Anabaptyci, Mennonici, Amisze

Jadc mniej uczszczanymi drogami w Ontario, szczeglnie w okolicach

miast Waterloo i Aylmer, mona napotka nietypowy pojazd: bryczk
mennonick cignion przez konia. Wzbudza to wielkie zainteresowanie u
przejedzajcych autami te drogi, bo nie tylko bryczka, ktra jest pojazdem
prawdziwie muzealnym, ale i jadcy w niej ludzie wygldaj jak nasi
potomkowie sprzed kilku wiekw: mczyni przewanie brodaci w
ogromnych czarnych kapeluszach, czarnych spodniach z szelkami i czarnych
kurtkach, kobiety w szarych dugich, niekiedy do ziemi sukniach, z biaymi
lub ciemnymi czepkami na gowach, wszyscy, nawet dzieci, odziani s
nietypowo, starowiecko, nawet w dni ciepe opatuleni tak, e jedynie twarze
s odsonite. Taki pojazd i jego podrnicy to mae muzeum na kkach.
Rodzina amiszw

Takie widoczki mona obserwowa w kilku innych prowicjach Kanady i w

niektrych stanach USA, szczeglnie w Ohio, Indianie , Pensylwanii,
najwiksze ich skupisko jest na yznych ziemiach w Lancaster w Pensylwanii.
S szanowani przez innych, bo s to ludzie o wysokich standartach
moralnych, nie wadzcy nikomu, skromni, pokorni, posuszni, wstrzemiliwi,
oszczdni, oddani swej wsplnocie i pracy przewanie na roli i w hodowli. S

ywym dowodem, e w obecnym zabieganym, nieco zwariowanym wiecie,

znajduj si oazy spokoju i zwolnionego tempa ycia. Ich produkty
spoywcze, a wic pody ziemi, miso, mleko i przetwory mleczne,
sprzedawane na targach w Waterloo, Aylmer i w wielu innych miejscach
Kanady i Stanw s popularne i cenione przez wszystkich, bo to zawsze
produkty zdrowe, niezmodyfikowane genetycznie, naturalne. Cho ci ludzie
wygldem i przekonaniami nie rni si zbytnio od siebie, nale do dwch
spoecznoci religijnych, s to albo mennonici, albo amisze.
Typowa bryczka menninicka

By zrozumie tych nietypowych ludzi, trzeba si cofn o prawie piset

lat wstecz, do pocztkw Reformacji. Ten najwikszy w chrzecijastwie ruch
religijny to rezultat buntu przeciw renesansowym papieom ktrzy nie dawali
dobrego przykadu wiernym, a take reakcja na do dalekie odejcia
spoecznoci katolickiej od Ewangelii. Bunt ten zapocztkowa Marcin Luter, w
kilkadziesit lat pniej wikszo ksistw niemieckich, cz Szwajcarii,
potem Anglia, niektre tereny obecnego Beneluksu oderway si od kocioa
katolickiego. Nastpiy wojny religijne i jak grzyby po deszczu zaczy si
tworzy rne wyznania protestanckie. Szefami tych nowych kociow
stawali si wadcy danego terenu w myl oglnie przyjtej zasady cuius
regio, eius religio (czyja wadza, tego religia) . Powsta ogromny zamt
wiatopogldowo-religijny. Istniaa w tym czasie grupa ludzi, ktrzy nie czuli
si ju katolikami, ale nie wszystko co reprezentowali Luter, Zwingli, Kalwin
byo po ich myli. Grupa ta powstaa w Szwajcarii, to anabaptyci. Odwracali
si od bogactwa, pychy, rozpusty, nierwnoci midzy wierzcymi,
rozdmuchanego ceremoniau, uznali Bibli za jedyny przewodnik ycia
interpretujc jej wypowiedzi dosownie. Odrzucili rozbudowan hierarchi
kocieln. Nazwa tej grupy religijnej jest nieco mylca: anabaptyci w
dosownym znaczeniu to przeciwnicy chrztu, u nich przeciwnie, ceremonia ta
jest jest jednym z najwaniejszych fundamentw wiary, chrzest jest
wiadom aklamacj przynalenoci do wierze ich grupy religijnej. S
jedynie przeciwni praktyce chrztu dzieci, bo dzieci nie s zdolne do podjcia
takiej decyzji. Dlatego nowi kandydaci tego wyznania, ochrzeni w

