft);
Proizvodnja i prerada duhana (Tabackwirtschaft);
Rudna bogatstva
i rudarstvo (Bodenschatz
und Bergbau); Energetika
(Energiewirtschaft);
Gazdovanje i nabavka tekuim gorivom
(Minerali

manje vjerovatno da su navedne rijei bile upuene upravo Nojhauzenu. Ova Geringova izjava, citirana je na Nirnberkom procesu kao izjava sa jednog ireg
savjetovanja. Njena stilizacija, i u ovom obliku, potvruje da se odnosila na vie
lica, vie zemalja i vie naroda. Prijekor je sem toga potpuno u suprotnosti sa posebnim odnosima Gering Nojhauzen i naroito sa stvarnom Nojhauzenovom
djelatnou u Srbiji i Jugoslaviji. S obzirom na okolnosti u kojima je Nojhauzen
dao izjavu o tome, oito se radi o njegovom pokuaju odbrane za poinjene zloine pozivanjem
na strogost i izriitost nareenja po kojima je morao postupati.
358
Sumarni i z v j e t a j . . . , AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-264/196-420.

120

blbewirtschajtung); Saobraaj i trarasport (Verkehr und Transport);

Bankarstvo, krediti i osiguranje, raspodjela deviza i platni promet sa inostranstvom (Bank und Kreditwesen, Versicherungswesen, Devisenbewirtschajtung, Zahlungsverkehr mit dem Ausland); Upravljanje neprijateljskom imovinom, konfiskacija jevrejske imovine, privredna poravnanja sa Rajhom, doznake komesara (Treuhdder Behandlung von Feindvermogen, Entjudunaen, Wirtschajtverflachtungen
mit
dem Reich, Bestelung von Kommissaren); Vrbovanje radne snage, zapoljavanje, nagraivanje (Arbeiterwerbung, Arbeiteinsatz, Lohngestaltung); Privredno-politika istraivanja (Wirtschajtpolitsche Aujkldrung);
Komanda stana, telefonski saobraaj, vozni park, materijal (Hausverwaltung, Fernsprechverkehr, Fahrbereitschaft, Material); Blagajna
(Personalkasse, Nebenzahlstelle); Komesar srpske narodne banke (Serbische iVationalbank); Registratura (Registratur).359
Ustanova je u poetku bila smjetena u zgradi Komande vazduhoplovstva Kraljevine Jugoslavije u Zemunu, a poetkom 1943. godine
premjestila se u Beograd. Tu je za svoje potrebe angaovala nekoliko
zgrada bivih ministarstava Kraljevine Jugoslavije.
Iz strukture ustanove koja se vie puta mijenjala, (pa je ak jed.no
vrijeme 1943. godine bila ula u sastav Upravnog taba Srbije, na ijem
se elu za to vrijeme nalazio sam Nojhauzen), vidi se da je cjelokupan
privredni ivot, kako u Srbiji, tako i u Beogradu i Zemunu, direktno
zavisio od ove ustanove ije su uredbe i naredbe imale zakonodavnu snagu.
Pri Beogradskoj feldkomandanturi, pored redovnih upravnih inovnika, postavljeni su i opunomoenici Nojhauzenovog nadletva odgovorni za privredna pitanja. Djelimino preko njih, a djelimino neposredno ova je ustanova rukovodila beogradskom privredom.
Promet gotovim proizvodima Stab je kontrolisao preko sistema
centrala, koje su formalno pripadale ministarstvima kolaboracionistike
vlade. Nepotpun spisak tih centrala ukazuje da je tim putem bilo mogue
izvlaiti iz zemlje sve to je okupatoru bilo potrebno, poto su ove centrale kao nazvaniju funkciju imaje evidenciju i razrez proizvedene
robe: 1. Centrala za hemijske proizvode; 2. Centrala za gvoe i metale;
3. Centrala za drvo; 4. Centrala za ugalj; 5. Centrala za tekstil; 6. Centrala za kou; 7. Centrala za regulisanje prometa stokom za klanje;
8. Centrala za regulisanje prometa itaricama, stonom hranom, mahunastim i uljanim proizvodima; 9. Centrala za eer, melasu, pivo, piritus, kvasac i glicerin; 10. Centrala za stoku, meso, mleko i masnou;
11. Centrala za vino, voe i rakiju.380
Vojna privreda, fabrika hljeba Soko" u Beogradu, klanica ,,Predovi" u Zemunu, skladite pogonskog goriva Sel" na ukarici, Zavod
za izradu vojne opreme i odjee, fabrike koa, tekstila, eera, ulja u
Zemunu i Beogradu, te jo neka preduzea, bila su potinjena Vojnoprivrednom tabu za Jugoslaviju, koji je ubrzo preimenovan u Vojnoprivredni tab Srbije, a zatim u Vojnoprivredni tab Jugoistoka, to je
359 Telefonski imenik Beogradskog garnizona, AVII, NjA, k. 27, broj reg. 12/1.
8 prvih est centrala pripadale su Ministarstvu privrede, a ostalih pet
Ministarstvu poljoprivrede i ishrane. Slavica Timotijevi Organi kvislinke
uprave u Srbiji za vreme drugog svetskog rata, Arhivski pregled, Beograd 1967,
broj 12, strana 182188.

121

najbolje odgovaralo sadraju njegovog rada. 361 Vazduhoplovna industrija

i industrija motornih vozila, koje su uglavnom koncentrisane u Beogradu
i Zemunu, bile su potinjene Stabu za vezu naelnika pozadine Komande
vazduhoplovstva Treeg Rajha (Verbindungsstab
des
Generalluftzeugmeisters) takoe sa sjeditem u Zemunu.
Poslije predaje Zemuna na iskljuivu uuravu" takozvanoj Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj privreda Zemuna (i istonog Srema) ostala je,
kao to je reeno, u nadlenosti Generalnog opunomoenika za privredu
Srbije.
Preduzeima koja nisu spadala u vojnu privredu, a pripadala su
Jevrejima ili bila naputena ili se u njima nalazio savezniki kapital
upravljali su komesari koje je postavljao generalni opunomoenik za privredu, najee iz redova folksdojera ili ranijih trgovakih ili drugih
predstavnika njemakih firmi u Jugoslaviji. Takoe je vreno neposredno
upravljanje preduzeima iji je vlasnik bila Kraljevina Jugoslavija. Dok
su, na primjer, jugoslovenske dravne eljeznice podijeljene meu
dravama nasljednicama", njemaka okupaciona uprava je pod svojom
upravom zadrala Jugoslovensko rijeno brodarstvo sa zimovnikom i b r o dogradilitem na Beaniji 362 i Narodnu banku, odbivi energino italijanska traenja da i oni uestvuju u upravi (i likvidaciji) Narodnom
bankom. 363
Najvei broj beogradskih i zemunskih preduzea pripadao je vazduhoplovnoj industriji: ,.Zmaj", Ikarus", Teleoptik", Hispano-Suisz",
Mikron", Nestor", Signal", Rogoarski", Industrija motora Rakovica,
Albatros" i jo neka. Proizvodne zadatke ovih preduzea planirao je
Stab za vezu njemakog Ministarstva vazduhoplovstva u Zemunu na elu
sa ininjerom Dideriksom (Diderichs). Proizvodnju svih ovih preduzea
okupaciona uprava preorijentisala je za njemake potrebe, kao i veinu
ostalih preduzea, naroito onih koja su se mogla ukljuiti na bilo koji
nain u proizvodne planove etverogodinjeg plana.
Ve na samom poetku okupacije najznaajnija preduzea u Beogradu i unutranjosti zemlje dola su u vlasnitvo" njemakog dravnog" preduzea Herman Goring Werke" ija je filijala bila smjetena
u Pariskoj ulici br. 13 u Beogradu, i imala vlastite vojne formacije za
zatitu privrednih objekta (Werkschutz)
uglavnom formirane od folksdojera, a potom i drugih u prvom redu ruskih bjelogardijskih emigranata. Prema izvjetaju Asta Beograd od 14. maja 1941. godine, ono je ve
bilo preuzelo: Motornu industfiju AD Rakovica, Ikarus" AD Zemun, sva
dravna preduzea u Beogradu, Jasenica" AD iz Smedereva, Sartid"
AD iz Smedereva, Aluminijski kombinal u Lozovcu kod ibenika (direk361

AVII, NjA, Mikroteka, T-312, R-461/7856-57 i 7870-71.

* U proljee 1943. godine samo u ovom brodogradiHtu radilo je 552 radnika i 454 namjetenika. Njih 655 j e stanovalo u Beogradu, a 531 u Zemunu. U 1941.
godini brodogradilite je izvrilo 84 vee i 284 manje opravke na lepovima, tankerima i ukotvljenim brodovima. U 1942. godini te opravke su se poveale na 169
veih i 221 manju opravku na tegljaima i putnikim brodovima, kao i 188 veih
i 392 manje opravke na lepovima, tankerima i ukotvljenim brodovima, pri emu
su u vee opravke uraunate i generalne opravke brodskog korita, izmjene i reparatura maina i slino. AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-886/315-316.
363
AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-886/298-314 i R-1295/949-50.
s 2

122

cija u Beogradu).364 Prema drugim podacima ono je, takoe, postalo vlasnik
Arsenala u Kragujevcu, Rudarskog kombinata u Boru i drugih. Dr. Georg
Kisl u svojoj izjavi oznaava Nojhauzena i kao direktora Borskih rudnika,
to sve ukazuje na karakter odnosa i izvore moi pojedinih funkcionera
u njemakom okupacionom aparatu.
Samostalna njemaka poluvojna graevinsko-tehnika organizacija
koja je za raun njemakih oruanih snaga izvodila najkrupnije graevinske radove (izmeu ostalog most na Dunavu i jedan na Savi) i pod
svoje uzela najvei dio domae graevinske operative, imala je u Beogradu
u palati Albanija" Direkciju za itav Jugoistok.365
Okupaciona uprava je naroito strogim mjerama odravala privredni mir". Za trajkove u svim pogonima i preduzeima, koja su radila
neposredno ili posredno za okupatora, bile su predviene stroge kazne.
Pod ovo se mogao podvesti i obian nedolazak na posao. Pod udar ovih
mjera spadalo je i osoblje u saobraaju, potansko-telegrafsko-telefonskim
ustanovama, kao i svako naruavanje normalnog rada, odbijanje vrenja
slube ili neispunjenje proizvodnih zadataka.366
Izuzetan znaaj Beograda kao saobraajnog vora vidno se osjetio
na samom poetku okupacije, poto su razaranjem mostova na Savi i
Dunavu eljezniki i rijeni saobraaj bili na due vrijeme prekinuti,
a automobilski saobraaj se odvijao tekom mukom preko malobrojnih
skela, a onda i preko pontonskog mosta. Poslije izvrenih opravki postojeih mostova, radi poveanja propusne moi kod Beograda je preko Save
nareena izgradnja jo jednog eljeznikog mosta, a postavljena je i dizalica na savskom pristanitu. Dok je eljezniki most preko Save puten
u saobraaj 30. maja 1941. godine, panevaki most preko Dunava opravljen je vtek oktobra 1942. godine. U jesen 1941. godine zamijenjen je i
privremeni drumski most prema Zemunu stalnim.
Poslije razminiranja Save i Dunava u maju 1941. godine, vodeni
saobraaj, sem zimskih mjeseci, uglavnom se obavljao nesmetano do aprila
1944. godine, kada je ponovo zbog prisustva mina otean. Okupacione
vlasti zadrale su flotu Jugoslovenskog rijenog brodarstva pod svojom
neposrednom upravom. Ta flota je, sa brodovima pridruenog Srpskog
renog brodarstva, imala oko 250.000 tona nosivosti. Najveem broju tih
brodova bila je matina luka Beograd.
Obim mjesenog transporta kroz Srbiju, koji je u cjelini prolazio
kroz Beograd, bio je u poetku oko 1O0.00O tona, da bi u jesenjim mjesecima 1942. i 1943. godine dostigao blizu 400.000 tona. U ovom saobraaju
bilo je vie zastoja zbog sabotaa i diverzija, a ponovo je znatno smanjen
u vrijeme saveznikih bombardovanja u 1944. godini.367
Zapoljavanje radno sposobnog stanovnitva nije bila briga okupacione uprave sve dok sa poetkom ustanka nije to shvatila kao znaajan
razlog visokog stepena nezadovoljstva tom upravom i kao jedan od razloga
za brzo omasovljavanje partizanskih odreda. Tako opunomoenik njemakog Crvenog krsta za Srbiju konstatuje 11. septembra 1941. godine da
4 A V I I ,
365 A V I I ,
see A V I I ,
367
AVII,

NjA,
NjA,
NjA,
NjA,

M i k r o t e k a , T-77, R-1295/947-48.
k. 27, b r . reg. 18/5.
M i k r o t e k a , T-501, R-264/196-420.
M i k r o t e k a , T-501, R-264/196420,

123

u Beogradu ima desetine hiljada besposlenih, meu kojima i 8.000 studenata zbog neotvaranja Univerziteta.368
Nezaposlenih je bilo zaista jako mnogo. Ne postoje, meutim, podaci
o strukturi nezaposlenih, ali se iz dokumenata moe dobiti priblina slika.
U prvom redu tu je odreen broj nezaposlenih radnika od prije rata. Zbog
razaranja u aprilskom ratu, likvidacije mnogih preduzea, naroito malih
i znatno smanjenog kapaciteta nekih veih pogona usljed nedostatka sirovina, njihov broj je viestruko uvean. Na drugo mjesto dolaze inovnici
dravnog aparata, koji su posao izgubili zbog drastinog smanjenja i inae
glomaznog aparata ministarstava Kraljevine Jugoslavije ili su bili na
slubi u krajevima koji su pripali drugim okupacionim podrujima. Tu
treba ubrojiti znatan broj zarobljenika na odsustvu, bivih oficira, podoficira i vojnih inovnika Kraljevine Jugoslavije, andarma i policajaca koji
jo nisu bili ukljueni u nerazvijenom kolaboracionistikom aparatu. Novinari, glumci i drugi umjetnici, artisti, profesori visokih kola i mnogi
(oieni") srednjokolski profesori, kao i izvjestan broj uitelja dopunjavali su armiju nezaposlenih. Pored studenata, za koje se nije odravala
nastava na fakultetima, tu treba ubrojiti i novoprispjela godita koja nisu
pozivana na odsluenje vojnog roka niti su u pogoranoj privrednoj
situaciji mogla nai zaposlenje, i na kraju stalno rastui broj izbjeglica.
Ovakvo stanje okupacione vlasti upravo su i eljele. Armija nezaposlenih, bez anse da se zaposli u gradu, pruala je idealne uslove za
vrbovanje bagatelno jeftine radne snage za privredu Njemakog Rajha.
Svakodnevni transporti radnika za Njemaku,309 meutim, nisu
mogli bitno promijeniti situaciju. S jedne strane, nezaposleni su u velikom broju izbjegavali odlazak u Njemaku i rad za okupatora, a s druge
strane, traili su se radnici odreenih kvalifikacija. Ipak do kraja avgusta
1941. godine snanim psiholokim i politiokim pritiskom i pod pritiskom
bijede otilo je iz Srbije na rad u Njemaku 17.800 Ijudi i 4.8OO ena.370
Sa razbuktavanjem ustanka broj nezaposlenih se poeo dosta brzo smanjivati. Mnogi od njih nali su se u partizanskim odredima. Tek tada su
okupaciona uprava i kolaboracionistiki reim preuzeli izvjesne mjere
zapoljavanja, a racijama, represalijama i hapenjem saradnika NOP-a.
a esto i politiki nezainteresovanih graana kao taoca, te poveanjem
kolaboracionistikog aparata i mobilizacijom jednog dijela vojnih obveznika u kolaboracionistike formacije stvarana su slobodna mjesta.
Transporti onih koji su dobrovoljno odlazili na rad u Njemaku
poeli su da se proreuju jo u jesen 1941. godine, a u 1942. godini osjeala se i izvjesna nestaica radne snage. Njeni uzroci bili su razliiti,
a najvaniji od njih su poveane potrebe okupacione sile koja je zbog
naknadnih mobilizacija sve vie ostajala bez radne snage i pojaanog
izbjegavanja rada za okupatora, kako zbog razvoja NOP-a koji je otvorio
drugapije perspektive, tako i zbog sve vee nesigurnosti ivota na okupiranoj teritoriji. Zbog toga je uskoro zavedena radna obaveza prema
368
Deutsches Rotes Kreuz, Der Beauftragte in Serbien, An der Herrn Befehlshaber in Serbien. Betrefend: Unruhen in Serbien, Belgrad, den 11. Septembar 1941,
Gospodar Jevremova 33. AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-249/743-48.
369
Obavjetenja o polasku transporata za rad u Njemaku objavljena u
Vremenu" u periodu junseptembar 1941. godine.
370
AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-1298/512-21.

124

 svaki okrug u Srbiji bio obavezan da za rudnike u Srbiji i vea

njemaka gradilita obezbijedi svake godine odreeni kontigent radne
snage.
U ljeto 1942. godine Nedieva vlada je organizovala prve jedinice
Nacionalne slube rada za obnovu Srbije. Pripreme za formiranje radne
slube po ugledu na Njemaki Rajh vrene su jo od 1941. godine. Prvo
je 5. novembra 1941. godine donesena Uredba o osnivanju Nacionalne
slube rada za obnovu Srbije, a 14. decembra te godine i Uredba o obaveznom radu i ogranienju slobode uposlenja. Kako se ova sluba smatrala vojnom obavezom, u Beogradu je bila u nadlenosti Vojnog mobilizacijskog odsjeka Uprave grada Beograda, koji je vrio pozivanje obveznika. Najvaniji motiv za to bio je da se na neki nain studentska omladina, kojoj je onemogueno kolovanje, izoluje. Zbog otpora ekstremistikih elemenata iz redova SS-a i policije pripreme su, meutim, sporo
napredovale.371
U poetku se obaveza odnosila samo na nezaposlena lica odreenih
godita, a kasnije joj je dat status poasne slube. Obveznici su uniformisani, ali su to i dalje ostale vojniki organizovane radne jedinice. Sa
podruja Uprave grada Beograda obveznici su najee odlazili u Borski
rudnik i Kostolac. Odlazak svake smjene praen je zamanom propagandnom akcijom, ukljuujui i prijeme kod predsjednika Ministarskog
savjeta Milana Nedia. Samo u toku 1943. godine ovom obavezom bilo
je obuhvaeno 11.000 Beograana.372
O sve veoj nestaici radne snage i u Rajhu i na okupiranim teritorijama govori i injenica da je maja 1943. godine odobreno da se za
svaka dva radnika poslana na rad u Njemaku otpusti jedan zarobljenik
Kraljevske jugoslovenske vojske.373
Po kapitulaciji Italije 1943. godine u rejonu Beograda organizovan
je koncentracioni logor u kome su bili internirani zarobljeni italijanski
vojnici. Maja 1944. godine u njemu je bilo vie hiljada zarobljenika, pa
je nareeno da se 2.O0O poalje u rudnike hroma u Makedoniji, a 2.000
u njemake rudnike uglja.374
Od 1942. godine za radove u Njemakoj i Norvekoj poela je okupaciona uprava da koristi internirce iz koncentracionih logora. To nije
bio izraz bilo kakvog ublaavanja reima okupacije ili postupka prema
zarobljenim partizanima, odnosno uhapenim pripadnicima NOP-a, nego
kriza njemake privrede u koju je zapala sve veom mobilizacijom radnika na front. Poetkom 1943. godine sprovodi se totalna mobilizacija
u Treem Rajhu. Analogno tome ni nestaica radne snage u Beogradu
i Srbiji nije bila znak bilo kakvog prosperiteta privrede, nego prije svega
posljedica krize Njemakog Rajha, koja se drastino reflektovala na sva
njegova okupaciona podruja pa i ova u Jugoslaviji. Za Srbiju i Beograd,
izmeu ostalog, ona je bila izraena i u posljedicama Uredbe o uvoenju
ratnoprivrednih mjera Rajha na podruje Srbije od 26. marta 1943. godine.
371
AVII, NjA, Mikroteka,
372
J. Marjanovi, Beograd
573

T-501, R- 264/196-420.
. . . , str. 273.
Zapisnici sa sjednica u Ministarstvu inostranih poslova Treeg Rajha
od 18.374i 31. 5. 1943. godine. AVII, NjA, Mikroteka, T-50I, R-249/523-26 i 537-40.
AVII, NjA, Mikroteka, T-84, R-84/4105-06. .

Da bi se za njemaku privredu osigurali dovoljni kontigenti jeftine

radne snage, u Beogradu je sredinom 1941. godine uspostavljena Ispostava
Generalnog opunomoenika za angaovanje radne snage Treeg Rajha
(Generalbevollmachtigter jur der Arbeiteinsatz Aussenstelle Belgrad).
Potinjena Generalnom opunomoeniku za privredu Srbije, ona je pored
nekoliko upisnih mjesta (Werbstelle) u veim mjestima Srbije imala i
jedno u Beogradu.375

19. GLAVA
SOCIJALNE I ZDRAVSTVENE PRILIKE
Ve sama nezaposlenost, nestaica osnovnih artikala ishrane, odjee,
obue i ogrjeva, a zatim velika razaranja od bombardovanja i poremeaji
u snabdijevanju, naroito u zimskim miesecima, stvorili su mnogo socijalnih problema. Tome treba dodati izbjeglice, koje su sainjavale jednu
petinu stanovnitva Beograda i nezbrinute porodice ratnih zarobljenika,
ratnih invalida i onih koji su u ratu izgubili svoje hranioce.
Tereti ovih socijalnih davanja uglavnom su padali na beogradsku
optinu, poto karitativne organizacije, i ukoliko su postojale (kao Crveni
krst), nisu u uslovima okupacije mogle pruiti znaajniju pomo. Koliki
su ti tereti bili, vidjee se ako tome dodamo da je beogradska optina
moraia hraniti i sve zatvorenike i internirce u beogradskim kolaboracionistikim i okupacionim zatvorima i logorima na Banjici, Sajmitu i Zvezdari. Odsjek za socijalno staranje i socijalne ustanove optine Beograda
izdao je od poetka okupacije do 15. aprila 1942. godine 1,784.622 obroka
za zatvorenike Gestapoa, Uprave grada Beograda i koncentracione logore
na Banjici i Sajmitu.376 Beogradska optina morala je, sem kuhinja za
izbjeglice, da izdrava i zateene socijalne ustanove. Iako raznim nametima vie puta poveavan optinski budet, on nije u takvim uslovima
mogao podmiriti ni izdaieka rastue potrebe. Zbog toga su obroci i zatvorenicima i u ovim kuhinjama u kojima se pored izbjeglica djelimino
hranila i gradska sirotinja, bili vie nego mizerni i sastojali su se od
minimalnih koliina kukuruznog hljeba, repe, kupusa i rjee krompira.
U 1942. godini organizovana je Srpska zajednica rada sa zadatkom
da osigura socijalni mir u privrednom radu", kao organ Ministarstva
socijalne politike i narodnog zdravlja kolaboracionistike vlade. Ona je
pored poravnanja sporova iz radnog odnosa i penzijskog i socijalnog osiguranja vrila snabdijevanje radnika i namjetenika ivotnim namirnicanfa i imala zadatak (ali ga nije i ostvarivala) da gradi higijenske radnike stanove.377 nje je povremeno vreno prikupljanje dobrovoljnih priloga i za razne kategorije socijalno nezbrinutih lica.
375
376

126

AVII, NjA, k. 27, br. reg. 12/5.

J. Marjanovi, B e o g r a d . . . . str. 203.

O d 240.000 registrovanih izbjeglica u Srbiji, 378 u Beogradu se nastanila najmanje jedna etvrtina. 379 Beograd je bio najvee sabiralite u koje
su se slivale srpske izbjeglice sa ostatka njemakog te, maarskog, bugarskog i talijanskog okupacionog podruja. Zbog to^a je u Beogradu bio organizovan karantin u kome su izbjeglice izvjesno vrijeme zadravane. O njima se starao Komesarijat za izbjeglice kolaboracionistike vlade. Sa razbukitavanjem ustanka struktura izbjeglica u Beogradu se postepeno mijenjala,
tako da je znatno porastao broj izbjeglih saradnika okupatora sa privremeno osloboene teritorije. Pitanja izbjeglica i regulisanje njihovog poloaja bilo je u nadlenosti njemakog komesara za raseljavanje pri Upravnom tabu Vojnoupravnog komandanta Srbije i rjeavana su preko
Komesarijata za izbjeglice Nedieve vlade. Smjetaj i ishrana padala je
na teret optine. Djeca su jednim dijelom smjetena u dravne djeje
domove, a poznato je da je jedna grupa ove djece u organizaciji Meunarodnog Crvenog krsta boravila na oporavku u Svajcarskoj.
Zdravstvene prilike u okupiranom Beogradu bile su donekle zadovoljavajue. Briga o zdravlju stanovnitva bila je preputena u veoj mjeri
lokalnim organima. Izvjesni bolniki kapaciteti su rekvirirani za njemake
potrebe, izmeu ostalih i Gradska bolnica. Nestaica lijekova, veliki priliv
izbjeglica i slaba ishrana stanovnitva uticali su na zdravstvene prilike.
Zadovoljavajue stanje u Beogradu, uprkos ovolikim tekoama, bilo je
uslovljeno velikim bolnikim kapacitetima kojima je Beograd raspolagao
(samo Dravna bolnica i univerzitetske klinike raspolagale su sa 2.OOO
'kreveta), velikoj koncentraciji ljekara i ostalog sanitetskog osoblja u Beogradu, i naroito visokoj strunoj spremi sanitetskog osoblja, posebno
ljekara i najsavremenijom opremljenou bolnikih ustanova u gradu.
Zbog angaovanja velikog broja ljekara u Njemakoj, mobilizacije
sanitetskog osoblja za kolaboracionistike vojne jedinice i mobilizacije na
osnovu uredbi o radnoj obavezi ljekara i sanitetskog osoblja, ve od kraja
1942. godine poela se osjeati oskudica zdravstvene zatite stanovnitva.
Naroito u 1944. godini za vrijeme saveznikog bombardovanja nije bilo
mogue obezbijediti normalno lijeenje povrijeenih civilnih lica, tako
da su u bolnice prihvatani uglavnom nepokretni ranjenici.
Zbog obustave uvoza lijekova iz zemalja antihitlerovske koalicije i
velikog ogranienja uvoza iz neutrainih zemalja, uglavnom su se troile
zateene zalihe poto je proizvodnja u zemlji bila mala, a uvoz iz Njemake nedovoljan i optereen visokim porezom (za uu Srbiju iznosio je
150%). Lijekovi su nabavljani dijelom preko crne berze, a od izvjesnog
znaaja je bio i uvoz preko Meunarodnog crvenog krsta u Zenevi.
Interes okupacionih vlasti za suzbijanje zaraznih bolesti, koje su
pogaale i okupacione snage, bio je ogranien na mjere u cilju zatite tih
snaga. 380
377

Uredba o osnivanju Srpske zajednice rada, Slubene novine br. 15 iz

1942. godine.
378
AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-264/196-420.
7 u ljeto 1944. godine u Beogradu je bilo registrovano 54.000 izbjeglica.
J. iMar.janovi, Beograd .. ., str. 344.
380
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-264/196-420.

127

20. GLAVA
STANJE SKOLSTVA POD OKUPACIJOM
Neposredno pred rat u Beogradu je bilo 52 osnovne kole sa 24.000
aka, 23 gimnazije (i srednje kole) sa oko 19.000 aka, dok je na Beogradskom univerzitetu i drugim visokim kolama studiralo 12.000 studenata.381 U aprilskom bombardovanju Beograda potpuno su unitene
zgrada muke Uiteljske kole, Druge, etvrte, Seste, Osme i Devete
muke, te Cetvrte enske gimnazije i 7 osnovnih kola, mnoge kolske
ustanove su teko oteene, a veliki broj preostalih zaposjele su njemake
okupacione jedinice, tako da je nastava u svim kolama i na Univerzitetu
bila obustavljena.
Veina njemakih izvora govori o tome da okupaciona uprava u poetku nije bila naisto sa tim kakvu kulturnu politiku da vodi u Srbiji.
Izgleda da su u poetku preovlaivala miljenja koja su se oslanjala na
iskustva iz Poljske, a svodila su se na to da se ne obnavlja rad kola,
univerziteta i drugih kulturnih ustanova, da ne treba dozvoliti pokretanje
srpskih novina i sl.
Vojna uprava, na primjer, smatrala je da nije njen zadatak da se
aktivno mijea u srpsko kolstvo i da ga potpomae", to znai d.a bi u tom
sluaju u Srbiji mogle postojati samo privatne kole kojih do tada gotovo
nije ni bilo, ali i to pod uslovom da im rad odobri okupaciona uprava.
Okupaciona uprava se u stvari kolebala izmeu krajnjih zahtjeva
potpunog potinjavanja okupirane zemlje i potrebe da se u nedostatku
vlastitih snaga osloni i na izvjesne domae elemente. To je izazvalo potrebu i izvjesnog normalizovanja" prilika u zemlji i obnovu kulturnog
ivota zemlje makar i u ogranienim okvirima i u mjeri u kojoj je mogua
kontrola. Zbog toga, na primjer, u 1941. godini nije obnovljen rad Univerziteta, a rad srednjih kola je obnovljen u ogranienom obimu. Broj
gimnazija je trebalo smanjiti na polovinu. Okupacione vlasti su preduzele
obimne mjere za izmjenu nastavnog programa u koli s ciljem da se
komunizam savlada dravno-socijalistikom nastavom". Iz tako postavljenog cilja vidi se i zabrinutost okupacionih faktora to je i srednjokolska omladina bila uveliko progresivno nastrojena. To je, uostalom,
dolo do izraaja u njenom masovnom ueu u diverzijama u samom gradu
i kroz masovan odlazak u partizanske odrede ve na samom poetku
ustanka.
Preduzeto je vrlo temeljno ienje nastavnog osoblja od nepovjerljivih, naroito komunistikih elemenata". To ienje je vreno dijelom
i pod izgovorom strunog proiavanja. I uenici su bili podvrgnuti
temeljitom provjeravanju pouzdanosti i dostojnosti. Uenici komunisti
odvojeni su u prinudni internat u Smederevsku Palanku..." Uz uee
njemakih strunjaka, ve u junu 1941. godine, poelo je preispitivanje
svih udbenika i ono je vreno stalno i stalno produbljivano.382
381
382

128

Enciklopedija Jugoslavije, Leksikografski zavod Zagreb, sveska 1, str. 457.

Sumarni izvjeta] . . . . AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-264/196-420.

Veliki broj razorenih i oteenih kolskih zgrada u Beograu,

u situaciji kada je ve zbog same okupacije dolo do drastinog smanjenja
priliva uenika, u glavnom gradu nije predstavljalo vei problem. Mnogo
vei znaaj imalo je uzimanje preostalih zgrada za potrebe okupacionih
jedinica i ustanova. Zbog toga se nastava odravala u naputenim kafanama, bioskopima i ak u privatnim stanovima, ili je vie kola smjeteno
u istu zgradu i nastava se odvijala u vie smjena i djelimino ograniena
na nekoliko dana u nedelji.
Dio osnovnih i srednjih kola otvoren je ve u maju 1941. godine,
ali sve nisu mogle poeti s nastavom ni u novoj kolskoj godini 1. septembra 1941. godine. 383 U Beogradu je u toku okupacije radilo:
40 osnovnih kola, od ega 5 privatnih, sa 20.000 uenika;
23 srednje kole sa znatno manjim brojem uenika nego prije rata.
Nastava njemakog jezika uvedena je kao obavezan predmet u svim
kolama, a nastavnici njemakog jezika bili su poteeni otputanja. Nedostajui broj pripremao je n a kursevima Njemaki nauni institut u Beogradu.
Koristei izuzetno teku prehrambenu situaciju u Beogradu, prouzrokovanu suavanjem rejona sa kojega se Beograd do tada snabdijevao,
organizovane su kolske kuhinje ime se kod siromanijeg stanovnitva
eljelo stvoriti utisak socijalnih mjera. Uvedena je kolska radna sluba,
a Zavod za prinudno vaspitanje omladine u Smederevskoj Palanci, formiran u drugoj polovini 1942. godine, regrutovao je najvei broj svojih
tienika upravo meu beogradskom srednjokolskom omladinom s ciljem
da se izoluju svi napredno orijentisani uenici.
U Beogradu je postojala jedna njemaka i jedna njemako-srpska
osnovna kola sa ukupno 850 uenika, jedna njemaka graanska kola
sa 80 uenika i jedna etverorazredna realna gimnazija sa oko 120 uenika.
O ovim kolama se brinula Njemaka zajednica kola potinjena Opunomoeniku Ministarstva inostranih poslova Njemakog Rajha u Beogradu.
Od ostalih narodnosti u Beogradu imali su svoje kole jo samo
Rusi, 384 i to jednu osnovnu kolu sa 400 uenika i jednu realnu gimnaziju
sa 365 uenika.
U 1941. godini od visokih kola u Beogradu otvorene su samo Muzika
(sa srednjom muzikom kolom) i Umjetnika akademija sa ukupno oko
200 slualaca i 34 profesora, a obnovljen je i rad Kolarevog narodnog
univerziteta. Njegove prostorije su koritene za potrebe okupacionih trupa
i sveanosti kolaboracionistikog reima. Preovlaivala su popularna propagandna predavanja, njemaka klasina i srpska narodna muzika, a na
veernjim kursevima njemaki jezik. 385
Sa otvaranjem Univerziteta ilo je najtee. Stojei na stanovitu
da je Beogradski univerzitet oduvijek bio poprite komunistikih i slobodnozidarskih elemenata", i da se bez temeljne reforme i trajnog ienja nastave i nastavnog kadra nije moglo misliti na otpoinjanje ponovnog
rada", njemaka okupaciona uprava dugo je oklijevala s njegovim otva383
384

Isto.
Bjelogardijska emigracija, nastanjena u Jugoslaviji po okonanju graaiiskog rata u Sovjetskom Savezu. Okupacija zemlje zatekla je ovu emigraciju
najveim dijelom koncentrisanu u Beogradu.
385
AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-264/196-420. *

129

ranjem, iako su iz propagandnih razloga pripreme za to poele ve

u avgustu 1941. godine.
Meutim, ni sve okupacione ustanove, kako one u Beogradu, tako i
one u Berlinu, nisu bile saglasne u pogledu oportunosti otvaranja Ulniverziteta. Najenerginiji protivnik bio je komandant SS-a i policije u Srbiji,
SS-general August Majsner, kome je izgleda pitanje otvaranja Univerziteta sluilo i za razraunavanje sa njegovim rivalima u vrhovima njemake okupacione hijerarhije u Srbiji. I oni koji su zagovarali njegovo
otvaranje uslovljavali su ga reformom.
Osnovne intencije te reforme" nametnute Univerzitetu bile su: ukidanje njegove autonomije, ogranienje broja studenata na najmanju mjeru,
te rigorozno ienje nastavnog osoblja zbog ega su u poetku svi
profesori penzionisani, a njihovo pojedinano postavljanje trebalo je uslijediti tek nakon stroge provjere lojalnosti.386
Najznaajniju ulogu u tome imala je revolucionarna tradicija i
dotadanja antifaistika djelatnost beogradskih studenata i ostvareno
jedinstvo, koje je izraeno stvaranjem Ujedinjene studentske omladine
1938. godine. Kroz uee u podrci oslobodilakoj borbi naroda panije, u akciji solidarnosti sa ehoslovakom, irokoj aktivnosti protiv
uvlaenja zemlje u rat i za odbranu nacionalne nezavisnosti, ukljuujui
i stvaranje bataljona dobrovoljaca za tu svrhu (prvog u zemlji), kaljeni
su kadrovi za revoluciju i stvoreni uslovi koji bi na Univerzitetu omoguili odluan otpor okupatoru.387
Zbog toga je prva mjera okupacione uprave, donesena ve u maju
1941. godine, bila zabrana svih studentskih udruenja. Reformi" Univerziteta i okupatorovom nastojanju da uniti njegovu autonomiju pruio je Univerzitetski senat snaan otpor. Taj otpor i otpor nastavnog
osoblja i srpske naune javnosti skren je raznim, djelimino i drastinim mjerama, ali je on bitno poremetio planove okupatora, a naroito
domaih kolaboracionista da otvaranjem prethodno potinjenog Univerziteta afirmiu svoj reim.388
Uprkos otDoru Univerzitetskog senata, koji je bio protiv svake
reforme, a naroito protiv ukidanja autonomije Univerziteta, dvadesetprvog oktobra 1941. godine Nedieva vlada je objavila Osnovnu uredbu
o Univerzitetu, na osnovu koje Ministarstvo prosvete izdaje 16. februara
1942. godine Optu uredbu o Univerzitetu. Njom je obezbijeena puna
kontrola Univerziteta od strane ministra prosvjete, a time i od okupacione uprave. Poto je prethodno sve nastavno osoblje prevedeno u penziju, a u novembru 38 profesora jo i zatvoreno u koncentracionom lo^8 Isto.
387

Sto godina Filozofskog fakulteta, Beograd 1963, str. 111.

Na osnovu zapisnika sjednica Univerzitetskog senata iz 19411942. godine i fotokopija Himlerovih papira iz Kongresne biblioteke u Vaingtonu prof.
dr Jovan Marjanovi obradio je taj otpor u saoptenju Pokuaj otvaranja Beogradskog
univerziteta u jesen 1942. godine na simpozijumu povodom stogodinjice osloboenja
gradova Beograda, Sapca, Smedereva i Kladova, odranom 22. do 24. maja 1967.
godine u Beogradu. Kako materijali simpozijuma jo nisu objavljeni, ja sam se,
dozvolom autora, koristio rukopisom. Dopunska istraivanja pokazala su, meutim, da pitanje rada Beogradskog univerziteta za vrijeme okupacije time nije
bilo definitivno skinuto s dnevnog reda.
388

130

goru na Banjici, novog rektora, dekane i profesore, pa ak i asistente,

postavljao je ministar prosvjete poslije briljive provjere.389 Novi univerzitetski senat sa rektorom na elu bio je spreman da sprovede sve
intencije okupacione uprave.
Ni takav Univerzitet nije okupacionim faktorima pruao sasvim
dovoljnu garanciju, jer bi po njemu korist od okupljanja omladine i
njeno zapoljavanje na ovoj osnovi bila . . . daleko manje od tete koja
bi proizala od svesne inteligencije odgojene u radikalnom duhu".390
Sudei, meutim, po vremenu kada se Majsner o ovom pitanju
obratio za podrku Himleru, izgleda da mu je to vie sluilo za meusobni
obraun sa Turnerom, poto je nemogue da on o tako krupnim stvarima nije bio obavijeten i ranije. Naime, krajem oktobra kulminirala
je svaa ove dvojice rivala u okupiranoj Srbiji i ona je prvih dana novembra urodila smjenjivanjem i opozivom Turnera i Kisla iz Srbije.
Tome u prilog ide i injenica da je Univerzitet ipak kasnije otvoren.391
Do tog vremena na Univerzitetu su u svim ispitnim rokovima polagani ispiti na svih est fakulteta, ali u ogranienom obimu. Pravo polaganja ispita, prema naredbi Upravnog taba Vojnoupravnog komandanta
Srbije br. 1306/41, imali su studenti sa ovjerenih osam semestara (studenti njemakog jezika sa 6), a od decembra 1942. godine i studenti
sa 4 ovjerena semestra. Prema nekim podacima na ispite je izlazilo manje
od 1000 kandidata, a odbranjen je i izvjestan broj doktorskih dizertacija.
Jedan dio studenata, po odobrenju i djelimino sa stipendijama, nastavio je kolovanje na univerzitetima u Treem Rajhu.
U 1943. godini ponovo se postavilo pitanje otvaranja Univerziteta,
odnosno odravanje nastave. Nedievoj vladi to bi bio znaajan elemenat afirmacije. Zbog toga je to bila i jedna od nekoliko taaka razgovora Nedia sa Hitlerom, koji su bili planirani za poetak, odgoeni za
sredinu, a odrani krajem 1943. godine.392 Zbog nedostatka strunjaka,
u ljeto 1943. godine otpoela je na Medicinskom, Pravnom i Poljoprivrednom fakultetu nastava po skraenom programu za sluaoce ovih
fakulteta.393
Konano otvaranje Univerziteta izvreno je 10. januara 1944. godine, ali i tada bez Pravnog fakulteta. Zvanino odobrenje je izdao Vojnoupravni komandant Srbije u decembru 1943. godine, ali je to bilo
regulisano jo za vrijeme Nedieve posjete Hitleru. Tada je na Univerzitetu bilo upisano preko dvije i po hiljade starih studenata. Meutim,
za Nedievu vladu i okupacionu upravu bilo je suvie kasno. Otvaranje
Univerziteta moglo se shvatiti jedino kao pokuaj prikrivanja slabosti.
Upravo tako je ovo otvaranje i ocijenio Upravni tab Vojnoupravnog
komandanta Jugoistoka u svom zavrnom izvjetaju.394
J. Marjanovi, navedeno saoptenje, str. 68 rukopisa.
Isto, str. 10 rukopisa.
Sumarni i z v j e t a j . . . , AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-264/196-420.
AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-249/523-26 i 539-40.
Slubene novine, Beograd od 1U. 3. 1943. godine.
AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-264/196-^20.

131

21. GLAVA
KULTURNE PRILIKE I STANJE KULTURNIH USTANOVA
Napomenuli smo da se njemaka okupaciona uprava jo u junu
kolebala oko metoda koje treba primijeniti u kulturnoj politici u okupiranoj Srbiji. Komandant Propagandnog odreda za rbiju, kome su
bili podreeni svi organi javne rijei, u to vrijeme se ak pitao da li
treba uopte dozvoliti izdavanje knjiga i broura na srpskom jeziku. 395
Zbog toga je u prvim mjesecima bila posveena panja jedino
tampi i radiju.
Dotadanja poluslubena agencija Avala", vlasnitvo Udruenja
jugoslovenskih novinara, stavljena je pod komesarsku upravu, kao i samo
Udruenje i ve u maju je donesena odluka o njenoj likvidaciji. U njene
prostorije useljena je Njemaka novinska agencija DNB
(Deutsches
Nachrichten Bureau) i Transkontinentpress". Poslije izvrenog ienja,
Udruenje novinara je reorganizovano i preimenovano u Savez srpskih
novinara, a na mjesto Avale" formirana je nova novinska agencija
Rudnik". 396
Uz finansijsku pomo porodice Stojadinovi, u maju je pokrenut
i prvi dnevni list koji je u Beogradu izlazio pod okupacijom. Naime, dotadanji reimski list Vreme" preimenovan je u Novo vreme", koje je
u istom formatu poelo izlaziti 16. maja 1941. godine. Do 25. juna njegov
tira je sa 50.000 porastao na 80.000 i to je okupaciona uprava smatrala
kao zadovoljavajue. 397
Dvadesetog juna 1941. godine obustavljeno je izlaenje Optinskih novina", ije je izlaenje smatrano privremenim u nedostatku boljeg rjeenja. Ove novine su u toku svog kratkotrajnog izlaenja bile
objavile dva lanka, koje je njemaki oficir-cenzor bio zabranio, a pisci
lanaka, urednik i izdava bili su kanjeni. 398
Istog dana pokrenut je nedjeljni ilustrovani list Dom i svet", koji
je trebalo da propagandno utie na ene i omladinu, a objavljivao je i
nedjeljni radioprogram. 399
Neto kasnije, u julu mjesecu, pokrenut je veernji list Obnova",
za koji se u prvim njemakim ocjenama kae da je ideoloko-politiki
bezizraajan, 400 ali da u privrednom pogledu unekoliko popunjava nastalu prazninu. 401
395
Der Militarbefehlshaber Serbien, Propaganda-Abteilung S, Der Kommandeur, Belgrad, den 26. 6. 1941, Geheim, Lage- und Tatigkeitsbericht in der Zeit
vom 25. 5. bis 25 6. 1941. AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-983/2755-71.
396
Isto; Izvjetaj Benclera Ribentropu br. 173 od 14. 5. 1941. AVII, NjA,
Mikroteka, T-77, R-1314/1065-66.
397
Isto; Lage-und Tatigkeitsbericht in der Zeit vom 26. 6. bis 25. 7. 1941.
AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-983/2776-89.
398 izvjetaj Propagandnog odreda Srbije o radu za period 25. 5. do 25. 6. 1941.
godine,399 AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-983/2755-71.
Isto.
400
Kao vlasnik potpisivao se raniji vlasnik Politike" Vladislav Ribnikar
to je trebalo da odvrati panju okupacionih vlasti od njegove vile u kojoj se tih
dana nalazio Vrhovni komandant NOP odreda Jugoslavije Josip Broz Tito, J. Marjanovi, Beograd . . . , str. 72.
401
AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-983/2776-89.

132

Od ostalih listova koji su kasnije pokrenuti valja pomenuti jo list

Ljotievog Zbora" Naa borba", koji je kao i Novo vreme" i Obnova" izlazio do osloboenja Beograda; zatim nedeljni listovi: Srpski
narod" izlazio od 1942. do 1944. godine, Kolo" ilustrovan, izlazio od 1942. do 1944; Srpsko selo" list za poljoprivredu, izlazio od
1941. do 1944; polurnjesenici: Srpski radnik" glasnik Srpske zajednice
rada, izlazio od 1943. do 1944; Srpska scena" izlazio od 1941. do 1944;
Filmske novosti" izlazio od 1941. do 1944; mjesenik Zemlja i rad"
izlazio od 1942. do 1943. godine, te jo desetak drugih periodinih
publikacija.
Na njemakom jeziku u poetku je u Beogradu izlazio vojniki
list njemaeke 2. armije Der Zig" (Der Sieg" Pobjeda). Poslije njegovog prestanka, od 21. juna do 13. jula 1941. godine, Propagandni odred
Srbija" izdavao je, na zahtjev Vojnoupravnog komandanta Srbije, list
Belgrader nahrihten" (Belgrader Nachrichten" Beogradske vijesti).
Dva dana kasnije, 15. jula, poeo je u Beogradu izlaziti Donau cajtung"
(Donau Zeitung Podunavske novine), koji je do osloboenja ostao
glavni organ njemakih okupacionih vlasti i u kome su esto izlazili i
direktivni lanci.402
Pored jo nekoliko njemakih periodinih publikacija, u Beogradu
je u toku okupacije izlazio jo izvjestan broj listova i asopisa na ruskom, bugarskom i talijanskom jeziku, tako da se ukupan broj publikacija koje su u Beogradu izlazile due ili krae vremena od aprila 1941.
do oktobra 1944. godine cijeni na oko 55.403
Emisione stanice Radio-Beograda, srednjotalasna u Beogradu i kratkotajasna u Zemunu, bile su odmah na poetku otkupljene" za Njemaki
Rajh. Do juna mjeseca se radilo uglavnom o njemakim emisijama i
najvie su bile u pitanju muzike emisije. Tek kasnije, izgleda u julu,
poelo se sa redovnim emisijama na srpskohrvatskom jeziku. Zemunska
radio stanica sluila je za emisije u prekomorske zemlje i poela je sa
radom u julu mjesecu. Pripremane diverzije za unitenje Beogradske
radio stanice naalost nisu uspjele, ali je na dan donoenja odluke o
pokretanju ustanka 4. jula 1941. godine bio prekinut kabl prema odailjau u Makiu i ova stanica bila je u trajanju od dva sata obustavila
program. Pri povlaenju iz Beograda njemake jedinice su dijelom dsmontirale i odvukie ureaje obiju radio stanica, a ostatak i prostorije
demolirali i razorili.
Do poetka ustanka nije bio obnovljen ni pozorini ivot u Beogradu. Tek 11. jula 1941. godine predstavom Figarova enidba" otvoreno je Srpsko umetniko pozorite. Narodno pozorite je poelo rad
tek u septembru. Opera i balet su obnovili rad takoe u ljeto 1941. godine, ali su okupacione vlasti imale niz tekoa sa baletom. Poto se
u Beogradu, prema njemakoj evidenciji, nalazilo 120 glumaca sa podruja itave Jugoslavije, okupacione vlasti poele su razmiljati o formiranju putujuih pozorita. U toku godine obnovljena su neka i osno.

402
403

AVII, NjA, iMikroteka, T-77, R-983/2776-89.

Veljko Kupreanin, Kulturnoprosvetna polijika okupatora u Srbiji, u zborniku radova Naunog skupa Beograd u ratu i revoluciji 19411945", Istorijski
arhiv Beograd, Beograd 1971, str. 232233.

133

vana nova humoristika pozorita: Razbibriga", Acino veselo pozorite,

Centrala za humor" i Humoristi".
Sudei po onome kako su se stvari razvijale, oigledno je da je
okupacionu vlast na obnovu pozorinog i uopte kulturnog ivota u Beogradu vie potakao ustanak i propagandne potrebe borbe protiv njega,
nego briga za kulturne potrebe grada i teke socijalne prilike u redovima glumaea. Tek u decembru 1941. godine konstatuje se da je nezaposlenost glumaca i muziara likvidirana.
Jo tee socijalne prilike vladale su 1941. godine meu artistima.
Njemake okupacione vlasti sukobile su se sa pitanjem poloaja Roma
Cigana, s obzirom na injenicu da su ih naredbom vojnoupravnog
komandanta Srbije od 30. maja 1941. godine404 izjednaile sa Jevrejima,
naroito u zabavljakim ansamblima. U julu su bila otvorena dva kabarea: Ruski car" i Palas". Za svaki ansambl ili pojedinca bilo je potrebno
pribaviti posebnu dozvolu njemake Vojnoupravne komande za grad
Beograd.
U 1941. godini najureeniju i najveu dvoranu bioskopa Beograd"
zauzelo je za svoje potrebe pozorite njemake organizacije Snaga kroz
radost" (Kraft durch Freude") za koje se u julskom izvjetaju komandanta Propagandnog odreda Srbija" kae da se obrukalo jednom svojom
priredbom.
Slina situacija bila je i sa likovnim umjetnostima. Prvi angamani
bili su na organizaciji i pripremanju propagandnih izlobi, meu kojima
je najvie reklamirana antimasonska i antikomunistika izloba u jesen 1941. godine. Sredinom 1942. godine okupaciona uprava je odobrila
pripremanje i nekoliko likovnih izlobi, a tampana je, vjerovatno prije
rata pripremljena, publikacija Dvesto godina srpskog slikarstva".405
Ni do aprilskog rata 1941. godine u Beogradu nije postojala filmska
industrija i mogue je bilo govoriti samo o pojedinanim amaterskim
poduhvatima. Takav jedan amaterski film (Nevinost bez zatite") snimljen je i u toku okupacije, kada je reklamiran kao prvi srpski zvuni
film".
Znaajnije je, meutim, napomenuti da su sve bioskopske dvorane
i predstave bile neprekidno pod kontrolom okupacionih vlasti. U njima
su se redovno davali propagandni aktuelni Nedeljni pregledi" (Wochenschau) i njemaki filmovi uz poneki maarski ili italijanski. Tako su se
u julu 1941. godine u Beogradu prikazivala samo dva njemaka i jedan
maarski film.
Distributersko preduzee Avala-film" ukinuto je sa obrazloenjem
da je jevrejsko, a kako preostalo (navodno neuhodano) preduzee Tesla-film" nije moglo udovoljiti zahtjevima, krajem 1941. godine osnovana
je fijijala Ufa-filma", koja je u Beogradu zakupila i dvije dvorane
Beograd" i Urania" bioskope.406
Ukratko, kulturni ivot u gradu poeo se obnavljati tek kada je
u zemlji buknuo ustanak i kada je okupator osjetio neophodnost da se
u odravanju okupacione vlasti ire osloni na domae kolaboracioniste.
404

Verordnungsblatt Militarbefelshabers Serbiens Liet uredaba vojnoupravnog

komandanta Srbije, 31. V 1941. god.
405
Sumarni izvjetaj . . . , AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-264/196-420.
m A V I I , NjA, Mikroteka, T-77, R-983/2755-71, 2776-89 i 2875-82.

134

U stvari, okupacioni organi teili su samo fikciji njegove obnove. Zbog

toga je teite bilo na onim djelatnostima koje su predstavljale njegovu
spoljnu manifestaciju. Potrebe brojnih okupacionih trupa uslovile su
snaniji razvoj zabavljakih anrova i manifestacija (kabarei, humoristika pozorita, javne priredbe, artistiki programi, kue veselja" i sl.).
Za brojne okupacione i kolaboracionistike jedinice, koje su u njega
dolazile iz borbi sa jedinicama NOV i POJ na osvjeavanje, odnosno
odmor, popunu i reorganizaciju, Beograd je trebalo po zamisli okupatora da postane zabavljaki centar, gdje se ivi normalnim mirnodopskim" ivotom.
Potrebe ideoloke borbe protiv narodnooslobodilakog pokreta, a
onda i propovijedanja ideja nacizma, posebno prilagoenih za prilike
u Srbiji, nametali su reforma i reorganizacija kolstva i uopte prosvjetnih ustanova, preocjenjivanje udbenika i kulturnog blaga, te sve
iru primjenu medija masovne komunikacije. tampe, radija (posebno
ozvuavanjem prometnih ulica i trgova), organizovanje izlobi, bioskopskih predstava, zatim objavljivanjem letaka, plakata, zidnih novina itd.,
s ciljem psiholokog pritiska na stanovnitvo okupiranog grada. Pri svemu
tome budno se pazilo da sve ostane u obimu koji je bilo mogue kontrolisati
i sa odreenim propagandnim sadrajem koji je najee odreivao brojni
aparat okupacionog Propagandnog odreda Srbija".
Nezavidnom stanju kulture odgovaralo je i nezavidno stanje kulturnih ustanova u Beogradu.
Najtee je pogoena Narodna biblioteka. Osnovana 1832. godine,
Biblioteka je pred rat bila dostigla cifru od pola miliona svezaka i predstavljala je neprocjenjivu riznicu za prouavanje prolosti sprskog naroda i'Balkana uopte. Biblioteka je unitena prvog ratnog dana, 6. aprila,
u poaru izazvanom razornim i zapaljivim bombama njemakog vazduhoplovstva iako u njenoj blizini nije bilo ni najbeznaajnijeg vojnog
objekta. Nestale su zauvijek bogate zbirke rukopisnih knjiga, zbirke povelja, inkunabula, karata i crtea. Takoe su unitene kolekcije novina
i asopisa, od kojih su neke neobnovljive. Od 1.300 rukopisnih knjiga
i starih dokumenata spasene su samo tri. Poar je unitio i zbirku gotovo svih izdanja (preko 200 primjeraka) prvih srpskih tamparija, kao
i mnoge druge raritete.407
Biblioteka grada Beograda bila je pored Narodne biblioteke jedina
javna biblioteka u Beogradu u vrijeme izbijanja rata i imala je 30.000
knjiga. I ova biblioteka bila je istog dana oteena u poaru koji je
prouzrokovala njemaka zapaljiva bomba. U njenom sastavu nalazio se
u to vrijeme i Arhiv grada Beograda, koji je godinu dana ranije preuzeo i arhivu Zemunskog magistrata, kao i Muzej grada Beograda ija
je galerija slika sa 270 eksponata izgorela u istom poaru.408
Univerzitetska biblioteka, osnovana 1844. godine, bila je smjetena
u prvoj u Srbiji specijamo za biblioteku podignutoj zgradi. Biblioteka
je imala preko . svezaka. Za vrijeme okupacije nije radila i u
407

J. Marjanovi, Beograd . . . , str. 60.

Enciklopedija Jugoslavije, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1955,
sv. 1, str. 186 i 524; ev. 6. (Zagreb 1965).
408

135

njenim prostorijama djelimino je biia smjetena njemaka vojska. U tom

periodu iz nje je odneseno preko 2.000 knjiga i asopisa.409
Nisu bolje prole ni druge biblioteke pojedinih ustanova, ukljuujui i biblioteku Srpske akademije nauka. Naroito su stradale privatne
biblioteke i interne biblioteke pojedinih ustanova koje su bile podvrgnute ienju od komunistike", slobodnozidarske" i druge literature.
Kao i ostala jevrejska imovina, zaplijenjene su i sve biblioteke Jevreja
pojedinaca. Odredi Rozenbergovog taba opljakali su iz svih biblioteka
mnoge raritete ili znaajna djela.
Prema izvjetaju Upravnog taba Vojnoupravnog komandanta Jugoistoka, veina od 14 beogradskih muzeja bila je u aprilskom ratu
oteena. Njemaka uprava bila je najvie zainteresovana za Muzej kneza
Pavla, Muzej grada Beograda, Etnografski muzej i Preistorijsku zbirku
u Vini. Zbog toga su oni najprije ponovo otvoreni. Meutim, njihov rad
je bio vremenski ogranien. Muzej kneza Pavla bio je pristupaan za
publiku od 9. septembra 1941. do maja 1943. godine; Muzej grada Beograda do kraja 1943; Etnografski muzej i Zbirka u Vini do kraja proljea 1944. godine. Gotovo svi muzeji, meu kojima su jo bili otvoreni
i Vojni muzej i Lovaki muzej u Topideru, imali su na svojim eksponatima i njemake nazive, a objanjenja su davana i na njemakom
jeziku. To, kao i fotografisanje i popisivanje ve popisanih zbirki, govori
o razlozima interesovanja okupacionih vlasti za ovu oblast.
U okviru Upravnog taba Vojnoupravnog komandanta Srbije formiran je 3. jula 1941. godine referat za zatitu umjetnikih vrijednosti.
U njegovoj nadlenosti bili su, pored muzeja, galerija i svi ostali kulturnoistorijski spomenici. Njegov zadatak je, izmeu ostalog, bio da za
njemaku nauku" u to kraem vremenu obezbijedi potrebne podatke
i omogui eventualno kasnije istraivanje. Mjere zatite imale su za cilj
angaovanje strunjaka za njemake istraivake ciljeve. Odvlaenje
umjetnikih vrijednosti u Njemaku, posebno pokretnih eksponata, nije
bio zvanian zadatak ove organizacije. To je po pravilu spadalo u resor
specijalnog Rozenbergovog taba, ali se zna da su se time bavile i druge
ustanove i pojedinci.410
(Poseban interes njemaka okupaciona uprava ispoljila je za Kalemegdansku tvravu. Zbog toga su vrena hitna iskopavanja". Svi njeni
objekti bili su popisani i fotografisani. Okupaciona uprava, meutim,
nije se ustruavala da mnoge jo sauvane objekte u Donjem gradu rtvuje radi izgradnje eljeznike pruge. Na prostoru Donjeg (Vodenog)
grada bila je 1941. godine planirana izgradnja velikog sportskog stadiona, ali se od toga kasnije odustalo.411
U toku ratnih dejstava lake je oteen njemakim granatama Spomenik neznanom junaku na Avali, a njemaki vojnici odnijeli su izloi

410

Isto, sv. 1, str. 523.

Da bi se jasnije sagledali ciljevi ovako zamanog angaovanja okupacione
uprave na zatiti" istorijskih spomenika navodimo neke njene motive iz zavrnog izvjetaja. Tamo se kae da su mjere zatite i inventarisanja vrene u njemakom interesu i da je tim radom ispunjena praznina koja se u miru ne bi
nikada mogla popuniti poto je to bio u stanju da izvri samo rad kojim se
rukovodi iz jednog centra", te da su njemakoj nauci pruene nedostajue osnove
za kasnija planska istraivanja", AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-264/196-420.
411
Sumarni izvjetaj . . . , AVII, NjA, Mikroteka, T-77, R-264/196-420.

136

ena odlikovanja. Za vrijeme saveznikog bombardovanja 1944. godine

unitena je Galerija Joce Vujia iz Sente.412
Arhivske ustanove u Srbiji bile su u nadlenosti Opunomoenika
komesara za zatitu arhivske grae u okupiranim zemljama, koji je
istovremeno bio referent za zatitu" arhivske grae Vojnoupravnog
taba. Njegov zadatak bio je pronalaenje arhivske grae njemakog
porijekla, i njeno otpremanje u Rajh i omoguavanje da se nenjemaka
arhivska graa koristi za njemake potrebe. Poseban aparat za korienje vojne arhivske grae nalazio se pri Teritorijalnoj ispostavi Abvera
u Beogradu, a za arhivu Ministarstva spoljnih poslova posebna grupa
Kinsberg". Mimo ovih specijalizovanih aparata svaka pojedina sluba,
naroito sluba bezbjednosti (Gestapo i SD), Rozenbergov aparat, kao i
pojedine vojne komande, slale su arhivu svojim kanalima u Rajh. Za
itavo vrijeme okupacije vojna uprava nije uspjela da ustanovi o kojim
aktima se tu radi. Prva je u Beogradu radila do. decembra 1943. godine,
a Kinsbergova ekipa ubrzo poslije kapitulacije vratila se u Berlin sa
najznaajnijim aktima jugoslovenskog Ministarstva spoljnih poslova.413
Najvei broj arhivskih fondova otpremljen je u Be. Tako je iz
Srpske akademije nauka uzet Dubrovaki arhiv, iz Dravnog arhiva arhivska graa Bosne i Hercegovine iz perioda austrougarske okupacije,
arhivski fondovi Ministarstva vojske, Ministarstva spoljnih poslova, Ministarstva unutranjih poslova, arhivski fondovi Kraljevine Srbije iz prvog svjetskog rata i drugi. Ni poslije temeljitog pregleda i obrade Trei
Rajh nije bio voljan da ove arhivske fondove vrati Srpskoj kolaboracionistikoj vladi, iako mu je, naroito 1944. godine, bilo veoma stalo do
Nedieve afirmacije.
Planiranje, priprema i aktivnost na stvaranju centralnog arhiva
njemake nacioname grupe u podunavskom bazenu samo indirektno
potvruju irinu zasnovanosti planova o stvaranju podunavske njemake
pokrajine. U njenom okviru trebalo je da se nae, izmeu ostalih, i grada
Zemunskog magistrata.
Dravni arhiv (Srbije), koji je do 1941. godine bio smjeten u sadanjoj funkcionalnoj zgradi podignutoj desetak godina ranije, bio je
iseljen, a fondovi i zbirke rastureni u nekoliko drugih zgrada. Tako je
dio grae smjetene u zgradi Tehnikog fakulteta oteen bombardovanjem, a izvjestan dio grae propao je za vrijeme borbi za osloboenje
Beograda. Najveu tetu, meutim, nanijele su ekipe njemakih strunih arhivista, koje su u toku itave okupacije izdvajale arhivalije interesantne za Trei Rajh i odnosile ih uglavnom u Beki arhiv, odakle
je jedan dio te grae vraen poslije rata. Ista sudbina zadesila je i Ratni
arhiv koji je obraivala posebna grupa vojnih arhivista na elu s majorom Regenauerom. Ona je, meutim, bila neto efikasnija i zavrila je
planirane poslove do kraja 1943. godine.414 I njegovi fondovi su poslije
rata restituisani.
412
Enciklopedija Jugoslavije, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1958,
sveska 3 str 421
418
'suniarni izvjetaj . . . , AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-264/196-420.
414
Sumarni i z v j e t a j . . . , AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-264/196-420.

