WADIMIR P.

ZABOCKIJ

Krownik Dzieryskij w Sewastopolu, lipiec 1954 r.

Fot. zbiory S. Baakin

numer specjalny

29

w w w. o k r e t y w o j e n n e . p l

Krowniki typu

Swierdowcz. I
Krownik Aleksander Newskij w Zatoce Kolskiej, 1974 r.
Fot. zbiory W. Jemyszew

Cena 39,00 z

KROWNIKI TYPU SWIERDOW cz. I

ISBN 978-83-61069-07-2

Wadimir P. Zabockij

Admira Sieniawin w latach 60-tych. Kolory malowania takie jak powyej, jednak
brezenty s w kolorze szarym, a grna cz masztu gwnego czarna.

Dzieryskij latem 1954 r. Wszystkie powierzchnie pionowe, oraz cao

uzbrojenia i wyposaenia w kolorze rednioszarym, pokady drewniane
niemalowane, pokady stalowe brzowe. Podwodna cz kaduba w kolorze
czerwonobrzowym, pas na linii wodnej biay. Na drugim kominie niebieski
pas z biaymi obwdkami, numer taktyczny oraz brezenty - biae.

Trzy impresje fotograficzne

z krownika danow, lata 50-te.
Fot. zbiory S. Baakin

Mal. Waldemar Kaczmarczyk

Wadimir P. Zabockij

Krowniki typu

Swierdow

Tarnowskie Gry 2009

cz. I

OKRTY WOJENNE numer specjalny 29

Drodzy Czytelnicy
W te wakacyjne miesice oddaj w Wasze rce kolejn monografi, powicon tym razem radzieckim krownikom typu Swierdow. Byy to ostatnie seryjnie budowane jednostki tej klasy po drugiej wojnie wiatowej. Trzeba przyzna, e
rwnie adne, gdy zawieray w sobie wosk stylistyk, zreszt uwaan za najlepsz na wiecie, w stalinowskim wydaniu.
Ze wzgldu na du objto materiau, gwnie fotograficznego, zmuszony
byem podzieli monografi na dwie czci. W czci pierwszej autor prezentuje genez budowy, opis konstrukcji i ocen jednostek. Natomiast w czci nastpnej znajdzie si opis modernizacji dokonanych i planowanych oraz kalendarium
suby poszczeglnych jednostek.
ycz miej lektury
Jarosaw Malinowski
Okadka: Krownik Admira Uszakow na
Batyku, 1954 r.

Mal. Seweryn Fleischer

Strona tytuowa: Krownik Swierdow

wtrakcie prb odbiorczych w Zatoce Fiskiej,
1951 r.
Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Polecamy monografie!

Krowniki typu

Swierdow
Wadimir P. Zabockij
Tumaczenie zjzyka rosyjskiego
Maciej S. Sobaski
Redaktor serii: Jarosaw Malinowski
Rysunki: Waldemar Kaczmarczyk
Plansze kolorowe: Waldemar Kaczmarczyk
Opracowanie graficzne: Jarosaw Malinowski
Skad, druk ioprawa: Drukpol, Tarnowskie Gry
rda fotografii/Photo credit:
Arthur D. Baker III, Siergiej Baakin
S. Bogatow, Leo van Ginderen
Ota Janeek, W. Jeremienko, W. Jemyszew
S. Kitel, Witalij Kostriczenko
Jarosaw Malinowski, Anatolij Odajnik
J. Romanow, W. Skopcow
W. Sosnowski, W. Wiljald
Wadimir Zabockij, S. Zernow, TASS

Polecamy magazyn Okrty Wojenne!

ISBN 978-83-61069-07-2
ISSN 1231-014X
Copyright Wydawnictwo Okrty Wojenne 2009
Wszelkie prawa zastrzeone. adna cz tej ksiki nie moe by kopiowana wadnej formie, ani adnymi metodami mechanicznymi ani elektronicznymi,
cznie zwykorzystaniem systemw przechowywania
i odtwarzania informacji bez pisemnej zgody waciciela praw autorskich.
All right reserved. No part of this book may be
reproduced or transmitted in any form or by any
means, electronic or mechanical, includiong
photocopying, recording or any information storage
and retreival system without written from copyright
owner.

Uwaga!

Wydawca
Wydawnictwo Okrty Wojenne
Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Gry
tel. (032) 384-48-61
e-mail: okrety@ka.home.pl, www.okretywojenne.pl
ING Bank lski 94 1050 1386 1000 0002 0086 6507

Niniejsza monografia zawiera dwie rozkadwki z4 planami okrtw wskali 1:400.

Stanowi one jej integraln cz inie mog by sprzedawane oddzielnie.

Geneza
ibudowa
okrtw

Wstp

Okrtw tych ju od dawna nie ma

wskadzie floty praktycznie rwnoczenie z rozpadem dawnego Zwizku Radzieckiego zakoczyy sw sub
ikrowniki proj. 68-bis, ktre byy niezmiennym elementem historii radzieckiej floty przez ponad 30 lat. W tych
dziesicioleciach wpisay si w budow oceanicznej floty ZSRR, w zimn wojn na morzach ioceanach oraz
lata spadku napicia. Nie uczestniczyy wwojnach ikonfliktach zbrojnych,
dziki czemu przez okres caej swej suby nie odday wwarunkach bojowych
ani jednego wystrzau do rzeczywistego
celu, cho stale przygotowyway si wanie do tego. Mimo tego, historia ostatnich radzieckich krownikw artyleryjskich jest interesujca izasuguje na
blisze poznanie.
Pojawienie si wostatnich latach caego szeregu nowych publikacji dao
czytelnikom szans otrzymania moliwie penych informacji o powojennej historii marynarki wojennej ZSRR
i budownictwa okrtowego, tworzeniu zrbw irozwijaniu radzieckiej flo-

ty oceanicznej. Nadal jednak cay szereg szczegw projektowania, budowy

i suby artyleryjskich krownikw
proj. 68-bis, najwikszych nawodnych
okrtw wczesnej floty, nadal jeszcze
pozostaje mao znany acz informacji, zrnych przyczyn, jednostronna,
niepena, bd bdna. Nadal take czsto brak obiektywnych informacji pozostaje skutkiem tradycyjnego kultu tajemnicy.
Szereg biaych plam pozostaje rwnie rezultatem faktu braku tradycji pisania w Zwizku Radzieckim o okrtach pozostajcych wsubie.
Do najbardziej znamiennych biaych
plam mona zaliczy niemal peny brak
usystematyzowanych danych o rnicach w konstrukcji poszczeglnych
okrtw serii po zainstalowaniu dodatkowych modeli uzbrojenia czy rodkw
radioelektronicznych, szczegw przebiegu suby, dynamice zmian wyposaenia elektronicznego itp. Podobnie
praktycznie brak informacji oprowadzcych budow, gwnych przyjmujcych, dowdcach okrtw, oficerach czy
admiraach.

Krownik Oktiabrskaja Rewolucija (eksMootowsk),1962 r.

Fot. zbiory S. Zernow

Wtrakcie przygotowania pracy wszerokim stopniu wykorzystano dokumenty

imateriay (protoky odbiorcze, zdjcia, protoky prb, korespondencj zakadw produkcyjnych, dyrektywy itp.)
z zasobw Centralnego Muzeum Marynarki Wojennej (Sankt Petersburg),
muzew Floty Oceanu Spokojnego we
Wadywostoku iFloty Czarnomorskiej
w Sewastopolu, archiww w Nikoajewie oraz Czernomorskogo Sudostroitielnogo Zawoda i Sudostroitielnogo
Zawoda im. 61 kommunara (oba wNikoajewie), atake pamitniki, dzienniki
irelacje oficerw penicych sub na
krownikach.

Historia projektowania

Pierwszy raz projektowanie okrtw klasy krownika rozpoczto

w Zwizku Radzieckim jeszcze w ramach zatwierdzonego wdniu 11 lipca
1933 r. Programu budowy okrtw na
lata 1933-1938, ktry przewidywa budow 8 krownikw dla potrzeb radzieckiej floty.
Projektem nowoczesnego krownika
lekkiego, byo opracowanie projektu 26

Ciki krownik Kirow proj. 26 by protoplast linii rozwojowej nowoczesnych radzieckich krownikw, ktry powsta dziki wsppracy
zfaszystowskimi Wochami. Na fotografii okrt wczasie prb bez zamontowanej katapulty.
Fot. zbiory Siergiej Baakin

autorstwa CKBS-1 (gwny konstruktor A.I. Masow), ktre powstao przy

wspudziale specjalistw woskiej firmy Ansaldo izwykorzystaniem dokumentacji technicznej woskiego lekkiego krownika Raimondo Montecuccoli
(seria Condotieri C). Na prob strony radzieckiej Wosi przekazali rwnie
ZSRR technologie niezbdne dla przygotowania ukadu napdowego (turbin
ikotw), przy czym prototyp (Kirow)
otrzyma jego komplet wykonany we
Woszech (pniej udao si zpowodzeniem podj produkcj ukadu napdowego wZwizku Radzieckim woparciu
owosk dokumentacj).
Radziecki krownik proj. 26 przy zewntrznych podobiestwach, nie stanowi kopii woskiego prototypu, lecz jego
twrcze rozwinicie. Rnice dotyczyy zarwno kaduba jak iwyposaenia.
Jednostka mimo silniejszego uzbrojenia,
dziki wprowadzeniu na niej mieszanego systemu konstrukcji, bya znacznie
wytrzymalsza od woskich Condotieri.
Okrty te nie byy jednak pozbawione pewnych konstrukcyjnych niedostatkw, sprowadzajcych si przede
wszystkim do niskiej ywotnoci luf artylerii gwnego kalibru (70-100 wystrzaw) oraz podobnie jak to miao
miejsce wprzypadku woskiego prototypu, sabego opancerzenia.

Zbudowano 2 krowniki proj. 26

tzw. Iserii Kirow iWorosziow, odpowiednio dla Floty Batyckiej iCzarnomorskiej.
Rozwiniciem projektu by zmodernizowany proj. 26-bis, zgodnie zktrym
wramach tzw. II serii powstay kolejne
4 krowniki Maksim Gorki dla Floty
Czarnomorskiej w1940 roku, Mootow
w1941 roku dla Floty Czarnomorskiej
oraz Kalinin iKaganowicz, ktre wlatach 1944-1945 zasiliy Flot Oceanu
Spokojnego.
Wdniu 26 czerwca 1936 r. podjto
oficjalnie decyzj obudowie Wielkiej
floty morskiej ioceanicznej, zdolnej
do prowadzenia aktywnej walki zflot dowolnego pastwa kapitalistycznego lub ich koalicj. Tym samym
zatwierdzono duy program budownictwa okrtowego, obejmujcy budow okrtw podstawowych klas, wtym
rwnie lekkich krownikw nowego
typu oraz typu Kirow.
Wymagania taktyczno-techniczne wobec nowego krownika zostay zatwierdzone jeszcze wsierpniu 1936 r. nowa
jednostka przeznaczona bya do prowadzenia rozpoznania, penienia suby
dozorowej, prowadzenia walki zlekkimi
siami nieprzyjaciela wskadzie eskadry,
zabezpieczania dziaa wasnych si lekkich, dziaania na szlakach komunika-

cyjnych przeciwnika oraz stawiania zapr minowych.

Wysokie wymagania postawione
przed nowym okrtem, ktrych nie mogy speni krowniki proj. 26 iproj.
26-bis oznaczay konieczno opracowania cakowicie nowego projektu.
Zaoenia taktyczno-techniczne nowych krownikw zostay zatwierdzone 29 padziernika 1937 r., azgodnie
znimi okrt przeznaczony by przede
wszystkim do dziaanie wskadzie eskadry, wsparcia wasnych si lekkich ipenienia dozorw oraz ochrony.
Opracowania projektu 68 dokonao
leningradzkie CKB-17 pod kierunkiem
gwnego konstruktora A. I. Masowa.
Projekt wstpny zosta zakoczony
iprzedstawiony do rozpatrzenia wmarcu 1938 r. Poza uwagami dotyczcymi wypornoci standardowej i zasigu, projekt spenia stawiane przed nim
wymagania. Poniewa wyporno jednostki itak przekroczya ju limity tonau okrelone w tzw. II Konferencji
Londyskiej, postanowiono wzmocni
jej uzbrojenie dodajc kolejn, czwart wie artyleryjsk gwnego kalibru.
Przy okazji ograniczono nieco opancerzenie izasig krownika.
Skorygowany projekt wstpny zosta
przedstawiony w kocu maja 1938 r.
W dniu 4 czerwca 1938 rozpatrzono

wstpny projekt proj. 68 izarekomendowano opracowanie na jego podstawie projektu technicznego. 29 czerwca 1938 wstpny projekt, opracowany
przez CKB-17, zosta zatwierdzony dla
wypornoci standardowej 10 000 t.

Opis konstrukcji

Okrt proj. 68 mimo e powsta cakowicie wradzieckich biurach konstrukcyjnych, zachowa wiele cech charakterystycznych dla woskich korzeni dugi
pokad dziobowy (ponad 40% dugoci),
trzykondygnacyjn nadbudwk dziobow wformie baszty, ze stanowiskiem
dowodzenia na szczycie, 2 pionowe kominy, liniowe rozmieszczenie wie artyleryjskich gwnego kalibru wsuperpozycji (po 2 na dziobie irufie), grotmaszt,
nadbudwk rufow zrufowym stanowiskiem dowodzenia.
Artyleria plot. redniego kalibru bya
rozmieszczona symetrycznie wzgldem
osi symetrii okrtu po 2 dwudziaowe wiee na burcie, awyrzutnie torpedowe po jednej na burcie wrodkowej
czci kaduba, za uskokiem pokadu
dziobowego. Tam rwnie umieszczono

obrotow katapult, umoliwiajc start

2samolotw rozpoznawczych (korygowania ognia) oraz dwigi do podejmowania ich zwody.
Krownik proj. 68 otrzyma 2 cige pokady (grny idolny) zplatformami wczci dziobowej irufowej oraz
wprzedziaach burtowych. Podwjne
dno zamontowano na dugoci caej cytadeli pancernej (133 m).
Kadub by podzielony 18 gwnymi
poprzecznymi grodziami wodoszczelnymi na 19 przedziaw wodoszczelnych. Zamontowano rwnie 2 grodzie
wzdune, sigajce poziomu pokadu
dolnego.
System wiza konstrukcji poprzeczny na dziobie irufie, za mieszany (poprzeczno-wzduny) wrodkowej czci
kaduba.
Kadub nitowany (poszycie zewntrzne, pokad wobrbie cytadeli pancernej). Grodzie poprzeczne i wzdune
oraz poszycie pokadw byy spawane.
Gwny pas poszycia bocznego
o gruboci 100 mm (na dziobie i rufie 20 mm) iwysokoci 3,3 m rozciga si od wrgi nr 38 do wrgi nr 213

iskada si zpyt stalowych, przykrywajcych burt od dolnego pokadu do

krawdzi, ktra znajdowaa si 1,3 m
poniej linii wodnej.
Pyty pancerne pasa gwnego, atake grodzi poprzecznych (dziobowa 120
mm irufowa 100 mm), poczone byy
zkonstrukcj kaduba za pomoc nitw
ze stali niklowej owysokiej wytrzymaoci. Grubo pokadu pancernego wynosia 50 mm, aopancerzenie stanowiska
dowodzenia 150 mm.
Dwuwaowa siownia gwna, opracowana przez CKB-17, posiadaa czn moc 126 500 KM, askadaa si z2
zespow turbin TW7 oraz 6 gwnych
kotw wodnorurkowych KW-68, opodwyszonych parametrach. Napd zapewniay 2 ruby otrzech pirach istaym skoku, wykonane zbrzu.
Przewidywany peny zapas paliwa (mazutu) mia wynosi 2.236 t, za prdko
maksymaln okrelono na 34,5 wza.
W skad uzbrojenia krownikw
proj. 68 wchodziy:
12 dzia gwnego kalibru kal. 152
mm typu B-38 (w4 wieach artyleryjskich typu MK-5),

Krownik Maksim Gorki proj. 26-bis by ulepszon wersj poprzedniego typu. Tutaj widoczny na paradzie na Newie wLeningradzie, zapewne z
okazji 1 Maja.
Fot. zbiory Siergiej Baakin

Tablica porwnawcza elementw projektw wstpnych proj. 68 iproj. 26 (Kirow)

Elementy taktyczno-techniczne
Wyporno, t
- standard
- normalna
- wtoku prb
- pena
Dugo wlinii wodnej, m
Szeroko wlinii wodnej, m
Wysoko burty, m
Zanurzenie, m (wyp. normalna)
Moc siowni, KM
Prdko maks., wzy
Zasig, Mm (przy prdkoci
ekonomicznej 17-18 w)
Pene zapasy, t
paliwa
wody
smarw
Uzbrojenie artyleryjskie

Opancerzenie, mm
burta
pokad
trawersy
wiee artylerii gwnego kal.:
czoo
dach
barbeta
stanowisko dowodzenia:
ciany
dach

pierwotny

ostateczny

7656
8431
8036
9207
187
17,56
10,1
5,30
110 000
37

9470
10 420
10 325
12 384
191
18,4
10,5
5,73
110 000
35

10 000
10 950
10 670
12 740
195
18,7
10,3
5,73
110 000
34,5

3000

4500

4500

1311
206
34

2137
269
58

2136
186
44

9 x 180 mm
6 x 100 mm plot
6 x 45 mm plot
4 x 12,7 mm

9 x 152 mm
8 x 100 mm plot
12 x 37 mm plot
4 x 12,7 mm

12 x 152 mm
8 x 100 mm plot
12 x 37 mm plot
4 x 12,7 mm

50
50
50

100
50
100

100
50
100

75
75
50

150
75
100

140
65
75

150
100

150
100

150
70 + 20

8 dzia plot. redniego kalibru kal.

100 mm (w4 dwudziaowych wieach
typu B-54),
12 automatycznych dzia plot. kal.
37 mm (w6 dwudziaowych stanowiskach typu 66-K),
2 potrjne wyrzutnie torpedowe kal.
533 mm,
2 wodnosamoloty pokadowe z 1
katapult startow,
miny,
bomby gbinowe,
Gwny kaliber
Trzydziaowa wiea artyleryjska gwnego kalibru MK-5 kal. 152 mm bya
wyposaona wnowoczesne, pautomatyczne dziaa, wystrzeliwujce pociski
owadze 55 kg na odlego do 170 kabli.
Szybkostrzelno wynosia 7,5 wystrzau zlufy na minut (lub 22 strzay/minut zwiey lub 88 pociskw przy prowa-

warianty proj. 68

proj. 26 (Kirow)

dzeniu ognia przez wszystkie 4 wiee).

Wodrnieniu od wie MK-3-180 krownikw proj. 26 iproj. 26-bis, dziaa
B-38 systemu MK-5 posiaday indywidualne naprowadzanie wpaszczynie
pionowej, co gwarantowao ich wysz ywotno wwarunkach bojowych.
Projekt techniczny wiey MK-5 zosta
opracowany przez KB Leningradskogo Metalliczeskogo Zawoda (LMZ) im.
I.Stalina wlatach 1937-38 (gwny konstruktor A.A. Florenskij)1.
Kierowanie ogniem artyleryjskim zapewniay 2 niezalene systemy Monia-A wraz z2 KDP-8 i2 dalmierzami
obazie 8-metrowej.
Artyleria plot. redniego kalibru
Dwudziaowy zestaw B-54 skada
si zpautomatycznych, niestabilizowanych dzia kal. 100 mm, przeznaczonych do raenia celw nawodnych na

odlego do 120 kabli, za celw powietrznych do 14 000 m. Szybkostrzelno 16 wystrzaw z lufy na minut
(lub 32 strzay/minut zwiey lub 64 pociski przy prowadzeniu ognia przez obie
wiee na burcie).
Kierowanie ogniem plot. zapewnia
system Gorizont-II 2 komplety wraz
z2 stabilizowanymi stanowiskami naprowadzania SPN-300 i4 WCUZ-2.
Artyleria plot. bliskiego zasigu
Artyleria plot. suca do samoobrony
obejmowaa 12 automatycznych dzia
plot. kal. 37 mm 66-K oraz 4 podwjnie
wkm-y kal. 12,7 mm DSzK. Podwjnie

1. Wlatach 1946-47 projekt zosta skorygowany iwIkwartale 1947 LMZ wykona pierwsz wie MK-5, ogem do 1949 wykonano 20 wie, zainstalowanych na 5 krownikach ukoczonych wg
proj. 68K.

sprzone dziaa plot. kal. 37 mm 66-K

zostay zaprojektowane przez KB Zakadu No 8 (Leningrad)2.
Wyposaenie lotnicze
Obejmowao pojedyncz obrotow
katapult w rodkowej czci okrtu
wraz z2 wodnosamolotami KOR-2 (Be4), atake 2 dwigami do podnoszenia
samolotw zwody. Jedna maszyna miaa by przechowywana wstanie zoonym whangarze, adruga bezporednio
na katapulcie.
Techniczny projekt krownika proj.
68 by wgrudniu 1938 roku rozpatrywany przez Zarzd Budownictwa Okrtowego WMF, uzyskujc wysok ocen,
cho rwnoczenie zwrcono uwag na
jego przecienie, ktre byo cech charakterystyczn wczesnych radzieckich
konstrukcji. Ostatecznie projekt techniczny krownika proj. 68 zosta zatwierdzony wdniu 13 lipca 1939 roku
przez Komitet Obrony postanowieniem
No 193ss, co umoliwio przystpienie
do prac nad budow jednostek, cho
opracowanie dokumentacji technicznej
rozpoczto jeszcze wgrudniu 1938 r.
Gwnym konstruktorem ju aktualnie roboczego projektu proj. 68 zosta
A.I. Masow, ajego zastpc N.N. Isanin, wokresie pniejszym znany specjalista, akademik, dwukrotny Bohater
Pracy Socjalistycznej. Wopracowaniu
projektu brali rwnie udzia G.A. Hasanow, A.S. Sawiczew, N.A. Kisielew,
L. W. Dikowicz i inni, ktrzy w przyszoci stali si znanymi uczonymi ikadr kierownicz przemysu stoczniowego ZSRR.
Wroku 1939 przystpiono do budowy okrtw proj. 68, rwnoczenie na
pochylniach kilku stoczni. Liczba krownikw zaplanowanych zmieniaa si
niejednokrotnie wzalenoci od moliwoci przemysu isytuacji wkraju. Oile
pocztkowo, jeszcze na etapie rozpatrywania projektu technicznego okrtu,
zamierzano rwnolegle zpracami nad
okrtami proj. 26 iproj. 26-bis, zbudowa wstoczniach Leningradu iNikoajewa cznie 6 krownikw proj. 68, to
wroku 1939 (po zatwierdzeniu projektu
technicznego) planowano wramach realizacji 10 letniego planu budownictwa
jednostek do RKKWMF zamierzano do
koca roku 1947 zbudowa ju 26 krownikw.
Wrzeczywistoci pierwszym okrtem
proj. 68, arwnoczenie prototypowym
krownikiem zbudowanym wNikoajewie, by Frunze (nr stoczniowy S-356),
ktrego stpk pooono 29 sierpnia
1939 na pochylni No 1 SSZ No 198.