dziecistwie, musz da si ochrzci ponownie. Ludzie ci do gwnych nurtw

protestanckich kalwinizmu, luteranizmu, mieli te wiele zastrzee, przede
wszystkim to, e mocno uzaleniy si od wadzy wieckiej.
Nastpiy przeladowania tej grupy nie tylko ze strony wadz kocioa
katolickiego ale i reformatorw i wadcw krajw protestanckich. Uznani
zostali oni za ruch niebezpieczny, wrogie im strony wysay na stos wielu
anabaptystw, midzy innymi spalono ywcem jednego z ich zaoycieli
Michaela Suttlera. Przeladowania te byy powodem przenoszenia si tej
spoecznoci z kraju przeladowa do kraju bardziej tolerancyjnego, a gdy
ju nie byo gdzie ucieka, anabaptyci stawili czoa przeladowcom: z ludzi
cichych, prostych, zatroskanych o innych, kochajcych pokj, zaczli stawa
si ludmi reagujcymi gwatem na gwat, zaczli czynnie walczy z swojej
obronie. Oni, w pierwszej poowie XVI wieku, byli inicjatorami tak zwanej
wojny chopskiej na terenie cesarstwa. Grupa anabaptystw pod wodz
Niderlandczykw: piekarza Jana Matthijsa i krawca Jana z Leidy przeja si
wadz w miecie Mnster, obecnie jednego z wikszych miast Westfalii.
Wojsko katolickiego biskupa miasta nie zdoao pokona rebeliantw. Po
mierci piekarza, krawiec ogosi si krlem, zaprowadzi teokrytyczn
dyktatur. Dopiero zjednoczone siy kilku ssiednich ksistw rozbiy t grup,
krawca w roku 1535 umiercono, biskupie miasto oddano w rce jego
waciciela.
Po tej rebelii wielu anabaptystw doszo do wniosku, e walczc i
zabijajc jest odejciem od ich zasad religijnych, wojujca grupa powoli
wymiera, umiarkowani wyznanawcy zszokowani okruciestwem i
fanatyzmem wspbraci w wierze w czasie powstania mnsterskiego skupili
si wok katolickiego proboszcza Menno Simonsa, odrzucili wszelk
przemoc, wrcili do podstawowych zasad oryginalnego anabaptyzmu i od
imienia przywdcy nazwani zostali mennonitami. Oczywicie, wyrzucono go
ze spoecznoci katolickiej, ekskomunikowano, uznano za heretyka. On od
nowa sformuowa zasady wiary i moralnoci tego nowego pacyfistycznego
ugrupowania w dziele pod tytuem Fundament doktryny chrzecijaskiej.
Tytu ten nawizuje do wersetu 3:11 pierwszego listu do Koryntian: Bo
innego fundamentu aden czowiek nie moe stworzy od tego, ktry ju jest
stworzony, ktrym jest Jezus Chrystus. Doktryn t rozwinl w dwudziestu
kilku innych publikacjach i kilkunastu otwartych listach do czonkw swej
spoecznoci. Nalega, by chrzci wiernych poczwszy od 14 roku ycia. Jest
zakaz noszenia i uywania broni nawet w obronie wasnej w zgodzie z tym
postanowieniem jego brat i wielu innych mennonitw zgino nie bronic si
przed atakami. Nie dozwolone byo skadania jakiejkolwiek przysigi i