137

22. GLAVA
POVLASTEN POLOZAJ FOLKSDOJCERA I SARADNIKA
OKUPATORA
Po donoenju odluka o privremenom ureenju jugoistonog prostora, u junu 1941. godine izvrena je nova organizacija njemake narodne grupe u Jugoslaviji. Rasputena su stara oblasna rukovodstva
i organizacija je prilagoena podjeli Jugoslavije na okupaciona podruja.
Za Beograd, po odvajanju Paneva i Zemuna u poetku s neznatnim brojem pripadnika Njemake narodne grupe i manje kolonije u veim industrijskim mjestima Srbije, obrazovan je okrug Princ Eugen"
sa sjeditem u Beogradu. On se dijelio na dva odsjeka Beograd-grad'"
(Abschnitt Belgrad-Stadt) i Srbija".
Odsjek Beograd-grad obuhvatao je etiri mjesne grupe. Svaka od
njih dijelila se na manje organizacione jedinice kvartove Nachberaft
(Nachbarschaft susjedstvo), sa po 80100 porodica, i druine
Kameradaft (Kameradschaft) sa po 1015 porodica, ija je rejonizacija zavisila od grupisanja pripadnika njemake narodnosti po pojedinim
kvartovima.
Okruno rukovodstvo za Srbiju (Kreissleitung Prinz Eugen") bilo
je simjeteno u reprezentativnoj zgradi na trgu koji je u vrijeme okupacije nosio naziv Eugena Savojskog i imalo deset uprava: tabnu, administrativnu, za procjene, za propagandu i tampu, pravnu, za kulturu, za
narodno zdravlje, za socijalno staranje, za privredu i zanatstvo, kao i
vojni referat.
Organizacija se dijelila na: Doje manaft (Deutsche Manschaft
vojna organizacija mukih odraslih lanova), Doje jugen (Deutsche
Jugend omladinska organizacija) i Doje arbajtsdinst (Deutsche Arbeitsdienst njemaka radna sluba).415
U toku trogodinje okupacije broj pripadnika njemaoke narodne
grupe u Beogradu se udesetostruio i u 1944. godini iznosio je, prema
podacima Organizacionog odjeljenja okrune Upravne uprave, koja je
za svako lice vodila poseban karton, 25.300. Najvei broj se doselio
iz Banata, jedan dio je doao iz unutranjosti Srbije, a znatan broj
iz Srema.
Folksdojeri su u Beogradu bili angaovani u svim organima okupacione uprave kao tumai ili pomono osoblje, zatim u privrednim organizacijama kao povjerenici i u poluvojnim formacijama za zatitu
privrednih objekata, a od 1942. godine znatno masovnije i u njemakoj policiji. Veliki broj djevojaka iz Banata i Srema bio je angaovan
u svojstvu kunih pomonica kod inovnika okupacione uprave ili predstavnitava i filijala njemakih privrednih i drugih organizacija iz Rajha.
Dobar dio lanova njemake narodne grupe i nije bio njemake narodnosti, nego su u organizaciju primani na osnovu vrlo dalekih rodbinskih
veza ili ak samo na osnovu ideolokog stava ili znanja jezika.
414

138

Ch. Briicker, n. dj. str. 249, 251253 i 256.

U rukovodstvima organizacije ili njenih ogranaka bilo je angaovano vie hiljada folksdojera, od toga preko hiljadu ena. lanstvo je
bilo izloeno intenzivnoj propagandi. Nacistika ideologija usaivana je
svim sredstvima i na svim stepenima uzrasta. Privilegovan poloaj i obeanja jo unosnijih poloaja davali su podsticaj bezrezervnom angaovanju folksdojera u okupacionom aparatu, ali je bilo i asnih izuzetaka
koji su odbijali i nacistiku ideologiju i angaovanje u zloinima i izdaji
zemlje. Takvi su, n a primjer, bili Franc Giler, predratni fudbalski reprezentativac i drugi. 418 Njih je u Zemunu gdje je broj starosjedjelaca
pripadnika njemake narodnosti iznosio preko 8.000 bilo znatno vie.
Neki od njih su bili ili su postali lanovi K P J . Devald Toma, stariji i
mlai, braa Herman i Josef ener, Oto Burger, Franc Kana, Jozef
Lajbenpenger i jo neki. U njemakom naselju u Zemunu Francstal
radila je jo od prije rata i partijska elija. 417
Privilegovan materijalni poloaj lanova njemake narodne grupe
ogledao se i u tome to su ve dva dana poslije ulaska njemakih trupa
u Beograd stigli organi Uprave za socijalno staranje NSDAP (Sonderbeauftragter
des Voik$wohlfahrtamts),
koji su odmah organizovali besplatnu podjelu hrane, odjee, obue i drugih artikala, i to iz zaplijenjenih skladita. Ovaj vid davanja uskoro je zamijenjen suptilnijim i t r a j nijim rjeenjima. Za pripadnike njemake narodne grupe u Beogradu
je organizovano preko 30 posebnih, obilno snabdijevenih prodavnica, za
njih su otvorene posebne zdravstvene, kulturne i prosvjetne ustanove
sa izuzetno povoljnim uslovima rada, ali znaajniji oblici davanja bili
su isplata ratne tete, 418 na koju su, pored graana Njemakog Rajha,
imali pravo samo oni, zatim davanje na upravu ili vlasnitvo oduzetih
imanja, 4 zanatskih radnji, trgovina i fabrika, davanje u vlasnitvo besplatno ili uz simbolian otkup kua, stanova i namjetaja oduzetih od
Jevreja i politikih protivnika nacizma, a onda davanje monopola i zapoljavanje na unosna mjesta. U civilnim i vojnim preduzeima Beograda bilo je zaposleno blizu 2.5OO radnika i namjetenika, u ostalim slubama jo oko 4.200 pripadnika njemaoke narodne grupe. 419
Poloaj pripadnika njemake narodnosti u Zemunu uglavnom je
bio isti kao i u Beogradu, a mnogi od njih bili su zaposleni u aparatu
okupacione uprave u Beogradu ili beogradskoj privredi. Meutim, prvih
dana poslije okupacije njihov status bio je sliniji onome koji su p r i padnici njemake narodnosti imali u Banatu. Za razliku od Beograda
oni su u Zemunu bili nominalni nosioci vlasti bez obzira to njihov
broj nije iznosio ni treinu ukupnog stanovnitva. Pored jevrejskih p r i vrednih organizacija i preduzea, tamo su pod prinudnu upravu dola
i sva vea imanja, industrijska preduzea, novani zavodi, trgovine i zadruge koje su bile vlasnitvo Srba. 420
416
Boko . Stanii, Pria o Joi Gileru, Veernje novosti, Beograd, 1222.
8. 1969. godine.
417
Z. Atanackovi, Z e m u n . . . , str. 27, 61, 6465, 75, 80, 121, 201202, 223.
418
Njen smisao se ogleda i u injenicama da se isplaivala prema prijavama
i da je u Beogradu bilo vie prijava nego njemakih porodica. AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-264/196-420.
Ch. Brucker, n. dj str. 255262 i 272; AVII, NjA, Mikroteka, T-501,
R-264/196-420.
420
Z. Atanackovi, Z e m u n . . . . str. 5156.

139

Poslije predaje Zemuna u iskljuivu upravu" Nezavisne Drave

Hrvatske, 10. oktobra 1941. godine, pripadnici njemake narodne grupe
morali su dio komandnih pozicija u lokalnoj upravi prepustiti ustaama.
Premda su nametnutim ugovorima i zakonskim odredbama" pripadnici
njemake narodnosti i u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj bili privilegovani,
njihov poloaj u Zemunu bio je gotovo eksteritorijalan, to se ogledalo
i u tome da su bili nosioci svih vanijih funkcija, ukljuujui tu predsjednika zemunske optine, kotarskog predstojnika i velikog upana velike upe Vuka. Na toj osnovi i zbog otpora koji su domai Nijemci u
Zemunu pruali ispostavi organa vlasti Nezavisne Drave Hrvatske razvili su se izmeu njih i ustaa izvjestan antagonizam i znaajne suprotnosti. 421
Vojna organizacija Doje manaft" obuhvatala je sve pripadnike
rijemake narodnosti od 21 do 50 godina sposobne za vojnu slubu ukoliko njome nisu ve bili obuhvaeni. Ve u maju 1941. godine u Beogradu
je pod komandom Jozefa Marala (Joseph Sepp Marschall)
formiran
Odred Doje manaft J u g (Hauptabteilung
DM Sud) sa etiri bataljona,
odnosno odreda (Abteilung) i 1.800 ljudi. Ovdje su bili ukljueni i obveznici iz Zemuna. Obuka je trebalo da traje 10 mjeseci i odravana je
po nekoliko asova sedmino, a pripadnici Doje manafta vrili su
povremeno i na smjenu policijske dunosti, kao, na primjer, patroliranje, straarenje i slino ili su u tim poslovima ojaavali njemake policijske organe. 422
Poslije izdvajanja Zemuna, tamonja organizacija Doje manafta
ukljuena je u istono-sremski okrug, (Kreissleitung
Ostsvrrmien)
sa
sjeditem u Staroj Pazovi, a dio obveznika povezan je u Ajnsactafel
(Einsatzstaffel)
jedinice. 423 Mobilizacija pripadnika njemake narodnosti
u Beogradu za njemaku vojsku, tanije za 7. SS diviziju ,,Princ Eugen",
poela je 1. marta 1942. godine. Poto su se svi pripadnici Doje manafta
u Beogradu dobrovoljno javili u vojsku, to je dovelo do zastoja u radu
DM, ali je uskoro nareena njegova obnova. Od tada se njegova jaina
odravala na nekoliko stotina pripadnika, koji su sainjavali 6. bataljon
DM u okupiranoj Srbiji, poto je prvih 5 bilo u Banatu. Nezavisno od
toga pripadnici njemake narodnosti ukljuivani su takoe i u druge
jedinice Vermhata, a naroito SS-a i policije. 424
Saradnici okupatora, posebno pripadnici oruanih formacija ili n o sioci upravnih funkcija, uzimani su na posebno snabdjevanje, koje je
bilo redovniie i predstavljalo znaajan mamac za nezaposlene i one koji
su morali izdravati nezbrinute porodice. 425

421
422
423

2. Atanackovi, Zemun . . . , str. 5660.

Ch. Briicker, n. dj. str. 272276.
Vojna formacija Njemake narodne grupe u NDH, po organizaciji i statusu potpuno izjednaena sa SS-formacijama (Waffen-SS).
424
Ch. Bnicker, n. dj. str. 272276.
425
J. Marjanovi, Beograd . . . , str. 209.

140

Odmazda

okupatora

Krojaki radnik Jankovi Jovan,

17. avgusta 1941. godine

objeen

na

Terazijama

141

s
a

e
e

a
P,
3
o

PETI DIO

IZMJENE POD UTICAJEM USTANKA

23. GLAVA
i

NJEMAKE OCJENE STANJA NEPOSREDNO PRED USTANAK

Ustanak naroda Jugoslavije poremetio je planove njemakog okupatora o mirnoj eksploataciji prirodnih bogatstava nae zemlje, korienje
njenih saobraajnica za manevar jedinica Vermahta u njegovom prodiranju na Bliski istok, odnosno dranje njene teritorije manjim snagama
u cilju obezbjeenja desnog boka pri prodoru u prostranstva Sovjetskog
Saveza.
Kako je Hitler odluku o napadu na Sovjetski Savez donio jo 1940.
godine426 i kako su planovi o tome, a uveliko i pripreme, bili razraeni
jo prije napada na Jugoslaviju, sasvim je razumljivo da je u svim njegovim potezima u toku aprilskog rata i podjele Jugoslavije, pa i u organizaciji4 okupacione uprave u cjelini i posebno u Srbiji i Beogradu taj
faktor bio prisutan. Njemake vie komande, ukljuujui i one koje su
u Jugoslaviji vrile organizaciju okupacione uprave, bile su upoznate
sa postojanjem tog plana.
Sa injenicom da napad na SSSR neposredno predstoji, iz razloga
ideoloke pripreme mogli su biti upoznati i sami njemaki vojnici, to
bi se moglo zakljuiti, ako se podaci o tome da se na pojedinim tenkovima
koji su u junu kroz Beograd prolazili u pravcu sjevera moglo proitati
Nach Moskau", pokau tanim.427
Ovo znai da Trei Rajh nije mogao biti iznenaen odnosom naroda prema okupaciji ako mu se ukae i najminimalnija ansa na
osloboenje, a takvo angaovanje njemakih snaga na jednom drugom
frontu i stupanje Njemake u rat protiv jedne tako velike zemlje kao
to je SSSR, bez sumnje je bila takva ansa. On nije imao iluzija ni o
odnosu Komunistike partije Jugoslavije prema okupaciji, iako su one
imale osnova u dranju mnogih evropskih komunistikih partija prema
sovjetsko-njemakom paktu.
42 r j e r Fiihrer und Oberste Befehlshaber der Vermacht, OKW/FuSt. Abt.
L (Z), Nr. 33408/40. g. K. Cheis. F. H. Qu, den 18. 12. 40, Weisung Nr. 21. Fall
Barbarossa"; W. Hubatsch, Hitlers Weisungen fiir die Kriegfiihrung 19391945,
Bernard und Graefe, Frankfurt am Main 1962, str. 8488.
427
U vezi s tim u svojim sjeanjima Svetozar Vukmanovi Tempo tvrdi
da je bilo obavjetenja da su njemaki vojnici govorili Idemo na istok". Zivomit
Stankovi, Vrue leto 1941. godine, Komunist od 26." juna 1969. godine, str. 26.

145

Okupacione vlasti u Jugoslaviji bile su brojnim primjerima upozorene na djelatnost Komunistike partije oko koje su se okupljali i ostali
progresivni i patriotski elementi. Njima su dolazili do ruku proglasi
partijskih rukovodstava. Organi bezbijednosti registrovali su brojne sluajeve sabotane i diverzantske aktivnosti, nestajanja naoruanja i municije iz vojnih skladita. Okupatoru su padali u ruke pojedini komunisti i itavi komiteti. Zapaena je sve izrazitija graanska neposlunost
u smislu krenja okupacionih naredbi, izbjegavanja nametnutih obaveza i ak javnog izraavanja prezira prema okupatorskim oficirima i
vojnicima,428 a ni brojni sluajevi oruanog otpora nisu se mogli objasniti samo odbranom od okupatorskog i kolaboracionistikog, naroito ustakog terora u zemlji. Tako su 24. maja Beograani objavom okupacionih vlasti u Novom vremenu" upozoreni da se pripadnici Vermahta
sve ee ale kako im veliki dio stanovnitva ne ukazuje dunu panju i potovanje" i da u pjeakom saobraaju ne pokazuje nimalo sklonosti da se ukloni, nego esto na drzak nain prepreava put". Antiokupatorsko raspoloenje u Beogradu eruptivno je izbilo na vidjelo 22. juna
1941. godine i po miljenju upravnika grada Beograda D. Jovanovia
bilo je skoro isto onakvo kao 27. marta 1941". Gestapo je to ocijenio
konstatacijom da je stanovnitvo, naroito u Beogradu, daleko preko
polovine naklonjeno Sovjetima".429
Okupator se, dakle, nadao izbijanju ozbiljnijih nemira, ali je oekivao da e ih svesti i odravati na nivou sabotane i diverzantske aktivnosti. Zavjereniki krugovi" iz martovskih dana uglavnom su bili
u izbjeglitvu, van dohvata njemake policije. Izostanak gonjenja preostalih, po naem miljenju, moe se dovesti u vezu kako sa uspostavljanjem kontakata sa etnicima (Peanca i Mihajilovia), tako i sa pokuajima postizanja kompromisa s Velikom Britanijom nakon odustajanja
od plana Ze leve" (Seeloiue morski lav), pa se rad Komisije za
istraivanje odgovornosti stupanja, odnosno uvlaenja Jugoslavije u rat,
na ijem elu su se nalazili posebni opunomoenik Glavne uprave bezbjednosti Treeg Rajha dr Buse i Aimoviev zamjenik komesara unutranjih poslova bivi pukovnik Tanasije Dini, vie sveo na prikupljanje dokaza o eventualnoj odgovornosti SSSR-a za martovski pu. Operativna grupa njemake policije i slube bezbjednosti za Jugoslaviju
uglavnom je vrlo brzo pronala i pohapsila dostupne politike protivnike
Treeg Rajha sa specijalnog spiska, odnosno knjige potjernica Glavne
uprave bezbjednosti za Jugoslaviju. Izuzetak su bili, prije svega, funkcioneri Komunistike partije Jugoslavije, za koje u knjizi mahom nije
bilo potpunih generalija. ni podataka o mjestu stanovanja. 43 U kontaktu sa etnikim rukovodstvom okupator je bio upoznat da mu s te
strane ne prijeti ozbiljnija opasnost.
428
Upozorenje Okrune vojnoupravne komande Beograda od maja 1941.
Vidi faksimil na str. 145. Z b o r n i k . . . , tom 1 knjiga 2, dok. br. 90.
428
Bilten (u vezi s napadom na SSSR) br. 4, IV uprave RSHA od 25. III
1941. godine, AVII, Mikroteka, Vaington, T-175, R-233/1368-72.
430
Neki od njih, kao, na primjer, Josip Broz Tito, bili su navedeni i vie
puta, ali pod pseudonimima i bez stvarnih oznaka identiteta.

146

dse
Bevolkerung
Belgrads.

Seitens der deutschen VVehrmacht haufen sich

die Klagen, dass die Zi-
vilbevolkerung im Verkehr
mit deutschen Offizieren
und Soldaten, die ihnen
zukommende A c h t u n g
und Ehrerbietung nicht
e r w e i s t . Insbesondere .
zeigt sich immer mehr,
dass ein grosser Teil der Bevolkerung im Passantenverkehr k e i n e r 1 e i Anstalten macht auszu-
weichen, sondern oft in
frecher VVeise den Weg
versperrt.

Die Kreiskommandan- .
tur macht die Bevolke- rung darauf aufmerksam,
dass kunftighin g e g e n
Verstosse obiger Art mit
aller Strenge vorgegangen
wird.
Beterad, (m Mai 1941.

Kreiskommandantur
Faksimil

| 1941 r.

Upozorenja Krajskomandanture stanovnitvu Beograda,

u Novom vremenu" od 24. maja 1941. godine.

objavljenog

Komandant svih etnikih odreda vojvoda Kosta Milovanovi -

Peanac, od ranije povezan s njemakom obavjetajnom slubom, izdao
je, na primjer, i poznatu vidovdansku naredbu kojom je pod prijetnjom
smru zabranio svaku sabotau, diverziju ili svaki izgred protiv njemakih okupacionih snaga. Okupatpr je preko Aimovia i Dragog Jovanovia dobio precizna obavjetenja o razmjerama snage i sutinskim
zadacima ostataka vojske Kraljevine Jugoslavtje", odnosno grupice ofi147

cira Drae Mihailovia na Ravnoj Gori, koji su kao pripadnici vojnih

etnikih odreda osporavali potinjenost svih etnikih odreda Peanevom Gorskom tabu smatrajui ih civilnim" etnicima, shodno njihovom statusu do 6. aprila 1941. godine.
Organizacija KPJ u Beogradu, vidjeli smo, bila je do 6. aprila 1941.
godine vrlo brojna i veoma dobro organizovana. Aprilski rat je donio velik
odliv kadrova u unutranjost zemlje. Mjere koje je preduzeo novoformirani ratni Mesni komitet KPJ ubrzo su nadoknadile odlazak oko tri stotine
komunista iz Beograda. Partijska organizacija (sedam rejonskih komiteta
sa po 5 do 15 elija i ukupno oko 500 lanova KPJ i 1.500 lanova SKOJ-a)
uspjeno se prilagodila novostvorenoj situaciji. Grozniavo radei na podizanju morala, otvaranju perspektiva i vrenju priprema za otpor okupatoru, obezbjeivala je istovremeno povoljne uslove za rad ne samo
Pokrajinskom komitetu nego i Centralnom komitetu Partije ije je sjedite
u maju ovamo premjeteno iz Zagreba.
Okupacione vlasti ipak nisu uspjele da o tome stvore ni priblinu
sliku

24. GLAVA
NEUSPJEH MASOVNE RACIJE NA KOMUNISTE
Za udar protiv Komunistioke partije Jugoslavije, koja se u ilegalnim
uslovima u borbi protiv policijskog aparata Kraljevine Jugoslavije pokazala vrlo ilava, okupatorovoj policiji trebalo je prikupiti i upotpuniti
mahom rasturene policijske kartoteke i svoje evidencije dopuniti obnavljanjem policijskog aparata stare Jugoslavije.431 Uopte, morala je bolje
upoznati prilike u zemlji. To se uprkos razgranatim obavjetajnim mreama i takozvane totalne pijunae" za zavojevaa pokazalo kao veoma
teko. S druge strane, Treem Rajhu je taj udar trebalo sinhronizovati
sa dva sudbonosna poduhvata Internacionala" i Barbarosa", poslije
odlaganja zbog dvadesetsedmomartovskih dogaaja planiranih za 22. juni
1941. godine.
Opte je poznato da se pod ifrom plana Barbarosa" krio napad
na Sovjetski Savez, ali mnogo manje da je sa tim trebalo irom itave
porobljene Evrope istovremeno iz^vesti poduhvat pod ifrom Internacionala". U njegovom okviru trebalo je temeljito pripremanim jednovremenim prepadom, pod obrazloenjem da se vri likvidacija svjetske
komunistike revolucije,432 pohapsiti sve policiji poznate 'komuniste i
otpremiti ih u koncentracione logore. U sluaju Barbarosa" faktor iznenaenja je imao prvorazredan znaaj pa se preuranjenom masovnom
akcijom protiv komunista bilo koje okupirane zemlje nije smjeo kompromitovati poetak ove dvije sinhronizovane akcije. Stoga je Gestapo,
431
432

Vidi ire kod J. Marjanovia, B e o g r a d . . . , str. 96.

Direktiva IV uprave Glavne uprave bezbjednosti Treeg Rajha za suzbijanje komunistikog pokreta br. 1157/41 od 18. VI 1941. godine.

148

uz pomo Specijalne policije, preduzeo sve, ukljuujui pripremu spiskova

i koncentracionog logora, da na ifru iz Berlina Internacionala" pohapsi
beogradske komuniste. Na spiskovima panskih boraca i komunista nalo
se vie stotina imena. Znatan dio ve se tada nije nalazio u Beogradu,
a mnogi sa spiska, u stvari, i nisu bili lanovi Komunistike partije.
Okupatora je, meutim, iznenadila Komunistika partija Jugoslavije, i to ne samo po svojoj moralnoj snazi i utjecaju u narodu, nego i
brojnoj snazi. Prije svega iznenadio ga je obim izvrenih priprema za
ustanak priprema izvrenih upravo u periodu koji su neki u godinama
poslije rata uporno pokuavali predstaviti kao mirno proljee".
Milerova direktiva od 18. juna stigla je teleprinterom u Beograd
isti dan. Odrnah je odrana zavrna konferencija za pripremu preventivnog
hapenja komunista i uesnika panskog graanskog rata, tako da je sve
bilo spremno. Kada je iz Berlina 22. juna stiglo izvrno nareenje (pod
ifrom Internacionala") na osnovu koga su odmah dati konkretni zadaci,
Turnerov zahtjev Aimoviu glasi:
,,Na osnovu posljednjih ratnih dogaaja, molim da se odmah izvre,
prema ranijem sporazumu s vama, hapenja svih vodeih komunista
i da se naredi efu policije u Beogradu da jo noas izvri hapenje
njemu poznatih komunista grada Beograda. Ove osobe treba zatvoriti
u Adi Ciganliji. Doenije, treba kako ove, tako i ostale u zemlji uhapene zloinake elemente i komuniste sprovesti u koncentracioni
logor, koji vi prema nareenju ima da organizujete. Istovremeno
postarajte se da se jo tokom ove noi pohapse svi borci crvene
Spanije.
Sem toga, molim da sa( efu policije odmah naredi ovo:
1. Policija ima da uvede pootrenu ulinu slubu. Kao to je
ranije nareeno, ima se odmah organizovati i nona policijska sluba.
2. Sef policije treba da izda potrebna uputstva za naroito
uvanje javnih zgrada, mostova i ostalih vanih postrojenja.. ."433
Zahvaljujui uhodanoj i pod okupacijom znatno pootrenoj praksi
konspiracije i obezbjeenja, te konkretnom obavjetenju naelnika kartoteke specijalne policije Janka Jankovia, kojim drugovima prijeti opasnost hapenja, najvei broj komunista u Beogradu je izbjegao hapenje.
Tome, a ne zakanjenju nareenja za hapenje", ima se zahvaliti to je
gotovo stotinu beogradskih komunista sauvano od hapenja. Iz prethodnog izlaganja vidjeli smo da je akcija izvedena tano po planu, a spiskovi
za hapenje izraeni ranije. Racija je poela nou 23/24. juna434 i trajala
do kraja mjeseca.435 Hapenja su zajedniki izveli beogradski operativni
odred njemake policije i sluba bezbjednosti, Specijalna policija Uprave
grada Beograda i 20. grupa njemake tajne vojne policije uz pomo njemake vojne policije (feldandarmerija) i srpske" andarmerije, s tim
433

AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-249/751, objavljeno u Zborniku . .434

. , tom 1, knjiga 1, str. 341342.
Izvjetaj M. Aimovia Turneru od 1. jula 1941. godine, AVII, NjA, k. 19,
br.' reg. 37/1.
435 Nareenje za hapenje izdao je ef Upravnog taba Srbije, H. Turner
22. VI 1941. godine. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington,-T-501, R-249/751, objavljeno
u Z b o r n i k u . . . , tom 1, knj. 1, dok. 108.

149

to je i Specijalna policija morala odvojiti dio snaga za ekipe koje e

vriti hapenja u unutranjosti zemlje.
Prve noi, prema izvjetaju Gestapo-a, u Beogradu je uhapeno
49 komunista, a meu njima 11 potanskih i 2 policijska slubenika".43,i
Iako je u svom izvjetaju o akciji hapenja komunista i panskih
boraca od 1. jula 1941. godine morao konstatovati ,,da je dobra polovina
od celokupnog broja eksponiranih komunista" ve 27. juna pobjegla iz
Beograda i sklonila se u ume i sela, Milan Aimovi je uvjeravao Upravni
tab da je Komunistika partija ovim obezglavljena i da nije sposobna
za neku veu akciju.437
AJccijom hapenja bio je zadovoljan i ef Operativne grupe odreda
njemake policije i slube bezbjednosti dr. Fuks, naglasivi pri tom da ie
itavu akciju u Srbiji vodio Beogradski odred, koncentriui se na hapenje glavnih438 funkcionera i da je sadejstvo Specijalne policije i Tajne
vojne policije, odnosno Abvera, bilo izuzetno dobro i uspjeno".439
Istiui da je u akciji uhapeno ukupno 713 komunista meu kojima
znatan broj panskih boraca, Fuks precizira da je u Beogradu ukupno
uhapen 161 ovjek, i to: Beogradsko operativni odred njemake policije
i slube bezbjednosti 15, 20. grupa njemake tajne vojne policije 72 i
Specijalna policija Uprave grada Beograda 74.440
Ne prestajui da nemire pripisuje prije svega komunistima, uprkos
kategorikoj ocjeni Gestapo-a o naklonosti preko polovine beogradskog
stanovnitva Sovjetima (izreena na osnovu manifestovanog raspoloenja
22. juna) okupacione vlasti u Beogradu su zbog toga tokom jula znatan
broj diverzija pripisivale Jevrejima.441

25. GLAVA
POCETNA TAKTIKA SAVLADAVANJA USTANKA
Na savjetovanju najodgovornijih okupacionih ustanova i komandi,
odranom u Beogradu 22. juna 1941. godine, zakljueno je da se mora
raunati s komunistikim nemirima u Srbiji i dogovoreno je da se preduzmu mjere opreza. Za mir i bezbjednost u zemlji uinjene su odgovornim kolaboracionistike vlasti i u tu svrhu izdat je nov kontigent puaka,
438
Bilten (u vezi s napadom na SSSR) br. 4, IV uprave RSHA od 25. 6. 1941.
godine, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-175, R-233/1368-72.
487
Milo Krsti, Osvrt na politiku saradnika okupatora Milana Aimovia
i Nedia, Beograd u ratu i revoluciji 19411945, Istorijski arhiv Beograda,
Beograd 1971, str. 118.
438
Vjerovatno je mislio na pretpostavljene lanove Mjesnog i Pokrajinskog
komiteta KPJ za Beograd i Srbiju, poto je postojalo uvjerenje da Centralni komitet
KPJ u439to vrijeme djeluje iz Bugarske.
Ratni dnevnik vojnoupravnog komandanta Srbije, zabiljeke br. 41 od
3. jula 1941. godine; AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-245/117-234.
410
Ratni dnevnik vojnoupravnog komandanta Srbije, zabiljeka br. 41 od
3. jula4411941. godine, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-245/117-234.
Vidi izvjetaje objavijene u Zborniku dokumenata NOR-a, tom 1, knj. 1,
dok. 111, 113, 115 i 117, knj. 2, dok. 93, 97, 105 i 106.

150

od ega Upravi grada Beograda 300 puaka sa po 50 metaka. Pored

pomenute akcije hapenja, preduzet je nadzor nad mostovima, javnim
zgradama, bankama i vanijim postrojenjima, a u propagandne svrhe
nareeni su pokreti tenkovskih i motorizovanih jedinica. Uz to je u Beograd iz Soluna premjetena 1. eta 501. bataljona vojne policije i potinjena 599. oblasnoj vojnoupravnoj komandi. 44 "
Povoljna ocjena akcije hapenja komunista i panskih boraca
u Beogradu i spektakularni poetni uspjesi Vermahta na sovjetskom
ratitu omoguavali su organima okupacione uprave da se nadaju kako
e preduzetim mjerama situaciju u Beogradu i Srbiji odrati u rukama.
Nasuprot tome partijska rukovodstva i organizacija u Beogradu,
uprkos osjetnim gubicima pretrpljenim u raciji, ubrzali su zavrne p r i preme. U toku same racije 27. juna u Beogradu je obrazovan Glavni tab
NOP odreda Jugoslavije, a neposredno poslije nje 4. jula, odran je
sastanak Politbiroa CK K P J na kome je donesena odluka o poetku
oruane borbe, o ustanku.
Samo prekaljena, izvanredno moralno jaka i vrsta organizacija,
kakva je bila Komunistika partija Jugoslavije, mogla je samo u toku
15 dana u jednom gradu, gdje su obavljane pripreme ustanka za itavu
zemlju, podnijeti gubitak od bezmalo 200 aktivista. Naime, od poetka
operacije Internacionala" 22. juna do poetka ustanka naroda i narodnosti Srbije 7. jula 1941. godine u Beogradu je uhapeno bar 193 ovjeka
(161 od 2230. VI i 32 5. VII).
Policija nije mogla imati sigurnu evidenciju lanstva Partije, aH
je tu evidenciju ostvarivala na osnovu viegodinjeg registrovanja aktivnosti. Do stvarnih lanova K P J rijetko su dopirali i ona i Gestapo. Meutim i to su, bez sumnje, bili Komunistikoj partiji bliski ljudi, istaknutiji
lanovi SKOJ-a, kandidati K P J , panski borci koji nisu bili lanovi KPJ,
dakle. ipak aktivisti.
Odliv lanova K P J iz Beograda u ovom periodu u cilju priprema
ustanka bio je znatno vei od gubitka u raciji pa ipak je partijska organizacija Beograda nala dovoljno snage da svoje redove popunjava novim
lanovima. Istog dana kada je u Botievom sokaetu na Dedinju 4. jula
donesena odluka o poetku ustanka. i ona je krenula u akcije, koje su
se otada postepeno sve vie mnoile na ulicama Beograda, ne samo nou
nego i danju. Ljeto 1941. godine u Beogradu je s pravom nazvano vruim.
Beograd je u pogledu angaovanosti na poetku ustanka sluio kao primjer ostalim gradovima porobljene Jugoslavije i Evrope. Naime, 4. jula
1941. u 18 sati presjeen je kabl prema radio predajniku u Maikiu, ime
je vie od dva sata prekinuto emitovanje programa Radio Beograda, 443
to je vidno obiljeilo poetak tog vrueg ljeta u Beogradu. Ve sutradan
je u Beogradu izvreno prvo preventivno strijeljanje komunista. 444
Strijeljano je 13 funkcionera komunistikog pokreta zbog pripremanja
442
Ratni dnevnik vojnoupravnog komandanta Srbije, zabiljeka 22. juna 1941,
njegovo nareenje potinjenim vojnoupravnim komandama u vezi s tim. AVII,
NjA, Mikroteka, Vaington, '-501, R-245/117-234 i 494.
443 AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-425/3115.
445
To, meutim, nisu bila prva strijeljanja ni u Beogradu ni u Srbiji. Za
prva dva i po mjeseca okupacije u Srbiji je strijeljano vie etotina ljudi, meu
njima i neki komunisti.

151

akcija nasilja i sabotae"445 i po zavrenim pripremama otvoren je zloglasni koncentracioni logor Banjica". Poev od 7. jula na beogradskkn
ulicama stalno se izvode razne akcije, paljenje okupatorskih novina, paljenje kamiona i garaa, sjeenje kablova, atentati na pojedine okupatorske i kolaboracionistike funkcionere i tako dalje i tako dalje.446 Osmog
jula strijeljano je novih 10 komunista" i 3 Jevreja,447 a devetog je
Banjiki logor primio prve zatvorenike.
Okupacione vlasti su postepeno shvatale smisao prvih akcija koje
su se sve bre mnoile. Oekujui na osnovu uoenih nemira i brojnih
glasina da e ustanak poeti 14. jula 1941. godine, u Beogradu je 11. i
12. jula odrano drugo savjetovanje najodgovornijih okupacionih ustanova
(Komandni tab, Upravni tab, AST Beograd, Operativna grupa policije i slube bezbjednosti i dr.).
U toku i poslije savjetovanja poduzet je niz mjera, ali na njemu
se jo ne govori o ustanku. Hitno je pristupljeno naoruavanju kolaboracionistike andarmerije i u tu svrhu preko Feldkomandanture za Beograd izdato 500 puaka, a 23. jula jo 400 i 4 pukomitraljeza sa 1.200
ljemova i 100 runih bombi. Prispjeli 64. policijski bataljon iz Esena
(Essen) je motorizovan, a i njemakim komandama i ustanovama u Beogradu izdato je dopunsko pjeadijsko naoruanje.
Teite je jo uvijek bilo na upravnim mjerama. Tako je njemaki
vojnoupravni komandant Sreder izdao Naredbu o pootrenju kazni kojom
se za najsitnije prekraje predviala smrtna kazna. Uz to se ista kazna
mogla primijeniti i za pokuaj, kao i retroaktivno.
lan 1. te Naredbe glasi:
Smru ili robijom ne ispod 3 godine bie kanjen, ko namerno:
1) za rat vane zalihe ili postrojenja svake vrste, naroito plinska, vodena i elektrina postrojenja, brane, eljeznika, telegrafska,
telefonska i svetlosna postrojenja ukloni ili oteti;
2) pomae na zauzetoj teritoriji vojna lica koja nisu nemaka;
3) na tetu nemake vojne sile ili Rajha prenosi vesti licima ili
vlastima izvan zauzete teritorije;
4) prireuje protivnemake skupove ili na njima uestvuje;
5) u nameri da kodi interesima nemake vojne sile ili Rajha
obustavlja posao; odvraa radnike ili druge poziva da prestanu sa
radom ili da ga napuste".448
Ona pokazuje da je okupaciona uprava ve bila sasvim ozbiljno
shvatila manifestovano vrenje u zemlji, a to potvruje i govor preko
radija koji je 13. jula 1941. godine odrao predsjednik komesarske vlade
Miln Aimovi. Meutim, tek sa 23. julom moemo sa sigurnou rei
da je okupaciona uprava u Srbiji (i Beogradu) shvatila da se konano
445
Dnevni izvjetaj njemakog Komandanta Jugoistoka za 6. VII 1941, Zbornik . . . , tom I, knj. 1, dok. 110.
446
Ratni dnevnik vojnoupravnog komandanta Srbije i zabiljeke misli, AVII,
NjA, Mikroteka,
Vaington, T-501, R-245/117-234 i R-251/407-476.
447
Dnevni izvjetaj istog komandanta za 8. VII 1941, Z b o r n i k . . . , tom I,
knj. 1, dok. 111.
448
Objavljena u Obnovi" od 17. VII 1941, Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 2, dok. 94.

152

suoila sa oruanim ustankom". O tome svjedoi kako intonacija dotadanjih izvjetaja, meu kojima, na primjer, polumjeseni izvjeta]
vojnoupravnog komandanta Beograda Kajzenberga od 14. jula 1941. godine,449 tako i mjere koje se poev od ovog dana onasovnije primjeniuju.
Tih dana (22. i 23. VII 1941) u vezi s nastalom situacijom u Jugoslaviji u Beogradu je prvi put u inspekciji boravio general-feldmaral
List,450 komandant 12. armije i novonaimenovani Komandant oruanih
snaga na Jugoistoku (Wermachtsbefehelhaber Sudost) kome je u tom
svojstvu od juna 1941. godine, pored trupa vojnog obezbjeenja, bila
potinjena i njemaoka vojna uprava u Srbiji.451
iNa kraju trodnevne inspekcije raznih ustanova u Beogradu odrano
je 23. VII savjetovanje na kome je rezimirana cjelokupna situacija.
Uprkos kolebanju oko karaktera ustanka (sam List je, na primjer, insistirao na nacionalnom karakteru), prihvaena je ocjena Upravnog taba
da je otpoeo pravi komunistiki ustanak", jer ni okupaciona uprava,
a ni kolaboracionisti nisu mogli jo da prihvate injenicu da bi oruani
ustanak, kome se na elu nalazi Komunistika partija, mogao biti
narodnooslobodilaki.
Preuzimajui procjenu kolaboracionistike vlade, okupaciona uprava
cijeni da ukupan broj partizana, zajedno sa svim ilegalnim grupama,
iznosi 30.000 ljudi, ali s obzirom na njihovu nedovoljnu obuenost i pokazanu neefikasnost, ne preporuuje upotrebu njemakih trupa. Insistira
se na policijskim mjerama i jaanju srpske" andarmerije i kolaboracionistikog aparata uopte. Za razliku od ranijih pretpostavki, sada se
insistira na tome da se rukovodstvo ustanka nalazi u Crnoj Gori.452
Uprkos prisutnim sumnjama u odanost i korektnost kolaboracionistikog aparata i podrku ili bar uzdravanje etnika, List je uz to naredio
da se obustavi planirana akcija hapenja profesionalnih vojnika i nemirnih elemenata" i njihovog prebacivanja u zarobljenike logore.453
,Na osnovu ovih procjena izdato je i opte nareenje za obezbjeenje
od unutranjih nemira i pripremu za odbranu na teritoriji Srbije.454 Ono
je za obezbjeenje Beograda inilo odgovornim komandanta grada, koji
je sa komandantom Straarskog puka trebalo da razradi potrebne planove.
Sve raspoloive snage u Beogradu stavljaju se pod komandu Straarskog
puka im bude izdato nareenje za upotrebu trupa. U meuvremenu se
449
Kajzenbergov polumjeseni izvjetaj od 14. VII 1941, AVII, NjA, Mikroteka,
Vaington, T-501, R-245/575-76.
450 wiihelm List, Generalfeldmarschal, u Jugoslaviji bio u svojstvu komandanta 12. armije u aprilskom ratu, a od 9. juna 1941. u svojstvu komandanta Njemakih oruanih snaga na Balkanu (Wehrmachtsbefehlshaber Stidost). U jesen 1941.
zbog bolesti povuen u Njemaku, oakle se vie nije vratio. Za ratne zloine
poinjene za to vrijeme kao prvooptueni na procesu talacoubicama pred Petim
amerikim vo.inim sudom u Nirnbergu osuen je 19. februara 1948, na doivotnu
robiju. M, Zoler i K. Leszcynski, Fall 7, str. 176.
451
Der Fiihrer und Oberste Befehlshaber der Wehrmacht, Weisung No. 31,
F. H. Qu den 9. 6. 41, W. Hubatsch, Hitlersweisungen..., str. 122126.
452
Izvjetaj Upravnog taba o politikoj situaciji u Srbiji, od 23. VII 1941. god.
AVII, NjA,
Mikroteka, London, R-6/992-97.
" . ^53 Ratni dnevnik vojnoupravnog komandanta Srbije, zabiljeka za 23. juli
1941, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-251/407-476.
454
Nareenje Komandnog taba VUKS br. 77/4, od 27. VII 1941, o obezbjeenju od unutranjih nemira. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-245/584-87.

153

insistiralo na policijskim mjerama, kontroli stanovnitva i obaveznom

prijavljivanju boravka. U tom okviru u Beogradu je poev od kraja jula
izvedeno vie policijskih racija. One su sprovoene uglavnom nou i obuhvatale su znatne dijelove grada, a ponekad i itav jedan kvart. Zahtijevale su angaovanje velikih snaga, esto i vie od bataljona. Obino bi
njemaka vojna policija ili policija poretka obrazovala spoljni obru
u cilju izolacije odreenog kvarta, kao poseban udarni odred za sluaj
pruanja oruanog otpora, dok bi pretres stanova i zgrada vrile ekipe
Specijalne policije UGB i Operativnog odreda Sipo i SD.
P r v a takva racija izvedena je 30. jula u Osmom kvartu pod Krausovim rukovodstvom, u toku koje je uhapeno oko 100 ljudi. 455
Okupaciona uprava je svoj optimizam zasnivala i na procjeni ukupnog broja aktivista KPJ, svega 600 do 800 u itavoj Srbiji, 450 to u odnosu
na 412 strijeljanih od 22. juna i ne bi bilo mnogo, smatrajui da nema
osnova za zabrinutost od veih akcija sve dok etnici ne ponu da sarauju s komunistima, pa se i poetkom avgusta insistiralo na policijskim
akcijama, tek sada rezerviui mogunost intervencije veim krupnim
snagama protiv banditskih centara". 457
Tako se za poetak ograniilo na razrjeavanje situacije, traenje
saveznika, mjere da se za poetak ojaaju njemake i kolaboracionistike
policijske snage; da se intenzivira antikomunistika propaganda; da se
ponovo, pod prijetnjom smrtne kazne, naredi predaja oruja, odnosno
ponovi akcija sakupljanja oruja od naroda. 458
Meutim, ve 10. avgusta komandant Jugoistoka izvjetava svoju
Vrhovnu komandu da se sprema planska upotreba trupa i da su one ve
vie puta bile upotrijebljene. 459 Sesnaestog avgusta u izvjetaju o politikoj situaciji u Srbiji njemaka Komanda Jugoistoka nadala se da e se
nemiri" lokalizovati, ali sada planskom upotrebom svih raspoloivih
trupa, policije, SS-a i srpskom" policijom, obrazovanjem motorizovanih
potjernih odreda (upotrijebljeni su i avioni), te propagandom, oznaavajui akcije kao gotovo iskljuivo djelo komunista". 400 Zbog toga je
u avgustu teite bilo na politikim i policijskim mjerama, ukljuujui
formiranje daljih koncentracionih logora, javno izvrenje smrtnih kazni, 401
za to je dobijeno specijalno odobrenje njemake Vrhovne komande oruanih snaga, koje zbog stepena izraenog cinizma u potcjenjivanju i poniavanju drugih naroda donosimo u originalu:
455

AVII, NjA, 'Mikroteka, Vaington, T-501, R-245/644.

456 p r V obitni tekst wahrscheinlich insgesamt in Serbien um 6-800 Mann"
u originalu je precrtan i istom mainom dodato: nicht sehr zahlreich". U odnosu
na taj procijenjeni broj strijeljanje 412 komunistickih funkcionera" od 22. 6. 1941.
njemaki komandanti mogli su s pravom smatrati velikim uspjehom.
457
Telegrafski izvjetaj Operativnog odjeljenja Komandnog taba Vojnoupravnog komandanta Srbije, Obavjetajnom odjeljenju Komande 12. armije br. 238 od
2. 8. 1941. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-249/743-48.
458
Zbornik . . . tom I, knjiga 4, str. 267270: J. Marjanovi, Beograd . . . ,
str. 116.
459
Dnevni izvjetaj od 10. o. 1941. Z b o r n i k . . . , tom I, knjiga 1, str. 363.
m
Jutarnji izvietaj od 16. 8 1941, Z b o r n i k . . . , tom 1, knjiga 1, str. 366.
481
Tako je u nedelju 17. 3. 1941. godine na Terazijama objeeno 5 aktivista
NOP-a i ostavljeno da vise itav dan. Saoptenje agencije DNB, Z b o r n i k . . . , tom 1,
knj. 2, str. 327.

154

,,OKW halt erforderlich, Todesurteile in Sabotagefallen durch den

Strang zu volls'trecken und auch alle sonstigen, den Gebrauchen der
Landeseinwohner entsprechen den Mittel zur Abschreckung auszuwenden".462 (Njemaka Vrhovna komanda smatra neophodnim da se
u sluajevima sabotaa primjenjuje smrtna kazna vjeanjem, kao i
sva ostala sredstva koja odgovaraju obiajima domaeg stanovnitva).
Objavljujui da je u Beogradu 28. jula 1941. godine strijeljano 122
Jevreja i komunista, njemaka agencija DNB je saoptila i o ponovnom
ogranienju kretanja produavanjem policijskog asa.463
Suprotno 50. lanu Hake konvencije od 1907. godine Vojnoupravni
komandant Srbije naredio je 30. jula da Beograd plati 10 miliona dinara
(5OO.OOO rajhsmaraka) kao odmazdu za teroristika djela izvrena posljednjih dana. Plaeni iznos bie upotrijebljen za spreavanje komunistike
djelatnosti".464
Na dan javnog vjeanja rodoljuba na Terazijama 17. avgusta 1941.
godine Vojnoupravni komandant je izdao naredbu da Beograani sami
uvaju okupatorske telefonske vodove po gradu, inei ih kolektivno
odgovornim za eventualne nove diverzije. Istovremeno je izdao nalog da
se za uhvaenog ili ubijenog komunistu raspie ucjena od . dinara,
a za njihovog vou od 5.OOO dinara.465 Da bi napravili to potpuniji utisak
o bezizglednosti bilo kakvog otpora njemakoj sili, istog dana na tada
praznom prostoru iza Tehnikog fakulteta odran je veliki miting vojnih
i poluvojnih formacija njemake narodne manjine iz Beograda i Zemuna
u okviru proslave 224-te godinjice ulaska Princa Eugena Savojskog
u Beograd.466 Raspoloenje naroda izazvano talasom represalija izrazio je
anonimni graanin Beograda koji je istog dana kada su rodoljubi na
Terazijama objeeni uputio Vojnoupravnom komandantu Srbije generalu
Danklmanu prijetee pismo. Revoltirani graanin je u pismu izrazio nadu
da e i Dankelmana, u drutvu Nedia i Ljotia, vidjeti kako isto 'na
Terazijama visi".467
Uporedo sa sve otrijim policijskim mjerama voena je bjesomuna
propaganda usmjerena protiv komunista i Sovjetskog Saveza s ciljem
unoenja razdora i diferencijacije u narodnooslobodilaki pokret i narod.
Pootreni kurs protiv Jevreja, sa kojima su izjednaeni i Cigani, trebalo
je da pribavi podrku ovinistikog dijela buroazije. Tome je trebalo
da poslue i parole o spasavanju srpstva zajedno sa povremenim napadima i na ustae.468
462
Telegram oficira Abvera 12. armije Vojnoupravnom komandantu Srbije
br. 5876 od 29. 7. 1941, AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-249/754, Z b o r n i k . . . , tom 1,
knjiga 1, str. 352.
483
Saoptenje Dojesnahrihten biroa (DNB) od 28. jula 1941. godine, Zbornik . . .484
, tom 1, knjiga 2, str. 318.
Saoptenje DNB, od 30. jula 1941. godine, Z b o r n i k . . . , tom 1, knjiga 2,
str. 319320.
465
Z b o r n i k . . . , tom 1, knjiga 2, str. 307; AVII, NjA, Mikroteka, Vaington,
T-312, R-425/3081-82.
466
Novo vreme" 18. i 19. avgusta 1941. godine.
467
Emilija Bader, Politika" od 24. VIII 1975, str. 15, IAB, UGB, SP-III-48,
k.' 157/15.
468
Z b o r n i k . . . , tom 1, knjiga 1, dokumenti: 111, 113, 115, 117, 120, 212 i 246;
knjiga 2, dokumenti: 106, 105 i 121; Ustovi Novo Y r e m e ' : i drugi iz tog perioda
puni su antisemitskih lanaka.

155

Takva ocjena situacije, zasjenjena uspjesima na Istoku (stotu oruanu akciju okupaciona uprava u Srbiji registrovala je tek oko 20. avgusta) nalagala je njemakom komandantu Jugoistoka da se zadovolji
snagama koje su mu stajale na raspolaganju, uz neznatno pojaanje u
prvom redu u vozilima, naoruanju i opremi jedinica u Srbiji.469 To je,
takoe, razlog to tri njemake divizije, koje su se u prvoj polovini jula
jo nalazile u Srbiji, nisu ni zadravane na Balkanu.
Na politikom planu intenzivno se radilo na zamjeni Aimovievog savjeta komesara jednom autoritativnijom gamiturom koja bi, u
cilju guenja ustanka, pored ostalog imala i privid autonomije i nacionalne koncentracije (naravno graanske). Inicijativu za to formalno je
dao predsjednik Aimovi.
Poetkom avgusta bivi ministar dr Lazica Markovi (RS) i dr Kosta
Kumanudi (JNS), pod pokroviteljstvom i po zahtjevu okupacionih vlasti,
odrali su konferenciju istaknutih graanskih politiara u Beogradu, koja
je donijela odluku da se uputi Apel srpskom narodu". To je bio izraziti
antikomunistiki pamflet sa ciljem da se na toj platformi okupe sve graanske snage u borbi protiv NOP-a; a za obezbjeenje reda i mira" u okupiranoj Srbiji.
Apel je potpisao izvjestan broj bivih ministara, senatora i poslanika. Pod policij9kim pritiskom svoj potpis je stavio i izvjestan broj
kulturnih i javnih radnika, za to je utroeno deset dana. Dvanaestog
avgusta odran je zavrni skup i Apel" je sutradan objavljen u Novom
vremenu".470
Meu 413 potpisnika (a objavljen je nastavak spiska) najznaajniji su, pored organizatora L. Markovia i K. Kumanudija, bivi ministri
Cincar-Markovi (JRZ), Velizar Jankovi (JNS), Svetozar Popovi (JNS),
Vasa Jovanovi (RS), ura Jankovi , Milan Aimovi (JRZ), Voja orevi, ura Kotur (JNS), Ilija Mihailovi, lan Glavnog odbora JNS,
Dimitrije Ljoti, voa Zbora" i dr.471
Apel je izmeu ostalog bio i platforma za formiranje vlade nacionalne koncentracije bez obzira to se u toku njegove pripreme nije o
tome govorilo. Konsultacije oko formiranja te nove vlade, nazvane ,,vla~
dom narodnog spasa", obavljene su u drugoj polovini avgusta.
Iako su bili kandidovani i D. Ljoti, koji je odbio, i Danilo Kalafatovi, koga je predloio Aleksandar Cincar-Markovi, konaan izbor
je pao na armijskog generala Milana Nedia, biveg ministra vojske
i mornarice, kao navodno vanstranaku linost.472
U okviru ovog okupljanja nacionalnih snaga" od 24. do 27. jula
na Bukulji je odran zbor etnikih vojvoda, koji je podrao Nedievu
kandidaturu, pa je komandant svih etnikih odreda" Kosta Milova469

Rokovni izvjetaj za 21. 8. 1941. Z b o r n i k . . . , tom 1, knjiga 1, str. 374376.

Objavljen paslije zavrnog skupa u Beogradu 12. avgusta 1941. godine sa
imenima 413 potpisnika u dnevniku. Novo vreme" od 13. 8. 1941. str. 1 i 3.
471
Mr. Milica Bodrui, Prilog izuavanju delatnosti graanskih politiara
u Beogradu 19411945. godine, saoptenje na Simpozijumu Tri decenije revolucionarnih zbivanja u Beogradu 19201950" odranom u Beogradu.
472
Isto.
470

156

novi Peanac potpisao sporazum o otvorenoj saradnji sa okupatorom

i etnike ukljuio u planiranu Nedievu srpsku oruanu silu".473
Tako je 29. avgusta 1941. godine obrazovana vlada Milana . Nedia, u kojoj je pored njega bilo jo 12 ministara: Milan Aimovi, ministar unutranjih poslova; in. Ognjen Kuzmanovi, ministar graevina;
Josif Kosti. zast. ministra saobraaja; Panto Draki, ministar rada;
Momilo Jankovi, ministar bez portfelja; dr Ljubia Mihi, ministar
finansija; dr edomir Marjanovi, ministar pravde; dr Milo Radosavljevi, ministar poijoprivrede i ishrane; Mihailo Olan, ministar narodne
privrede; dr Milo Trivunac, ministar prosvjete; dr Jovan Mijukovi,
ministar socijalne politike i narodnog zdravlja.474
Inauguraciju je u zgradi Narodne skuptine, koja je u to vrijeme
bila sjedite vojnoupravnog taba, izvrio: general Danklman.
Govori Danklmana i Nedia. koji su jednoduno odisali antikomunizmom, bili su saglasni i u pogledu zadatka vlade" da uspostavi mir,
red i sigurnost". Oba takoe spominju odmetnitvo", nered", anarhiju", hukanje na pobunu i ustanak", za njihovo odstranjenje planiraju policijske snage", ali dok Danklman nije mogao izbjei prijetnju
najneumoljivijom strogou", Nedi vie puta naglaava autonomiju
koje u uslovima okupacije, i nije moglo biti.475
Okupaciona uprava suoena sa ustankom u zauzetoj zemlji mijenjala je propise, izdavala nove uredbe, mijenjala taktiku i od poetnog
kursa razbijanja svega to je bilo srpsko, prela na okupljanje srpskih
nacionalnih" snaga, insistirajui na kraju da je promjenom vlade promijenila i njen karakter.
Prva polovina septembra 1941. u Beogradu je zahvaljujui postignutim dogovorima bivih graanskih politiara proticala u znaku mobilizacije svih antikomunistikih elemenata za borbu protiv narodnooslobodilakog pokreta, bez obzira na stepen (naklonosti ili neprijateljstva)
probritanski raspoloenog dijela buroazije okupatoru. Nedieva vlada
je inila grozniave napore da oformi oruanu silu" pomou koje e
najodlunije i energino stati na put razornoj akciji destruktivnih elemenata" i izvriti okupatoru dato obeanje o uspostavljanju ,mira,
reda i sigurnosti". Najznaajnija mjera u tom okviru je formiranje
osam meovitih odreda, koje e sainjavati delovi srpske vojske, andarmerije, etnika i nacionalne omladine pokreta Zbor". U tu svrhu i
u svrhu naoruanja ostalih formacija za borbu protiv ustanka, Nedieva
vlada je dobila 15.000 puaka i drugo pjeadijsko naoruanje sa opremom.
Ovih osam odreda trebalo je angaovati u 21 optini sjevernog
dijela Srbije, a sva formiranja su vrena u Beogradu. Formirane jedinice
odatle su upuivane na zadatke. Jezgro svakog od ovih odreda inio je
473
O tome i etnikom pokretu Koste Peanca vidi: Dragoljub Petrovi:
etnika organizacija Koste Peanca u okupiranoj Srbiji do poetka oktobra
1941. godine", Vojnoistorijski glasnik, Beograd 2/1968. str. 173203.
474
Saoptenje agencije DNB od 29. avgusta 1941. povodom obrazovanja
Nedieve vlade, objavljeno u Novom vremenu" broj 101 od 30. VIII 1941. godine,
Zbornik . . . , tom I, knjiga 1, dok. 118.
475
Isto.

157

andarmerijski bataljon istog rednog broja (IVIII) i u poetku nevelikog brojnog stanja.476
Time se paralelno sa formiranjem jedinica folksdojerske i ruske
industrijske zatite, te pristizanjem njemakih ojaanja u Beograd, nastojao stvoriti snaan utisak i psiholoki utjecati na stanovnitvo.

26. GLAVA
SUSPENZIJA OKUPACIONE UPRAVE
Ustanak se postepeno rasplamsavao. Time su sve izmjene u taktici,
snagama i aparatu okupacionih i kolaboracionistiekih uprava postale
neadekvatne, pa je i upotreba jedinica izgledala nedorasia. Nedovoljna
i neadekvatna su bila i prva ojaanja koja je njemaki komandant oruanih snaga na Jugoistoku mogao uputiti iz Grke. Zbog toga su u avgustu zahtjevi za dodjelu bar jedne operativne divizije bili sve uporniji
i oigledno opravdaniji.477
Feldmaral List se napokon morao sam neposredno angaovati. Da
bi bolje sagledao situaciju, on je ve 21. avgusta u svoj tab u Kofiziji,
u Grkoj, pozvao Grofenharsta iz Beograda i Glez-Horstenau-a iz Zagreba na detaljno referisanje. Na osnovu toga su uslijedila prva pojaanja iz 164. pjeadijske divizije, te prvo angaovanje njemake borbene avijacije.478
Dok se, na primjer, broj vojnih desetina i udarnih grupa u Beogradu poveavao dostiui prema nekim procjenama i 1.600 udarnika,
koji su djelimino bili objedinjeni i u bataljone, 479 njemake okupacione
komande moraie su iz Beograda stalno odvajati motorizaciju, policiju
i druge jedinice za potrebe intervencije protiv ustanika u unutranjosti.
U isto vrijeme je 599. feldkomandanturi za pojaanje obezbjeenja u
Beogradu dodijeljivano samo oruje (500 puaka, 20 pukomitraljeza, 10
pitolja i 1.500 runih bombi) i obeano poveanje 562. landesicen bataljona sa 4 na 6 eta.480
U prvoj polovini septembra ve su svi nadleni okupacioni organi
u Srbiji i odgovarajui faktori Treeg Rajha situaciju poeli shvatati
sasvim ozbiljno, neki i pomalo panino. Situacija na Jugoistoku je prijetila, ako se dogaaji u Jugoslaviji nastave u tom pravcu, ak da kom47 Nareenje komandanta Nedieve andarmerije od 7. IX 1941. objavljeno
u Z b o r n i k u . . . , tom I, knj. 1, dok. 148 i Izvjetaj Vojnoupravnog taba Srbije
o fofmiranju srpske" andarmerjje od 6. IX 1941, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington,
T-501, R-246/267-69.
477
Rokovni izvjetaj Komandnog taba vojnoupravnog komandanta Srbije za
21. avgust 1941, Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 1, dok. 134.
478 Vishaupt, Borba protiv ustanikog pokreta na podruju Jugoistoka, ratna
istorijska
obrada.
479
Ced. urevi, u lanku u Zborniku radova Beograd u ratu i revoluciji
19411945", str. 24.
480
Ratni dnevnik vojnoupravnog komandanta Srbije, zabiljeka za avgust 1941,
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-251/407-476.

158

promituju uspjehe Vermahta na Istoku. Narodnooslobodilaki partizanski odredi Jugoslavije samo su u Srbiji u julu izveli 97 akcija, u avgustu
393, a u septembru ih je (iako njemake okupacione vlasti vie nisu
bile u mogunosti da ih ni izdaleka sve registruju) zabiljeeno je vie
od 892. Ni zastraivanje nije davalo oekivane rezultate. Vie od hiljadu
strijeljanih i objeenih i prijetnja da e se to dogoditi novim hiljadama
talaca i zatvorenika nije nimalo doprinijelo smirivanju situacije, niti
smanjenju diverzija, sabotaa, atentata, napada na patrole, andarmerijske i eljeznike stanice. Stavie, NOP odredi poeli su i s napadima na
garnizone vojnog obezbjeenja okupacije.
Autoritet Treeg Rajha i njegove okupacione vlasti, po vlastitom
priznanju, bio je izgubljen. Pod pritiskom NOP odreda morala su se
ve napustiti iroka podruja. Razaranje saobraaja i paljenje optina
dovelo je do anarhije u kolaboracionistikoj upravi, do gubitaka autoriteta okupacione vlasti i na podruju koje ustanici jo nisu oslobodili.
To se posebno osjealo u Beogradu, sjeditu centralnih okupacionih
organa za Srbiju, a dijelom i u itavom njemakom okupacionom podruju u Jugoslaviji. Pripadnici Vermahta osjeali su nesigurnost i strah.
Oficiri su to ak izraavali i u pismima svojim roacima:
Neprijatno se ovek ovde osea . . . kao da sam pao padobranom
u vrako neprijateljsko gnezdo. Ovaj grad je zaista poludeo. Pogledi mrki i izazivaki. . . ve dva meseca ovde prate revolveri
i gore nai kamioni . . . svi se ale da se neprijatno oseaju u ovom
gradu .. . Nespokojstvo kida ivce . .." itd. Da navedemo samo rijei vazduhoplovnog imajora Helmuta iz Beograda u pismu njegovorn roaku u Hamburg.481
Nije prolo bez panike ni u ustanovama, pa je vojnoupravni komandant Srbije strogo zabranio dostavljanje i prosljeivanje alarmantnih
izvjetaja tipa situacija je napeta" i slino pod prijetnjom da e dotini
s njim lino imati posla.4s2 Jedan telefonski poziv, na primjer, napravio
je paniku u njemakom regionalnom centru veze, koji se nalazio u Direkciji pota u Palmotievoj ulici. Nepoznati glas je komandantu Centra
na njcmakom jeziku kratko saoptio:
Die Stunde der Vergeltung ist gekommen, heute fliegen sie noch
in die Luft. Heil Moskau!" (Doao je as osvete, danas ete odletjeti
u vazduh. Zivjela Moskva.),ss
Zgrada je vie asova uporno pretraivana, o tome su bile obavijetene i druge komande. I kako to nisu bili usamljeni sluajevi i komandant Jugoistoka je vie puta nareivao pozivanje na odgovornost i smjenjivanje nesposobnih" oficira.484
U stvari, vii tabovi i okupacioni komandanti neopravdano su se
ljutili na svoje potinjene, bilo u licu vojnoupravnih komandi, trupnih
starjeina ili policijskih i kolaboracionistikih organa, na njihovu nesposobnost, nebudnost, malodunost, neenerginost. Neki od njih su prosto
'

481
482
488
484

J. Marjanovi, Srbija u NOB Beograd, str. 147148.

AVII. NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-249/848-849.
Isto, R-245/229.
Njegovo nareenje od 5. IX 1941. godine, Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 1, dok. 145.