Prototypowym okrtem serii, powstaym wLeningradzie by krownik Walerij Czkaow (nr stoczniowy S-309), ktrego stpk pooono 31 sierpnia 1939
na pochylni zachodniej SSZ No 189
(Batijskij Zawod). Wtym samym dniu
na pochylni No 1 SSZ No 200 (SSZ im.
61 kommunarw) w Nikoajewie nastpio uroczyste pooenie stpki pod
krownik Kujbyszew (nr stoczniowy
S-1088), prototypowy okrt tej stoczni.
W dniu 8 padziernika tego samego roku na pochylni wschodniej SSZ
No 189 w Leningradzie przystpiono
do prac nad krownikiem Czapajew
(nr stoczniowy S-305), ktry zwyko si
uwaa za prototyp okrtw caej serii,
a31 padziernika na pnocnej pochylni
leningradzkiego SSZ No 194 rozpoczto eleniakow.
Rwnolegle z seryjn budow krownikw proj. 68 rozpatrywano rwnie moliwo stworzenia na ich bazie
lotniskowcw. Wroku 1939 wCNII45
Ludowego Komisariatu Przemysu
Stoczniowego pod kierownictwem L.A.
Gordona iN. J. Malcewa przygotowano projekt lotniskowca eskortowego,
owypornoci 10 500 t, na bazie kaduba
isiowni krownika proj. 68.
Okrt mia by wyposaony w2 katapulty odugoci po 24 m, zdolne do obsugi samolotw omasie do 4 t. Na rufie 6 aerofiniszerw, ustawionych co 10
m, miao wyhamowa ruch samolotw
po ldowaniu. Wwypadek sytuacji awaryjnej konstruktorzy proponowali wykorzysta sie, rozmieszczon na 18 m
od burt okrtu, aprzeznaczon do wychwytywania samolotw, ktre wypady
za burt. Lotniskowiec mia zabiera zapas 470 bomb lotniczych owagomiarze
od 50 do 500 kg.
Kadub Frunze, budowany na pochylni No 1 stoczni im. A. Marti wNikoajewie, wodowano 30 grudnia 1940, po
czym od razu przystpiono do budowy
tam krownika Ordonikidze (nr stoczniowy S-364). Rwno po miesicu, 31
stycznia 1941, zpochylni No 2 innej nikoajewskiej stoczni No 200 spyn na
wod kadub Kujbyszew, ana jego miejscu jeszcze tego samego dnia przystpiono do prac nad Swierdow (nr stoczniowy S-1090).
Wielkie nadzieje pokadano wzastosowaniu przy budowie okrtw proj. 68 tzw.
metody szybkociowej, zakadajcej e
maksimum prac montaowym winna by
zrealizowana jeszcze na pochylni. Jednak
ju kopoty z prototypowym Czapajew,
zwizane zopnieniami dostaw gwnych turbin, turbogeneratorw, kotw
ibarbet spowodoway rezygnacj ze sto-

sowania tej metody. Wpierwszej poowie

roku 1941, jak wspominaj to ich uczestnicy, prace przy krowniku przebiegay
wszybkim tempie. Prawdopodobnie podobny by przebieg prac przy innych jednostkach serii.
Gotowo techniczna krownikw
proj. 68 budowanych wstoczniach Leningradu wynosia na dzie 1 stycznia
1941 odpowiednio Czapajew 19,09%,
Walerij Czkaow 13,93%, aeleniakow
14,44%.
Do chwili wybuchu wojny Czapajew osign ju okoo 35% gotowo
na okrcie zamontowano gwne koty iturbiny, atake wikszo mechanizmw pomocniczych.
Wybuch Wielkiej Wojny Ojczynianej spowodowa konieczno dokonaniu gruntownego przegldu caego programu budowy okrtw, tym bardziej,
e jego realizacja przez przemys wzbudzaa powane wtpliwoci. Decyzj
Pastwowego Komitetu Obrony (GKO)
zdnia 10 lipca 1941 r. dalsza budowa
krownikw proj. 68 zostaa wstrzymana wraz zinnymi duymi okrtami.
Wodowane kaduby Czapajew (gotowo 38,4%) i eleniakow (gotowo
30,6%) zostay zakonserwowane na pochylni, ajego wodowanie nastpio dopiero 25 padziernika 1947 r.
Gotowo okrtw budowanych
przez stocznie w Nikoajewie bya
na zblionym poziomie. Wprzypadku Frunze wynosia 38%, aKujbyszew
odpowiednio 29%. Sytuacja militarna na poudniu do pocztkw sierpnia 1941 r. charakteryzowaa si jednak szybkim tempem natarcia si
przeciwnika.
Wdniu 5 sierpnia rozpoczy si walki na podejciach do Odessy, a7 sierpnia wojska IGrupy Pancernej nieprzyjaciela, przerway si od strony Kijowa
przez Huma by wraz zniemieck 11
Armi irumusk 3 Armi opanowa
Kirowgrad, Pierwomajsk oraz Wozniesiensk. Tym samym powstao zagroenie Nikoajewa zkierunku pnocnego
izachodniego. Zmierzajce wkierunku miasta niemieckie kolumny zmotoryzowane zostay przypadkowo odkryte
przez radziecki samolot rozpoznawczy,
jednak wmeldunek pilota pocztkowo
nie uwierzono. (wNikoajewie znajdowa si sztab radzieckiego Frontu Poudniowego).
Gdy zrozumiano powag sytuacji postanowiono zaadowa kaduby obu kr2. Wroku 1940 prace projektowe przerwano
w zwizku z rozpoczciem prac nad podwjnie
sprzonym dziaem plot. kal. 37 mm W-11 przez
KB Zakadu No 4 (Krasnojarsk).

Nieukoczony kadub krownika Kujbyszew wPoti (po prawej), na pierwszym planie torpedowiec Sztorm.

ownikw oraz innych znajdujcych si

wbudowie jednostek (due niszczyciele Kijew, Erewa, niszczyciele Ogniowej
iOzornoj oraz okrtw podwodnych) wyposaeniem stoczni, anastpnie ewakuowa do Sewastopola idalej na wschd.
Jako pierwszy 9 sierpnia 1941 wskadzie karawany nieukoczonych okrtw
dowodzonej przez kpt. III rangi (pol.
kmdr ppor.) S.D. Kunnikowa, wyprowadzono zNikoajewa kadub Frunze.
Wdniu 11 sierpnia jednostki tej karawany dotary bezpiecznie do Sewastopola.
Nastpnego dnia na holu zbiornikowca Moskwa nieukoczony krownik
przeprowadzono do Kercza, skd 10-13
padziernika na holu zbiornikowca Sachalin do Noworossyjska. Nastpnie holowniki SP-10 iSP-16 eskortowane przez
traowiec Zaszczitnik przeprowadziy Frunze do Poti, gdzie pozostawa do
koca wojny.
Kadub Kujbyszew (na ktry zaadowano do 5000 t wyposaenia i materiaw, atake 2,5 tys. ewakuowanych
zNikoajewa pracownikw stoczni No
200, czonkw ich rodzin iinnych cywilw) holowniki zaczy rankiem 12
sierpnia 1941 wyprowadza ruf do
przodu zakwatorium stoczni No 200.
Wraz zinnymi nieukoczonymi okrtami kadub krownika wskadzie kara-

wany ochranianej przez kutry dozorowe

dotar do Oczkowa. Wnocy 14 sierpnia 1941 karawana wysza zOczkowa
wmorze by wieczorem nastpnego dnia
dotrze do Sewastopola. Po krtkim postoju Kujbyszew odholowano do Mariupola, gdzie pozostawa przez pewien
czas. W zwizku ze staym pogarszaniem si sytuacji na froncie, dowdztwo
Floty Czarnomorskiej, zgodnie z dyrektyw GKO, przystpio do ewakuacji okrtw istatkw zbasenu Morza
Azowskiego do portw Kaukazu.
Ewakuacj rozpoczto 7 padziernika, dosownie na dzie przez opanowaniem przez Niemcw Mariupola, awrd wyprowadzanych jednostek
znalaz si rwnie kadub krownika.
Okrt, mimo atakw lotniczych, 8 padziernika osign Teodozj, anastpnie
13-go tego miesica zosta odholowany
do Noworossyjska. Wporcie tym jednostka pozostawaa do koca lipca nastpnego roku, jednak zmuszona bya go
opuci wobec zagroenia ze strony nieprzyjaciela.
23 lipca 1942 holownik SP-15 oraz
lodoamacz Toros, wyprowadziy Kujbyszew z Noworossyjska i wchodzc
po drodze do Tuapse oraz ujcia rzeki
Hobi, 28-go osigny Batumi. Wdniu
24 wrzenia Kujbyszew odprowadzo-

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

no do Poti, gdzie pozostawa do koca wojny.

Ukoczenie iprby jednostek proj. 68K

Do kwestii ukoczenia 5 kadubw

krownikw proj. 68 powrcono po
zakoczeniu wojny, cho prace nad wariantami korekty projektu, uwzgldniajcymi wojenne dowiadczenia prowadzono ju wroku 1942. Jeszcze we
wrzeniu 1942 iwmarcu 1944 marynarka wojenna przekazaa CKB-17 dwa
wstpne zaoenia taktyczno-techniczne
do skorygowania projektu. Zakadano
przy minimalnym zakresie przerbek
ju gotowych konstrukcji maksymalne
wzmocnienie uzbrojenia plot., zamontowanie 2 wyrzutni bomb gbinowych,
trau akustycznego oraz zabezpieczenie
przeciwodamkowe szeregu otwartych
stanowisk.
Gwnym konstruktorem projektu
68K (skorygowanego) do roku 1947 pozostawa A.S. Sawiczew, ktrego zmieni N.A. Kisielew. Nadzr nad pracami
zramienia marynarki wojennej powierzono kpt. II rangi (pol. kmdr por.) J.A.
Karpuchinowi.
Korekta wniosa istotne zmiany
wprojekcie okrtu, obejmujce nie tylko skad jego uzbrojenia, ale rwnie
krownik jako cao. Kosztem re-

zygnacji zszeregu przestarzaych ju

systemw uzbrojenia, postanowiono
wyposay jednostk w nowe rodki
techniczne, wpierwszym rzdzie radar kierowania ogniem artyleryjskim.
Wprojekcie zrezygnowano zkatapulty iwyrzutni torpedowych. Nawet ibez
tego wyporno standardowa krownika zwikszya si jednak o826 t, osigajc 11.450 t, co wrezultacie spowodowao obnienie wyliczonej prdkoci
maksymalnej z33,5 do 32,6 wza.
Zasig przy 17 wzowej prdkoci ekonomicznej wynosi 5500 Mm,
a w przypadku pobrania zwikszonej ponad maksymaln iloci paliwa
7400 Mm.
Zapasy aprowizacji zapewniay autonomiczno rzdu 30 db.
Wstyczniu 1949 Czapajew, wykaczany przez leningradzk stoczni SSZ No
189, rozpocz prby na uwizi, awlipcu krownik wyszed w morze dla
przeprowadzenia stoczniowych prb
wruchu.

29 lipca 1950 r. po zakoczeniu prb

pastwowych podpisano protok przejcia krownika Czapajew, wktrym
wysoko oceniono moliwoci bojowe
prototypowej jednostki, zwaszcza wporwnaniu zokrtami poprzednich projektw proj. 26 iproj. 26-bis. Wdniu 19
wrzenia tego roku wLeningradzie odbyo si uroczyste podniesienie bandery
wojenn na pokadzie okrtu.
Admiraltejskij Zawod prowadzi prace wykoczeniowe na krowniku eleniakow (gwny budowniczy D.W.
Dibenko, a nastpnie A.F. Baranow).
Wmaju 1949 okrt rozpocz prby na
uwizi, a nastpnie stoczniowe prby
wruchu oraz prby pastwowe. Wdniu
19 kwietnia 1950 (wg innych rde 29
lipca) prby zostay pomylnie zakoczone podpisaniem protoku zdawczoodbiorczego, a7 wrzenia eleniakow
uroczycie podnis bander wojenn.
Wodrnieniu od wszystkich pozostaych okrtw serii, krownik Walerij
Czkaow przez okres caej wojny pozo-

stawa na pochylni, awodowany zosta

dopiero 25 padziernika 1947 r. Proces
ukoczenia jego budowy zasadniczo nie
rni si niczym od pozostaych dwch
leningradzkich krownikw. Rwnie
dochodzio do opnie wdostawach
elementw wyposaenia, rzutujcych
na termin ukoczenia okrtu. Po zakoczeniu prb jednostki 25 padziernika 1950 (wg innych rde 28 marca
1951), zosta podpisany protok zdawczo-odbiorczy i okrt wszed w skad
marynarki wojennej. Podniesienie na
jego pokadzie bandery wojennej miao
miejsce wdniu 22 kwietnia 1951 izostao zwizane zkolejn rocznic urodzin
W.I. Lenina.
Wodrnieniu od stoczni leningradzkich, ktre cho przeyy trudy blokady, to jednak zdoay zachowa swj
zasadniczy potencja wytwrczy, stocznie wNikoajewie wokresie okupacji
trwajcej od sierpnia 1941 do marca
1944 ulegy niemal totalnemu rozgrabieniu izniszczeniu przez okupantw.

Krownik Czapajew wyprowadzany przez holowniki znabrzea stoczni No 189wLeningradzie na swoje pierwsze prby morskie po dokoczeniu
budowy wedug zmodyfikowanego projektu 68K.
Fot. zbiory S. Bogatow

Wzwizku ztym po wyzwoleniu miasta trzeba byo je praktycznie budowa

na nowo.
Wg stanu na 1 grudnia 1947 r. stopie
gotowoci technicznej obu nieukoczonych krownikw proj. 68 budowanych
nad Morzem Czarnym, po ich przyprowadzeniu zKaukazu do Nikoajewa oceniano w nastpujcy sposb Kujbyszew 11,43%, aFrunze 3,46%. Niszy
ni wroku 1941 stopie gotowoci technicznej obu okrtw wynika zokolicznoci zaistniaych wczasie wojny. Kadub
Frunze powrci do stoczni bez 20 m segmentu rufowego, ktry wroku 1943 zosta wykorzystany do awaryjnej naprawy uszkodzonego krownika Mootow.
Brakowao rwnie szeregu elementw
konstrukcji dziobowej skutek uszkodzenia wwyniku trafienia niemieckiej bomby lotniczej 10 kwietnia 1942 (uszkodzone konstrukcje zostay zdemontowane
jeszcze wczasie wojny). Poza tym zdemontowane z obu kadubw opancerzenie zostao wykorzystane do budowy
wPoti pocigu pancernego.
Decyzj wadz pastwowych proces
dokoczenia budowy obu krownikw
prowadzono siami stoczni SSZ No 444.
Wkwietniu (wg innych rde wpadzierniku) 1947 Kujbyszew zosta prze-

holowany do Sewastopola, gdzie przeszed dokowanie w doku pnocnym

SSZ No 497. Po zakoczeniu dokowania krownik powrci do Nikoajewa
celem dokoczenia prac.
Nakazem ministra przemysu stoczniowego ZSRR A. Goregliada z dnia
14 stycznia 1950 r. na terenie zakadu
No 444 dla zapewnienia ukoczenia
obu krownikw wprowadzono prac wsystemie caodobowym. Do lutego
1949 Kujbyszew osign ju oglny stopie gotowoci 76,68% (niszy o2,85%
od zaplanowanego), awkwietniu kolektyw zakadu podj zobowizanie przekazania krownika marynarce wojennej do dnia 7 listopada 1949 r. (przyp.
tumacza rocznica Rewolucji Padziernikowej).
20 czerwca rozpoczto prby na
uwizi. Od 10 lipca do 20 sierpnia jednostka wramach rozpocztych stoczniowych prb wruchu przesza do Sewastopola, gdzie zostaa dokowana
ipoddana malowaniu podwodnej czci kaduba, a1 padziernika rozpocza
pastwowe prby zdawczo-odbiorcze.
20 kwietnia 1950 po zakoczeniu prb
pastwowych prowadzonych na wodach Morza Czarnego, Kujbyszew powrci do stoczni, gdzie podpisano proto-

eleniakow wczasie prb prdkociowych na wodach Zatoki Fiskiej.

10

k odbiorczy. Usunicie stwierdzonych

usterek wymagao jednak sporo czasu,
ktry okrt spdzi przy nabrzeu stoczniowym. Ostatecznie podniesienie bandery wojennej na pokadzie Kujbyszewa
odbyo si dopiero 6 sierpnia 1950 r.
Na krowniku Frunze (starszy budowniczy W.B. Dziubinskij) w roku
1946 zakoczono prace zwizane zdemontaem uszkodzonych przez bomby wczasie wojny elementy konstrukcji,
atake usunito zokrtu balast irne
elementy armatury, zaadowane na pokad wczasie ewakuacji wroku 1941.
Wg stanu na stycze 1948 faktyczny stopie gotowoci technicznej Frunze wynosi 31,29%, zamiast zaplanowanych 33,29%.
Ukoczenie okrtu wymagao jeszcze
odbudowy brakujcej 20 m sekcji rufowej krownika ipoczenia jej wdoku
zpozosta czci kaduba. Problem
jednak sprowadza si do tego, e wNikoajewie nie byo doku, zdolnego pomieci krownik. W tej sytuacji jedynym rozwizaniem byo dokowanie
kaduba Frunze wdoku pnocnym Sewastopola, dokd wlipcu 1948 odholowano jednostk. Monta nowej rufy wykonano wpnocnym doku SSZ No 497
(SMZ) zsekcji wczeniej przygotowaFot. zbiory J. Romanow

Krownik Kujbyszew wkonfiguracji z1953 roku.

nych wstoczni No 444 idostarczonych

wraz zokrtem.
Wkwietniu 1949 Frunze rozpocz prby na uwizi, awlipcu stoczniowe prby morskie, za we wrzeniu pastwowe
prby zdawczo-odbiorcze. Protok przejcia krownika podpisano 15 grudnia
1950, a8 kwietnia 1951 podniesiono na
jego pokadzie bander wojenn.
Tym samym, wszystkie 5 krownikw, ktrych budow rozpoczto jeszcze przed wybuchem wojny, zdoano
w latach 1950-1951 z powodzeniem
ukoczy iodda do suby.

Krowniki proj. 68-bis

Rwnolegle z korekt projektu

CKB17 realizowao na jego bazie pracowanie nowego projektu, oznaczonego
jako proj. 68-bis, co sygnalizowa miao prosty zwizek z prototypem proj.
68K. Opracowanie projektu technicznego krownika proj. 68-bis realizowano na podstawie zadania postawionego
przez Rad Ministrw ZSRR we wrzeniu 1946 r. marynarce wojennej.
Gwnym konstruktorem zosta wyznaczony A.S. Sawiczew, ajego zastpcami W. W. Aszik, B.A. Gorszenin, W.J.
Janowskij iB.S. Timofiejew, za przedstawiciel marynarki wojennej kpt. Irangi (pol. kmdr) D. I. Kuszczew.
Warto zaznaczy, e proj. 68-bis rozpatrywano jedynie wcharakterze projektu przechodniego, zgodnie zktrym

proponowano zbudowa nie wicej

ni 7 okrtw, po czym wlatach 19481949 przej do budowy bardziej nowoczesnych krownikw proj. 65. Zaoenia krownika tego projektu zostay
zatwierdzone przez naczelnego dowdc marynarki wojennej ZSRR we wrzeniu 1945 r., ajego realizacj zlecono
leningradzkiemu CKB-17. Pniej prace nad projektem czasowo wstrzymano, ado roku 1947 cakiem przerwano
na korzy przyspieszenia ukoczenia
5jednostek proj. 68K irozwinicia seryjnej budowy ich nastpcw krownikw proj. 68-bis, ktrych liczba osigna ju 25 okrtw. Naley sdzi, e
du rol odegraa wtym przypadku pozycja kierownictwa przemysu obronnego, ktremu prociej iwygodniej byo
kontynuowa wytwarzanie, moe inie
najnowoczeniejszych, ale za to wdroonych do produkcji seryjnej, systemw
uzbrojenia iwyposaenia przyjtych dla
proj. 68K iproj. 68-bis, ni opanowywa
nowe modele, przy ktrych nikt nie dawa gwarancji powodzenia.
Wten sposb wramach pierwszego
przyjtego po wojnie 10 letniego programu budowy okrtw planowano zbudowanie 30 krownikw 5 jednostek
proj. 68K i25 jednostek proj. 68-bis3.
Przez analogi z trzydziestkami,
dla przyspieszenia opracowania nowego projektu, zdecydowano o przystpienia od razu do stworzenia pro-

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

jektu technicznego, rezygnujc zfazy

projektu wstpnego. Wzwizku ztym
podjto decyzj o wyposaeniu przyszego okrtu przede wszystkim wsystemy iuzbrojenie, ktre nie zahamuje
ich tworzenia. Oznaczao to gwnie te
systemy, ktre zostay ju zaaprobowane iprodukowane przez przemys dla
krownikw proj. 68K. Wtych przypadkach, gdy opracowanie nowych
systemw uzbrojenia, cznoci czy kierowania nie korespondowao zczasem
oddania okrtw do suby, rozpatrywano moliwo ich pniejszego uzupenienia na ju zbudowanych krownikach, rezerwujc niezbdn wtym
celu kubatur imoc zasilania.
Podstawowa zmiana okrtw proj.
68-bis dotyczya przede wszystkim
wzmocnienia obrony plot. do 6 podwjnie sprzonych dzia kal. 100 mm
oraz do 16 podwjnie sprzonych automatycznych dzia W-11.
Wrzeczywisty sposb poprawiy si
moliwoci okrtu wzakresie wykrywa3. Sama nasuwa si analogia zbudow wramach programu budowy okrtw na lata 19461955 serii niszczycieli proj. 30-bis, stanowicych nic
innego jak tylko nieco powikszon wersj przedwojennych niszczycieli proj. 30, zwszystkimi ich
mankamentami i sabym uzbrojeniem. Kaduby
nieukoczonych przedwojennych jednostek wkocu lat 40-tych ukoczono wramach skorygowanego projektu proj. 30K, anastpnie przystpiono do
masowej budowy niszczycieli proj. 30-bis, od razu
na 4 stoczniach (pozwolio to wkrtkim czasie zbudowa po niemal 20 niszczycieli dla kadej zflot).