sprawowania wysokich urzdw w spoecznoci w ktrej si yo. Odrzucono

instytucj kapastwa, przywdc religijnym stawa si jeden z czonkw
grupy wybierany przez zgromadzenie, przestrzegano rygorystycznie dekalog
i inne zasady wiary i moralnoci. Ten pacyfizm nie uratowa ich przed
przeladowaniami w caej zachodniej Europie, bo cigle w oczach katolickich i
protestanckich hierarchw uchodzili za niebezpieczn sekt, ale znaleli si
w lepszej sytuacji od waldensw, albigensw i katarw, ktrych kilka wiekw
wczeniej, z przyzwoleniem papiestwa, wyniszczono prawie zupenie mennonicy mieli gdzie ucieka, rozprzestrzenili si w kilkudziesiciu krajach
poza Europ zachodni, najwicej z nich wyemigrowao do Ameryki
Pnocnej.
W roku 1693 Jakob Amman oderwa du grup ludzi od spoecznoci
mennonickiej w Szwajcarii i na terenach poudniowych Niemiec. Nazwali si
amiszami, nazwa nawizujca do nazwiska zaoyciela. Nie byy to wielkie
zmiany doktrynalne. Gwnym nowym dodatkiem do istniejcego kanonu
wierze by Meidung, czyli prawo wykluczenia ze spoecznoci czonkw
ktrzy nie przestrzegaj zasad wiary i moralnoci, czy schabili si jakim
przestpstwem. Amman opar t praktyk na trzech wersach z Ewangelii w.
Mateusza (18: 15-17): Jeli twj brat zgrzeszy przeciwko tobie, powiedz mu
o jego przekroczeniu bdc z nim sam na sam. Ewangelista dodaje, e gdy
to upomnienie nie pomoe, trzeba je powtrzy w obecnoci dwch czy
trzech wiadkw. Gdy to te nie zmieni postpowania grzesznika, trzeba go
upomnie przed spoecznoci kocieln, a gdy i to nie pomoe mu si
opamita wtedy niech si stanie dla ciebie jak poganin i poborca
podatkw. Tu drobne wyjanienie: W czasach biblijnych Rzymianie sami nie
zbierali podatkw, robili to za nich wynajci urzdnicy z ludnoci miejscowej.
Wadza ustalaa, ile naley si jej pienidzy z okrelonego terenu, a co
poborcy uda si zebra ponad sum ustalon, to jego wasno. Poborcy,
czyli ewangeliczni celnicy, oczywicie maltretowali podatnikw by jak
najwicej wycign kasy dla siebie, dlatego w czasach Chrystusa i nieco
pniej powszechnie uwaano ich za najgorsze mty spoeczne. Amisze
rni si take tym od mennonitw, e nie s tak restrykcyjni i surowi
wobec wasnej modziey. Modzi amisze po osigniciu 14 lat i ukoczeniu
szkoy wkraczaj w okres tak zwanego rumspronga, mog si wyszale,
pozna grzeszny wiat tej drugiej strony spoecznoci zwanej English,
nawizywa przyjazne stosunki z ludmi innych wyzna, ubiera si jak si
tylko chce, zapuszcza wosy, uczestniczy w prywatkach, by na koncertach
organizowanych dla modziey, y penym yciem modego czowieka.
Rumstringa koczy si z osigniciem wieku 20 lat, wtedy trzeba da si

ochrzci, przysidz, e zostanie si amiszem do koca ycia, wej w zwizek

maeski i mie duo dzieci. Nagrod jest przywilej zapuszczenia brody, ale
nie wsw, bo one kojarz si tym ludziom z onierzami ich przeladujcymi
sprzed kilku stuleci, bo tak najczciej wygldali wtedy ci ludzie. To wybr
absolutnie dobrowolny modego czowieka i wydaje si spraw do
nieoczekiwan, e a 90 procent modych ludzi wybiera powrt do
spoecznoci rodzicw.
Wykluczenie byo powszechnie znane w wielu religiach i
spoecznociach i to jeszcze przed czasami ewangelicznymi. Praktykowali je
Ateczycy w formie wydalenia z kraju i przejcia majtku osb nie
godzcych si ze wadzami miasta-pastwa, a take przestpcw. By to tak
zwany ostracyzm. W religii mojeszowej te znano wykluczenie ze
spoecznoci pod nazw charem, najczciej poprzedzone mniejszymi
karami: nezifa, szamta i niduj. Zwyczaj ten praktykowany by w pierwszych
wiekach w gminach chrzecijaskich. Pniej w kociele katolickim zamieni
si si ekskomunik, ktra staa sk potnym orem papiestwa w walce o
hegemoni nie tylko religijn ale i wieck. To ju nie by zwyky zakaz
uczestniczenia w yciu religijnym, to byo zamkniciem wiernym drogi do
nieba, a na dodatek niektrych ekspomunikowanych prawo kanoniczne a do
roku 1983 okrelano jako vitandi, czyli osoby z krymi nie moa utrzymywa
jakichkolwiek kontaktw.
W Amerce Pnocnej amisze zachowali sw odrbno religijna od
mennonitw, w Europie wrcili do swej pierwotnej spoecznoci tworzc
jednolit mennonick grup. Amisze w Ameryce Pnocnej utrzymuj
przyjazne kontakty ze starszymi brami w wierze. Jeli s sprzeczki na tle
religijnym to najczciej w ramach danej grupy, takim przykadem moe by
pozbawienie wspwyznawcy mskoci, czyli obcicie mu brody. Wsplnie,
czyli mennonici, amisze i inna mniej znana grupa niezalenych mennonitw
zwanych brethren in Christ, stworzyli Mennonite Disaster Service i bardzo
czynnie z wasnych funduszw udzielaj pomocy nie tylko wasnym
wspwyznawcom, ale wszystkim pokrzywdzonym przez powodzie, trzsienia
ziemi, poary, czy inne klski ywioowe. Te grupy wyznaniowe znajdujce si
na terenach Stanw Zjednoczonych i Kanady, to nie jakie zwarte
hierarchicznie organizacje, ale niezalene spoecznoci zoone najczciej z
kilkudziesiciu rodzin. Wikszo trzyma si zwyczajw i zasad ycia
ustalonych prawie 500 lat temu, dlatego coraz trudniej znale si tym
ludziom w coraz bardziej restrykcyjnej dla nich wiecko-technologicznej
cywilizacji. Gdy na terenie Ontario zmuszano ich kilkadziesit lat temu do
uywania elektrycznoci do pasteryzowania mleka, nastpi duy exodus do

