Review Essay

Igor Antonissen (UGent - 2e Licentie Geschiedenis)

RUMOUR, NEWS AND POPULAR POLITICAL OPINION IN
ELIZABETHAN AND EARLY STUART ENGLAND 1
by ADAM FOX
Circulatie van nieuws en de impact op de politieke opinievorming heeft recent de aandacht van
historici gewekt. Met zijn artikel over nieuwsverspreiding in het late 16de-eeuwse en begin 17de-eeuwse
Engeland sluit Adam Fox zich aan bij het debat dat Jrgen Habermas Strukturwandel der ffentlichkeit
(1962) binnen de Angelsaksische geschiedschrijving op gang bracht. Deze theorie stelt dat er van een zgn.
publieke opinievorming pas sprake is vanaf de late 17de- en begin 18de- eeuw. Hoewel wordt
aangenomen dat de hoeveelheid nieuwspublicaties en geschriften over politieke en aanverwante themas
stelselmatig toeneemt gedurende de late 16de- en begin 17de-eeuw, vertonen vele studies volgens Fox een
gebrek aan inzichten in de verspreiding van nieuws onder de brede lagen van de bevolking. Studies over
nieuws en publieke opinievorming hebben zich in grote mate enkel toegelegd op zij die toegang hadden
tot het nieuws of anders gezegd zij die de politieke natie belichaamden: politieke mandatarissen,
graven, schepenen, baljuws, enz. Bijgevolg werd de publieke opinievorming van het gewone volk meestal
als irrelevant gezien, niet in het minst door een gebrek aan relevante bronnen. Toch meent Fox dat het
binnen de historische discipline misplaatst is de meningvorming van de grote massa te negeren, alsook de
communicatienetwerken die hen op de hoogte hielden.
De gewone man en vrouw was dus volgens Fox in de eeuwen vr 1750 wel degelijk op de hoogte van
de gebeurtenissen die zich elders in het land, de regio of de stad voltrokken. De belangrijkste schakel
hierbij vormt volgens hem het persoonlijk contact: de orale overlevering van nieuws tijdens het dagelijkse
gesprek tussen twee of meerdere personen. Dat de orale overlevering door sommige historici verguisd
tot een onbetrouwbare bron van informatie wel degelijk een krachtig nieuwsmedium is, blijkt volgens
Fox uit de talrijke traktaten die de Engelse overheid opstelde om de verspreiding van valse en
schandelijke politieke geruchten (die het gezag konden ondermijnen!) te beperken 2 . Via de verschillende
overtredingen van dit traktaat, die werden neergetekend in gerechtelijke vonnissen, gaat Fox bijgevolg na
(1) welk nieuws er werd verspreid, (2) op welke wijze dit gebeurde, (3) door wie en (4) op welke plaatsen
men op de hoogte kon blijven van politieke en andere gebeurtenissen. Daarnaast tracht hij na te gaan in
welke mate de massa op basis van deze informatie in staat was een eigen publieke opinie te vormen.
Uit de studie van de gerechtelijke vonnissen concludeert Adam Fox dat er voornamelijk over politieke
gebeurtenissen en de politieke toestand waarin de natie, een specifieke regio of een stad zich bevond, werd
verhaald. Huwelijken binnen de vorstelijke entourage, de dood van een koning(in) of een hoge diplomaat,
de afkondiging van een traktaat, enz. zijn voorbeelden hiervan. Daarnaast waren ook nieuwtjes en
allerhande roddels sterk in trek. Zeker in kleine sociale gemeenschappen was men graag op de hoogte van
elkaars priv-leven en eventueel seksueel misdragen en/of tekortkomingen. Op die manier waren roddels
1
2

A. Fox, Rumour, news and popular political opinion, in: The Historical Journal, 40, 3 (1997), pp. 597-620
Fox verwijst o.a. naar de law of treason uit 1352 en de opeenvolgende aanpassingen van de wet in de 16de eeuw.