11

Podstawowe parametry taktyczno-techniczne krownikw projektw proj. 68K iproj. 68-bis

Elementy
Dugo maks.
Dugo wlinii wodnej
Szeroko maks.
Szeroko wlinii wodnej
przy wypornoci normalnej
przy wypornoci penej
dzib
rdokrcie
rufa
Standardowa
Normalna
Pena 14 040
Maksymalna
Maksymalna
Pena
Krownicza
Operacyjna-ekonomiczna
Pena wsteczna 17,0
Maksymalna
Pena przy prdkoci
ekonomicznej
Zasig przy prdkoci
ekonomicznej, Mm

proj. 68K
proj. 68-bis
(Czapajew)
(Swierdow)
Podstawowe wymiary, m
199,06
209,96
199,00
205,10
18,73
21,98
18,00
21,37
rednie zanurzenie, m
6,76
6,90
7,26
Wysoko burty, m
13,60
14,80
10,29
13,50
10,29
11,37
Wyporno, t
11 130
13 230
11 900 *
14 780
16 340
14 680 *
17 805
Prdko, wzy
33,5
33,12
32,8
32,63
23,5 *
23,47
18,2 *
18,7
17,4
Siownia moc, KM
124 600
121 700
111 470

111 400

6360 (17)

9000 (18)

uwagi

* dla Frunze
* dla Frunze

* dla Kujbyszew
* dla Frunze

Zapas paliwa, t
Normalny
Peny
Maksymalny

2334 *

1400
2805

* dla Kujbyszew

Uzbrojenie:
Artyleryjskie:
gwny kaliber
uniwersalny kaliber
plot. (MZA)
Torpedowe:

4 x III 152 mm
4 x II 100 mm
14 x II-37 mm

Minowe:

146 wz. 1908 r.

lub
88 wz. 1926 r.
lub
90 wz 1931 r.
lub
78 KB-3

Tray parawanowe
Zaoga, ludzi

K-1
1184

4 x III 152 mm
6 x II 100 mm
16 x II 37 mm
2 x V 533 mm
132 wz. 1908 r.
lub
76 wz. 1926 r.
lub
68 KB-3
lub
70 ochraniaczy
pl minowych GMZ
K-1
1270

Autonomiczno, db

30

30

w chwili wejcia do suby

na podstawia zapasw
prowiantu

uwagi: * poszczeglne parametry taktyczno-techniczne nie odpowiadajce charakterystyce krownika Czapajew na podstawie innych jednostek serii

12

informacyjnego (BIP). Korekta roboczych rysunkw zostaa rozpoczta we

wrzeniu 1949, azakoczona wczerwcu 1951 r.
Nowy zestaw rodkw radiolokacyjnych icznoci, atake zwizana ztym
zmiana taktyczno-technicznej charakterystyki okrtu zostaa zatwierdzona postanowieniem Rady Ministrw ZSRR
zdnia 13 marca 1951 r. decyzja No
780-388ss.

Budowa iprby

A.S. Sawiczew (1904-1983), gwny

konstruktor krownikw proj. 68-bis

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

nia iwskazywania celw, system kierowania ogniem artyleryjskim dzia gwnego kalibru i plot. zosta oparty na
radiolokacji.
Wkocu, dziki istniejcemu zapasowi wypornoci, pozwalajcemu na
umieszczenie uzupeniajcego uzbrojenia, ponownie postanowiono wyposay
okrty wuzbrojenie torpedowe (zktrego zrezygnowano w przypadku okrtw proj. 68K), przy czym wwariancie
wzmocniono, przewidywane pierwotnie
dla proj. 68 dwie wyrzutnie potrjne, zastpiono tak sam liczb obrotowych
wyrzutni piciorurowych.
Wyrzutnie torpedowe umieszczono
na burtach wrodkowej czci kaduba, wyposaajc je bardziej nowoczesny
system kierowania ogniem, wykorzystujcy midzy innymi dane stacji radiolokacyjnych.
Projekt techniczny 68-bis po zakoczeniu prac zosta rozpatrzony i zatwierdzony przez wadze ZSRR wdniu
14 czerwca 1947 r. postanowieniem
No 2038-532ss. Opracowana na podstawie projektu robocza dokumentacji
bya wzasadzie gotowa do koca roku
1949, jednak wzwizku zdecyzj ministerstwa przemysu stoczniowego imarynarki wojennej ozamontowaniu na
okrcie nowych rodkw radiolokacji
icznoci uzgodniony projekt z1947
podlega znacznej korekcie. Opracowanie nowych rysunkw roboczych,
uwzgldniajcych korekt pierwotnego projektu, przeprowadzono na podstawie decyzji ministerstwa przemysu
stoczniowego z7 maja 1949 r.
CKB-17 wykonao projekt techniczny zamontowania na krownikach
proj. 68-bis nowych rodkw cznoci
radiowej iradiolokacji, uwzgldniajcy
wymian SPN-200 na SPN-500, atake zainstalowanie bojowego stanowiska

Budownictwo okrtw wojennych

wZwizku Radzieckim wokresie powojennym byo uwarunkowane szeregiem
obiektywnych isubiektywnych czynnikw rozwoju kraju. Nie baczc na dowiadczenia niedawnej wojny, wdziedzinie budownictwa okrtowego nadal

kontynuowano przedwojenny kurs na

tworzenie duych okrtw artyleryjskich.
Stanowio to kontynuacj przyjtego jeszcze wroku 1937 programu budownictwa okrtowego, znaciskiem na okrty liniowe icikie krowniki, ktrych
nikt ju na wiecie nie budowa. Zgodnie
zpropozycj Sztabu Gwnego marynarki wojennej ZSRR (ktr zwyko si uwaa za osobisty pogld Stalina) wramach
10 letniego planu 1946 r. miano zbudowa dla marynarki wojennej ZSRR
4okrty liniowe, 10 cikich krownikw, 84 krowniki, 12 lotniskowcw,
358 niszczycieli i495 okrtw podwodnych. Celem byo stworzenie floty, zdolnej do zmierzenia si zsiami flot Stanw
Zjednoczonych iWielkiej Brytanii.
Pniej zaprezentowane liczby zostay skorygowane wd, dla dopro-

Kadub krownika Swierdow na pochylni, pocztek 1950 roku.

Fot. zbiory W. Skopcow

13

wadzenia propozycji do realnych

moliwoci powojennej ekonomiki
pastwa. Tym nie mniej jednak zachowano dotychczasowy kierunek planu
budow duych okrtw nawodnych,
w tym 4 cikich (faktycznie liniowych) krownikw proj. 82, 30 krownikw lekkich proj. 68K/68-bis,
188 niszczycieli proj. 30/41 oraz 367
okrtw podwodnych. Skorygowany
dziesicioletni program budowy okrtw wojennych zosta zatwierdzony 16
padziernika 1946 r.
Krowniki projektu 68-bis byy budowane wduej serii, co spowodowao,
e zaangaowane wni zostay rwnoczenie moce przerobowe kilku stoczni
wLeningradzie iNikoajewie (apniej
rwnie wMootowsku).
Jako prototyp jednostek proj. 68-bis
zosta uznany Swierdow (Stoczni No
189 Leningrad). Umowa ojego budowie No 4201s/59/-47/01/10-47 zostaa zawarta 2 padziernika 1947 r. Do
pooenia stpki na pochylni doszo
15 padziernika 1949, jednak znaczni wczeniej ifaktycznie jako pierwszy
ju 21 grudnia 1948 zostaa zgodnie
zplanem pooona stpka na pochyl-

ni No 0 Stoczni No 444 wNikoajewie

pod inny okrt tego projektu Dzierynskij. Pocztkowo zamierzano podj
budow na ssiedniej pochylni No 1,
na ktrej przed wojn powstaway krowniki, tam jednak brakowao, zniszczonego w1944 przez okupantw wyposaenia dwigowego. Tymczasem na
pochylni No 0 dwigi ju odbudowano, aby przyspieszy rozbirk budowanego tam wokresie przedwojennym
okrtu liniowego proj. 23 Sowietskaja
Ukraina, ktry uniemoliwia jej wykorzystanie (prace przy pochylni tej, ktrej budow zaczto jeszcze przed wojn, kontynuowano). Do listopada 1948
rozbirka okrtu liniowego zostaa zakoczona, cho prace przy samej pochylni trway jeszcze nadal do koca
1949 roku, awic ju po rozpoczciu
budowy krownika Dzierynskij.
Czas rozpoczcia prac przy tym
okrcie, na rok przed prototypowym
Swierdow, rwnie wybrano nie przypadkowo. Na Dzierynskij testowano
wbardziej sprzyjajcych, ni wLeningradzie, warunkach klimatycznych poudnia kraju nowe technologie montau
sekcji i spawania kaduba wykonane-

go znowej niskostopowej stali SHL-4.

Na okrtach proj. 68-bis po raz pierwszy w praktyce radzieckiego przemysu stoczniowego udao si zrealizowa
idee stworzenia cakowicie spawanego
kaduba zniskostopowej stali, co poza
now technologi dawao rwnie wymierne oszczdnoci. Kadub montowano zpaskich iprzestrzennych sekcji, co
upraszczao iprzyspieszao proces caej
budowy. Przy tym sekcje zktrych powsta kadub tworzono z uwzgldnieniem warunkw poszczeglnych wydziaw oraz udwigu wyposaenia
wydziaw i pochylni. Rwnoczenie
opracowano nowy bardziej nowoczesny
tzw. piramidowy sposb montau kaduba na pochylni iprowadzenia na nim
robt wykoczeniowych. Cay proces
budowy zosta podzielony na etapy technologiczne z uwzgldnieniem pracochonnoci iczasu prowadzonych prac.
Pooenie stpki pod prototypowy
krownik w Stoczni No 194 miao
miejsce 19 padziernika 1949 r. na jego
poudniowej pochylni.
Wtym miejscu trzeba powiedzie kilka sw onumeracji ioficjalnym nazewnictwie stoczni budujcych okrty serii.

Tym razem ujcie kaduba krownika Aleksander Newskij na pochylni, uwag zwracaj rufowe barbety wie artylerii gwnej.

14

Fot. zbiory W. Skopcow

Tym razem prezentujemy Admiraa Uszakowa przed wodowaniem, 1952 r.

Poza numeracj kada stocznia posiadaa rwnie oficjaln jawn nazw.

Ijedno idrugie mogo zpowodu rnych przyczyn zmienia si okresowo.
Stocznia No 444 (przedwojenne okrelenie No 198) w Nikoajewie miaa nazw im. A. Marti (apniej Czernomorskij Sudostroitielnyj
Zawod), aleningradzka Stocznia 189
znana bya jako Batijskij Zawod im.
S. Ordonikidze. Wtym samym czasie inna leningradzka Stocznia No
194 nosia przed wojn rwnie im.
A. Marti (pniej Admiraltiejskij Zawod). Budowa krownikw proj. 68bis nie ograniczya si jedynie do tych
zakadw. Wkrtce rozszerzono front
robt iwczono do niego now inajbardziej nowoczesn Stoczni No 402
wMootowsku (obecnie Siewiernoje Maszinostroitielnoje Predprijatie
w Siewierodwinsku). W SMP budowa okrtw prowadzona bya wkrytych dokach, co pozwalao na znaczne
oszczdnoci wporwnaniu zbudow
jednostek na tradycyjnych otwartych
pochylniach.

Budow prototypowego krownika

zpnocnej stoczni, ktry otrzyma nazw Mootowsk (nr stoczniowy S-301)
rozpoczto wdoku poudniowej pochylni, pniej od innych jednostek, 15 lipca 1952 r. wramach specjalnej decyzji KC KPZR iRady Ministrw ZSRR
Obudowie krownikw wStoczni No
402 wMootowsku.
Potencjalnie rozpatrywano take
moliwo podjcia budowy serii krownikw dla Floty Oceanu Spokojnego winnym rwnie nowoczesnym jak
Stocznia No 402 zakadzie Stoczni im.
Leninskogo Komsomoa wKomsomolsku nad Amurem, jednak ostatecznie
postanowiono ograniczy budow krownikw do potencjau wytwrczego
europejskiej czci kraju.
Podobnie jak to miao miejsce wprzypadku okrtw proj. 68K, wnazewnictwie jednostek proj. 68-bis trudno doszuka si jakie prawidowoci ilogiki.
Cz okrtw, zrnych stoczni, otrzymaa nazwy upamitniajce wybitnych
dziaaczy bolszewickich: Swierdow,
Dzierynskij, danow, Szczerbakow.

Fot. zbiory W. Skopcow

Inne krowniki otrzymay nazwy

tradycyjne dla rosyjskiej floty upamitniajce wielkich dowdcw Admira
Nachimow, Admira azariew, Admira
Sieniawin, Admiral Uszakow iAdmira
Korniow.
Dwa krowniki nazwano na cze
wielkich rosyjskich dowdcw, przy
czym tych ostatnich wodrnieniu od
dowdcw morskich, zjaki przyczyn
zdegradowano pozbawiajc stopni
wojskowych, szlacheckich tytuw iwyszo po prostu Michai Kutuzow oraz
Aleksander Suworow.
Wanalogiczny sposb potraktowano
historyczne postacie, ktre utraciy swoje ksice tytuy itrafiy wuproszczonej formie Aleksander Newskij iDmitrij Poarskij.
Ostatecznie w bogatej wojnami rosyjskiej historii nie znalazo si ju wicej zasuonych bohaterw ldowych
imorskich ilogika partyjno-politycznego kierownictwa ZSRR skierowaa sw uwag na miejskie nazwy krownikw: Murmask, Mootowsk,
Kronsztad, Tallin, Wadiwostok (eks-

15

Dmitrij Donskoj) i Archangielsk (eksKoma Minin). Nie jest przy tym znany klucz wedug ktrego ominito nie
mniej zasuone miasta takie przykadowo jak Moskwa, Leningrad, Kijew,
Minsk czy Sewastopol. Rwnie przemianowanie krownikw Donskoj czy
Minin trudno wytumaczy.
Wyjtkiem wtym chaosie by krownik otradycyjnej ilegendarnej nazwie
Wariag, ktry upamitnia swego bohaterskiego poprzednika zczasw wojny
rosyjsko-japoskiej.
Budowa krownikw przebiegaa
zrozmachem. Wlatach 1949-1954 wtakim czy innym stadium budowy znajdoway si 23 jednostki projektu proj.
68bis. Robi wraenie, nawet z pozycji dnia dzisiejszego, skala prac, bowiem budow serii krownikw realizowano rwnoczenie na 9 pochylniach
(i dokach) w czterech najwikszych
stoczniach kraju zwykorzystaniem najlepszych kadr oraz najnowszych osigni nauki i techniki. Naley zaznaczy, e nie baczc na obiektywne
trudnoci okresu powojennej odbudowy,
jakie przeywaa gospodarka Zwizku
Radzieckiego, budowa sporej serii duych okrtw prowadzona bya rytmicznie i w dobrym tempie. Dziki wprowadzeniu nowych technologii montau
ispawania okres na pochylni nawet ju
w przypadku prototypw proj. 68-bis
zdoano skrci opoow wporwnaniu zkrownikami poprzedniej serii
proj. 68, akolejne kaduby dziki dalszemu doskonaleniu techniki montowano
jeszcze szybciej.

Kadub krownika Swierdow spyn na wod 5 lipca 1950, ado koca

wrzenia 1950 na wodzie znajdoway
si ju kaduby prototypowych jednostek wszystkich stoczni (nie liczc Stoczni No 402) Dzierynskij, Swierdow
iOrdonikidze.
Jeli jak ju mwilimy wczeniej
na prototypowym krowniku czarnomorskich stoczni testowano technologi spawania, to na Swierdow
sprawdzano w naturalnych warunkach wytrzymao kaduba. W tym
celu wodowany 5 lipca kadub zosta
odholowany do Kronsztadu, gdzie trafi do suchego doku Morskogo Zawoda
celem dowiadczalnego sprawdzenia
wytrzymaoci cakowicie spawanego kaduba w warunkach wygi
i przechyw naleao wyeliminowa wszelkie moliwe ryzyko, wkocu szo obudow duej serii okrtw.
Po pomylnym potwierdzeniu oblicze projektowych rezultatami dowiadcze, okrt powrci do nabrzea stoczniowego celem prowadzenia
prac wykoczeniowych.
Prby na uwizi przeszed Swierdow
wokresie od 6 kwietnia do 17 sierpnia
1950 r.
18 sierpnia przystpiono do stoczniowych prb morskich, ktre zakoczono
30 wrzenia 1951 r.
Wdniu 21 lipca wBarocznom Basenie leningradzkiego portu zbadano przechyy boczne Swierdowa,
anastpnie okrelono wyporno izanurzenie okrtu, pniej doprecyzowane zuwzgldnieniem zmian. Wtrakcie

Kadub krownika Admira Nachimow po wodowaniu, 1951 r.

16

pomiarw okazao si, e wyporno

standardowa krownika bya o370 t
mniejsza od projektowanej (wtym 215
t to niewykorzystany zapas wypornoci, 61 t to oszczdno dziki dostawom blach omniejszej tolerancji, dalszych 56 t to mniejsza tolerancja pyt
opancerzenia, usunicie bomb gbinowych, poczty pneumatycznej reflektorw 14t, mniejsza masa siowni
17,8 t, amechanizmw pomocniczych
5,2 t).
Wielko wysokoci metacentrum
wynosia dla wypornoci standardowej
0,98 m zamiast zaoonego wprojekcie
1,13 m, aodpowiednio dla wypornoci
penej 1,86 m zamiast projektowanego
1,96 m.
W styczniu 1951 na pokadzie krownika zamontowano prototypy
SPN-500 stosownie do systemu Zenit-68-bis-A oraz wyposaenie bojowego stanowiska informacyjnego (BIP)
Zwieno4.
4. Bojowe stanowisko informacyjne (BIP) Zwieno powstao wroku 1949 wNII-10 ministerstwa
przemysu stoczniowego, przeszo prby na krowniku Mootow izostao przyjte na wyposaenie. Byo ono prototypem wspczesnych automatycznych systemw kierowania (ASU) jednostek nawodnych isuyo do koordynowania pracy rodkw prezentacji sytuacji. Przy jego pomocy moliwa byo rwnoczesna obrbka danych 4-5 nawodnych i7-9 celw powietrznych, naprowadzanie grupy myliwskiej na pojedynczy cel powietrzny i2 grup kutrw torpedowych na pojedynczy cel
nawodny. Wroku 1950 HII-10 stworzyo nowoczeniejsz, elektroniczn aparatur BIP Cel, ktra
przesza prby w1953 na krowniku Dzierynskij.
Na bazie tego urzdzenia opracowano model Planszet, ktry wszed na wyposaenie krownikw
danow iAdmira Sieniawin.

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Prototypowy krownik proj. 68-bis Swierdow wtrakcie prb morskich na wodach Zatoki Fiskiej, 1951 r.

Wokresie midzy 2 a9 czerwca 1951

krownik zosta dokowany wKronsztadzie, gdzie przeprowadzono malowanie podwodnej czci kaduba. Przed
przystpieniem do prb na pokadzie
brakowao przewidzianych projektem,
lecz zrnych przyczyn niedostarczonych jeszcze przez przemys radarw
Fut-N (1 komplet), Fut-B(4 komplety), Nord (1 komplet) oraz radar rozpoznania iwalki elektronicznej
(1komplet). Dla urzdze tych zarezerwowano niezbdn powierzchni izasilanie energetyczne. Nie zamontowano
rwnie uzbrojenia bombowego (pop),
reflektorw bojowych iniektrych przekanikw radiowych.
18 sierpnia 1951 Swierdow wyszed
wmorze wcele przeprowadzenia stoczniowych prb wruchu, po ktrych zakoczeniu zosta 1 padziernika poddany prbom pastwowym. Te ostatnie
odbyy si na wodach Zatoki Fiskiej
i Morza Batyckiego rwnoczenie
zIetapem pastwowych prb zainstalowanych na krowniku czterech wie
artyleryjskich gwnego kalibru MK-5bis (od 1 padziernika 1951 do 16 stycznia 1952). Z przerwami niezbdnymi
na usunicie stwierdzonych usterek (17
stycznia 22 kwietnia) prby pastwowe trway do maja 1952 roku.
Wcelu przeprowadzenia kontroli mechanizmw iusunicia defektw okrt
wokresie od 31 padziernika do 25 li-

stopada 1951 r. znajdowa si wmacierzystej stoczni.