Stanw - widziaem konwj bryczek mennonickich zmierzajcych na

poudnie. W Stanach uporem i ciepliwoci mennonici i amisze
wynegocjowali dla siebie pewne przywileje i ustpstwa. I tak wielu z nich
poszo do wizienia walczc o to, by nie zmusza ich modziey do
kontynuowania nauki po ukoczeniu smej klasy, a wreszcie rzd federalny
zaniy ich wiek obowizkowego uczszczania do szkoy z szesnastu do
czternastu lat. Od nakazu noszenia kaskw na budowie zwolni ich sam
Kongres. Jeden z kongresmenw prbowa przekona zgromadzenie, e
kapelusze amiszw s prawie tak twarde jak kaski, rozesa po sali obrad taki
kapelusz (myl, e nieco doszykowany), kongresmeni uznajc e jest
wystarczajco twardy i odporny jak kask, uchylili dla nich przepis o kaskach.
Walczyli twardo o prawo poruszania si po drogach publicznych, mimo e
byo duo kolizji ich bryczek z autami, nieco ustpili instalujc wiata
ostrzegawcze na swych pojazdach i w dalszym cigu poruszaj si swymi
bryczkami po mniej uczszczanych drogach. W okresie obowizkowej suby
wojskowej s wyjci spod tego obowizku. Pozwolono im uczy modzie we
wasnych szkoach - to najczciej jednoizbowe klasy w domach prywatnych.
Cho sami skrupularnie pac wszelkie podatki, nie korzystaj z adnych
zasikw rzdowych, biedniejszych i potrzebujcych wspbraci wspieraj
sami. Powsta problem odnonie obowizkowych ubezpiecze. Wywalczyli, e
ich to prawo nie obowizuje, i e nawet od rzdu swego kraju nie chc
przyjmowa jakiejkolwiek pomocy finansowej. Nie korzystaj z elektrycznoci,
a w czasach obecnych wielu z nas nie wyobraa sobie jak mona y bez
niej. Tam gdzie jest absolutna konieczno jej uywania, nie bior jej z sieci,
ale z baterii czy generatorw. Nie maj telefonw, komputerw, ale robi
odstpstwa od reguy: mog ju dzwoni z telefonw publicznych, czy
uywa komputery w pracy lub od yczliwego im ssiada innej wiary. Do prac
gdzie konieczne jest korzystanie z energii uywaj silnikw spalinowych i
zbudowanych, najczciej przez siebie, agregatw hydraulicznych. Na swych
polach nie mog korzysta z traktorw i innych skomplikowanych maszyn
rolniczych, ale gdy yczliwy ssiad zaorze im pole przy pomocy traktora,
czy dokona innej zmechanizowanej pracy, nie przeszkadza im to, przeciwnie,
s mu bardzo wdziczni. Podobnie jest z autem pasaerskim czy ciarwk.
Nie wolno im ich posiada, ale korzystaj z takswek i nie wzbraniaj si
przed podwiezieniem ich autem innych, czy te mie dostarczony jaki
ciszy sprzt lub materiay budowlane tymi diabelskimi pojazdami przez
ludzi spoza ich spoecznoci. Do niedawna zajmowali si rolnictwem,
hodowl zwierzt i przetwarzaniem produktw pochodzcych od zwierzt.
Teraz co niektrzy zakadaj wasne mae przedsibiorstwa, czy nawet
pracuj u innych. Nie wyrzekajc si swoich przekona czysto religijnych i