159

padali s nogu, radili dan i no i bili su veoma sposobni, kao to pukovnik Kajzenberg izriito kae za upravnika grada Beograda Dragog Jovanovia.485 Razlozi neuspjeha leali su na drugoj strani, u injenici da
nikakva okupaciona vlast, ma koliko bio njen okupacioni aparat brojan,
ne moe biti efektivna ako je narod okupirane teritorije spreman da
se brani. Nije pomagala ni injenica da je gustina okupacije u Jugoslaviji nekoliko puta premaivala prosjenu gustinu okupacije u Evropi.
Dovoenje ambicioznog jakog" ovjeka, armijskog generala Milana Nedia, koji se zanosio idejom da postane otac" Srbije i oko koga
se u toku priprema za formiranje njegove vlade" okupio znaajan dio
beogradske buroazije, ak bez obzira na njenu pronjemaku ili probritansku orijentaciju (iako su mnoga, naroeito lina razmimoilaenja
i dalje ostala), ipak nije bitno promijenilo situaciju. Bilo bi adekvatnije
rei da je dolo do neto jasnije kristalizacije stavova, iako je jaanje
samopouzdanja pronjemake i kolebanje probritanske buroazije, pod utiskom njemakih uspjeha na sovjetskom frontu, bila opta karakteristika
raspoloenja uglavnom u Beogradu, gdje su bili koncentrisani ostaci rukovodstava bivih graanskih partija. Meutim, sve masovniji priliv u redove narodnooslobodilakog pokreta, opredjeljivanje patriotski raspoloenih pojedinaca i iz tih krugova za NOP i saradnju s njim, pa i strah
u redovima vojnih etnika Drae Mihailovia da zbog ekanja, odnosno
pasivnosti, potpuno ne izgube tle pod nogama bez obzira kako se dalje
rat razvijao (koji ih je natjerao na prve kontakte i obeanje saradnje
sa narodnooslobodilakim pokretom), tjerali su okupacione i kolaboracionisticke vlasti da ustanku i nemirima u zemlji trae i druga objanjenja", naroito u propagandi.
Iz prethodnih izlaganja vidjeli smo da je sutina napora okupacionih vlasti u Beogradu i Srbiji, odnosno u Jugoslaviji, bila u pokuajima
da se suzi baza narodnooslobodilakog pokreta. Zbog toga se u propagandi neprekidno insistiralo da su njegovi nosioci eksponenti tuih interesa. Oslanjajui se na vladajui mit o komunistikom bauku, u svim
evropskim okupiranim zemljama osovinska propaganda je u borbi za
slamanje otpora porobljenih naroda uglavnom poivala na tezama o meunarodnom komunizmu kao nosiocu destrukcije i nemira. Zavisno od
lokalnih prilika tome su dodavani Jevreji, Cigani i drugi susjedni ili
u dotinom kraju mahom manjinski narodi. Tako se pored bjesomune
propagande protiv tri internacionale" komunizam, jevrejstvo i masonerija, na primjer, u okupiranoj Srbiji, tolerisala" antiustaka propaganda, a povremeno je dozvoljavana i kritika maarske, bugarske, pa
i talijanske poUtike.
Oigledno demonstrirana diskriminacija protiv Jevreja i Roma
Cigana u Srbiji i posebno u Beogradu gdje je ivjelo preko 20.000 ili
preko 10 odsto pripadnika ova dva naroda, dovelo je u ovom periodu
do skretanja otrice odmazdi na Jevreje i Cigane, tako to su pored
komunista prvenstveno iz njihovih redova uzimani oni koje je trebalo
strijeljati zbog izvrenih diverzija i napada.
485
Polumjeseni izvjetaj Kajzenberga od 14. VII 1941, AVII, NjA, Mikroteka,
Vaington, T-501, R-245/575-76.

160

Sve ovo, ukljuujui i formiranje Nedieve vlade i promijenjen''

tretman srpskog naroda, okupljanje svih protivkomunistikih elemenata",486 pa i aktivno angaovanje srpskih" oruanih odreda u borbi
protiv ustanika, bilo je rezultat slabosti okupacione sile i nemoi njenih
okupacionih vlasti da u Srbiji raspoloivim snagama osiguraju vlastiti
autoritet. Naravno, to je ukljuujui i izigravanje etnika" (Ausspilung
der etnici)181 bilo u skladu sa Hitlerovim stavovima izraenim na internom savjetovanju 16. jula 1941, godine, da . . . zapadno od Urala za
sva vremena treba sprijeiti da iko drugi, sem Nijemaca, moe nositi
oruje . . . " jer je i tom prilikom ve u slijedeoj reenici dozvolio momogunost ,,da se u poetku moe iskoristiti pruana pomo nekih naroda".488 Bilo je u skladu s njegovim metodom taktiziranja i izigravanja
jednih protivnika protiv drugih, i to kako pojedinih grupa i slojeva, tako
i naroda koji su postali rtve njegove agresije.
Ukratko, kao to jasno Bencler kae, sve ove mjere su preduzimane
u cilju da se dobije u vremenu" dok novi veliki uspjesi na istoku moda
ne donesu olakanje" i dok se ne okonaju . . . pripreme za optu akciju ienja".489
Na toj optoj akciji ienja posebno se angaovao general-feldmaral List, komandant njemakih oruanih snaga na Jugoistoku, prvo
linim uvidom u situaciju pri odlasku i povratku na odsustvo u ,
a potom upuivanjem pojaanja iz Grke, a naroito izdavanjem energinih nareenja ,,za uguenje srpskog ustanikog pokreta", i pripremom prijedloga za njemaku Vrhovnu komandu oruanih snaga u istom
cilju. Naroito su rigorozne bile njegove mjere na razbijanju shvatanja
da su divizije 15. talasa nesposobne. neobuene i nespremne za angaovanje protiv ustanika i na objedinjavanju komandovanja u okupiranoj Srbiji. Uvjerivi se konano u injenicu da je njemaka okupaciona
vlast u Srbiji nesigurna i veoma spora, List je utjecao na Hitlera i
njemaku Vrhovnu komandu da ta okupaciona vlast bude suspendovana
i da cjelokupna vlast (vollziehende Gewalt) na ustankom zahvaenom
njemakom okupacionom podruju u Jugoslaviji bude ponovo predana
u ruke jednog trupnog komandanta. To je bez, sumnje, najrazliitije priznanje najviih vrhova Treeg Rajha, kao okupacione sile, da dosadanja
njegova vlast na okupacionom podruju u Jugoslaviji uopte nije ni bila
efektivna kad svojim prisustvom i svojim policijskim i vojnim obezbjeenjem nije bila u mogunosti da sprijei osporavanje njenog autoriteta.
Direktivom od 5. septembra 1941. vojnoupravnom komandantu
Srbije i komandantu 65. vie komande za naroitu upotrebu List
je naloio da ,,odmah" preduzmu sve mjere ,,da mogu doekati svako
pootrenje situacije i konono umiriti zemlju jo prije zime" (podvueno
u originalu primjedba MK). U tom cilju on je nairedio grupisanje (u
Srbiju je uputio ojaanja od dva puka pjeadije i dva diviziona artiljerije) snaga u vee garnizone, pojaan pritisak na stanovnitvo, pojaanu
486

Benclerov izvjetaj Ministarstvu inostranih poslova od 14. avgusta 1941.

AVII, 487
NjA, Mikroteka, Vaington, T-120, E-200/3317-18.
Akten zur deutschen ausvvartigen Aussenpolitik 19181945, Band / 1 ,
str: 255.
488
XI ameriki vojni sud, 37. sveska dokumenata optube, str. 4346.
489
Vidi primjedbu broj 486.

161

propagandu, bezobzirne mjere (vjeanje, paljenje naselja, poveanje

broja talaca, deportirainje u koncentracione logore itd."), te uklanjanje i
pozivanje na odgovornost neposrednih starjeina.490
Poto se upuivanje 90 zaplijenjenih tenkova zajedno sa pojaanjima iz Grke pokazalo nedovoljnim i poto se situacija i dalje pogoravala (a oko obima i formiranja oruanih odreda Nedieve vlade jo su
nastali nesporazumi), List je 7. i 8. septembra energino zahtijevao
upuivanje jedne operativne divizije. Nekoliko dana kasnije, kad je 65.
via komanda za naroitu upotrebu zajedno sa komandnim tabom vojnoupravnog komandanta Srbije uveliko pripremala prvu krupnu operaciju protiv NOP odreda (u luku Save i na Ceru), List je 11. septembra,
pozivajui se na injenicu da su njemaki gubici ve dostigli cifru od
400 mrtvih i nestalih, zatraio od svog naelnika taba generala Fera,491
koji se naao u Berlinu, da Hno obavijesti odgovorne u Vrhovnoj komandi i ubrza slanje traenih pojaanja. On je, sutradan, to potkrijepio
i direktnim depeama Komandi kopnene vojske i Vrhovnoj komandi,
insistirajui da opasni razvoj situacije u Srbiji zahtijeva odlune mjere".
Istovremeno je obavijestio Vrhovnu komandu da je utvrena veza komunista sa etnicima.492 Predloio je da se cjelokupna vlast preda u ruke
trupnog komandanta i komandovanje svim snagama objedini u njegovim
rukama. Kao naroito podesnu linost predloio je generala pjeadije
Franca Bemea,493 komandanta 18. armijskog korpusa i po njegovom miljenju odlinog poznavaoca Balkana", ponovo ponavljajui zahtjev za
hitnu dodjelu najmanje jedne borbeno sposobne operativne divizije sa
tenkovima.4W
Trinaestog septembra Vrhovna komanda je konano usliila Listove i Ferove molbe za pomo i nou 13/14. XI 1941. List je iz Hitlerovog glavnog taba obavijeten da e za uguenje ustanka dobiti 342.
pjeadijsku diviziju iz Francuske i jedan bataljon (1/202. tenkovskog puka)
lOO.tenkovske brigade. Tome je uskoro uslijedila dodjela nekoliko oklopnih vozova, jedne eskadrile jurinih bombardera Stuka" i maarske
Dunavske rjene flotile, te nekoliko tehnikih bataljona (ininjerije, veza
i sl.).495 Stavljena je u izgled i dodjela jo jedne divizije sa istonog
fronta. Sve te jedinice, sem 342. divizije, kao i ranije dodijeljeni pukovi,
bataljoni i divizioni iz Grke, prvo su dopremljeni u Beograd sa ciljem
demonstriranja snaga.
490 jviareenje feldmarala Lista od 5. IX 1941. godine za uguenje srpskog
ustanikog pokreta, Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 1, dok. 145.
491
Telegram komandanta Jugoistoka od 11. 9. 1941. Z b o r n i k . . . , tom I,
knj. 1,492dok. 152.
Dnevni izvjetaj komande Jugoistoka od 11. 9. 1941. godine. Zbornik . . . ,
tom I, knj. 1, dok. 154.
493 Franz Bohme, roen 1885. u Celtveg-u (Zeltiveg) Austrija; u Jugoslaviju doao kao komandant 18. armijskog korpusa 19. 9. 1941. godine, na kojoj
dunosti je ostao do 5. 12. 1941. Kao komandant njemakog 18. vojnog okruga bio
je u 1942. i 1943. godini djelimino nadlean i za Sloveniju. U 1944. i 1945. g.
komandovao armijom. Kao ratni zloinac izveden pred Peti ameriki vojni sud
u Nirnbergu u okviru Procesa talacoubicama" u ijem istranom zatvoru je 29. 5.
1947. godine izvrio samoubistvo.
494
E. Vishaupt. Borba protiv ustanikog pokreta na podruju Jugoistoka, ratna
istorijska
obrada.
495
Isto.

162

Tri dana kasnije dvije najodgovornije linosti Treeg Rajha, Hitler

u svojstvu vrhovnog komandanta, i Kajtel u svojstvu naelnika Vrhovne
komande oruanih snaga, usvajajui u potpunosti Listove i Ferove sugestije, sem one o nacionalnom karakteru Ustanka, odluno su se angaovale za uguenje ustanka: prvi, svojom poznatom Direktivom komandantu Jugoistoka od 16. septembra,496 a, drugi, jo poznatijom Naredbom
od istog dana.497 Hitlerovom Direktivom nareuje se uguenje ustanikog
pokreta na Jugoistoku (preciznije u Srbiji i Hrvatskoj, tj. NDH) i cjelokupna vlast predaje u ruke novoimenovanog opunomoenog komandanta
za uguenje ustanka, generala pjeadije Beme-a. Kajtelova Naredba
konstatuje da je na njemakim okupacionim podrujima Evrope od pohoda na SSSR izbilo 5 komunistikih ustanikih pokreta" i da je nastala opasnost za njemako voenje rata, te precizira potrebu primjene
najotrijih mjera neobinom svirepou (100:1) da bi se postiglo zastraujue dejstvo.
Ve 18. septembra komandant Jugoistoka je u tom smislu izdao
potrebna nareenja Bemeu498 i sa tabom 18. korpusa uputio ga odmah
u Beograd, a sutradan o tim direktivama obavijestio i ostale njemu potinjene komandante u Jugoslaviji: Dankelmana, Badera i Glez-Horstenau-a499 stavljajui im do znanja da se ustaniko podruje, pod kojim
se podrazumijeva manje-vie itava Srbija i granino podruje NDH
(istona Bosna i Srem) proglaava vojinom prostorijom na kojoj je cjelokupna vlast povjerena trupnom komandantu Beme-u. Ovo je pored
ostalog znailo i praktinu smjenu dotadanjeg Komandanta Srbije, generala Dankelmana, jer je List naknadnim nareenjem istog dana ovlastio Beme-a da Dankelmanovim potinjenim uprkos njegovom protivljenju izdaje neposredna nareenja, pa je ovaj poslije dvadesetak dana
opozvah i otputovao u Berlin.500

27. GLAVA
PERIOD NAJMASOVNIJIH ZLOClNA U BEOGRADU
Period boravka generala pjeadije Franca Beme-a u Beogradu od
19. septembra do 7. decembra 1941. godine predstavlja najtei period u
toku troipogodinje okupacije, ne samo za Srbiju kao cjelinu nego i posebno za Beograd. Naime, vie je poznato da su u tom periodu i po Beme-ovim nareenjima izvreni masovni pokolji u Kragujevcu i Kraljevu,
pa i oni u Sapcu i Mavi, a manje da su gotovo isti takvi masakri i
gotovo u isto vrijeme vreni i u Beogradu.
496
497
498

Objavljena u Z b o r n i k u . . . , tom I, knj. 1, dok. 158.

Isto, dok. 159.
Listovo nareenje Beme-u, od 18. IX 1941, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington,
T-312, 4 R-452/6911-12.
"
" Zbornik . . . , tom I, knj. 1, dok. 164.
5oo AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-452/6900 i T-501, R-246/409-10
i 465-79.

163

Sva nareenja za strijeljanja i odmazde koja je Beme izdavao

za Srbiju i granino podruje NDH odnosila su se naravno i na Beograd.
Stavie, mnoge odmazde, bez obzira gdje su odnosni njemaki vojnici
poginuli ili bili ranjeni u borbi, izvravane su u Beogradu, a vie puta
su i zatvorenici iz Beograda transportovani u unutranjost radi strijeljanja
na licu mjesta.
Dva dana po Bemeovom dolasku u Beograd ef Upravnog taba
Turner predloio je niz mjera meu kojima i povlaenje Nedieve vlade,
kako ne bi pred narodom izgubila dobar glas, to nije bila u mogunosti da sopstvenim snagama ugui komunistiki ustanak, ve se posluila za to okupacionim trupama". Turneru je izgledalo da j.e hitno potrebno da se izvri temeljito otro ienje Beograda, jer odatle
nesumnjivo
polaze nesmetano konci k ustanicima" (podvukao M. K.). Nabrajajui dalje
koje sve krugove" i nepouzdane elemente" treba bezobzirno pozatvarati
i likvidirati", Turner je predloio blokiranje" i sistematski pretres bloka
za blokom", kako bi se iskljuila mogunost ustanka u satmom Beogradu
(podvukao M. K.). 501
To je znailo da e talas jo stranijeg terora zahvatiti grad. To
je znailo da e ritam odmazdi biti jo vie ubrzan, da e svakodnevna strijeljanja komunista, Jevreja, Cigana i talaca" postati jo masovnija. To
se odrazilo ve u toku priprema za njegov dolazak. Onog dana kada je
Hitler izdao svoju Direktivu u Beogradu je strijeljan 91 talac, a ve
sutradan (17. IX), kada je ta Direktiva stigla n a Balkan, broj strijeljanih
u jednom danu u Beogradu prvi put je dostigao cifru od dvije stotine, 502
to nimalo nije sluajno, jer se tih dana u Beogradu ponovo lino naao
feldmaral List i grmio na svoje potinjene pripremajui Bemeov dolazak.
Na dan Bemeovog dolaska zabiljeeno je hapenje 42 taoca i 300
Cigana, 503 pa iako su sada svi bili zauzeti pripremama i realizacijom
opte akcije ienja u luku Save i Drine, gdje su pretpostavljali da se
na planini Ceru nalazi i rukovodstvo ustanka, Turnerovi prijedlozi o
sistematskom pretresu bloka za blokom" u Beogradu poeli su rezultirati novim hapenjima (27. IX 122 taoca) i strijeljanjima (27. i 29. IX
po 150 komunista). 504 Na alost, iz ovog perioda nemamo desetodnevnih
izvjetaja njemake Voinoupravne komande Bograda iz kojih se inae
vide gotovo ukupni napori okupacione uprave na terorisanju stanovnitva. U dekadi koja je prethodila Bemeovom dolasku u Beograd, Specijalna policija Uprave grada Beograda uhapsila je 150 komunista i smatrala da su time pohvatane sve do sada poznate grupe rukovodilaca".
Njemaka vojna policija je pretresla 5.2OO lica, 1.353 motorna i 1.152
zaprena vozila; 661 lice je kanjeno zbog prekraja, a besposliari,
Cigani i skitnice takoe su pohapeni i dijelom protjerani". 5 0 5
Drugog oktobra Specijalna policija je uhapsila 49 komunista, to
je -bila vrlo znaajna provala u beogradsku partijsku organizaciju, jer
501
502

Turnerov referat Beme-u 21. VI 1941. tom I, knj. 1, str. 445449.

Zapisnik o razgovorima Lista sa zastupnikom vojnoupravnog komandanta
Srbije Turnerom od 16. IX 1941, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312,
R-454/253-58.
503
V. Glii, u l. Beograd u ratu i revoluciji 194145, str. 176.
604
Isto, Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 1, dok. 181.
505
Desetodnevni izvjetaj za period od 9. do 18. IX 1941, AVII, NjA, Mikroteka,
Vaington, T-501, R-246/358-59.

164

su obuhvaeni Mjesni komitet K P J i Mjesni komitet SKOJ-a, kao i niz

lanova rejonskih komiteta K P J i SKOJ-a. 506
Nareenja za najmasovnija strijeljanja u Beogradu izdavali su lino
general pjeadije Beme i njegov naelnik taba pukovnik Pemzel. 507
Zbog toga emo kao ilustraciju neka od njih ovdje citirati:
Dva dana poto su 2. oktobra 1941. godine dijelovi Posavskog NOP
odreda na putu od Beograda prema Obrenovcu u borbi ubili 21 vojnika
2. bataljona 521. njemakog puka za vezu, Beme je naredio:
. . . Za represalije i odmazdu imaju se odmah strijeljati 100 srpskih zatvorenika za svakog ubijenog njemakog vojnika. Urnoljava
se ef vojne uprave da odredi 2.100 zatvorenika iz koncentracionih
logora u Sapcu i Beogradu (prvenstveno Jevreji i komunisti) i da
utvrdi mesto, vreme izvrenja, kao i mesto sahrane. Odeljenja za
streljanje dae 342. divizija (za abaki konclogor) i 499. korpusni
bataljon za vezu (za beogradski konclogor) . . . Umoljava se ef
Vojne uprave da naredi upravnicima logora da zatvorenicima saopte razlog strijeljanja. General peadije" (Nareeno samo usmeno 4. X")."
U povjerljivom biltenu IV uprave RSHA o dogaajima u vezi s napadom na SSSR br. 1, od istog dana to se potvruje i precizira da je
zadatak policije bio samo da stavi na raspolaganje potreban broj i da
je 805 Jevreja i Cigana uzeto iz logora u Sapcu, a ostatak iz Jevrejskog
prolaznog logora u Beogradu, 508 to jest, iz logora na Sajmitu koji ie
tek bio oformljen.
U izvjetaju komandanta oruanih snaga na Jugoistoku od 9. oktobra 1941. godine, kumulativno se konstatuje da je . . . za odmazdu
to su ubijena 22 vojnika iz 521. armijskog puka za vezu streljano 2.000
komunista i Jevreja". 5 0 9 Iz izvjetaja jednog dijela neposrednih izvrilaca vidi se da j e njima 8. IX nareeno strijeljanje 2.200 lica, da je
u strijeljanju u Beogradu uestvovala i jedna eta 2. bataljona 521. puka
veze iz koga su poginuli vojnici, te da strijeljanje nije zavreno 9. oktobra nego se proteglo i na naredne dane. 510
Bemeov naelnik taba pukovnik Pemzel naredio je 19. oktobra
1941. Straarskom puku u Beogradu:

U smislu izvrenja gore navedenog nareenja streljae ,se

za 10 poginulih i 24 ranjena nemaka vojnika (vojnici trupne je~
diriice opkoljene u Valjevu) 2.2OO uhapenih Srba. Straarski puk
u Beogradu streljae 1.600 pritvorenika. O danu i mestu streljanja,
508

Cedomir urevi, u l. u zborniku radova Beograd u ratu i revoluciji

19411945, str. 2426.
507
Bemeovo nareenje u prilogu flbr. 24) Ratnog dnevnika, Z b o r n i k . . . , tom I,
knj. 1, dok. 189.

? Izvod u Z b o m i k u . . . , tom I, knj. 1, dok. 200.

509
Zbornik . . . , tom I, knj. 1, dok 201.
510
Vidi ovdje citirani izvjetaj porunika Lipe-a, na str. 180181.

165

 uzimanju, odnosno dovoenju pritvorenika, kao i detaljima

treba se sporazumeti sa Opunomoenim generalom u Srbiji (zapovednik Srbije Upravni tab). Izvetaj o izvrenju dostaviti opunomoenom komandujuem generalu u Srbiji.
Za opunomo. komandujueg generala
u Srbiji, naelnik taba PEMSEL, s.r.511
Slinih nareenja moglo bi se citirati jo, to potvruje injenica
da je u Beogradu samo do 30. oktobra 1941. strijeljano 4.750 lica.51*
Ovolika strijeljanja zahtjevala su angaovanje znaajnih efektiva.
U Beogradu su to vrile prije svega jedinice 724. pa 743. pjeadijskog
puka, koji su u to vrijeme u Beogradu vrili ulogu straarskog puka, a
potom razne jedinice podrke: 222. protivtenkovaki divizion, 2. bataljon
521. puka veze, 499. korpusni bataljon veze, jedinice ojaanja: 3. bataljon 433. pje. puka, pozadinske i specijalistike jedinice Komande grada
Beograda, koja je bila organizator sprovoenja svih odmazdi na svojoj teritoriji. Strijeljanja su vrena na vie mjesta, izmeu ostalih u Jabuci kod
Paneva, u umi kod Kovina, a najee na stratitu u Jajincima.
Karakteristino je da su izvrioci ponekad vrlo hladno izvjetavali
o tome, kao o izvrenju najrutinskijeg zadatka. Sastavljai takva dva izvjetaja nisu se nali pred licem pravde, a za porunika Valtera u vrijeme
pisanja ovih redova pretpostavljalo se da je general Bundesvera.513
Zbog toga izvjetaje porunika Valtera i Lipea donosimo u cjelini
u prilogu ove knjige.
Suspendovane od redovnog posla vojnoupravne komande u Srbiji,
pa tako i Upravni tab Srbije i 599. oblasna vojnoupravna komanda u
Beogradu, dobile su pune ruke novih zadataka. Trebalo je svakodnevno
obezbjeivati veliki broj talaca, organizovati prihva'tne i koncentracione
logore, uvati i transportovati taoce, zatvorenike i zarobljenike. Turnerov
Upravni tab je u tom smislu izdao vie nareenja. U jednom od njih posebno se predvialo uklanjanje svih Jevreja i Roma Cigana kao po
pravilu nepouzdanog elementa" koji ,,samim tim predstavljaju opasnost
za javni poredak i sigurnost". Dok su Jevreji optuivani kao zaetnici
ovog rata", za Rome se kae da ne mogu biti korisni lanovi zajednice
naroda s obzirom na njihovu duhovnu i fiziku grau". Prvima se uz to
pripisuje masovno uee u rukovoenju akcijama, a drugim u obavjetajnoj slubi NOP-a. Poto je u drugoj polovini oktobra uglavnom bilo
privedeno kraju zatvaranje mukaraca514 u aktu se nareuje preduzimanje
511
Opunomoeni komandujui general u Srbiji, Odelj. Qu br. 3001/41 pov;
Mesto stanovanja, 19. X 1941. KTB pril. 70 Poverljivo; Predmet Mere odmazde,
Veza: Opunom. kom. gen. u Srbiji (III) Sef voine uprave Qu br. 2848/41 pov. od
10. X 1941; VlSOJ KOMANDI LXV I STRAZARSKOM PUKU BEOGRADA, objavIjeno u Z b o r n i k u . . . , tom I, knj. str. 542.
512
Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 1, dok. br. 240.
513
M. Zeller i K. Leszcinskv, Fall 7.
514
Povjerljivi bilten efa njemake policije i slube bezbjednosti O dogaajima u SSSR-u br. 119" od 20. 10. 1941. godine, Z b o r n i k . . . , tom 1, knjiga 1,
str. 543545.

166

potrebnih priprema za prikupljanje jevrejskih i ciganskih ena i djece u

sabirni logor. 515 Logor Staro sajmite, koji se u nekim dokumentrma ava i kao geto, trebalo je da primi oko 16.000 ena i djece, uglavnom iz
Beograda, od ega oko 1O.OOO Jevreja.
Poto su pripreme bile ve izvrene, a i kao geto nepodesna J a t a gan-mala (Romsko naselje uz ulicu Frana d'Eperea) defintivno otpaia,
a poplava onemoguila upotrebu velikog koncentracionog logora u izgradnji kod Mitrovice, 28. oktobra 1941. godine stvoren je koncentracioni logor u zgradama starog Sajmita na lijevoj obali Save. Do polovine
decembra svi Jevreji Beograda, ukljuujui ene i djecu, ukoliko nisu
bili izbjegli na slobodnu teritoriju, nali su se u ovom logoru. Nekoliko
stotina preivjelih odraslih i za rad sposobnih mukaraca bili su angaovani na raznim slubama u logoru. Komandu logora sainjavali su
pripadnici SS-a. Komandanti logora izmeu ostalih bili su SS-potporunik Herbert Andorfer i SS-potporunik Serciger (Schertzieger),
a obezbjeenje je u poetku vrila njemaka vojna, a potom policija poretka.
Bio je to kraj jo jedne etape u rjeavanju jevrejskog pitanja
u Beogradu. Njemakoj okupacionoj upravi preostalo je jo samo konano rjeenje Endlosung" u toku koga su do proljea 1942. godine i preostali Jevreji likvidirani. Posljednjih 5.OOO ugueno je u aprilu
1942. godine gasom u specijalno radi toga iz Njemake dopremljenim
kolima duegupka". 516
Kako je ustanak u Jugoslaviji demantovao uspjeh operacije Internacionala" iz juna 1941. godine, 517 i time obesnaio optimistike procjene
Fuksove operativne grupe policije i slube bezbjednosti za Jugoslaviju
iz jula da je Komunistika partija Jugoslavije prepolovljena i obezglavljena i da se ustanikim akcijama rukovodi iz inostranstva, Glavna
uprava dravne bezbjednosti Treeg Rajha (IV uprava Gestapo) se
22. oktobra ponovo angaovala posebnom direktivom Suzbijanje komunistikog pokreta u bivoj Jugoslaviji" i to nakon Milerovog linog
upoznavanja na licu mjesta u kojoj je, poslije kategorike konstatacije
d a ustaniki pokreti nisu djelo pojedinaca ili grupa koje nepovezano
operiu" . . . ve da njima rukovodi K P J koja ih ie organizovala", postavljen zadatak: totalnog unitenja komunizma i pored pokuaja rekonstrukcije organizacione sheme i metoda rukovoenja u K P J i SKOJ-u
date detaljne smjernice za njihovo suzbijanje, prije svega, ubacivanjem
svojih agenata u rukovodstva. 518
Tako je Bemeovoj misiji uguenja ustanikog pokreta na Jugoistoku dat jo jedan impuls za preduzimanje najbezobzirnijih mjera i
suprotno Listovim insistiranjima podrana Kajtelova teza o komunistikim ustanikim pokretima, ime je i otrica terora usmjerena na Komunistiku partiju Jugoslavije i njene kadrove.
5i5 Povjerljivo nareenje Turnera oblasnim i okrunim vojnoupravnim komandama od 26. 10. 1941. godine, Z b o r n i k . . . , tom 1, knjiga 1, str. 564566.
518
L. Ivanovi, Jevrejsko pitanje u Beogradu za vrijeme okupacije 19411944.
u Zborniku radova Beograd u ratu i revoluciji 19411944", Istorijski arhiv Beograda, 517Beograd 1971, str. 189200.
. Direktiva efa njemake policije i slube bezbjednosti, IV uprava RSHA,
br. 1157/41 Berlin, 18. juna 1941, Suzbijanje komunistikog pokreta.
518
Direktiva IV uprave RSHA br. 2549/41, Berlin* 22. oktobra 1941. Suzbijanje
komunistikog pokreta u bivoj Jugoslaviji.

167

Procjene IV odsjeka operativne grupe policije i slube bezbjednosti

za Jugoslaviju Gestapo do kraja 1941. godine govore da on nije
bio dorastao za taj zadatak, jer smatra da je KPJ (do tada) liena oko
70% svojih vodeih funkcionera", da je S K O J . . . sa 70% razbijen"
i da broj ustanika ne prekorauje 2O.OOO, to odgovara 1/3 brojnog stanja iz mjeseca septembra oktobra". 519 Simptomatino je, meutim, da
su i pored toga pootrene mnogobrojne mjere: operacije velikih razmjera protiv slobodnih teritorija, akcije u gradovima i blokiranje kvartova, racije na nezaposleno muko stanovnitvo, interniranje Jevreja
i Cigana, hapenje svih koji su sumnjivi zbog komunizma, uzimanje talaca, ustrojavanje kartoteka komunistiki nastrojenih lica, pootrena kontrola putnikog saobraaja, obaveza prijavljivanja u gradovima i naseljima, prijetnja smru za bilo kakvu pomo partizanima, skraivanje
policijskog asa i do 17 asova, uklanjanje rastinja pored eljeznikih
pruga do 500 m, uspostavljanje samozatite" i dobrovoljnih" straarskih organizacija, uvoenje prrjekih sudova, odmazde po kvoti 100:1
za poginulog, odnosno 50:1 za ranjenog, spaljivanje sela iji se stanovnici nalaze u partizanima itd. itd. U izvjetaju za mjesec novembar 1941.
godine navodi da je uhapeno 101 lice zbog komunistike djelatnosti",
to se veoma razlikuje od desetostruko veih cifara u dnevnim i periodinim izvjetajima ostalih okupacionih komandi i ustanova. Objanjenje da su oko 70 odsto od ovih uhapenih funkcioneri pojedinih
komiteta, govori o tome da je Gestapo daleko precizniji u oznaavanju
kategorija uhapenika i da se, zahvaljujui adekvatnom dranju pred
neprijateljem, mnogim komunistima nije mogla dokazati njihova stvarna
funkcija.
U ovdje citiranom prvom izvjetaju Helm je pourio da se pohvali Mileru kako je dobro izvrio zadatak ubacivanja agenata u organizacije KPJ, obavjetavajui ga da mu je to uspjelo prema pokrajinskim, okrunim i mjesnim komitetima SKOJ-a u Srbiji i Vojvodini,
prema pojedinim partizanskim i sabotanim grupama, kao i prema pojedinim elijama, a u stvari je imao nekoliko provokatora i kao najdragocjeniji izvor podataka R. Mitrovia i L. Sunku, lana P K SKOJ-a za
Srbiju i sekretara MK SKOJ-a za Beograd, koji su se slabo drali na
policiji. Ima indicija da su podaci koje je policiji dao R. Mitrovi dobrim dijelom posluili i kao osnova za Milerovu direktivu od 22. oktobra
1941. godine.
U ovaj period spada i najkrupnija propagandna akcija koju je njemaka okupaciona uprava, zajedno sa svojim saradnicima iz redova
faizmom indoktriniranih organizacija, sprovela u toku itavog svog postojanja. Bila je to dugO pripremana i vie puta odlagana antimasonska
izlo'zba od 22. oktobra 1941. do 19. januara 1942. godine. Izloba je samo
formalno i samo po naslovu bila usmjerena protiv slobodnih zidara, a
faktiki je bila izrazito antikomunistika. Ukupnim sadrajem i ciljem,
izloba je bila usmjerena protiv tri internacinale" jevrejstva, komunizma i masonerije, krivaca za sva zla, za propast Kraljevine Jugoslavije
618

Izvjetaj IV odjeljenja (Gestapo) Operativne grupe njemake policije i slube

bezbjednosti za Jugoslaviju za novembar 1941. godine o suzbijanju komunistikog
pokreta u bivoj Jugoslaviji, pov. br. 6751/41 od 13. XII 1941. godine.

168

i za ustanak, a koncipirana tako da indirektno sugerie kako su i komunizam i slobodno zidarstvo stvorili Jevreji, dakle stranci. Bio je to psiholoki pritisak na stanovnitvo Beograda i posebno intelektualne krugove
u cilju njihovog odvajanja od narodnooslobodilakog pokreta kao dijela
destruktivnih elemenata komunista i Jevreja. Izloba je stajala 1.465.OOO
dinara i za tri mjeseca zabiljeila 9O.OOO posjetilaca. Tu su ukljueni
i uenici osnovnih kola. U njenom okviru tampano je 19 broura u
207.OOO primjeraka, a u toku priprema i trajanja objavljeno stotinjak
novinskih lanaka.
Izloba je trebalo da bude otvorena jo 23. avgusta, ali je tada
zbog pokuaja ostvarenja ,,nacionalne koncentracije" oko vlade Milana
Nedia odloena.
Otvorenje izlobe bilo je sinhronizovano sa dva dogaaja. Prvo,
sa prvim njemakim krupnim operacijama protiv NOP odreda u sjeverozapadnoj Srbiji i masovnim pokoljima u okupiranim gradovima, te
najveom provalom u beogradskoj Partijskoj organizaciji, kojima je,
hapenjem oko 90 aktivista na elu sa sekretarima Mjesnog komiteta
KPJ i SKOJ-a, poslije septembarskog izvlaenja kadrova na slobodnu
teritoriju znatno smanjeni aktiv, desetkovala i nanijela vrlo teak udar
narodnooslobodilakom pokretu u Beogradu. Drugo, s pripremom konanih razgovora sa Draom Mihailoviem, odranim 11. novembra 1941.
godine u Divcima, pa je u vezi s nagovijetenim dolaskom jo jedne
divizije u Srbiju trebalo izvriti pritisak u cilju njegovog potpunog potinjavanja Nediu.
Da bi taj pritisak bio to efikasniji i da bi pozicija okupacionih
vlasti bila to vra u razgovorima sa Draom, pripremano je i hapenje oko 700 predstavnika beogradskog stanovnitva . . . iskljuivo . . .
iz redova inteligencije, ije je dranje u proteklih nekoliko godina bilo
protivnjemako i koji najveim dijelom pripadaju loama slobodnih
zidara ili su komunisti", kako stoji u odobrenom predlogu naelnika
Upravnog taba Turnera od 1. novembra 1941. godine.520
Racija je izvrena nou 4/5. novembra i bila je sinhronizovana sa
dolaskom u Beograd ealona njemake 113. pjeadijske divizije sa sovjetskog fronta 5. XI 1941. godine. Da bi se postigao to vei zastraujui efekat, ovo je ve sutradan objavljeno u dnevnoj tampi.521 Iz dnevnog izvjetaja, meutim, jasno se vidi da je uhapeno samo 169 lica,522
ali se u dokumentima ne moe nai objanjenje. Po naem miljenju,
cifra od 700 u predlogu je bila prilino proizvoljna. Ni cifra od ,523
u vezi s ovim, kao naslonjena na izvor, ne moe se smatrati pouzdanom.
Poto je, kao to smo vidjeli, jo u oktobru zbog poveanih gubitaka
kadrova i oteanih uslova rada u Beogradu iz njega povuen vei hroj
u radu dekonspirisanih aktivista NOP-a zajedno sa Pokrajinskim komitetom KPJ za Srbiju i poto je sabotana i diverzantska aktivnost u njemu
520
Predlog efa Upravnog taba H. Turnera od 1. 11. 1941. i odobrenje naelnika taba Pemsela na samom aktu, Z b o r n i k . . . , tom 1, knjiga 1, str. 581582.
521
Novo vreme" od 6. i 7. novembra 1941. godine, objavljeno u Z b o r n i k u . . . ,
tom I,522knjiga 2. str. 371372.
Dnevni izvjetaj vojnoupravnog komandanta Upravni tab od 5. XI
1941, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-250/1146-47.
523
Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 2, dok. 147, redakcijska primjedba broj 2.

169

bila u odnosu na prethodne mjesece, naroito poslije velike provale,

opala, nije vjerovatno da je ovo hapenje imalo za cilj spreavanje nereda i ustanka u samom gradu 5 2 1
Vjerovatnije je pretpostaviti da je ovo u vezi sa rijeenou okupacionih vlasti da se po unitenju NOP-a u ve zapoetoj novembarskoj
ofanzivi u zapadnoj Srbiji obraunaju i sa pokretom Drae Mihailovia, za kojeg su smatrali da je ve odigrao svoju ulogu u razbijanju
narodnooslobodilakog pokreta u Srbiji. 525 Tome ide u prilog sastav uhapenih talaca, poto oni nisu hapeni na osnovu konkretnog u tom momentu otkrivenog rada za NOP, nego na osnovu od ranije poznatog
i privremeno tolerisanog protivnjemakog stava.
S ovim hapenjem mogli bi se dovesti u vezu i glasovi o njemakim
planovima iz tog vremena da unite Beograd, 5 - 6 poto u do sada dostupnim arhivskim fondovima okupacionih vlasti u Srbiji nije potvrena
navodna Nojbaherova izjava u Bukuretu prema kojoj je Beograd trebalo prvo opkoliti vojskom, a zatim u toku etiri sata tui avijacijom
i artiljerijom pri emu bi opkoljavajue trupe sprijeavale bijeg iz grada.
Ve zbog ovakve formulacije plana i njegovog izvora (izvjetaj delegata jugoslovenske kraljevske vlade za Bliski i Srednji istok iz Istambula od 21. novembra 1941. godine, 527 bez obzira to je tom izvjetaju
uslijedila intervencija kod saveznikih i neutralnih drava) razloga za
takvu paniku, a i snaga za izvoenje plana nije bilo. Uostalom, u to je
vrijeme u Beogradu bilo koncentrisano 67.000 foiksdojera, gotovo
isto toliko brojala je i njemaka kolonija u Beogradu, me raunajui njemaki garnizon, koji sa viim tabovima i drugim vojnim
ustanovama u to vrijeme ima blizu 10.000 vojnika i oficira. Tome treba
dodati itav kolaboracionistiki aparat, koji je upravo u to vrijeme znatno
ojaao brojnim saradnicima okupatora izbjeglim sa iroke slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji, rusku bjelogardistiku emigraciju na iju pomo
je raunao Trei Rajh i na kraju ne tako malobrojna strana konzularna
predstavnitva s koionijama stranih dravljana, o ijem broju svjedoi
i podatak da je Gestapo u Beogradu sredinom oktobra 1941. izvrio provjeravanje 420 stranaca". 528
Mjere koje je u prvom periodu preduzimala okupaciona uprava
krajnje su zaotrile situaciju u gradu na svim sektorima. Ishrana i snabdijevanje stanovnitva, za koje je jo u oktobru konstatovano da je loe,
nije se prema izvjetaju Vojnoupravne komande Beograda ni u novembru popravilo". Oskudica uglja prouzrokovala je obustavu rada mlinova, zbog ega je izostalo snabdijevanje Beograda branom to je
i ranije bio sluaj". . . Iz istog razloga morao se preko dana obustaviti
dovod elektrine energije, to je dovelo do znatnih teta u trgovini i
industriji. Bio je obustavljen i tramvajski saobraaj. Isto tako u snabdijevanju drugim ivotnim namirnicama, naroito u Beogradu, nije dolo
524
525

Vidi ire: J. Marjanovic, Beograd . .. , str. 185187.

J. Marjanovi, U s t a n a k . . . , str. 380; Procjena situacije na Balkanu Obavjetajnog odjeljenja 12. armije od 4. 11. 1941, Z b o r n i k . . . , tom 1, knjiga 1,
dok. 248.
526
Isto, str. 268 i Beograd .. ., str. 185.
527
Nalazi se u Arhivu VII, AIV, k. 188 A, br. reg. 20/4.
528
Zbornik. . ., tom 1, knjiga 1, str. 544.

170

ni do kakve promjene u odnosu na situaciju opisanu u posljednjem izvjetaju". Zbog toga je po prvi put u Beogradu poelo klanje konja i
prodaja konjskog mesa za ljudsku ishranu.
Broj novodoseljenih u Beograd znatno je premaio u mjesenom
izvjetaju navedeni broj odjavljenih. Ni poetkom decembra u tom pogledu nije se raunalo na smirivanje situacije.
U novembarskom izvjetaju Upravnog taba, iz kojeg smo crpili
ove podatke, jedine dvije pohvalne konstatacije odnosile su se na Upravu
grada Beograda, koja besprekorno funkcionie pod rukovodstvom predsjednika optine i upravnika grada Jovanovia" i na propagandu kojoj
je bila posveena velika panja". Za to su bila upotrijebljena sva raspoloiva sredstva: radio, tampa, izlobe, ak ponovo otvaranje i preureenje muzeja i bioskopa, zidne novine, izlozi, plakati, leci, pridobijanje
nastavnika za propagandu u kolama, govori lanova Nedieve vlade.
ak je (za ruske bjeloemigrante) u okviru programa Radio-Visle govorio
i zarobljeni Molotovljev sin.529
Tako je ustanak uzdrmao cjelokupan okupacioni aparat, poremetio sve njegove planove o mirnoj eksploataciji prirodnog i ljudskog potencijala naroda Jugoslavije. Ustanak je prisilio okupatora na drugaiji
odnos i mijenjanje kursa prema srpskom narodu. Otpali su ili za ,,bolja"
vremena odloeni planovi o potiskivanju Srba dalje od Dunava i usporeni
napori za pretvaranje Beograda u njemaku tvravu. ak je i Zemunu,
koji su u prvo vrijeme okupacione vlasti uzele iskljuivo u svoje ruke,
morao biti promijenjen status.
Meutim, sve to, kao i novi kurs prema kolaboracionistima i stvaranje Nedieve vlade narodnog spasa" i nacionalne koncentracije, te po
formama iznijansirana saradnja sa etnicima, nije govorilo da okupatori
konano odustaju od svojih planova.
Razmah ustanka konano je u drugoj polovini septembra doveo
do toga da se, predavanjem cjelokupne vlasti u ruke jednog trupnog
komandanta, suspenduje i itav vlastiti okupacioni sistem uprave, koji
je mjesecima prije toga izgraivan i da se dezavuiu najprivrenije kolaboracionistike grupe.
Kada su pred kraj godine ocijenili da je komunistiki ustanak
uguen", okupator je nanio ozbiljne udarce etnikom pokretu Drae
Mihailovia, smatrajui da je njegova razbijaka uloga zavrena i da
se ponovo moe osloniti samo na druge ranije provjerene kolaboracionistike garniture. Meutim, tada je trebalo ponovo izgraivati i svoj okupacioni
i Nediev aparat vlasti.

529
Izvjetaj Upravnog taba za mjesec novembaT od 6. 12. 1941. AVTI, NjA,
Mikroteka, Vaington, T-501, R-251/900-26.

171

'

- .

'

- . - - . - . - . - - . - . .-.or-v*-,;-/-.

- . - - - -

Banjiki logor u Beogradu, oformljen

Svakodnevna

172

5. jula 1941. godine

slika na strelitu Strijeljanje

Jajincima

,-:

Jedan od m.etoda muenja

u Banjikom

logoru

|*v.

Zatvorenici

u logoru

Sajmiete

173

SESTI DIO

EVOLUCIJA OKUPACIONE UPRAVE

U TOKU 1942. I 1943. GODINE

VI
I

EVOLTJCIJA OKTJPACIONE UPRAVE

U TOKU 1942. I 1943. GODINE
Oekujui da e zavretkom operacija u dolini Zapadne Morave
i likvidacijom centralne slobodne teritorije u zapadnoj rbiji, poznate
pod nazivom Uika Republika", ustanak u Srbiji biti definitivno uguen, njemaka komanda oruanih snaga na Jugoistoku poela je ve 26.
novembra 1941. godine530 preduzimati mjere za restauraciju redovne
okupacione vlasti. Na to je upuivao i stav njemake Vrhovne komande
oruanih snaga koja je, prethodno odbivi Kunceov zahtjev od 14. novembra za upuivanje daljnje dvije divizije za ofanzivnu namjenu u
Jugoslaviju, zatita najvanijih rudnika metala i uglja predstavljala najhitniji zadatak,581 ime je obostrano priznat neuspjeh Bemeove misije.
Bio je to prvi signal tekoa koje su za Trei Rajh nastupile zaustavljanjem njegove ofanzive na sovjetskom ratitu. Za poetak Vrhovna komanda je traila samo 5. brdsku diviziju sa Krita radi ijeg osloboenja
je iz Srbije trebalo vratiti u Grku prvo 125. pjeadijski puk, a zatim
i ovdje angaovane jedinice (2 bataljona pjeadije i 2 diviziona artiljerije) 164. pjeadijske divizije.
Na savjetovanju 17. novembra 1941. godine general pionira Kunce532
ipak se odluio da raspoloivim snagama preduzme ofanzivnu operaciju
Zapadna Morava", to su mu prije svega omoguili muki izvedeni etniki napadi na osloboene gradove zapadne Srbije. Iako su ovi napadi
bili odbijeni i etnici Drae Mihailovia sabijeni na samu Ravnu goru,
oni su znatno oslabili snage NOP odreda u zapadnoj Srbiji i na frontovima prema njemakim i ostalim kolaboracionistikim snagama ostavili znaajne bree.533
530
Ratni dnevnik Komandnog taba VUKS za mjesec novembar 1941, AVII,
NjA, Mikroteka,
Vaington, T-501, R-246/611-18.
531
E. Vishaupt, Borba protiv ustanikog pokreta na Jugoistoku, I dio, str.
6872.
532 ^Valther Kunze, general pionira, do 26. oktobra 1941. komandovao je 42.
armijskim korpusom. Od tog dana do 8. avgusta 1942. zastupa oboljelog feldmarala
Lista u dunosti Komandanta 12. armije i komandanta njemakih oruanih snaga
na Jugoistoku.
533
Vidi ire: J. Marjanovi, Ustanak i narodnooslobodilaki pokret u Srbiji,
1941.

177

Poto je ustanak u Jugoslaviji, po ocjeni njemake Vrhovne komande, sredinom septembra 1941. godine zaprijetio da kompromituje
uspjehe Vermahta na istonom frontu,534 to je ona bila prisiljena da u
najkritinijim momentima prve moskovske bitke itav jedan korpus
(sakupljen sa zapada, juga i istoka okupirane Evrope) iz Njemake umjesto
prema Moskvi uputi na svoje okupaciono podruje u Jugoslaviju. Sada
je poraz pod Moskvom sredinom decembra iste godine Vrhovnu komandu
Vermahta doveo u situaciju da se uporedo sa Hitlerovom direktivom za
prelazak u odbranu na sovjetskom frontu, uprkos do tada najznaajnijem
uspjehu u borbi protiv NOP odreda Jugoslavije u zapadnoj Srbiji, u panici gotovo odrekne svog okupacionog podruja u Jugoslaviji i da svojim
saveznicima Italiji i Bugarskoj, a ako zatreba i Maarskoj i Rumuniji,
prepusti ponovo uspostavljanje reda i mira.535
Prvo je trebalo da se upute nedavno dodijeljena pojaanja, a potom i glavnina ostalih trupa. Najvie dvije divizije mogle su se odvojiti
za osiguranje industrijskih objekata vanih za njemako snabdijevanje
ratnim potrebama.536 Analiza je, meutim, pokazala da bi to bitno ugrozilo njemake interese na Balkanu, pa se Vrhovna komanda morala
zadovoljiti polovinim rjeenjem, preuzimanjem u najam jednog
bugarskog korpusa (u poetku sa 3 divizije) radi smjene operativnih
divizija koje moraju na sovjetski front i produenjem boravka 342.
diviziji do uguenja ustanka u Bosni.
Drugaije se i nije moglo poto u Srbiji nije izvrena stvarna
pacifikacija, kako se prieljkivalo i u prvim izvjetajima s optimizmom
konstatovalo. Umjesto toga, samo je teite ustanka iz zapadne Srbije
pomjereno u istonu Bosnu. Glavnina snaga partizanskih odreda Srbije,
zajedno sa Vrhovnim tabom narodnooslobodilakih partizanskih odreda
Jugoslavije povukla se u Sandak i Bosnu, ali su preostali partizanski
odredi nastavili aktivnost, naroito u junoj i istonoj Srbiji. To je morao
konstatovati i sam Bader, samo nekoliko dana po prijemu dunosti istiui
da se ipak ne moe smatrati da je srpski ustaniki pokret konano
uguen".537
Poto su izgubljene prostrane slobodne teritorije, znaaj uporita
narodnooslobodilakog pokreta u gradovima Srbije, a posebno u Beo.gradu, ponovo je porastao. Beograd je ponovo postao sjedite Pokrajinskog komiteta KPJ, koji je privremeno preuzeo rukovoenje veim dijelom partizanskih odreda, poto je Glavni tab u tome onemoguen zbog
nepostojanja sigurnih veza. U Beogradu se nalazio Centralni i Pokrajinski odbor NO fonda za Srbiju. Formiran je Okruni komitet KPJ
za Beogradski okrug, obnovljeni su ili popunjeni mjesni komiteti KPJ
i SKOJ-a za Beograd i Zemun, naroito je proirena mrea odbora
N0 fonda.
534

Kajtelova naredba od 16. IX 1941. Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 1, dok.

Kajtelovo nareenje njemakom komandantu oruanih snaga na Jugoistoku, str. pov. br. 164/41 od 16. XII 1941. godine.
536
Hitlerova direktiva br. 39-a W. Hubatsch, Hitlers Weisungen fiir die
Kriegsftihrung 19391945, str. 175.
537
Desetodnevni izvjetaj od 10. XII 1941, Z b o r n i k . . . , tom 1, knj. 1, str. 637
535

178

28. GLAVA
REORGANIZACIJA KOMANDOVANJA I UPRAVE KRAJEM
1941. GODINE
Osnove ove organizacije okupacione uprave i novog naina vojnog
obezbjeenja njemakog okupacionog podruja u Jugoslaviji postavljene
su na savjetovanjima odranim u Beogradu od 30, novembra do 2. decembra 1941. godine pod rukovodstvom njemakog komandanta oruanih snaga na Jugoistoku. 538 Pri kraju ovih savjetovanja, 2. decembra,
stiglo je nareenje Vrhovne komande da se na istoni front uputi i k o manda 18. korpusa sa pritapskim jedinicama, a rezultat su naknadnih
nareenja Vrhovne komande, o kojima e biti kasnije rijei.
Do 6. decembra Beme je predao komandu generalu Baderu. Tako
je 65. via komanda za naroitu upotrebu ponovo postala najvia komanda njemakog vojnog obezbjeenja, odnosno trupa na njemakom
okupacionom podruju u Jugoslaviji.
Beme je Baderu istovremeno predao i dunost vojnoupravnog komandanta Srbije, pa je i Bader prvih nekoliko mjeseci zadrao dotadanji
naziv Der bevollmachtigte kommandierender General und Befehlshaber
in Serbien. Tako su se u Baderovim rukama nale dvije operativne i
jedna teritorijalna komanda, zbog ega je bilo predvieno da se u zamjenu za komandu 18. brdskog armijskog korpusa u Beograd poalje
Komanda 42. armijskog korpusa za ije potrebe je poetkom decembra
1941. godine bila ispranjena i pripremljena zgrada ,,Prizada". 539
Na savjetovanju u Beogradu, shodno ranijim zahtjevima Vrhovne
komande koji zbog ustanka nisu mogli biti ispunjeni, 540 izvrena je podjela teritorije na ue zone i rejone osiguranja i zaduene odreene trupne
jedinice, divizije i pukovi. Podjela se ipak nije mogla ustaliti. Prvo je ve
krajem mjeseca dolo do pomjeranja, u vezi sa dolaskom bugarskog
1. korpusa u Srbiju koji e za raun njemakog okupatora vriti obezbjeenje jednog dijela njegovog okupacionog podruja, a drugo, ve
s proljea i naroito od jeseni 1942. godine moralo se obnoviti izvoenje
operacija protiv N O P odreda, koje su irinom prevazilazile granice pojedinih zona osiguranja. Premda je osnovni zadatak bugarskog 1. korpusa
bio da obezbjeuje eljezniku prugu BeogradNi. njemake okupacione vlasti su ga ipak drale dalje od Beograda, pa su eljeznike pruge
u rejonu Beograda obezbjeivali sopstvenim jedinicama i za zatitu objekata na njima izgradili betonske bunkere straarske kule. To, kao
i formiranje novih, a posebno prateih i jedinica za obuku i podoficirskih
kola poveavalo je gustinu okupacije u rejonu Beograda. P r e m a ovoj
podjeli, Beograd je za due vrijeme ostao u zoni osiguranja njemake
538

Bemeove biljeke sa savjetovanja upuene Kunce-u poslije redigovanja

5. XII 1941. godine, AVII, NjA, k. 2A, br. reg. 12/B. Djelimino objavljeno u
Zborniku . . . , tom I, knj. 1, dok. 276.
539
. to je kasnije otpalo.
540
Izvjetaj Komande oruanih snaga na Jugoistoku od 18. XI 1941. AVII,
NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-463/409-ll.

179

704. pjeadijske divizije, iji je jedan pjeadijski puk angaovan za njegovo straarsko obezbjeenje.541
Zavretak krupnih operacija u zapadnoj Srbiji i ponovno zaposjedanje mjesta iz kojih su njemake vojnoupravne komande bile evakuisane i mahom u Beogradu koncentrisane na druge zadatke, nudio je okupacionom komandantu priliku da ponovo stvara privid redovne" okupacione uprave. U tom cilju 4. decembra 1941. izdato je Nareenje o
novoj podjeli vojne uprave.542
Prema toj podjeli koja je ostala na snazi do kraja okupacije, 599.
oblasna vojnoupravna komanda (Feldkommandantur 599) za Beograd
uglavnom je zadrala kompetencije u odnosu na teritoriju Uprave grada
Beograda, ali je dobila znatno teritorijalno proirenje i to na dva novoformirana okruga: beogradski i poarevaki. Pored svojstva drugostepenog organa okupacione uprave za itavu oblast teritorijom Uprave
grada Beograda za koju uz to predstavlja i Komandu grada (Statkommandantur) i teritorijom beogradskog okruga koji obuhvata 9 srezova, neposrednu okolinu Beogradu (vraarski), Umku (posavski), Sopot
(kosmajski), Lazarevac (kolubarski), Grocka (groanski), Vel. Oraje (oraaki), Smederevska Palanka (jaseniki), Smederevo (podunavski) i Mladenovac (mladenovaki) upravlja neposredno, dok joj je za upravljanje
poarevakim okrugom (7 srezova) potinjena 378. okruna vojnoupravna
komanda (Kreisskommandantur 378), obrazovana od 378. mjesne komande II varijante (Ortskommaantur 378/IJ), sa sjeditem u Poarevcu.
Na osnovu ovog nareenja Beograd je napustila 834. okruna vojnoupravna komanda (Kriesskommandantur 834) i upuena u upriju. Zatim je Uredbom Nedieve vlade od 18. decembra 1941. proglaena reorganizacija niih i srednjih organa kolaboracionistike uprave. Umjesto
dotadanje tri banovine (dunavske, drinske, i moravske) i Uprave grada
Beograda formirano je 14 okruga, meu kojima i beogradski. U njegov
sastav nije ulazio grad Beograd. Shema administrativne podjele tako je
(iz demagokih razloga) pribliena nekadanjoj arganizaciji uprave u Kraljevini Srbiji, to je odgovaralo i potrebama okupacione uprave.
^Novom administrativnom podjelom Srbije Uprava grada Beograda
ostala je i dalje zasebna jedinica podreena neposredno Ministarstvu
unutranjih poslova. Od devet srezova ire okoline Beograda obrazovan
je beogradski okrug, koji je uglavnom obuhvatio prostor izmeu rijeka
Kolubare, Save, Dunava i Velike Morave, sjeverno od linije Ljig
Aranelovac Velika Plana. Sjedite okrunog naelstva sa svim okrunim ustanovama bilo je u Beogradu. Naelstvo sreza vraarskog (blia
okolina Beograda), imalo je sjedite u Beogradu, posavskog na Umci,
mladenovakog u Mladenovcu, kosmajskog u Sopotu, kolubarskog u Lazarevcu, podunavskog u Smederevu, groanskog u Grockoj, jasenikog
u SmederevSkoj Palanci i oraakog u Velikom Oraju. Samo u Smederevu nalazila se gradska policija na elu sa Predsjednitvom, dok su
541
Nareenje 65. Vie komande za naroitu upotrebu o izmjenama divizijskih sektora od 31. XII 1941, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-315, R-2241/835-37.
542
Der Bevollmachtigte komandierenden General in Serbien, Befehlshaber
Serbien Kommandstab I-a, Nr. 1104/41, vestreuluch, Belgrad, den 4. Dezember
1941, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-312, R-463/424-29.

180

se sva ostala sreska naelstva i optinske uprave oslanjale na Srpsku

dravnu strau, kao na svoj egzekutivni organ.
Njemake oblasne vojnoupravne komande ovom reorganizacijom
i rasformiranjem banovina izgubile su svog partnera u kolaboracionistikom aparatu, ime su na znaaju dobile okrune vojnoupravne komande.
Ovaj nedostatak kasnije je unekoliko nadoknaen formiranjem oblasnih komandi Srpske dravne strae, ali je to bilo vie u vezi sa uspostavljanjem vojnoj upravi paralelnih organa njemake policijske uprave.
Poklonivi tako, za razliku od prvobitnih sumnjienja, puno povjerenje"543 Nedievoj vladi, okupaciona uprava je preduzela mjere i za
izgradnju njenih oruanih formacija. U toku zime svi postojei oruani
odredi (andarmerija, srpski oruani odredi Nedievci, etniki odredi Koste Peanca i samostalni" srpski dobrovoljaki odredi D. Ljotia
i sl.). Zamijenjeni su novom pouzdanom andarmerijom (ubrzo je dobila
naziv Srpska dravna straa), koja je obuavana u Beogradu pod rukovodstvom oficira njemake policije, a neto kasnije i graanske milicije za
manja mjesta koja bi inae ostala bez posade.
Sve kolaboracionistike oruane formaeije Nedieve vlade bile su
naelno potinjene Odjeljenju za dravnu zatitu u sastavu Ministarstva
unutranjih poslova i sainjavale su srpsku oruanu silu". U okviru
Odjeljenja za dravnu zatitu kasnije je formirana i Komanda javne
bezbjednosti, kao nadreeni organ SDS.
Po izvrenoj reorganizaciji sutinski su samo andarmerija i srpski
oruani odredi preformirani u Srpsku dravnu strau SDS. Ona se
dijelila na tri odsjeka: poljski, granini i gradski, dok su ostale formacije
nastavile da egzistiraju. Vrhovne instance, pratee i kolske jedinice i
ustanoVe SDS nalazile su se u Beogradu. Zbog njihovog znaaja za uslove
borbe i opstanka narodnooslobodilakog pokreta u Beogradu nabrojaemo ih sa tenjom da zahvatimo i one naknadno obrazovane, kako se
na ovaj problem ne bismo morali ponovo osvrtati. Rekonstrukcija je
izvrena uglavnom na osnovu Uredbe o SDS i Plana odbrane Beograda
sa kraja 1943. ili iz 1944. godine.544
Komanda Srpske dravne strae, na ijem se elu nalazio general
Aleksandar Stojanovi, a potom general Borivoje Jovi, rasnolagala je
sa preko 150 oficira i 250 vojnika, podoficira i vojnih inovnika; neposredno je rukovodila okrunim, kasnije oblasnim komandama SDS, srpskom graninom straom SGS preko Komande Srpske granine strae, a
eljeznikom bezbjednosti preko Komande eleznike bezbednosti.
Za neposredno obezbjeenje sluila joj je Stabna eta Komande
SDS oko 100 Ijudi, a za obuku Centar za obuku SDS u ijem su
sastavu bile tri ete sa oko 120 pripadnika stalnog sastava.
Komanda srpske granine strae, na ijem elu se nalazio pukovnik Pogaar, raspolagala je sa pedesetak oficira i blizu 150 podoficira,
vojnika i einovnika. Neposredno je rukovodila SGS preko okrunih komandi SGS, koje su postojale samo u graiinim okruzima.
Za obuku graniara raspolagala je Skolom SGS sa stotinjak ljudi
stalnog sastava.
5

AVII, NjA, k 2 D, br. reg. 12/13.

544

Arhiva CK KP Srbije, br. reg. 5959. Vlada*M. N. II, 25-a.