Wramach prb pastwowych od 26
listopada 1951 do 17 stycznia 1952 na
Batyku wrejonie Ossmossaar Pakri
przeprowadzono prby dzielnoci morskiej ikontrolne wyjcie nowego okrtu z prdkoci 18,6-32,3 wza przy
stanie morza 4-7. Nieprzyjemn niespodziank okazao si zachowanie okrtu
na fali, szczeglnie przy ostrych kursach
wzgldem fal, praktycznie zalewajcych
dziobow cz kaduba.
Prdko jednostki okrelono na mili
pomiarowej na Zatoce Fiskiej wrejonie
Tallina. Rzeczywist uzyskan maksymaln prdko stanowio 33,04 wza przy
mocy 121 700 KM i296,4 obrotach/minut, prdko pen 32,69 wza (111400
KM i287,4 obroty/minut), prdko krownicz 23,54 wza (29900 KM i189,2
obroty/minut), prdko ekonomiczn
18,84 wza (13400 KM i146,4 obroty/
minut), prdko ekonomiczn-operacyjn 18,66 wza (13 500 KM i147 obrotw/minut) oraz pen prdko biegu
wstecznego 17,4 wzy (24 800 KM i181
obrotw/minut).
Zasig przy prdkoci ekonomicznej wynosi 9000 Mm, przy prdkoci
ekonomiczno-operacyjnej 6300 Mm,
przy prdkoci krowniczej 5580
Mm, przy prdkoci penej 2450
Mm, a przy prdkoci maksymalnej
2270 Mm.

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Usunicie stwierdzonych w trakcie

prb morskich defektw, atake konstrukcyjnych mankamentw automatycznych dzia plot. kal. 37 mm W-11
oraz wzmocnienie rufowej czci kaduba zostao przeprowadzone midzy 17
stycznia a22 kwietnia 1952 r.
Po zakoczeniu prb pastwowych
Swierdow powrci do Leningradu izosta ustawiony przy nabrzeu Batijskogo Zawoda, gdzie przeprowadzono kontrol podstawowych mechanizmw,
atake usunito stwierdzone usterki.
Trzeba zaznaczy, e 46 db wokresie prb okrt spdzi woczekiwaniu na
niezbdne warunki sztormowe, adalszych 6 zpowodu zych warunkw meteorologicznych, uniemoliwiajcych
przeprowadzenie strzela zdzia W-11
do celw powietrznych.
Rezultaty prb pastwowych wyposaenia radarowego byy nastpujce:
Radar obserwacji celw nawodnych inisko leccych samolotw Rif
pracowa stale i pewnie, zapewniajc realizacj zada wzakresie wykrywania celw iprzekazywania danych
systemom kierowania ogniem, atake
nawigacji wwarunkach sabej widocznoci. Zasig wykrywania iledzenia
celw nawodnych wynosi; krownik proj. 68K: 170-199 kabli, niszczyciel proj. 30-bis: 141-182 kable, traowiec proj. 254: 68,5 iwicej kabli, kuter
torpedowy: 54,0 iwicej kabli. Martwa

17

Swierdow przygotowuje si do prby bomu dla szalup ikutrw okrtowych.

strefa 1,9 kabla. Wyniki prb odpowiaday zaoeniom projektowym.

Radar obserwacji celw powietrznych Gius-2 pracowa stale, jednak
efektywno jego pracy wstosunku do
samolotw z napdem odrzutowym
bya niewysoka iniedostateczna zpowodu dugiego czasu przepywu informacji i niedostatecznej dokadnoci.
Krownik proj. 68-bis stacja wykrywaa zdystansu 149,5 kabla, niszczyciel proj. 30-bis zdystansu 101,6 kabla, asamolot Li-2 na wysokoci 1000
m zodlegoci 440 kabli. Martwa strefa 6 kabli.

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Urzdzenia identyfikacyjne Fakiel-M (na okrcie zamontowano 2 komplety). Jeden komplet urzdzenia pytajcego wsppracowa zradarem Rif,
adrugi zradarem Gius-2.
Zasig pracy zweryfikowano przy
wsplnej pracy urzdze Fakiel-M zainstalowanych na niszczycielu Sokruszitielnyj proj. 30-bis oraz traowcu proj.
254 No 109. Dwa komplety wsppracujce zradarem Rif przy wspdziaaniu
ztraowcem zapewniay maksymalny dystans identyfikacji 97 kabli, podczas gdy
zasig samego wykrywania celu wynosi
126 kabli. Dwa komplety wsppracujce

zradarem Gius-2 przy wspdziaaniu

zniszczycielem Sokruszitielnyj zapewniay maksymalny dystans identyfikacji 125
kabli, podczas gdy zasig samego wykrywania celu wynosi 110 kabli.
Radar kierowania ogniem artylerii gwnego kalibru Zap (2 radary
dziobowy irufowy). Wczasie pierwszego strzelania dzia gwnego kalibru
odnotowano awari modulatora dziobowego radaru Zap (zpowodu uszkodzenia lampy) oraz agregatu zasilajcego radar rufowy.
Stacje radarowe wykryway krownik proj. 68K zdystansu 232-290 kabli,

Nastpujce dane charakteryzuj stoczniowe ipastwowe prby krownika Swierdow

ogem
dni

cznie
dni ruchu

godzin ruchu
ogem

z pen
prdkoci

przebyto Mm
zuyto paliwa t

44

24

290

14

4638
5210

pastwowe (do pocztku

kontroli mechanizmw)

50

28

270

17,5

4080
4450

kontrola mechanizmw
iusuwanie usterek

26

940

prby morskie iwyjcie

kontrolne

52

12

92

12

1400
3130

usuwanie mankamentw
konstrukcyjnych kaduba
i dzia W-11

96

900

zakoczenie prb
pastwowych

19

43

1,5

890
1100

267

71

695

45

10 700
15 730

Rodzaj prb
stoczniowe wruchu

Razem

18

niszczyciel proj. 30-bis z230 kabli, okrt

podwodny w pooeniu nawodnym
z99,25 kabla. Zasig obserwacji upadkw pociskw burzco-odamkowych
kal. 152 mm wynosi 165 kabli, pociskw pprzeciwpancernych kal. 152
mm 150 kabli, pociskw wiczebnych
kal. 162 mm 110 kabli, pociskw wiczebnych kal. 100 mm 70 kabli, adzia
45 mm 35 kabli. Radary zapewniay
rwnie wskazywanie celw wstrzelaniu do obiektw ldowych.
Kocowa cz prb pastwowych
odbya si wokresie od 22 kwietnia do
10 maja 1952 r., wczajc wto drugi
etap prb wie artyleryjskich gwnego
kalibru MK-5-bis, ktre przyjmowano
na uzbrojenie rwnoczenie zokrtem.
Wdniu 15 maja 1952 roku zosta podpisany protok odbiorczy i krownik Swierdow zosta formalnie przejty przez marynark wojenn ZSRR.
Od chwili pooenia stpki okrtu do
jego przekazania flocie upyny 2 lata,
6miesicy i25 dni.
Tym nie mniej jednak do 14 sierpnia
trwao usuwanie konstrukcyjnych mankamentw krownika.
Biorc pod uwag przede wszystkim
konieczno usunicia mankamentw
na budowanych seryjnie okrtach, komisja zwrcia szczegln uwag na nastpujce:
wiee uniwersalnego kalibru No 1,
2, 5 i6, atake automatyczne dziaa plot.
W-11 No 1, 2, 11, 12, 13, 14, 15 i16 znajdoway si wstrefie niebezpiecznego oddziaywania gazw wylotowych na obsug wtrakcie strzelaniu dzia gwnego
kalibru przy ktach zblionych do skrajnych. Poza tym automatyczne dziaa plot.
W-11 No 11-16 znajdoway si wniebezpiecznej strefie oddziaywania gazw wylotowych przy strzelaniu wie uniwersalnego kalibru. Wzwizku ztym sektory
ostrzau artylerii gwnego iuniwersalnego kalibru zostay zmniejszone wstosunku do ustale projektowych (8-36 dla
dzia gwnego kalibru i6-30 dla dzia
uniwersalnego kalibru).
Wcelu maksymalnego wykorzystania ktw ostrzau artylerii gwnego
iuniwersalnego kalibru, ograniczonych
konstrukcj nadbudwek, na krowniku Swierdow wprowadzono system sygnalizacji niebezpiecznych stref, ktry
uprzedza obsad dzia W-11 otym, e
znalazy si wstrefie podwyszonego cinienia przy strzelaniu wie gwnego
kalibru oraz sygnalizowa konieczno
powrotu wie uniwersalnego kalibru
wbezpieczne pooenie, gdy znalazy si
wstrefie podwyszonego cinienia przy
strzelaniu dzia gwnego kalibru.

zasig dziaania radaru Jakor

uznano za mao efektywny przy prowadzenia ognia do wspczesnych samolotw odrzutowych, wzwizku zczym
zarekomendowano jego zwikszenie
wprzyszoci.
zasig dziaania radaru obserwacji celw nawodnych Rif by niedostateczny w porwnaniu z zasigiem
dziaania radarw artyleryjskich Zap
iJakor, co znacznie obniao przewag taktyczn przy stosowaniu radarw
artyleryjskich.
zastosowany system radiolokacyjnego wskazywania celw powietrznych
(radar Gius-2) by niedostatecznie dopracowany imao efektywny zpowodu
znacznego czasu przepywu informacji
do radaru Jakor Tym samym system
nie zapewnia otwarcia ognia na czas do
szybko poruszajcych si celw.
radary Gius-2, Rif , Zap
iZaria zpowodu ich umieszczenia
w sabo opancerzonych nadbudwkach, cechowaa saba ywotno, wobec czego rekomendowano ich umieszczenie w przyszoci pod pokadem
pancernym.
system automatycznego naprowadzanie wyrzutni torpedowych, atake
system uruchamiania przyrzdw yroskopowych byy mao doskonae.
posiadane celowniki PO-1M, wwarunkach falowania z powodu maego
kta widzenia, utrudniay obserwacj
celw, wobec czego komisja rekomendowaa ich zamian na doskonalsze.
radar Gius-2 by rdem znacznych zakce wpamie UKF dla odbiornika radiostacji R-609.
system ochrony odbioru radiowego od zakce, wytwarzanych przez
omasztowanie i instalacje pokadowe
Kabina nawigacyjna na Swierdowie, 1951 r.

okrtu, uznano za niewygodny weksploatacji inie zapewniajce rwnoczesny bezkolizyjny odbir iprzekazywanie
informacji.
w celu zwikszenia ywotnoci
iniezatapialnoci okrtu uznano za niezbdne rozwaenie ograniczenia liczby drzwi wgrodziach wodoszczelnych
jednostki.
odnotowano wysok temperatur
wszeregu pomieszcze mieszkalnych
isubowych, gwnie tych, rozmieszczonych na dolnym pokadzie wrejonie
przedziaw turbinowych ikotowych.
odnotowano wysoki poziom haasu wywoywany przez system wentylacji
okrtowej (do 98 decybeli), utrudniajcy normaln prac zaogi na stanowiskach bojowych (szczeglnie stanowiska
kierowania ogniem artylerii plot, stanowisko radiowe No 2, kubryki No 18, 21
i22 oraz kabiny No 17 i18).
z powodu niedoskonaoci konstrukcji przejcia mikkich pocze kablowych rnego przeznaczenia byy
zawodne i nie gwarantoway dugiej
eksploatacji.
decyzja montau drewnianego pokadu na prototypowym okrcie nie
uchronia od przedostawaniem si
wody do stalowej czci konstrukcji
ipowstawania korozji. Wzwizku ztym
rekomendowano zastpienie drewnianego pokadu wseryjnych jednostkach
warstw mastyki.
Przeprowadzone pierwszy raz wpraktyce radzieckiego budownictwa okrtowego morskie prby okrtu pozwoliy na
wystawienie oceny dzielnoci morskiej
izastosowania dzia krownika proj. 68bis przy stanie morza do 7, wwarunkach
dziaania na zamknitym akwenie iprzy
krtkiej fali.
Fot. zbiory Wadimir Zabockij

19

Stanowisko kierowania napdem oraz walk oywotno okrtu na Swierdowie, 1951 r.


Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Przechyy okrtu przy rnych ktach

natarcia do fali irnych prdkociach,
nie stwarzay adnych problemw
w uyciu uzbrojenia artyleryjskiego
wzakresie okrelonym wzaoeniach
taktyczno-technicznych, za wyjtkiem
dzia gwnego kalibru przy kcie okrtu 90-135 na fal, przy ktrych pojawiaa si nadmierna amplituda przechyw
przekraczajcych 12 zczstotliwoci
10. Uzbrojenie torpedowe, wyposaenie radiolokacyjne icznoci mogo by
wykorzystywane bez ogranicze przy
stanie morza 7 wcznie.
Wwarunkach krtkiej fali (30-60 m)
w porwnaniu z dugoci jednostki,
okrt praktycznie nie wchodzi na fal,
lecz zmierzajc na jej spotkanie wcina
si wni lub rozbija.
Przy stanie morza do 4 (wiatr do 6)
okrt nie by zalewany czy zabryzgiwany, poczwszy od prdkoci 29 wzw
przy kursie pod fal dao si zauway
nieznaczne zabryzgiwanie dziobowej
czci okrtu, nie utrudniajce wykorzystania dzia.
Przy stanie morza 5-6 (wiatr do 8)
i kursie 0-60 na fal, poczynajc od
prdkoci 12-15 wzw dao si zauway zabryzgiwanie dziobu, ktre
nasilaa si przy wzrocie prdkoci.
Przy prdkoci 28-29 wzw, zabryzgiwanie obejmowao rejon dziobowej
grupy wie gwnego kalibru, wie Nr
1 i 2 uniwersalnego kalibru oraz automatw plot. W-11 Nr 1, 2, 5, 6. 7 i8
oraz mostek.
Przy stanie morza 7 (wiatr 8) ikursie 0-60 poruszajcy si zprdkoci
ekonomiczn okoo 19 wzw krownik by silnie zabryzgiwany. Pocztek zauwaalnego zabryzgiwania da si ju

20

odnotowa przy 15 wzach i ostrym

kursie na fal. Przy zwikszeniu prdkoci do 25-26 wzw jednostka zacza
przyjmowa na przedni cz pokadu
dziobowego znaczn mas wody.
Przy stanie morza do 5 nie byo trudnoci zrozwijaniem przez okrt penej
prdkoci. Przy stanie morza 6 i kursie 0-60 na fal pena prdko ograniczaa si do 22-23 wzw, co byo nastpstwem silnych uderze fali ocz
dziobow, zabryzgiwanie iutrudnienia
wsterowaniu okrtem.
Zwikszenie prdkoci ponad 24-25
wzw przy stanie morza okoo 7ikursie 0-60 na fal stwarzao niebezpieczestwo uszkodzenia przez wod
wyposaenia znajdujcego si na nieosonitych czciach pokadu, poszczeglnych czci kaduba oraz uzbrojenia,
rozmieszczonych w czci dziobowej
krownika.
Stateczno okrtu poruszajcego si
wprzd we wszystkich ktach wobec
fali, bya zadowalajca przy stanie morza do 7.
Komisja pastwowa zauwaya przy
tym, e ograniczenia w wykorzystaniu dzia, bdce rezultatami przeprowadzonych prb morskich, mog by
zmniejszone przez zwikszenie wysokoci nawodnej burty wdziobowej czci
krownika oraz pewnej zmianie ksztatu jego kaduba. Zarekomendowano take wcelu poprawy dzielnoci morskiej
seryjnych okrtw proj. 68-bis dokonanie zmian konstrukcji czci dziobowej woparciu orezultaty bada modelowych na basenie iotwartym akwenie.
Poza tym za celowe uznano przeprowadzenie prb dzielnoci morskiej okrtu
proj. 68-bis na Morzu Barentsa.

Odnotowano podwyszon wibracj

automatycznych dzia plot. W-11 wtrakcie strzela, fatalnie wpywajc na celno ognia, celowniczowie tracili przy
tym czsto cel. Utrudnione byo rwnie
adowanie przy prowadzeniu ognia seryjnego. Przewidywany wprojekcie system do kierowania ogniem dzia W-11
radar Fut-B nie mg by wykorzystywany zuwagi na rczne naprowadzanie
dzia. Specjaln decyzj ministerstwa
przemysu okrtowego zezwolono na
zdawanie marynarce wojennej okrtw
wyposaonych wdziaa W-11 bez mechanicznego naprowadzania, do czasu
jego opracowania. Poza tym ograniczono liczb baterii automatycznych dzia
W-11 zpierwotnie planowanych 5 do 4
(2 dziobowych i2 rufowych).
Wtrakcie prb wykryto rwnie dwie
szczeliny (oderwanie si spawu) na stykach burtowych pyt pancernych, jedna
na wylot odugoci 750 mm na wrdze
nr 128 lewej burty, adruga powierzchniowa 650 mm na wrdze nr 81 prawej burty.
Dopiero wdniu 31 sierpnia na okrcie po raz pierwszy podniesiono bander, po czym krownik wszed wskad
4Floty na Batyku.
Wtym czasie na Batyku koczono
prby drugiego krownika, prototypowego okrtu leningradzkiej Stoczni No
194 Ordonikidze (gwny zdajcy K.
I. Gniedin). W dniu 18 sierpnia 1952
podpisano protok zdawczo-odbiorczy ijednostka zostaa oficjalnie przejta przez marynark wojenn. Na tym
okrcie, w przeciwiestwie do Swierdow, zostay zamontowane wszystkie przewidywane projektem nadajniki
iodbiorniki radiowe owyszej czuoci,
wzwizku zczym wtrakcie prb miay miejsce przypadki powstawania zakce odbioru spowodowane przez
wasne przekaniki radiowe, omasztowanie iurzdzenia pokadowe. Na podstawie obserwacji komisji na Ordonikidze (a nastpnie i innych okrtach)
realizowano kompleks uzupeniajcych
rodkw chronicych odbir radiowy
przed zakceniami (wtym ograniczenie o50% mocy przy pracy przekanika
radiowego R-643).
Prototypowy krownik proj. 68-bis budowany wstoczni czarnomorskiej Dzierynskij (starszy budowniczy G. N. Gricek)
powstawa zduym trudem, co wynikao
zszeregu rnorodnych przyczyn.
Do 12 lutego 1949 zakoczono obrbk arkuszy blach poszycia zewntrznego (wrgi nr 32-170), ustawiono je
na pochylni iprzygotowano do spawania. Wtrakcie prac zabrako 1arkusza

przewidzianej projektem stali SHL-4,

wobec czego by nie wstrzymywa prac
ipowodowa luk wspawanej konstrukcji, wydzia No 16 zainstalowa wtym
miejscu arkusz ze zwykej stali St-3
z napisem Makieta. Pniej zostaa
ona zamieniona na blach wymagan
przez technologi.
Ju wtrakcie spawania pierwszych
dennych sekcji krownika Dzierynskij odnotowano cay szereg problemw
technicznych, spowodowanych pojawieniem si szczelin. Spowodowao to
konieczno wymiany na znacznym odcinku poszycia zewntrznego. Trudno
wyobrazi sobie zoono prac zwizanych zdemontaem ju przyspawanych
arkuszy poszycia o skomplikowanych
ksztatach izamian ich na nowe.
Mimo kopotw natury technologicznej zwizanych zopanowaniem spawania nowych gatunkw stali ipancerza,
najwiksze problemy zwizane byy jednak znieterminowoci kooperacyjnych
dostaw materiaw iwyposaenia. Zaplanowana na sierpie 1948 dostawa
zespow turbin napdowych z charkowskiego HTGZ im. Kirowa nadesza
dopiero wkocu padziernika iwgrudnia, wdodatku nie wcaoci. Wroku
1949 brakowao zamwionych przez
stoczni dostaw stalowych rur, armatury kotowej, wymiennikw ciepa, waw napdowych, oysk wau napdowego, turbinowych pomp paliwowych
idrzwi. Brak wyparnikw wstrzymywa
prowadzenie robt montaowych inie
pozwala na zamknicie dolnego pokadu. Wmaju 1949 gotw by do instalacji komplet opancerzenia burtowego
ipokadw pancernych, prac nie mona
byo jednak podj zpowodu braku specjalnych elektrod, dostarczanych przez
leningradzk Stoczni im. A. danowa
(zamiast zamwionych niezbdnych 6 t,
stocznia wNikoajewie otrzymaa ledwo
1,7 t). Ztego powodu spawanie blach
opancerzenia krownika przecigno
si do zimy 1949/1950.
Wdniu 30 listopada zaczto montowa na jednostce zespoy turbin.
Wiele czasu zajo uzgodnienie biecych kwestii ze specjalnie utworzonym
wBatijskom Zawodie, gdzie powstawa
Swierdow, biurem technologicznym
(TB-68), przede wszystkim dotyczcych korekty dokumentacji, opracowania technologii, zasad kontroli prawidowoci spaww itp. Jedynie do 1 grudnia
1949 r. trafio do biura 2690 informacji
okoniecznoci przerbek ju wykonanych konstrukcji!
Uwzgldniajc to wszystko, wobec
zagroenia realizacji planu budowy

Fotografie zoficjalnego protokou prb prdkociowych Swierdowa z1952 r.