Review Essay - Rumour, news and popular political opinion

volgens Fox dan ook een ultieme bron van informatie voor Kerkoversten. Vreemd genoeg waren
religieuze aangelegenheden minder aan de orde, dit in tegenstelling tot oorlogsberichtgeving die van
uitermate groot belang was voor rondtrekkende handelaars en reizigers.
Zoals gezegd werd het merendeel van de berichtgeving op mondelinge wijze gecommuniceerd. Naast
de klassiek verspreide verhalen en nieuwsfeiten via het persoonlijke contact, wordt in het artikel van Fox
kort aandacht geschonken aan de ballades, liederen en verzen die allerhande cultureel georinteerde
verenigingen (vnl. rederijkerskamers) en personen (bv. rondtrekkende zangers en entertainers) hanteerden
in het via kritiek politiek opvoeden van het gewone volk. Brieven, die aanvankelijk enkel door leden van
de hogere klassen werden geschreven, konden echter ook in het openbaar worden voorgelezen, zeker
wanneer de inhoud van algemeen belang was. Uit deze werkwijze groeide bijgevolg het gebruik van het
pamflet, een aanvankelijk door de overheid uitgevaardigde vorm van berichtgeving aangaande wetgeving,
die later (vanaf ca. 1610) ook door allerhande private instellingen zou worden gehanteerd. Kranten en
tijdschriften zouden nadien (respectievelijk ca. 1610 en 1660) instaan voor een publieke verspreiding van
nieuwsgebeurtenissen. Vreemd genoeg schenkt Fox in zijn artikel geen aandacht aan de verspreiding van
het boek vanaf het midden van de 15de eeuw. Hoewel minder toegankelijk voor de grote massa (o.a. door
de grote ongeletterdheid), zal dit medium mits openbare voorlezing ongetwijfeld hebben bijgedragen
tot de creatie van een publieke opinie.
Handelaars en verkopers die van stad tot stad trokken, stonden volgens Fox in voor de aanleg en het in
stand houden van de communicatienetwerken. Daarnaast waren ook diplomaten, politici, gezanten,
dienstboden (gezonden door een overste), koeriers en schippers (bv. bargeschippers in de 16de eeuw)
belast met de verspreiding van nieuws, roddels en verhalen 3 . Allemaal brachten ze nieuws over die ze van
iemand anders hadden gehoord. Het centrum van de nieuwsverspreiding vormde meestal een specifieke
plaats in de hoofdstad: het beursgebouw, het parlement of een ander commercieel of politiek centrum 4 ;
beiden vormden ze d plaats bij uitstek van waaruit zowel binnen- als buitenlands nieuws werd verspreid
naar herbergen, tavernes en allerhande plaatsen waar kon worden overnacht. Daarnaast waren volgens
Fox ook het kerkgebouw en de marktplaats publieke ruimtes waar men op de hoogte werd gehouden van
wat er in het land, de regio of de stad gebeurde. Tot slot vestigt hij ook de aandacht op de rol die de
herberg speelde in de verspreiding van overheidstraktaten, pamfletten en post.
Volgens Adam Fox lijkt het duidelijk dat de bevolking van de lagere sociale klassen wel degelijk op de
hoogte werd gehouden van wat er zowel binnen als buiten de eigen leefomgeving gebeurde. Wat
Habermas omschrijft als infrastructuur van de publieke ruimte, is volgens Fox reeds vr 1750 aanwezig.
Hoewel hoofdzakelijk mondeling overgeleverd, bood de nieuwsberichtgeving dan ook voldoende
middelen om een publieke opinie te vormen. Niettemin kon wat verteld werd, in beperkte mate getoetst
worden op de waarheid (enkel meerdere gelijkaardige berichtgevingen konden een aanduiding daartoe
vormen). Fox stelt dan ook dat dit in vele gevallen leidde tot speculatie en onzekerheden onder de
bevolking. Daarnaast, zo stelt hij, moeten we de creatie van de publieke opinie met de nodige
zorgvuldigheid bestuderen. Vooroordelen en een grotere aandacht voor het mysterieuze en het
onwaarschijnlijke dan het gewone, alledaagse en typische, zijn nu eenmaal sterk verbonden met de late
16de-eeuwse en begin 17de-eeuwse opinievorming. Het is dan ook de taak van de historicus om de

3
4

Fox wijdt in zijn artikel kort uit over de zgn. waterdragers die nieuws verspreiden langs de Thames in Londen.
Voor het 16de- en 17de-eeuwse Engeland was dit de buurt rond Westminster Hall in Londen.

Review Essay - Rumour, news and popular political opinion

opinies, gedachten en visies van de massa te koppelen aan dit fenomeen, en dit voor zowel de hogere als
de lagere klassen.

Review Essay - Rumour, news and popular political opinion