181

Komanda eleznike bezbednosti, s obzirom da je za eljezniki

saobraaj i njegovu bezbjednost uglavnom neposredno odgovarao glomazan njemaki aparat sa posebnim jedinicama (o kome je ve bilo
rijei), bila je malobrojna i u Beogradu je imala samo Odred eleznike bezbednosti Beograd, sa oko 80 oficira i vojnika.
Od niih komandi i jedinica u Beogradu su se nalazile:
Komanda SDS beogradske oblasti (vie odgovarajui partner
njemakoj oblasnoj policijskoj komandi i 599. oblasnoj vojnoupravnoj
komandi nego stvarna potreba rukovoenja Srpskom dravnom straom)
imala je samo malobrojni tab sa tabnom etom, i Patrolnu pripremnu kolu sa ukupno oko 150 pripadnika.
Komanda SDS beogradskog okruga, smjetena na Dedinju raspolagala je 1. maja 1942. godine sa 9 sreskih odreda srpske poljske strae
SPS, koji su posjedovali 27 stanica i zajedno sa beogradskom okrunom etom SDS, Smederevskom posadom i Odredom pri koncentracionom logoru u Smederevskoj Palanki, imali oko l.OOO straara. U Beogradu su pored komande bili smjeteni Beogradski odred SDS (80 straara), Beogradska okruna eta (50 vojnika), a kasnije i Odred Srpske
dravne privredne strae sreza vraarskog, jaine oko 50 vojnika.545
Komanda SGS beogradskog okruga, smjetena takoe na Dedinju,
sa 20 ljudi u tabu i Beogradskim odredom SGS jaine oko 130 graniara, posjedala je zajedno sa organima njemake granine zatite carinarnice na eljeznikim stanicama, pristanitima i graninim prelazima
uglavnom u Beogradu.
Komanda SDS Uprave grada Beograda sa ekonomskim odsjekom,
Komandom centralne kasarne i muzikom imala je stotinjak oficira i
policajaca i raspolagala sa 16 kvartovskih (u prosjeku po 50 policajaca)
i specijalizovanih odreda (Rezervni, Kasarnski, Skolski, Saobraajni, Konjiki, Motorizovani, Privredne policije, Odred eljeznikog komesarijata, Odred pri koncentracionom logoru Banjica, i Odred pri UGB
sa po 50100 Ijudi). Tako se ukupna jaina kretala od 1,500 do 2.000
oficira, podoficira i vojnika, odnosno policajaca. I dalje je ostala egzekutivni organ Uprave grada Beograda, preko koje je i bila potinjena
Komandi SDS. Kao takva ona je predstavljala glavninu gradske strae,
(SGS), jer je samo jo u Niu postojala Uprava policije (gradske SDS) te
u 12 gradova predstojnitva sa svega nekoliko stotina gradskih straara.540
Paralelno sa SDS njemake okupacione vlasti do 1943. godine zadrale su etnike odrede Koste Peanca, obrazovane jo u avgustu i
septembru 1941. godine, dok su krajem novembra i u decembru formirani i legalni" odredi etnika Drae Mihailovia, koji se tretiraju kao
samostalni, to bi trebalo da znai neposredno i nezavisno od Gorskog
taba svih etnikih odreda (Koste Peanca), potinjeni Milanu Nediu.
Na teritoriji beogradskog okruga 1. maja 1942. godine bilo je ukupno
2.000 etnika formiranih u 13 odreda (1. torlaki, 1. kosmajski, 2. kosmajski,
Beogradski, Lepeniki, Kolubarski, Donjokolubarski, Ljiki, Mladenovaki, Groanski, Smederevski i Posavski, te XV samostalni etniki odred
545

Izvjetaj o radu naelstva okruga Beogradskog za april 1942. Pov. br.

546 od 1. V 1942. Z b o r n i k . . . , tom I, knj. 21, dok. 22.
s
AVII, NjA, k. 2 D, br. reg. 12/13.

182

u Junkovcu), 5 4 7 a u Beogradu, u zgradi Generaltaba Glavni tab svih

etnikih odreda, dok je Kosta Peanac sa svojim Gorskim tabom i
dalje ostao u Niu.
Juna 1942. godine formirana je u Beogradu etnika Komanda beogradskog okruga, koja je objedinjavala rad svih ovih odreda, a istovremeno se iz Nia u Beograd preselila i Intendantura plavnog taba
svih etnikih odreda. 548
Iz nacizmom indoktriniranih formacija 549 Zbora", dobrovoljakih
odreda Dimitrija Ljotia, kojima je u poetku rukovodila Srpska dobrovoljaka komanda, razvio se Srpski dobrovoljaki korpus SDK, kao
najsnanija kolaboracionistika operativna vojna jedinica u Srbiji.
U Beogradu je Korpus imao:
Stab Srpskog dobrovoljakog korpusa, na elu sa generalom
Muickim, sa oko 160 oficira, podoficira i vojnika. Uz tab se nalazio
njemaki Stab za vezu na elu s kapetanom Stalbokom (Stahlbock);
Stabnu etu sa oko 150 ljudi;
Centar za obuku sa promjenljivim brojem nastavnih eta i do
200 pripadnika stalnog sastava;
etu za vezu (stacionarnu) sa 120 vojnika. Ostale njegove jedinice samo su povremeno stacionirale u Beogradu, najee radi o*mora i obuke, jer su uglavnom kao pokretne jedinice bile angaovane
u borbi protiv jedinica NOV i POJ.
Druga znaajna pokretna vojna kolaboracionistika formacija bio
je Ruski zatitni korpus RZK. Na njegovom elu nalazio se generallajtnant Stajfon, i na elu njemakog taba za vezu pukovnik Srader
(Schrader). Razvio se iz, u septembru 1941. godine obrazovane Ruske
industrijske zatite (Werkschusz).
Kao i SDK bio je formiran u ete,
bataljone i pukove, a u Beogradu su se nalazili Stab, jedinice za obuku
i popunu, te neke pratee jedinice kao Konjiki eskadron (kasnije divizion) i druge, ije ukupno brojno stanje nije bilo manje od l.OOO ljudi.
Sesti bataljon Doje manafta (Deutsche Mannschajt), koji je oformljen nakon izvlaenja obveznika u SS-jedinice iz Odreda DM Jug",
imao je u Beogradu pet eta, dok je po jednu manju etu ili vod imao
u Smederevu, Sapcu, Boru i Kosovskoj Mitrovici. Ukupna jaina bataljona bila je 1944. godine neto preko 400 vojnika. 550
Pokuaji afirmacije Nedievog kolaboracionistikog reima kao dravne tvorevine, doveli su i do formiranja Odreda srpske garde od svega
dvije ete sa ukupno 230 oficira i vojnika. 551
Graanska milicija nije se mogla razviti u imalo zapaeniju
vojnu formaciju iz vie razloga. Izvjetaji konstatuju njeno prisustvo
u beogradskom okrugu, ali ne i na teritoriji Uprave grada Beo-grada. O njenom brojnom stanju, meutim, nema podataka. Svrha
547

Zbornik.. , tom I, knj. 21, dok. 22.

548 Nareenje Predsednitva ministarskog saveta
br. 929,
o statusu etnikih jedinica. Z b o r n i k . . . , tom
549
Srpski dobrovoljaki korpus po povlaenju iz
zeo 'u 5SS
i dao mu status Waffen-SS jedinice.
50
Brojno stanje jedinica DM od 15. juna 1944.
dok. 159, str. 607.
551
Arhiva CK KP Srbije, reg. br. 5959.

od juna 1942. Pov. M. S.

I, knj. 21, dok. 26.
Srbije Trei Rajh je preuZ b o r n i k . . . , tom I, knj. 17,

i83

ove reorganizacije bila je centralizacija uprave u cilju postizanja vee

efikasnosti. Nosee funkcije kolaboracionistike uprave bili su okruni
naelnici u rangu ministra, to je trebalo da odgovornost i kontrolu
uini potpunijom.
Istovremeno, takva organizacija ostavljala je vie samostalnosti
organima Nedieve uprave, prividno pribliavajui njemaku upravu
proklamovanom principu nadzorne uprave (Aujsichtsverwaltung) sa tendencijom da se
uticaj njemakih (okupacionih) vlasti na vladu Srbije okrune
i sreske naelnike . .. uini to je vie mogue nevidljivim za stanovnitvo" .55
To znai da je trebalo da Nedieva vlada za svoje upravne akte
samo pribavi saglasnost centralnog organa okupacione uprave. Kako e
nii organi domae uprave sprovoditi te akte kontrolisali bi odgovarajui
nadreeni organi okupacione uprave, ali samo u mjeri do koje za to
postoji njemaki vojni interes.553
Bilo bi, meutim, pogreno zakljuiti da su time uslovi opstanka
u Srbiji, pa i u Beogradu, postali podnoljiviji, da se sa organima domae" vlasti lake izlazilo na kraj. Naprotiv, u to vrijeme svakako uz
asistenciju i po instrukcijama okupacionih organa, koji se nisu odrekli
prisustva ni njegovih plodova (nego su samo nastojali uiniti se to
nevidljivijim za stanovnitvo), Uprava grada Beograda preduzela je niz
mjera u cilju pootrenja kontrole stanovnitva: kontrola stambenih prijava, legitimisanje na svim ulicama u gradu, autobuskim i eljeznikim
stanicama, rijenim pristanitima, kao i povremene blokade i kontrole
stanova.
Policijski nadzor je pojaan formiranjem pomonih straa po kvartovima, tako da su kvartovske policijske stanice brojale i do 200 ljudi,
pa ih je u januaru 1942. godine u Beogradu bilo ve 2.OOO. Pored njemakih okupacionih sudova i ubijanja mimo suda, poeo je da dejstvuje
i Preki sud za grad Beograd". Kazna smrti predviena je za svakog
ko ne prijavi komunistu ili njihovog simpatizera. Hapenja su nastavljena u prosjeku oko 500 ljudi mjeseno. Upravo u to vrijeme554 u koncentracioni logor na Sajmitu zatvoreno je oko 14.000 Jevreja i Cigana,
koji su do ljeta 1942. godine potpuno uniteni na osnovu ega su se okupacioni funkcioneri kasnije hvalili da je Srbija prva koja je rijeila jevrejsko i cigansko pitanje. Nasuprot tome te vlasti u pogledu zbrinjavanja stanovnitva nisu imale ni toliko kompetencija da stanovnitvu
Beograda osiguraju hljeb. Tako je Beograd bio i po mjesec i vie dana
552

Izvjetaj efa vojne uprave u Srbiji, Turnera, dravnom sekretaru u Minlstarstvu unutranjih poslova Treeg Rajha, od 2. 7. 1942. godine, AVII, Mikroteka, Vaington, NjA, T-501, R-266/1261-68.
553 Befehlsverhaltnisse im Bereich des Kommandierenden General und Eefehlshaber in Serbien. (1942), AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-266/1175-80.
554
O tome je odlueno na savjetovanju o rezultatima novembarske ofanzive u prisustvu zastupnika komandanta Jugoistoka, generala pionira Kunce-a,
povodom primopredaje dunosti Beme-a Baderu, AVII, NjA, k. 2 A, br. reg.
12/13, Z b o r n i k . . . , tom 1, knj. 1, str. 624625.

184

bez hljeba, a bez hljeba je, po njegovoj linoj izjavi, ostajao i sam
Nedi.555
U skladu sa shvatanjem o likvidaciji ustanka i mogunosti na vraanje redovnoj" okupacionoj upravi na pomenutim savjetovanjima prilikom posjete zastupnika komandanta oruanih snaga Jugoistoka generala Kunce-a odlueno je da se u toku zime izvri provjeravanje cjelokupnog stanovnitva na osloboenoj teritoriji zapadne Srbije kojom su
okupacione trupe ovladale krajem godine. Svakog ko je uestvovao u
ustanku trebalo je strijeljati a ostale nepouzdane elemente" i porodice
ustanika eventualno preseliti; da se Jevreji i Cigani, njih oko 16.000,
odmah koncentriu u logor kod Zemuna556 i da se u Beogradu uhapsi
1.200 aktivnih oficira i otpremi u zarobljenike logore u Njemaku.557
Samo nastavak oruane borbe irom Jugoslavije povezane sa svim
ostalim oblicima otpora u okupiranim gradovima mogao je omesti i
smanjiti obim izvrenja ovog paklenog plana. S tim u vezi bile su i mjere
ublaavanja odmazdi i nareenja u cilju smanjivanja samovoljnih i proizvoljnih akata prema stanovnitvu. Tako je general Bader, po preuzimanju komande, naredio da je za sva strijeljanja za odmazdu potrebno
izdejstvovati njegovo odobrenje.558
Sve ove mjere i novine u taktici okupacionih vlasti u borbi protiv narodnooslobodilakog pokreta u 1942. godini sistematizovane su u
Naelnim uputstvima za zimu generala Badera od 20. decembra 1941.
godine.559 Konstatujui da je Komunistiki ustaniki pokret dodue u
opadanju, ali (da) jo nije uguen" i da se mora raunati s ponovnim
oivljavanjem nemira i ustanike djelatnosti", pored zadataka trupnim
jedinicama, koji se odnose na borbu protiv NOP odreda i osiguranje
privrednih i saobraajnih objekata u unutranjosti, te popunu i formacijsku dopunu okupacionih divizija 15. talasa i njihovo organizaciono prilagoavanje i obuku za protivpartizansku borbu, izradu straarskih kula
uz objekte koji se obezbjeuju i sl., Bader je dosta detaljno razradio
mjere svih slubi i organa okupacione i kolaboracionistike vlasti za
suzbijanje NOP-a u gradovima, pa time i u Beogradu.
Prije svega trebalo je primjenom svih sredstava uspostaviti sistem
sveobuhvatnog prikupljanja podataka o narodnooslobodilakom pokretu,
o preduzimanju strogih mjera uvanja tajne, zavaravanjem, kamuflaom, otrom i stalnom kontrolom nad putnim i eljeznikim saobraajem
okupacione trupe treba da otklone izvanredno veliku opasnost od pijunae" s kojom se mora raunati na svakom koraku". Vojnicima je
555
Referati Turnera, Majsnera i Nedia Leru prilikom savjetovanja u Beogradu 2930. avgusta 1942. g. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-248/572-93;
Georg Kisl, izjave, AVII, NjA, k. 27, br. reg. 1120/5; J. Marjanovi, Beograd,
str. 201211:
55B
Samo od 8. do 15. decembra u ovaj logor je bilo privedeno 5.280 Jevreja
i Cigana, AVII, NjA, k. 27-II, br. reg. 50/1.
7 Bemeove biljeke, Z b o r n i k . . . , tom 1, knj. 1, str. 624625.
558
Opunomoeni komandant njemakih trupa u Srbiji i NDH, Naelna uputstva za rad u toku zime, br. 4600/41 od 20. 12. 1941, AVII, NjA, k. 27-II, br.
reg. 47/1.
559 Bevollmachtigter kommandierenden General und Befehlshaber in Serbien, Abt. I-a, Nr. 4600/41. Vertraulich, AVII, NjA, Mikroteka, Minhen, R-3/382-92.
Uputstva su sadrala pet posebnih nareenja u prilozima i dopunjavalo ih je jo
petnaestak nareenja izdatih u toku mjeseca.

185

izmeu ostalog zabranjeno uputanje u politika pitanja" i voenje

bilo kakve politike ili propagande" poto e se ista voditi od nadlenih komandi" centralizovano i jednoobrazno. Teko je pretpostaviti, meutim, da je i sam Bader vjerovao da e nareenim mjerama i glajhaltovanom propagandom moi da utie na lakovjerno srpsko stanovnitvo", uvjeriti ga u dobre namjere okupacionih trupa i, bez obzira na
promjene u spoljnjem nastupu, pridobiti njegovo potovanje", a kamoli
da ga moe vaspitati" da u pobunjenicima", tj. u svom narodnooslobodilakom pokretu, vidi najvee sopstvene neprijatelje".
Oruje je predstavljalo najveu brigu, pa su preduzete rigorozne
mjere za evidenciju oruja koje je okupator dao svojim saradnicima svih
boja navodei ih pojedinano: srpska andarmerija, policija, pomona
policija, carina, granine trupe, legalne organizacije i njihove voe,
fabriki straari, albanska milicija, ljotievci, etnici, folksdojeri itd.'*,
to ilustruje okupatorovo nepovjerenje ak i prema pripadnicima sopstvene manjine,
Oigledno smatrajui da daljnje sprovoenje bezobzirnih mjera u
dotadanjem obimu nije mogue i znajui da je bezumnu kvotu od
100:1 i u prethodnom periodu bilo nemogue dosljedno sprovoditi, izdata je nova naredba o odmazdama. Naredba se oslanjala i na Hitlerovu
direktivu o gonjenju krivinih d'ela poinjenih protiv Rajha ili okupacione vlasti u okupiranim zemljama od 7. decembra 1941. godine560 i
Kajtelovu Prvu naredbu za izvrenje tih direktiva501 izdatu istog mjeseca
kojom je zamijenjena njegova poznata naredba: Komunistiki ustaniki
pokreti u okupiranim zemljama od 16. septembra 1941. godine.
Naredbom o odmazdama od 20. XII 1941. godine562 definisane su
tri grupe zatvorenika.
1. lica za odmazdu partizani uhvaeni bez oruja, Cigani, Jevreji i sl.
2. taoci,
3. trupni zarobljenici.
Taoci se uzimaju unaprijed iz raznih slojeva stanovnitva s ciljem
da svojim ivotima garantuju mir na dijelu teritorije na koju imaju
utjecaj. Trupne zarobljenike prvo sasluava feldkomandantura, pa ih
ili prebacuje u grupu za odmazdu ili puta kui.
Zbog nejasnosti Kajtelove naredbe, tek dva dana kasnije Bader
je fiksirao da se od 5. decembra 1941. kao osnova za odmazdu uzima
kvota od 50 za 1 poginulog i 25 za 1 ranjenog pripadnika Vermahta ili
folksdojera.563 U ovim naredbama, meutim, nema uopte govora o
bitnoj novini koju sadre nove Hitlerove direktive i Kajtelove naredbe.
Za razliku od dotadanjeg postupka koji se imao okonati na licu mjesta,
Hitler'ove direktive u cilju poveanja neizvjesnosti o sudbini" uhapenih
560
Direktive nisu pronaene, ali se pominju u, na osnovu njih, izdatim naredbama
njemake Vrhovne komande.
501
Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher von dem Internationalen
Militagerichtshof, Nirnberg 1947, Band XXVI, str. 245249.
562
Prilog broj 3 Naelnih uputstava za zimu, AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-315,
R-430/666-67.
563
Dopunsko nareenje o odmazdama od 22. XII 1941. AVII, NjA, k. 27-II,
reg. br. 49/1.

186

izvrilaca ili sumnjivih djela protiv Treeg Rajha ukljuujui i ratne

zarobljenike iz protivpartizanskih operacija sada prvi put predviaju
i otpremanje u Njemaku".564
Nareenje da se sa ustanicima postupa prema vojnim zakonima,
zabrana trupi da se mijea ili da neposredno saobraa sa organima Nedieve uprave, zabrana samostalnog snabdijevanja i kupovine, to se sve
moralo initi preko nadlenih vojnoupravnih komandi, tanije preciziranje ko ima pravo noenja oruja i zahtjev za strogo pridravanje
izdatih nareenja i proklamovane politke da svaki pokoreni narod sam
upravlja svojim poslovima i da ga u tome samo okupacioni upravni organi usmjeravaju i nadziru,565 vie pokazuju koliko je u tom pogledu
u prethodnom periodu prilikom pokuaja da se ustanak ugui bilo samovolje, proizvoljnosti i pretjerivanja nego to bi ilustrovalo politiku koja
se u narednom periodu vodila u Srbiji.
Prvi desetodnevni izvjetaj najbolje svjedoi o tome. Za vrijeme
od 6. do 15. decembra 1941. godine u beogradski koncentracioni logor na
Banjici dotjerano je 839 zatvorenika, iz logora je otputeno 824 lica,
strijeljano 558, a ,,na druge naine" smanjeno brojno stanje za j o . l l .
Tako je brojno stanje zatvorenika od 3.625 za devet dana palo na 3.071,
to je samo privid, jer je u istih 10 dana u novootvoreni logor Staro
sajmite zatvoreno jo 5.281 lice, dok je nezavisno od toga uhapeno
jo 220 Beograana.566
Iz kompleksnog uvida u dokumentaciju jasno je da se ovdje vie
nastojalo stvaranjem privida punog uspjeha nadoknaditi njegovu polovinost, nego o stvarnim namjerama da se okupaciona politika i njeni
ciljevi mijenjaju, iako u tome svi faktori Treeg Rajha u Srbiji nisu
bili saglasni.
Sprovoenje ovim nareenjem zacrtane politike kako u pogledu
davanja vee autonomije kolaboracionistima, tako i u pogledu punog
izvrenja planiranih mjera za kanjavanje ustanikog podruja uskoro
je zamijenila vea zabrinutost o izbijanju masovnog ustanka u proljee
1942. godine. Pri tome je vano pomenuti da su sprovoenje politike
uskoro preuzeli drugi faktori. Vojnoupravni komandant morao se vie
baviti operacijama na teritoriji NDH, poto su ih izvodile njegove trupe,
a i sam je za izvjesno vrijeme zbog toga preao u Sarajevo.
Naelnik njemake Vrhovne komande Kajtel depeom od 1. februara 1942. ukazao je komandantu Jugoistoka da na osnovu njegovih
izvjetaja i rezultata kaznene ekspedicije567 situacija u Srbiji jo ne
opravdava nadu da na proljee ponovo nee doi do ustanka u velikom
obimu" i naloio mu da i sa svoje strane primijeni brutalne mjere u najirem obimu i poslije stupanja u dejstvo novopostavljenog komandanta
5,4
Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher von dem Internationalen
Militargerichtshof, Nirnberg 1947, Band XXVI, str. 245249.
65
Grundsatzder Kiinftigen deutschen Grossraumpolitik ist, das jedes beherschte
Volk die Einzelheiten seiner eigenen Venvaltung selbst durchzufiihren hat und nur
von Verwaltungsdienststellen gelenkt und iiberwacht wird". AVII, NjA, Mikroteka,
Vaington, T-501, R-251/889.
566 Desetodnevni izvjetaj za period 615. 12. 1941, AVII, NjA, k. 27-11,
br. reg. '50/1.
567
Misli se na njemaku ofanzivu u istonoj Bosni zapoetu 15. januara
1942. godine.

187

SS-a i policije (kome je to bio osnovni zadatak primj. M. K.) to je

trebalo da nadoknadi nedostatak snaga, jer mora da se zadovolji snagama koje su mu preostale".568

29. GLAVA
ZAVOENJE NJEMACKE POLICIJSKE UPRAVE
Ta i takva centralizovana domaa i nadzorna okupaciona uprava,
meutim, uskoro je postala samo fasada novog sistema organa okupacione vlasti, koji su im bili paralelni i nadreeni. U vrijeme sprovoenja
ove reorganizacije Hitlerovim ukazom od 22. januara 1942. godine u Srbiji je ustanovljena nova okupaciona instanca komandant SS-a i policije (SS- und Polizeijiihrer). U njegovu nadlenost spadali su svi zadaci iz domena Rajhsfirera SS-a i efa njemake policije, ukljuujui
i njegovu funkciju Komesara za uvrenje njemake narodnosti (Reichskommisar fur die Festigung des Deutschtums). U tom svojstvu i svojstvu komandanta SS-a on je od Hitlera dobio i konkretan zadatak da
od folksdojera iz Srbije formira SS diviziju.
Puno uspostavljanje njegovih organa i preuzimanje funkcija oteglo
se, meutim, kroz itavu 1942. i duboko u 1943. godinu, kako zbog nedostatka odgovarajueg aparata i policijskih snaga koje je tek trebalo
stvoriti, tako i zbog sukoba sa ve uhodanim postojeim okupacionim
organima. Nova organizacija je teila da zamijeni i iskljui svaku drugu
vlast sem svoje, ukljuujui tu i njemaku vojnu upravu.
Od poetka 1942. godine u njegovim rukama koncentrisale su se
etiri najvanije poluge u okupacionom mehanizmu u Srbiji:
policija i sluba bezbjednosti (Sicherheitspolizei und Sichereitsdienst), kojoj je po odlasku Fuksa na elo doao SS-pukovnik Sefer.569
Ona je preko Gestapo-a neposredno rukovodila Nedievom specijalnom
policijom;
policija poretka (Ordnungspolizei), na elu s komandantom Andreasom Majom.570 Pod njenu komandu je stavljena cjelokupna Srpska
dravna straa.571
opta organizacija SS (Algemeine Sturmstajfel) ije uistanove
je tek trebalo povezati i izgraditi oruane jedinice i, na kraju,
njemaka narodna grupa (Deutsche Volksgruppe).
Tome treba dodati agresivnu linost SS-generala srbofoba Avgusta
Majsnera,572 ija je deviza bila da je bolji mrtav nego iv Srbin. Bio je
565

Rezime depee u izvjetaju Operativnog odjeljenja 12. armije za februar

1942, Z b o r n i k . . . , tom 1, knj. 3, str. 355356.
m
Dr. Emanuel Schafer, SS-Standartenfuhrer.
570
Andreas , policijski potpukovnik. U Jugoslaviji ostao do sredine 1944.
godine na istoj dunosti i bio unapreen u in pukovnika pa generala.
s?1
AVII, NjA, k. 38, br. reg. 24/1.
572
August von Meyszner, SS-Gruppenfuhrer. Na toj dunosti ostao do februara 1944. godine. Za ratne zloine poinjene u to vrijeme Vojni sud za grad
Beograd osudio ga je 22. deeembra 1946. godine na smrt vjeanjem.

188

protiv ikakvih prava Nedieve vlade zahtijevajui i rasputanje Nacionalne slube rada.
Od njegovih organa za podruje Beograda formirana je Oblasna
policijska komanda (Polizeigebietskommandantur II), komandant potpukovnik Stecel (Stotsel), koja je u poetku obuhvatala Upravu grada Beograda i okruge Beograd, Poarevac, Valjevo i Sabac. U svim ovim mjestima, sem Beograda, imala je okrune policijske komande (PoUzeikreisskommandantur). Oblasna policijska komanda sa sjeditem u Beogradu
formirana je maja 1942. godine.
Okrune policijske komande nosile su u poetku, zbog malobrojnosti snaga s kojim su raspolagale, naziv stanice (Polizeikreisstelle PKS)
i dvocifrene redne brojeve, od kojih desetica oznaava redni broj policijske oblasti: u Poarevcu: PKS-21, u Valjevu PKS-22, i Sapcu PKS-23.
Ulogu okrune policijske komande za grad Beograd vrila je sama Oblasna komanda. Za osiguranje Komanda je u poetku dobila jednu etu
64. rezervnog policijskog bataljona. Poetna jaina ove komande bila
je 5 oficira, 1 podoficir i 1 vojnik; okrune komande imale su svega po
etvoricu stareina i vod policije.373 Plan da svaka policijska oblast ima
vlastita dva policijska bataljona, a svaki okrug etu ispunjen je tek
kasnije kada je Komanda svedena na beogradski i poarevaki okrug.574
Tada joj na raspolaganju stoji 2. policijski dobrovoljaki puk Srbija".
Komandant Beogradske policijske oblasti bio je jedno vrijeme i komandant 2. policijskog dobrovoljakog puka Srbija". Ove dunosti u to
vrijeme obavljali su policijski potpukovnik Fajfer (Pfeifer), pa major
Kraft. Stab puka, pritapske jedinice i Posebna eta (Sonderkompanie),
te 1. i 3. bataljon stacionirali su u Beogradu i uporedo sa srpskom" gradskom policijom posijedali kvartovske policijske stanice. Komandni kadar i jednu treinu ljudstva sainjavali su pripadnici policije poretka
Treeg Rajha, a ostale 2/3 regrutovane su meu domaim stanovnitvom svih nacionalnosti, ali u prvom redu meu folksdojerima.575 Prije
formiranja u pukove, komandantu policijske oblasti stajale su na raspolaganju i-ste jedinice neto slabijeg sastava pod nazivom bataljoni pomone policije, koji su formiranjem u pukove preimenovani u dobrovoljake, a od oformljenja ovih, njemake (obino rezervne) jedinice
policije poretka koje su od januara 1942. godine po etama i bataljonima
u vie navrata stizale u Srbiju.
Kako su vremenom stacionarnu slubu preuzimale novoformirane
jedinice pomone policije (kasnije policijski dobrovoljaki pukovi Srbija"), od isto njemakih policijskih jedinica po dolasku 322. policijskog
bataljona iz Slovenije (kao udarna rezerva komandanta policije poretka
u Srbiji) formiran je 1. decembra 1942. godine 5. SS policijski motorizovani puk (SS Polizeiregiment 5. mot.). Komandanti ovog policijskog
puka, ija je glavnina takode stacionirana u Beogradu, bili isu 'potpukovnici
Celer (Cbhler) i Svertlager (Schvoertschlager), te major Ort (Ohrt).578
Pored toga, u Beogradu je stacionirana 173. policijska eta za vezu, koja
5

" AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-248/45-46, 55-56, 237 i 255.
" ' Referat Majsnera Leru 29. 8. 1942. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington,
T-501, R-248/586-93; R-264/196-420.
5 AVII, NjA, k. 32, br. reg. 6 i 8/4; 3/7.
576
AVII, NjA, k. 38, br. reg. 1/7.

189

 obezbjeivala veze Komande policije poretka Srbije, zatim pojedini

policijski konjiki eskadroni Srbija" (u 1944. godini objedinjeni u divizion) kao i drugi organi ove Komande.577
Beogradskoj policijskoj oblasti potinjena je bila i Srpska dravna
straa. Specijalna policija, meutim, odranije je bila neposredno potinjena Komandi policije i slube bezbjednosti. Komandant policije i slube
bezbjednosti u Srbiji nije svoje organe vezao ni za koju administrativnu
strukturu, pa ni strukturu policije poretka i sa svojih dvadesetak ispostava u Srbiji i van nje rukovodio je neposredno. Posebne ispostave
(Sonderkommando) pri koncentracionim logorima na Banjici i Starom
sajmitu, a kasnije i na Zvezdari, bile su mu takoe neposredno potinjene.
Nova policijska organizacija osjetila se uskoro u Beogradu. Umjesto
uobiajenih objava, kojima su javnosti saoptavane mjere odmazde sa
lakonskim potpisom Feldkommandant" (bez navoenja imena i ina),
na oglasnim tablama i zidovima pojavila su se saoptenja sa Majsnerovim potpisom. Tako je 7. marta 1942. objavljeno strijeljanje 150 komunista" iz Paneva i Beograda kao odmazda za ubistvo trojice policijskih
slubenika, od kojih je jedan bio zloglasni ore Kosmajac, ubijen
prethodnog dana nasred ulice u Beogradu.578
Hapenja u Beogradu, prema njemakim desetodnevnim izvjetajima, nastavljena su u nesmanjenom obimu, a ona su u periodu Majsnerovog dolaska iznosila pet do est stotina mjeseno. Za 42 dana (od 26.
12. 1941. do 5. 2. 1942) u Beogradu je uhapeno 766 lica.579 Najtei gubitak beogradskoj partijskoj i skojevskoj organizaciji nanesen je takozvanom mantovskom provalom 1942. godine, u kojoj je uhapeno oko
200 aktivista narodnooslobodilakog pokreta Beograda, ukljuujui odbore NO fonda i komitete KPJ i SKOJ-a. Beograd se od nje teko
i dugo oporavljao. Meutim, ona je vie rezultat izdajnikog drania
jednog lana Mjesnog komiteta KPJ i rada nekolicine ubaenih provokatora.
Ta situacija jo vie je pogorana u junu 1942. godine novim talasom hapenja i pogibijom lanova Okrunog komiteta KPJ za Beograd.
Dio ovih gubitaka pripisuje se i neblagovremenom sprovoenju direktiva
o obezbjeenju beogradske organizacije od provala i brem prilagoavanju novim uslovima, to potvruje injenica da je narodnooslobodilaki pokret u Zemunu u isto vrijeme uspio da odri kontinuitet borbe.580
Znaajno je, meutim, napomenuti da se ova martovska provala
vremenski poklapala sa momentom u kome su okupacione vlasti u Srbiji i posebno u Beogradu bez mnogo stvarnog osnova oekivale ponovno
dizanje ustanka". O tome je posebno bilo rijei na sastanku Badera sa
novoimenovanim feldkomandantom Beograda Lonarom, na kome je ovaj
posrjednji za Beograd traio pojaanje od tri landesicen bataljona. Poto ih izgleda nije bilo, komanda Jugoistoka je odobrila da se jo za izvjesno vrijeme u rejonu Beograda zadri njemaka 717. posadna divizija,
677

AVII, NjA, k. 32-11, br. reg. 3335/10; k. 32, br. reg. 3/7 i 6/8.
Z b o r n i k . . . , tom 1, knjiga 3, str. 370371.
E7B
J. Marjanovi, Beograd, str. 203.
680
Vidi ire: J. Marjanovi, Beograd, str. 225239; . Atanackovi, Zemun . . . ,
str. 106158.
578

190

 bila spremna za transportovanje u Grku.5sl Da bi sprijeili taj

,,ustanak", okupacione vlasti su u Beogradu i u Srbiji uopte preduzele
niz obimnih mjera, meu kojima i sastavljanje spiskova lica koja na
dati signal treba uhapsiti. U to vrijeme i komandant Jugoistoka, general
Kunce, izdao je Uputstvo za postupak sa ustanicima u Srbiji i Hrvatskoj.
U njemu se teite baca na prethodno otkrivanje priprema, te insistira
na brutalmm sredstvima i zastraujuim kaznama, a zatim se kae:
Bolje je da se likvidiraju 50 osumnji.enih nego da pogine jedan
njemaki vojnik."52
Ovu pojavu pratile su i druge mjere, na primjer, masovno otpremanje zatvorenika iz koncentracionih logora u Beogradu za Norveku.
Tako su krajem aprila i u prvoj polovini maja u Norveku, lepovima
uz Dunav, otpremljene tri grupe zatvorenika sa preko 3.400 lica. To nije
bila mjera izazvana eljom da se postupi humanije nego do tada. Bio
je to imperativ izazvan nestaicom radne snage u Treem Rajhu i potrebama izgradnje puteva i utvrenja u Norvekoj. Druga mjera bila je
vie vezana za ponovno pogoranje odnosa okupatora sa pokretom Drae
Mihailovia, naime radilo se o hapenju 22. aprila 1942. godine 128 oficira Kraljevske jugoslovenske vojske koji su u Beogradu imali status
zarobljenika na odsustvu.583
Uloga SS-a i policije uopte i na okupiranim teritorijama snano je
porasla naroito od jula 1942. godine. Tada je u sporazumu s njemakom
Vrhovnom komandom borba protiv takozvanih" partizana prela u nadlenost SS-a i policije.58* Regionalno rukovoenje ovom borbom u Srbiji shodno toj odluci trebalo je da bude preneseno na Majsnera. Meutim,
Srbija je jo uvijek bila proglaena vojinom prostorijom i Majsner je
bio potinjen vojnoupravnom komandantu. Uz to on jo uvijek nije imao
ni potreban aparat ni dovoljno snage za to, pa ih je namjeravao nadoknaditi potinjavanjem sebi vojnih jedinica. Snaan adut u borbi za prevlast bila mu je novoformirana 7. SS brdska lovaka dobrovoljaka divizija Princ Eugen" (7. SS /reiioiligsten Gebiergsjdgerdivision Prinz
Eugen") sa preko 2O.OOO vojnika regrutovanih u Banatu i Beogradu.
Sukob je kulminirao na sastancima u Beogradu prilikom Lerove
inspekcije krajem avgusta 1942. godine, pa iako je doveo do ukidanja
Upravnog taba zbog sve veeg razmaha NOP-a u 1943. godini, nije
dolo do formalnog potinjavanja ostalih okupacionih organa komandantu SS-a i policije kao, na primjer, u Sloveniji i sjevernom dijelu
NDH, a sam Majsner je poetkom 1944. godine povuen.585
581

AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-247/897-99 i 952.

Komandant oruanih snaga Jugoistoka, Ia, pov. br. 500/42 od 19. 3. 1942.
Zbornik
. . . , tom 1, knjiga 3, str. 402406.
583
Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 19411945. Vojnoistorijski institut, Beograd 1964, str. 277; AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501,
R-247/1090 i R-249/032.
584 Naredba Rajhsfirera SS Himlera od 28. 7. 1942, AVII, NjA, Mikroteka,
Vaington, T-175, R-140/8212.
a* AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-175, R-140/8175-77, 8212 i 8216-17;
T-501, R-248/572-93; Zbornik . . . , tom 1, knj. 4, str. 264270.

191

30. GLAVA
SUPROTNOSTI U OKUPACIONOM APARATU
Uskoro po dolasku komandanta SS-a i policije u Beograd, u okupacionom aparatu Srbije, prvenstveno u rukovodstvima pojedinih meusobno labavo povezanih ustanova, dole su do izraaja otre suprotnosti. Te suprotnosti su proisticale iz raznih uzroka: konkurentskog
suparnitva pojedinih slubi, odnosno njihovih rukovodilaca u Treem
Rajhu, karijeristikih tendencija pojedinih okupacionih funkcionera, razliitih shvatanja interesa Treeg Rajha. Najznaajnija suprotnost bila
je odraz procesa, koji se posebno u 1942. godini intenzivno odvijao u
samom Treem Rajhu, a koji se sastojao u porastu uticaja SS-a i policije
i njihovom nastojanju da preuzmu od vojske i drugih ustanova i preostale, ne samo kljune, poloaje u svim oblastima ivota, ak nastojanje
da Vermaht zamijene oruanim snagama SS-a.
U tome, a ne u srbofilstvu" Upravnog ili bilo kog drugog taba
ili, moda, njihovim blaim postupeima, odncsno potpunijem pridravanju meunarodnih konvencija o kopnenom ratovanju i zatiti stanovnitva okupiranih teritorija, treba gledati osnovni uzrok sukoba koji
su naroito otro doli do izraaja u sukobif Majsnera sa Turnerom,
Nojhauzena sa Turnerom, Majsnera sa Benclerom, taba 65. vie komande za naroitu upotrebu sa tabom vojnoupravnog komandanta, Nojbahera sa Majsnerom i Nojhauzenom, kao i suprotnosti u kolaboracionistikom aparatu (Aimovi Ljoti, Aimovi Jovanovi, Ljoti
Dini itd.).
U odbrani vojne uprave od tih optubi na jednom mjestu se kae:
Uostalom jedna tdkva antisrpska orijentacija se moe dokazati
kao nepravilna time to se koko od koje se oekuje da nosi zlatna
jaja ne smije klati".
Pitanja na kojima je dolazilo i do vrlo otrih suprotnosti i razmimoilaenja i koja su u jednom kasnijem njemakom izvjetaju okarakterisana kao rat organa vlasti, pri emu je svaki uenik u prvom
redu pomiljao na to da titi i proiri svoju sferu ulasti" bila '. sii
brojna i vrlo znaajna. Medutim, nema pcdataka da ih je narodnooslobodilaki pokret Beograda koristio. To je pretpostavljalo u prvom redu poznavanje tih protivrjenosti.
Najznaajnija od tih pitanja bila su: oblici i stepen saradnje sa
domaom buroazijom i pojedinim njenim grupama; nain i konkretne
forme organizacije kolaboracionistikog aparata (u propagandi to nije
bilo sporno poto su svi nastojali da zavedeni oblik okupacije predstave
kao nadzornu upravu nad inae autonomnim Nedievim upravnim aparatom); kompetencije i suprotne tendencije meusobno nepovezanih ispostava vrhovnih instanci Treeg Rajha (vojne uprave i generalnog
opunomoenika za privredu, koji bi po prirodi stvari trebalo da bude
sastavni dio vojne uprave, vojne uprave i SS-a policije, koji su vojnu
upravu'teili da smijene svojim organima ili je bar sebi potpuno potine,
192

iako bi i ovdje u duhu proklamovanih stavova trebalo da bude obratno);

suprotnosti opunomoenika Ministarstva spoljnih poslova s vojnom upravom i SS i policijom oko unutranjeg ureenja i ureenja granica; suprotnosti izmeu Vermahta i SS i policije u pogledu regrutovanja folksdojera; stepen i nain eksploatacije privrednih bogatstava zemlje i njene
radne snage, koje je Nojhauzen nastojao da sprovede bez obzira na politike interese i same okupacione uprave; pitanje kolektivne odgovornosti
i kvota u mjerama odmazde, za koje Nojbaher kae da mu je uspjelo
da sprijei izvravanje odmazdi u vrijeme Nedieve posjete Hitleru to
mu je kao olakavajua okolnost na procesu u Beogradu spasilo ivot.
Obnova rada Beogradskog univerziteta i sportskih udruenja, iormiranje Srpske nacionalne slube rada, kompetencije i prava Nedieve
vlade itd. bili su takoe predmet sukoba SS-a i policije sa organima vojne
uprave i Ministarstva spoljnih poslova. Lini sukobi, karijeristiko suparnitvo i jagma oko oduzetih imanja, dragocjenosti i umjetnikih predmeta, namjetaja i pribora za jelo, te otimanje o unosne zastupnike
poslove i poloaje, itakoe su u velikoj mjeri bili prisutni, to je sve
prualo znatne moguenosti za uspjenu borbu protiv tog aparata za koji
se na alost smatralo da je monolitan.
Prepiska u vezi sa sukobima i meusobnim optubama Majsnera
i Turnera, te posljeratne izjave Nojbahera, Kisla i Felbera svjedoe o
tome u kojoj mjeri su ovi posljednji faktori u tome bili prisutni i, jo
vie, koliko je zakonita pojava takvih suprotnosti koje proizilaze iz
kvaliteta ljudskog materijala i njihovog ideolokog vaspitanja, a naroito iz sistema dravnog ureenja osvajaa.586
Duh ovih odnosa i ilustracija njihovog izvora u najviim vrhovima
Treeg Rajha jasno se vide iz dvolinog stava koji je Himler zauzeo kao
arbitar u sukobu Turnera i Majsnera, neposredno poslije posjete Srbiji
u oktobru 1942. godine. On istovremeno odobrava politiku liniju koju
vodi Majsner i zahtijeva od njega da odrava dobre i drugarske odnose
sa svim nadletvima, a posebno sa Tumerom, ne govorei nita o tome
da je po povratku u Berlin sve preduzeo da smijeni Turnera.587
i Turnerov zamjenik i najblii saradnik Georg Kisl, neposredno
angaovan na njegovoj strani u sukobu sa Majsnerom, kad ga je ovaj
krajem avgusta poslao da intervenie u Berlinu, predloio je Himleru
da se iz Beograda povuku i Majsner i Turner.588
Vojnoupravni komandant Srbije, Bader, intervenisao je i 6. juna
1943. godine kod njemake komande kopnene vojske zbog odbijanja
Nojhauzena da mu se; potini i traio preciznije regulisanje tog pitanja.589
586
Z. Atanackovi, Okupacija Vojvodine i stanje poslije okupacije, Vojnoistorijski glasnik, Beograd 2/1963, str, 6062; H. Neubacher, Sonderauftrag Siidost
19401945, Musterschmiedt, Gotingen 1957, 2. durchgesehene Auflage, str. 136149:
Z b o r n i k . . . , tom 1, knj. 4, str. 264270; AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, k. 2 A,
br. reg. 49/16, T-175, R-140/8205-09; T-501, R-248/572-93; R-264/196 420-60;
R-266/1076-81, k. 27, br. reg. 1120/7.
587
Reichsfuhrer SS und Hoheren SS und Polizeifuhrer in Serbien 26. 10. 1942.
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-175. R-140/8102.
588
.SS-Sturmmbahnfuhrer Dr. Georg Kiessel, Oberkriegsverwaltungsrat an
Reichsfiihrer SS, 30. 8. 1942. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-175, R-140/8098-99.
580
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-24*9/596.

193

31. GLAVA
UKIDANJE UPRAVNOG STABA I TENDENCIJE
IREG OSLANJANJA NA NEDlCEV APARAT
Premda je osnovni rezultat sukoba Upravnog taba i njemake
policije u Srbiji bio ukidanje ovog prvog. u sistemu okupacione uprave
nije se nita bitno, promijenilo. Teze o centralizaciji okupacione uprave
i davanja veeg stepena autonomije kalaboracionistikom Nedievom reimu, koje je zastupao Upravni tab, ponovo su oivjele.
U okviru preispitivanja sistema uprave u jesen 1942. godine590 izvrene su jo neke izmjene u okupacionoj upravi koje su nadlenosti
Badera kao komandanta njemakih trupa u Srbiji i Nezavisnoj Dravi
Hrvatskoj" svele na ovu prvu. Tome je prethodilo pomijeranje njegovih
divizija u pravcu teita narodnooslobodilake borbe u zapadnim krajevima Jugoslavije.
Upravo to pomieranje jedinica, koje je nastavljeno i poetkom 1943.
godine (kada je u NDH prebaena i 7. SS divizija i time donekle izbalansiran premoni Majsnerov utjecaj), u dokumentima se navodi kao
razlog za intenzivniju orijentaciju okupacione uprave na podrku Nedievom reimu.
Poto su ve 1. novembra 1942. godine Turner i njegov pomonik
Georg Kisl opozvani, Upravni tab je 5. 1. 1943. godine sveden na
Upravno odjeljenje (Verivaltungsabteilung) Komandnog taba vojnoupravnog komandanta Srbije, koji je u meuvremenu i sam promijenio naziv
u tab (generaltab) vojnoupravnog komandanta i komandanta njemakih
trupa u Srbiji (Kommandirenden General und Befehlshaber in Serbien).
To je opet bila posljedica rasformiranja 65. vie komande za naroitu
upotrebu u proljee 1942. godine. Tako je komandovanje trupama vojnog
obezbjeenja i uprava okupacionim aparatom objedinjena u potpunosti,
za razliku od perioda decembar 1941. mart 1942. godine. U prethodnom periodu to objedinjavanje se ogledalo samo u personalnoj uniji u
licu komandanta Badera, dOk su i dalje funkcionisale dvije odvojene
komande.
Na elo vojne uprave odnosno Upravnog odjeljenja, doao je Bener
(Bohnner), ije je prisustvo u Beogradu izgleda ostalo uglavnom nezapaeno. Sem to joj je uticaj smanjen prenoenjem funkcija na komandanta SS-a i policije i opunomoenika Ministarstva inostranih poslova,
djelokrug vojne uprave je jo vie suen formiranjem u decembru 1942.
gocjine nove civilne ustanove, Generalnog opunomoenika za rudarstvo
na Jugoistoku. Rukovodstvo i ove ustanove povjereno je Francu Nojhauzenu, ime je njegov poloaj jo vie ojaan. U meuvremenu prenio
je svoje sjedite iz Zemuna u Beograd (Karaoreva ulica). Neto ranije
(moda jo u septembru 1942. godine), generalni opunomoenik za privredu oformio je u Beogradu Centralnu upravu za generatore, to je,
590
Sire o tome vidi: M. Kreso, Izmjene u aparatu njemake okupacione
uprave u Jugoslaviji u prvoj polovini 1943. godine, Prilozi br. 6, Sarajevo 196, str.
175201.

194

s obzirom na rastue potrebe za tednju tenih goriva, vie ojaalo

njegov poloaj.591
Tendencije ireg oslanjanja na Nediev aparat bile su, kao to
smo vidjeli, posljedica nemogunosti da se sa bilo koje strane znaajnije povea kontigent okupacionih trupa.59,2 Poetkom 1942. godine izvrena reorganizacija uprave nije donijela oekivane rezultate zbog presizanja komandanta SS-a i policije i generalnog opunomoenika za privredu u nadlenosti vojne uprave, pa se poetkom 1943. godine poelo
ponovo raditi na tome.593 U to vrijeme radilo se na projektovanju zakona
o optinskoj samoupravi, na proglaenju nezavisnosti" i u vezi s tim na
pripremi jedne Nedieve posjete Hitleru. U martu su ti projekti bili
gotovi. Njemaka Vrhovna komanda oruanih snaga bila je odobrila
Projekat zakona o optinskoj samoupravi, ali je Projekat dravnog ustava
Srbije ocijenila kao preuranjen. Hitler je, meutim, suspendovao i odobreni projekat, tako da je posjeta u to vrijeme otpala. Na to su svakako
uticale velike operacije protiv NOVJ, koje su u to vrijeme voene, porazi pod Staljingradom (Volgograd) i u sjevernoj Africi, njemaka ocjena
da neposredno predstoji savezniko iskrcavanje na Balkanu, pa je u optoj
krizi povjerenja bilo nareeno i rasformiranje Srpskog dobrovoljakog
korpusa.594
Od jaanja autonomije Nedievih organa opet nije bilo nita. Tadanje stanje najbolje je izrazio Bencler, kada je rekao da se ti organi
mogu oznaiti najvie kao njemaki domai pomoni organi, naroito
u privredi i finansijama". To se u finansijama ogledalo u tome to je
okupaciona uprava, ne samo u Beogradu, postavila u svakoj optini svoje
komesare radi neposrednijeg uticaja na naplatu poreza i odreivanja
njegove visine i u najkonkretnijim sluajevima. Osnovni razlog za to
bio je to ni viestruko poveani porezi, zbog rezistencije poreskih obveznika, a vjerovatno i samog aparata, nisu mogli da podmire sve vee
okupacione trokove.
Ranije pomenutoj injenici da je cjelokupna privreda bila u rukama generalnog opunomoenika za privredu i njegovih centrala za
gotovo sve grupe proizvoda dodaemo novouvedenu mjeru prinudnog
rada koji nije proglasila ni Nedieva vlada, ni vojnoupravni komandant,
nego generalni opunomoenik za privredu.
Naredbom o uvoenju ratnih mjera u privredi od 20. marta 1943.
godine uvedena je obaveza rada za sve mukarce od 18 do 45 godina
i neudate ene od 21 do 35 godina.595 Ovoj mjeri je izgleda kao probni balon
prethodilo uvoenje radne obaveze u trajanju od etiri mjeseca za pet
godita.596 Na osnovu te dvije naredbe iz Beograda je u roku od tri
591
592

AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-77, R-1298/888-986.

Vidi Turnerov govor okrunim i sreskim naelnicima u Aranelovcu
10. avgusta
1942. godine. Z b o r n i k . . . , tom 1, knj. 4, str. 259263.
593
Feldkommandantur 599, Monatsbericht fur die Zeit vom 25. 12. 1942
25. 1. 1943. AVII, NjA, k. 27-c, br. reg. 37/1.
594
AVII, NjA, Mikroteka, Bon, R-3/608-10.
595
Objavljena u Listu uredaba Vojnoupravnog komandanta Srbije od 26. marta
1943". goaine.
596
Feldkommandantur 599, Monatsbericht fur die Zeit vom 25. 2. 43. 25.
3. 43; AVII, NjA, k. 27-C, br. reg. 39/1 i k. 41-C, br. reg. 6/1 str. 978.

195

mjeseca upueno na rad 5.458 radnika.597 Vie od 6.700 radnika, koji su

padali pod udar ove obaveze, osloboeno je zbog toga to su ve bili
zaposleni u, za Njemaku, vanim preduzeima. Od radnika komunalnih
preduzea Uprave grada Beogradska vojnoupravna komanda formirala je
odred od 450 ljudi za potrebe pretovara i istovara na eljeznikim stanicaima i pristanitima u Beogradu.598 Premda su i ove mjere iroko preduzetom propagandnom akcijom prikazivane kao izvravanje patriotske
obaveze, kao mjere u cilju konsolidacije srpske orivrede kako bi se podigao
autoritet Nedieve vlade, ni one nisu davale efekta, poto je okuipator istovremeno preduzimao i najotrije nepopularne mjere koje su anulirale
autoritet Nedievih vlasti.
Jedna od mjera njemake okupacione uprave koja je u osnovi
imala karakter rastereenja Rajha od zbrinjavanja za rad nesposobnih,
oboljeUh zairobljenika, ali koja je imala i neke humanitarne elemente,
bila je njihov povratak u zemlju. Ova mjera se veoma iroko koristila
u propagandne svrhe i tumaena je kao gest dobre volje Treeg Rajha
prema Srbiji i Nedievoj vladi. Uoi nove 1943. godine u Beograd su
stigle dvije vee grupe bolesnih zarobljenika. Prva u novembru od 715, s "
a druga 27. decembra 1942. od 669 zarobljenika od ega 100 rezervnih
i 41 aktivni oficir.600 Meutim, kada je na dan 15. II 1943. godine iz
Njemake u Beograd pristigao bolniki voz601 sa 419 ratnih zarobljenika
povratnika., nareeno je da se iz logora na Banjici strijelja 400 interniraca po kvoti od 100 : 1, koja se zvanieno ve godinu dana nije primjenjivala.602 Dodamo li tome da je dolazak zarobljenika povratnika
trebalo da neutralie jednu drugu nepopularnu mjeru hapenje i otpremanje u zarobljenitvo nove grune od 93 oficira iz Beoigrada, koje je
uslijedilo na Nediev prijedlog,003 vidjeemo kako je okupatoru nemogue
kontinuirano sprovoenje bilo kakve politike u korist okupiranog stanovnitva, poto u protivnom njegovo prisustvo gubi osnovni smisao.
U neto izmijenjenim uslovima maja 1943. godine na inicijativu
Benclera u Ministarstvu inostranih poslova Treeg Rajha odrana su
dva satanka na kojima je konstatovano da je neophodno ubrzati pripreme za Nedievu posjetu Hitleru, ali su gotovo sve take njegovih
zahtjeva na ovaj ili onaj nain odbijene. Od osam zahtjeva bila su odobrena svega dva: otvaranje Univerziteta u Beogradu i otputanje jednog
zarobljenika za svaka dva radnika poslana u Njemaku. Vjerovatno je
to bio razlog da je posjeta jo jednom odloena.604
507
J. Marjanovi, Beograd", str. 273.
500 AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-249/220-24.
599 A V I I > N j A - Mikroteka, Vaington, T-501, R-248/682.
,
AVll, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-248/672 i 675.
001
Vidi napomenu 596 Feldkommandantur 599, Monatsbericht fiir die Zeit
vom 25. 12. 42. 25. 1. 43. AVII, NjA, k. 27-C, br. reg. 37/1.
2
Feldkommandantur 599, Monatsbericht fiir die Zeit vom 25. 1. 43.
25. 3. 43. AVII, NjA, k. 27-C, reg. br. 38/1-2; Saoptenje VUK Srbije od 19. 2. 1943.
Zbornik . . . , tom 1, knj. 5, str. 436.
co3
Nedi je u januaru istina bio predloio 600 oficira, ali je sem ovog otpremljen neto kasnije samo jo jedan transport sa manje od 100 oficira. AVII,
NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-248/1357.
604
Zapisnici sa sjednica od 18. i 31. maja 1943. godine u Ministarstvu inostranih poslova. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-249/523-26 i 537-40.

196

Kada je do posjete 15. septembra 1943. godine ipak dolo, promjena

kursa, za ijeg se nosioca predstavio novopostavljeni specijalni opunomonik Ministarstva inostranih poslova za Jugoistok
(Sonderbeauftragter
des Auswartigen
Amtes fiir den Sudosten) poslanik Nojbaher, 605 malo je
ta moglo da se popravi, sem u domenu propagande. Vojnopolitika situacija bila je znatno izmijenjena, snage narodnooslobodilakog pokreta
u Srbiji narasle su u snanom tempu i uskoro se Nediev upravni aparat
zajedno sa njemakim okupacionim sistemom poeo raspadati. Ni podrka
teritorijalnim pretenzijama Nedieve vlade nije mnogo pomogla. Nedieva posjeta Hitleru i Hitlerova obeanja, kojima je Nedi bio zadovoljan, bila su rezultat nemoi okupatora. Tako se moe oznaiti i konano
otvaranje poetkom 1944. godine Beogradskog univerziteta i druge razvojem dogaaja iznuene mjere.

32. GLAVA
REORGANIZACIJA OKUPACIONE UPRAVE
U DRUGOJ POLOVINI 1943. GODINE
Hitlerovom direktivom br. 47 od 28. decembra 1942. godine o organizaciji komandovanja i odbrani Balkana, 606 organizaciji okupacione uprave
u samoj Srbiji i Beogradu, nije nita bitno izmijenjeno. Njegova sljedea Direktiva br. 48. od 26. jula 1943. godine o istim pitanjima zajedno
s njenim^dopunama od 3. do 7. avgusta iste godine 007 donijela je naroito
u Beogradu niz krupnih promjena. Zbog toga ovu reorganizaciju izdvajamo u zasebnu glavu.
Radilo se prvenstveno o formiranju novih visokih okupacionih
ustanova i tabova, o novom talasu njemakih jedinica i raznih pomonih organa koji su preplavili Beograd. Ovom reorganizacijom Beograd
je postao i centar cjelokupne okupacione uprave za jugoistonu Evropu
i sjedite najvieg taba vojnog obezbjeenja za taj dio okupirane Evrope.
Poto je sama reorganizacija sa aspekta Beograda manje interesantna, a takoe i struktura i zadaci mnogih ustanova, to emo samo
nabrojati te nove ustanove iji se znaaj za Beograd svodio uglavnom
na injenicu da su one u njemu bile locirane. Te ustanove su:
Komanda grupe armija F" (Heeresgruppenkommando
F") koja
je isitovremeno bila najvia njemaka komanda na Balkanu, zbog ega
je nosila naziv Komanda Jugoistoka (Oberbefehlshaber
Siidost). Njen
znaaj se sastojao u injenici da su joj pored dvije njemake grupe ar605
Hermann Neubacher, prethodno Specijalni opunomoenik Treeg Rajha
za naftu u Jugoistonoj Evropi od 19401943. godine. Od decembra 1944. godine
ef Nadletva Ministarstva inostranih poslova u Beu za Srbiju, Crnu Goru, Albaniju i Grku i na kraju rata Keselringov politiki savjetnik, Kao ratni zloCinac
1945. godine izruen od strane SAD Jugoslaviji, gdje je 16. V 1946. godine u Beogradu osuen na 20 godina robije. Daljeg izdravanja kazne osloboen 21. novembra 1952. godine.

W. Hubatsch, Hitlers Weisungen . . . , str. 209-^216.

W7
Isto, str. 218227.

197

mija u sluaju odbrane Balkana bile potinjene i sve kolaboracionistike,

talijanske i bugarske jedinice na poluostrvu. Kao to je naprijed reeno,
njen komandant je bio feldmaral Vajks. Za razliku od dotadanjeg stanja, Komanda Jugoistoka ograniila je svoju nadlenost na komandovanje trupama, dok je teritorijalna nadlenost ponovo preputena posebnoj vojnoupravnoj komandi. Lociranje ovako visokog taba u Beogradu
praeno je dolaskom odgovarajuih pritapskih ustanova i jedinica iji
je smjetaj morao biti djelimino izvren u Zemunu i Panevu.
Vojnoupravna komanda Jugoistoka (Militdrbefehlshaber Sildost)
u stvari je nastala od Staba vojnoupravnog komandanta Srbije, iz kojeg
je prethodno izdvojena oko polovina ljudstva (zajedno sa dotadanjim
komandantom) za formiranje 21. brdskog armijskog korpusa. Za novog
vojnoupravnog komandanta postavljen je general pjeadije Hans Felber.608 Ve pomenutom direktivom bila je u njegovim rukama predviena centralizacija svih okupacionih ustanova u Beogradu odnosno u
Srbiji. To je, meutim, za due vrijeme opet ostalo samo na papiru.
Novoformirana Vojnoupravna komanda Jugoistoka istovremeno je nastupala i kao Vojnoupravna komanda Srbije, ime je izmeu ove dvije
ustanove ostvarena personalna unija. Pored ovih funkcija Felber je od
rasformiranog taba zadrao i funkciju Komandanta njemakih trupa
u Srbiji (Militarbefehlshaber Serbien), iako to u nazivu njegove ustanove nije niim istaknuto. Sjedite taba ostalo je na Dedinju, gdje je
ono premjeteno u prvoj polovini 1942. godine, da bi se predajom zgrade
Narodne skuptine podrao autoritet Nedieve vlade.
Komanda je neposredno bila potinjena naelniku Vrhovne komande
oruanih snaga, a struna uputstva dobijala je od Komande kopnene
vojske, odnosno njenog odjeljenja za ratnu upravu. U privrednim poslovima Felber je dobijao zadatke od opunomoenika za etverogodinji plan,
Geringa, ali su zadaci policije i slube bezbjednosti izgleda i dalje ili
mimo njega. Njegove funkcije trupnog komandanta komplikovale su
mu poloaj u tom smislu to je pored toga bio potinjen i komandantu
2. oklopne armije, a preko njega i komandantu Grupe armija ,,F". Ipak
kao vrhovnog nosioca viasti Treeg Rajha treba oznaiti upravo Felbera, jer je to proizilazilo iz njegovih ovlaenja. Takoe je imao funkciju vrhovnog sudije (Gerichtsherr).609
Ne uputajui se u njegove komandne funkcije van Srbije, interesantno je pogledati kako je regulisan odnos nove komande s brojnim
drugim okupacionim ustanovama u Beogradu, meu kojima su dotada
vladale otre suprotnosti. Iz daljnjega emo vidjeti da te suprotnosti ni
sada nisu mogle biti prevaziene, iako je u tom pravcu uinjen nesumnjivo veliki napor.
'TJpravno odjeljenje, na elu sa dr Benerom u poetku je ostalo
u sastavu Komandnog taba, ali je naredbom Vrhovne komande oruanih
snaga od 7. oktobra 1943. godine objedinjeno sa tabom generalnog
opunomoenika za privredu u Srbiji u Upravni tab na ije elo je po808
Hans Gustav Felber, do tada komandant armijske grupe u junoj Francuskoj. Od 4. septembra do 20. oktobra 1944. komandant Armijske grupe Srbija,
kada je ponovo premjeten u Francusku za komandanta njemake 7. armije.
Nemamo podatka da mu je sueno za ratne zloine.
609
Vidi napomenu 607.