Fot. zbiory Wadimir Zabockij

21

prototypowego krownika, wroku 1949 kierownictwo nikoajewskiej Stoczni

No 444 zwrcio si do ministra A.A. Goriegliada zprob o przejrzenie kolejnoci
dostaw kooperacyjnych dla
Dzierynskij idokonanie ich
korekty kosztem Swierdowa, uwzgldniajc przy tym
stopie gotowoci tego ostatniego. Autorowi nie udao si
odnale odpowiedzi ministra przemysu stoczniowego nie mona jednak wykluczy, e podjte zostay wtej
mierze pewne dziaania, bowiem wostatecznym rozrachunku wszystkie dostawy
kooperacyjne dla budowanego wNikoajewie okrtu zrealizowano.
Prby na uwizi prototypowy krownik czarnomorskiej budowy Dzierynskij
przeszed midzy 4 sierpnia
a2 listopada 1951 r. Nastpnie stoczniowe holowniki
wyprowadziy okrt zakwatorium Stoczni No 444 do
Oczkowa, skd ju samodzielnie przeszed do Sewastopola w celu przeprowadzenia stoczniowych prb
morskich i prb pastwoKrownik Dzierynskij wtrakcie prb odbiorczych na Morzu Czarnym, widok od dziobu.
wych. Prby zostay prze
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
prowadzone na wodach
pancernych. Jako rodek zaradczy zar. prby dzielnoci morskiej krownika
Morza Czarnego oraz poligonach szkoproponowano wzmocnienie poszycia
przeniesiono na zim 1952/1953, majc
lenia bojowego Floty Czarnomorskiej
wrejonie wrgw nr 157-200 oraz zanadzieje na wystpienie wrejonie Ciew okresie od 16 grudnia 1951 do 30
spawanie szczelin. Do drugorzdnych
niny Kercz wokresie grudzie luty
czerwca 1952 r.
niedostatkw naleay take zbyt mae
stanu morza 5-6.
Krownik Dzierynskij zosta skierozmiary kabiny sygnalistw, kabiny
Prby jako cao przeszy pomylrowany na prby pastwowe 15 grudradaru Jakor, itp.
nie, bez przypadkw awarii urzdze
nia 1951. rozpocz je nazajutrz 16go,
30 czerwca Dzierynskij powrci do
technicznych, potwierdzajc zakadane
by zakoczy 30 czerwca 1952 r., za
Nikoajewa izacumowa przy nabrzewprojekcie parametry okrtu.
wyjtkiem prb dzielnoci morskiej.
u stoczniowym celem przeprowadzeWodrnieniu od prototypowej jedWokresie 18-27 czerwca 1952 jednostnia inspekcji mechanizmw. 14 sierpnostki caej serii, na Dzierynskij zostay
ka zostaa dokowana wSewastopolu,
nia 1952 r. zosta podpisany protok
zamontowane wszystkie przewidziane
przechodzc oczyszczenie ipomalowaodbiorczy, a30 sierpnia na okrcie, ktwprojekcie odbiorniki radiowe nowych
nie podwodnej czci kaduba.
ry wszed wskad Floty Czarnomorskiej,
typw.
Wokresie od 3 do 29 stycznia 1952
po raz pierwszy uroczycie podniesiono
Wtrakcie prb stwierdzone, co znakrownik znajdowa si wmacierzystej
bander.
lazo swoje odbicie w protokle odstoczni, gdzie poddano inspekcji jego
W dniu 18 sierpnia tego roku na
biorczym, niedostatki konstrukcyjne,
mechanizmy.
Batyku zakoczono prby pastwowe
analogiczne jak w przypadku SwierDecyzj Rady Ministrw ZSRR zdnia
krownika Ordonikidze, prototypodowa na Batyku. Poza tym komisja
4 kwietnia 1952 Nr 1649-593ss termin
wej jednostki zbudowanej przez Stoczodnotowaa erozj opat rub napprzekazania okrtu flocie zosta przeni No 194, a31 sierpnia uroczycie
dowych, ktrej rezultatem byy wesunity zIV kwartau roku 1951 na II
podniesiono bander na krowniku,
ry o gbokoci 0,5 mm (zaspawano
kwarta 1952.
ktry wszed wskad 4 Floty. Tym saje wtrakcie inspekcji), oderwanie arZ uwagi na fakt, e w okresie gdy
mym prototypowe krowniki zbudokusza zewntrznego poszycia kaduprzeprowadzano prby Dzierynskij na
wane przez 3 stocznie zostay przeba w rejonie wrg nr 186-190 i deMorzu Czarnym nie wystpoway wykazane zamawiajcym praktycznie
formacj zestawu ssiednich wrg,
magane warunki pogodowe, decyzj
rwnoczenie.
a take 18 szczelin w spawach pyt
Rady Ministrw ZSRR z6 sierpnia 1952

22

Gwnym mankamentem, stwierdzonym ju wtoku prb krownika Swierdow wwarunkach sztormowych wlistopadzie 1951 r. na Batyku, byo silne
zabryzgiwanie i zalewanie dziobowej
czci pokadu dziobowego przy stanie
morza 6-7.
Komisja pastwowa stwierdzia,
e zalewanie pokadu dziobowego na
znacznym odcinku w istotnym stopniu ograniczao moliwo rozwijania
przez okrt penej prdkoci i wykorzystania artylerii. Co wicej wsztormowej pogodzie woda z pokadu
dziobowego trafiaa przez system wentylacyjny nawet do kotowni Nr 1, powodujc konieczno jej wyczenia,
atym samym obnienia prdkoci. Zauwaono rwnie, e powstaa przy
tym wodna piana sigaa mostka krownika, utrudniajc sterowanie okrtem, w zwizku z czym trzeba byo
zmniejszy prdko do 24-25 wzw.
Warto wspomnie, e dokadnie takie
same mankamenty stwierdzono ju na
krownikach proj. 68K (aksztat dziobu prototypu serii jednostek proj. 68bis
w znacznym stopniu powtarza rozwizania przyjte wproj. 68K), jednak
zjaki przyczyn nie uwzgldniono ich
wtoku prac projektowych5.
W celu zlikwidowania wspomnianych mankamentw w budowanych seryjnie krownikach zadano pilnie przeprowadzenia prac
uzupeniajcych. W szczeglnoci
uznano za konieczne przepracowanie
ksztatu nadwodnej czci dziobu okrtw. Rekomendacje w tym zakresie
wynikay z przeprowadzonych przez
projektanta prac modelowych ksztatu kaduba krownika wbasenie dowiadczalnym. Wiadomo, e w roku
1953 biuro konstrukcyjne zZelenodolska zakoczyo prace nad metodyk
bada modelowych wotwartych zbiornikach wodnych. Przetestowano 2 modele proj. 68-bis na zlecenie CAGI oraz
5 modeli na zlecenie CKB-53.
Wrezultacie na wszystkich kolejnych
okrtach serii, poza Swierdow, Ordonikidze i Dzierynskij, zosta zmieniony ksztat dziobu. Uzyskano to gwnie
dziki zmiany dziobowych wrg wnawodnej czci kaduba iprzeniesieniu
kluz bliej wstron dziobu, zwrgi nr
6 (tak jak to miao miejsce na 3 prototypowych okrtach) na wrg nr 1 (we
wszystkich pozostaych).
Drugim wspomnianym ju wczeniej problemem, zktrym zatknito si
w toku prb krownikw Swierdow,
Ordonikidze iDzierynskij, bya nieudana konstrukcja niektrych otwartych sta-

nowisk maokalibrowej artylerii plot., zaprojektowanych bez uwzgldnienia tak

istotnego czynnika, jak powstawanie
przy strzelaniu dzia gwnego kalibru
przy ktach granicznych niebezpiecznej
strefy podwyszonego cinienia gazw
wylotowych, wktrej znalaza si cz
dziobowych baterii dzia uniwersalnych
(SM-5-1) idziobowych baterii automatycznych dzia plot. W-11. Poza tym te
ostatnie, zwaszcza znajdujce si na grnym poziomie mostka (III platforma,
wrga nr 83), za dziobowym kominem,
znalazy si rwnie wstrefie oddziaywania podwyszonego cinienia gazw
wylotowych przy strzelaniu uniwersalnych dzia kal. 100 mm, co wykluczao
przybywanie wnich obsugi. Zjawisko
to rwnie nie byo nowe, zetknito si
znim wtrakcie prb krownika Czapajew iinnych okrtw proj. 68K, konstruktorzy jednak onim zapomnieli iwprojekcie nie uwzgldnili, ze wszystkimi
wynikajcymi ztego konsekwencjami.
W celu usunicia wspomnianego
mankamentu zdecydowano o obnieniu na wszystkich kolejnych krownikach serii, wspomnianego mostka ojedn kondygnacj, to znaczy na poziom
II platformy. Ze zrozumiaych wzgldw rozwizania tego nie zastosowano
na 3 prototypach zbatyckich iczarnomorskich stoczni (Swierdow, Ordonikidze iDzierynskij), znajdujcych si ju
wskadzie marynarki wojennej, atake
krowniku danow (S-419), na ktrych
ograniczono si do wprowadzenia sygnalizacji niebezpiecznych stref6.
Wzwizku zseryjn budow jednostek posiadajcych wymienione wczeniej zmiany konstrukcyjne, postanowiono ponownie przeprowadzi prby
morskie, ktrych przedmiotem tym razem bya ocena efektywnoci zastosowanych rodkw przeciwdziaajcych
zalewaniu przedniej czci pokadu
dziobowego.
Wdniu 7 stycznia 1952 r. wpnocno-wschodniej czci Morza Czarnego
przy stanie morza 4-6 przeprowadzono prby morskie krownika Admira Nachimow (starszy budowniczy Michajow), pierwszej seryjnej jednostki,
zbudowanej przez Stoczni No 444
zuwzgldnieniem zmian konstrukcyjnych, wprowadzonych na podstawie
prb prototypowych okrtw na Batyku iMorzu Czarnym. Przypuszczalnie,
zostay one przeprowadzone wzamian
prb dzielnoci morskiej krownika Dzierynskij, przewidzianych na ten
okres, cho nie udao si odnale potwierdzajcych t opini dokumentw
warchiwach.

Na Morzu Barentsa wsztormowych

warunkach wokresie od 10 padziernika do 22 listopada 1954 r. przechodzi
prby morskie krownik batyckiej budowy Aleksander Newskij.
W obu przypadkach nie udao si
napotka sztormw o sile powyej
6 (wzwizku ztym po roku powtrzono prby Aleksander Newskij), wobec czego przeprowadzono prby
przy stanie morza 5. Wyniki prb pozwoliy na ocen wpywu falowania
na moliwoci ruchowe okrtu, jego
sterowno, wytrzymao, a take
wpyw zabryzgiwania.
Zgodnie z wnioskiem komisji oceniajcej zachowanie si okrtu wczasie prb, seryjny krownik proj. 68bis moe rozwija pen prdko przy
stanie morza do 5. Przy zwikszeniu
stanu morza do 6 prdko zostawaa
zmniejszona do 30 wzw ze wzgldu
na przedostawanie si wody do przedziau kotowni Nr 1 przez przewody
wentylacyjne.
Tym nie mniej jednak okazao si, e
zabryzgiwanie czci dziobowej przy
ostrych ktach na fal, pozostao, podobnie jak swego czasu na krowniku
Swierdow, do intensywne, utrudniajc sterowanie okrtem przy prdkoci
przekraczajcej 24 wzy. Rwnoczenie wyjania si kwestia dodatkowego uszczelnienia wie artylerii gwnego
iuniwersalnego kalibru oraz stanowisk
SPN-500, okazao si bowiem, e intensywne zabryzgiwanie powodowao
przedostawanie si wody do wntrza
iuszkodzeniu wyposaenia elektrycznego oraz optycznego.
Przy kursie 135-180 zabryzgiwanie
natomiast nie wystpowao.
5. Okrty powojennej budowy, wczajc krowniki proj. 68-bis, zobawy opowtrzenie si nieszczsnych przypadkw amicych si na fali niszczycieli proj. 7 budowanych przed wojn, projektowano zzaoeniem, e nie powinny one wchodzi
na fal by nie ryzykowa naruszenia wytrzymaoci wzdunej konstrukcji. Irzeczywicie Swierdow
(podobnie jak niszczyciele proj. 30-bis) nie wchodzi
na fal, lecz przebija j, przyjmujc si rzeczy due
masy wody na pokad.
6. danow, drugi okrt budowany przez leningradzk Stoczni No 189 znajdowa si ju wwczas w wysokim stopniu gotowoci i uznano za
moliwe jedynie dokonanie na nim wspomnianej
przerbki dziobu ikluz kotwicznych. Dziki temu,
krownik ten od samego pocztku by jedynym
wswoim rodzaju okrtem serii proj. 68-bis atwo
rozpoznawanym przez specjalistw (mostek po
staremu, kluzy po nowemu). Co za tyczy si wygldu wszystkich 3 prototypowych jednostek serii
zbudowanych przez Stocznie No 189, 194 i444, to
wmomencie wejcia do suby byy one praktycznie cakowicie identyczne. Wzwizku ztym twierdzenie A. B. Szirokorada otym, e analogiczny do
Swierdow wygld zewntrzny posiada rwnie
danow, atym bardziej Admira Nachimow nie jest
potwierdzone dokumentami inie odpowiada stanowi faktycznemu.

23

Tym razem danow po wcieleniu do suby. Kluzy kotwiczne ju przesunite w kierunku dziobu.

Sterowno okrtu wwarunkach koysania przy falowaniu bya zadowalajca, nie odnotowano rwnie problemw zwytrzymaoci.
Zgodnie zprojektem proj. 68-bis znieznacznymi jedynie zmianami, zdoano
ukoczy 14 krownikw z21 do budowy ktrych przystpiono na pochylniach
iwdokach 4 stoczni (zamwienia na kolejne 2 okrty onumerach stoczniowych
S-396 iS-631 odpowiednio wstoczniach
Nr 444 iNr 194 anulowano, tak, e prac
nawet nie rozpoczto).
Wmiar opanowania technologii ulega skrceniu czas budowy jednostek.
Przykadowo, poczynajc od krownika Admira azariew, wprzeciwiestwie
do wczeniejszych okrtw budowanych wStoczni Nr 194, po raz pierwszy
jeszcze na pochylni, anie przy nabrzeu
wykoczeniowym montowano elementy barbet wie gwnego kalibru. Towarzyszyy temu pomiary linii elastycznoci kaduba jednostki na pochylni ina
wodzie. Przy tym konstruktorzy itechnologowie dla wyeliminowania wpywu
termicznego na kadub powrcili do nitowanej konstrukcji poczenia barbet

24

zkadubem (platformami ipokadem),

podobnie jak to miao miejsce wprzypadku krownikw proj. 68K. Przeniesienie tej operacji na pochylni pozwolio skrci o2 miesice okres robt
wykoczeniowych okrtu, bez koniecznoci wyduania samego okresu prac
na pochylni.
WStoczni Nr 444 wcelu skrcenia
czasu budowy krownikw wprowadzono wstpny monta wie artyleryjskich gwnego kalibru na specjalnych
stanowiskach, atake metod montau
rwnolegego. Wtym celu wStoczni Nr
444 wprowadzano szeroko elektryczne spawanie automatyczne (do 25% caoci spawania) oraz pautomatyczne
(kolejne 25%) wpoczeniu zszybkociowym spawaniem rcznym elektrodami UONI-18/55. Co wicej wystpiono zinicjatyw montau artyleryjskich
wie gwnego kalibru w caoci, co
umoliwiao odpowiednie wyposaenie
dwigowe Stoczni Nr 444.
Podstawow modyfikacj procesu budowy krownikw proj. 68-bis miao sta si wprowadzenie, opracowanej
przez CNII, nowej technologii montau

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

ispawania kaduba zwczeniej przygotowanych wikszych sekcji blokw.

Seryjna budowa krownikw proj.
68-bis postawia przed marynark wojenn konieczno rozwizania zadania przygotowania duej liczby specjalistw dla obsadzenia nowych okrtw
oraz opracowania caego szeregu zwizanych ztym nowych dokumentw organizacyjnych. Wcigu krtkiego czasu
flota przygotowaa do 20 tys. specjalistw wszystkich kategorii, sformowaa zaogi iobsadzia nimi znajdujce si
wbudowie krowniki. Najwikszy zakres prac przypad w udziale 22 Dywizji Okrtw Znajdujcych si wBudowie i Remoncie Floty Batyckiej
(Leningrad), ktra przygotowaa zaogi
dla 8 krownikw. Byy to: Swierdow,
Ordonikidze, danow iAdmiral Uszakow (dla Floty Batyckiej iPnocnej),
atake Admira Sieniawin, Aleksander
Suworow, Dmitrij Poarskij iAdmira azariew (dla Floty Oceanu Spokojnego).
Jednak w roku 1956 budowa okrtw serii zostaa wstrzymana. Za przyczyn tego kroku uwaa si przyjt
wroku 1955 przez wadze ZSRR decy-

zj otworzeniu floty rakietowo-atomowej wzwizku zformalnym zakoczeniem okresu pierwszego powojennego

dziesicioletniego programu rozbudowy marynarki wojennej. Dalsza masowa budowa moralnie przestarzaych
okrtw artyleryjsko-torpedowych, odpowiadajcych jeszcze w wikszym
stopniu przedwojennej (stalinowskiej)
koncepcji rozwoju marynarki wojennej
ni dowiadczeniom wojennym, nie mwic ju onajnowszych osigniciach
nauki itechniki, tracia wszelki sens.
Decyzj Rady Ministrw ZSRR z25
sierpnia 1955 r. o zatwierdzeniu programu prac nad okrtow broni rakietow, okrelono nomenklatur perspektywicznych projektw okrtw.
Wnowych warunkach priorytet zyskay nowe jednostki iokrty podwodne,
wtym znapdem atomowym, uzbrojone wbro rakietow rnego przeznaczenia. Nomenklatura nie obejmowaa
krownikw artyleryjskich. Taka bya
rzeczywisto.
Mimo wszystko jednak, wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu, dalekiemu
od istoty rzeczy, nie oznaczao to wca-

le, e okrty zamierzano prosto ze stoczni kierowa na zom. Los wodowanych,

a nieukoczonych jeszcze jednostek,
take prbowano rozwiza, wykaczajc je zgodnie znowymi projektami,
jako wyposaone wrakiety uderzeniowe
(proj. 67, proj. 64) lub rakiety plot. (proj.
71) w rnych kombinacjach. Cztery
znich zamierzano ukoczy jako proj.
67 (lekki krownik zuzbrojeniem rakietowym bliskiego zasigu). Wdrugiej
kolejnoci planowano przezbrojenie na
bro rakietow take ju wczeniej zbudowanych krownikw proj. 68-bis.
Wchwili podjcia decyzji owstrzymaniu robt wrnym stopniu gotowoci
technicznej w4 stoczniach znajdowao
si 7 krownikw proj. 68-bis-ZIF.
Na wodowanych iznajdujcych si
wstadium prac wykoczeniowych okrtach rozpoczto nawet prace zwizane
zdemontaem podlegajcych wymianie
systemw uzbrojenia. czna suma nakadw poniesiona do chwili przerwania robt wykoczeniowych wynosia
prawie 1,5 mld rubli (dla porwnania
redni koszt budowy jednego seryjnego
krownika proj. 68-bis nie przekracza-

Krownik Dmitrij Poarskij, kolejny okrt serii, na Batyku, wiosna 1955 r.

a 322 mln rubli). Poniewa jednak projekty przezbrojenia okrtw na uzbrojenie rakietowe, podobnie jak i samo
uzbrojenie, trzeba byo jeszcze dopracowa, wodowane ju kaduby krownikw zakonserwowano do lepszych czasw, za znajdujce si na pochylniach
iwdokach, nawet wwysokim stopniu
gotowoci, rozebrano na zom.
Z powodu caego szeregu przyczyn
obiektywnych ukoczenie jednostek
zgodnie zktrymkolwiek zprzedoonych wariantw okazao si nieracjonalne, awzwizku ztym niczym nieusprawiedliwione iwrcz niemoliwe. Poza
tym znajdujce si ju na wodzie kaduby wymagay znacznych nakadw
na utrzymanie ich wodpowiednim stanie technicznym, nie mwic ju okorozji. Przykadowo, plany dokowania niektrych nieukoczonych krownikw
stocznie werbalnie bray na swoje barki, jednak adna ztych jednostek dokowana nie bya. Ostatecznie decyzj Rady
Ministrw ZSRR z 2 sierpnia 1957 r.
7wodowanych ju kadubw nieukoczonych krownikw zostao rwnie
skierowane na zom.
Fot. zbiory Siergiej Baakin

25

26

Michai Kutuzow najprawdopodobniej fotografi wykonano przed 1958 r.,

na platformie grotmasztu nie ukoczono jeszcze montau anteny radaru P-10
(stoi jedynie pionowy stojak). Dziwne, e okrt nie ma numeru burtowego,
wchwili budowy posiada 18 (1954), moliwe, e zosta zretuszowany.

Fot. zbiory Arthur D. Baker III

27

Aleksander Newskij na paradzie wLeningradzie zokazji wita MW, lipiec 1957

r. Takie parady miay suy pokazowi potgi militarnej Zwizku Radzieckiego
wasnemu spoeczestwu oraz zagranicy.
Fot. zbiory Siergiej Baakin

Podstawowe etapy budowy lekkich krownikw typu Swierdow

Data
Indeks
projektu

Numer
stoczniowy

68-bis
68-bis
68-bis
68-bis
68-bis
68-bis
68-bis-ZIF
68-bis-ZIF
68-bis-ZIF

408
419
420
436
437
445
453
454
460

68-bis
68-bis
68-bis
68-bis-ZIF
68-bis-ZIF
68-bis-ZIF

600
625
626
627
628
629

68-bis
68-bis
68-bis
68-bis-ZIF

374
375
385
395

68-bis

301

68-bis

302

68-bis-ZIF

303

68-bis-ZIF

304

Nazwa okrtu

Wodowania

Podpisania
protoku
odbiorczego

Leningrad: Stocznia No 189 im. S. Ordonikidze

Swierdow
15.10.1949
05.07.1950
15.05.1952
danow
11.02.1950
27.12.1950
31.12.1952
Admira Uszakow
06.02.1952
29.06.1952
08.09.1953
Aleksander Suworow
26.02.1951
15.05.1952
31.12.1953
Admira Sieniawin
31.10.1951
22.12.1952
30.11.1954
Dmitrij Poarskij
28.02.1952
25.06.1953
31.12.1954
Kronsztadt
Kwiecie 1953
11.09.1954
rozebrany
Tallin
28.09.1953
28.05.1955
rozebrany
Wariag
05.02.1954
05.06.1955
rozebrany
Leningrad: Stocznia No 194 im. A. Marti
Ordonikidze
19.10.1949
17.09.1950
18.08.1952
Aleksander Newskij
30.05.1950
07.06.1951
31.12.1952
Admira azariew
06.02.1951
29.06.1952
30.12.1953
Szczerbakow
Czerwiec 1951
17.03.1954
Rozebrany
Koma Minin
Czerwiec 1952
Przeprowadzone do stoczni No 402 wcelu
ukoczenia
Dmitrij Donskoj
Kwiecie 1953
Nikoajew: Stocznia No 444 im. A. Marti
Dzierynskij
21.12.1948
31.08.1950
18.08.1952
Admira Nachimow
27.06.1950
29.06.1951
27.03.1953
Michai Kutuzow
23.02.1951
29.11.1952
30.12.1954
Admira Korniow
16.11.1951
17.03.1954
Rozebrany
Mootowsk: Stocznia No 402
Mootowsk (od 03.08.1957
15.07.1952
25.05.1954
30.11.1954
Oktiabrskaja Rewolucija)
Murmask
28.01.1953
24.04.1955
22.09.1955
Ponowne pooenie
Archangielsk (eks-Koma Minin)
Rozebrany wdoku
stpki w1953 r.
Ponowne pooenie
Wadiwostok (eks-Dmitrij Donskoj)
Rozebrany wdoku
stpki w1953 r.