moralnych, powoli, niejako bocznymi drzwiami, wchodz do spoecznoci w

ktrej yj. Coraz wiksze utrudnienia yciowe - bo to nie oni oddalaj si od
wspczesnoci, ale coraz bardziej cywilizowany wiat oddala si od nich nie hamuj ich rozrodczoci, chocia czciej choruj na choroby genetyczne
i powodowan przez nie bezpodno z racji zawierania maestw tylko w
ramach swych maych spoecznoci. Wysoki przyrost naturalny spowodowany
jest zakazem aborcji i rozwodw i zaleceniem, by w kadej rodzinie byo
przynajmniej szecioro dzieci. Dlatego przez ostatnie sto lat w Pnocnej
Ameryce populacja tych grup wyznaniowych wzrosa okoo
czterdziestokrotnie. S powszechnie szanowani w Kanadzie i w Stanach, to
im pomaga prowadzi godne, wzorowe, cho skromne ycie, mimo wszelkich
zakazw i bardzo restrykcyjnych zasad moralnych. Im bardziej industralna
cywilizacja oddala si od tych ludzi, tym czciej to stwarza coraz wiksze
zainteresowanie nimi w reszcie spoeczestwa.
Miasteczka mennonitw St. Jacobs, Elmira w Ontario w pobliu Waterloo
i najwiksz grup tych ludzi osiedlon w Winnipegu odwiedzaj dziesitki
tysicy turystw rocznie, amiszw i mennonitw w Lancaster i okolicach
odwiedzaj miliony. Ci nie separuj si i nie unikaj yczliwych im turystw,
ywi ich, produkuj dla nich pamitki, sprzedaj produkty ywnociowe,
nawet prowadz dla nich usugi hotelowe. To pomaga im nie tylko y
dostatniej, ale mie dodatkowe rodki finansowe, ktrymi dziel si z innymi,
szczeglnie w czasach naturalnych klsk.
Imigracja mennonitw do Kanady zacza si w roku 1776. Przybywali na
tereny obecnej prowincji Ontario. Pniej rozprzestrzenili si po innych
prowicjach. Jest ich obecnie w Kanadzie 200 tysicy. Manitoba staa si
obecnie prowincj z najwiksz liczb mennonitw, a Winnipeg jest
miejscem koordynacyjnym tego ruchu religijno-spoecznego. Poza dwoma
wspomnianymi prowincjami, due kilkudziesiciotysiczne grupy
mennonistw yj w Brytyjskiej Kolumbii, Albercie i Saskatchewan.

Polskie mode mennonitki czyli olderki

Mennonici z Niderlandw, obecnej Holandii, dotarli take do Polski

poczwszy od roku 1527. Zaludnili niezamieszkae tereny uaw przy ujciu
Wisy - to jedyny wikszy teren w Polsce zwany polderem, czyli paskim
depresyjnym obszarem zalewanym wod nawet gdy nie ma powodzi, ktre
trzeba cigle oszusza i zabezpiecza waami, by nadaway si do uprawy. To
idealni osadnicy na tych terenach z duym dowiadczeniem jak sobie radzi
na tego typu terenie. Osiedlili si te w pobliu Warszawy w Kazuniu. Ich
osadnictwo z upywem czasu rozprzestrzenio si na Kujawach, w
Wielkopolsce, na Mazowszu osiedlili si te w Warszawie na Saskiej Kpie. W
drodze na poudnie zaoyli swoje osady na Lubelszczynie, a nawet na ziemi
woyskiej. Std wielu wyemigrowao na wschd. Byli znani w Polsce jako
Oldry lub Oldrzy, oszuszyli i zabudowali walami ochronnymi tereny przy
ujciu Wisy, zaistalowali urzdzenia hydrauliczne.

Typowy dom olderski

Uyniona naturalnie ziemia osadami wody wilanej na tych terenach

jest bardzo urodzajna, poza tym ci ludzie mieli przywileje, midzy innymi byli
wolnymi rolnikami, nie podlegali obowizkom paszczynym. Stali si
najbogatszymi w Polsce przestawicielami klasy chopskiej. Ich wioski byy
czyste, eleganckie, zadbane. Napyw na tereny dawnej Polski skoczy si,
gdy, szczeglnie w zaborze pruskim, prbowano zmusi ich do odbywania
suby wojskowej. W roku 1945 wielu z nich opucio te tereny przed
zbliajc si Armi Czerwon. Innych po wojnie przesiedlono do Niemiec, bo
posugiwali si gwar niemieck lub mwili po holendersku, jzyku
brzmicym nieco jak niemiecki - prostackie wadze wysiedlecze uznay ten
jzyk za niemiecki i t grup, ktra nie bya narodowoci niemieckiej,
przesiedlono do tego kraju. Zaniedbania w utrzymywaniu polderw
spowodoway, e stay nie rolniczo nieproduktywne przez duszy czas. Po
polskich Oldrach pozostay w kilku miejscowociach bardzo malownicze
cmentarze i nieliczne eleganckie domy, zabudowania gospodarcze i kilka
oryginalnych wiatrakw. Niestety Polacy nie maj obecnie moliwoci, jak tu
w Kanadzie czy Stanach, zaopatrywa si w w zdrowe, niezmodyfikowane

mennonickie produkty ywnociowe, bo Oldrzy wyemigrowali z naszego

kraju, a ci co pozostali, calkowicie si spolszczyli.