198

stavljen Franc Nojhauzen. On, meutim, na toj dunosti nije ostao

dugo i zamijenio ga je decembra 1943. godine dr Dankverc
(Dankivertz),
dok se sam Nojhauzen ograniio na ranije pomenutu funkciju Opunomoenika za rudarstvo na Jugoistoku, zadravi istovremeno znaajan
dio svog glomaznog aparata.
Tako je konaan izgled Vojnoupravne komande Jugoistoka prema
naredbi OKW od 7. 10. 1943. bio:
Komandni tab (Kommandostab),
general Geitner;
Upravni tab (Verwaltungsstab),
SS-general Nojhauzen, pa dr
Dankverc;
Vojnoprivredni
tob Jugoistok
(W ehrwirtschaftsstab
Siidost),
general Braumiler;
Komandant SS-a i policije (SS-und Polizeifiihrer), SS general
Majsner, pa od 1. 4. 1944. general Berends (Behrends).
Komanda pozadine, pukovnik Munkl.
Propagandni odsjek Jugoistok, (Propaganda Abteilung
Siidost),
p. pukovnik Krauze, pa kapetan Cermak.
Van taba, ali kao savjetnik vojnoupravnog komandanta za spoljnopolitika pitanja od vanijih ranije manje-vie samostalnih ustanova ostao
je samo:
Specijalni opunomoenik Ministarstva inostranih poslova za Jugoistok (Sonderbevollmdchtigter
des Auswdrtigen Amt.es fiir den Siidosten)
poslanik Nojbaher koji je, pored ove funkcije, zadrao ranija ovlaenja,
a takoe je dobio izvjesne ingerencije i na privrednom polju. U kasnijem
razvoju dogaaja imenovan je i za rukovodioca za suzbijanje komunizma,
ali izgleda da u tome svojstvu nije imao i poseban aparat. 610
Razumljivo je da su ovako visoki tab pratile i brojne pozadinske
i tehnike jedinice, meu kojima su mnoge bile jaine puka. Poto je
Beograd ve uveliko bio u zoni doleta saveznikih aviona sa baza iz
rejona Foe u Italiji, uspostavljena je i zatim neprekidno ojaavana
njegova protivvazduna odbrana. Budui u sastavu vazduhoplovstva, patinjena je Isturenoj 30. vazduhoplovnoj oblasti
(Feldluftgaukommando
XXX), ije je sjedite takoe bilo u Beogradu. Na njenom elu nalazio
se vazduhoplovni general Veber (Wdber). Bio je to teritorijalni vazduhoplovni korpusni tab, koji se uz to brinuo u prvom redu o vazduhoplovnoj infrastrukturi aerodromima i aerodromskim slubama, kao i
slubi javljanja i obavjetavanja. Zbog toga su mu na raspolaganju
u Beogradu stajali: 38. protivavionski motorizovani puk, koji je sa kasnije
pridodatim ojaanjima imao i 68 diviziona sa blizu 40 baterija rasporeenih u Beogradu; Vazduhoplovni transportni puk Jugoistok i dva
borbena avio-puka najee lovaca i lovaca-bombardera u Zemunu i P a n evu; 30. puk za vezu i opsluivanje infrastrukture, te slube javljanja
i obavjetavanja.
'
Od prateih jedinica Grupe armija ,,F" treba pomenuti 521. puk z'a
vezu, 231. rezervni grenadirski puk, 8. eljezniki pionirski puk za naroitu upotrebu, autotransportni puk, vei broj samostalnih tehnikih,
610
Oberkommando der Wehrmacht, Nr. 005736/43. K. (WFSt) Qu (Verw),
F. H. Qu, den 7. 10. 1943. Dienstanweisung fiir den Mil. Befh. Sudost, AVII, NjA,
k. 43, br. reg. 2 / 1 ; H. Neubacher n. dj. str. 1315, ;36195; AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-264/196-420-22; F. F. Siegler, n. dj. str. 28.

199

transportnih, sanitetskih i drugih bataljona. Zbog prezasienosti okupacionim jedinicama, u Beogradu je zabranjeno svako stalno nastanjivanje,
a odobravanje privremenog boravka podlijegalo je strogoj kontroli.
Razumljivo je da je pri ovakvoj gustini okupacionih jedinica i
drugih okupacionih organa, uz injenicu da je partijska organizacija u
jesen 1943. godine pretrpjela jo jednu teku provalu, intenzitet borbe
narodnooslobodilakog pokreta bio je uglavnom sveden na nie forme i
pojedinane krupnije akcije u samom gradu, orijentiui se sve vie na
izvlaenje dobrovoljaca za Narodnooslobodilaku vojsku iz Beograda.
Pored mnogobrojnih straarskih mjesta kojima su jedinice i ustanove
vrile vlastito obezbjeenje, pored 16. kvartovskih stanica SDS, 7 njemakih komandi straarskih rejona (Wachreioiere) sa organizovanom
patrolnom slubom, niemaka komanda grada je krajem 1943. godine
imala 59 stalnih straa jaine po nekoliko straarskih mjesta za to je
bilo angaovano desetak landesicen i grenadirskih bataljona (287, 288,
562, 592. i 977. lc-bataljon, 55. i 1202. grenadirski bataljon, te jo neki).
Za smjetaj oficira koji nisu stanovali u svojim komandama ili ustanovama rekvirirani su hoteli Dunav" Bristol, Car Duan" Maestik,
Nova Evropa" Kasina, Morava" Astorija, Karaore" Zanatski dom, Kumanovski pobednik", Sava" Pota, Splendid", Stari
Oraac" Stari Balkan, Stevan Nemanja" Beograd, Rojal", Vojvodina" Prag i Obnova", a za njemake ene na slubi u okupacionim
komandama i ustanovama hoteli Balkan", Srbija'', Ekscelzior", te tri
kasarne na Dedinju. Tome treba dodati dvadesetak vojnikih, podoficirskih i oficirskih domova i kasina.
Kontinuirano sauvani mjeseni izvjetaji operativnog i obavjetajnog odjeljenja 599. feldkomandanture za period 25. decembar 1942. do
15. februar 1944. godine611 gotovo bez izuzetaka ponavljaju da red i mir
u Beogradu nisu narueni". Ni jedan izvjetaj, meutim, ne proputa
da zabiljei znaajnu propagandnu aktivnost, veina registruje i pisanu
propagandu, a neki i agitaciju, naroito meu omladinom za odlazak
u partizane. Izvjetaji, takoe, istiu da je hapenje komunistikih"
aktivista stalno na dnevnom redu i registruju neprekidnu obavijetenost
Beograana o najnovijim dogaajima u svijetu i zemlji, o kojima ih,
prirodno, okupaciona tampa nije obavjetavala.

200

-f*

3tempel, EJ-t*uj.-f

Beollia,Ko.iananl rrei.de oeneril

1 serfrieu
<_
t
i - t . 4f Ri'OCtJ/41 "faeS'.

O.IU, en 19.10.1
(.mndschriftllce ..A1.?0 )

ytc;>el. Geh-lts
fi&tr^ .
Abt.^u.i.r, .301/41 ,4Ph.
J#v*i;,t, &et..:dr.Gen,i,Serb./iii/cher ail.V./- *
i-r. i6ie / 41 fteh.vam l o . l o . l 9 4 1 .

. K&> UCV iit * fuer

.Ja'hi'eaiaeot B^ltrad
. Bef.Serbien Ver,;;tab

j a 0urchfue.hrung des im Bezuj. (..otJuinten gefehls *er4eo fuer

lO.fcefallene ued ?4 vor#undet eutsthe Solaten (iij,enonrige
dea i e val,Jeo 1^-8,1. Truppcnteils) 2200 f*-t|Bsnoa.
ane serben erschossen.Die xkution i s t an lOO featA**~W-.
urca .Jachrei.J.n-nt Reli,red -"olletre-ken,
!# und o r t er E5kutionon, .bhr.lUE; b.-*, er
pestgenojsienen sowie naehere Einaelhvtte. eiri uiuEdttelbar adt
1
'. Xdr. rje. i fterbien (SefehJahaber jattiah _ Ver.3Ufc) m
"ereiobai-en, vol 1 sufe-reeldun as Bev.{dr,cea,i.^erbicn/vu.(.-u.dch-iftl.,)

fuer den 6ejT0l5..<dr.**j4Keral in ^erbien

fier Chef - G*al8tab*i
^(.(^
(hanJahriftlie*)

Naredenje Maksa Pemsela, naielnika taba Opunomoenog komandanta za uguSenje

ustanka u Srbiji od 19. X 1941. godine, za strijetjanje 2.200 talaca, o toga 1.600
iz Beograda

201

80 1/ 1

Martovska racija Beogradu 1942. godine. Obavjetenje

202

policije u listu Novo Vreme"

SEDMI DIO

SLOM NJEMAKE OKUPACIONE

UPRAVE U BEOGRADU 1944. GODINE

VII
SLOM NJEMAKE OKUPACIONE UPRAVE
U BEOGRADU 1944. GODINE
Ve prvi ustaniki pucnji 1941. godine nagovjetavali su slom cjelokupne okupacione uprave u Jugoslaviji pa i one njemake u Beogradu.
Ona se, meutim, odrala znatno due nego to se na poetku ustanka
vjerovalo i prieljkivalo. Za realnija predvianja nedostajali su mnogi
elementi, a neki od najozbiljnije uzimanih, kao, na 'primjer, poetne mogunosti Crvene armije, nisu se ostvarili.
Ustanak u Jugoslaviji okupacionu upravu snano je potresao i dokazao njenu neefikasnost. On je doveo do njenog suspendovanja i u samom
glavnom gradu Jugoslavije, a potpuno ju je ukinuo na veoma velikim
prostranstvima. Iako bez naslona na bilo koju savezniku armiju ili
dravu, prostranstva ovih slobodnih teritorija ostaju nedosiina za okupacione vlasti sve dok oruane snage okupacionih sila'' novom invazijom
ne bi ponovo, i to opet privremeno i samo djelimino njome ovladale. Za to
vrijeme Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi Jugoslavije
ponovo bi stvorili drugu najee jo veu slobodnu teritoriju u istom
ili drugom kraju. Ustanak je tako bio prerastao u narodnooslobodilaki rat.
Slom okupacione uprave ipak se dogodio mnogo bre nego to su
oekivali planeri hiljadugodinje prevlasti Treeg Rajha. Orijentacija i
antihitlerovske koalicije i narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije
u njenim okvirima postepeno je ispoljavala svoje prednosti i ve krajem
1942. godine donijela znaajne rezultate na gotovo svim frontovima.
Na konaan slom trebalo je ekati jo dvije godine. Narodnooslobodilaki pokret Jugoslavije, kao dio svjetskog antifaistikog fronta, nije
mogao oekivati punu pobjedu prije opteg poraza faizma to je i razumljivo, ali je nastavljajui upornu borbu na frontu obrazovanom u srcu
Evropske tvrave" snano doprinosio optim naporima za njegovo unitenje. Hiljadudevetstotinaetrdesettree godine propali su i posljednji
pokuaji okupacionih sila da unitenjem Narodnooslobodilake vojske
Jugoslavije likvidiraju taj za njih vrlo opasan front.
611

AVII, NjA, k. 27-C, br. reg. 37-50/1.

205

Drugo zasjedanje Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije u Jajcu i saveznika konferencija na vrhu u Teheranu, kao rezultati izvrene prekretnice u drugom svjetskom ratu, zbog dalekosenosti
njihovih odluka, nale su u Beogradu, kao i u cijelom svijetu, ubrzo iroki
odjek.
Uprkos injenici da ovim dogaajima nisu neposredno slijedili nikakvi spektakularni rezultati ni na jugoslovenskom ni na svjetskom
ratitu, ve u prvim izvjetajima okupacione uprave u Beogradu uoljiva
je pojaana aktivnost narodnooslobodilakog pokreta kao i zbunjenost i
nedoumice u okupacionom i u kolaboracionistikom aparatu zbog meunarodne afirmacije Nove Jugoslavije. Nedieva vlada uprkos pojaanoj,
obilnoj i sada, poslije njegove posjete Hitleru, iskrenijoj podrci okupacionih vlasti, naglo je gubila i ono malo ugleda meu svojim pristalicama.
U arijskim krugovima Nediev reim je ve smatran nesposobnim da
za dosadanju lojalnu saradnju od okupacione sile osigura bilo kakav
ustupak koji vodi rauna o nacionalnim oekivanjima. Zbog toga su
osnovne nade polagane u Nojbaherove napore za okupljanje svih antikomunistikih snaga, to je praktino znailo postepenu preorijentaciju
na pojaanu podrku etnikom pokretu. To je izmeu ostalog manifestovano sklapanjem itavog niza sporazuma etnikih komandanata
o otvorenoj saradnji s njemakim okupatorom. Za podruje Beograda taj
ugovor je potpisao komandant Avalskog korpusa pukovnik Simi.
Nastupanje najotrije krize agresorskog faistikog bloka najprije
se, razumljivo, osjetilo u samim vrhovima Treeg Rajha. Pad Musolinija
na sjednici Velikog faistikog vijea 24. jula 1943. godine, koji je uskoro
rezultirao ispadanjem Italije iz rata, bio je samo prva oigledna manifestacija krize izazvane krupnim neuspjesima i porazima na frontovima
u proljee i ljeto 1943. godine. Porazu kod Kurska i gubitku sjeverne
Afrike pridruio se i njemaokotalijanski neuspjeh na jugoslovenskom
ratitu u velikim bitkama narodnooslobodilakog rata na Neretvi i
Sutjesci.
Velikonjemakom Rajhu zaista je bilo veoma teko nadoknaditi
ispadanje glavnog i rpraktino jedinog stvarnog saveznika u Evropi. Na
zatvaranje bree i zaustavljanje usova koji je mogao povui i Trei Rajh,
utroeno je nekoliko mjeseci. Tek u jesen stabilizovana je njemaka
odbrana na jugu Evrope. Da bi to postigla, Njemaka je samo u Jugoslaviji u toku ljeta i jeseni 1943. godine morala dva puta udvostruiti
svoje okupacione snage i znatno ojaati njihovu udarnu mo.
Pojaani vojni znaaj Jugoslavije u okviru izrazito defanzivnih planova na Balkanu koje je Njemakoj nametnula nova ratna stvarnost,
pojaan privredni znaaj zbog gubitka sirovinskih resursa u istonoj
Evropi 612 i njen pojaan politiki znaaj zbog perspektiva razvoja narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije, te centralni poloaj Beograda s njegovim smjetajnim i saobraajnim kapacitetima, uslovili su da Beograd
upravo usred ove krize, kao najpogodniji novi komandni punkt, bude
prosto zatrpan mnotvom njemakih jedinica i visokim tabovima, to
612
Balkan je potreban zbog nafte, boksita, bakra i drugih metala, konstatuje se u Ratnom dnevniku OKW za 23. septembar 1943. i da zato ne dolazi u obzir
da se Njemaka otuda povue. W. Hubatsch. Kriegstagebuch des Oberkomandos
der Wehrmacht, Band III, str. 11321135.

206

 zamagljivalo obim i stvarne razmjere krize. Beograd je, tavie, postao

centralni njemaki komandni punkt za itavu jugoistonu Evropu. U
njemu su tih dana, kao to smo u 32. glavi (Reorganizacija okupacione
uprave u jesen 1943. godine) vidjeli, konstituisane tri nove visoke ustanove (Grupa armija ,,F" sa feldmaralom Vajksom. Vojnoupravna komanda
Jugoistoka sa generalom Felberom i Ispostava Ministarstva inostranih
poslova za jugoistonu Evropu sa poslanikom Nojbaherom na elu).
Upravo te visoke i najkompetentnije ustanove, poto su izvrile
kompleksnu i detaljnu procjenu, sada prvi put konstatuju da situaeija
na podruju Jugoistoka nije vie stvar tamo neke okupirane teritorije . . . "
i da dobija odluujui znaaj za rat u cjelini, iako su, ukljuujui
i Vrhovnu komandu, ve mjesec dana saglasni da saveznika invazija na
Balkan ne predstoji bar do proljea 1944. 6 1 3 Za NOVJ, koja je bila n a j znaajniji i najaktivniji faktor antihitlerovske koaHcije na Balkanu, Vajks
kae da su njena dejstva izgubila karakter gerilskog rata", da su planski
voena i da ih vode brojno jake i dobro . . . opremljene jedinice". 614

33. GLAVA
UKLANJANJE TRAGOVA ZLOINA
Poslije tromjesenih napora, angaujui i posljednje rezerve, njemaka Vrhovna komanda je konano, zahvaljujui prije svega veoma
opreznim i neodlunim planovima saveznika, nekako sanirala svoje vojne
pozicije u junoj Evropi, ali nije mogla izbjei da se osjeaj nesigurnosti
proiri i na Njemaku pa su nadu u konanu pobjedu" poeli gubiti i
najvii rukovodioci Nacistike partije.
Da bi se ta nada povratila. 7. novembra 1943. godine ef Operativnog taba Vrhovne komande general Alfred Jodl 6 1 5 morao je u Minhenu, na molbu Bormana, rajhslajterima i gaulajterima veoma opirno
izloiti pregled strategijske situacije Treeg Rajha na poetku pete
godine rata". U tom pravdanju Jodl ie na samom poetku kao razlog i
ovog skupa i njegovog predavanja naveo suzbijanje meu stanovni t v o m . . . svugdje prisutne aveti rasula", i osvrnuo se na zahtjeve da
se mora pregovarati dok jo postoje uslovi". Sve kukavice trae izlaz,
kako oni nazivaju pohtiko rjeenje", naglasio je Jodl i pregovorima
suprotstavio tezu ,,da u ovom ratu postoji samo borba do posljednjeg",
oznaivi kapitulaciju" kao kraj nacije, kraj Njemake".
613
Oberbefehlshaber Siidost, Geheime Komandosache, Op. Nr. 075, Hauptquartier, den 1. XI 1943, Zagebeurteilung in Bereicht Sudosten) AVII, NjA, Mi-r
kroteka, Vaington, T-313, R-189/90011-24.
614
Isto, str. 505506. Vidi ire: M. Kreso, Njemako shvatanje situacije
u Jugoslaviji uoi drugog zasjedanja AVNOJ-a, novembra 1943. godine; Zbornik
radova naunog skupa AVNOJ i narodnooslobodilaka borba u Bosni i Hercegovini,
odranog novembra 1973. u Sarajevu, str. 503517.
ei5 -podaci ?.a Jodlovo predavanje o vojnoj situaciji rajhslajterima i gaulajterima NSDAP u Minhenu 7. novembra 1943. Ernst Schramm, Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht, Band IV, str. 15341550.

207

Svoje izlaganje Jodl je usmjerio na to da sluaoce uvjeri da je

zaustavljanjem saveznikih armija u junoj Italiji postignut uspjeh i kriza
uglavnom savladana.
Za razliku od Vajksa, Jodl je situaciju na Balkanu predstavio sa
vie optimizma, raunajui da e 612.000 njemakih vojnika na Balkanu
u toku zime razbiti oslobodilake pokrete u Jugoslaviji i Grkoj tako da
se na proljee mogu uglavnom angaovati za odbranu obala Poluostrva,
ija duina (4.2OO km sa Kritom i Rodosom) dvostruko vea od udaljenosti Lenjingrada od Crnog Mora. Jodl se potpuno sloio sa Vajksom da
je zadravanje Balkana u njemakoj vlasti odluujue za rat iz operativnih, vojnopolitikih i ekonomskih razloga navodei da se na Balkanu
nalazi 50% evropske proizvodnje nafte, 100% hroma, 60% boksita,
29% antimona, 2 1 % bakra.616
Stvarno stanje stvari rukovodstvo Treeg Rajha ipak je zadralo
za sebe. Ono je najbolje bilo poznato vrhovima obavjetajnih slubi.
Otuda su i prvi praktini koraci proistekli iz zakljuaka da je kriza nastupila i da e rat, suprotno dotadanjem uvjerenju, po svoj prilici zavriti porazom. Dva glavna obavjetajna centra, Abver, na elu sa Kanarisom, i Sluba bezbjednosti, na elu sa Milerom, reagovalisu karakteristino, ali razliito: prvi uspostavljanjem veza sa saveznikim obavjetajnim slubama, drugi
preduzimanjem mjera za uklanjanje mnogobrojnih tragova zloina.
Neosporno obavjetenija bila je Sluba bezbjednosti. Ne ulazei u
dublje analize, nije teko pretpostaviti zato je upravo ona prva nazrela
izvjesnost predstojeeg sloma Rajha i zato je, prije svega, reagovala
uklanjanjem tragova nacistikih zloina. Moskovska deklaracija o zvjerstvima pripadnika oruanih snaga nacistike Njemake i Nacistike
stranke, poinjenih u Evropi za vrijeme U svjetskog rata i o kanjavanju
ratnih zloinaca617 bez te izvjesnosti svakako ne bi kod nacista proizvela
nikakav utisak, a jo manje bi ih navela na neke akcije u tom pravcu.
U proljee 1943. u Beogradu je bila planirana izgradnja krematorijuma. Ako tim planovima od poetka ne moemo pripisati namjeru
uklanjanja tragova zloina pred pobjednicima, sigurno je da su ti planovi
imali karakter pokuaja uklanjanja tragova zloina nred istorijom. Planovi krematorijuma, koji je trebalo da se gradi u sastavu logora Sajmite,
bili su upravo gotovi ovih dana (u Beograd su stigli 15. novembra
1943. godine).
Okupacione vlasti u Beogradu nisu bile zadovoljne cijenom a ni
neki specijalni materijali nisu se mogli nabaviti. Zbog toga je traeno
da se projekat pojednostavi i istovremeno naruen je jo jedan za logor
Banjicu. Do izgradnje krematorijuma nije dolo iako su ve bili pronaeni preduzimai za izvoenje radova na licu mjesta. Izraeni crtei
stigli su 7. marta 1944. godine. Ugovorena je isporuka s jednom njemakom firmom, a poetkom aprila stigao je bio i amot.618 Potranja za
616
Ernst Schramm, Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht, Band IV, str. 15341550.
617
Deklaracija prihvaena kao jedan od rezultata niza sastanaka ministara
inostranih poslova SAD, SSSR-a i Velike Britanije, odranih u Moskvi izmeu
19. i 30 X 1943. na kojima je razmatrano preduzimanje mjera radi breg okonanja 618
rata.
Planovi i ponude isporuioca opreme u Arhivu Vojnoistorijskog instituta.
Politika" od 4. 3. 1945. godine.

208

radnom snagom u Rajhu, pobjede narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije i ve promijenjena situacija u svijetu, po svoj prilici su masovne
zloine u do tada uobiajenom smislu i obimu uinili anahronim. Logor
Sajmite bio je saveznikim bombama, uz to, aprila 1944. godine, do te
mjere oteen, pa je premjeten na Zvezdaru. Uskoro je postalo daleko
aktuelnije uklanjanje starih tragova.
Uklanjanje tragova masovnih ratnih zloina, koje je u Beogradu
poelo upravo u vrijeme II zasjedanja AVNOJ-a, bilo je obavijeno velom
najstroije tajnosti. Malobrojni dokumenti ipak omoguavaju neto
grublju rekonstrukciju. Prema tim dokumentima ono je teklo ovako:
Novembra mjeseca 1943. godine u Beogradu su komandant policije
i slube bzebjednosti za Srbiju, SS-pukovnik efer i SS-pukovnik Blobl
(Blobel) iz Glavne uprave dravne bezbjednosti Treeg Rajha (RSHA)*19
u tu svrhu formirali 1052. specijalni odred policije i slube bezbjednosti
(jSonerkommano der Siecherheitspolizei und Siecherheitsdienst 1.052).
Zadatak odreda bio je da u najveoj tajnosti ukloni tragove masovnih
zloina njemake okupacione uprave u Beogradu, a onda i u drugim
mjestima.
Odred se sastojao od Staba, jedne policijske ete i ete zatvorenika.
Na elu Staba nalazio se dotadanji naelnik IV odsjeka (Gestapo) Operativne grupe policije i slube bezbjednosti za Srbiju, S-major Zatler
(Sattler). Sainjavalo ga je jo 10 do 12 pripadnika Gestapo-a iz Operativne grupe odreda za Srbiju iz Beograda i iz Glavne uprave bezbjednosti
iz Berlina. Meu njima su bili i kriminalistiki mspektori Vilhelm Templ
(Wilhelm Gustaw Tempel), Vili Kovaek (Willy Koioatschek) i Ernest
Hensel, te SS-porunik Zak (Sackj, intendant Odreda. Komandir
policijske ete, koja se sastojala od 48 podoficira njemake vojne policije
(Feldgendarmerie), koji su prethodno prevedeni u dravnu policiju, bio
je Erih Grunevald (Erich Grunewald). eta je bila formirana u etiri
voda. Njeni pripadnici bili su do tada uglavnom angaovani na straarskoj
slubi po njemakim okupacionim ustanovama u Beogradu, to ukazuje
na stepen njihove povjerljivosti. Kriminalistiki inspektor Templ u svojoj
izjavifi2 govori da je obezbjeenje bilo sastavljeno od pripadnika njemake
policije poretka, dok odbjegli zatvorenici govore o stotinjak njemakih
vojnih policajaca, pa postoji rnogunost da su bile i dvije poHcijske ete,
od kojih jedna vojna. eta zatvorenika brojala je 100 ljudi i iz nje su se
spasila samo trojica. Oni su, naime, pobjegli 24. januara 1944. godine iz
Jajinaca za vrijeme izvoenja radova, dok su ostali po izvrenju zadatka
u Niu strijeljani.
Odred je svoju djelatnost zapoeo u Beogradu. Od decembra 1943.
do aprila 1944. vrio je iskopavanja leeva strijeljanih rtava u Jajincima.
Pristup u iru zonu nekadanjeg vojnog strelita bio je strogo zabranjen.
Tajnost je tako strogo odravana da o tome podataka iz drugih izvora
gotovo i nema. Po zavretku iskopavanja u Jabuci, sredinom juna 1944.
godine, Odred je premjeten u Ni.
6i9 izvjetaj komandanta policije i slube bezbjednosti za Srbiju, Arhiv Vojnoistorijkog instituta AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-2521/1260,
620
Datoj 12. februara 1947. godine u Dahau (DacTiau).

209

Dvojica pripadnika njemake policije, ijim izjavama raspolaemo,

kao i preivjeli zatvorenik Momilo Damjanovi, dosta detaljno su opisali
postupak spaljivanja kostiju i na osnovu njihovih procjena moe se dobiti
priblian broj u Jajincima sahranjenih rtava. Raunice izvedene iz tih
opisa daju cifre izmeu 60.000 i 8O.OOO rtava, to bi se moglo potvrditi
i proraunima iz drugih izvora. Leevi koji su tada bili samo kosturi
slagani su rutinski u lomae oblika pravilne kvadratne prizme. Svaka
od njih sastojala se od deset redova po deset kostura. Poto bi je polili
smjesom benzina i nafte, lomaa bi izgorjela. Dobijeni pepeo je sitnjen
i prosijavan. Kriminalistiki sekretari bi ga na licu mjesta pregledali i
sve plemenite metale slagali u posebne sanduke. Postoji dokumenat da
je jedan takav sanduk kriminalistiki inspektor Templ, po nareenju
pukovnika Blobla, odnio Kriminalistiko-tehnikom institutu RSHA u
Berlinu.621 Iz drugih izvora, posebno sa suenja u Nirnbergu, poznato
je da je ovaj Institut bio glavno sabiralite na ovaj i sline naine od
zatvorenika i strijeljanih oduzetih zlatnih proteza, okvira za naoare,
prstenja, satova i drugih dragocjenosti.
Oigledno diktiran strahom pred predstojeim slomom i neizvjesnou odgovaranja za ratne zloine, ovaj prvi akt nije, meutim, odraavao i elemente unutranjeg raspada. Jezgro nacistikog Treeg Rajha
jo uvijek je stajalo kompaktno. To, meutim, nije bio sluaj sa drugom
monom obavjetajnom slubom Abverom.622

RASFORMIRANJE ABVERA
Hitlerovim dekretom od 18. februara 1944. godine rasputena je
njemaka Vojna obavjetajna i kontraobavjetajna sluba i njen rukovodilac admiral Kanaris (Canaris) suspendovan. Sluba bezbjednosti
otkrila je neke njegove veze sa saveznicima. Kasniji dogaaji i dokumentacija pokazali su da se radilo o prvoj velikoj pukotini u graevini nacistikog Rajha i da je veliki obavjetajac, sagledavi neminovnost poraza,
izlaz traio u prelasku na drugu stranu.
Uprava Abvera je odmah rasformirana. Njeno inostrano odjeljenje,
koje je informacije prikupljalo putem mree vojnih ataea, dodijeljeno
je Operativnoj upravi Vrhovne komande, a sva tri ostala odjeljenja (I,
II i III) Glavnoj upravi dravne bezbjednosti u okviru ikoje su obrazovali
Vojnu upravu (Militaramt) RSHA. Likvidacija slubi i ustanova na terenu
potrajala je nekoliko mjeseci.623
, U Beogradu su se nalazile znaajne ustanove Abvera, prije svega
tu je bio Ast-Beograd i potom razna odgovarajua odjelj'enja Abvera pri
komandi grupe armija F". Dodamo li tome da se u Jugoslaviji, pored
621
AVII, NjA, k. 32, br. reg. 20/3; Banjica, spomen knjiga, Istorijski arhiv
Beograda, Beograd 1967, str. 9397.
622
Abwer Auslandsnachrichtenabwehramt, njemaka Vojna obavjetajna
i kontraobavjetajna sluba.
e2
AVII, NjA, k. 32, br. reg. 18/8. J. Delarue, Historija Gestapo-a, Epoha,
Zagreb 1966, str. 447448.

210

slinih ustanova u Zagrebu, Sarajevu i drugim mjestima Jugoslavije,

nalazila odnedavno glavnina Abverove divizije Brandenburg",624 namijenjene za diverzantske zadatke i ubacivanje u neprijateljevu pozadinu,
bie nam jasnije u kojoj je mjeri rasformiranje do tada najznaajnijih
ustanova Abvera u Jugoslaviji (ASt-Beograd i ASt-Zagreb) i reorganizacija njegove mree uticalo na labavljenje sistema okupacije u itavoj
zemlji, pa i u Beogradu. ASt-Beograd (Abverstelle-Belgrad) rukovodio
je itavom teritorijalnom obavjetajnom mreom u Srbiji, Crnoj Gori i
Makedoniji, a ASt-Zagreb je u Zemunu imao ispostavu najvieg ranga
Nebentele (JVebenstelle).623 Divizjja Brandenburg" postepeno je
gubila svoj dotadanji znaaj, zbog ega su i sve njene jedinice uskoro
koncentrisane u Jugoslaviji i upotrijebljene uglavnom u frontalnim borbama protiv NOVJ. Njen najznaajniji zadatak bio je priprema desanta
na Drvar u maju 1944. godine.626 Septembra 1944. nareeno je njeno
preformiranje u oklopnogrenadirsku diviziju. Zbog neuspjeha da u rejon
Beograda prikupi sve svoje dijelove i zbog pomanjkanja teeg naoruanja
upotrijebljena je u beogradskoj operaciji kao Borbena grupa Kilvajn"
(Kampfgmppe Kuhlvoein").^1
Trupna sluba Abvera reorganizovana je tako da joj je ostavljen
samo zadatak Abvera I ofanzivno agenturno izvianje neprijatelja.
Zadaci Abvera II, sabotae, diverzije i peta kolona ve su ranije bili
preli na diviziju Brandenburg". Zadaci Abvera III kontraobavjetajna sluba preli su na Slubu bezbjednosti (Sicherheitsdienst) i
Tajnu vojnu policiju (Geheime Feldpolizei). Ova posljednja je i dotada
stvamo predstavljala ogranak Gestapoa u vojsci.
Rukovodei organ Abvera u jugoistonoj Evropi Abwehrkommando 111 Belgrad dostavio je 27. aprila 1944. izvjetaj da pored
njega u mrei Abvera I postoje u Beogradu i dva Abvertrupa (Abwehrtrupp): Abvertrup 125, sa zadatkom izvianja NOV i PO Jugoslavije na
teritoriji Srbije i Makedonije i mreom obavjetajnih punktova (Meidekopf) u Koviljai, Uicu, Sjenici, Leskovcu, Niu, Negotinu, Poarevcu
i Skoplju, koja je bila u formiranju, iz ega se vidi da su ovi punktovi
preuzeti od teritorijalne slube, kao i da je teritorijalna sluba Abvera
dotada bila ve rasformirana: Abvertrup 128 imao je zadatak da stvori
rezervnu mreu (R-Netz) za teritoriju Srbije i Albanije. To je takoe
nov elemenat poto su rezervne mree formirane samo na teritorijama
za koje bi Vermaht pretpostavio da e ih morati napustiti. Njegovu agenturnu mreu trebalo je tek stvoriti.628
Rasputanjem teritorijalne slube Abvera nije u jedinicama Vermahta na Jugoistoku sasvim razbijena organizacija koja je pripremala
pu protiv Hitlera, to se osjetilo i prilikom Staufenbergovog atentata
20. jula iste godine.
624
Nepotpuni 3. i 4. puk u Bosni i Crnoj Gori, Nastavni puk u Sloveniji,
Padobranski bataljon u Matarukoj Banji i na vie aerodroma.
625
AVII, ANOP-a, k. 481, br. reg. 6/8.
626
Zadatak je pripremala od novembra 1943. godine. Njen tab se tada
nalazio u Kraljevu pod konspirativnim nazivom: Osamdesetpeti vojnoprivredni tab
(Wehrit)irtsch,aftsstab 85}.
6
" AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, R-311, R-193/465; R-194/288-89.
628
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-311, R-188/1138-41.

211

35. GLAVA
SAVEZNICKO BOMBARDOVANJE BEOGRADA
U drugoj polovini aprila 1944. godine amerika 15. vazduhoplovna
armija sa aerodroma kod Foe u junoj Italiji izvrila je najjae masovno
bombardovanje Beograda i Zemuna. Bombardovanje je vreno u okviru
saveznike operacije za spreavanje Treeg Rajha u snabdijevanju gorivom
poto je Beograd bio jedan od punktova i pretovarna stanica na vodenom
i eljeznikom putu rumunske nafte za Rajh. U Beogradu su se pored
toga nalazila i velika skladita benzina za potrebe Grupe armije F".
Pored toga Beograd je bio jedan od onih komunikacijskih vorova ijim
bombardovanjem se znaajno mogao omesti njemaki saobraaj. Po
rasporedu pogodaka moe se zakljuiti da je Beograd pored ova dva
razloga bio i cilj kao naseljeno mjesto.
Teret koji je 16. i 17. aprila na Beograd bacilo oko 600 etveromotornih bombardera svakako je daleko vei od onog koji su njemaki
avioni bacili tri godine ranije 6. i 7. aprila 1941. godine. Efekat ovog
bombardovanja iz 1941. godine ipak nije dostignut. Bombardovanje je
izvreno s velikih visina zbog snane protivavionske artiljerije i po uobiajenom metodu tepiha". Za razliku od 1941. godine najznaajniji ciljevi
ovog puta bili su mostovi, locirani van gusto naseljenih gradskih rejona.
Poginulo je ukupno oko 200 njemakih vojnika (i u Beogradu i Zemunu),
a samo u Beogradu poginulo je 1.160 graana, dok broj ranjenih nije
poznat. Desetine hiljada Beograana ponovo je potrailo utoite van
grada, u selima.629
Bombe su 17. aprila 1944. pogodile i koncentracioni logor na Sajmitu, pa je ubijeno oko 60 i ranjeno oko 150 logoraa, to je okupacionim
vlastima bio povod za njegovo premjetanje na Zvezdaru. Sto se tie
civilnih rtava, osnovna razlika, meutim, lei u injenici da ovo sada
nije bio teroristiki napad na nezatieni grad, zbog ega je najvei broj
graana stradao u aprilu 1941. godine i to od aviona daleko slabijeg
kvaliteta i nosivosti. Znaajan uticaj imala su i steena iskustva Beograana u prethodnim bombardovanjima, to ukazuje na vanost obuke
stanovnitva. Negativan efekat i paniku kod stanovnitva izazvala je
injenica da su bombe naih ratnih saveznika tako masovno pogodile
stambene kvartove Beograda i to su izazvale tako velike rtve meu
civilnim stanovnitvom. Dodamo li pomenutim gubicima i civilne rtve
u kasnijim bombardovanjima (21. i 24. aprila, 18. maja, 6. juna kada je
poginulo vie od 250 njemakih vojnika; 8. jula oko 150 njemakih
i drdgih vojnika, i 3. septembra)630 broj ranjenih i onih koji su ostali bez
krova, moramo konstatovati veliku nesrazmjeru svojih i neprijateljevih
rtava, to je, na alost esto bila karakteristika angloamerikog bom2
A. Dragojlovi i dr., Bombardovanja Beograda 19411944, Istorijski arhiv Beograda, Beograd 1975, str. 4749.
A V I I , NjA, T-77, R-1297/887-89; T-311, R-193/87-95 i 113-16. Hronologija narodnooslobodilake borbe naroda Jugoslavije 19411945, Vojnoistorijski
institut, Beograd 1964, str. 829.

212

bardovanja njemakih garnizona i objekata u jugoslovenskim okupiranim

gradovima.
Aprilsko bombardovanje 1944. godine imalo je najsnaniji efekat
sa aspekta teme koju razmatramo. Ono je poremetilo mehanizam okupacione uprave u toj mjeri da se moe rei da su prvih nekoliko dana i
njemaka okupaciona i Nedieva kolaboracionistika uprava bile paralisane. Njemake ustanove, Nedieva ministarstva i Uprava grada
Beograda skionili su se na periferiju grada. Sistem kontrole graana i
njihovog kretanja bio je poremeen i nije se vie do kraja okupacije
mogao uspostaviti u ranijem obimu. Uprkos uurbanoj opravci, mnogi
objekti su ostali da se obnove tek poslije rata. Oteenjem mostova, ruenjem pristanita i konano unitenjem Panevakog mosta 3. septembra
uveliko je paralisan njemaki saobraaj. Poto su istovremeno oba eljeznika mosta preko Save (kod Beograda i apca) oteena sa vie pogodaka,
prolaz kroz Beograd je time u oba pravca onemoguen, sem preko skela
i pretovarom na kamione.631 Kao i 1941. godine, oteenja na vodovodnoj,
kanalizacionoj, elektrinoj i telefonsko-telegrafskoj mrei izazvala su
takve poremeaje u snabdijevanju i sistemu veza da se raspoloivim
sredstvima nisu mogli prevazii. Evakuacija izvjesnih okupacionih ustanova i preorijentacija mnogih od njih na poslove oko odvijanja saobraaja, otpremanja materijala iz preostalih skladita, te izvlaenje sirovina
i maina iz beogradskih industrijskih pogona bile su daljnje posljedice
tekoa koje su nastupile. Jo vie od toga one su bile nagovjetaji skorih
radikalnih promjena.
Pogoranim uslovima ivota stanovnitva i jo uvijek nedovoljnoj
povezanosti organizacija narodnooslobodilakog pokreta u Beogradu treba
pripisatP to ovi poremeaji mehanizma okupacione uprave nisu vie
iskoriteni. Ne zanemarujui uticaj ravnogorskog etnikog pokreta, koji
je pod okriljem okupatora u Beogradu koncentrisao znaajne snage, tome
je doprinijela i julska provala, posljednja koja je zadesila beogradsku
partijsku organizaciju. U svakom sluaju ovi poremeaji u okupacionom
mehanizmu olakali su pripreme organizacija u Beogradu da vrlo efikasno
uestvuju u predstojeim borbama za osloboenje.

36. GLAVA

ODJECI TAUFENBERGOVOG ATENTATA

Bilo bi nemogue zamisliti da je njemaki narod ostao bez vlastitog
pokreta otpora prema nacistikoj strahovladi. Istina je da su nacisti
uspjeli da korumpiraju vrlo iroke slojeve njemakog naroda, ali ni to
korumpiranje ni zavoenje propagandom o naciji gospodara nisu vrili
bez terora nad vlastitim narodom. Stotine hiljada Nijemaca izgubilo je
ivote ili amilo u konoentracionim logorima prije nego to je Hitler
krenuo .u osvajanje tuih teritorija. Prije nego to je krenuo u pokora831

AVII, NjA, iMikroteka, Vaington, T-311, R-193/113-16.

213

vanje i istrebljenje drugih naroda, nacizam je pokorio njemaki narod

i likvidirao stotine hiljada potenih njemakih graana.
Iz literature o evropskim pokretima otpora, iz pronaenih i djelimino objavljenih dokumenata vidi se da je i u toku rata bilo vie pokuaja da se poveu izolovane i pojedinane grupe tog otpora, koje su radile
pod strahovito tekim uslovima. I pored toga to se nisu oformile u jedinstven pokret otpora, one su dale svoj doprinos pobjedi nad nacizmom
koji je, na kraju, ipak najveu nesreu donio ba njemakom narodu.632
U razbacanim ostacima arhivskih fondova njemaekih sudova i propagandnih ustanova u Jugoslaviji mogu se nai leci pojedinih organizacija otpora, pisma vojnicima na frontu, redovno smrtne presude viih
sudova i izvjetaji o bjekstvu pojedinaca ili utjecaju protivnacistike propagande.633 Danas je ire poznat sluaj Berlinca Hari Sihtera (
Schichter), koji se 1941. godine u redovima Posavskog NOP odreda borio
i poginuo na domak Beograda u borbi protiv nacizma.634 Svijet je takoe
upoznat i sa sluajem Jozefa Sulca (Joseph Schulz), koji je u Smederevskoj Palanci, takoe 1941. godine, odbio da strijelja nedune zatvorenike i zajedno s njima strijeljan. Izgleda da je ostao potpuno nepoznat
sluaj njemakog podoficira fon Licova (von Lutzovo), koji je u 1944.
godini u istonom Sremu samostalno sa svojom trojkom izvodio uspjene
prepade na njemake kamione,635 a takoe i ukupna cifra Nijemaca koji
su se u sastavu Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije borili protiv Hitlera. Po naem miljenju ona nije manja od pet
stotina.636 Pored toga, izvjetaji Direkcije njemake tajne vojne policije
Grupe armija F", od sredine 1944. godine biljee mjeseno po vie stotina
vojnih bjegunaca iz Vermahta, dok se bjekstva iz kolaboracionistikih formacija oznaavaju hiljadama, to je takoe znaajan pokazatelj unutranjeg
raspada.637
Pa iako je svega toga bilo, uz svakako daleko ire rasprostranjenu
pasivnu rezistenciju, to je za okupirano stanovnitvo Beograda, kao i
drugih okupiranih teritorija, (o tome za Pariz pie 2ak Delari),638 ostalo
neprimietno.
i
I grupa zavjerenika koja je pripremala pu od 20. jula 1944. godine,
bez obzira na njene iluzije o mogunosti separatnog mira sa zapadnim
saveznicima i nastavljanje rata sa Sovjetskim Savezom (to je gotovo
znailo sprovoenje nacistikih planova bez nacista) bila je ipak elemenat
unutranjeg raspada osvajake Hitlerove maine, a time i raspada
njemakog okupacionog aparata u Jugoslaviji, pa i u Beogradu. Iako je
taj neuspjeli pu snano uzdrmao temelje Treeg Rajha, gotovo se sa
sigurnou moe rei da je on, to se tie njemakih jedinica i okupacionih organa u Beogradu, ostao bez znaajnijih posljedica. Drugi elementi
koji su u to vrijeme djelovali na Balkanu bili su od veeg utjecaja. Kasniji
32 Pokreti otpora u Evropi 19391945, Mladost, Beograd 1968, str. 197205.
633
AVII, NjA, k. 5, br. reg. 20/1, k. 64, fascikla 4.
634
Pohvale Vrhovnog taba NOPO Jugoslavije objavljene u Biltenu br. 7.
i 8. od 1. oktobra 1941. Z b o r n i k . . . , tom 2, knj. 1, str. 81.
635
AVII, ANOP-a, k. 908, br. reg. 4/3, str. 2.
636
Samo u 6. i 8. korpusu NOVJ decembra 1944. bilo ih je po 70, Z b o r n i k . . . ,
tom V, knj. 36, str. 567 i 573.
"
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-311, R-188/962-1033.
638
J. Delarue, n. dj. str. 442.

214

tok dogaaja pokazao je da od znaajnijih okupacionih funkcionera

ili komandanata vojnog obezbjeenja nije, sem moda vrlo indirektno, bio
povezan sa ovakvom zavjerom. Postoje tvrdnje da je hanenje Franca
Nojhauzena, generalnog opunomoenika za privredu, u ljeto 1944. godine,
bilo posljedica njegovih veza sa zavjerenicima. Vili Hetl (Wily Hotl), meutim, to povezuje sa Nojhauzenovim malverzacijama i kae da je iz zatvora puten na intervenciju Geringa i odlikovan vitekim krstom.639
U naoj istoriografiji, takoe imamo tvrdnji da su previranja
u njemakom garnizonu u Beogradu jula 1944. godine bila vrlo znaajna.
Oslonac za ove tvrdnje su jedan u literaturi djelimino citirani etniki
izvor i neimenovani (nama nedostupni) njemaki izvori.640 Meni poznati
njemaki dokumenti ne potvruju ovdje pomenutu etniku verziju
prema kojoj je u Beogradu odmah po izvrenom atentatu dolo do pobune
nekih jedinica (u zgradi Jugotampe", na primjer), te da je Gestapo
uhapsio 180 i strijeljao 63 oficira i podoficira, kao i da je prilikom
inscenirane uzbune 24. jula 1944. zaplijenjeno 758 vozila i uhapeno 750
oficira i vojnika.641 Po naem miljenju cifre su pretjerano visoke da bi
im se moglo vjerovati, pa sve ovo treba uzeti s velikom rezervom. Ve
sam odnos zaplijenjenih vozila i uhapenih vojnika dovoljno ukazuje na
nepouzdanost izvora.
Pokuaji njemake okupacione uprave u ljeto 1944. godine da
konano objedini sve antikomunistike snage u Srbiji davanjem prioriteta Drai Mihailoviu nad Nediem i drugim ustupcima doli su suvie
kasno da bi mogli biti sprovedeni prije nego su neposredno stupili na
scenu drugi faktori.
Staufenbergov atentat i s njim povezana generalska zavjera protiv
Hitlera bili su za mnoge u Njemakoj prvi ali oigledan pokazatelj opte
krize sistema, uzrokovanog kritinim poloajem Vermahta na svim frontovima. To oigledno pokazuju i oajniki pokuaji da se upravo u vrijeme
atentata novim i prisilnim naprezanjem snaga odloi prijetei slom.
Meu takve mjere, na primjer, spada Hitlerov ukaz o totalnom
angaovanju za rat" (Fuhrererlass iiber den totalen Kriegseinsatz)M2
pripremljen ranije, a izdat neposredno poslije atentata. Premda je totalna
mobilizacija u Treem Rajhu izvrena jo poetkom 1943. godine, ovim
ukazom je imenovan dravni opunomoenik za totalno angaovanje za
rat" (Reichsbevollmachtigter fiir den totdlen Kriegeinsatz). Na elo nove
ustanove postavljen je ministar propagande Gebels (dr. Joseph Goebbels)
sa zadatkom da itav dravni aparat, ukljuujui eljeznicu i potu, sve
javne ustanove i sve privredne pogone pretrese sa aspekta racionalnog
angaovanja ljudi i sredstava i da sve to smatra vikom odmah poalje
na front ili u industriju naoruanja. Ova mjera se uskoro osjetila i u
Beogradu. Ona je dovela do znaajnog smanjenja okupacionog aparata,
posebno u civilnim resorima. Aparat vojne okupacione uprave i pozadin^38
640
M1
642

Walter Hagen, Der Geheime Front, str. 10.

J. Marjanovi, Beograd, str. 303304.
'
Isto, str. 304.
Robert Hercog, Grundziige der deutschen Besatzugsverwaltung in den
ost und stidosteneuropaischen Landern wahrend des zweiten Weltkrieges, Institut
fiir Besatzungsfragen, Tiibingen 1955, str. 179.

215

ske jedinice Vermahta ve su u septembru zahvaene slinim mjerama

generala Unrua (Unruh) o emu e biti jo rijei.
taufenbergov atentat je bio istovremeno elemenat i pokazatelj
opte krize sistema, ali i njen rezultat. To oigledno pokazuju i mjere
koje je upravo u to vrijeme preduzeo Hitler.
Vajksova procjena situacije u Srbiji i Beogradu od 5. jula 1944.
godine, koja je prethodila atentatu Staufenberga, pokazuje u kakvoj se
krizi naao okupacioni aparat u Srbiji i Beogradu i bez tog atentata.
Analiza procjene ukazuje, na primjer, da njemaki komandanti ve unaprijed predviaju neuspjeh mobilizacije koju u to vrijeme nareuju.
Komanda Jugoistoka u toj ocjeni konstatuje ,, . . . oigledan gubitak prestia predsjednika vlade, armijskog generala Nedia..." i gubljenje
autoriteta Nedievih organa. Njemaki komandanti su u dilemi ime zamijeniti prijetee ispadanje Nedia . .." podupirui Nojbaherove prijedloge
o radikalnoj zamjeni politikog rukovodstva i kursa u okupiranoj
Srbiji,643 zamjenu Nedia jaanjem antikomunistikih srpskih snaga".
Pred narastajuom snagom NOP-a nije bilo alternative. Vlastite snage
bile su i suvie iscrpljene i nedovoljne. Na pojaanja se meutim nije
moglo raunati.644

37. GLAVA
PRIBLIAVANJE FRONTA BEOGRADU
U proljee 1944. godine postala je aktuelna neposredna odbrana
Beograda. Dok su u proljee 1942. i proljee 1943. godine okupacione
vlasti oekivale samo ustanak" u prvom redu u Beogradu, one su se
u 1944. godini sve vie orijentisale na pripremu spoljne odbrane grada,
to je za Beograane bilo pouzdan znak duboke krize okupatora. Ve
krajem 1943. godine dvije divizije Narodnooslobodilake vojske bile su
prodrle duboko u Srbiju, nailazei na snanu podrku naroda. Partizansiki
odredi u Srbiji narasli su u toj mjeri da je krajem 1943. i poetkom 1944.
godine dolo do formiranja prvih brigada u junoj Srbiji i Sumadiji. Otada
je uspon narodnooslobodilakog pokreta u Srbiji iao jo bre, tako da
je u proljee 1944. godine u junoj Srbiji obrazovano 5 novih divizija
NOVJ. Sredinom 1944. godine NOV Jueoslavije je oslobodila veliki dio
zemlje i imala 39 divizija, znatan broj samostalnih brigada, partizanskih
odreda i bataljona. Njena glavnina u centralnom i zapadnim dijelovima
zemlje bila je formirana u 12 korpusa. Pored toga imala je i ratnu mornaricu i zaetke vazduhoplovstva, tako da su jugoslovenske oruane snage
imale ukupno 350.000 boraca.645

* . Neubacher, Sonderauftrag Siidost 19401945, Institut fur Zeitgeschichte,

Miinchen
1953, str. 155164.
944
Oberbefehlshaber Sudost (Okdo H. Gr. F) Gruppe Ic/AO Nr. 5560, g.
Kdos, H. Qu, den 5. 7. 1944, An OKW/WFSt, zu Handen Gen. d. Art. VVarlimont.
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-311, R-191/770-773.

. . Beogradska operacija, Vojnoistorijski institut, Beograd 1964, str. 68.

216

Situacija je i na ostalim ratitima bila povoljna. Crvena armija je

lomila kimu Hitlerovog Vermahta, oslobodila Ukrajinu i izbila u Rumuniju, nagovjetavajui skoru odlunu borbu za junu Evropu. Poetkom
juna angloamerike trupe probile su njemaki front u Italiji i zauzele
Rim. estoga juna otvoren je dugo pripremani front u Normandiji. U svim
zemljama Evrope bujali su oslobodilaki pokreti, iako su neki od njih
i dalje bili na nivou pokreta otpora.
Vojnoupravna komanda za teritoriju Uprave grada Beograda
(Feldkommandantur 599) jo od 1941. godine vrila je i funkciju Komande
Beograda, to znai da je bila obavezna da se brine i za njegovu odbranu.
U periodu od 1941. do 1943. godine u gradu su podignuti izvjesni odbrambeni objekti. Na nekim raskrsnicama, kod mostova i ispred vanih objekata poela je izgradnja bunkera. Zgrade u kojima su smjeteni tabovi,
kasarne i bolnice pripremane su za odbranu. Od proljea 1943. godine
ubrzano su raena sklonita protivavionske zatite, ali to nije bilo jo
povezano u jedinstven sistem. Na tome se intenzivnije radilo u 1944.
godini. Broj bunkera je vrlo brzo rastao i zgrade su povezivane u utvrene
blokove i utvrene rejone.
Najznaajniji od tih rejona bili su:
Kalemegdan sa Savskim pristanitem u kome su se nalazila
skladita municije, hrane i opreme;
Rejon Knez-Mihailove i Vasine ulice sa Studentskim trgom i
dananjim Trgom Republike koji je obuhvatio njemake ustanove u tvrdim
zgradama Ratnikog doma, Prizada, Riunione, univerzitetske zgrade i
zgrade njemakog kreditnog zavoda;
Rejon Nemanjine ulice sa zgradama mmistarstava, Zeljeznike
direkcije i Generaltaba;
Siri rejon Tamajdana sa jakim zgradama Narodne skuptine,
Glavne pote, Narodne banke i Potanske direkcije, zgradom Tehnikog
fakulteta i najisturenijom takom u zgradi Studentskog doma kod Vukovog spomenika;
i Rejon klinikih i vojnih bolnica;
Rejon Autokomande;
Rejon Topidera ukljuujui i kasarne i stanove na Dedinju,
u Rumunskoj ulici.
Niz drugih manjih blokova i pojedinano utvrenih zgrada, dopunjavao je ovaj sistem utvrenih rejona u okviru planirane odbrane.
Po tome se moe zakljuiti o namjeri da se u Beogradu vode
dugotrajne borbe i da se okupator nee ograniiti na odbranu ivice grada,
kojom se protezao glavni odbrambeni poloaj Beograda. Ovaj je iao od
ukarice na Savi preko Banovog brda, Banjikog visa i Velikog Vraara
do Karaburme na Dunavu.640 Mnogi Beograani morali su u toku ljeta
1944. uzeti uea u njegovoj izgradnji, prije svega u kopanju rovova.
Komandant Jugoistoka feldmaral Vajks naredio je 27. septembra da se
za izgradnju objekata na ovim poloajima u najveem moguem obimu
angauje stanovnitvo Beograda. Snabdijevanje mobilisanog stanovnitva
padalo je u dunost kolaboracionistikih organa, ali organizacijom rada
oni su .samo formalno rukovodili.647
648
647

AVII, NjA, Mikroteka, T-311, R-196/692.

Isto.

217

Svi znaajni objekti u gradu: mostovi, telefonski i telegrafski u r e aji, radiostanice, kulturne i javne ustanove, elektrina centrala i vaniji
industrijski pogoni trebalo je da se miniraju i pripreme za ruenje. Neke
od ovih objekata spasile su od ruenja grupe udarnika ili samoinicijativni
graani. Ovdje valja zabiljeiti da su se prijedlozi za izbjegavanje besmislenog razaranja mogli uti i iz redova kolaboracionistikog aparata, kao
i iz redova okupacionih organa, bez obzira na motive koji su ih na to
pokretali. Tako je 13. oktobra 1944. godine Ministarstvo pota, telegrafa
i telefona Nedieve vlade molilo da se sprijei razaranje TT ureaja u
Beogradu, poto bi to bilo ,,i u srpskcm i njemakom interesu". Zahtjev
je potpisao komesarski upravnik Ministarstva PTT in. J. tok (J. Stock),
navodei kao razlog injenicu da svaka armija raspolae sopstvenim sredstvima veze u toj mjeri da joj nije nuan oslonac na stalne TT ureaje i,
drugo, to se radi o ureajima njemakog porijekla koji bi u poslijeratnoj
obnovi mogli biti zamijenjeni nekim drugim sistemom. 648
Hitlerovom zapovijeu broj 11. u svojstvu komandanta kopnene
vojske od 8. marta 1944. godine regulisana je odbrana naseljenih mjesta. 649
Podijeljena u dvije grupe, jedna su dobila status uporita" (Ortsstutzpunkten), a druga utvrenih mjesta" (jeste Platze). Utvrena mjesta
dobila su ulogu klasinih tvrava i odreena su pojedinano. Na jednu
grupu armija dolazilo je dva do osam takvih mjesta. Prema toj prvoj
zapovijesti Beograd je spadao u uporita". Shodno tome odmah je odreen komandant odbrane (Kampfkommandant)
i pristupljeno je pomenutom utvrivanju. Pod njegovu komandu stavljena je i protivavionska
odbrana grada koja je raspolagala sa oko 40 baterija razliitog dometa.
Krajem avgusta Beogradu je kao velikom gradu u smislu Hitlerove
zapovijesti od 16. avgusta 1944. dat status utvrenog mjesta" sa svim
posljedicama u pogledu angaovanja sredstava upornosti odbrane i ovlaenja komandanta tvrave (Feste Belgrad"). Nareenjem komandanta
Jugoistoka od 28. avgusta regulisano je pitanje imenovanja komandanta,
pa je poetkom septembra tu dunost primio generalpotpukovnik Stefan
(Friedrich Stephart) dotadanji komandant 4. SS policijske divizije. Pored
raspoloivih jedinica istovremeno je nareeno da se u rejon Beograda
prikupe uglavnom po bataljonima irom Jugoslavije rastureni, dijelovi
divizije Brandenburg", divizija Rodos" iz Grke, kao i ostaci velikog
broja raznih jedinica i ustanova koje su se povlaile iz Rumunije, a uskoro
zatim i iz Bugarske. 650
Na sastanku kod komandanta Jugoistoka, 5. septembra 1944. godine,
kome je prisustvovalo jo 12 najviih okupacionih funkcionera na Balkanu i u Srbiji, izvrena je temeljita procjena situacije. Rumunija je bila
ispala iz osovinskog stroja, ispadanje Bugarske bilo je pitanje dana. U
takvim' uslovima u okviru zadatka da se brani Srbija i na njenim istonim granicama izgradi front, ve se odmah raunalo da e se bitka od
poetka voditi za Beograd. Dok se u julskoj procjeni pokret Drae Mihailovia smatrao u Srbiji svemonim, sada se ocjenjivalo da se on jo
648
649

AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-501, R-257/74.

W. Hubatsch, Hitlers Weisungen fur Kriegsfiihrung 19391945, Bernard
und Graefe, Frankfurt am Main, 1962, str. 243249.
e=o AVII, NjA. Mikroteka, Vaington, T-311, R-192/556 i 905/908; R-193/300,
465, 500526, 266, 628; R-194/288-89; T-314, R-32/484.

218

uvijek dri", ali mu je sam Nojbaher ve treeg septembra morao obustaviti masovnije izdavanje oruja, jer je izgleda bilo i njima oito da
e ono dospjeti u ruke narodnooslobodilakog pokreta. Raunalo se ve
odmah sa nezgodama u samom Beogradu, ali se Dragi Jovanovi, kao
Upravnik grada Beograda, nadao da e odrati situaciju u rukama. Tome
je iao na ruku prolazak jedinica kroz Beograd u pravcu juga. Da bi
sprijeili negativne posljedice kada se kolone obrnu u pravcu sjevera,
planirano je da se rairi vijest kako te trupe imaju zadatak odbrane Beograda od komunista i Rusa sa sjevera. Pored ovih pitanja pretresan je i
problem evakuacije njemakih civila, u prvom redu ena i djece, kojih
je u Beogradu zajedno sa folksdojerima bilo nekohko desetina hiljada,
evakuacije vanijih privrednih dobara, a i evakuacije domaih kolaboracionista. Da bi se u rudnicima zadrali radnici da ne bjee u NOV i
POJ, Nojbaheru je nareeno da se pobrine za isplatu u zlatu.651
To je bilo vrijeme kada su ve jedinice NOV Jugoslavije i Crvene
armije oznaile Beograd kao neposredni operativni cilj. U vezi s tim
u prvi plan su izbile operativno-taktike mjere i postupci koji su iskljiiivali funkcionisanje okupacione uprave. Komandant Jugoistoka je ve
24. avgusta ukazao na poseban znaaj mogunosti prepada na velike i
glavne gradove i mogunost pueva,"52 a 13. septembra da je itavi
Balkan bitana prostorija" (Gejechtsgebiet), poto svuda i u svakom momentu treba raunati s neprijateljskim napadima. Svaki na Jugoistoku
angaovani njemaki vojnik ili civil mora biti naisto da je okruen
neprijateljski raspoloenim stanovnitvom koje samo eka napad spolja
da bi se ustankom u unutranjosti oslobodilo okupacione vlasti".653
Ubrzano su dovlaene rezerve i jedinice za odbranu Beograda. Cak je
od vojnika Grupe armija E", koji su se iz Rajha vraali sa odsustva i
zbog prekida eljeznikih Hnija prema jugu nisu mogli nastaviti put,
5. septembra formiran Alarmni puk Beograd" (Alarmregiment Belgrad").GU Desetak dana kasnije preimenovan je u Grenadirski puk
Festung Belgrad", i u tapiderskim kasarnama nastavljeno sa formiranjem novih jedinica, artiljerijskih diviziona i baterija.655 U toku daljih
priprema za odbranu Beograda ukljuena je i posada Zemuna, kao i jedan
mostobran na lijevoj obali Dunava ukljuujui i grad Panevo.656 Juno
od Save i Dunava tvrava Beograd obuhvatala je prostor do linije koja
se (oslanjajui se na poloaje neposredne odbrane na ivici grada u Makikom polju) od Zarkova odvaja i obuhvata Kneevac i k. 205 kod sela
Kijeva sputala na Topidersku reku, te zahvatajui Resnik i Pinosavu
ispred Avale savija na sjeveroistok i ide potokom Zavojnica do njegovog
ua u Dunav kod sela Vine. Poloaji na ovoj liniji podijeljeni su na
sedam odsjeka: I Zarkovo Kneevac Kijevo; II Resnik Pinosava; III Avala; IV Zavojnica s. Letane; V Smederevski drum
Vina; Sjeverni odsjek (Panevo) i Odsjek Zemun. '
651

Besprechung beim Hernn Oberbefehlshaber, 5. 9. 1944, 17,10 19,00

Uhr. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-311, R-193/187-89.
652
Isto.
e53
' 654
Isto.
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-311, R-193/223-24 i 367.
653
Isto, T-311, R-193/590, 591 i 592-593.

AVII, NjA, Mikroteka, T-311, R-196/694. Vidi i napomenu 650.