Nieukoczony kadub krownika Wariag.

28

Pooenia stpki

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Aleksander Newskij na penej prdkoci, Batyk 1957 r.

Wczci dziobowej pokadu widoczna brezentowa osona
ochraniajca obserwatora (suba na oku przed wiatrem
ifalami).
Fot. zbiory Jarosaw Malinowski

Opis konstrukcji
Kaduby lekkich krownikw proj.
68-bis posiaday cakowicie spawan konstrukcj, zrozbudowanym pokadem dziobowym (do wrgi nr 145),
nadbudwk (wrgi nr 73-93), dwoma
pokadami, grnym idolnym, dwoma
platformami izaokrglon krownicz ruf. Podwjne dno rozcigao si
wkadubie na odcinku 154 m (midzy
wrgami nr 35-167). Zastosowano mieszany system konstrukcji wiza kaduba krownika, wzduny wrodkowej
czci ipoprzeczny na dziobie irufie.
Okrt posiada 2 maszty (wrgi nr
72 inr 168), 2 kominy, 4 trzydziaowe
wiee artylerii gwnego kalibru MK5-bis, rozmieszczone wsuperpozycji
wosi symetrii okrtu, w2 grupach na
dziobie (wrgi nr 35 inr 48) oraz na
rufie (wrgi nr 155 inr 168), atake
6 podwjnie sprzonych uniwersalnych dzia kal. 100 mm wstabilizowanych pokadowych wieach SM-5-1s
(w skadzie 3 baterii uniwersalnego
kalibru). Te ostatnie rozmieszczono na
wyduonym pokadzie dziobowym,
rwnolegle do osi symetrii okrtu, po
3 na kadej burcie, przy czym wiee
Nr 1 i2 znajdoway si przed nadbudwk (wrga nr 67), aNr 3-6 za nadbudwk wkierunku rufy (odpowiednio wrgi nr 109 inr 123).

Za nadbudwk w kierunku rufy

znajdoway si na pokadzie dziobowym 2 piciorurowe, obrotowe wyrzutnie torpedowe PTA-53-68 bis.
Wtym samym miejscu, bliej osi symetrii okrtu rozmieszczono kutry
ibarkasy, ana grnym pokadzie na
rufie szalupy ijole wraz zetatowymi
rodkami do ich wodowania ipodnoszenia na pokad.
W ramach uzbrojenia znajdowao
si rwnie 16 podwjnie sprzonych,
automatycznych dzia plot. kal. 37 mm
W-11, rozmieszczonych wdwch grupach (dziobowej irufowej), wskadzie
4 baterii dywizjonu plot. (DZK). Kada z dziobowych baterii skadaa si
z4 dzia, zktrych 2 umieszczono na
1 platformie (wrgi nr 80-85), a2na
2 platformie (wrgi nr 53 i nr 84).
Obie rufowe baterie znajdoway si na
1platformie (wrgi nr 130-140).
Okrt wyposaono take w4 tory minowe zpoprzecznymi cznikami oraz
2 zrzutnie na rufie, przeznaczone do
rozmieszczenia, mocowania, transportu istawiania min rnych typw.
Do kierowania ogniem artyleryjskim
suyy 2 stanowiska kierowania (KDP),
znajdujce si na dziobowej, siedmiokondygnacyjnej nadbudwce (wrga nr
66) oraz na rufie na 2 platformie (wr-

ga nr 128), atake 2 stabilizowane stanowiska naprowadzania SPN-500, rozmieszczone rwnolegle do osi symetrii
okrtu (wrga nr 90).
Wysoko burty od stpki do pokadu dziobowego na rdokrciu, zgodnie zprojektem wynosia 13,5 m, na
dziobie 14,8 m, ana rufie (wrga nr
205) 11,37 m.
Projektowana wysoko metacentrum dla wypornoci standardowej wynosia 0,98 m, adla wypornoci penej
odpowiednio 1,86 m.
Ochron ywotnie wanych czci
okrtu zapewniao oglne i miejscowe opancerzenie: chronice przed pociskami cytadela pancerna 50-120
mm), wiee artylerii gwnego kalibru
(ciany 175 mm, adach 75 mm), stanowisko dowodzenia (130 mm), przeciwodamkowe izabezpieczajce przed
pociskami broni maszynowej stanowiska bojowe na grnym pokadzie
i nadbudwkach (10-20 mm). Generalnie zachowano opancerzenie analogiczne do przyjtego na krownikach
proj. 68K. W tym czasie zwikszono
z30 mm do 100 mm opancerzenie pionowe, az30 mm do 50 mm opancerzenie poziome przedziau urzdze sterowych, zmniejszajc rwnoczenie
grubo cian ze 150 mm do 130 mm.

29

adne ujcie zlotu ptaka krownika Oktiabrskaja Rewolucija (eks-Mootowsk) zpocztkw suby. Na rdokrciu widoczne niezdemontowane
jeszcze aparaty torpedowe.
Fot. zbiory Arthur D. Baker III

Podstawowa masa opancerzenia

przypadaa na cytadel pancern,
skadajc si konstrukcyjnie zopancerzenia pokadowego (50 mm), burtowego (100 mm) oraz poprzecznych

30

trawersw (dziobowy 120 mm, rufowy

100 mm).
Zastosowana na okrcie konstrukcja ochrony czci podwodnej kaduba przed dziaaniem broni torpedowej

i minowej przeciwnika, obejmowaa

podwjne dno, system przedziaw
burtowych (do przechowywania materiaw pynnych) igrodzi wzdunych,
atake 23 gwne autonomiczne prze-

31

Schemat opancerzenia Swierdow (po ukoczeniu budowy)

Przekrj wzduny Swierdow (po ukoczeniu budowy)

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

dziay wodoszczelne kaduba, utworzone przez 22 gwne poprzeczne grodzie

wodoszczelne.
Wskutek wniesionych do projektu
zmian, ulegy zwikszeniu wporwnaniu zproj. 68K zarwno podstawowe
wymiary jak iwyporno krownika
nowego projektu. Wyporno standardowa wzrosa z10 620 t do 13 600 t,
a pena odpowiednio z 13 420 t do
16650 t.
Zgodnie zobliczeniami, zapas pywalnoci uzyskany dziki zwikszeniu
wysokoci burty pozwalaby okrtowi na dusze zachowanie ywotnoci
w warunkach bojowych. Przykadowo, wrazie uszkodzenia nieopancerzonej czci kaduba izachowaniu cytadeli pancernej, zapas pywalnoci przy
wypornoci penej wynosiby dla proj.
68bis 12%, podczas gdy dla proj. 68K
jedynie 6,8%.
Przewidywano, e awaryjne kierowanie sterem okrtu odbywa si
bdzie z pomieszczenia maszynki
sterowej.
Niezatapialno okrtu, zgodnie
zwyliczeniami projektu technicznego
CKB-17, pozostawaa zabezpieczona:
przy zatopieniu dowolnych 3 przylegych przedziaw, rozdzielonych
gwnymi grodziami wodoszczelnymi, anieuszkodzonej burcie nawodnej
poza rejonem zatopienia,
przy zniszczeniu czci kocowych
(wkierunku dziobu irufy od cytadeli pancernej) inieuszkodzonej nawodnej burcie,
wrejonie samej cytadeli, zzatopiono jedn maszynowni ijedn kotowni, bd 3 kotowniami.
W sytuacjach tych, awaryjny przechy przy zatopieniu 3 przylegych
przedziaw byby jednak do duy
(12 dla wypornoci penej, 14 dla wypornoci normalnej oraz 18,2-19,2 dla
wypornoci standardowej), co utrudniaoby zaodze walk outrzymanie ywotnoci okrtu7.
Dzielno morska okrtu nieograniczona.
Pod wzgldem technologicznym
wtrakcie montau krownikw proj.
68-bis zamierzano zastosowa najnowoczeniejsz dla owych czasw metod sekcyjn zwykorzystaniem spawania. Do wykonania konstrukcji kaduba
miaa zosta wykorzystana niskostopow stal opodwyszonej wytrzymaoci SHL-4. Warto wtym miejscu za7. Przewidywano obecno na pokadzie okrtu 3 grup awaryjnych, wyposaonych we wszystkie
rodki niezbdne do walki outrzymanie ywotnoci
jednostki.

32

Kabina dowdcy na Swierdowie, 1951 r.

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Salon oficerski na Swierdowie, 1951 r.

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Jeszcze jedno ujcie salonu oficerskiego na Swierdowie, 1951 r. Trzeba przyzna, e wyposaenie
iwystrj prezentowanych tutaj pomieszcze robi due wraenie.
Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Kubryk zaogi prezentuje si nieco skromniej, Swierdow 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Marynarze spoywaj obiad wkubryku Oktiabrskoj Rewoluciji. Fot. zbiory Wadimir Zabockij
Messa oficerska krownika Swiedow 1951 r.

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

uway, e po raz pierwszy whistorii

wiatowego budownictwa okrtowego
spawane byy rwnie czenia imocowania pyt pancernych, ktre rwnoczenie speniay rol elementw nonych iochronnych konstrukcji okrtu.
Rozmieszczenie pomieszcze subowych imieszkalnych praktycznie nie
rnio si od zastosowanego na wczeniejszych okrtach proj. 68K.
Dowdca okrtu izespou dysponowali salonami, skadajcymi si zgabinetu, sypialni, azienki ijadalni.
Zastpca dowdcy okrtu, dowdcy dziaw bojowych, szefowie sub,
zastpca dowdcy ds. politycznych,
sekretarz organizacji partyjnej, propagandzista, sekretarz organizacji
Komsomou, d-cy dywizjonw BCz-2,
BCz-5, gwny bosman oraz szef Oddziau Specjalnego (kontrwywiad) dysponowali jednoosobowymi kabinami
(wcznej liczbie 30), rozmieszczonymi na 2 pokadzie. Pozostali oficerowie
byli zakwaterowani wdwuosobowych
kabinach na 3 pokadzie (pancernym).
Tam rwnie wczteroosobowych kabinach rozmieszczono miczmanw.
Marynarze i podoficerowie suby
zasadniczej byli zakwaterowani w50
kubrykach rnej wielkoci.
Oficerowie stoowali si w mesie
(wprzypadku, gdy na pokadzie znajdowa si sztab zespou, ywienie odbywao si na 2 zmiany). Mes obsugiwa
oddzielny oficerski kambuz.
Miczmani i podoficerowie nadterminowi stoowali si wodrbnej mesie
wsystemie dwuzmianowym. Mes obsugiwa kambuz zaogowy.
Marynarze i podoficerowie suby
zasadniczej jedli bezporednio w kubrykach mieszkalnych, wktrych znajdoway si skadane stoy oraz specjalne szafki na naczynia. Stoowi pobierali
posiki wkambuzie, po czym roznosili
je po kubrykach.
Na okrcie znajdowaa si ania dla
zaogi suby zasadniczej, atake specjalna ania dla personelu BCz-5 oraz
ania oficerska (cznie 4).
Zabezpieczeniu potrzeb bytowych
zaogi okrtu suya rwnie pralnia,
wyposaona w3 stacjonarne maszyny
pralnicze oraz parow prasowalnic.
Oficerowie i miczmani korzystali
zmesy oficerskiej wcelach kulturalnoowiatowych (ogldanie filmw itp.).
Wmesie znajdowaa si sala zbilardem istolikami. Wsali tej zwykle zbierali si oficerowie przed posikami, tam
rwnie odbyway si odprawy kadry
oficerskiej z dowdc i zastpc dowdcy okrtu.

33

Jeden zkrownikw proj. 68-bis (Murmask lub Michai Kutuzow) prowadzi ogie zdzia gwnego kalibru.

Kulturalno-owiatowe imprezy dla

zaogi suby zasadniczej byy przeprowadzane wklubie (by nim kubryk No
18), specjalnie do tego celu przystosowany. Znajdowa si on kondygnacj
niej pod mes oficersk.
Blok medyczny obejmowa wyposaony szpital pokadowy, gabinet stomatologiczny oraz pracowni rtg, ajego
etatowy personel skada si midzy innymi z4 oficerw lekarzy.
Poza tym na pokadzie okrtu znajdowa si warsztat mechaniczny, wyposaony w6 obrabiarek, stanowisko spawania elektrycznego igazowego oraz
cicia metalu, a take stanowiska do
napraw urzdze elektrycznych ielektronicznych.
Prowadzenie prac podwodnych
oraz prac wzatopionych pomieszcze-

34

niach umoliwia zesp nurkw, wyposaonych waparaty do swobodnego

nurkowania.
Zapasy aprowizacji zapewniay 30
dobow autonomiczno okrtu.

Uzbrojenie

Uzbrojenie artyleryjskie
Artyleri gwnego kalibru zachowano wdotychczasowym skadzie, obejmowaa ona 12 dzia kal. 152 mm B-38
o dugoci lufy 57 kalibrw, umieszczonych w4 trzydziaowych wieach
artyleryjskich MK-5-bis, ustawionych
wsuper pozycji wosi symetrii okrtu,
wdwch grupach po 2 wiee na dziobie irufie.
Wiee artyleryjskie MK-5-bis odrniay si od wczeniejszych wie MK-5
zastosowanych na okrtach proj. 68K,

Fot. zbiory Ota Janeek

zainstalowaniem zdalnego sterowania napdu naprowadzania. Prototyp

egzemplarz zmodernizowanej wiey
MK-5-bis zosta przygotowany wLMZ
w maju 1950 r., a cznie w okresie
midzy 1949 a 1955 zakad wykona
iprzekaza 88 takich wie.
Pierwsze 4 wiee MK-5-bis zostay
zmontowane, sprawdzone iprzyjte na
uzbrojenie na prototypowym krowniku proj. 68-bis Swierdow.
Wiee dysponoway wasnym dalmierzem radarowym Sztag-B (w2
i 3 wiey) oraz celownikiem optycznym AMO-3. Wieami artyleryjskimi
mona byo kierowa zwntrza (kierowanie miejscowe) jak ina odlego
zcentralnego stanowiska artyleryjskiego, za pomoc systemu zdalnego sterowania D-2.

35

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

Dziaa 152 mm L/57 w wiey MK-5-bis

skala 1:100

Pikne ujcie dziobowych wie artylerii gwnej krownika Murmask.

Fot. TASS

dla wiey IV. Odpowiednio znajdowao si wnich po 540 pociskw dla wie
I-III oraz 510 dla wiey IV. Poza tym
wkadej wiey znajdowaa si amunicja
pogotowia (alarmowa pierwszych wystrzaw), po 18 pociskw (cznie 72).

Komplet amunicji obejmowa pociski przeciwpancerne, pprzeciwpancerne, odamkowo-burzce,

owietlajce itrasujce (cznie 2130
pociskw i 2250 adunkw miotajcych wkomorach amunicyjnych oraz

72 pociski pogotowia bezporednio

we wieach).
Pociski iadunki miotajce przechowywano wspecjalnie wyposaonych komorach amunicyjnych, obliczonych na
po 570 adunkw dla wie I-III oraz 540

Pocisk kal. 152 mm na pokadzie krownika

Michai Kutuzow.
Fot. Siergiej Baakin

Unikatowa fotografia prezentujca magazyn amunicji kal. 152 mm na krowniku Admira

Uszakow.
Fot. zbiory Siergiej Baakin

36

Widok wiey No 2 gwnego kalibru na krowniku danow, 1980 r.

Fot. zbiory Witalij Kostriczenko

Podstawowa cz pociskw przechowywana bya na etatowych stelaach, za wyjtkiem nieznacznej czci

rozmieszczonej wprzegrodach komr.
Rozadunek stelay nastpowa rcznie
dla zapobieenia samorzutnemu przetaczaniu si pociskw. Wkadej komorze, wktrej przechowywano pociski,
znajdoway si 3 transportery, 2 rwnolege do osi symetrii okrtu i1 wpoprzek wpaszczynie wrg.
Wszystkie komory zadunkami miotajcymi byy rozmieszczone na 2 platformie, oddzielone od komr zpociskami oraz pomieszcze podbasztowych
wie artylerii gwnego kalibru. Wkomorach adunki przechowywano
wognioodpornych, azbestowych futeraach, ktre umieszczano we wntrzu
metalowych skrzy. Te ostatnie zkolei
znajdoway si na stelaach typu sieciowego. Operacja rozadunku ipodawania adunkw miotajcych do elektrycznego dwigu wykonywana bya
wycznie rcznie.
Amunicj (pociski iadunki miotajce) podawano zkomr amunicyjnych
za pomoc elektrycznych podnonikw
acuchowych do pomieszcze przeadowczych, skd podnoniki obrotowe
podaway je ju do przedziau bojowego wiey. Prdko podawania amuniKrownik Admira azariew w procesie
zomowania. Widoczna budowa wntrza
wiey.
Fot. S. Bogatow

37

cji (pociskw iadunkw miotajcych)

za pomoc elektrycznych podnonikw acuchowych przewidywano na
9 operacji na minut, arcznie 3 operacje na minut.
Przewidywano moliwo awaryjnego (sztucznego) zatapiania komr amunicyjnych do poziomu grnej krawdzi
stelay za pomoc hydraulicznych pomp
strumieniowych owydajnoci 300 t/h,
po jednej na kad komor. Kada komora bya wyposaona we wasny, autonomiczny system zatapiania.
W charakterze rodka awaryjnego
przewidywano rwnie moliwo zatapiania komr amunicyjnych kadej
wiey gwnego kalibru, metod naturaln do poziomu linii wodnej, poprzez zawr denny zatapiania komory adunkw miotajcych. Wymagao
to jednak wczeniejszego zatopienia
tych ostatnich. Ta metoda zatapiania
komr amunicyjnych wymagaa 15-16
minut czasu.
Osuszanie komr przewidywano
drog spuszczenia wody przez zawory
spustowe do zzy, anastpnie usunicie jej za burt przez system pomp odwadniajcych.
Poza tym kada komora (pociskw
iadunkw miotajcych) bya wyposaona wautonomiczny system zraszania wod zaburtow zsystemu magistrali p-po. Zraszanie nastpowao
za pomoc tryskawek rozetkowych na
paszczynie poziomej oraz tryskawek
opatkowych na paszczyznach pionowych midzy stelaami.
System zraszania mg by uruchomiony rcznie przez odkrcenie
rcznego kranu wkomorach ina pokadzie niszym, automatycznie przy
wzrocie temperatury powyej 72C
oraz na odlego zcentrali poarowej
(PE) przez wczenie zaworu elektromagnetycznego.
Dziaa B-38 powstay w biurze
konstrukcyjnym Zakadw Bolszewik (Leningrad) w roku 1940, po
czym rozpoczto tam ich produkcj, ktra trwaa zprzerw od 1940
do 1955. Prototypowe dziaa zdono jeszcze wyprbowa przed wybuchem Wielkiej Wojny Ojczynianej,
awczasie jej trwania kilka egzemplarzy trafio na uzbrojenie morskich
baterii kolejowych.
Do kierowania ogniem dzia gwnego kalibru suy system Monia AC68-bis skadajcy si z2 automatw
strzela iuniwersalnym przeksztacaniem wsprzdnych, 2 rezerwowych
automatw strzela (RAS) i4 wieowych automatw strzela (BAS). Sys-

38

Dla celw szkoleniowych montowano te na lufach dzia kal. 152 mm dziaka kal. 45 mm. Na
fotografii widzimy jego przegld na krowniku Ordonikidze, 1954 r.

Fot. zbiory Wadimir Zabockij
Bojowe stanowisko informacji (BIP) krownika Swierdow, 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Stanowisko kierowania
ogniem KDP2-8
skala 1:100

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

Rufowy dalmierz KDP2-8 na krowniku Oktiabrskaja Rewolucija.

Fot. zbiory W. Sosnowski

39

Ujcie znadbudwki na rufowe wiee SM-5-1 kal. 100 mm krownika Aleksander Newskij.

tem zabezpiecza 3 sposoby prowadzenia ognia przez artyleri gwnego

kalibru: podstawowy, rezerwowy iwieowy, wzalenoci od warunkw prowadzenia boju, charakteru celu czy
przypadku awarii.
System zapewnia szybkie znajdowanie celw iokrelanie elementw ich
ruchu przy pomocy rodkw optycznych iradiolokacyjnych, wypracowanie danych centralnego naprowadzania
do prowadzenia strzela od jednego
lub dwch celw iprzekazywanie danych wieom MK-5-bis, wypracowanie danych centralnego naprowadzania dla strzela do celw ldowych
przy wykorzystaniu widocznych punktw orientacyjnych, prowadzenie kombinowanego strzelania do 4 rnych celw, atake samodzielne prowadzenie
ognia przez poszczeglne wiee do widocznych celw i strzela pociskami
owietlajcymi.
System zapewnia dane pochodzce z 2 dalmierzy o bazie 8-metrowej
DM-8-1 iwizjera centralnego naprowadzania WMC-5, 2 burtowych wizjerw
WCU (na stanowisku dowodzenia), wizjerw MB-6 idalmierza obazie 8-metrowej DM-8-2 (w wieach artylerii
gwnego kalibru), radarw Sztag-B
(wwiey nr 2 inr 3), radarw Zap,

40

Zaria iRif8. Poza tym przy strzelaninach mona byo wykorzystywa

dane ze wskanikw logu Gauss-50,
dziobowego, rufowego i centralnego
yroskopu, dziobowego irufowego stanowiska Komponent (wielko przechyw iwasny kurs), stanowisk podwodnej obserwacji ultradwikowej
iinnych, przy czym moliwe byo rwnie prowadzenie ognia zdzia gwnego kalibru do celw powietrznych (przy
uyciu odpowiednich tablic).
Organizacyjnie nastawa artyleryjska
wraz zsystemami kierowania ogniem
wchodzia wskad dywizjonu gwnego kalibru (DGK).
System Monia AC-68-bis zosta
opracowany wlatach 1947-1949 przez
NII-303 (gwny konstruktor S. F. Farmakowskij).
Artyleria uniwersalna
Uniwersalna artyleria okrtu proj.
68-bis skadaa si z6 podwjnie sprzonych dzia kal. 100 mm wdwudziaowych stabilizowanych wieach SM51
(poczynajc od pitego okrtu serii
SM-5-1s), organizacyjnie podzielonych
na 3 baterie dywizjonu uniwersalnego kalibru (DUK) i rozmieszczonych
symetrycznie wzgldem osi symetrii
okrtu, po 3 na kadej burcie.

Fot. zbiory Siergiej Baakin

Artyleryjska wiea, opracowana

przez CKB-34 wlatach 1943-1947, zostaa przyjta na uzbrojenie 11 maja
1949 jako SM-5. Seryjn produkcj
prowadziy wlatach 1948-1955 leningradzkie Zakady Bolszewik wwersjach SM-5-1 iSM-5-1s, ogem wyprodukowano 150 wie.
Donono ognia do celw nawodnych ildowych sigaa 20 000 m, ado
celw powietrznych 16-17 000 m.
W skad kompletu amunicji wchodziy pociski burzce, odamkowo-burzce, plot. oraz owietlajce, atake
pociski zpasywnymi rodkami zakcania pracy systemw radiolokacyjnych (cznie 3672 pociski wkomorach
amunicyjnych i180 pociskw pogotowia bezporednio we wieach). Waga
pociskw 15,6-15,9 kg.
Pociski przechowywano w komorach amunicyjnych, w metalowych,
hermetycznych skrzyniach mieszczcych po 15 sztuk. Skrzynie znajdoway si na stelaach. Zaadunek amunicji do komr ijej podawanie do wie
wczasie strzelania odbywao si za pomoc acuchowych urzdze przeadunkowych.
8. Dziobowe stanowisko dowodzenia iobserwacji KDP2-8 byo gwnym stanowiskiem dowodzenia ogniem, natomiast rufowe rezerwowym.

Dziaa uniwersalne 100 mm

w wiey SM-5-1
skala 1:100

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

Jedna zwie uniwersalnych dzia kal. 100 mm SM-5-1 prawej burty krownika Swierdow, 1975 r.

Fot. zbiory Ota Janeek

41

Zaadunek pociskw kal. 100 mm do wiey

SM-5-1 krownika Admira Uszakow.

Fot. zbiory Siergiej Baakin

Kierowanie ogniem zapewnia system Zenit-69-bisA, wktrego skad

wchodziy 2 stanowiska z centralnym automatem strzela CAS1 iuniwersalnym przeksztacaniem wsprzdnych w kadym, 2 SPN-500
z radarem artyleryjskim Jakor,
dalmierzem plot. DMS-4 i wizjerami naprowadzania w paszczynie
pionowej i poziomej. Poza tym wiee wyposaone byy we wasne rodki naprowadzania w postaci przyrzdw centralnego naprowadzania
(CP), centralnego automatu strzela
CAS-U, celownika idalmierza radarowego Sztag-B.
System kierowania ogniem poza zabezpieczeniem strzela artylerii uniwersalnej suy rwnie do wypracowania danych do strzela dla dzia
kal. 37 mm.
Artyleria maokoalibrowa
Artyleria plot. maego kalibru suya do zabezpieczenia okrtu wstrefie
najbliszej iskadaa si z16 podwjnie
sprzonych automatycznych dzia kal.
37 mm W-11 (W-11M).
Zestaw W-11 tworzyy 2 automatyczne, chodzone wod dziaa kal.
Krownik Swierdow, 1975 r. Batyk. Widok na stabilizowane stanowisko SPN-500 prawej burty. Na drugim planie charakterystyczny dla
tego okrtu pomost dzia automatycznych kal. 37 mm za pierwszym kominem. Brak uzbrojenia torpedowego, na miejscu wyrzutni ustawiony
wiosowy jol.
Fot. zbiory Ota Janeek

42

Stanowisko kierowania
ogniem SPN-500
skala 1:100

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

Widok na zestaw W-11 kal. 37 mm krownika Ordonikidze, 1962 r. Na drugim planie widoczne koliste stanowisko SPN-500.

Fot. zbiory W. Wiljald

43

Dziaka przeciwlotnicze 37 mm
na stanowisku W-11
skala 1:50

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

Lewoburtowe dziaka W-11 jednego zkrownikw.

44

Fot. zbiory Jarosaw Malinowski

Obsada dziaka W-11 na krowniku Admira Sieniawin, 1965 r.

Fot. zbiory W. Jeremienko

37 mm 70-K na wsplnym ou. Zasilanie dkami nabojowymi, rczne.

Naprowadzanie wobu paszczyznach
rwnie rczne. W skad zestawu
amunicji wchodziy scalone naboje
odamkowo-smugowe i przeciwpancerno-smugowe. Donono wpaszczynie poziomej do 8400 m ado celw
powietrznych do 4000 m.
Zestawy W-11M zostay wprowadzone na uzbrojenie wroku 1946.
Podobnie jak dziaa uniwersalnego
kalibru SM-5-1-bis, rwnie iW-11M
wsppracoway zsystemem urzdze
kierowania ogniem Zenit-68-bis. Organizacyjnie artyleria plot. maego kalibru wchodzia wskad dywizjonu artylerii plot. (DZK) okrtu.
Dziaa rozmieszczono wdwch grupach, dziobowej irufowej, wskadzie
4 baterii, po 2 na kadej burcie. Kada
bateria dziobowa skadaa si z4 dzia,
zktrych 2 znajdoway si na 1 platformie i2 na 2 platformie.
Kada bateria rufowa rwnie skadaa si z4 dzia, rozmieszczonych na
1 platformie.
Przy tym zestawy W-11 byy wczci dziobowej irufowej rozmieszczoZaadunek dek nabojowych kal. 37 mm do
W-11 na krowniku Admira Uszakow.

Fot. zbiory Siergiej Baakin

45

ne symetrycznie wzgldem osi symetrii okrtu.

Uzbrojenie torpedowo-minowe
Uzbrojenie torpedowe obejmowao 2 piciorurowe wyrzutnie kal. 533
mm PTA-53-68bis z systemem kierowania strzelaniem torpedowym
Stalingrad-2T-68bis, przyjtym na
uzbrojenie wroku 1953, ktry przeszed prby na krowniku Swierdow.
Moliwe byy 3tryby naprowadzania
wyrzutni na cel: automatyczny, pautomatyczny (centralne naprowadzanie) oraz bezporednio wyrzutni.
Dane onawodnych celach pochodziy ze specjalnego radaru torpedowego Zaria, sucego do kierowania
strzelaniem torpedowym.
Wyrzutnie zmoliwoci pautomatycznego zdalnego imiejscowego naprowadzania zostay przyjte na uzbrojenie w roku 1948 i po raz pierwszy
zamontowane na krowniku Swierdow. Wyrzutnie umoliwiay odpalanie
torped za pomoc spronego powietrza bd pironaboju, akt ostrzau wynosi do 60.
Krownik mg odpala dwie piciotorpedowe salwy lub strzela torpedami winnych kombinacjach.
Uzbrojenie minowe byo tradycyjne
i niezmienne dla wszystkich radzieckich okrtw nawodnych klasy krownika. Dugo staych torw minowych
(to znaczy przytwierdzonych w sposb nieusuwalny do pokadu) wraz
zpoprzecznymi cznikami pozwalaa na przyjcie do 132 min wz. 1908 r.
lub 76 min wz. 1926 r. lub 68 min KB,
AGCB, RM lub 40 min KDM1000 lub

Lewoburtowy aparat torpedowy na krowniku Admira Uszakow wlatach 1954-55. Trzeba

przyzna, e w tym okresie byo to ju uzbrojenie anachroniczne dla jednostek tej klasy z
powodu szybkiego rozwoju radiolakacji.
Fot. zbiory Siergiej Baakin

Bro podwodna
skala 1:50

Torpeda 533 mm 53-38

Mina AGSB
Mina KMD-1000

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

46

Ciekawe ujcie pokadu rufowego krownika Admira Uszakow, bardzo dobrze widoczne tory minowe.

Fot. zbiory W. Jeremienko

70 ochraniaczy pl minowych GMZ.

Stateczno okrtu przy umieszczeniu
takiego adunku na grnym pokadzie
miecia si w dopuszczalnym przedziale.
Istotnym szczegem stao si wyposaenie krownika proj. 68-bis wetatowe urzdzenia demagnetyzacyjne
(nie byo ich na okrtach proj. 68).

Wyposaenie radioelektroniczne

Pierwotnie wskad wyposaenia radioelektronicznego krownikw proj.

68-bis wchodzi radar dozoru nawodnego Rif , radar dozoru powietrznego
Gius-2, atake radiolokacyjne systemy swj-obcy Fakiel-MZ (pytajcy)
i Fakiel-MO (odpowiadajcy). Poza
tym zarezerwowano miejsce imoc zasilania dla zainstalowania wprzyszoci radarw Fut-N, Fut-B(artyleryjskie) iNord (nawigacyjny).
Dla prowadzenia ognia dzia gwnego kalibru przeznaczono 2 radary Zap i 2 dalmierze radarowe
SztagB.
Prowadzenie ognia uniwersalnej artylerii kal. 100 mm zabezpieczay 2 radary Jakor (Jakor-M) oraz 6 dalmierzy radarowych Sztag-B.
Do kierowania ogniem torpedowym
suy radar Zaria.
Z powodu caego szeregu rnych
przyczyn (opnienia wopracowaniu,
przyjciu na uzbrojenie czy przerwaniu
prac) niektre zwymienionych wczeMina wiczebna AMD-500 na krowniku
danow.
Fot. zbiory W. Wiljald

47

Krownik Admira Nachimow na paradzie w Sewastopolu w 1954 r. Widoczne pierwotne wyposaenie radarowe jednostek tego typu
zpocztkowego okresu suby.
Fot. zbiory Siergiej Baakin

niej systemw trafiy na okrty zopnieniem, jeden zosta zastpiony innym

systemem, aniektre nigdy si nie pojawiy, pozostajc jedynie na papierze.
Wkocu, zuwagi na rosnce znaczenie
wykrywania celw powietrznych, niezbdn okazaa si korekta pierwotnych
planw ipopieszne wyposaenie jednostek wuzupeniajce wyspecjalizowane radary. Wzwizku ztym jeden zkrownikw otrzyma wtrakcie remontu
radar P-500 (Kliwer), inne otrzymay
armijne radary P-8/P-10 lub P-12, apniej take jeszcze radary Kil.
Potwierdzeniem wypowiedzianych
sw moe by prototypowy krownik projektu Swierdow. Przy analizie
zmian zamontowanego na jego pokadzie wyposaenia radioelektronicznego, nie sposb nie zauway, e tylko
na platformie grotmasztu tego okrtu
w rnych latach zamontowane byy
po kolei anteny radarw Rif, Fut-N,
a w kocu Kil-U. W tym ostatnim
przypadku zmieniona bya konfiguracja i zmniejszona wysoko samego
grotmasztu. Poza tym od roku 1958

48

Swierdow otrzyma radar wykrywania

celw powietrznych P-10 zantenami
na poziomie 1 platformy nadbudwki
midzy rufowym stanowiskiem dowodzenia (KDP) awie artyleryjsk nr 3
(wrgi nr 144-145).
Radar Rif (Rif-A) pracujcy
na falach odugoci 10 cm (kierujcy
projektem W. D. Kamykow) przeznaczony do wykrywania celw nawodnych iwskazywania celw przy strzelaninach do obiektw nawodnych,
atake zada nawigacyjnych. By to
pierwszy radziecki radar odporny na
zakcenia. Ochron przed aktywnymi
zakceniami zapewnia schemat elektromechanicznego przestrajania na
4czstotliwoci robocze. Stacja moga
pracowa w3 trybach nadzoru oklnego, poszukiwania sektorowego iledzenia celu.
Moc 150 kW, antena paraboliczna,
cita. Martwa strefa do 2 kabli.
Zasig wykrywania celw nawodnych 200-220 kabli (krownik) lub
30-50 kabli (kuter torpedowy). Radar pozwala na wykrywanie fontann

wody po upadkach pociskw burzcych lub odamkowych w odlegoci

od 25 do 100 kabli. Na okrtach nawodnych stacja bya podstawowym
rodkiem rozpoznania, wykrywania
iwskazywania celw.
Radar Rif zosta opracowany wlatach 1946-1948 wOKB-703 ministerstwa przemysu stoczniowego, w1948
wraz z radarem Gius-2 przeszed
prby pastwowe na pokadzie krownika Floty Czarnomorskiej Mootow izosta przyjty na uzbrojenie. Seryjn produkcj rozpoczto w 1949
r. wZakadach No 703 (obecnie Salut Moskwa) jako Rif-A. Radar by
umieszczany na topie grotmasztu okrtw proj. 68-bis. Wtoku modernizacji
wzwizku wprowadzaniem nowoczeniejszych rodkw techniki radary wymieniano.
Radar Fut-N wykrywania celw powietrznych (kierownik projektu
F.W. ukin iG.A. Astachow) przeszed
wroku 1955 prby pastwowe na pokadzie krownika Floty Batyckiej
Swierdow izosta przyjty na uzbroje-

nie. Zasig wykrywania do 150 km. Na

Swierdowie anteny radaru montowano
na platformie grotmasztu (od 1958r.),
na Dzierynskij po modernizacji na
proj. 70E na topie grotmasztu. Na innych krownikach proj. 68-bis radarw tych nie montowano.
Dalmierz radarowy Sztag-B
pracujcy na fali o centymetrowej
dugoci (kierownik projektu W.M. Jastriebiow) przeznaczony by do kierowania ogniem artylerii gwnego
iuniwersalnego kalibru. Zosta przyjty na uzbrojenie wroku 1948. Zasig wykrywania celu nawodnego
(niszczyciel) wynosia wczasie prb
120 kabli, zasig dokadnego naprowadzania 100 kabli, redni bd pomiaru dystansu 15 m.
Na krownikach proj. 68K iproj. 68bis dalmierze radarowe Sztag-B byy
zamontowane na dachach wie artylerii
gwnego kalibru MK-5 (MK-5-bis) nr 2
inr 3, atake po jednym na kadej zwie
dzia uniwersalnego kalibru SM-5-1.
Radar Zaria pracujcy na falach
o dugoci 3 cm (kierownik projektu
U.I. Liubczenko) przeznaczony by do
kierowania strzelaniem torpedowym
iartyleryjskim. Moc 10 kW. ledzenie celu rczne, pautomatyczne iautomatyczne.
Prby pastwowe przeszed radar
w miesicach padziernik listopad
1950, po czym urzdzenie zostao przyjte na uzbrojenie. Zasig wykrywania
celw nawodnych 320 kabli (okrt liniowy) lub 110 kabli (traowiec), zasig
obserwacji fontann po upadkach pociskw odpowiednio 25-100 kabli.
W trakcie suby po zdjciu z pokadu okrtw uzbrojenia torpedowego, radary Zaria zostay rwnie zdemontowane.
Radar Zap pracujcy na falach
o dugoci 3 cm (kierownik projektu I.I. Bakuow) omocy 65-70 kW, by
przeznaczony do wykrywania celw
nawodnych na znacznych dystansach
i precyzyjnego okrelania ich wsprzdnych.
Urzdzenie zabezpieczao strzelanie dzia gwnego iuniwersalnego kalibru, okrelajc dane wzakresie odlegoci celu, kta kursowego oraz
odchylenia upadku pociskw od celu.
Antena radaru stabilizowana wtrzech
paszczyznach, zapewniaa radiolokacyjny kontakt zcelem przy stanie morza do 6. Radar zapewnia automatyczne ledzenie celu na podstawie
2 wsprzdnych oraz zapewnia korekt strzelania na podstawie upadku
pociskw.

redni bd okrelenia wsprzdnych odlegoci 20 m, akta kursowego do 0,5.

Seryjn produkcj radarw Zap
prowadzi KB Ametyst (Zakad Topas Moskwa)9.
Radar Jakor (Jakor-M) pracujcy na falach odugoci 3 cm (kierownictwo projektu A.S. Grinstein i J.A.
Zabielin) przeznaczony do kierowania ogniem artylerii uniwersalnego kalibru. Radar umoliwia automatyczne
ledzenie celu wg trzech wsprzdnych, dziki czemu po raz pierwszy
w Zwizku Radzieckim rozwizano
problem rwnoczesnego prowadzenia
ognia plot. na podstawie przyrzdw
z automatycznym ledzeniem celw
powietrznych.
Zasig wykrywania celw powietrznych do 30-160 kabli, acelw nawodnych do 150-180 kabli.
Radar opracowano wlatach 19491951 (dowiadczalny egzemplarz powsta w1949), aprzyjto na uzbrojenie
w1952.

Na podstawie eksperymentw, przeprowadzonych wlatach 1952-1953 na

pokadzie krownika Dzierynskij, radar zosta zmodernizowany otrzymujc oznaczenie Jakor-M. Sta si
on podstawowym radarem kierowania
ogniem artyleryjskim dzia uniwersalnego kalibru krownikw, niszczycieli ieskortowcw.
9. Prototypowe egzemplarze radarw Zap
iZaria zgodnie zdecyzj wadz ZSRR z30 sierpnia 1950 zostay zamontowane wcelu przeprowadzenia prb na niszczycielu proj. 30-bis Biesstrasznyj (nr stoczniowy S-1105) budowanym przez
stoczni No 445 wNikoajewie. Prby zostay przeprowadzone na Morzu Czarnym wmiesicach padziernik listopad 1950. Drugi itrzeci komplet radaru Zap w roku 1951 zosta zamontowany
iprzeszed analogiczne prby na Batyku na prototypie proj. 68-bis Swierdow. Wtrakcie prb radaru Zap po raz pierwszy wpraktyce wykorzystania radarw wmarynarce wojennej ZSRR osignito zabezpieczenie wzowych wsprzdnych
rodkami radiolokacyjnymi na poziomie nie gorszym ni przy uyciu rodkw optycznych. Wyrnikiem radaru by fakt, e przy opracowaniu projektu uwzgldniono moliwo dublowania jego pracy przez torpedowo-artyleryjski radar Zaria (iodwrotnie), atake wspprac zoptycznymi rodkami okrtu (pomiar odlegoci przy pomocy radaru,
kta kursowego przy pomocy wizjera optycznego).

Widok grotmasztu krownika Oktiabrskaja Rewolucija z anten radaru dalekiej obserwacji

przestrzeni powietrznej P-10 (1959 r.).
Fot. zbiory Ota Janeek

49

Charakterystyczny ksztatem radar P-10 na krowniku Michai Kutuzow, poniej niego widoczna
antena emitera NRZ-1.
Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Produkcj seryjna radaru podj

Zakad No 703 (obecnie Salut Moskwa) jako Jakor-M zulepszonym
blokiem wskazywania celw. Radar czono zwykle ze stabilizowanym stanowiskiem naprowadzania
SPN500.
Radar Gius-2 pracujcy na fali
odugoci 1 m (kierownik projektu A.I.
Patrikiejew), zosta przyjty na uzbrojenie w roku 1948 w rezultacie prb
przeprowadzonych na krowniku Floty Czarnomorskiej Mootow.
Urzdzenie miao moc 90 kW ibyo
wyposaone wsystem swj-obcy. Byo
przeznaczone do wykrywania celw nawodnych (do 20 000 m) ipowietrznych
(do 80 000 m) oraz dostarczania danych
systemowi kierowania ogniem kalibru
uniwersalnego iplot. na krownikach.
Seryjn produkcj prowadzi Zakad No
703 (obecnie Salut Moskwa).
Radar Neptun nawigacyjny,
wprowadzony na uzbrojenie w roku
1952. Opracowany przez CNII-49

50

(CNII Granit) w Leningradzie, seryjna produkcja prowadzona wZakadach Gorizont wRostowie nad Donem. Dugo fali roboczej 3,2 cm.
Zasig wykrywania celw nawodnych 120 kabli (krownik), 50 kabli
(redniej wielkoci morska boja).
Radar P-8 urzdzenie do dalekiego
wykrywania celw powietrznych, opracowane przez NII przemysu radiowego (kod Woga) wramach trzyletniego
plan rozwoju radiolokacji na lata 19461948, zatwierdzonego przez KC KPZR
iRad Ministrw ZSRR wdniu 10 lipca
1946 r.(kierownik projektu W. Owsiannikow). Wroku 1950 radar zosta przyjty
na uzbrojenie wojsk obrony powietrznej,
si lotniczych imarynarki wojennej.
Zapewnia wykrywanie samolotw wtrybie nadzoru oklnego oraz
przy aktywnych ipasywnych zakceniach na puapie 8000 m iodlegoci do 150 km.
Pocztkowo nie przywidywano montowania tego radaru na okrtach.