219

38. GLAVA
PLANOVI O PREUZIMANJU VLASTI U BEOGRADU OD STRANE
CETNIKA DRAE MIHAILOVICA
Uporedo s mijenjanjem statusa Beograda kao uporita" (Ortssiiitzpunkt), utvrenog mjesta" (Festplatz), odnosno tvrave" (Feste Belgrad),
evoluirali su i njemaki planovi odbrane. Njih je u poetku radila Oblasna
vojnoupravna komanda Beograda u svojstvu Komande grada, zatim
Komandant odbrane Beograda (Kampfkommandant
Belgrad), pa komandant beogradske tvrave (Kampfkommandant
Feste Belgrad). Na alost
nije pronaen cjelovit njemaki plan odbrane ni dz jednog od ovih pericda.
Rekonstrukcija je zbog toga vrena na osnovu parcijalnih nareenja i izvrenih priprema. Nasuprot tome sauvan je Plan odbrane Beograda koji je
izradila Komanda SDS Uprave grada Beograda. Najvjerovatnije je izraen
u septembru 1944. godine i kao takav vie je predstavljao varijantu plana
o preuzimanju vlasti u Beogradu po povlaenju njemakih trupa.
Plan je sastavljen prema etiri pretpostavke: da su njemake jedinice u Beogradu, odnosno da su ga napustile, da komunisti dignu bunu
u Beogradu" sa ili bez veze s napadima komunistikih odreda van
Beograda". U svim sluajevima je osnovni zadatatk da se odri vlast
u rukama vlade". Iz njega se vidi da je raen po nareenju etnike
Komande grada Beograda. To je u saglasnosti sa njemakim planom da
prilikom povlaenja iz Srbije po mogunosti vlast u Srbiji predaju etnicima Drae Mihailovia, s tim da im pored potrebnog naoruanja stave
na raspolaganje i jedinice Srpske dravne strae.
Oruane formacije Drae Mihailovia u Beogradu i njegovoj blioj
okolini na papiru su bile dosta brojne, od 1. septembra 1943. godine
Beogradska grupa korpusa ima ak pet korpusa i 17 brigada, pri emu
su najbolji" V beogradski korpus inile uglavnom Nedieve jedinice
SDS." 57 Stvarnu snagu inili su Avalski korpus obrazovan u drugoj polovini 1942. godine od etnika koji su kontrolisali sela u neposrednoj okolini
Beograda.
Prvi planovi o preuzimanju vlasti u Beogradu potiu iz druge polovine 1943. godine, ali su avgusta i septembra 1944. bili aktuelizirani.
Na osnovu postignutih dogovora u avgustu 1944. godine o toku
intenzivne razmjene miljenja s ciljem ujedinjavanja srpskog fronta"
(sastanci D. Mihailovia sa Nojbaherom, Nediem i Jovanoviem), 1. septembra 1944. objavljena je opta etnika mobilizacija. Sutradan su sve
jedinice podijeljene u operativne i teritorijalne, s tim da se od prvih
obrazifju pokretni korpusi, a druge stave na raspolaganje komandantima
srezova za obezbjeenje teritorije. G5S Zbog opteg rasula izazvanog uspjesima NOV i P O J i izbijanjem Crvene armije na jugoslovensku granicu,
obrazovanje operativnih korpusa u koje su sada ukljuene i jedinice SDS
657

Izvjetaj etnikog Gorskog taba br. 2 (Komanda Beograda) Gorskom

tabu br. 1-a (Komanda Srbije) od 28. VIII 1943. godine, AVII, NjA, k. 127, reg.
br. 1/12.
658 Mjeseni izvjetajni bilten njemake grupe armija F'' za septembar 1944.
godine, AVII, NjA, k. 2, br. reg. 9/8.

220

praktiki se svelo na povlaenja udarnih etnikih snaga sa okupatorom

dok su ostale jedinice preputene sudbini.
Istovremeno sa proglaenjem opte mobilizacije, etnika Vrhovna
komanda je uputila depeu Komandi Beograda da izvri definitivne pripreme za optu akciju", odnosno preuzimanje vlasti u Beogradu.
Pripreme za preuzimanje vlasti pri povlaenju njemakih trupa iz
Beograda, odnosno opte akcije", obuhvatile su vrlo obimne i mnogobrojne radnje i postupke koje bez pune saglasnosti i podrke okupatora
nije bilo mogue izvesti. Sastojale su se u objedinjavanju kolaboracionistikih formacija svih boja i takvoj njihovoj organizaciji i dopunskom
naoruanju da se svijetu i zapadnim saveznicima moe objaviti da su
nacionalne trupe pod komandom Drae Mihailovia bez iije pomoi
zauzele Beograd". Nadali su se da bi pritiskom zapadnih saveznika tako
onemoguili ulazak NOV Jugoslavije i Crvene armije u Beograd. Tome
je trebalo uslijediti pozivanje kralja i slino, sve u cilju da se stvori bilo
kakav forrnalni uslov za osporavanje tekovina narodnooslobodilake borbe
i izvrenih revolucionarnih promjena u drutvu. Zajedno sa paralelno
pripremanim stvaranjem mostobrana na Jadranu (od kojih najzamanija
akcija Lukaevia u Hercegovini) te Voki-Lorkovievim puem u takozvanoj NDH trebalo je u stvari stvoriti uslove za spoljnu intervenciju
u Jugoslaviji.
Izvrene pripreme tekle su po dva kolosjeka. Kosta Kumanudi i
Lazica Markovi organizovali su u septembru niz sastanaka graanskih
politiara iz kojih je proisteklo formiranje Beogradskog predstavnikog
odbora". 659 On bi prilikom odstupanja njemakih trupa omoguio ulazak
etnikih snaga kao oslobodilaca". Nisu se ustruavali ni od toga da, ako
zatreba, 4 izau pred Crvenu armiju (ali ne i pred NOVJ) i pozdrave . 60
Pozdrav Crvenoj armiji separatno je pripremao i Dragoljub Jovanovi,
predsjednik Narodne seljake stranke, koji se, valjda nemajui predstave
o stvarnom odnosu snaga u zemlji, nastojao nametnuti NOP-u kao partner
u podjeli vlasti. 661 Objedinjavanje i usklaivanje dejstava kolaboracionlstikih oruanih formacija bilo je povjereno Nedievom generalu Borivoju Joniu. U vezi s tim je odrano vie savjetovanja na kojima su,
pored Jonia, kao komandanta SDS, uglavnom uestvovali: njegov
prethodnik na dunosti komandanta SDS general Stevan Radovanovi,
general Kosta Muicki, komandant SDK, Ivan Pavlovi, etniki komandant Beograda, Boidar Bearevi, predstavnik Uprave grada Beograda. 60 Dogaaji na frontu su se, meutim, veoma brzo i za njih neoekivano
inepovoljno odvijali. S jedne strane, pred Beogradom su se partizani
(komunisti)" pojavili u licu 1. armijske gruoe NOVJ, kao neuporedivo
650
Milo Knsti, Rad etnike organizacije Drae Mihailovia u Beogradu,
19411944, Zbornik Beograd u ratu i revoluciji 19411945, Istorijski arhiv
Beograda, Beograd 1971. str. 220.
660
Radoin Rajovi, Graanske politike grupacije u Beogradu 19411945,
u istom
zborniku, str. 209210.
661
Milica Bodroi, Prilog prouavanju delatnosti graanskih politiara u
Beogradu 19411945. godine, saoptenje na naunom skupu Tri decenije revolucionarnog zbivanja u Beogradu (19201950)", Beograd, decembra 1974. g. strana
1516.
662
Milo Krsti, Rad etnike organizacije DM u Beogradu 19411944, u navedenom zborniku str. 220.
-

221

jai faktor nego to su oni zamiljali. Koliko Crvena armija potuje

Nacionalni komitet osloboenja Jugoslavije, kao ravnopravnog partnera i
saveznika u antihitlerovskoj koaliciji, uskoro je pokazalo objavljeno
saoptenje da su trupe Crvene armije samo privremeno stupile na tle
jednog dijela Jugoslavije po prethodnom odobrenju tog Nacionalnog
komiteta.
S druge strane, njemaka Komanda grupe armija ,,F" bila je prisiIjena da brani beogradski mostobran po svaku cijenu, kako bi omoguila
izvlaenje na istoku i jugu zaostalih njemakih jedinica. U takvoj situaciji
Beograd se branio u ulinim borbama i planirana primo-predaja Beograda
nije dolazilau obzir. Jedinice 1. armijske grupe NOVJ i ojaanog 4. mehanizovanog korpusa Crvene armije, prodirui na leima odstupajuih njemakih dijelova i unitavajui posade pojedinih utvrenih rejona, vorova
i taaka, oslobaale su stopu po stopu Beograda.
Kada je shvatila da e Beograd morati da brani sopstvenim trupama
u vrlo tekim uslovima, Komanda grupe arrnija F" je osnovne kolaboracionistike oruane formacije kao nepogodne za takav zadatak prethodno
izvukla iz Beograda: Srpski dobrovoljaki korpus preko Srema u Sloveniju, a Srpsku dravnu strau i etnike jedinice (koje su se uskoro svele
na Avalski korpus Gorski tab 76, sa svega nekoliko stotina boraca,
odnosno na njegovo jezgro) u sastavu etnike glavnine u dolinu Zapadne
Morave, a potom preko Sandaka u Bosnu, da, daleko od slobodnog Beograda, slubu okupatoru nastave do njegovog konanog sloma.
U Beogradu su zbog toga ostale samo jedinice Komande SDS Uprave
grada Beograda, ukupno blizu 1,400 vojnika i oficira. U borbama su
upotrijebljeni uglavnom za odravanje reda i kao poznavaoci grada zajedno s njemakim jedinicama.6e:! U dogovoru sa Specijalnom policijom
inscenirano je hapenje etnikog politikog rukovodstva (Sekcija Centralnog nacionalnog komiteta za Beograd, Zemun i Panevo, Beogradski
ravnogorski odbor i Oblasni ravnogorski odbor) i ono odvedeno u Njemaku. Tako obezglavljena i ve prije toga u punom rasulu ni etnika ni
druge kolaboracionistike snage nisu imale nikakvih ansi da pokuaju
sprovesti svoje planove o preuzimanju vlasti u Beogradu. Njihovi ostaci
su zbog toga neposredno pred poetak napada za osloboenje Beograda,
5. oktobra 1944, valjda u pokuaju da sauvaju vlastitu kou stupili u kontakt s Mesnim narodnooslobodilakim odborom Beograda i ponudili mu
svoje usluge.604
39. GLAVA
LIKVIDACIJA OKUPACIONE UPRAVE I OSLOBOENJE BEOGRADA
Ve sama orijentacija na odluniju podrku domaih kolaboracionista
i obeani ustupci u vezi s tim diktirali su labavljenje okupacionih stega i
preputanje pojedinih poslova u iskljuivu nadlenost" Nedievog aparata. Velike mobilizacijske potrebe nije bilo mogue vie podmirivati
Nareenja Staba komande SDS UGB br. 538 i 539 od 9. i 11. oktobra
1944. godine
u Arhivi CK KPS, fond Vlade M. N. II, br. 391 i 392.
964
Milo Krsti, n. l. st. 221.

222

rezervama iz Rajha. Zamjena njemakih industrijskih radnika enskom

radnom snagom i zarobljenicima ve je bila iscrpljena nareenjem o totalnoj mobilizaciji iz 1943. godine. To je izazvalo i smanjivanje pozadinskih
jedinica radi slanja popune na front, pa nije mimoilo ni okupacionu
upravu u Srbiji. U Beogradu je ak, po ugledu na onu Gebelsovu iz
Rajha, bila formirana posebna komanda sa generalom Unruom (Unruh)
n a elu. Zadatak joj je bio da pretrese sve neborake jedinice i to je
mogue vei broj ljudi uputi u trupne jedinice, na front. Ukazujui na
tendenciju upornosti nepotrebnog narastanja pozadinskih ustanova u svim
vojskama, kako bi se pojedinci odrali u ratnoj zavjetrini, Nojbaher,
meutim, tvrdi da mu to nije sasvim uspjelo. 663
Odstranjenje Majsnera i nov nain regulisanja odmazdi, to je bar
donekle smanjilo dalje narastanje ovih besmislenih zloina (pored smanjenja okupacionog pritiska) ima znaaj prvenstveno u tome to su konano i nacisti, kao najekstremniji od svih osvajaa, bar djelimino
uvidjeli nekorisnost ekstremnih mjera odmazde i neodrivost sistema
kolektivne odgovornosti. Sastavljai sumarnog izvjetaja o njemakoj
okupacionoj upravi na Balkanu, zavrenog 10. aprila 1945. godine (iz ega
se vidi da su okupatori bili svjesni odgovornosti), meutim, usudili su se,
govorei upravo o mjerama odmazdi, da tvrde ,,da kolektivna odgovornost
nije strana upravo srpskom pravu". 666
Na neposrednu mogunost naputanja Srbije okupacione vlasti su
poele pomiljati u drugoj polovini avgusta, kada su izdata i prva nareenja o evakuaciji, prvenstveno civilnih ustanova u Rajh, a onda i nareenja za postepeno izvlaenje materijala, sirovina i maina. Tako je jo
u avgustu zapaena evakuacija pogonskog goriva, municije i tekuih
arhiva. Zabiljeeno je takoe da je arhivu poela da priprema i beogradska
Feldkomandantura, koja je istovremeno potinjenim jedinicama dostavila
sanduke za istu svrhu. 067 Fondovi arhivskih ustanova u Beogradu, meu
kojima i arhivski fondovi Ministarstva vojske, Ministarstva spoljnih
poslova, Ministarstva unutranjih poslova, arhivski fondovi Kraljevine
Srbije iz prvog svjetskog rata, koji su ve jednom bili odneseni u Be,
Dubrovaki arhiv iz Srpske akademije nauka, Arhivska graa Bosne i
Hercegovine koja je poslije prvog svjetskog rata bila vraena iz Bea i
mnogi drugi bili su ve raniiih godina otpremljeni ponovo u Beki ratni
arhiv, odakle su poslije rata mnogi samo djelimino vraeni, a mnoga
akta iz svih njih otuena ili po kriterijumu njemakih interesa" unitena.
Ovog mjeseca dolo je i do potinjavanja Vojnoupravne komande Jugoistoka, odnosno Srbije, grupi armija ,,F", to ju je sve vie orijentisalo
na operativne zadatke.
Petog septembra 1944. na savjetovanju kod komandanta Jugoistoka
odlueno je da se ubrza evakuacija njemakih civila u stvari samo
ena i djece, kojih je bilo u Srbiji preko 2.000. Ostali civili manjim
dijelom su zadravani na svojim poslovima, ako su se jo mogli obavljati
i sa operativnotaktikog stanovita bili neophodni ili su veim dijelom
665
686

H. Neubacher, n. dj. str. 158159.

Chef Militarverwaltung Siidost, K. Gerding, Wien, Wien I, den 10. IV
1945; Wollzeile I, An Oberkommando des Heeres. AVII, NjA, Mikroteka, Vaington,
T-501, R-264/420-73.
687
J. Marjanovi, Beograd, str. 304305.

223

ukljuivani u borbene jedinice. Istovremeno je odlueno da se vri evakuacija domaih kolaboracionista, ukljuujui i lanove ravnogorskog
pokreta. Sto nije izvueno vie maina, sirovina i drugih dragocjenih
privrednih dobara treba zahvaliti prvenstveno brzini napredovanja
Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije i Crvene armije. To je ujedno
posljedica i Hitlerovog nareenja da se Srbija odsudno brani i ak da se
obezbijedi proizvodnja za njemaku ratnu industriju deficitarnih metala.
On i Gering su se nadali da e radnike bar zlatom zadrati.668
Znatan uticaj ispoljilo je bombardovanje sva etiri beogradska
mosta 3. septembra 1944. godine. Onaj prema Panevu i eljezniki most
preko Save u velikoj mjeri su oteeni pa se evakuacija izvjesno vrijeme
vrila samo skelama.669 Kako su u septembru vojni zadaci sve vie ili
ispred upravnih, nastavljeno je izvlaenje okupacionih organa, koji su
se u povlaenju iz unutranjosti koncentrisali u Beogradu. Tako je ve
9. septembra 1944. izdato nareenje da se od preostalih i u Beogradu
prikupljenih pripadnika okupacionog aparata formira borbena grupa na
elu sa tadanjim komandantom SS-a i policije generalom Berendsom.
Ova borbena grupa (Kampfgrruppe Bherends), je ime dobila po svom
komandantu, upotrijebljena je za odbranu u Banatu, gdje se u otrim
borbama ubrzo istopila.670
Trinaestog septembra komandant grupe armija F", feldmaral
Vajks, izdao je nareenje kojim je itav Balkan proglasio bitanom prostorijom. On je naredio potinjenim komandantima da primjenom najenerginijih mjera odstrane za borbu neupotrebljive i neorganizovane
vojnike i civile. To je istovremeno znailo i likvidaciju kompletnog okupacionog aparata i iz drugih krajeva Jugoslavije, privrednih predstavnitava, pa ak i mnogih pozadinskih ustanova i organizacija u kojima
se, po njegovim rijeima, ,,mogao voditi udoban pozadinski ivot". Za
vojnoprivredne tabove izriito je naredio da ih treba svesti na najmanju
mjeru, tek toliko da u pogonu mogu odravati najvanija preduzea.671
Znajui da ovo nee proi bez panike, Vajks je istovremeno ovlastio
potinjene da ratnim sudovima sprijee pojave panike i kukaviluka i
naredio da se svima saopti odluka da se Balkan vrsto dri. Prihvat
obveznika rasformiranih ustanova i pozadinskih jedinica, kao i civilnih
organizacija, iji se broj cijeni na desetak hiljada, Vajks je povjerio
posebnim prihvatnim komandama da bi sprijeio bijeg u dublju pozadinu
i na taj nain osipanje brojnog stanja i onako nedovoljnih raspoloivih
efektiva.
O povlaenju folksdojera, kako iz Banata tako i iz Beograda i
Zemuna, trebalo je da odluuje komandant SS-a i policije. To je znailo
da se mora potovati Himlerovo nareenje o potpunom povlaenju svih
pripadnika njemake narodnosti za ije izvrenje su ve bili izraeni
668
669

AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-311, R-193/187-89.

Isto. R-193/87-95. Stari eljezniki most preko Save imao je 8 pogodaka, a novi tri pogotka. Ni na jednom nosea konstrukcija nije bila pala u vodu.
Opravka je bila mogua za 814 dana. Opravka zemunskog (drumskog) mosta
sa dva vea pogotka zahtijevala je krae vrijeme za opravku. Srednji raspon
Panevakog mosta potpuno je uniten, a ostali su teko oteeni. Unitena su
i oba osmatraka tornja protivavionske odbrane.
670
AVII, NjA, k. 32. br. reg. 8/12.
671
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, R-193/356-359.

224

detaljni planovi.672 Nareeno je hitno izvlaenje skladita i zaliha privrednih dobara, ali za mnoga od njih je ve bilo kasno.673
Od tog vremena ovlaenja izvrne vlasti prela su na trupne komandante. Vojnoupravne komande orijentisane su na evakuaciju i organizaciju bitno poremeenog saobraaja. Ve ranije pomenutim prepotinjavanjem grupi armija F" Vojnoupravna komanda Srbije praktino se
prestala baviti upravnim pitanjima. Petog oktobra 1944. ona je i zvanino
pretvorena u trupnu komandu Stab armijske grupe Srbija" (Armeegruppe Serbien).
Petog oktobra izvrena je evakuacija vojne uprave iz Beograda za
Peuj u Maarsku. Do tog vremena Beograd su napustili opunomoenik
Ministarstva inostranih poslova i sve druge njemake oku'-iacione ustanove,
Nedieva vlada i njen brojni aparat. Komandovanje u rejonu Beograda
takoe je regulisano na nov nain. Sve trupe koje su se nalazile u irem
rejonu Beograda (do 40.000) objedinjene su u Korpus Snekeburger"
(Schneckeburgrer), dok je general Fridrih Stefan (Friedrich Steffan), dotadanji komandant odbrane Beograda, postao komandant tvrave Beograd"; odbrana Beograda je pored toga bila podrana sa oko 100 aviona
na Zemunskom aerodromu, a iz istone Srbije do pod Avalu se bio probio
i Korpus Stetner" (Stettner) oko ., tako da ukupne njemake
snage koje su branile Beograd nisu bile manje od 7O.OOO vojnika.
Dva dana pred poetak napada jedinica NOVJ i Crvene armije
policijski direktor njemake grupe armija F" u dnevnom raportu za
12. oktobar 1944. godine vrlo upeatljivo je ooisao stanje u Beogradu,
kome se pribliavao front oslobodilaca:
. . , Radnje, gostionice itd. su zatvorene bez izuzetka. U slobodnoj
prodaji vie se ne mogu dobiti ni sredstva za ivot niti druga vanija
dobra. Vei dio civilnog stanovnitva napustio je Beograd. Na ulici
se mogu vidjeti samo pojedinana civilna lica i prinadnici nemakih
oruanih snaga. Snabdjevanje elektrikom i vodom je obustavljeno,
navodno zbog nestaice uglja. Takoe je i Radio-stanica privremeno
obustavila rad. Pripadnici Srpskog dobrovoljakog korpusa u gradu
se vie ne mogu vidjeti. Miniranje koloseka i ostalih ureaja na
eljeznikoj stanici Beograd bie sprovedeno. itavog dana jaka
artiljerijska vatra iz Beograda u pravcu Paneva".
Policijski direktor nije mogao znati da je beogradska partijska organizacija ve vrsto povezana sa jedinicama koje su pripremale osloboenje Beograda. Nije znao da se u gradu ve etvrti dan nalaze obavjetajni oficiri 1. proleterskog korpusa sa radio-stanicom, niti da su u tih
desetak dana izvrene krupne organizacione pripreme za uee Beograana u osloboenju svoga grada i da su pokreti i odbrambeni objekti
Vermahta neprekidno osmatrani.
672
Uprkos tome dio pripadnika njemake narodnosti, posebno iz zemunskog
sreza, od kojih je jedan dio i efektivno uestvovao u NOP-u, nije izvrio ovo nareenje i danas ravnopravno sa ostalim graanima Beograda izgrauje socijalizam.
7S er Oberbefehlshaber der H. Cr. F. In/Id Nr. 5600 von 13. 9. 1944. AVII
NjA, Mikroteka, Vaington, -1, R-193/556-59.

225

Jedinice za odravanje reda stavljene su na raspolaganje komandantu tvrave Beograd. Poto se u Peuju zadrala do 13. oktobra, kada
je otpala svaka iluzija o mogunosti ponovnog povratka u Beograd, vojna
uprava je povuena u Ergeding i Be, gdje je svodei bilanse pljake i
ubistava doekala kraj rata i kapitulaciju. Vodee kolaboracionistike
ustanove Srbije i Beograda smjetene su djelimino u planinsko odmaralite Kicbihel (Kizbiehel). Nedieva vlada otvorila je tamo 7. oktobra
1944. godine Srpsku kancelariju" (Serbische Kanzlei), koja je trebalo da
funkcionie kao neka vrsta vlade u izbjeglitvu. Reorganizovani Srpski
dobrovoljaki korpus, popunjen izmeu ostalih i evakuisanim inovnitvom sada nepotrebnih kolaboraeionistikih ustanova, stavljen je na
raspolaganje komandantu SS-a i policije u Jadranskoj primorskoj oblasti
{Ariatisches Kiinstenlan). Globonik ga je upotrijebio za borbu protiv
jedinica NOV i POJ u Slovenakom primorju i Istri i uskoro uvrstio
u Vafen-SS (Waffen-SS).
Sredinom oktobra 1944. godine, poslije osloboenja zapadne Srbije,
umadije i istone Srbije, 1. armijska grupa Narodnooslobodilake vojske
Jugoslavije (1. proleterski i 12. N0 udarni korpus) sastava devet divizija
sa 50.000 boraca i jedinice 3. ukrajinskog fronta Crvene armije (uglavnom
ojaani 4. gardijski mehanizovani korpus ukupno 3 pjeadijske divizije,
3 mehanizovane, 1 tenkovska, 1 protivtenkovska i 1 motorizovana brigada,
uz podrku 19 artiljerijskih i minobacakih pukova, 1 avio-korpusa i
dijelova Dunavske rjene flotile izbili su pred Beograd. Protivvazdunu
zatitu vrila je jedna PA divizija i tri samostalna PA puka). etrnaestog
oktobra poeo je napad jedinica NOVJ i Crvene armije. Beograd je 20.
oktobra bio potpuno oien od neprijatelja. Na ulicama grada i njegovim
prilazima neprijatelj je izgubio oko 15.000 poginulih i 9.OOO zarobljenih vojnika i oficira. Jedinice Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije imale su
2.952 poginula, trupe Crvene armije oko l.OOO poginulih. U sedmodnevnim borbama za osloboenje svoga grada uzelo je uea i nekoliko
hiljada Beograana, ne raunajui one koji su ve bili u redovima NOVJ.
Pred poetak napada organizovane udarne grupe (nosile su oznake K",
S", D") brojale su preko 2.OOO lanova.674
Uprkos nareenju slinom onom koje je Vajks 6. oktobra izdao
povodom naputanja Paneva da se mostobran na sjevernoj (lijevoj
prim. M. K.) obali Dunava dri do posljednjeg ovjeka i metka" i strogih
mjera prema bjeguncima, Felber je morao 20. oktobra izvijestiti da su
se nou 19/20. oktobra povukle i grupe koje su branile mostove preko
Save, posljednje odstupnice posade Beograda.675 Feldmaral Vajks istovremeno je obavijestio njemaku Vrhovnu komandu i Komandu kopnene
vojske da na Korpusnu grupu tetner ne treba vie raunati", nabrojivinjene razbijene jedinice: 1. brdska divizja, oko polovine 117. lovake
divizije, 92. motorizovana brigada, 2. puk i jo jedan bataljon divizije
674
Detaljan opis borbi za osloboenje grada vidi u knjizi Beogradska operacija, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1964. godine, str. 216226 i saoptenje
P. Vinjia Oslobodenje Beograda 1944." na simpozijumu Tri decenije revolucionarnih zbivanja u Beogradu, odranom decembra 1974. g. u Beogradu.
875
AVII, NjA, Mikroteka, Vaington, T-311, R-187/240; R-194/251-252 i
253-255; 539-541; 591.

226

Brandenburg" glavnina Grenadirskog puka Rodos" i brojne artiljerijske i protivavionske jedinice.676

Dva dana kasnije, 22. oktobra 1944. godine, osloboen je i Zemun.
Jedinice 1. i 6. proleterske divizije uz podrku tenkova i artiljerije Crvene
armije i aktivista narodnooslobodilakog pokreta Zemuna poslije dvodnevnih borbi savladale su jak njemaki garnizon.677

7
Izvjetaj Komande grupe armija F", str. pov. br. 6310 od 20. 10. 1944.
AVII,' 677NjA, Mikroteka, Vaington, T-311, R-194/594-95.
Beogradska operacija, Vojnoistorijski institut, Beograd 1964, str. 235. Zarko
Atanackovi, Zemun i okolina u ratu i revoluciji, Nolit, Beograd 1963, str. 218223.

227

Unitena njemaka

228

UJine borbe za osloboenje

Beograda

motorizaciju

Revolucije

u ulici Bulevara

(20. oktobra 1944.)

tsS

to

Tragovi faistikih
zvjerstava
Lobanje striieljanih na jevrejskom groblju u

Zemunu

230

OSMI DIO

PRILOZI

VIII

PRILOZI
Prilog br. 1
IZVJESTAJ UPRAVE GRADA BEOGRADA O PODRIVAKOJ
DJELATNOSTI KULTURBUNDA NA NJENOM PODRUCJU
OD 10. MARTA 1941. GODINE*
10. marta 1941. godine
Nemci: propagandna i obavetajna akcija i rad manjine.
Nemaka propagandna akcija na teritoriji Uprave grada Beograda
vrlo je aktivna. Nemake zvanine i poluzvanine ustanove (Nemako
poslanstVo, konzulati, Nemaki saobraajni biro itd.) rasturaju razne propagandistike publikacije najee knjige i broure, mahom preko svojih
pouzdanih lica. Velike koliine propagandistikog materijala alju ove
ustanove u Zemun i Panevo radi sprovoenja propagandne akcije u krugovima nemake manjine. U toku poslednjih mesec dana Nemaki saobraajni biro rasturio je oko 30.000 primeraka raznih broura, knjiga i
karata. Ovom nemakom propagandom iznosi se najee politika i privredna mo Nemake, a izlae se teko stanje u kome se nalazi En^leska.
Glavna teza i tendencija nemake propagande sastoji se u nastojanju da
se u krugovima naeg naroda potpuno diskredituju Englezi, a da se, s
druge strane, mo Rajha prikae kao faktor sa kojim Jugoslavija mora
da rauna u izraavanju svojih simpatija i donoenja politikih odluka.
Nemaka obavetajna sluba ima vrlo razgranate mree svojih organa
i poverenika na teritoriji Uprave grada Beograda. Ima oko 200 obavetajnih organa, koji za raun nemake obavetajne slube rade na teritoriji Uprave grada Beograda. Ti organi mahom su inovnici nemakih
zvaninih i poluzvaninih ustanova, kao i lanovi nemake manjine iz
Paneva i Zemuna. U Panevu, koliko je poznato, ima jedna grupa od
oko 30 lanova nemake manjine, koji su organizovani za vrenje obavetajne slube po direktivama zvaninih lica iz Rajha. Kao efovi ove
grupe pominju se panevaki advokat Mensdorfer Lorand, na dravljanin, i in. Hansel Oto, inovnik u panevakoj fabrici vetakog platna,
* Original u Istorijskom arhivu Beograda.

233

nemaki dravljanin. Ostalim obavetajnim grupama na teritoriji Uprave

grada Beograda upravljaju nemaki vojni izaslanik pukovnik Tusen i
njegovi pomonici, a jedncm specijalnom grupom rukovodi se iz Nemakog
saobraajnog biroa po direktivama in. Nojhauzena, nemakog generalnog
konzula i direktora toga Biroa, i njegovog pomonika dr. Geminda. Ove
obavetajne grupe prikupljaju podatke po svemu to interesuje Nemce.
Tusen uglavnom vodi obavetajnu slubu koja prikuplja podatke od vojnog znaaja. Ove grupe inae, vie ili manje, kontroliu rad Engleza i
vode rauna o njihovim akcijama. Vei deo nemakih trgovakih firmi na
teritoriji Uprave grada Beograda takoe su sedita raznih obavetajnih
organa, koji rade za raun nemake obavetaine slube. Nemaki obavetajni organi imaju na teritoriji Uprave grada Beograda i veliki broj
poverenika, a raspolau sa poverljivim kreditima od 5008,000.000 dinara
meseno, od koje sume troi se izvestan deo i za akciiu u unutranjosti.
Akcija nemake narodnosne manjine vrlo je obimna. Propagandom
u krugovima manjine postignuto je to da je vei deo Nemaca dravljana
na teritoriji Uprave grada Beograda fanatizovan. lanovi nemake manjine esto govore o tome da naa drava mora da vodi rauna o eljama
i o moi Rajha. lanovi manjine veruju da e jedan deo nae teritorije
pripasti Rajhu. Dobija se utisak da fanatizovanjem koje se postizava nemakom propagandnom akcijom u krugovima nemake manjine Nemci,
nai dravljani, treba da budu osposobijeni za akciju u danom trenutku.
Po raspoloenju Nemaca naih dravljana moe se izvui zakljuak da su
ovi spremni, im dobiju za to odobrenje, da dejstvuju otvoreno protiv
nae zemlje. lanovi nemake manjine smatraju se pripadnicima Velikog
Rajha, to esto istiu u svojim razgovorima, podvlaei svoje uverenje
da e Rajh u sluaju potrebe moi i hteti da zatiti njihove interese, pa
makar tom zatitom bio izazvat i otvoren sukob sa Jugoslavijom. Ovakvo
dranje nemake manjine izaziva u velikom broju sluajeva revolt kod
naeg ivlja, koje smatra da tolerisanje nemakih akcija donosi velike tete
naim dravnim interesima.
lanovi nemake manjine organizovani su u vapsko-nemakom
prosvetnom savezu, ija je centrala u Novom Sadu, a koji ima svoje
mesne grupe u svim mestima gde su nastanjeni Nemci. Ovaj Savez u
poslednje vreme vrlo aktivno radi i na politikom oolju. Tim politikim
radom Savez je postao izrazita nacionalsocijalistika politika organizacija
u naoj zemlji. U okviru Saveza Nemci se organizuju na svim poljima
drutvene delatnosti. Mesne grupe ovog Saveza u Beogradu, Zemunu i
Panevu vrlo esto odravaju svoje priredbe (obino bar jedanput nedeljno). Na tim priredbama vri se nacionalsocijalistika propaganda i utie
jse na jaanje do maksimuma nemake svesti kod Nemaca naih dravIjana. Priredbama prisustvuje veliki broj lanova nemake manjine: u
Beogradu 100200, u Zemunu 500800, a u Panevu 5001OOO lanova.
Pored toga lanovi nemake manjine organizovani u Svapsko-nemakom
prosvetnom savezu sastaju se u svojim drutvenim prostorijama i po privatnim stanovima vrlo esto, ne prijavljujui te sastanke vlastima. Na
tim sastancima tretiraju se razna politika pitanja i vri se nacionalsocijalistika propaganda.
234

Prilog br. 2
PRVI PROGLASI NJEMACKIH OKUPACIONTH VLASTI
U BEOGRADU
a) Proc/Jas, saoptenje i naredbe komandanta njemake kopnene vojske, jeldmarala Brauhia stanovnitvu
njemakog okupacionog
podruja
u Jugoslaviji od aprila 1941. godine*
PROGLAS STANOVNISTVU JUGOSLAVIJE
Jugoslovensko podruje koje su zaposele nemake trupe stavlja se
ovime pod nemaku vojnu upravu.
Vojni zapovednik izdae sve naredbe koje su potrebne za obezbeenje trupa, kao i za odravanje reda i bezbednosti.
Ukoliko stanovnitvo sauva red i mir, bie postupak trupa prema
graanstvu obazriv, te e one potedeti njegovu imovinu.
Pri lojalnoj saradnji moi e zemaljske vlasti i nadalje da Vre
svoju dunost.
Oekujem od stanovnitva da e svojom mudrou i uviavnou
odustati od svih nepromiljenih postupaka, od svake vrste sabotae, od
pasivnog ili ak aktivnog otpora uperenog protiv nemake vojske.
Sve naredbe nemakih vojnih vlasti imaju se bezuslovno izvriti.
Nemaka oruana sila alila bi ako bi, izazvana neprijateljskim postupanjem pojedinih civilnih lica. bila prisiljena da preduzme najstroe mere
protiv stanovnitva.
Svaki pojedinac treba da ostane na svom mestu i da dalje vri svoj
posao. Time e on najbolje koristiti svojoj otadbini, svome narodu i
najvie samom sebi.
U Aprilu 1941.
Glavnokomandujui vojske

OBJAVA ZA ZAUZETU JUGOSLOVENSKU

TERITORIJU

Na osnovu punomoja izdatog mi od strane Voe Rajha i Vrhovnog

zapovednika nemake oruane sile, nareujem sledee:
I Nemaka vojna sila garantuje stanovnicima potpunu bezbednost linu i imetka. Ko se mirno i miroljubivo ponaa nema se ega bojati.
II Nasilja i sabotaa kanjavaju se najstroim merama. Kao
sabotaa smatra se i svako oteenje, uskraivanje etve, za rat vane
zalihe i instalacije svake vrste kao i cepanje i oteivanje oglasa. Pod
naroitom zatitom nemake vojne snage stoje: gasna, vodovodna, elektrina i eleznika postrojenja, brane kao i umetnike vrednosti.
* Tekst prema srpskohrvatskom prevodu u Slubenom listu komandanta njemakog okupacionog podruja u Jugoslaviji (Verordnungsblatt fiir das jugoslawische
besetzte Gebiet) br. 1 iz 1941. godine, str. 15.

235

III Sve sprave za radio-predavanje ukljuujui amaterske radio-predavae i sve za njihov pogon upotrebljive i prenoljive proizvoae
struje, baterije i akumulatori imaju se neodlono predati sa svim priborom
kod najbliih vojnih vlasti ili mesne nemake komandanture.
Predaja vatrenog oruja kao i ratnih sprava odreena je naroitom
objavom.
Predsednici optina odgovorni su za tano provoenje.
IV Po ratnom sudu kaznie se:
1. Ko se ogrei o dunosti predaje sprava za radio-predavanje kao i
vatrenog oruja i ratnih sprava,
2. Svako potpomaganje vojnih lica sem nemakih na zauzetoj
teritoriji,
3. Svaka pomo kod bekstva civilnih lica u nezauzete teritorije,
4. Svako prenoenje vesti licima ili vlastima izvan zauzete teritorije na tetu nemake vojne snage i Rajha,
5. Svaki saobraaj sa ratnim zarobljenicima.
6. Svaka uvreda nemake vojne snage i njenih zapovednika.
7. Skupljanje po ulicama, irenje letaka, sazivanje javnih zborova i
povorki, koje nisu prethodno odobrene od jednog nemakog zapovednika,
kao i svaka protunemaka manifestacija.
8. Nagovaranje za obustavljanje rada, zlonamerno obustavljanje
posla, trajk i iskljuenje.
V Dravne i optinske vlasti, policija i kole imaju dalje da
rade. One slue time vlastitom narodu. Njeni upravnici odgovorni su za
lojalno ponaanje prema okupacionim vlastima. Lica koja rade u javnoj
slubi primaju svoje prinadlenosti nadalje kao i do sada.
VI va zanatlijska preduzea, trgovine i banke imaju u interesu
stanovnitva biti otvorene. Bezrazlono zatvaranje istih kanjavae se.
VII U interesu pravilnog i ravnomernog snabdevanja stanovnitva ne sme se nagomilati zaliha robe za dnevne potrebe. To delo
smatra se sabotaom.
^Za dnevnu ivotnu potrebu civilnog stanovnitva potrebni promet,
naroito promet na sajmovima nee biti obustavljen ukoliko to vojne
prilike dozvoljavaju. Proizvoai i trgovci imaju robu dnevne potrebe
i nadalje dovoditi potronji.
VIII Povienja cena i nagrada svake vrste kao i nadnica preko
stanja na dan okupacije zabranjeno je, ukoliko nisu izuzeci dozvoljeni.
IX Za nemaki i lokalni novac postoji obavezno primanje. Kurs
preraunavanja iznosi 100 dinara = 5. RM. (Rajhsmaraka). Svako drugo
preraunavanje zabranjeno je.
Zakonita platena sredstva su, sem jugoslovenskih platenih sredstava, nemake novanice kreditnih kasa Rajha i kovani novac kreditnih
kasa Rajha. Osim toga priznat je u platenom prometu nemaki kovani
novac u vrednosti od 1 i 2 pfeniga kao i 1, 2, 5 i 10 Rajhspfeniga ili
Rentnih pfeniga. Novanice banke Rajha, novanice rentne banke i kovani
novac od 50 Rajhspfeniga i vie, koje vae na teritoriji nemakog Rajha,
nisu zakonska platena sredstva na zauzetoj teritoriji. Ona stoga ne smeju
biti primljena niti se smeju staviti u promet.
236

X Nemaki vojnici i pripadnici Rajha platie kupovnine i poslovne naloge u gotovom. Trupe e mesto plaanja u gotovu, davati
potvrde o primljenoj robi ili obavljenom poslu.
u Aprilu 1941.
Glavnokomandujui vojske.

NAREDBA O POSEDU VATRENOG ORU2JA NA ZAUZETOJ

TERITORIJl
Na osnovu punomoja izdatog mi od strane Voe Rajha L Vrhovnog
zapovednika nemake oruane sile, nareujem sledee:
1. Sve vatreno oruje (ukljuivi i lovako vatreno oruje) kao i
municiju, rune granate, eksplozivna sredstva i ostala ratna oruja, imaju
se predati.
Predaja ima da usledi u roku od 24 asa i to kod najblie nemake
vojne vlasti ili mesne komandanture. Lovako vatreno oruje ima se u
istom roku predati nadlenom mesnom stareini uz oznaku imena, zvanja
i sedita vlasnika.
Izuzeta su spomen-oruja, bez praktine vrednosti.
2. Ko protivno ovim naredbama poseduje vatreno oruje (ukljuivi tu i lovako vatreno oruje) municiju, rune bombe, eksplozivna
sredstva ili ma koja druga oruja, bie kanjen smru, u lakim sluajevima robijom ili zatvorom.
U Aprilu 1.941.

Glavnokomandujui vojske.

NAREDBA O UVOENJU KAZNENOG PRAVA I KAZNENOPRAVNIH

ODREDABA NA ZAUZETU JUGOSLOVENSKU TERITORIJU
Na osnovu punomoja izdatog mi od strane Voe Rajha i Vrhovnog
zapovednika nemake oruane sile, nareujem sledee:
1. Ukoliko neko delo kanjivo po nemakom pravu bude izneseno
na suenje od vojnih vlasti, sudie se po nemakom krivinom pravu.
Vojni sudovi mogu da osude i kanjavaju dela koja su uinjena pre
ulaza nemakih trupa.
Bezuslovni progon ne postoji.
Kanjiva dela maloletnih mogu da osude nemaki sudovi nezavisno
od starosti krivca ako se on po njegovom razvitku moe da uporedi sa
licem preko 18 godina starim.
2. Ko na zauzetoj teritoriji uini nasilja sabotau koje vrste
prema nemakoj vojnoj sili, njihovim pripadnicima ili ureajima, kaznie
se smru.
3. Ko obustavi rad u nameri da time oteti interese nemake okupacije (posade), ko otuuju radnike od rada ili ko druge na obustavu
rada ili udaljavanje od rada poziva, bie kanjerf.

237

4. Skupljanje po ulicama, sastavljanje i delenje letaka, sazivanje

javnih zborova i povorki kao i uestvovanje u istim zabranjeno je i
kanjava se.
5. Protunemake manifestacije svake vrste, naroito pakosne ili
uvredljive izjave, zabranjene su i kaznie se.
6. Ko u novinama ili asopisima objavljuje vesti, koje mogu biti
tetne nemakom Rajhu ili ije je objavljivanje od nemakih okupacionih trupa zabranjeno, kaznie se.
7. Ko javno slua nemake radio-stanice ili u zajednikom primanju
ili ko to omoguava, kaznie se.
Izuzete su nemake radio-stanice koje okupacione trupe javnim
objavljivaniem dozvole.
8. Ko protunemake radio-vesti ili druge protunemake vesti iri,
bie kanjen.
9. Svako nedozvoljeno optenje sa vojnim ili civilnim zarobljenicima, koji se nalaze u zarobljenitvu nemake vojne sile ili nemakih
oblasti ili inovnika, bie kanjeno.
Glavnokomandujui vojske.

NAREDBA PREDAJI SPRAVA ZA DAVANJE RADIO-VESTI

NA ZAUZETOJ TERITORIJI
Na osnovu punomoja datog mi od strane Voe Rajha i Vrhovnog
zapovednika nemake oruane sile, nareujem sledee:
1. Sve sprave za davanje radio-vesti, ukljuivo i amaterske radio-sprave i za njihov pogon upotrebljive i prenoljive proizvoae struje,
baterije i akumulatore, imaju se odmah sa svim priborom predati najblioj nemakoj vojnoj vlasti.
2. Ko protivno gornjoj naredbi sprave svake vrste za davanje radio-vesti ili delova pribora poseduje bie kanjen smru, u lakim sluajevima robijom ili zatvorom.
Glavnokomandujui vojske.

NAREDBA O POLICIJSKOJ KAZNENOJ VLASTI MESNIH

KOMANDANATA NA ZAUZETOJ JUGOSLOVENSKOJ TERITORIJI
Na osnovu punomoja datog mi od strane Voe Rajha i Vrhovnog
zapovednika nemake oruane sile, nareujem sledee:
1. Komandanti mesta na zaposednutoj jugoslovenskoj teritoriji
moguprotiv lica, koja ne podleu vojnom disciplinarnom kaznenom pravu,
narediti disciplinske kazne.
2. Disciplinskim kaznenim nareenjima mogu se kazniti krivina
dela, ako je stanje stvari dovoljno razjanjeno i po krivici i posledicama
ina ovo reenje zadovoljava.
3. Nadlean je onaj komandant u ijem je podruju krivino delo
uinjeno ili u ijem se podruju krivac nalazi ili je uhvaen.
238

4. Disciplinskim naredbama moe se kazniti:

1. Zatvorom do 6 nedelja.
2. Novanom kaznom do 30.000 Rajhsmaraka, a za sluaj da
se ne moe naplatiti, nadoknadnim zatvorom do 6 nedelja.
5. Disciplinsko kazneno nareenje treba da sadri:
1. Ime, prezime, zvanje, mesto stanovanja okrivljenog;
2. Kanjivo delo;
3. Primenjeni kazneni zakon;
4. Dokaze;
5. Disciplinsko kazneno nareenje treba da sadri:
6. Naredba o disciplinskoj kazni ima se po sasluanju krivca neodlono izrei, krivcu saoptiti i smesta izvriti.
7. Jedna disciplinska kazna ne iskljiiuje sudski progon zbog nekog
prestupa ili zloina. Odleana kazna uraunava se.
8. Protiv naredbe disciplinskih kazna moe okrivljeni u roku od
24 asa po saznanju aliti se kod komandanta koji je kaznu izrekao.
O albi odluuje pretpostavljeni komandanta koji je kaznu izrekao, u
koliko ovaj albu ne odbaci.
9. Nadleni pretpostavljeni koji odluuje o albi moe:
1. Naredbu disciplinske kazne potvrditi;
2. Naredbu disciplinske kazne odbaciti ili novu naredbu disciplinske kazne izrei; protiv toga nema pravnog leka;
3. Naredbu disciplinske kazne ponititi i postupak obustaviti.
10. Zbog albe se ne odlae izvrenje kazne.
Glavnokomandujui armije.

b) Prcglas vrioca dunosti predsjednika

Beogradanima od 13. aprila 1941. godine*

optine

Ivana

Milievia

BEOGRADANI!
Jue 12. aprila 1941. god. posle podne nemaka vojska ula je u
Beograd.
Toga dana u 5 asova posle podne predao sam Optinu grada
Beograda prema dobivenom nareenju Komandanta mesta pukovniku
Tusenu.
Komandant mesta naredio mi je da osiguram mir, red i bezbednost.
Ja sam dao re da e mir, red i bezbednost u Beogradu biti osigurani. Odmah sam stvorio naoruanu graansku strau, koja je jo sino
poela patrolirati po gradu. Ovu strau organizovau kako treba da bi
ona mogla u potpunosti odrati mir, red i bezbednost u Beogradu.
Komandant mesta izrazio je elju da ja i dalje vodim Optinu i
obavljam sve funkcije predsednika Optine.
Ovu teku dunost primio sam uveren, da e mi svaki stanovnik
grada pruiti pomo, koja se bude traila za ispunjenje ovog zadatka.
* Zbirka naredaba i uputstava br. 1, izdanje Optine-grada Beograda, str. 34.

239

BEOGRADANI!
Komandant mesta izjavio mi je da e se nemaka vojska najkorektnije ponaati prema graanstvu, ali je traio da graanstvo bezuslovno
ispunjava njegove naredbe i nareenja Predsednika optine.
Pozivam vas sve od reda da se i vi lojalno i korektno ponaate prema
nemakim vojnicima i da ispunjavate sve naredbe komandanta mesta i
nareenja Predsednika optine.
Svaki izgred i incident bie strogo kanjen po vojnim zakonima.
Kretanje ulicama doputeno je od 5 asova izjutra do 19 asova
uvee. Nou je doputeno kretanje samo naoruanoj graanskoj strai
koja odrava mir, red i bezbednost kao i slubenim licima, koja imaju
na levoj ruci odreenu oznaku.
'Danas se Optina sa Tamajdana, iz peine i sklonita Prve enske
gimnazije, vraa u svoju zgradu u Uzun Mirkovoj ulici br. 1 gde e
nastaviti svoj dalji rad.
BEOGRAANI, budite svesni vremena i okolnosti u kojima ivimo
i predajte se svojim redovnim poslovima, mirno i priljeno, kako bi
odrali sebe i svoje porodice.
Optina grada Beograda uinie sa svoje strane sve to je u njenoj
moi da zadovolji vae najpree potrebe: ishranu, zdravlje i sigurnost.
Br. 44
13. aprila 1941. god.
Beograd
V. d. pretsednika
Optine grada Beograda
Ivan M. Milievi
c) Proglas prvog njemakog komandanta
pukovnika Tusena od 14. aprila 1941. godine*

okupiranog

Beograda,

Za teke posledice koje ima da snosi beogradsko stanovnitvo

nemaki narod i njegova vojska nisu odgovorni. Odgovorna je jedino
sadanja srpska vlada. Ipak e nemake oruane sile uiniti sve da uklone
bedu koja sada pritiskuje graanstvo ovoga grada, a koju nisu one prouzrokovale.
Stoga se trai od celokupnog graanstva grada Beograda da sudeluje
na ovom poslu. Sve potrebne mere, koje slue redu i miru, kao i one
kojima je cilj da se vaspostavi elektrina energija i vodovod briljivo su
prouene od strane nemakih vojnih vlasti.
, Za sprovoenje smirivanja kao i za spreavanje izgreda nareuje
se sledee:
1. Sve vatreno oruje (ukljuivo lovako oruje) kao i municija,
rune granate i eksploziv moraju se predavati vlastima. Ovo predavanje
oruja mora se izvriti do 16. aprila u 12 asova u gradu ili na jednom
od ovih pet mesta:
* Zbirka naredaba i uputstava br. 1, izdanje Optine grada Beograda, Beograd 1941, str. 46.

240

1. U podrumu hotela Balkan" na Terazijama (ulaz iz Prizrenske ulice);

2. U peini na Tamajdanu";
3. U kafani Mostar";
4. U osnovnoj koli Vojislava Ilia" i
5. Na optinskom imanju Pionir".
Lovako oruje mora se predavati u istom roku sa naznaenjem
imena, zanimanja i stana vlasnikovog.
Od ovoga se izuzima oruje koje slui kao uspomena, a ne moe
se upotrebiti.
Ko i pored ovog propisa bude posedovao vatreno oruje, municiju,
bombe, eksploziv ili ma koja ratna sredstva i opremu, bie kanjen smru,
a u lakim sluajevima robijom ili zatvorom.
2. Stanovnicima Beograda zabranjuje se kretanje ulicama u meuvremenu od 19 sati navee do 5 sati ujutru (po nemakom vremenu).
Lekari i sli. profesije dobie za hitne sluajeve naroitu numerisanu dozvolu od Predsednika Optine, na kojoj e se nalaziti i slubeni
peat Optine.
3. Prisvajanje tue imovine, bez obzira da li ona potie od prolazno
nezatiene privatne svojine ili javnog dobra, kaznie se smru.
Komandant nemakih trupa
u Beogradu

Prilog br. 3
IZVJESTAJ NJEMACKOG VOJNOG O ISKUSTVIMA
U VAZDUSNOM NAPADU NA BEOGRAD
OD 16. APRILA 1941. GODINE
Poverljivo
Pukovnik Tusen (Toussaint)

16. april 1941.

KOMANDI KOPNENE VOJSKE, ODELJENJU ATASEA

Predmet: Izvjetaj o iskustvima u vazdunom napaidu na Beograd
Posljedice vazdunog napada na Beograd
Prema lino dobijenim utiscima vazduni napad na Beograd bio je
manje u vezi sa vojnim operacijama. On je upravo imao cilj da paralie
glavni grad zemlje kao sjedite centralnih vlasti, da stanovnitvo stavi
pod najjai moralni pritisak i da tako uini posredno suprotno dejstvo
na voenje rata.
Bitan momenat dejstva vazdunog napada na Beograd bio je iznenaenje. Ono je potpuno uspjelo. Kratko prije napada dat je alarm za
napad iz vazduha, ali se stanovnitvo, koje je vjerovalo da se radi o
nekakvoj 'vjebi za zatitu iz vazduha, nije osvrtalo na to. Napad je bio
vremenski koncentrisan i iznenadio je stanovnitvrj u kuama ili na uli241

cama. Ljudi su dijelom jo spavali, a seljaci su se ba vozili sa periferije

u centar grada, na pijace. Otuda je poetak napada bio osobito sa puno
gubitaka, a moralni utisak snaan.
Moralna i materijalna

posljedica

napada

Moralna posljedica napada bitno je pojaana hukom tuka i bombi

koja je na neiskusne ostavljala utisak neposredne prijetnje, i onda kada
je dejstvo udaljeno. Prisustvo ena i djeca i osjeaj da se oni ni na koji
nain ne mogu efikasno zatititi, niti da im se moe pomoi optereivalo
je nerve mukarcima. Ljudi, koji su ulicama unezvjereno tumarali t a m o -amo, i koji su ruenjem njihovih kua ostali bez krova nad glavom,
pojaavali su paniku.
Leevi koji su se nalazili svuda unaokolo pruali su, usljed veinom
jakih osakaenja, jezovitu sliku. Poto su u Beogradu organizacija za
zatitu iz vazduha i sluba spasavanja potpuno zatajili, leevi su danima
ostali da lee na ulicama, posuti samo cveem.
Materijalna posljedica napada postala je naroito teka usljed unitavanja elektrinih i vodovodnih instalacija, koje je gotovo odmah usljedilo. Njihovo dovravanje prilikom dueg stalnog napada dovelo je poslije
oko dvije sedmice do katastrofe i ljude je primorala da napuste grad.
Ve poslije sedam dana poelo je zanemarivanje stanovnitva koje se jo
pored toga u svom fatalistikom stavu nije borilo protiv tekoa koje su
rasle. U Beogradu, koji nije raspolagao nikakvim zalihama ivotnih
namirnica, nastao je ve poslije etiri dana takav nedostatak da je otpoelo pljakanje radnji sa ivotnim namirnicama, koje je zatim brzo preraslo u jednu optu pljaku.
Stanovnici periferije, meu njima mnogi Cigani, pojurili su u u n u tranjost grada i poeli sa neplanskim pustoenjem i pljakanjem. Policija je, kao nita drugo, tako dobro preduzimala mjere. Vojnici i oficiri
su uestvovali u pljaki.
Dejstvo

bombi

Male zapaljive bombe imaju neznatnu probojnu mo i probijaju

najvie krovove pokrivene crijepom, rijetko prodirui dublje. Na ravnim
krovovima s malim betonskim tavanima one se rasprtavaju i razgorjevaju. Ako je dejstvo u Beogradu bilo neposredno i vrlo jako, to je zavisilo
od starog naina gradnje kua, od neuklanjanja starudija, od zatajivanja
slube za gaenje i slube za zatitu iz vazduha, koja ni na koji nain
nije oila pripremljena. U poslanstvu je uspjelo da se za kratko vrijeme
ugasi vie zapaljivih bombi. Tek kada je u poslanstvo pala i jedna razorna
bomba, bilo je nemogue gasiti zapaljive bombe. Inae stara, isuena
zgrada poslanstva bila je najzahvalniji objekt za napad zapaljivim bombama. Na bivu zgradu ekog poslanstva, koja ima ravan betonski krov,
palo je vie zapaljivih bombi, a da nisu nainile tetu.
Dejstvo razornih bombi, takoe lakog kalibra, je unitavajue
u kuama sa starim tipom gradnje. Kua se veinom stropotava u sebi
242

samoj i nagomilava se kao dinovska gomila kra preko podrumskih prostorija u kojima se zatim gue stanovnici koji su tu potraili zatitu. To
je sluaj koji se u Beogradu esto dogaao. Bombe srednjeg kalibra probijaju do u podrumske prostorije i zatim uslijed prostorno zbijene eksplozivne snage dejstvuju naroito unitavajue.
U nekim sluajevima moglo se konstatovati dejstvo padobranskih
mina. Strahovito eksplozivno dejstvo dovodi i vee kue do potpunog
ruenja. Susjedne kue uslijed vazdunog pritiska pokazuju velika cijepanja tako da se moraju poruiti: ljudi u kuama sa pogocima bombi nisu
u mogunosti da se spasu. U XI gradskom rejonu nalazi se jedna neeksplodirana padobranska mina.
Broj mrtvih prema podacima gradske uprave iznosi 4000, od toga
polovina zatrpana. Dva javna sklonita za zatitu iz vazduha u parku su
pogoena i poruena. Ona su imala samo mali zatitni krov od zemlje.
Jedna crkva, napunjena ljudima, dobila je pun pogodak.
Kao mjesna iskustva napada iz vazduha na Beograd mogu se konstatovati:
1. Napad iz vazduha na grad je najefikasniji ako se on izvri potpuno iznenadno.
2. Izmeu pojedinih napada glavnim snagama naroito su efikasni
stalni napadi u cilju uznemiravanja.
3. Unitavanje vodovodnih i elektrinih instalacija je presudno za
ivotnu sposobnost grada.
4. Noni napadi su u pogledu morala efikasniji nego dnevni napadi.
5. Zapaljive bombe moraju pokazati izvjesnu probojnu mo.
6. Zapaljive bombe moraju istovremeno u sebi imati razorno dejstvo
sa vremenskim paljenjem.
7. Zgrade poslanstva moraju se u tipu gradnje podizanja podesiti za
napade iz vazduha. One moraju biti sposobne za odbranu i moraju raspolagati sa jednom prostorijom za zatitu iz vazduha, sa jednim predajnim
studijom i sa rezervom ivotnih namirnica i vode.
Tusen (Toussaint)
.

Prilog br. 4

TRI IZVJESTAJA OKUPACIONIH ORGANA O STANJU

I RASPOLOZENJU U BEOGRADU U LJETO 1941. GODINE
a) Komandanta
Beograda,
1941. godine

pukovnika

Kajzenberga

od

14.

jula

Komandant, pukovnik
Beograd, 14. 7. 1941.
Povjerljivo!
POLUMJESENI IZVJETAJ
. 1. O komunistikim atentatima bilo je rijei sa lanovima taba
Komande. Gonjenje izvrilaca je u svakom sluaju u toku. Od izvrenja
smrtnih kazni odustalo se za nekoliko dana na uporan zahtjev efa javne
243

bezbjednosti, jer od komunista treba izvui jo materijala. Sef javne

bezbjednosti smatra da e komunistika borba dugo potrajati.
2. Dva moja oficira bila su u ovdanjoj bolnici. Prema njihovom
izvjetaju, ona je veoma primtivno opremljena otkako je otila K-da 2.A.
3. Prema naem miljenju. pitanje putanja na odsustvo moralo bi
se blie razmotri. U Feldkomandanturi, na primjer, ve pet mjeseci nije
bilo odsustvovanja a sluba je veoma naporna. Kako se kasnije mogu
putati na odsustvo samo 5%, to e posljednji doi vrlo kasno na red.
4. Policija je ovdje, s obzirom na linost efa javne bezbjednosti,
u hajboljim rukama. U prvim danima svoga rada naredio sam njeno
ponovno organizovanje i ona je stalno pod mojim nadzorom. I oficiri
drugih komandi u vie navrata povoljno su se preda mnom izraavali o
njoj. Njena jaina iznosi 858 ljudi. Kako prilikom regulisanja saobraaja
tako i pri, na alost, estim sluajevima nedozvoljenog ponaanjaf pripadnika oruanih snaga, ona je pokazala samosavlaivanja u najveoj mjeri,
shodno mojim uputstvima da po svaku cijenu) izbjegava sukobe sa pripadnicima njemakih oruanih snaga. Tako, jedan policajac je podnio da
bude tuen, druga dvojica su strpljivo podnosila prijetnje napitih podoficira, a jedna straa dopustila je bez otpora da je razoruaju pripadnici
jedinica za zatitu industrijskih objekata.
To pokazuje koliko je bila suzdrljiva, koliko je uporna u vrenju
svoje posebne slube. U gonjenju prekraja, pa i komunistikih, izvrsno
se pokazala.
Naoruavanje policije vrio sam metodino i kao znak povjerenja
najprije sam je snabdio vojnikim noevima, kojima su zamijenjene
gumene palice, a oficirima su date sablje. Postepeno snabdjevanje pukama i pitoljima je sprovedeno, ukoliko se do njih moglo doi bez pomoi
sa strane. Posljednje izdavanje puaka izvreno je prema direktivi viih
vlasti, ali na alost tek u trenucima nesumnjive opasnosti.
Samo se po sebi razumije da puke za policijske svrhe nisu uvijek
podesne. Za kriminalistike sluajeve pitolji su neophodni, a isto tako i
pri svakom upadu u kue. Kako se iz Beograda andarmi stalno uzimaju,
mada se ove dvije ete veoma mnogo angauju, to je srpska policija u
mnogim sluajevima najpouzdanije sredstvo za odravanje reda. To je
sluaj naroito od kada se na njenom elu nalazi sadanji ef javne
bezbjednosti, koji je energian i praktian i raspolae fenomenalnim poznavanjem linosti. Kriminalni sluajevi se esto razjanjavaju u vremenu samo od nekoliko asova.
13 strijeljanih komunista nisu strijeljali izabrani policajci, ve su
zato upotrijebljeni policajci koji su bili pri' ruci, i ti komunisti zaas su
bili mrtvi.
5 ; Od kako ef javne bezbjednosti, moj specijalni komesar, koji je
odmah na poetku izabran, nije vie i predsjednik optine, rad je znatno
otean. Novi predsjednik optine je sve drugo samo ne rukovodilac, svaku
stvar otee, neodreen je i neodluan i svaki zadatak je za njega problem.
Blie o tome mogli bismo porazgovarati O. K. V. R. Rance (Ranze) i ja.
Trenutno je bolestan. Tom promjenom Jovanovi je nesumnjivo rastereoen, ali u isti mah je i oneraspoloen, i njegova ogromna volja za
radom i vrenjem slube smanjena je. Razlog je u tome to su otpala
gradska, konstruktivna pitanja ije mu je rjeavanje inilo zadovoljstvo,
244

za koje je bio zainteresovan i koje je kod javnog mjenja opravdavalo

aktivnost policije. Osim toga, u pitanju je jo jedna injenica, o kojoj
govori samo kada se pita, a to je da je novano jako pogoen. Dalje,
njega, koji je u sadanjoj situaciji stalno pa i nou zauzet radom, pozivaju
svi mogui organi vlasti koji ovdje postoje i na taj nain gubi svoje
dragocjeno vrijeme. U posljednje vrijeme govori se da jedan folksdojer,
inenjer, Lang, treba da stupi u upravu optine. Da li e on tehniki vie
uraditi, nisam u stanju da zakljuim, u svakom sluaju on zahtijeva platu
koja daleko prevazilazi onu koju Jovanovi dobija. Bojim se da e dolazak
inenjera Langa u ovu srpsku optinu dovesti do nove podvojenosti u
gradskoj upravi, koja ve sada s novim predsjednikom optine tee radi
nego ranije.
6. Poto je vojna andarmerija upuena iz Beograda, molim da mi
se potini jedna eta esenske policije* landesicen-bataljon potpuno je
angaovan za straarsku slubu, a to zato da komandir te ete moe
svakodnevno uestvovati na konferencijama koje odravam u 08,30 asova
sa savjetnikom vojne uprave, efom javne bezbjednosti i oficirom trupne
strae i da na taj nain ta eta postepeno preuzme funkcije dosadanje
vojne andarmerije.
F. d. R. prepisa:
Fajt (Veit)
kapetan

fon Kajzenberg
pukovnik

b) Sefa Abvera u Beogradu, p. pukovnika

1941. godine.
Centar veze Vermahta
(Ispostava Abvera)
Beograd
Delov. br. pov. 3116/7.41, III C
Predmet: Raspoloenje u Beogradu

Kohuteka od 31. jula

Beograd, 31. jula 1941.

KOMANDANTU SRBIJE UPRAVNOM STABU BEOGRAD

Mnogi akti sabotae u toku posljednjeg vremena nesumnjivo su
proizali iz direktiva dobijenih preko radio-stanica London i Moskva.
Sigurno je da se ove inostrane vijesti jo uvijek veoma mnogo sluaju i
da je zabrana sluanja dosad ostala bez bitnog uticaja.
Mada se o strijeljanju Jevreja i komunista radi odmazde za akta
sabotae zvanino nije uopte nita reklo, ipak su ova strijeljanja ostavila
dubok utisak u Beogradu. Sumnjivo je da li e se strijeljanjem sprijeiti
ponavljanje akata sabotae. Sabotere treba traiti u lageru bivih srpskih
oficira, etnika kao i komunista, kojima je zajedniki interes da u zemlji
izazovu nemire i da stanovnitvo raspale do temperature kljuanja protiv
okupacionih vlasti. U tom smislu strijeljanje lica koja u njima nisu
uestvovala moe im upravo dobro doi.
* Misli se na etu 64. rezervnog polioijskog bataljona iz Esena (Essen).

245

Protiv javljanja vojnih obveznika radila su takoe lica koja vre

vrbovanja za etnike. Oficirima i vojnicima je saoptena direktiva da se
nareenom (propisanom) obaveznom javljanju ne odazivaju, ve da se
prikupljaju na zborna mjesta etnika u provinciji. Vojni obveznici, koji
su izbjegli da se jave, mogli su se lake pohvatati da su srpske lokalne
vlasti u tom pravcu radile; da su se, na primjer, vlasnici kua i domari,
pod prijetnjom stroge kazne, uinili odgovornim da sastave i predadu
tane spiskove kunih stanara, sigurno je da su se mogli pohvatati mnogobrojni jugoslovenski vojnici koji su se izvukli od obaveznog javljanja.
Ranije, policija je ila dosta esto od kue do kue, zahtijevala da joj se
pokau kuni spiskovi stanara i zatim je ove kontrolisala u pojedinim
stanovima. Takoe se na ovaj nain mogao pohvatati dosta veliki broj
srpskih vojnika koji se nisu javili. Stanovnitvu uopte ne ide u glavu
to su srpski oficiri ponovo puteni i dalje ostavljaju na slobodi, jer
najvei deo stanovnitva oekuje od oficira da povedu akciju za osloboenje zemlje. U vie mahova moglo se uti da je bilo dobro to su oficiri
odvedeni na sigurna mjesta, poto bi inae sada mogli da rade na daljem
oslobaanju zemlje. Naroito mlai oficiri, koji vie nemaju nikakvih
perspektiva u budunosti i koji svoju nadu zasnivaju samo na ponovnom
uspostavljanju stare Jugoslavije i pobjedi neprijateljskih sila, stvaraju
jedno stalno arite opasnosti. Takoe i ostala omladina koja nije zaposlena spremna je da se povede za parolama onih ljudi koji vode akcije
usmjerene protiv Njemake. Ova omladina izloena je veoma mnogo
neprijateljskoj propagandi, koja je izvanredno vjeto podeena prema
mentalitetu srpskog naroda. U svakom uredu vri se propaganda aputanjem. Mnoge glasine potiu zapravo iz dravnih ureda i time se poveava njihova vjerodostojnost. ak i sami policajci unose nemir u stanovnitvo, poto mu uz naknadu obeavaju pomo nri ovom ili onom predstojeem dogaaju ili zato to ele da se pokau kao naroito obavjetene
i vane linosti. Javna je tajna da u uredima sjedi veliki broj ljudi koji
su mnogo radili protiv njemakog Rajha i koji su i danas neprijateljski
raspoloeni prema Nijemcima. U uredima vai zapravo kao opasno smatrati se prijateljski raspoloenim prema Nijemcima, poto se lica prijateljski naklonjena prema Nijemcima istjeruju iz slube. Isto tako javna
je tajna da profesori univerziteta, ljekari i uitelji uestvuju u neprijateljskoj propagandi protiv Nijemaca kao i u komunistikoj propagandi.
Njemaka propaganda, na alost, nije podeena prema tonu naroda
i ne sprovodi se u najpogodnijim aspvima. U Beogradu radnitvo se oko
7 asova ujutru ve nalazi u fabrikama, te bi prema tome radio-propaganda trebalo da otpone ranije, neto oko 5,30 asova ujutro, aa bi se
radnici rano ujutro, kada su odmorni i sposobni za sluanje, ve obraivali m propagandnom smislu. Ove emisije trebalo bi da se daju samo
na srpskom jeziku i da se dre zaista u narodnom tonu. Pada u oi takoe
da je Radio-Beograd objavio vijest o strijeljanju Jevreja i komunista
kao odmazdu za teroristike akte samo u njemakim emisijama vijesti, a
ne i u srpskim emisijama vijesti, usljed ega je zastraujue dejstvo u
okviru srpskog stanovnitva dovedeno u pitanje. Propaganda bi trebalo
da se obrati i srpskim enama, koje su po prirodi vrlo podlone. Razlozi
razuma, koji bi se uputili enama kao majkama i preporoditeljkama naroda,
vjerovatno bi se do njih probili.
246

Vijesti neprijateljskih radio-stanica (London, Moskva), koje se, na

alost, jo veoma mnogo sluaju, trebalo bi propagandistiki tumaiti.
Narodu bi trebalo davati obavjetenja da su sve to lai i lane vijesii.
Srbi vole diskusije, te bi zbog toga propagandne emisije u obliku diskusija
bile samo od koristi.
Izvor lanih vijesti i glasina predstavljaju i ratni zarobljenici, koji
su otputeni iz Rajha kao Hrvati, Slovenci itd. Bivi jugoslovenski oficiri
koji su otputeni iz zarobljenitva priaju da je ishrana u zarobljenikim
logorima u Rajhu veoma slaba, da je civilno stanovnitvo umorno od rata
i da pri estim bombarderskim napadima bjei u zarobljenike logore i
da glasno daje izraza svojoj zamorenosti usljed rata.
Kohutek
ppukovnik
c) Komandanta
Beograda
1941. godine

puk.

Kajzenberga

fon Kajzenberg
350/41, pov.
Povjerljivo!

od

18.

septembra

18.9.41.

DESETODNEVNI IZVJESTAJ
za period od 9.918.9.
Taktika inicijative i neprekidnog napada protiv komunistikog
pokreta u ovom periodu je pootrena. Racija i pretresi izvreni su vie
puta iznenadno i u raznim etvrtima, kao i na ulicama i n a mjestima za
zapreavanje vojnom andarmerijom.
Gradka policija uhapsila je 150 komunista i uspjelo joj je da
pohvata sve do sada poznate grupe rukovodilaca.
Vojni andarmi pretresli su 1.152 konjska zaprena vozila, 1.353
motorna vozila, kao i 5.2OO civilnih lica. Pri tome nije naeno nikakvo
oruje.
Od konvoja poslato je iz Smedereva 4, za Kragujevac 36 a za
Obrenovac 2.
Nedostatak discipline u pogledu saobraaja kanjavan je policijskim
kaznama za odravanje reda. 661 lice bilo je prinueno da plati kazne
od po 10 dinara zbog uinjenih prekraja.
Besposliari, Cigani i skitnice takoe su pohaoeni i jednim dijelom
protjerani.
Prirataj u Beogradu iznosio je samo jo 3.735 lica; ovdje se uglavnom radilo o bjeguncima iz komunistikih rejona. Lica koja se ne prijave
ne mogu se kasnije vratiti bez kazne u svoje zaviajno mjesto.
Broj stanovnika iznosi oko 410.000, od kojih su 11.628 Jevreji.
Na dan 13. 9. jedna patrola, koja je dobro radila, ubila je jednog
komunistu; kod njega je pronaeno jedno vatreno oruje (sakrivano
u klOzetu).
Na dan 15. 9. u 6 asova strijeljan je na Tamajdanu jedan rastura
letaka, koji je ratnim sudom kanjen smru.
247

Na dan 15. 9. uvee ubijen je na ulici jedan ovjek koji se poslije

policijskog asa nalazio u okolini radio-stanice i izazvao podozrenje, poto
na poziv nije htio da stane.
Na dan 15. 9. u 21 as bila je otvorena vatra na straara kod gradskog vodovoda. Iz Zeleznika, koji se nalazi 4 km juno odatle, stigla je
vijest da su se tamo pojavile bande, te su odmah bile preduzete odgovarajue protivmjere. U 0,15 asova bilo je uspostavljeno normalno pripravno stanje.
Na dan 16. 9. u Zelezniku su naoruani razbojnici opljakali jednu
veliku sumu novca i unitili papire.
Saradnja svih njemakih organa i ustanova sa gradskom policijom,
iji se broj sada popeo na 1.500 ljudi, bila je besprijekorna.
Vraanje predstojnika policije u nadletvo predsjednika optine
ispoljilo se kao pozitivno, mada je bilo potrebno uiniti jedan energian
korak kod ministra unutranjih poslova ukazujui na to da je povratak
J. (ovanovia) bezuslovno potreban ne za njega, ve za Beograd i da se
nije smjelo zakasniti ni asa vie. Vrijeme e pokazati da li se s tim nije
suvie zakasnilo.
F. d. R.
pukovnik
kapetan
pot. fon Kajzenberg

Prilog br. 5
NAREENJA O ODMAZDAMA I ZATVARANJU TALACA
U BEOGRADU 1941. GODINE
a) Dopunsko nare&enje generala Beme-a za primjenu odmazde po
kvoti 100:1 od 10. oktobra 1941. godine.
OPUNOMOCENI KOMANDUJUCI GENERAL U SRBIJI
III Sef vojne uprave/Qu
Br. 2848/41. pov.
Mjesto stanovanja, 10. X 1941.
Predmet: Uguivanje komunistikog ustanikog pokreta.
Dopune opunomoenog komandujueg generala u Srbiji uz nareenje naelnika taba Vrhovne komande oruane sile WFST/Odelj.
L IV/OU), br. 002060/41. g. Kdos od 16. IX 41.
1. U Srbiji je, usljed balkanskog mentaliteta" i velikih razmjera
komunjstikih i nacionalno kamufliranih ustanikih pokreta, potrebno
izvravati nareenja Vrhovne komande oruane sile s najveom strogou.
Brzo i bezobzirno uguivanje srpskog ustanka predstavlja doprinos njemakoj konanoj pobjedi. to se ne smije potcjenjivati.
2. Munjevitim akcijama treba u svima garnizonima u Srbiji najhitnije pritvoriti kao taoce sve komuniste, sve mukarce na koje pada
sumnja, sve Jevreje i izvjestan broj nacionalistikih ili demokratski
nastrojenih stanovnika. Taocima i narodu treba predoiti da e u sluaju
napada na njemake vojnike ili folksdojere" taoci biti strijeljani.
248

Via komanda LXV i ef vojne uprave (za Beograd i Banat) izvjetavae o broju talaca svakog 10-og, 2O-og i posljednjeg dana u mjesecu
(prvi put 20. X).
3. Bude li gubitaka meu njemakim vojnicima ili folksdojerima",
teritorijalno nadleni komandanti sve do komandanta pu'ka zakljuno,
naredie odmah strijeljanje protivnika prema slijedeim stopama:
a) Za svakog ubijenog njemakog vojnika ili folksdojera" (mukarca, enu ili dijete) 100 zarobljenika ili talaca;
b) Za svakog ranjenog njemakog vojnika ili folksdojera" 50
zarobljenika ili talaca.
Strijeljanje e izvriti trupe.
Po mogustvu treba za strijeljanje uzeti jedinicu koja je imala
gubitke.
Kod svakog pojedinog sluaja pretrpljenih gubitaka, u dnevnim
izvjetajima posebno naznaiti da li je i u kome obimu izvrena odmazda,
ili kad e se izvriti.
4. Prilikom zakopavanja strijeljanih treba paziti da se tamo ne
stvaraju srpska svetita (hodoaa).
tavljanje krstova na grobove, ukraavanje istih itd. treba sprijeiti.
Zato treba sahranjivanja vriti namierno na usamljenim mjestima.
5. Komuniste koje zarobe trupe u borbi treba naelno, u cilju
zastraivanja, na licu mjesta objesiti ili strijeljati.
6. Naseljena mjesta koja se moraju zauzimati borbom treba spaliti,
isto vai i za kue iz kojih se pucalo na trupe.
s.r.
general pjeadije
b) ahtjev Upravnog taba Vojnoupravnog komandanta Srbije za
masovno zatvaranje talaca u Beogradu od 1. novembra 1941.
godine Bemeova saglasnost za to.
Zapovjednik Srbije
Upravni tab
Tgb. br. 45, 41 g Kdos
Predmet: Zatvaranje talaca

Odelj. Ic br. 176/41. g.

Beograd 1. XI 1941.
Telefon 27321

OPUNOMOENOM KOMANDUJUCEM GENERALU U SRBIJI

Vioj komandi LXV
Stabu komande
Izvrnoj grupi Policije bezbjednosti i SD
Izvrna* grupa Policije bezbjednosti i SD dobila je nareenje da,
u saradnji s upravnikom grada Beograda, zatvori kao taoce izvjestan broj,
oko 700, predstavnika beogradskog stanovnitva. Pri tome se skoro iskljuivo radi o predstavnicima iz krugova inteligencije, ije je dranje u proteklim godinama bilo protivnjemako i koji najveim dijelom pripadajti
loama slobodnih zidara ili su komunisti.
Akcija e poeti prepadom u utorak 4. XI 1941. u 8 asova uvee
i predvi-a se da se zavri rano ujutru. Uhapeni e biti smjeteni prvo
* Operativna.
249

u koncentracionom logoru Prihvatni logor Dedinje' - . Zabrinutost za njihove ivote zastraie, vjerovatno, iroke krugove stanovnitva, koje je
neprijateljski raspoloeno prema Nijemcima i odvratiti ih od preduzimanja
ma kakvih aktivnih mjera.
Pored toga, nalazim da je umjesna izvjesna naroita predostronost
u danima poslije ovoga. U vezi s ovim, ukazujem na saoptenje jednog
pouzdanog povjerenika Izvrne grupe policije bezbjednosti i SD, po kome
komunisti primjenjuju pojedinane teroristike mjere, koje bi trebalo da
budu upravljene protiv visokih vojnih i politikih linosti okupacione sile
drugih.
Dodatak
Za opunomoenog komandujueg generala u Srbiji:
Namjeravam da objavim u novinama, koje e izai u srijedu,
5. XI 41, i preko radija, slijedee obavjetenje, te molim za saglasnost
po ovome:
Saoptava se s nadlenog mjesta: Na osnovu izvjesnih obavjetenja
da postoje u Beogradu veze izmeu vodeih linosti slobodnih zidara
kao i lica, plaenih od neprijatelja, i ustanika, nareeno je da se
zatvori veliki broj lica u Beogradu kao taoci. Pritom su u pitanju,
na prvom mjestu, predstavnici politikog korupcionizma, ije je
cjelokupno dranje odgovorno i za nesreu srpskog naroda. Oni
imaju jamiti svojim ivotom za bezbjednost u srpskom prostoru.
Njihovim hapenjem dokazae se da nareene mjere nee pogoditi
samo zavedenog seljaka i radnika koji su se prikljuili ustanicima,
ve e, naprotiv, od sada u prvom redu biti pogoeni zaetnici ovoga
zloinakog sistema, kao i njihovi politiki prijatelji".
Za opunomoenog komandujueg generala
u Srbiji
Sef upravnog taba
Prilog br. 6
DVA IZVJESTAJA O MASOVNIM STRIJELJANJIMA
BEOGRAANA U SELU JABUKA OKTOBRA 1941. GODINE
a) Izvjetaj

porunika

Liepe
porunik i komandir ete
Vojna pota 26557

Lipe-a od 13. oktcbra

1941.

godine.

Mjesto stanovanja 13. X 1941.

IZVJESTAJ O STRIJELJANJU JEVREJA

9. i 11. X 1941.
1) Nareenje: 8. X 1941. nareeno je strijeljanje 2.200 Jevreja
koji se nalaze u logoru u Beogradu.
2) Rukovodstvo i uee: Porunik Liepe i drugovi iz jedinica 26557
i 06175, iz kojih su 2 oficirai i 20 vojnika poginuli, 16 nestalo, a 3 ranjeno.
250

3) Ljekarska sluba i nadzor: Vii ljekar dr. Casser, jedinica 39107

i sanitetski podoficir Bente iz jedinice 26557.
4) Prevoz i prevozna sredstva: Prevoz i pratnju zarobljenika vrile
su navedene jedinice. Kamione stavio na raspoloenje vozni park Feldkomandanture Beograd. Vojnici su prevezeni vojnim kamionima.
5) Mesto izvrenja: 9. X 41. uma oko 12 k m sjeveroistono od Kovina, 11. X 41 okolina strelita u Beogradu, na p u t u za Ni.
6) Osiguranje i maskiranje: Sprovedeno u najuem sporazumu sa
Policijom bezbjednosti u Beogradu i Panevu.
7) Film i snimci: Propagandne ete ,,S".
8) Nadzor: Porunik Liepe, potporunik Vibrans, potporunik Liistrasten, SS-Oberscharfiihrer Enge, Policija bezbjednosti Beograd.
9) Izvrenje: Poslije detaljnog izvianja mjesta i izvrenih priprema
izvreno je prvo strijeljanje 9. X 1941. Pritvorenici su odvedeni iz logora
u Beogradu s najnunijim prtljagom u 5.30 asova. Podjelom lopata i
ostalog alata stvoren je utisak neke radne akcije. Svaki kamion imao je
samo 3 straara, kako se iz jaine pratnje ne bi naslutila prava namjera.
Prevoz je izvren bez ikakvih potekoa. Raspoloenje pritvorenika bilo je
dobro za vrijeme vonje i pripreme. Oni su se radovali odlasku iz logora,
gdje smjetaj navodno nije odgovarao njihovim eljama. Pritvorenike
smo zaposlili 8 k m od mjesta strijeljanja i zatim dovodili prema potrebi.
Mjesto je bilo dovoljno osigurano i za pripremu i za strijeljanje. Strijeljanje je izvedeno pukom na odstojanju 12 m. Za svakog pritvorenika
odreeno je pet strijelaca. Osim topa, ljekaru su stajala na raspolaganju
dva strijelca, koji su u sluajevima gdje je on smatrao za potrebno,
puenjem u glavu, izazvali sigurnu smrt. Predmeti od vrijednosti i preostale stvari oduzete su pod nadzorom i kasnije predati N. S. V, odnosno
Policiji bezbjednosti. Dranje pritvorenika na strijeljanju bilo je pribrano.
Dva ovjeka pokuala su da bjee i bila na mjestu ubijena. Pojedinci su
izrazili svoje ubjeenje na taj nain to su, dakle ipak, jo jednom kliknuli
Staljinu i Rusiji.
Na dan 9. X 41. strijeljano je 180 ljudi.
Strijeljanje je zavreno u 18.30 asova. Naroitih dogaaja nije bilo.
Jedinice su se zadovoljne vratile kui. Drugo strijeljanje moglo se izvriti
tek 11. X 1941. usljed radova na dunavskoj skeli. Usljed tih radova moralo
se naredno strijeljanje obaviti u okolini Beograda. Za t u svrhu bilo je
potrebno pronai i jedno novo mjesto i udvostruiti opreznost. Idue
strijeljanje obavljeno je n a dan 11. X 1941. g. u okolini strelita. Ono je
izvreno po planu. Strijeljano je 296 ljudi. Kod oba strijeljanja nije
pobjegao ni jedan pritvorenik i trupa nije zabiljeila nikakve naroite
dogaaje i incidente. Za pojaanje bezbjednosti bio je upotrijebljen jo
jedan vod jedinice majora Pongrubera, pod komandom porunika Hau-a.
Ukupno su navedene jedinice 9. i 11. oktobra 1941. strijeljale 449 ljudi.
Na alost navedene su jedinice iz slubenih razloga morale prekinuti dalje
strijeljanje i prenijeti izvrenje zadatka na jedinicu majora Pongrubera.
LIEPE, s.r.
pofunik i komandir ete
251

b) Izvjetaj porunika Walthera iz 9. ete 433. pjeadijskog

o strijeljanju Jevreja i Cigana 27. i 30. X 1941.
Porunik Walther,
komandir 9. ete
433. pead. puka
Povjerljivo

puka

Mjesto taba, 1. XI 1941.

IZVJESTAJ O STRIJELJANJU JEVREJA I CIGANA

U sporazumu s nadlenim organom dovezao sam probrane Jevreje,
odnosno Cigane, iz beogradskog zarobljenikog logora.
Kamioni iz Feldkomandanture 599, koji su mi za ovo bili stavljeni
na raspoloenje, pokazali su se nepogodnim iz dva razloga: 1. Voze ih
civili; uslijed toga nije zajamena tajna. 2. Svi su bili bez krova ili cerade,
tako da je graansko stanovnitvo vidjelo koga smo na vozilima imali
i kuda smo se zatim vozili. P r e d logorom su se bile skupile ene Jevreja,
koje su urlikale i vikale pri naem odlasku.
Mjesto na kome je izvreno strijeljanje vrlo je podesno. Ono lei
sjeverno od Paneva Jabuka, na kome se nalazi jedna uzviica, iji je
nagib toliki da se na nju moe ovjek samo s mukom ispeti. Prema toj
uzviici nalazi se movarno zemljite, a pozadi nje je rijeka. Pri visokom
vodostaju (kao 2. X) voda dopire skoro do uzviice. Prema tome, moe
se s malo ljudi sprijeiti bjekstvo zarobljenika. Isto tako, tamo je i
podesno pjeskovito zemljite, to olakava kopanje jama, a time se skrauje i radno vrijeme oko kopanja.
Po dolasku na oko 12 km ispred izabranog mjesta, zarobljenici su
sili s kamiona, dok su kamioni s civilnim oferima odmah vraeni natrag,
da bi ovi imali, po mogunosti to manje podataka za neka podozrenja.
Zatim sam, da bi bila obezbijeena sigurnost i tajna, obustavio svaki
saobraaj drumom. Mjesto strijeljanja obezbijedio sam s 3 laka mitraljeza
i 12 strijelaca: 1. da se sprijei pokuaj bjekstva od strane zarobljenika;
2. radi samoodbrane od eventualnih prepada od srpskih bandi. Najvei
dio otpada na kopanje jama dok se samo strijeljanje svrava vrlo brzo
(100 ljudi za 40 minuta). Prtljag i stvari od vrijednosti kod zarobljenika
prethodno sam prikupio i smjestio u svoj kamion, da bi ih zatim predao
NSV-u.
Strijeljanje Jevreja je jednostavnije negoli strijeljanje Cigana. Mora
se priznati da Jevreji vrlo pribrano gledaju smrti u oi. Oni se dre vrlo
mirno, dok Cigani jauu, vrite i stalno se pokreu, iako se nalaze ve
na mjestu strijeljanja. Neki su a'k prije plotuna poskakali u jame i
pokuali da se pritaje kao mrtvi. Ovo strijeljanje u poetku nije ostavljalo na moje vojnike neki naroiti utisak, ali se ve drugog dana primjetilo da poneki od njih, pri vrenju strijeljanja na due vrijeme, gubi ivce.
Za vrijeme trajanja strijeljanja, po mom linom zapaanju, ne osjeaju
se nikakve duevne smetnje. One se, meutim, pojavljuju onda kad se
poslije nekoliko dana uvee i u niiru o tome razmilja.
WALTHER, s.r.
porunik
252

IZVORI I LITERATURA
I z v o r i:
a) Neobjavljena arhivska graa
1. Arhiv

Vojnoistorijskog

instituta

Beograd:

Njemaka arhiva, zbirke dokumenata koje pripadaju fondovima: Njemake

vrhovne komande, Komande kopnene vojske, komandama grupa armija E i F,
komandama 2. i 12. armije, Vojnoupravnog komandanta Jugoistoka, Vojnoupravnog komandanta Srbije, 65. vie komande za naroitu upotrebu, Beogradske oblasne
vojnoupravne komande, komandanta SS-a i policije u Srbiji, generalnog opunomoenika za privredu u Srbiji, izjave zarobljenika. i, djelimino, nekih drugih;
Njemaka arhiva Mikroteka: Fond Ministarstva inostranih poslova
Treeg Rajha, Grupe Inland II i Jugoslawien snimljeno u Bonu neselektivne
rolne: (Bon R- 1 do 4), Fond Ministarstva inostranih poslova Treeg Rajha
snimljen u Londonu selektivno rolne: (London R- 1 do 21); fondovi: Ministarstva
privrede serija T-71, Vrhovne komande oruanih snaga serija T-77, Komande
kopnene vojske serija T-78, Rajhsfirera SS i efa njemake policije serija
T-175, Komande grupe armija F u seriji T-311, Komandi 2. i 12. armije
u seriji T-312, Komande korpusne grupe Snekeburger u seriji T-314 i Vojnoupravnog komandanta Srbije odnosno Jugoistoka u seriji T-501. Sve snimljeno
od strane Nacionalnog arhiva u Vaingtonu.
Nedieva arhiva fondovi kolaboracionistikih vlada Aimovia i Nedia i komande Srpske dravne strae;
Pojedinana dokumenta iz arhiva Narodnooslobodilakog pokreta Jugoelavije i Nezavisne Drave Hrvatske;
2. Istorijski

arhiv grada. Beograda:

Zbirka dokumenata njemakih okupacionih jedinica i ustanova;

Fond Uprave grada Beograda.
3. Arhiv

Srbije:
t

Fond
Fond
Fond
Fond

Predsednitva Ministarskog saveta 19411944;

Ministarstva prosvete i veza pojedina akta;
Ministarstva narodne privrede pojedina akta;
Ministarstva finansija pojedina akta.

b) Objavljena arhivska graa:

. . . Akten zur deutschen auswartigen Politik 19181945, Serie D=1937
1945, Die Kriegsjahre Band XXIII, Frankfurt. Vandenhoeck u. Ruprecht, Gottingen, Bonn 19631970;

253

2. . . Aprilski rat 1941, Zbornik okumenata, Vojnoistorijski institut, knj. 1,

Beograd.
3. . . Archiv der Gegemvart, Wien 19411944;
4. . . Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem internationalen
Militargericht, Nirnberg, November 1945 Oktober 1946, (Sekretarijat Meunarodnog vojnog suda) Band IXL, Nirnberg 1948.
5. . . Izvjetaj Srpske narodne banke, Srpska narodna banka, Beograd 1942.
6. . . Kriegstagebuch des Oberkommando der 'VVIehrmacht (Wermachtsfiihrungsstab), Band IIV, Bernard, Graefe, Frankfurt am Main 196368.
7. . . Meunarodni ugovori 1941, Ministarstvo vanjskih poslova NDH, Zagreb 1942;
8. . . Nirnberka presuda, Arhiv za pravne i drutvene nauke, Beograd 1948;
9. . . Hubatsch, Walther, Hitlers Weisungen fiir Kriegfiihrung 19391945;
Bernard Graefe, Frankfurt am Main 1962;
10. . . Saoptenja o zlomima okupatora i njihovih pomagaa u Jugoslaviji, Dravna komisija za utvrdivanje ratnih zloina okupatora i njihovih pomagaa, br. 193, Beograd 1946;
Literatura:
a) Knjige:
1. Atanackovi, Zarko, Srem u narodnooslobodilakom ratu i socijalistikoj revoluciji, Mesna zajednica i Mesni odbor SUBNOR-a, imanovci, Beograd 1968;
2. Atanackovi, Zarko, Zemun i okolina u ratu i revoluciji. Nolit, Beograd 1962;
3. Barto, Milan, Nemake reparacije posle drugog svetskog rata, Politika
biblioteka, Beograd 1948;
4. Biber, Duan, Nacizam in Nemci u Jugoslaviji 19331941, Cankarjeva
zaloba, Ljubljana 1966;
5. Briicker, Christian, Deutsche Spuren in Belgrad, Betschkerek 1944;
6. Culinovi, Ferdo, Okupatorska podjela Jugoslavije, Vojnoizdavaki zavod, Beograd 1971.
7. Delarue, Jacques, Historija Gestapoa, Epoha, Zagreb 1966;
8. Dragojlovi, Anelija i dr.. Bombaidovanje Beograda u drugom svetskom ratu 19411944, izloba fotografija i dokumenata. Istorijski arhiv Beograda,
Beograd 1975;
9. Glii, Venceslav, Teror i zloeini nacistike Nemake u Srbiji 1941
1944, Rad, Beograd 1970;
10. Gregori, Danilo, So endete Jugoslawien. Leipcig 1943;
11. Hagen, Walter, Die geheime Front, Zurich 1950;
ll' 1 . Hercog Robert, Grundzuge der deutschen Besatzungsverwaltung in
den ost und siidosteuropaischen Landern wahrend des zweiten Weltkrieges,
Institut fiir Besatsungsfragen, Tubingen 1955;
12. Hnilicka, Karl, Das Ende auf dem Balkan 19441945, Frankfurt am
Main 1970;
13. Hoptner, Jakob, Jugoslavija u krizi 19341941, Kolumbija univerzitet
Njujork, prevod tampan u SR Njemaokoj na srpskohrvatskom jeziku irilicom 1962;
14. Ivanovi, Lazar, i Vukomanovie, Mladen, Dani smrti na Sajmitu
logor na Sajmitu 19411944, Forum, Novi Sad 1969;
15. Janko, Sepp, Reden und Aufsatze, Herausgegeben von Hans Diplich,
Betschkerek 1944;
16. Marjanovi, Jovan, Srbija u narodnooslobodilakoj borbi Beograd,
Nolit, Prosveta, Beograd 1964;
17. Marjanovi, Jovan, Ustanak i narodnooslobodilaki pokret u Srbiji
1941, Institut drutvenih nauka, Beograd 1963;
18. Neubacher, Hermann, Sonderauftrag Siidost 19401945, Musterschmiedt,
Gottingen 1957, 2. durchgeschene Auflage;
19. Neufeldt, Hans Joachim u. a. Zur Geschichte der Ordrungspolizei
19361945, Schriften des Bundesarchivs, Koblenz 1957;
20. Picker, , Hitlers Tischgesprache im Fiihrerhauptquartier 1941
1942, Sewald Verlag, Stutgart 1965;

254

21. Siegler, Fritz Freiherr, Die Hoheren Dienststellen der deutschen Wehrmacht 19351945, Institut fiir Zeitgaschiechte, Miinchen 1953;
22. Terzi, Velimir, Jugoslavija u aprilskom ratu 1941, Grafiki zavod,
Titograd 1963;
23. Vinji, Petar, Operacije za osloboenje Srbije 1944, Vojnoistorijski
institut, Beograd 1972;
24. Wuscht, Johann, Jugoslawien und des Dritte Reich, Sewald Verlaij,
Stutgart 1969;
25. Zohler, Martin, und Leszcvnski, Kazimir, Fall 7, Das Urteil im GeiseimordprozesS; VEB Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin 1965;
26. Zivkovi, Nikola, Ratna teta koju je Nemaka uinila Jugoslaviji u
drugom svetskom ratu, Institut za savremenu istoriju i Export-pres, Beograd 1975,
27. . . Beogradska operacija, Vojnoistorijski institut, Beograd 1964;
28. . . Enciklopedija Jugoslavije, Leksikografski zavod, Zagreb, sveska
1, 3. 5, 6;
29. . . Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 19411945,
Vojnoistorijski institut. Beograd 1964;
30. . . Izvjetaj jugoslovenske Dravne komisije za utvrivanje zloina
okupatora i njihovih pomagaa Meunarodnom vojnom sudu u Nirnbergu, Beograd 1948;
31. . . Les svstemes d'ocenpation en Jugoslavie 19411945, L'institut pour
l'Etude du Mouvement Ouvrier, Belgrad, Beograd 1963;
32. . . NOP Beograda 1941-1944. u sjeanjima uesnika, Istorijski arhiv
Beograda, Beograd 1974.
33. . ' . NOR i revolucija u Srbiji 19411945, Zbornik radova naunog
skupa posveenog 30-godinjici ustanka, odranog na Zlatiboru septembra 1971;
Institut za istoriju radnikog pokreta Srbije, Beograd 1972;
3 4 . - . - . Pokreti otpora u Evropi 19391945, Mladost, Beograd 1968;
35. . ' . Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Institut za izuavanje istorije radnikog pokreta, Beograd 1963;
36. . . Spomen-knjiga Banjica, Istorijski arhiv Beograda, Beograd 1967;
37. . . Sto godina Filozofskog fakulteta, Beograd 1963;
b) lanci u asopisima i nauna saoptenja
1. Atanackovi, Zarko, Okupacija Vojvodine i stanje poslije okupacije,
Vojnoistorijski glasnik, Beograd, broj 2 i 3, 1963;
2. Boi, Nikola, li Mitrovi, Ratko, Vojvodina i Beograd sa okolinom
u planovima Treeg Rajha, Zbornik za drutvene nauke, Novi Sad 1967;
3. Kreso, Muharem, Njemaki okupacioni sistem u Jugoslaviji 1941. godine,
saoptenje na simpozijumu Hiljadudevetstoetrdesetprva godina u istoriji naroda
Jugoslavije, Beograd 1966;
4. Kreso, Muharem, Izmjene u sistemu njemakog komandovanja i okupacione uprave u Jugoslaviji u prvoj polovini 1943. godine, Nauni skup
Neretva Sutjeska 1943", Vojnoistorijski institut, Beograd 1969, str. 728735;
5. Kreso, Muharem, Neka iskustva iz njemake okupacije Beograda 1941
1944. godine, zbornik radova na Simpozijumu teritorijalna odbrana u naem sistemu
optenarodne odbrane, Dravni sekretarijat za narodnu odbranu, sveska I, str.
125135, sveska II, str. 440442;
6. Kreso, Muharem, Izmjene u aparatu Njemake okupacione uprave u
Jugoslaviji u prvoj polovini 1943. godine, Prilozi, Sarajevo. br. 6/1970, str. 175201;
7. Marjanpvi, Jovan, Ekonomska politika nemakih nacistikih okupatora u Jugoslaviji 19411945, Jugoslovenski istorijski asopis, Beograd 1963, broj
4, str. 7396;
8. Marjanovi, Jovan, Pokuaj otvaranja Beogradskog univerziteta u jesen
1942. godine. saoptenje na simpozijumu povodom Stogodinjice osloboenja Beograda, Sapca, Smedereva i Kladova, odranog u Beogradu 2224. maja 1967. godine objavljeno u X Zborniku radova Srpske akademije nauka i umjetnosti,
br. 8 , . . . Beograd 196 . . . ;
9. Pavlovi, Andrija, Jugoslovensko vazduhoplovstvo u aprilskom ratu
1941. godine,- Glasnik RV i PVO, Beograd, br. 5/1970, str. 3341;
10. Petranovi, Branko, O sistemu okupacije Jugoslavije 19411945, i njegovoj naunoj obradi, Pravni zbornik Titograd, br. 12/1969; -

255

11. Petrovi, Dragoljub, Cetnika organizacija Koste Peanca u okupiranoj Srbiji do poetka oktobra 1941. godine, Vojnoistorijski glasnik, Beograd broj
2/1968, str. 173183;
12. Petrovi, Dragoljub, Vojna organizacija etnika Koste Peanca u okupiranoj Srbiji 19411942. godine, Vojnoistorijski glasnik Beograd, broj 3/1969,
str. 205218;
13. Sommer, Fritz, Belgrad erfand der Donauschwabenlandplan, Dei
Donauschwabe", 8, 15. i 22. Mai 1966;
14. Timotijevi, Slavica, Organi kvislinke' uprave u Srbiji za vreme drugog svetskog rata, Arhivski pregled, Beograd 1967, broj 12, str. 177188;
15. Vinji, Perica, Nemaki okupacioni sistem u Srbiji 1941. godine,
Istorijski glasnik, Beograd br. 34/1956, str. 8492;
16. Vinji, Petar, Osloboenje Beograda 1944, saoptenje na naunom
skupu Tri decenije revolucionarnog zbivanja u Beogradu", Beograd 1974;
17. Wehler, Hans-Urlich, Reichsfestung Belgrad" Nazionalsozialistische
Raumordnung" in Sudosteuropa, Vierteljahrshefte fiir Zeitgeschichte, Stutgart 1963
Nr. 1, etr. 7284.
18. Wiischt, Johann, Jugoslawien wahrend des Zweiten Weltkrieges (Eine
Erwiderung auf einem Vortrag des ehmaligen Direktors des jugoslawischem Staatsarchivs Jovan Marjanovi, Siidostdeutsche Vierteljahrsblatter, Miinchen, Nr. 1/1959;
19. Wiischt, Johann, Plane des Dritten Reiches zur Neuordnung des Jugoslawischen Raumes nach 1941, Jahrbuch, Der donauschwabische Lehrer, Miinchen 1959;
20. Zivkovi, Nikola, Kontribucije u Srbiji 19411944, Vojnoistorijski glasnik Beograd, broj 1/1970; str.
c) Slubeni listovi i ratna tampa:
1. Verordnungsblatt fiir des besteste jugoslawische Gebiet, Herausgegeben
vom Oberbefehlshaber der (2) Armee, Im Felde 1941, Nr. 13;
2. Verordnungsblatt des Militarbefechlshabers
in Serbien,
Beograd
19411943.
3. Bekanntmachungsblatt, Der Stadt und Landkommisar fiir Semlin
und Ostsvrmien, Semlin 1941, Nr. 12;
4. Zbirka naredaba i uputstava, Optina grada Beograda, Beograd 1941, br. 1;
5. Policijski glasnik, slubeni organ efa Srpske dravne bezbednosti,
pojedini brojevi 19421944;
6. Slubene novine (Nedieve vlade) pojedini brojevi 19411944;
7. Novo vreme", Beograd 19411944;
8. Obnova", Beograd 19411944.
9. Donauzeitung", Beograd, pojedini brojevi, 19411944.

256

SKRACENICE
Abt.
Abt. K. Verw.
Abt. L
Abwer
AD
AG
AK
ANDH
ANOP
AO der NSDAP
AGK
ASt
AVII
Diris
DNB
DM
Dulag
F.H.Qu
Gen. St. d. H. ,
Gen. Qu
Gestapo
H. Qu. OKH
JlC
k.
K d F
KoV
KPJ
KTB
MIP
MUP
NA
Nda
NDH
NOP
NOPOJ
NOVJ
NSDAP
OKH
O. K. H. Gr. F.
OKW
RR
RSHA
SD
SS
VoMi
WFSt

Abteilung
|
Abteilung Kriegsverwaltung
Abteilung Landsverteidigung
Auslandsnachrichten und Abwehramt
Akcionarsko drutvo
Attiengesellsch af t
Armeekorps
arhiva NDH
arhiva Narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije
Auslandorganisation der NSDAP
Armee Oberkommando
Abwehrstelle
Arhiv Vojnoistorijskog instituta Beograd
Direkcija za ishranu (stanovnitva u Beogradu)
Deutsches Nachrichten Bureau
Deutsche Manschaft
Durchgangslager
Fiihrer Hauptquartier
Generaltab des Heeres
Generalquartiermeister
Geheime Staatspolizei
Hauptquartier Oberkommando des Heeres
Jugoslovenski istorijski asopis
kutija
Kraftl durch Freude
kopnena vojska
Komunistika partija Jugoslavije
Kriegstagebuch
ministarstvo inostranih poslova
ministarstvo unutranjih poslova
njemaka arhiva
Nedieva arhiva
Nezavisna Drava Hrvatska
Narodnooslobodilaki pokret
Narodnooslobodilaki partizanski odredi Jugoslavije
Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije
Nationalsozialistische deutsche Arbeitspartei
Oberkommando des Heeres
Oberkommando der Heeresgruppe F"
Oberkommando der Wehrmacht
Reichsleiter Rosenberg
Reichssichercheitshauptamt
Sicherheitsienst
Sturmstafel
Volksdeutsche Mittelstelle
Wermacht Fiichrungsstab

257

REGISTAR LINIH IMENA

A
Abramovi Ivan 97.
Aimovi Milan 10, 27, 40, 60, 61, 81,
82, 96, 146, 147, 149, 150, 152, 156,
157, 192.
Altenburg (Altenburg), poslanik 76.
Andorfer H e r b e r t (Herbert A n d o r fer) 167.
Atanackovi arko 9, 29, 31, 43, 47,
48, 59, 61, 86, 96, 98, 99, 106, 117,
139, 140, 190, 193, 227.
Ausberg (Ausberg), major 77.
B
B a d e r Emilija 155,
B a d e r P a u l (Eaul Bader) 71, 163,
178, 179, 185, 186, 190, 193, 194.
Bani Milan 81, 99,
Bearevi Boidar 95, 221.
Bege (dr. Bege), kapetan 86.
Beker (Becker), r a t n i savjetnik 97.
Beme F r a n c (Franc Bohme) 71, 162,
163, 165, 177, 179, 184, 185, 248,
249.
Bencler Felix (Felix Benzler) 76, 79,
80, 81, 83, 100, 132, 161, 192, 195,
196.
Bente (Bente), podoficir 251.
B e n e r (Bohner), naelnik Upravnog
odjeljenja 194, 198.
B e r g m a n (dr. Bergmann), r a t n i savjetnik 120.
Berends (Behrends), S S general 199,
224.
Beer i(Bascher), privredni savjetnik
26.
Biber Duan 9, 17, 18, 25, 26, 27.
Bizmark Oto (Gtto Bizmark Schonh a u s e n von Fiirst) 15.

Blobl (Blobel), SS pukovnik 209, 210.

Bodi Mihajlo 50.
Bodrui Milica 156, 221.
Bole Vilhelm (Ernst Wilhelm Bohle)
25.
Boi Nikola 17, 20.
Boovi Branislav 10, 96.
B o r m a n M a r t i n i(Martin Bormann)
207.
Brauhi Valter (Walter Brauhitsch)
49, 111.
Braumiler
(Braumiiler),
pukovnik
73, 199.
Bral Stefan i(Stephan Braschel) 96.
B r i k e r Kristijan
(Christian Briicker) 18, 25, 29, 30, 31, 32, 109, 115,
139, 140.
Broz Josip Tito 132, 146.
B u r g e r Oto (Otto Burger) 31, 101,
139.
Buse (dr. Buse), policijski slubenik
59, 146.
C
Celer Martin (Martin Zoller) 50, 72,
103, 153, 166, 189.
Cvetkovi Dragia 17, 25, 29, 80.

c
e r m a k (Tschermak), kapetan 199.
ukman, policijski inovnik 98,
Culinovi F e r d o 80, 82.
D
Damjanovi Momilo 210.
D a n k e l m a n Hajnrih (Heinrich D a n ckelmann) 71, W3, 155, 157, 163.
259

D a n k v e r c i(dr Dankwertz), nasljednik

Nojhauzena 199.
Delari Zak (Jacqes Delarue) 42, 75,
76, 100, 111, 113, 210, 214.
Dembi Mirko 96.
Devald (Dewald), porodica 101.
Devald Aleksandar 31.
Devald Franciska 31.
Devald Tereza 31.
Devald Toma (Thomas Dewald) 31,
139.
Devald Toma, mlai 31.
Dideriks (ing. Diderichs), vazduhoplovni ing. 122.
Dimitrijevi Kosta 31, 192.
Dini Tanasije 59, 81, 82, 146.
Dirgl (Diiriegl), privredni ekspert 26.
Dragojlovi Anelija 39, 40, 41, 48,
57, 212.
Draki P a n t a 157.
D
orevi Voja 156.
urevi Cedomir 43, 61, 158, 165.
E
Eliker J a k o b (Jakob Elicker) 97.
Enge, podoficir 251.
Erler, major 88.
F
Faber, ratni zarobljenik 193.
Fajfer (Pfeifer), policijski potpukov.
189.
Fajne (Feine), otpravnik poslova njemakog poslanstva 37, 44.
Fajt (Veit), kapetan 245.
Federii (Federici), potpukovnik A b v e r a 75.
F e h n e r F r i d r i h (Friedrich Fechner)
major 28. '
Felber Hans (Hans G u s t a v Felber)
198, 207, 226.
Fer i(Foertsch), general 162, 163.
F e r s t e r Helmut (Helmut Ferster) 52,
71.
Firov Valter (Walter von Vierov) 84,
85, 89, 103.
260

Fogl J a n k o 31.
Fos i(Voss), potpulkovnik 77.
P u k s Vilhelm (Wilhelm Fuks)
100, 103, 150, 167, 188,

53,

G
Gajtner K u r t (Curt Ritter von Geitner) 72, 103, 199.
Gebels Jozef (Joseph Goebels) 74,
215, 223.
Gemind (Gemund), privredni ekspert
26, 234.
Gering H e r m a n (Herman Wilhelm
Goring) 42, 70, 100, 112, 120, 198,
215, 224.
Giler F r a n c (Franc Giiller) 101, 139.
Giler Jozef Joa (Joseph Giiller-Joa) 31, 139.
Glez Horstenau (dr. E d m u n d von
Gleise u n d Horstenau) 83, 158, 163.
Glii Venceslav 10, 95, 113, 114,
164.
Globonik 226.
Grafenhorst i(Grafenhorst), pukovnik
72, 158.
Gregori Danilo 60, 81.
Gustovi, ef ustake policije u Z e m u n u 98.
H
Hajdrih R a j n h a r d (Reinchard Heidrich) 113.
Hansel Oto (Otto Hansel) 223.
Helm Hans (Hans Helm) 27, 102, 103,
168.
Hehkel Ernest (Ernst Henckel) 209.
Herazim Lujo 26.
Hercog Robert (Robert Herzog) 215.
H e r e n Viktor (Victor von Herren)
26, 42.
Hes Rudolf (Rudolf Hess) 26.
Hetl Vili i(Willi Hetl alijas Walter
Hogen) 215.
Hevel, diplomatski slubenik 22.
Himler Hajnrih (Heinrich Himmler)
17, 27, 31, 100, 105, 113, 130, 131,
191, 193, 224.
Hislajter (Hissleiter), p r i v r e d n i eksp e r t 26.

Hitler Adolf (Adolf Hitler) 20, 21,

25, 28, 30, 31, 32, 37, 49, 59, 69, 72,
79, 80, 83, 94, 113, 120, 131, 161,
162, 163, 164, 178, 186, 188, 193,
195, 196, 197, 206, 210, 214, 216,
217, 218, 224.
Hoptner J a k o b (Jacob B. Hoptner)
27, 28, 81.
Huba Valter (Walther Hubatsch) 38,
114, 145, 153, 178, 197, 206, 218.
I
Ivani Stevan 81.
Ivkovi Lazar 113, 167,
J
Jagou Gotlib (Gotlieb Jagou) 15,
Jakobsen H a n s (Hans Adolf J a c o b sen) 38, 42, 47, 76.
Jani edomir 39.
Janiko Jozef-Sepp
i(Joseph-Janko
Marschal) 17, 27, 31, 32, 140.
Jankovi D u r a 156.
Jankovi Janiko 149.
Jankovi Momilo 31, 157.
Jankovi Radiveje 50.
Jankovi Velizar 156.
J a n u s (Janusz) 78.
Jodl Alfred (Alfred Jodl) 207, 208.
Joji Risto 81.
Josifovi Stanislav 81.
Jovanovi Dragoslav, Dragi 27, 60,
81, 82, 94, 95, 99, 106, 146, 147, 160,
171, 192, 219, 220, 221, 244, 245,
247.
Jovanovi Vasa 156.
Jovi Borivoje 181, 221.
K
Kajlig Volf (Wolf Keilig) 72.
Kajtel Vilhelm (Wilhelm Keitel) 100,
111, 163, 167, 178, 186, 187.
Kalafatovi Danilo 156.
K a n a r i s Vilhelm (Wilhelm Kanaris)
208, 210.
K a n a F r a n c 101, 139.
Karaorevi Favle 27.
Karaorevi P e t a r II 32.

Katui Stjepan 96.

Kae F r i d r i h (Friedrich Kasche) 20,
83.
Kazer (dr. Casser), ljekar 251.
Kejzer (Keyser), 120.
Kevi Erih i(Erich Kevisch) 72.
Kibler Jozef (Joseph Kiibler) 72, 103.
Kisl Georg (Georg Kiesel) 72, 84, 86,
89, 123, 131, 185, 193, 194.
Klajst Evald (Evald von Kleist) 46,
47, 54.
Klar, privredni ekspert 26.
Kneevi ore 11.
K o h u t e k (dr Kohoutek), pukovnik
A b v e r a 75, 245, 247.
K o n r a d i(Conrad), pukovnik 77.
Kosmajac ore 190.
Kosti Josif 157,
Kosti Lazar 81.
K o t u r u r a 96, 156.
Kovaek Vili (Willy Kowatschek)
209.
Kraft (Kraft), major 189.
K r a n o v Stanislav 81.
K r a n z e (Kranse), potpukovnik 199.
K r a u s K a r l (Karl Kraus) 26, 91, 102,
103, 154.
Kreso M u h a r e m 69, 89, 113, 194, 207.
Krig (Krieg), privredni ekspert 26.
Krsti Milo 10, 82, 99, 150, 221, 222.
K u m a n u d i Kosta 156, 221.
Kunce Valter (Walther Kuntze) 177,
179, 184, 185, 191.
K u p r e a n i n Veljko 10, 133.
Kuzmanovi Ognjen 157.
L
Lajbenpenger Jozef (Joseph Leibenspenger) 31, 101, 139.
Lang, ininjer 95, 145.
Laudon Gideon (Gideon Ernst F r e i h e r von Laudon) 15.
Ler Aleksander (Aleksander Lohr)
38, 55, 117, 185, 189, 191.
Letica Duan 81, 96.
Licov (von Liitzov), podoficir 214.
Lipe (Lippe), porunik 103, 165, 166,
250.
Lipert (dr. Lippert), kapetan 74.
261

List Vilhelm i(Wilhelm List) 153, 158,

161, 162, 163, 167, 177.
Listrasten (Liistrasten), potporunik
251.
Logan Volfgang mit (Wolfgang
Schmidth Logan) 52, 54.
Lonar Adalbert i(Hans Adalbert
Lontschar) 84, 89, 103, 190.
Lorenc (Lorentz), pukovnik 53.
Lu'kaevi Vojislav 221.

Milievi Ivan 47, 49, 93, 94, 157,

239, 240.
Milman (Millmann), privredni eksp e r t 26.
Milovanovi Kosta Peanac 98,
146, 147, 148, 157, 181, 182.
Mitrovi Andrej 15, 17, 20, 168.
Molotov Vjeeslav 96.
Mozer H a n s (Hans Moser) 96.
M u n k l (Munckel), pukovnik 199.
Musolini Benito 206.
Muicki Kosta 183, 221.

Lj
Ljoti Dimitrije 60, 81, 106, 155,
156, 181, 183, 192.
M
Maek Vlatko 28, 81.
Maj Andreas (Andreas ) 103, 188.
Marina (Marine Maier) 31.
Majer andor 31.
Majsner August (August von szner) 89, 103, 105, 113, 130, 131,
185, 188, 189, 190, 192 193, 194,
199, 2.23.
M a k a r t n i C. A. (C.A. Macartnev) 19.
Maksimilijan II Emanuel 15.
Malinska Veselinka 58.
Marjanovi edomir 157.
Marjanovi J o v a n 9, 11, 19, 23, 40,
42, 44, 47, 48, 59, 80, 82, 94, 115,
117, 118, 119, 125, 130, 131, 132,
135, 146, 154, 159, 170, 177, 185,
190, 196, 215, 223.
Markovi Cincar Aleksandar 50,
89, 156.
Markovi Lazica 156, 221.
M a r k v a r t (Marquart), potporunik
97.
Mensdorfer Lorand 233.
Mihailovi D r a a 10, 98,99, 146, 148,
160, 169, 70, 171, 177, 182, 191,
215, 218, 220, 22.1.
Mihajlovi A l e k s a n d a r Saa 98,
99.
Mihajlovi Ilija 156.
Mihi Ljubia 157.
Miler Hajnrih (Heinrich Muler) 149,
167, 168, 208.

262

N
Nedi Milan 10, 82, 89, 94, 95, 114,
117, 126, 127, 130, 131, 150, 155,
156, 157, 158, 160, 161, 162, 164,
171, 180, 181, 182, 183, 184, 185,
188, 189, 193, 194, 195, 196, 197,
198, 206, 213, 215, 216, 220, 221,
22,4, 226.
Nedi Spomenka 39.
Nigl (dr. Niegl) 97.
Nojbaher H e r m a n i(Herman Neubacher) 100, 170, 192, 193, 197, 199,
206, 207, 215, 216, 219, 220, 223.
Nojhauzen F r a n c (Franc Neuhausen)
25, 26, 34, 83, 100, 102, 103, 119,
120, 123, 192, 193, 194, 199, 234.

O
Obendorf (Obendorf), r a t n i savjetnik
72.
Olan Mihajlo 157.
O r t (Orth), major 189.
P
Panti Duan 81.
P a r a n o s Ilija 95.
Paunovi Marinko 40.
Paveli A n t e 83.
Pavlovi Andrija 38, 48.
Pavlovi I v a n 221.
Pemzel Maks ( Jozef Pemsel)
103, 165, 166, 169.
Petranovi B r a n k o 11.
Petrovi Dragoljub 157.
Petrovi ore 11.
P i k e Henri ( Picker) 21.

Plee I v a n 97.
Pogaar, pukovnik 181.
Pope, dr. 15.
Popovi Svetozar 156.
Proti J e r e m i j a 81.
P r u n k e r (dr. Pruncker), vojtno sudski savjetnik 85.
R
Radosavljevi Milo 157.
Radovanovi S t e v a n 221.
Rajovi Raduin 221.
Rajzer (Reiser), privredni ekspert 26.
Rance l(Ranze), r a t n i savjetnik 85,
244.
Rani L j . 40, 41.
Regenauer (Regenauer), major 137.
Retl 98.
Ribentrop J o a k i m (Joakhim Ribentrop) 22, 76, 79, 80, 81, 132.
Ribnikar Vladislav 132.
Riter, a m b a s a d o r 19.
Romi Borivoje 58.
Rosandi Slavko 97.
Rozenberg Alfred (Alfred Rosenberg) 54, 58, 74, 105, 136, 137.
Runicki Fric (Fritz^ Runitzky) 47.
S
Sajfert Stefan 96.
Savojski Eugen (Eugen Franz, Prinz
von Savoyen) 15, 17, 138, 155.
Siegler F . F. 52.
Simi J e v r e m 206.
Simonen Rene 41, 57.
Simovi Duan 31, 32.
Stanii . Boko 139.
Stankovi Zivomir 145.
Stojadinovi Milan 25, 27, 30, 132.
Stojadinovi Miroslav 94.
Stojaji 22.
Stojanovi Aleksandar 181.
Stojanovi Sava 96.
S
efer E m a n u e l (Emanuel
86, 103, 188, 209.
Sener H e r m a n i(Herman
31, 139.

Schafer)
Schoner)

Sener Jozef {Joseph Schoner) 31,

101, 139.
Selenberg Valter (Walther Schellenberg) 113.
erciger (Schertzieger) SS potporunik 167.
ihter Hari '( Schichter) 214.
Smaus (dr. Schmaus) 74.
Smit (Schmidth), diplomatski slubenik 23, 85.
r a m Ernst (Ernst Schraam)
208.
Staufenberg Klaus (Claus von S t a u der) 71, 152, 183.
Stajger (Steiger), p r i v r e d n i ekspert
26.
tal Fridrih (Friedrich Stahl) 20.
Stalbok (Stahlbock), k a p e t a n 183.
tajfon, general 183.
taufenberg Klaus (Claus von S t a u ffenberg) 211, 216.
Stecel (Stotsel), potpukovnik 189.
Stefan F r i d r i h (Friedrich Steffan)
218, 225.
Stok J. (J. Stock) ing., 218.
S t u k a r t Vilhelm i(Wilhelm Schtuckart) 16, 17, 19, 22, 102, 104.
Sulc Jozef (Joseph Schultz) 214.
S u n k a L u k a 168.
vertlager (Schwertschlager), policijski potpukovnik 189.
Svuger (Schwuger) 96.

T
T a d e m (von Thadem), pukovnik 96.
Tauer i(Tautscher), r a t n i savjetnik
72.
Teleki Pal (Pal Teleki) 17.
Templ, kriminalistiki inspektor 210.
Tens (Thons), potporunik 86.
Terzi Velimir 38, 42, 46, 48, 50.
Timotijevi Slavica 121.
Tomas l(Thomas), general 118.
Tomi J e v r e m 94.
Trailovi Radomir 50.
Trivunac Milo 157.
Triska (dr. Triscka), savjetnik u njemakom poslanstvu 22.
Truha, policijski inevnik 96.

263

Tusen Rudolf (Rudolf Toussaint) 27,

37, 40, 41, 44, 45, 47, 49, 50, 93,
234, 239, 240, 2.41, 243.
Turner Harold (Harold Turner) 21,
55, 72, 73, 83, 103, 104, 131, 149,
164, 166, 169, 184, 185, 192, 193,
194, 195.
U
Umbrejt Hans (Hans Umbreit) 68.
Unru (Unruh), general 216, 223.
V
Vagner (Wagner) policijski inovnik
98.
Vajiks Maiksimiiijan (Maximilian
Freiheerr von Weichs auf Glohm)
50, 111, 198, 207, 208, 216, 217, 224,
226.
Valter (Walther), porunik 103, 166,
252.
Varlimont Valter (Walther Warlimont) 22.
Vasiljevi Milosav 81.
Veber i(Waber), general 199.
Veler Hans (Hans Urlich Wehler) 16,
17, 19.
Vendt (Wendth), pukovnik 53.
Vermer Lorenc (Lorenz Wermer) 18,
26.

264

Vezenmajer Edmund (Edmund

Weesenmayer) 83.
Vibrans, potporunik 251.
Vidakovi, major 96.
Vimer (Wimmer), general 70.
VAshaupt Ernst (Ernst Wisshaupt)
158, 160, 177.
Vinji Petar 226.
Vit Johan (Johan Wuscht) 17, 18, 19.
Volf Karl (Karl Friedrich Wolf) 22.
Voki Ante 221.
Vuc (Wutz), pukovnik 74, 105.
Vujnovi Svetozar 96.
Vukmanovi Svetozar Tempo 145.
Vurster (Wurster), pukovnik 78.
Z
Zak (Sack), porunik 209.
Zalter (Sallter), major 209.
Zeliger (Seeliger), pukovnik 73.
Zengen (Soengen), privredni ekspert
26.
Zommer Fric i(Fric Sommer) 17.
Zundhausen Holm (Holm Sundhausen) 27.

z
Zivkovi Nikola 10, 26, 103, 119.

REGISTAR
KOMANDI, TABOVA, JEDINICA I USTANOVA
A
Ameriki Crveni k r s t 59.
Antifaistiko vijee narodnog osloboenja Jugoslavije
206, 209.
Antikomunistiki odsjek Specijalne policije UGB 91, 95.

(AVNOJ) 20,

Armije:
amerike:
15. vazduhoplovna armija 212.
njemake:
2. armija (Armeeoberkommando 2) 38, 39, 44, 50, 51, 52, 53, 54, 55,
60, 69, 70, 72, 74, 75, 93, 113, 244.
2. oklopna armija (Panzer A r m e e o b e r k o m m a n d o 2) 59, 198.
4. vazduhoplovna armija i(Luftflotte 4) 24, 38, 39, 46.
7. armija (Armeeoberkommando 7) 198.
12 v armija A r m e e o b e r k o m m a n d o 12) 37, 38, 44, 51, 72, 153, 154, 170,
4
177, 188.
vojske Kraljevine Jugoslavije:
1. armija 46.
Armijske g r u p e :
NOV Jugosiavije:
1. armijska g r u p a 221, 226.
njemaeke:
1. oklopna grupa ( P a n z e r a r m e e g r u p p e 1) 46, 47, 49, 50, 54.
65. via k o m a n d a za naroitu u p o t r e b u (Hohere K o m m a n d o 65
zum besondeseren Verwendung) 69, 71, 161, 162, 179, 180, 192,
194, 249.
armijska g r u p a Srbija" (Armeegruppe Serbien) 225.
B
B a n k a j a d r a n s k i h i podunavsikih zemalja 77.
Banovine:
Drinstka banovina 180.
Dunavska banovina 180
Moravska banovina 180

265
/

Bataljoni:
kolaboracionistiki:
6. bataljon Doje Manafta i(Deutsche Manschaft 6. Bataillon)
140, 183.
maarski:
151. motorizovani pionirski bataljon, Bgd. 91.
njemaki:
1. bataljon 202. tenkovskog puka 162.
2. bataljon 521. armijskog puka za vezu 92, 165, 166.
2. bataljon 30. tvravskog ininjerskog puka 91.
3. bataljon 433. pjeadijskog puka 166.
3. bataljon 2. policijskog dobrovolj akog puka Srbija" 189.
4. bataljon Puka za praenje transporta u Zemunu 77.
12. mostovni, graevinski bataljon (Brtickenbau bataillon 12) 91.
55. grenadirski bataljon (55. Grenadierbataillon) 200.
64. rezervni policijski bataljon (Esenslka policija) 85, 87, 152,
189, 245.
245. graevinski bataljon (Baubataillon 245) 91.
286. landesicen bataljon (286. Landesschiitzenbataillon) 55.
287. landesicen bataljon (287. Landesschutzenbataillon) 200.
288. landesicen bataljon i(288. Landesschutzenbataillon) 200.
322. policijski bataljon (322. Polizeibataillon) 189.
449. korpusni bataljon za vezu i(Korps-Nachrichtenbataillon 449)
156, 166.
562. landesicen bataljon (562. Landesschiitzenbataillon) 55, 87,
158, 200.
592. landesicen bataljon (592. Landesschutzenbataillon) 200.
666. pionirski motorizovani bataljon (Pionierbataillon mot. 666) 91.
683. bataljon vojne policije (683. Feldgendarmeriebataillon) 60.
853. landesicen bataljon (853. Landesschiitzenbataillon) 55.
920. landesicen bataljon (920. Landesschiitzenbataillon) 55, 87.
977. landesicen bataljon (977. Landesschiitzenbataillon) 200.
1202. grenadirski bataljon (Grenadierbataillon 1202) 200.
Padobranski bataljon Divizije Brandenburg" 211, 212.
konferencija ministara spoljnih poslova sila Osovine 68, 79.
Berza rada, Beograd 70.
Biblioteka grada Beograda 135.
Biblioteka Srpske akademije nauka 135.
Bolnice:
Dravnft bolnica, Beograd 127.
Gradska bolnica, Beograd 127.
njemake:
573. veterinarska vojna bolnica i(Armeepferdelazarett 573) 74, 90.
921. vojna bolnica (Kriegslazarett 921) 90.
922. vojna bolnica (Kriegslazarett 922) 90.
923. vojna bolnica (Kriegslazarett 923) 90.
266

Borbene grupe:
njemake:
Borbena grupa Berends" (Kampfgruppe Behrends") 224.
Borbena grupa Kilvajn" (Kampfgruppe Kuhhvein") 211.
20. grupa tajne vojne policije (Geheime Feldpolizei Gruppe 20),
Ror.rrr-.5r1 7>i

R^

14Q

Brigade:
njemake:
92. motorizovana brigada 226.
100. tenkovska brigada 162.
Brodarska uprava (Schiefsbeitstelle), Beograd 77.

Carinarnica (Kolabaracionistike vlade Srbije), Zemun 96.

Carinska granina straa (Zollgranzschutz) za Srbiju, Beograd 78.
Centar za nacionalsocijalistiko i ideoloko istraivanje NSDAP 74.
Vidi Operativni tab rajhslajtera Rozenberga
Centar za obuku Srpske dravne strae SDS, Beograd 181.
Centar za obuku Srpskog dobrovoljakog korpusa SDK, Beograd 183.
Centar za rukovoenje njemakim nacistikim organizacijama u inostranstvu (Volksdeutschemittelstelle Vo Mi) Berlin 18, 22, 25, 53.
Centralna uprava za generatore, Beograd 194.
Centralni odbor narodnooslobodilakog fonda (NOF-a) Jugoslavije 178.
Crvena armija 217, 219, 220, 221, 222, 224, 226.
Centrale:
Centrala za drvo 121.
Centrala za gvoe i metal 121.
Centrala za hemijske proizvode 121.
Centrala za tekstil 121.
Centrala za ogrev 116.
Centrala za regulisanje prometa stokom za klanje 121.
Centrala za regulisanje prometa itaricama, stonom hranom, mahunastim i uljanim proizvodima 121.
Centrala za stoku, meso, mleko i masnou 121.
Centrala za eer, melasu, pivo, piritus, kvasac, glicerin 121.
Centrala za tekstil 121.
Centrala za ugalj 121.
Centrala za vino, voe i ra'kiju 121.
C
Cete:
kolaboracionistike:
Beogradska oblasna eta SDS 182.
Oruniko krilo (andarmerijska eta) Nezavisne Drave Hrvatske, Zemun 97.
267

Stacionarna eta za vezu SDK 183.

Stabna eta oblasne komande SDS, Beograd 182.
Stabna eta SDK, Beograd 183.
Stabna eta SDS 181.
njema&ke:
1. eta 501. bataljona vojne policije 85, 151.
3. eta 18. vojnotehnikog bataljona 90.
9. eta 433. pjeadijskog puka 252.
24. transportna eta Nacionalsocijalistiokog motorizovanog korpusa (Transportstaffel NSKK 24) 77.
173. policijska eta za vezu 106, 189.
eta za vezu S" (Nachrichtenkompanie ,,S") 92.
Posebna eta 2. policijskog dobrovoljakog puika Srbija" 189.
Propagandna eta S" 251.
etni6ki odbor |(D. Mihailovia), Zemun 99.
etniki (ravnogorski) odbor, Beograd 222.

Demokratska Federativna Jugoslavija DFJ (Nova Jugoslavija) 206.

Diplomatska predstavnitva:
ehoslovaka ambasada 44, 47, 76.
Konzularno predstavnitvo Bugarske 78.
Konzularno predstavnitvo Danske 78.
Konzularno predstavnitvo Maarske 78.
Konzularno predstavnitvo Rumunije 78.
Konzularno predstavnitvo Svajcarsike 78.
Konzulat SAD 78.
Konzulat Treeg Rajha 233.
Konzulat Viijske francuSke vlade 78.
Norveki konzulat 78.
Njemako poslanstvo u Beogradu (Botschaft Belgrad) 26, 28, 30,
42, 44, 47, 76, 80, 233.
Njemako poslanstvo u Zagrebu (Deutsche Botschaft) 83.
Talijansko diplomatsko predstavnitvo 78.
Direkcija za ishranu beogradske optine DIRIS 8, 116, 117.
Direkcija jugoslovenskog renog brodarstva 44, 53.
Direkcija organizacije Tot za Jugoistok (Organisation Todt Direktion
Stidost) 123.
Direkcija pota 160.
Direkcija tajne vojne policije (Geheime Feldpolizei) Grupe armija F",
Beograd 214, 225.
Divizije:
NOV Jugoslavije:
1. proleterska divizija 226.
6. proleterska divizija 227.

268

 njemake:
1. brdska divizija (1. Gebiergsjagerdivision) 72, 226.
2. SS oklopna divizija Das Rajh" i(2. SS Panzerdivision Das
Reich") 46, 48.
4. brdska divizija (4. Gebiergsjagerdivision) 54.
5. b r d s k a divizija (5. Gebiergsjagerdivision) 177.
4. SS policijska divizija 218.
7. SS brdska lovaka dobrovoljaka divizija Princ Eugen" (7. S S
freiv/iligsten Gebiergsjagerdivision P. Eugen) 140, 188, 191,
194.
8. o'klopna divizija (8. Panzerdivision) 46, 47, 48, 54.
11. oklopna divizija 1(11. Panzerdivision) 47, 48, 49.
60. pjeadijska divizija (113. Infanteriedivision) 113.
113. pjeadijs'ka divizija (113. Infanteriedivision) 169.
117. lovaka divizija (117. Jagerdivision) 226.
118. lovaka divizija (118. Jagerdivision) 72.
164. pjeadijska divizija (164. Infanteriedivision) 158, 177.
183. pjeadijska divizija (183. Infanteriedivision) 55.
342. pjeadijsika divizija (342. Infanteriedivision) 162, 178.
704. pjeadijska (posadna) divizija (704. Infanteriedivision) 55,
90, 180.
714. pjeadijska (posada) divizija (714. Infanteriedivision) 90.
717. pjeadijska posadna divizija 1(717. Infanteriedivision) 190.
718. pjeadijska divizija (718. Infanteriedivision) 72.
800. divizija B r a n d e n b u r g " 211, 218.
Divizija Rodos" (Rhodos") 218.
Divizioni:
kolaboracionistiki:
Konjiki divizion Ruskog zatitnog korpusa 183.
njemae'ki:
222. protivtenkovski divizion 166.
Konjiki divizion njemake policije p o r e t k a iza Srbiju 106, 190.
Doje arbajtsdinst (Deutsche Arbeitsdienst) njemaka radna sluba 138.
Doje jugen (Deusche Jugend) omladinska organizacija 138.
Doje manaft (Deutsche Manschaft) nacistika vojna organizacija njemake narodnosti u Srbiji 32, 58, 138, 140.
Dravnii opunomoenik za totalno angaovanje za rat i(Reichsbevollmachtigter ftir den totalen Kriegeinsatz) 215.
E
Eskadrile:
103. vazduhoplovna (lovaka) eskadrila 39.
F
Fakulteti:
Filozofski fakultet u Beogradu 11.
Medicinski fakultet 131.

269

 Poljoprivredni fakultet 131.

Pravni fakultet 51, 131.
Tehniki fakultet u Beogradu 137, 155.
Filijale:
Filijala dravne Hipotekarne banke, Zemun 96.
Filijala Kreditnog zavoda, Zemun 96.
Filijala Srpske dravne banke, Zemun 96.
Filijala Ufa-film" u Beogradu 134.
Filmske novosti" (Wochenschau" Filmski nedjeljni pregled) 133, 134.
Flotile:
Flota Jugoslovenskog rijenog brodarstva 123.
i(Jugoslovenska) Rijena ratna flotila 46
Maarska dunavska rjena flotila 162.
Njemaka policijska flotila za zatitu voda Srbije (Wasserschutzpolizeiflottile Serbien) 72,
Sovjetska dunavska rjena flotila 226.
Folksdojerska centrala
vidi: Centar za ruikovoenje njemakim nacistikim organizacijama u inostranstvu.
G
Galerija Joce Vujia iz Sente 137.
Generalni guverman u Poljskoj 93.
Generalni opunomoenik (i Ministarstvo) za etvorogodinji plan (Generalbevollmachtigter fd. Vierjahresplan) 26, 70, 100, 119, 120, 198.
Generalni opunomoenik za angaovanje radne snage (Generalbevollmachtigter fiir Arbeiteinsatz) Treeg Rajha 120, 126.
Generalni opunomoenik za privredu Srbije (Generalbevollmachtigter fiir
Wirtschaft Serbien) 100, 120, 121, 122, 196.
Generalni opunomoenik za rudarstvo na Jugoistoku 194.
Gestapo
vidi: Tajna dravna policija Treeg Rajha.
Glavna uprava bezbjednosti Treeg Rajha (Reichssicherheitshauptamt
RSHA) 26, 27, 59, 75, 76, 91, 146, 148, 165, 167, 209, 210.
Glavni centar za otklanjanje kvarova Vermahta na TT vezama, Beograd 92.
Gradsko poglavarstvo Beograda
vidi i Optina grada Beograda 50, 155.
Graanska straa u Beogradu 49, 93, 94, 183, 244.
Graevinska direkcija (Oberabteilung) Organizacije Tot, Beograd 77.
Grupe Armija:
njemake:
Grupa armija E" i(Heeresgruppenkommando E") 38.
Grupa armija F" (Heeresoberkommando F") 50, 197, 198, 199,
207, 210, 212, 219, 220, 222, 223, 224, 225, 227.
sovjetske:
3. ukrajinski front Crvene armije 226
270

Grupe korpusa:
etnike:
Avalska grupa korpusa 99.
Beogradska grupa korpusa 220.
H
Hemijski zavod Vermahta, Beograd 74.
Higijenskobakterioloki zavod Vermahta, Beograd 74.

Industrijska zatita (Werkschutz) (folksdojerska i ruska) 98, 157, 158, 183.

Instituti:
Institut za istraivanja njemakih manjina u junoj i jugoistonoj
Evropi (Institut zur Erforschung des deutschen Volkstums im
Siiden und Sudosten) 28.
Institut za jugoistonu Evropu (Siidosteuropa Institut) iz Leipziga 28.
Institut za Jugoistok (Sudostinstitut) iz Minhena 28.
Institut za prouavanje istorije i kulture Jugoistoka (Institut zur
Erforschung der Geschichte und Kultur Sudostens) 28.
Institut za prouavanje privrede srednje i jugoistone Evrope
(Institut ftir Mittel und Siidosteueropeische Wirtschaftsforschung) 28.
Njemaki institut za izuavanja u inostranstvu (Deutsches Ausland Institut) iz Stutgarta 28.
Njemaki jugoistoni institut (Sudostdeutschen Institut) 28.
Kriminalistiko-tehniki institut RSHA, Berlin 209.
Intendantura Glavnog taba svih etnikih odreda (Koste Peanca) 183.
Intendantura Vojnoupravnog komandanta Srbije i(Wehrmachtintendant
beim Militarbefehlshaber Serbien) 73.
Ispostave:
Abvera u Zemunu (AST Zagreb Nebentele Zemun) 211.
Generalnog opunomoenika za angaovanje radne snage Treeg
Rajha (Generalbevollmachtigter fur Arbeiteinsatz Aussenstelle Belgrad) 126.
Generalnog opunomoenika Treeg Rajha za angaovanje radne
snage u Srbiji (Generalbevollmachtigter fiir Arbeiteinsatz
Aussenstelle Belgrad) 120, 126.
Glavne uprave za film dravnog rukovodstva NSDAP (Reichsleitung NSDAP Filmhauptamt, Aussenstelle Belgrad) Beograd 75.
Komande vojnih pota iz Graca (Feldpostkommandantur Graz
Aussenstelle Belgrad), Beograd 77.
Ministarstva inostranih poslova za jugoistonu Evropu 207.
Ministarstva spoljnih poslova (Bevollmachtigter des Auswartiges Amtes beim Militarbefehlshaber in Serbien) 76, 100.
; Njemake dravne kreditne banke (Reichskreditkasse), Beograd 77.
271

 Njemake policije i slube bezbjednosti (Sipo u SD Aussenstelle), Z e m u n 92.

Njemakog Crvenog krsta (Deutsches Roter Kreuz), Beograd 78.
Specijalna ispostava njemake v r h o v n e k o m a n d e za iskoritavanje arhivskih fondova vojnih i d r a v n i h organa Kraljevine J u goslavije 75.
Uprave nacistike partije za socijalno staranje (Beauftragter des
Volkswohlfahrts der NSDAP), Beograd 78.
U p r a v e za vojnu p r i v r e d u i naoruanje p r i tabu 12. armije (Wehrwirtschafts, u n d A u s r u g t u n g s Amt) 44.
Vojnopotanskog u r e d a 12. armije (Armeebriefstelle 560), Beog r a d 77.
V o j n o t r a n s p o r t n e delegacije Za Jugoistok iz Bea i(Aussenstelle der
Wehmachftransportleitung Siidost), Beograd 77.
Za vrbovanje r a d n i k a za njemaku privredu, Beograd (Generalbevollmachtigter fiir Arbeiteinsatz Werbestelle Belgrad) 126.
Zupske redarstvene oblasti u Z e m u n u 92, 98.
Isturena vazduhoplovna oblast (Feldluftgaukommando XXX) Beograd 199.
Istureni centar Gestapo-a u Belom Potoku, pod Avalom 98, 99.
Izbjegliki k a r a n t i n u Beogradu 127.
Izvrni odbor P r i v r e m e n e optinske u p r a v e Z e m u n 96.

J
J e v r e j s k a policija 96.
Jugoslovenska nacionalna s t r a n k a (JNS) 81, 156.
Jugoslovenska radikalna zajednica (JRZ) 30, 81, 156.
Jugoslovenski radniki savez (Jugoras") 60.
Jugoslovensko (i Srpsko) rjeno brodarstvo 122, 123.
J u p i t e r " , njemaka obavjetajno-diverzantska organizacija u
viji 27, 48.

Jugosla-

K
Kolaboracionistika vlada* Srbije 81, 125, 131, 137, 152, 156, 160, 161, 164,
171, 181, 183, 184, 193, 196, 198, 206, 225.
Kolarev narodni univerzitet, Beograd 129.
Komande:
2. oblasna policijska k o m a n d a (Polizeigebietskommandantur II),
Beograd 105, 189.
3. k o m a n d a eljeznikih organizacija za pogon (Feldeisenbahnbetriebfeamt 3) 77.
21. o k r u n a policijska k o m a n d a (Polizeikreisstelle P K S . 21),
Poarevac 189.
22. okruna policijslka k o m a n d a (Polizeikreisstelle P K S 22),
Valjevo 189.
* Takoe: Savjet komesara i Ministarski savjet.
272

 23. okruna policijska k o m a n d a (Polizeikreisstelle P K S 23), abac 189.

378. okruna vojnoupravna komanda i(Kreisskommandantur 378),
Poarevac 180.
378. mjesna komanda II varijante ( O r t k o m m a n d a n t u r 378/), P o arevac 180.
559. komanda armijske pozadinske prostorije 2. armije (Kommando des riickwartiger Armeegebiets 559 Koriick 559) 51, 52,
55, 78.
599. oblasna vojnoupravna k o m a n d a Beograda (Feldkommandant u r 599 Belgrad) ujedno K o m a n d a grada (Stadtkommandantur),
Beograda 30, 41, 51, 54, 55, 60, 80, 84, 85, 86, 87, 89, 91, 92, 94, 95,
104, 105, 116, 121, 134, 151, 152, 153, 158, 164, 166, 170, 180, 182,
194, 195, 196, 200, 217, 220, 243, 247, 252.
610. oblasna vojnoupravna k o m a n d a (Feldkommandantur 610.) u
Kraljevu 86.
611. oblasna vojnoupravna komanda ( F e l d k o m m a n d a n t u r 611)
privremeno u Z e m u n u 85.
666. okruna vojnoupravna k o m a n d a (Kreisskommandantur 666)
u Beogradu 86.
816. oblasna vojnoupravna k o m a n d a i(Feldkommandantur 816) iz
Uica, p r i v r e m e n o u Beogradu 86
834. okruna vojnoupravna k o m a n d a (Kreisskommandantur 834),
Beograd 86, 147, 180.
838. okruna vojnoupravna k o m a n d a (Kreisskommandantur 838),
Z e m u n 56, 86, 96.
897. okruna vojnoupravna k o m a n d a (Kreisskommandantur 897)
iz apca 86.
Komanda beogradskog okruga etnika Koste Peanca, Beograd 183.
Komsmda grada Beograda (Gorski tab br. 2) etnika D. Mihailovia 98, 220.
Komanda javne bezbednosti Odeljenja za dravnu zatitu (Ministarstva unutranjih poslova kolaboracionistike vlade Srbije) 181.
K o m a n d a Jugoistoka (Oberbefahlshaber in Wermachtsbefehlshaber Siidost) 75, 115, 117, 153, 154, 158, 161, 162, 165, 177, 179,
190, 197, 216, 218, 219.
Komanda kopnene vojske oruanih snaga (Oberkommando des
Heeres) Treeg Rajha 20, 21, 49, 55, 67, 68, 69, 70, 79, 85, 96, 162,
193, 198, 226, 235.
K o m a n d a mjesta i(Ortskommandantur) u Z e m u n u 96.
Komanda (nt) odbrane Beograda (Kampfkommandant Beograd)
218, 220, 222.
K o m a n d a (nt) tvrave Beograd" (Befehlshaber Feste Belgrad)
220, 226.
Komanda (nt) zarobljenikih logora u Srbiji (Kriegsgefangenenbezierk E"), Beograd 72, 78.
K o m a n d a njemake policije poretka (Ordnungspolizei) za Srbiju,
Beograd 190.
K o m a n d a policije i slube bezbjednosti za Srbiju 209.
Vidi i Operativna grupa policije i slube bezbjednosti za Srbiju.

273

K o m a n d a Srpske dravne strae i(SDS) 181, 182.

K o m a n d a SDS beogradskog okruga 182.
K o m a n d a SDS beogradskog okruga 182.
K o m a n d a Srpske d r a v n e strae UGB (Komanda SDS UGB) 95,
182, 220, 222.
K o m a n d a Srpske granine strae (SGS) 181.
K o m a n d a SS-a i policije za Srbiju (SS und Polizeifuhrer Serbien), Beograd 72, 89, 105, 113, 188, 199, 226.
K o m a n d a stacionarnih veza u Srbiji (Hoherer Nachrichtenfiihrer
in Serbien), Beograd 78.
K o m a n d a vazduhoplovstva (Oberkommando der Luftwaffe) T r e eg Rajha 37.
K o m a n d a 13. vojnog okruga (Wehrkreisskommando XIII) 68.
K o m a n d a 18. vojnog okruga (Wehrkreiss XVIII) u Salzburgu
51, 162.
K o m a n d a andarmerije, Beograd 42.
K o m a n d a eleznike bezbednosti SDS 181, 182.
Srpska dobrovoljaka komanda (Dimitrija Ljotia) 183.
Vojnoupravna k o m a n d a Jugoistoka (Militarverwaltungsbefehlshaber Sudost) 158, 194, 198, 207, 223.
Vojnoupravni k o m a n d a n t Srbije* VUKS (Militarverwaltungsbefehlshaber Serbien Befehlshaber Serbien) 52, 68, 69, 70, 72,
73, 78, 83, 84, 93, 96, 97, 100, 104, 113, 117, 132, 133, 136, 152, 153,
155, 157, 158, 159, 161, 162, 177, 180, 187, 192, 194, 198, 225.
Vrhovna komanda (i Glavni generaltab) vojske Kraljevine J u g o slavije 42, 50, 53, 80.
Vrhovna komanda jugoslovenske vojske u otadbini (etnika
D.M.) 221.
Vrhovna komanda oruanih snaga Treeg Rajha (Oberkommando
der W e h r m a c h t OKW) 21, 27, 38, 44, 47, 49, 51, 52, 66, 67, 68,
71, 73, 76, 79, 97, 100, 111, 154, 155, 161, 162, 177, 173, 179, 191, 195,
198, 207, 226, 248.
Komesarijat za izbjeglice Kolaboracionistike vlade Srbije 127.
Komisija za istraivanje odgovornosti stupanja, odnosno uvlaenja
Jugoslavije u rat 146.
Komesarijat njemake tajne vojne policije (GFP) pri VUK Srbije
vidi: 20. grupa tajne vojne policije, Beograd.
Komesar (ijat) Rajha za uvrenje njemake narodnosti (Reichsk o m m e s a r fiir die festigung des Deutschtums), Berlin 19, 105.
Komesar (ijat) za raseljavanje (Umsidlungkommisar) pri Vojnoupr a v n o m k o m a n d a n t u Srbije 127.
Komesar (ijat) Rajha za zatitu arhivske grae u okupiranim zemljama 137.

Komiteti:
komitet K P J 61, 148, 150.
Mesni komitet (MK) K P J , Beograd 150, 165, 169, 178, 190.
Mesni komitet (MK) K P J , Z e m u n 178.
Mesni komitet SKOJ-a, Beograd 165, 168, 169, 178.
* U invazionom periodu.
274

 Okruni komitet KPJ za Beograd 178, 190.

Pokrajinski komitet i(PK) KPJ za Srbiju 150, 168, 178.
Pokrajinski komitet (PK) SKOJ-a za Srbiju 168.
Pokrajinski komitet (PK) SKOJ-a za Vojvodinu 168.
Ratni mesni komitet KPJ za Beograd 61, 148.
Ratni mesni komitet SKOJ-a za Beograd 61.
Sreski komitet KPJ, Zemun 61.
Sreski komitet SKOJ-a, Zemun 61.
Komunistika partija Jugoslavije KPJ 43, 91, 95, 139, 145, 146, 148, 149,
150, 151, 153, 154, 167, 168, 190.
Korpusi:
bugarski:
1. korpus 178 179.
ikolaboracionistiki:
5. beogradski etniki korpus 220.
Avalski korpus Gorski tab 7699, 206, 220, 222.
Ruski zatitni korpus RZK 183.
Srpski dobrovoljaki korpus 106, 183, 195, 221, 222, 225, 226.
NOV Jugoslavije:
I. proleterski korpus 225, 226.
6. udarni 'korpus 214.
8. udarni korpus 214.
12. udarni korpus 226.
njemaki:
II. armijski oklopni korpus (11. Panzerarmeekorps) 54, 60.
18. armijsiki ikorpus (18. Geburgsarmeekorps) 71, 162, 163, 179.
21. brdski armijski korpus (21. Gebiergsarmeekorps) 198.
41. motorizovani armijski korpus (46. mot. Armeekorps) 46, 47.
42. armijski korpus (42. Armeekorps) 177, 179.
46. armijski motorizovani korpus i(46. mot. Armeekorps) 39, 46, 47.
Korpus nekenburger" (Schneokeburger) 225.
Korpus tetner" (Stetner") 225, 226.
Nacionalsocijalistiki motorizovani korpus (Nationalsozialistische
Kraftfahrkorps NSKK 77.
sovjetski:
4. gardijski mehanizovani korpus 222, 226.
L
Listovi:
Belgrader Nahrihten" (Belgrader Nachrichten" Beogradske
vijesti) 75.
Der Zieg" (Der Sieg" Pobjeda), list 2. armije 133.
Dom i svet" 132.
Donaucajtung" (Podunavsike novine Donauzeitung" Beograd
75.
Kolo", ilustrovani list, Beograd 133.
'Naa borba" list Ljotievog Zbora" 133.
275

Novo v r e m e " 124, 132, 146, 155, 169.

Obnova" 132, 152.
Optinske novine", Beograd 132.
Politika" 132.
Srpska ena" 133.
Srpski n a r o d " 133.
Srpski radnik", glasnik Srpske zajednice rada 133.
Srpsko selo" 133.
V r e m e " 132.
Zemlja i r a d " 133.

Logori:
njemaki koncentracioni:
Banjica" u Beogradu 89, 91, 95, 114, 116, 126, 131, 152, 172, 173,
182, 187, 190, 196. 200., 209, 210.
Jevrejski prolazni i(sabirni) logor u Beogradu 165.
Sajmite" u Z e m u n u 81, 112, 114, 116, 126, 167, 173, 184, 185, 187,
190, 208, 209, 212.
Srnederevska P a l a n k a
vidi: Zavod za p r i n u d n o vaspitanje omladine u Smederevskoj
Palanci.
Sremska Mitrovica" (u izgradnji) 167.
abac 165.
Zvezdara" 114. 126, 190, 209, 212.
njemaki zarobljeniki:
160. zarobljeniki matini logor (Kriegsgefangenen Stammlager
160), Beograd.
Do 19. maja prolazni (Durchgangslager) 53, 92, 93, 250.
202. prolazni (sabirni 2. armije) zarobljeniki logor (Kriegsgeffangenen Durchgangslager 202) u Zemunu, kasnije u Niu 93.
Pomoni zarobljeniki logor u Poarevcu 92.
Pcmoni zarobljenioki logor u Smederevu 92.
Pomoni zarobljeniki logor u apcu 93.
P r i v r e m e n i zarobljeniki logor u Z e m u n u 93.
M
Meunarodni Crveni krst (u enevi) 127.
Mesni narodnooslobodilaki odbor, Beograd 222.
Mjesna grupa K u l t u r b u n d a u Beogradu (DSKB Ortsgruppe Belgrad)
25, 29, 234.
Mjesna grupa K u l t u r b u n d a u Panevu (DSKB O r t s g r u p p e Pantschowa)
234.
Mjesna grupsi K u l t u r b u n d a , Zemun (DSKB Ortsgruppe Semlin) 234.
Mjesna grupa zagranine organizacije NSDAP, Beograd (Auslandsorganisation N S D A P Ortsgruppe Belgrad) 25.
Mjesno zapovjednitvo domobranstva NDH u Z e m u n u 96, 97.
Ministarstva:
Kolaboracionistike vlade NDH:
Vanjskih poslova 83.

276

Kolaboracionistike vlade Srbije:

Finansija 114, 115.
Poljoprivrede i ishrane 121.
Pota, telegrafa i telefona 51, 218.
P r i v r e d e 121.
Prosvete 130.
Saobraaja 51.
Socijalne politike i narodnog zdravlja 126.
Unutranjih poslova 180.
Kraljevine Jugoslavije:
Inostranih poslova 28, 137.
Unutranjih poslova 27, 40, 137.
Vojske i mornarice 42, 47, 81, 137.
Treeg Rajha:
Ministarstvo za etvorogodinji plan
vidi: Generalni opunomoenik etvorogodinjeg plana
Ministarstvo inostranih poslova Treeg Rajha i(Reichsaussenministerium A u s w a r t i g e Amt) 16, 20, 22, 32, 37, 44, 59, 76;
79, 80, 83, 97, 102, 125, 129, 161, 193, 194, 196.
Ministarstvo u n u t r a n j i h poslova (Reichsministerium des Innern)
Treeg Rajha 16, 19. 22, 61, 72, 102, 184.
Ostala:
Inostranih poslova SAD 209.
Inostranih poslova SSSR-a 209.
Inostranih poslova Velike Britanije 209.
Muzeji:
Etnografski muzej, Beograd 136.
Lovacki muzej u Topideru 136.
Muzej grada Beograda 135, 136.
Muzej Kneza Pavla, Beograd 136.
Preistorijska zbirka u Vini 136.
Vojni muzej 136.
N
Nacionalna sluba r a d a za obnovu Srbije 125, 188, 193.
Nacionalni komitet osloboenja Jugoslavije (NKOJ) 220, 222.
Nacionalsocijalistika njemaka partija r a d a (Nationalsozialistische deutsche Arbeitspartei NSDAP) 17, 19, 74, 85, 207.
Naelstvo* sreza Z e m u n 76.
Nadletvo njemakog ministarstva inostranih poslova (u Beu) za Srbiju,
C r n u Goru, Albaniju i G r k u 197.
N a r o d n a b a n k a Kraljevine Jugoslavije 122.
N a r o d n a biblioteka Srbije, Beograd 42, 135.
N a r o d n a radikalna s t r a n k a (NRS) 81.
N a r o d n i savez za Nemce u inostranstvu (Volksbund fiir das Deutschtum
im Ausland VDA)** 25.
*. Naelstva srezova beogradskog okruga na str. 180.
** U poetku nosio naziv Verein ffir das Deutschtum im Ausland.

277

Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije (NOVJ) 88, 195, 200, 207, 214,

216, 221, 224, 225, 226.
Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi Jugoslavije (NOV i
POJ) 98, 183, 205, 211, 214, 219, 220, 226.
Narodnooslobodilaki front Jugoslavije (NOFJ) 91.
Narodnooslobodilaki partizanski odredi Jugoslavije (NOPOJ) 159, 162,
169, 177, 179, 185, 200, 205, 209.
Narodnooslobdilaki pokret (NOPJ) Jugoslavije 6, 8, 68, 82, 91, 95, 98, 99,
103, 124, 154, 155, 156, 160, 161, 162, 166, 169, 170, 181, 185, 186, 190,
191, 206, 213, 216, 225.
Novinske agencije:
Avala" 132.
DNB (Deutsche Nachrichten Bureau) 132, 154, 155, 156, 157.
Rojter" 56.
R u d n i k " 132.
Transkontinentpress" 132.

Nj
Njemaka zajednica kola (Deutsche Schulgemeinschaft), Beograd 129.
Njemaki general u Zagrebu (Deutscher General in Agram)* 69.
Njemaki nauni institut 129.
Njemaki turistiki ured i(Deutsches Verkehrsburo) u Beogradu 26, 30, 34,
102, 119, 233, 234.
Njemako-vapski k u l t u r n i savez K u l t u r b u n d i(Deutscheswabische K u l t u r b u n d DSKB) u Jugoslaviji 17, 18, 19, 25, 26, 27, 30, 31, 48, 96,
233.

O
Obavjetajna i kontraobavjetajna sluba V e r m a h t a (Abwehr) 27, 48, 57,
75, 92, 150, 208, 210, 211, 245.
125. obavjetajna i kontraobavjetajna t r u p a ( A b w e h r t r u p p 125) V e r m a h t a
u Beogradu 211.
128. obavjetajna i kontraobavjetajna t r u p a ( A b w e h r t r u p p 128) V e r m a h t a
u Beogradu 211.
Obavjetajni p u n k t (Meldekopf) A b v e r t r u p a 125 (iz Beograda) u Skoplju 211.**
Obavjetajno-izviaki centar V e r m a h t a za Jugoslaviju (Frontleisstelle
Jugoslawien), Beograd 79.
Oblasni ravnogorski odbor, Beograd 222.
Odbor za jugoistonu Evropu Njema6ke akademije n a u k a (Sudostenausschuss der Akademie zur Wissenschaftlichen Erforschung u n d zur
Pflege der Deutschtums) iz Minhena 28.
Odjeljenje za d r a v n u zatitu Ministarstva u n u t r a n j i h poslova i(kolaboracionistike vlade Srbije) 181.
* Stvarna funkcija: vojnoupravni komandant u njemakoj okupacionoj
zoni tzv. NDH.
** Na istoj strani i obavjetajni punktovi AST-a, Beograd.

278

Odjeljenje za okupirane jugoistone oblasti u Ministarstvu Treeg Rajha

(Leiter der Zentralstelle im Reichsmiinisterium des I n n e r n fur die besetzter Siidostgebiete) 19.
Odredi:
Kolaboracionisti&ki:
Cetniki:
15. samostalni (D. Mihailovia) u J a n k o v c u 182.
Beogradski* (K. Peanca) 182.
Doje manafta:
Odred J u g " (Deutsche Manschaft H a u p t Abteilung Sud) 101,
140, 183.
Srpske dravne strae:
Beogradski 182.
Kasarnski 182.
Konjiki 182.
Motorizovani 182.
P r i v r e d n e policije U p r a v e grada Beograda 182.
P r i v r e d n e strae sreza Vraarskog 182.
P r i U p r a v i grada Beograda 182.
Rezervni 182.
Saobraajni 182.
kolski 182.
Uprave grada Beograda pri koncentracionom logoru Banjica 182.
Zeljeznikog komesarijata U G B 182,
Srpske granine strae:
Beogradski 182.
Narodnooslobodilaki partizanski:
Posavski N O P O 165, 214.
Njemaki:
111. obavjetajni i kontraobavjetajni odred ( A b w e h r k o m m a n d o
111) V e r m a h t a u Beogradu 211.
1052. specijalni odred policije i slube bezbjednosti (Sonderkomando der Sicherheitspolizei u n d Sicherheitsdienst 1052)
114, 209.
Odred za prikupljanje arhivalija Rozenberg (Einsatzstab Rosenberg) 58.
Operativni odred njemake policije i Slube bezbjednosti za Beograd (Einsatzkommando Sipo u n d SD Belgrad) 26, 87, 91, 92, 102,
105, 113, 126, 149, 150, 154, 251.
P r o p a g a n d n i odred Srbija (Propagandaabteilung S " Serbien)
74, 132, 133, 134, 135.
P r o p a g a n d n i odred njemake V r h o v n e k o m a n d e (OKW P r o p a gandaabteilung) 54, 74.
Specijalni odred Ministarstva inostranih poslova Treeg Rajha za
prikupljanje arhivalija Kinsberg" (Sonderkommando Kiinsberg") 54, 37.
* Ostali odredi K. Peanca, takoe na str. 182.
279

Specijalni odred policije i slube bezbjednosti pri koncentracionom

logoru Banjica (Sonderkommando Sipo u. SD beim K Z L Banjica) 92, 182, 190.
Specijalni odred policije i slube bezbjednosti pri koncentracionom
logoru Sajmite (Sonderkommando Sipo u. SD beim KZL Sajmite) 92, 190.
Specijalni odred policije i slube bezbjednosti pri koncentracionom
logoru Zvezdara (Sonderkommando Sipo u. SD beim K Z L Zvezdara) 190.
Vojske kraljevine Jugoslavije:
Banatski 46.
Odsjek za socijalno staranje i socijalne ustanove Optine grada Beograda 126.
Okruno rukovodstvo njemake narodne grupe za Srbiju (Deutsche Volksgruppe Kreissleitung Prinz Eugen") Beograd 90, 105, 115, 138.
Operativna grupa policije i slube bezbjednosti E " i(Einsatzgruppe Sicherheitspolizei u n d Sicherheitsdienst ,.E") Treeg Rajha za tzv. Nezavisnu Dravu H r v a t s k u 92.
Operativna grupa policije i slube bezbjednosti Treeg Rajha (Einsatzg r u p p e Sicherheitspolizei u n d Sicherheitsdienst) za Jugoslaviju 27,
53, 75, 91, 92, 167, 168.
Operativna grupa policije i slube bezbjednosti Treeg Rajha (Einsatzgruppe Sicherheitspolizei u n d Sicherheitsdienst) za Srbiju 100, 146,
149, 150, 152, 209. 249, 250.
Operativni tab straa (Eineatzstab Wache) njemake K o m a n d e grada Beograda 87.
Optina* grada Beograda 23, 41, 44, 49, 50, 83, 94, 115, 116, 126, 239.
Opunomoenik etvorogodinjeg plana za Jugoslaviju (Generalbevollmachtigter des Vierjahrplanes fiir Jugoslawien) 26, 119, 120, 198.
Opunomoenik Ministarstva inostranih poslova za Jugoistok (Sonderbeauftragter des Auswartigen Amtes fiir den Sudosten) 197.
Opunomoenik (Landesbeauftragte) nacistike sportske organizacije Snaga kroz radost" (Nationalsozialistische Gemeinschaft Kraft durch
F r e u d e " KdF) Beograd 77, 134.
Opunomostvo njemake dravne r a d n e slube i(Reichsarbeitsdienst
RAD), Beograd 77.
Opunomoenik njemakog Crvenog k r s t a za Srbiju (Deutsches Rotes
Kreuz DRK, Der Beauftragter in Serbien) 123.
Opunomoenik VI u p r a v e R S H A za Jugoslaviju (Reichssicherheitshauptamt, Auslandsnachrichtendienst RSHA Amt VI; Bevollmachtigter fiir Jugoslawien) Beograd 26.
Opunomoenik za uguenje ustanka n a Jugoistoku (Bevollmachtigtergeneral fiir bekampfung der Aufstands im Siidosten) 71, 166.
Opunomoenik za nacionalsocijalistiko vaspitanje (Beauftragter fiir die
Truppenbet'reung AO NSDAP), Beograd 77.
Opunomoenik za vojne knjiare Kopnene vojske (Beauftragter fiir
Heeresbiicherei), Belgrad 77.
Opunomoenik U p r a v e za vojnu p r i v r e d u i naoruanje OKW pri tabu 12.
armije 44.
* Ostale optine UGB vidi na str. 8283

280

Opunomoenik za zatitu i prikupljanje vojnih arhiva (Beauftragter fiir

Militararchivallien), Beograd 77.
Opunomostvo Njemakog fronta rada (Deutsche Arbeitsfront) Beograd 77.
Organizacija ruske emigraeije u Beogradu 98.
Organizacija Todt (Organisation Todt OT) 76, 123.
P
Partija Nijemaca u Jugoslaviji (Partei der Deutschen in Jugoslawien) 30.
Pasoko odjeljenje Jugoistok II (Pasirseheinabteilung Siidost II), Beograd
78.
Politbiro CK KPJ 151.
Pokrajinski odbor NO fonda za Srbiju 178.
Pokret obnove (Ermenerungsbewegung) 30.
Pozorita:
Acino veselo pozorite" 134.
Centrala za humor" 134.
Humoristiko" 134.
Kabare Palas" 134
Kabare Ruski car" 134.
Kraft durch Freude" u bioskopu Beograd" 134.
Narodno pozorite, Beograd 133.
Razbibriga" 134.
Srpsko umetniko pozorite 133.
Predsjednitvo gradske policije Smederevo 180.
Preduzea:
"
Albatros" 122.
Aluminijski kombinat u Lozovcu kod ibenika 122.
Arsenal u Kragujevcu 73, 123.
Borski rudnik 123, 125.
Brodogradilite na Beaniji 122.
Distributersko preduzee Avala-film" 134.
Dravna preduzea Herman Gering" (Reichswerke
Goring") 78, 122, 123.
Hispano Suisz" 122.
Ikarus" AD, Zemun 122.
Jasenica" AD, Smederevo 122.
Jugohrom" AD, Beograd 26.
Jugomontana" AD, Beograd 26, 119.
Jugotampa" 215.
Klanica Predovi" Zemun 121.
Krup AD 26.
Lufthanza" AD 30, 78, 79.
Mikron" 122.
Motorna industrija AD, Rakovica 122.
Nestor" 122.
Radio-Filips" 84.

Herman

281

Rogoarski" 122.
Rudnik Kostolac 125.
Sartid" AD iz Smedereva 122.
Signal" 122.
Soko", Beograd 121.
Teleoptik" 122.
Tesla film" 134.
Z m a j " 122.

Prihvatilite (domobransko) vojnih obveznika sa teritorije NDH u Zem u n u 96.

P r i v r e m e n a k o m a n d a mjesta Beograd (njemaka) 94.
P r o p a g a n d n i odsjek Jugoistok (Propaganda Abteilung Sudost) 199.
Pukovi:
njemaki:
2. dobrovoljaki policijski p u k Srbija" i(2. Freiwiligste Polizeiregiment Serbien") 106, 189.
2. puk Divizije B r a n d e n b u r g " (2. Regiment Division B r a n d e n burg") 226.
3. puk Divizije B r a n d e n b u r g " (3. Regiment Division B r a n d e n burg") 211.
4. puk Divizije B r a n d e n b u r g " (4. Regiment Division Brandenburg") 211.
5. SS policijski motorizovani p u k (SS Polizeiregiment 5. mot.)
106, 189.
8. eljezniki pionirski p u k za naroitu u p o t r e b u (Eisenbahnpionierregiment 8. zum besonderen Verwendung) 199.
30. p u k za vezu (30. Nachrichtenregiment) 199.
38. protivavionski motorizovani p u k (Flakregiment 30. mot.) 199.
125. pjeadijski puJk i(125 Infanterieregiment) 158, 177.
231. rezervni grenadirski p u k (Res. G r e n a d i e r r e g i m e n t 231) 199.
330. lovaki p u k (183, pjeadijske divizije) 330. (jagerregiment) 55.
521. p u k za vezu (Armee Nachrichtenregiment) 165, 199.
536. p u k za vezu (Armee Nachrichtenregiment) 53.
724. pjeadijski puk (704. posadne divizije) (724. Infanterieregiment) 55, 166.
734. pjeadijski p u k 704. divizije |(734. Infanterieregiment) 87, 88.
747. pjeadijski p u k divizije (747. Infanterieregiment) 166.
A l a r m n i puk Beograd" (Alarmregiment Belgrad") 219.
A u t o t r a n s p o r t n i p u k K-de Jugoistoka, Belgrad 199.
Grenadirski p u k Festung Belgrad" (Grenadierregiment Festung
Belgrad"); Vidi i A l a r m n i puk Beograd" 219.
Grenadirski puk Rodos" (Grenadierregiment Rhodos") 227.
Nastavni puk Divizije B r a n d e n b u r g " (Ausbildungsregiment Division Brandenburg") 211.
S S pjeadijski p u k Grossdeutschland" (SS Grenadierregiment
Grossdeutschland") 21, 47, 55, 60.
Straarski p u k i(Wachregiment), Beograd 55, 87, 88, 153, 165, 166.
Vazduhoplovni transportni p u k Jugoistok" (Lufttransportregiment Sudost") 199.
282

 Vojske Kraljevine Jugoslavije:

2. vazduhoplovni (lovaki) p u k 48.
6. vazduhoplovni (lovaki) p u k 39.
R
Radikalna s t r a n k a (RS) 267.
Radio stanice:
K r a t k o t a l a s n a Z e m u n 75, 133.
London 245, 246.
Moskva 245, 246.
Radio Visla" (njemaka na ruskom) 171.
Srednjotalasna Beograd 74, 75, 133, 151, 225, 246.
Vojna Lili Marlen" Beograd (Sender Lili M a r l e n " Belgrad) 75.
Ravnogorski etniki pokret 213.
Ribentropovo nadletvo (Dienststelle Ribentrop), Berlin 28.
Rukovodstvo njemake n a r o d n e g r u p e za grad Beograd i(Deutsche Volksgruppe Abschnitsleitung Belgrad Stadt) 138.
Rukovostvo njemake n a r o d n e grupe za istoni Srem (Deutsche Volksg r u p p e Kreissleitung Ostsvrmien) Z e m u n 20, 140.
Rukovodstvo njemake n a r o d n e g r u p e za unutranjost Srbije (Deutsche
Volksgruppe Abschnitsleitung Serbien) 138.
Rukovodstvo ogranka Nacistike partije (NSDAP) za Jugoslaviju 102.
S
Savez komunistike omladine Jugoslavije (SKOJ) 61, 91, 148, 151, 167, 168,
190.
Savez srpskih novinara.
vidi: Udruenje jugoslovenskih novinara.
Sekcija (etnikog) Centralnog nacionalnog komiteta za teritoriju Beograda, Z e m u n a i P a n e v a 98, 222.
Skladita:
njemaka:
Armijsko intendantsko skladite, Beograd 90.
Armijsko ininjerijsko-tehniko skladite Beograd 90.
Armijsko odjeno skladite (Heeresbekleidungslager) Beograd 90.
Armijsko skladiste pogonskog materijala i(el u Rakovici), Beograd 74, 90, 128.
Artiljerijsko-tehniko skladite (Munitionslager) Rakovica u Beog r a d u 90.
Skladite zaplijenjenog naoruanja i municije, Kalemegdan 74.
Sluba bezbjednosti (Sicherheitsdienst SD) Treeg Rajha 26, 28, 208.
Snabdjevaki centar KoV (Heeresverpflegungstelle) u Beogradu 74.
Specijalna policija* U p r a v e grada Beograda 92, 94, 95, 105, 114, 149, 150,
154, 164, 189, 190.
* Struktura na str. 95.

283

Specijalni opunomoenik Ministarstva inostranih poslova za Jugoistok

(Sonderbevollmachtigter des A u s w a r t i g e n A m t e s fur den Siidosten)
199.
Specijalni opunomoeenik Treeg Rajha za naftu u Jugoistonoj Evropi 197.
Specijalni opunomoenik Uprave za socijalno staranje (Sonderbeauft r a g t e r des Volkswohlfahrtamts) N S D A P 53, 138.
Spoljno-politiki u r e d Nacistike partije (Aussenpolitischen Amt der
NSDAP) 28.
Sreski carinski komesarijat (Bezirkszoll komisar) Beograd 78.
Sreski carinski komesarijat (Bezirkszoll komisar) Z e m u n 78.
Srpska dravna straa SDS 105, 181, 189, 190, 200, 220, 221, 222.
Srpska granina straa SGS 181.
Srpska kancelarija" (Serbische Kanzlei") kolaboracionistike vlade M.
Nedia u Beu i Kicbihelu 226.
Srpska poljska straa 182.
Srpska zajednica r a d a 126, 127, 133.
Srpski gestapo"
vidi: Antikomunistiki odsjek Specijalne policije UGB
Stacionarni centar veze ( F e l d n a c h r i c h t e n k o m m a n d a n t u r 32) Beograd
92, 159.
Stacionirani radiocentar Vermahta u Beogradu 78.
Stanica V e r m a h t a za izdavanje hrane, Beograd 90.
Stanica V e r m a h t a za prikupljanje ranjenika, Beograd 90.
Straarski odsjeci (Wachreviere ) IVIII K o m a n d e grada Beograda 83.
Strelite u Jajincima 114, 172.
Sudovi:
ameriki:
Peti americki vojni sud u Nirnbergu 50, 72, 153, 162.
XI ameriki voini sud 161.
FNRJ:
Vojni sud za grad Beograd 27, 113.
kolaboracionistiki:
Apelacioni sud, Beograd 114.
Kasacioni sud, Beograd 114.
Okruni sud, Beograd 85, 114.
P r e k i sud za grad Beograd 114, 184.
Sreski (Kotarski) sud (kolaboracionistike vlade NDH) 114.
Sreski sud Z e m u n i(kolaboracionistike vlade Srbije) 114.
meunarodni:
Meunarodni vojni sud i(Internationaler Millitargerichtshof) u
N i r n b e r g u 42, 72.
njemaki:
Ratni sud (Kriegsgericht) 599. oblasne vojnoupravne k o m a n d e
Beograd 85.
Vrhovni sud (sudija) (Gerichtsherr) za Srbiju 198.

S
kole:
P r v a enska gimnazija, Beograd 216.
Druga m u k a gimnazija. Beograd 128.
284

 etvrta muka gimnazija, Beograd 128.

Cetvrta enska gimnazija, Beograd 128.
esta muka gimnazija, Beograd 128.
Osma muka gimnazija, Beograd 128.
Deveta m u k a gimnazija, Beograd 128.
Muka uiteljska kola, Beograd 128.
Muzika a'kademija, Beograd 129.
P a t r o l n a p r i p r e m n a kola oblasne k o m a n d e SDS, Beograd 182.
Pilotska kola za slijepo letenje (njemaka), Beograd 91.
Srednja muzika kola, Beograd 129.
Skola SGS (granina) 313.
Stabovi:
2. artiljerijsko-tehniki tab za prikupljanje trofejnog materijala 90.
5. vii artiljerijsko-tehniki tab (Oberfeldzeugstab 5) 73.
5. vii tab vojnotehnikog snabdijevanja 90.
85. vojnoprivredni tab (Wehrwirtschaftsstab 85) 211.
vidi: Operativni tab Divizije B r a n d e n b u r g " Kraljevo.
Civilni tab i(etnika D. Mihailovia) u Beogradu 98.
Glavni tab N O P odreda Jugoslavije (GS NOPOJ) 151.
Glavni tab svih etnikih o d r e d a (Koste Peanca), Beograd 183.
Gorski tab svih etnikih odreda (Koste Peanca) 147, 148, 182.
Operativni tab* Divizije B r a n d e n b u r g " 211.
Operativni tab* Divizije Brandeberga br. 10 (Einsatzstab RR
Nr. 10) 74, 105, 136, 137.
Pionirski tab za rukovoenje g r a e v m s k i m radovima, Beograd 90.
P r i v r e d n i tab za Srbiju (Wirtschaftsstab Serbien).
vidi: Generalni opunomoenik za p r i v r e d u Srbije.
R a d n i - t a b za izradu vojnih topografskih k a r a t a i za premjer,
Beograd, 78.
tab frontovske grupe graevinske operative Jugoistoka (Einsatzstab Fronteinsatzgruppe Sudost), Boegrad 76.
tab specijalnog opunomoenika nacistikog Ureda za socijalno
staranje i(Nationalsozialistische Vokswohlfahrt NSV) 60.
t a b za vezu naelnika pozadine K o m a n d e vazduhoplovstva T r e eg Rajha (Verbiindungsstab des Generalluftzeugmeisters), Zem u n 120, 122.
tab za vezu pri Ruskom zatitnom korpusu (Verbiindungsstab
beim RSK) 183.
tab za vezu pri tabu SDK (Verbiindungsstab beim SFK) 183.
Stab za prikupljanje hrane, Beograd 90.
tab za snabdjevanje auto-gumama, Beograd 90.
tab za vezu OS (Wehrmachtsverbundungsstab Beograd)
vidi: Teritorijalni centar njemake vojne obavjetajne i k o n t r a obavjetajne slube Abver-a (Abwehrstelle Beograd).
S t a b za vezu U p r a v e za p r i v r e d u i naoruanje p r i 12. armiji
(Wehrwirtschafts und Austriistungsamt Verbiindungsstab
Belgrad) 53.
* Do juna 1944. maskiran nazivom 85. vojnoprivredni tab (Wehrwirtsschaftsstab 85,) Kral.ievo.
285

 U p r a v n i tab Vojnoupravnog k o m a n d a n t a Jugoistoka 131, 136, 199.

U p r a v n i tab Vojnoupravnog k o m a n d a n t a sjeverne Francuske i
Belgije 72.
U p r a v n i tab i(Verwaltungsstab)* Vojnoupravog k o m a n d a n t a S r bije 21, 72, 73, 94, 114, 120, 121, 127, 131, 153, 164, 166, 169, 171,
194, 245, 248, 249.
Vozduhoplovno-tehniki tab i(Luftwaffe), Beograd 90.
Vojnoprivredni tab Jugoistok (Wehrwirtschaftsstab Sudost) 73,
120, 121, 198, 199.
Vojnoprivredni tab (za Grku), Solun (Wehrwirtschaftsstab Saloniki) 73.
Vojnoprivredni tab za Jugoslaviju (Wehrwirtschaftsstab Siidost)
73, 121.
Vojnoprivredni tab (za Makedoniju i j u n u Srbiju), Sofija (Wehrwirtschaftsstab Sofia) 73.
Vojnoprivredni tab Srbije i(Wehrwirtschaftsstab Serbien) 57, 70,
73, 98, 121, 157, 158,
Vojnoprivredni tab (za H r v a t s k u i Bosnu, odnosno NDH), Zagreb
(Wehrwirtschaftsstab Agram) 73.
Vrhovni tab (i Vrhovni komandant) Narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije V N O P O J 132, 178, 214.
Svapskonjemaki k u l t u m i savez u Jugoslaviji (Deutschswabische K u l t u r b u n d " in Jugoslawien) 60, 234.

T
Tajna dravna (politika) policija Treeg Rajha Gestapo (Geheime
Staatspolizei, IV otsjek Slube bezbjednosti Sicherheitspolizei) 26,
59, 76, 91, 92, 95, 98, 100, 102, 105, 106, 113, 126, 137, 146, 148, 150,
151, 170, 2.11.
Tajna vojna policija (Geheime Feldpolizei GFP) 59, 71, 150, 211.
Tehnika direkcija Optine g r a d a Beograda 39, 41, 115.
Teritorijalni centar (ispostava) Abvera (Abwehrstelle), Zagreb 56, 211.
Teritorijalni centar (ispostava) vojne obavjetajne i kontraobavjetajne
slube (Abwehrstelle Ast), Beograd** 53, 75, 122, 137, 210, 211.
T r a n s p o r t n a k o m a n d a n t u r a , Beograd ( T r a n s p o r t k o m m a n d a n t u r Belgrad)
77.
T r a n s p o r t n a k o m a n d a za Jugoistok (General d e r Transportswesens Siidost), Beograd 77.
U
U d a r n e g r u p e ' ( K " , S", D") Mjesnog komiteta K P J za Beograd (1944)
226.
Udruenje jugoslovenskih (srpskih) novinara (i njemaki komesar U d r u enja), Beograd (kasnije Savez srpskih novinara) 132.
* Struktura na str. 72 i 73.
** U invazionom periodu maskiran nazivom Stab za vezu oruanih snaga
(Wehrmachtsverbindungsstab).
286

Ujedinjena studentska omladina Jugoslavije 130.

Umjetnika akademija, Beograd 129.
Univerzitet u Beogradu 24, 123, 127, 128, 130, 135, 193, 196.
Uprava grada Beograda* 6, 8, 18, 20, 23, 24, 27, 30, 40, 41, 61, 68, 71 80,
82, 84, 89, 91, 92, 94, 95, 96, 99, 101, 104, 114, 125, 126, 151, 171, 180,
182, 187, 189, 196, 211, 213, 217, 219, 220, 233, 234.
U p r a v a vojne obavjetajne i kontraobavjetajne slube (Auslandsnachrichten u n d A b w e h r a m t Abwer) 27, 57, 75, 92, 150, 210.
Uprava vojnih stanova (Heeresunterkunftsverwaltung), Beograd 77.
U p r a v a za socijalno staranje (Volkswohlfahrtsamt) N S D A P 53, 138, 139.
U p r a v a za vojnu p r i v r e d u i naoruanje !(Wehrwirtschaf ts u n d Riistungsamt) njemake Vrhovne k o m a n d e 46, 118.
U p r a v n a grupa (Verwaltungsgruppe) Vojnoupravne komande Srbije 72,
73, 85.
U p r a v n i odbor Jugoslovenskih udruenih b a n a k a 26, 119.
U r e d za prostorno ureenje Treeg Rajha (Raumordnungsamt) 18.
Ustaki logor u Z e m u n u 97.
V
Vazduhoplovna (avio) baza Z e m u n (Fliegerhorst Semlin) 91.
Velika upa (i upan) Vuka, organ kolaboracionistike vlade NDH za
Srem 97.
V e r m a h t (Wehrmacht oruane snage Treeg Rajha), 8, 26, 49, 67, 70,
102, 118, 178.
Vod vojne policije (Feldgendarmerietrupp mot) Vojnoupravne k o m a n de Srbije 85.
Vod vojne pblicije (Feldgendarmerietrupp) 599. oblasne vojnoupravne
komande Beograd 86.
Vod vojne policije okrune vojnoupravne k o m a n d e Z e m u n i(868. Feldgendarmerietrupp) 86.
Vojna (vojnoobavjetajna) u p r a v a (Militaramt) R S H A 210.
Vojni zatvor (Wehrmachtsarestanstalt) Vojnoupravne k o m a n d e Srbije 85.
Vojnoistrani zatvor Vojnoupravne k o m a n d e Srbije 72.
Vojnoprivredna misija Treeg Rajha (Wehrwirtschaftkomision) u R u m u niji 46.
Vojnoupravni -komesar (ijat) grada Zemuna (Militarverwaltungkomissar,
Semlin) 97.
Vozni parkovi i t r a n s p o r t n e kolone:

103. sanitetski p a r k u Z e m u n u 74, 90.

333. kolona motornih vozila (Kraftfahrzeugkolone 333) 73.
363. t r a n s p o r t n a kolona 90.
533. t r a n s p o r t n a kolona 90.
533. vozni p a r k kopnene vojske ifHeeres Kraftfahrpark 533) 74, 90.
691. veterinarski p a r k (Armee-Veterinarpark 691), Beograd 90.

* Struktura na str. 95.

287

z
Zagranina organizacija Nacistike Partije (Auslandsorganisation der
Nationalsozialistischearbeitspartei AO der NSDAP) 25, 119.
Zatvor Gestapoa (u uinoj ulici), Beograd 91.
Zavod za izradu vojne opreme i odjee, Beograd 129.
Zavod za prinudno vaspitanje omladine u Smederevskoj Palanci 128, 129.
Zbor" Dirnitrija Ljotia 60, 81, 106, 132, 156, 157, 183.
Zemaljska grupa zagranine organizacije NSDAP za Jugoslaviju (Landsgruppe Jugoslawien AO (NSDAP) 25.

288

SADRAJ
PREDGOVOR

Prvi dio
I
BEOGRAD PRED AGRESIJU
1. gl. Beograd u planovima Treeg Rajha
2. gl. Poloaj i veliina Beograda u vrijeme njemake agresije aprila
1941. godine . . .
3. gl. Njemake ustanove i organizacije u Beogradu do 6. aprila 1941.
godine
4. gl. Njemaka nacionalna manjina u Beogradu (i Zemunu)

13
15
23
25
29

Drugi dio
BEOGRAD U PERIODU INVAZIJE
5.
6.
7.
8.
9.

gl.
gl.
gl.
gl.
gl.

35

Zlocinako bombardovanje otvorenog grada

Ulazak njemakih trupa u Beograd i Zemun
Beograd pod upravom invazionih trupa
Beograd kao posebna oblast osiguranja"
Stanje u Beogradu neposredno po okupaciji

37
46
48
54
55

Trei dio
A P A R A T OKUPACIONE U P R A V E U B E O G R A D U

65

A) Centralne okupacione komande i ustanove stacionirane u Beogradu . .

10. gl. Stab vojnoupravnog komandanta Srbije
11. gl. Kolaboracionistika ,.vlada" Srbije
B) Lokalna okupaciona uprava u Beogradu (i Zemunu)
12. gl. Njemaka vojnoupravna komanda za teritoriju Uprave grada
Beograda
13. gl. Ostale okupacione ustanove na teritoriji Uprave grada Beograda
14. gl. Kolaboracionistioka uprava u Beogradu i Zemunu

69
70
79
82

15. gl. Karakter

99

okupacionog

apaTata

84
90
93

Cetvrti dio
OPSTI USLOVI OPSTANKA, 2IVOTA I RADA U OKUPIRANOM BEOGRADU
16. gl. Uslovi opstanka i fizike egzistencije stanovnitva
17. gl. Stanovanje, ishrana i stanje komunalnih usluga
18. gl. Privreda i zapoljavanje
19. gl. Socijalne i zdravstvene prilike
20. gl. Stanje kolstva pod okupacijom
21. gl. Kulturne prilike i stanje kulturnih ustanova
22. gl. Povlaten poloaj folksdojera i saradnika okupatora

110
111
114
119
126
128
132
138

289

Peti dio
IZMJENE POD UTICAJEM USTANKA
23.
24.
25.
26.
27.

gl.
gl.
gl.
gl.
gl.

Njemake ocjene stanja pred ustanak

Neuspjeh masovne racije na komuniste
Poetna taktika savladavanja ustanka
Suspenzija okupacione uprave
Period najmasovnijih zloina u Beogradu

143
145
148
150
158
163

Sesti dio
EVOLUCIJA OKUPACIONE UPRAVE U TOKU 1942. I 1943. GODINE . . .
28.
29.
30.
31.

gl.
gl.
gl.
gl.

Reorganizacij a komandovanja i uprave krajem 1941. godine . .

Zavoenje njemake policijske uprave
Suprotnosti u okupacionom aparatu
Ukidanje Upravnog taba i tendencije ireg oslanjanja na Nediev
aparat
32. gl. Reorganizacija okupacione uprave u drugoj polovini 1943. godine

175
179
133
192
194
197

Sedmi dio
SLOM NJEMAKE OKUPACIONE UPRAVE U BEOGRADU (1944. godine)
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.

gl.
gl.
gl.
gl.
gl.
gl.
gl.

Uklanjanje tragova zloina

Rasformiranje Abvera
Savezniko bombardovanje Beograda
Odjeci Staufenbergovog atentata
Pribliavanje fronta Beogradu
Planovi o preuzimanju vlasti u Beogradu od strane etnika D. M.
Likvidacija okupacione uprave i osloboenje Beograda . . . .

203
207
210
212
213
216
220
222

Osmi dio
PRILOZI
Br. 1 Izvjetaj Uprave grada Beograda o podrivakoj djelatnosti Kulturbunda" na njenom podruju od 10. marta 1941. godine . . .
Br. 2 Prvi proglasi njemakih okupacionih vlasti u Beogradu aprila 1941.
godine
Br. 3 Izvjetaj njemakog vojnog ataea o iskustvima u vazdunom napadu na Beograd od 16. aprila 1941. godine
Br. 4 Tri izvjetaja okupacionih organa o stanju i raspoloenju u Beogradu u ljeto 1941. godine
Br. 5 Nareenja o odmazdama i zatvaranju talaca u Beogradu 1941.
godine
Br. 6 Dva izvjetaja o masovnim strijeljanjima Beograana u selu J a buka, oktobra 1941. godine
IZVORI I LITERATURA
SKRAENICE
REGISTAR LICNIH IMENA
REGISTAR KOMANDI, STABOVA, JEDINICA I USTANOVA
<

290

231
233
235
241
243
248
250
253
257
259
265

Izdava
ISTORIJSKI ARHIV BEOGRADA
Odgovorni urednik
Dr RADOMIR BOGDANOVlC
Recenzenti
.Prof. dr JOVAN MARJANOVlC
Prof. dr ORDE KNEZEVlC
Lektori
MUHAMED BEGlC
VELJKO KUPRESANIN
Korektori
MIRNA KOVACEVIC
BRANKA RAKOEVIC
Tehniki

urednik

VOJISLAV JANKOVIC
Registar
ISTORIJSKI ARHIV BEOGRADA
Tira: 1.500
tampa GRO KULTURA" OOUR SLOBODAN JOVlC
Beograd, Stojana Protia 52.