Wtrakcie remontw zamontowano je

jednak na 5 okrtach proj. 68K , atake 3 krownikach proj. 68-bis (Michail Kutuzow, Oktiabrskaja Rewolucija iDmitrij Poarskij). Anteny radaru
P-8 rozmieszczono na platformie grotmasztu, a anten NRZ-1 na topie
grotmasztu.
Wraz zwprowadzaniem na wyposaenie bardziej nowoczesnych rodkw
techniki radiolokacyjnej, zrezygnowano z wyposaania okrtw w radary
P-8, azamontowane na krownikach
proj. 68-bis zastpiono nowszymi radarami P-10 lub P-12 oidentycznym przeznaczeniu.
Radar P-10 urzdzenie do dalekiego wykrywania celw powietrznych.
Opracowane wGorkowskim NII przemysu radiowego na bazie radaru P-8
wlatach 1951-1953 dla si obrony powietrznej kraju (kod Woga-A). Prby poligonowe P-10 przeszed wroku
1953, po czym zosta wprowadzony na
uzbrojenie wojsk obrony powietrznej,
si powietrznych imarynarki wojennej.
Wprzeciwiestwie do wczeniejszego radaru P-8 nowe urzdzenie byo
odporne na zakcenia imogo przechodzi na inne czstotliwoci robocze. Konstrukcja wyrniaa si prostot iniezawodnoci eksploatacji. Radar
posiada nastpujce parametry:
zasig wykrywania do 180-200 km,
puap wykrywania do 16 000 m,
moc urzdzenia 55-75 kW.
Rozpoznanie celw powietrznych
nastpowao dziki zastosowaniu emitera NRZ-1. Radar P-10 posiada 2 anteny gwn wksztacie dwch X
poczonych poprzeczk, zainstalowan na pionowym aurowym maszcie
oraz anten emitera.
Radar P-10 zainstalowano na wikszoci krownikw proj. 68-bis, przy
czym na 3 zamiast wczeniejszego radaru P-8 (Michai Kutuzow, Mootowsk,
Dmitrij Poarskij, Admira Uszakow,
Swierdow, Murmask, Admira Sieniawin iAleksander Suworow).
Anteny radaru P-10 umieszczono
na 1 platformie nadbudwki (wrgi
nr 144-145) midzy rufowym stanowiskiem dowodzenia (KDP) awie artyleryjsk gwnego kalibru nr 3. Warto zaznaczy, e wpoowie lat 50-tych
Dmitrij Poarskij posiada oba radary
P-8 iP-10, ktrych anteny by niemal
identyczne pod wzgldem konstrukcji.
Radar P-12 (P-12M) urzdzenie
do dalekiego wykrywania celw powietrznych w trzech paszczyznach,
opracowane przez NII przemysu radiowego wlatach 1954-1956 iprzyj-

51

Krownik Murmask zradarem P-10 na rufowej nadbudwce.

Fot. zbiory Anatolij Odajnik

52

Krownik Admira Sieniawin po zamianie radaru P-10

na P-12 na rufowej nadbudwce, lata 60-te.
Fot. zbiory Jarosaw Malinowski

Krownik Aleksander Newskij w1981 r. Na wzmocnionym grotmaszcie widoczny masywny radar P-500.

Fot. zbiory Siergiej Baakin

te na uzbrojenie si obrony powietrznej,

si powietrznych imarynarki wojennej
ZSRR (kod Jenisej).
Radar pozwala zwikszy niezawodno wykrywania celw powietrznych w dowolnych warunkach
pogodowych iprzy aktywnym przeciwdziaaniu elektronicznym.
Zasig wykrywania celw 200 km,
puap wykrywania 18 000 m. Czstotliwo robocza fale odugoci metrowej, rni si od radaru P-10 moliwoci szybkiej zmiany czstotliwoci.
Moc nie nisza od 180 kW, diagram anteny wpaszczynie poziomej wski
patek 7-9.
Po przyjciu na uzbrojenie w roku
1956 radary P-12 (P-12M) byy produkowane seryjnie. Zastosowanie na
okrtach marynarki wojennej ZSRR
ograniczono jedynie do krownikw
proj. 68-bis Floty Oceanu Spokojnego
Admira Sieniawin, Dmitrij Poarskij
iAleksander Suworow, na ktrych zastpiy zdjte radary typu P-8 iP-10.
Radar P-500 (Kliwer) urzdzenie do wykrywania celw powietrznych wdwch paszczyznach, pracujce na falach odugoci decymetrowej,
przyjte na uzbrojenie w 1965 roku.
Radar Kil-U na krowniku Murmask,
1968 r.
Fot. zbiory Wadimir Zabockij

53

Pamitkowa fotografia zaogi krownika Michai Kutuzow zkosmonautami J. Gagarinem iH. Titowem na pokadzie okrtu, 1961 r. Prosz jednak
zwrci uwag na anten systemu Sonce-1 zakryt biaym pokrowcem (nad pomostem nawigacyjnym).
Fot. zbiory A. Odajnik

Zasig wykrywania celw powietrznych do 270-300 km, acelw nawodnych do 35-40 km.
Radary P-500 zamontowano jedynie na krownikach Dmitrij Poarskij (Flota Oceanu Spokojnego),
Aleksander Newskij (Flota Pnocna)
i Dzierynskij (Flota Czarnomorska),
co wymagao istotnego wzmocnienia
konstrukcji bocznych grotmasztu, na
ktrego platformie ustawiono anteny
radarw10.
Projekt przewidywa, e wskadzie
wyposaenia krownikw proj. 68bis znajd si rwnie stacje rozpoznania radiowego oraz walki elektronicznej (zakce), jednak do czasu budowy
prototypowej jednostki urzdzenia te
znajdoway si jeszcze wfazie prac badawczych, std te na pierwszych okrtach serii zarezerwowano dla nich jedynie odpowiedni powierzchni
izasilanie. Radar aktywny typu Korall umoliwiajcy wytwarzanie zakce na czstotliwoci o centymetrowej dugoci fali, powsta wNII10

54

ministerstwa przemysu okrtowego

dopiero wroku 1954 iprzeszed prby pastwowe na pokadzie krownika Dzierynskij.
W roku 1956 pojawi si radar
Krab, pracujcy rwnie na identycznej czstotliwoci (prby wroku 1956
na krowniku Admira Uszakow), zamontowano go jedynie na niektrych
okrtach projektu, wtym danow iAdmira Sieniawin.
W roku 1961 na uzbrojenie zostaa przejta zmodyfikowana wersja radaru Krab-11, ktr zamontowano
wycznie na krowniku Dzierynskij,
apniej kolejna Krab-12.
Okrty proj. 68-bis zostay rwnie
wyposaone radiolokacyjne systemy
identyfikujce swj-obcy Fakiel-MZ
(pytajcy) iFakiel-MO (odpowiadajcy), opracowane przez NII-49 ministerstwa przemysu stoczniowego iprzyjte
na uzbrojenie wroku 1952.
Poza radarami, wrd rodkw wykrywania celw nawodnych naley
wymieni take namierniki termiczne

Sonce-1, wktre wyposaono krowniki (zostay zdemontowane do poowy lat 60-tych).

Namiernik termiczny Sonce-1
urzdzenie optyczno-elektroniczne przeznaczone do skrytego wykrywania, ledzenia iokrelania wsprzdnych ktowych (namiarw)
celw nawodnych w ciemnych porach doby za pomoc elektromagnetycznych fal podczerwieni czstotliwoci optycznej.
Namiernik pracowa wpamie podczerwieni iby przeznaczony do wykry10. Naley sdzi, e nie istnia aden standard
wzakresie wyposaania okrtw wnowe lub uzupeniajce radary. Oile Aleksander Newskij posiada jedynie radar Kliwer, to na Dmitrij Poarskij
zachowano poza nim zapewne wcharakterze rezerwowego P-12 (ustawiony zamiast wczeniejszego P-10). Co za tyczy si krownika Dzierynskij to
otrzyma on radar Kliwer wtoku modernizacji do
standardu proj. 70E rwnoczenie zradarem FutN, przy czym anteny tych urzdze umieszczono wsplnie na platformie itopie grotmasztu. Pierwotny zestaw urzdze radiolokacyjnych do koca suby zachowa jedynie Admira azariew, ktry
wiksz cz suby we Flocie Oceanu Spokojnego
spdzi wrezerwie inie by modernizowany.

wania celw nawodnych na podstawie

ich ladu termicznego. Gwnym walorem namiernika termicznego bya skryto jego dziaania (dziki brakowi promieniowania przy pracy).
Stabilizowana antena namiernika
zumieszczonym wgrnej czci obiektywem systemu optyczno-elektronicznego znajdowaa si na nadbudwce
okrtu, poniej anteny radaru kierowania ogniem torpedowym Zaria.
Urzdzenie Sonce-1 zostao opracowane przez NII-10 ministerstwa
przemysu stoczniowego ZSRR (obecnie OAO Morskoj NII radioelektroniki
Altair Moskwa), przyjte na wyposaenie wroku 1949.
Zasig wykrywania celw:
krownik 16 000 m
niszczyciel 10 000 m
Dokadno namiaru 0,2, a tryb
pracy pasywny.
Poza okrtami proj. 68-bis namiernik
termiczny Sonce-1 zamontowano na
krownikach Kirow iSawa oraz niszczycielu Nieustraszimyj11.
Poza tym projekt przewidywa wyposaenie krownikw proj. 68-bis
wstacje hydroakustyczn Tamir-5N,
przeznaczon do wykrywania celw
podwodnych, przede wszystkim zapr
zoonych zmin kotwicznych.
Dla ochrony przed niekontaktowymi minami magnetycznymi okrt zosta wyposaony w urzdzenia demagnetyzacyjne, adla ochrony przed
minami kotwicznymi w 4 komplety
trawparawanw K-1 (oraz dalsze
4jako rezerwowe).

Siownia

Ukad napdowy okrtu by analogiczny jak na okrtach proj. 68K, dwuwaowy, jednak z wprowadzeniem
konstrukcyjnych zmian wynikajcych
zdowiadcze wojennych. Zmiany te
miay na celu podwyszenie wytrzymaoci na wstrzsy inaprenia. Wtym
celu korpusy turbin iurzdze pomocniczych zostay wykonane ju ze stali,
anie tak jak to miao miejsce we wczeniejszych projektach z eliwa, poza
tym wprowadzono amortyzacj mechanizmw.
Wskad ukadu napdowego wchodzio 6 gwnych, pionowych kotw
parowych typu KW-68 oraz 2 gwne zespoy turbin (GTZA) TW-7 wraz
zodpowiednimi mechanizmami po-

Zaoga jednej zmaszynowni na stanowiskach roboczych.

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Przedzia rufowej maszynowni Swierdowa, 1951 r.

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Marynarze pozujcy do pamitkowej fotografii wmaszynowni krownika danow. Fot. zbiory S. Kitel

11. Prace nad urzdzeniem prowadzono jeszcze wokresie przedwojennym, aogromny wkad
wstworzenie namiernikw termicznych nieli tacy
uczeni ispecjalici jak W.A. Granowskij, N. D. Smirnow, W.T. Rodionow czy D.P. Popow.

55

Krownik Michai Kutuzow wdoku. Doskonale widoczne jego ruby napdowe ister.

mocniczymi iarmatur, koty KW-68

miay powierzchni nagrzewu 1107
m kady i produkoway par o cinieniu roboczym 25 atm. itemperaturze 370C. Wydajno pojedynczego
kota KW-68 wynosia 115 t pary na
godzin.
Nominalna moc zespou turbin
TW-7 wynosia 55 000 KM. Dla rozwinicia penej prdkoci (32,5 wza)

niezbdne byo uzyskanie maksymalnej mocy 128 000 KM, za wprzypadku biegu wstecznego (17,7 wza)
mocy 27 000 KM.
Zesp turbin z dziobowej maszynowni pracowa na prawy wa napdowy, ktrego dugo wynosia 84,9
m, za zesp zrufowej maszynowni na
lewy wa napdowy (43,7 m). Wcharakterze pdnikw stosowano mosi-

Fot. W. Kostriczenko

ne ruby napdowe o3 pirach irednicy 4,58 m.

Ogrzewanie ipotrzeby bytowe zaogi zapewniay 2 koty pomocnicze typu
KWS-68-bis. Zuwagi na zwikszenie
liczby odbiornikw energii elektrycznej
na krowniku nowego projektu wzrosa liczba generatorw, do 5 turbogeneratorw kady omocy 300 kW oraz
4generatorw wysokoprnych, rwnie po 300 kW kady.
Dla zwikszenia ywotnoci systemu elektroenergetycznego krowniki
proj. 68-bis dysponoway ju nie 2 jak
poprzednie okrty, lecz 4 elektrowniami pokadowymi.
Zapas paliwa (mazut) rozmieszczono
wzbiornikach midzydennych (1590 t)
izbiornikach burtowych (1830 t), wrazie potrzeby moliwe byo jeszcze zaadowanie dalszych 200 t paliwa do rufowego zbiornika przechyowego i300
t do zbiornikw przeadowczych irozchodowych.
czny zapas smarw wynosi 90 t,
paliwa do wysokoprnych agregatw
prdotwrczych 80 t, awody kotowej 317 t.
ruba napdowa krownika danow. Stojcy
obok marynarz pozwala na ukazanie skali
wielkoci.
Fot. zbiory S. Kitel

56

Ocena projektu
Krownik Oktiabrskaja Rewolucija na Morzu rdziemnym w1972 r.

Okrty projektw proj. 68-bis byy

najliczniejszymi przedstawicielami
swojej klasy radzieckiej budowy. Liczba jednostek zbudowanych wrelatywnie krtkim czasie przewyszaa nawet liczb krownikw, zbudowanych
we wasnych stoczniach dla rosyjskiej
imperatorskiej floty w latach 18781917. Dziki swojej udanej konstrukcji,
aprzede wszystkim silnemu uzbrojeniu artyleryjskiemu, ostatnie radzieckie
krowniki okazay si rzeczywicie
prawdziwym osigniciem, zadziwiajcym modelem, podanym wrnych
latach we wszystkich 4 flotach ZSRR.
Te niewtpliwie pikne okrty zpodniesionymi banderami byy przez niejedno dziesiciolecie niezmiennym
elementem morskich parad w Sewastopolu, Leningradzie, Batijsku iSiewieromorska, Kronsztadzie i Wadywostoku, a take na bezimiennych
kotwicowiskach w punktach szelfowych stref mrz i oceanw. adne
morskie serce nie moe pozosta obojtne na widok paradnych szeregw
marynarzy na tle gronych wie artyleryjskich igromkiego ura rozlegajcego si na witujcych redach. Zpo-

kadu krownikw zaczynali przegld

paradnych szeregw ina nich podnosili swoje flagi admiraowie. Wizyty krownikw w zagranicznych portach
zawsze byy istotnymi wydarzeniami, asame okrty pozostawiay niezapomniane wraenie na licznym gronie
odwiedzajcych je ludzi.
Parady iwita byy jednak wyjtkiem dla tych okrtw, ktre zreguy
prowadziy wyton sub wskomplikowanej sytuacji midzynarodowej. Realizujc w praktyce powiedzenie adm. Makarowa na morzu
w domu, na brzegu w gociach,
krowniki pozostaway przez dugie
miesice wmorzu, wracajc do swoich baz jedynie na midzyrejsowe remonty, uzupenienie zapasw ikrtki
odpoczynek zag. Nastpnie wszystko
powtarzao si od nowa.
Wiele tradycji wywodzi si zpokadw tych krownikw, jak przykadowo klasyczna organizacja suby,
przez ktr przeszli wszyscy admiraowie. Wzwizku ztym nie przypadkowo charakterystyczne sylwetki szedziesitek semek byy dobrze znane
marynarzom, zarwno zaprzyjanio-

Fot. zbiory Arthur D. Baker III

nych flot jak ipotencjalnych przeciwnikw. Nie przypadkowo powstao

wmarynarce wojennej powiedzenie,
e cho krownik lekki, to suba na
nim cika.
Krowniki proj. 68-bis zgodnie
zprawd uwaane byy za najsilniejsze
inajbardziej nowoczesne przedstawiciele swojej klasy wradzieckiej flocie,
nie ustpujce niczym zagranicznym
analogom. Przypomnijmy, e w skadzie flot wczesnych potencjalnych
przeciwnikw znajdoway si artyleryjskie krowniki lekkie typw Belfast,
Sheffield iTiger (Wielka Brytania), Cleveland iWorcester (USA) ikilka innych.
Budowa z ZSRR serii krownikw zarwno proj. 68K jak iproj. 68bis bya bez wtpienia istotnym wydarzeniem dla radzieckiego przemysu.
Zgodnie ze stanem zkoca lat 40-tych
stanowiy one najnowsze osignicie
radzieckiej nauki itechniki. Pod wzgldem swoich zaoe taktyczno-technicznych okrty proj. 68K, azwaszcza
proj. 68-bis, stanowiy ogromny krok
naprzd wporwnaniu zkrownikami wczeniejszych projektw proj. 26
iproj. 26-bis. Okrty budowano wca-

57

Strzelanie szkolne artylerii gwnego kalibru na krowniku Michai Kutuzow w1971 roku.

oci zkrajowych materiaw iwyposaano w mechanizmy, urzdzenia

iuzbrojenie radzieckiej konstrukcji.
Oceniajc obiektywnie mocne isabe strony krownikw mona powiedzie co nastpuje.

Uzbrojenie

Siln stron krownikw byo relatywnie silne uzbrojenie artyleryjskie,

przede wszystkim dziaa gwnego kalibru odobrych parametrach balistycznych, niezawodny system ochrony
ppo. na caej drodze podawania amunicji, rozdzielny system naprowadzania
dzia zniezalenym systemem podawania amunicji.
Do niewtpliwych plusw dzia
gwnego kalibru naleaa rwnie
wielowariantowo kierowania ogniem
i metod strzelania, dziki nowoczesnym radarom ioptycznym rodkom
naprowadzania. Poza tym obecno
na pokadzie kilku stanowisk kierowania (centralne, stanowiska dowodzenia,
BIP, radar Zap) zapewniao wysok
ywotno systemu jako caoci.
Uzbrojenie artyleryjskie mogo by stosowane nawet przy stanie morza do 6.

58

Artyleria uniwersalnego kalibru take wyrniaa si dobrymi parametrami balistycznymi oraz szybkostrzelnoci stabilizowanych pokadowych
wie SM-5-1 ze zdalnym sterowaniem
i automatycznym naprowadzaniem,
ktre mogy prowadzi ogie zarwno
przy spokojnym morzu jak ifalowaniu.
Efektywno strzela dzia uniwersalnego kalibru do celw powietrznych,
morskich i brzegowych zapewniay nowoczesne urzdzenia kierowania
ogniem oraz stabilizowane posterunki
naprowadzania dzia.
W tym czasie zarwno dziaa kal.
100 mm jak i37 mm od samego pocztku wistotny sposb ustpowaa zachodnim analogom. Wzwizku ztym
plany przezbrojenia iukoczenia krownikw wg standardu proj. 68-bisZIF czy innych byy ju wpocztku lat
50-tych wpeni uzasadnione.
Poza tym, szczeglnie dla krownikw proj. 68K charakterystyczny by
cay szereg niedostatkw konstrukcyjnych. W warunkach sztormowej pogody dziobowa cz kaduba bya intensywnie zalewana, co utrudniao
zarwno sterowanie okrtem jak iwy-

Fot. zbiory Wadimir Zabockij

korzystanie dziobowej grupy dzia plot.

W-11. Woda lub wodna piana pokrywaa take optyczne rodki naprowadzania dzia dziobowej grupy wie gwnego kalibru.
Niezadowalajca bya rwnie ochrona przed wiatrem na otwartych stanowiskach bojowych, aniektre znich dodatkowo jeszcze przy strzelaniu dzia
gwnego kalibru idzia uniwersalnych,
znajdoway si wstrefie podwyszonego
cinienia gazw wylotowych (tzw. stoek), co stwarzao zagroenie dla zdrowia ich obsugi. Da si take odczu
podwyszony poziom haasu pracujcych urzdze wentylacyjnych w zamknitych pomieszczeniach.
Dla okrtw proj. 68K charakterystyczny by brak drewnianego poszycia
odkrytych fragmentw pokadu dziobowego igrnego (pniej uzupeniony) ,
co utrudniao ycie zaodze, zwaszcza
przy sztormowej pogodzie. Zaog dotykay iinne niedogodnoci, choby zakwaterowanie marynarzy i podoficerw suby zasadniczej w kubrykach
zkojami umieszczonymi na trzech poziomach, co stanowio ju ewidentny
anachronizm.

Okrty proj. 68-bis stanowice rozwinicie wczeniejszych proj. 68K

i ich logiczne dokoczenie, byy ju
pozbawione niektrych z wymienionych konstrukcyjnych niedostatkw, jednak i dla nich (szczeglnie
pierwszych jednostek serii) charakterystyczne byo tak jak wczeniej zalewnie dziobowej czci kaduba. Na
seryjnych okrtach wad t czciowo usunito, wypeniajc ksztat
wrg wnawodnej czci dziobu oraz
przenoszc kluzy kotwiczne. Do koca jednak zalewania nie udao si zlikwidowa.
Dziki zwikszeniu wypornoci
w porwnaniu z proj. 68K o okoo
19% wtypie proj. 68-bis wistotny sposb wzmocniono uzbrojenie, zwikszono zapasy, poprawiono ywotno oraz
zwikszono standard i komfort rozmieszczenia zaogi. Znacznie poprawiono stateczno i niezatapialno.
W rezultacie okrty posiaday dobre
waciwoci morskie, ktre niejednokrotnie zademonstroway wczasie swej
dugiej suby.
Na okrtach proj. 68-bis uzupeniono drewniane poszycie grnego pokadu ipokadu dziobowego, atake
(za wyjtkiem prototypowych jednostek serii) zdoano wyeliminowa negatywny wpyw stoka gazw wylotowych przy strzelaniu na obsad
otwartych stanowisk bojowych iwpro-

wadzi pewne konstrukcyjne rozwizania chronice te ostatnie.

Okrty proj. 68-bis korzystnie odrniay si od wszystkich poprzednikw
radzieckiej konstrukcji, zarwno proj.
26 iproj. 26-bis jak iproj. 68K. Wodrnieniu od tych ostatnich, po raz
pierwszy wprowadzono zdalne, automatyczne naprowadzanie wie idzia
gwnego kalibru.
Dziki wprowadzeniu systemu kierowania ogniem Zenit-68-bis-A zapewniono nieprzerwany i pynny napyw
danych do prowadzenia ognia przez
dziaa uniwersalnego kalibru do celw
powietrznych, morskich oraz brzegowych. Wczenie do systemu trjkoordynatowego radaru Jakor umoliwiao automatyczne ledzenie szybkich
celw powietrznych.
Decyzja by w tym czasie ponownie wprowadzi na pokadzie krownikw uzbrojenie torpedowe bya
ewidentnie bdna i niczym nieuzasadniona wobec szerokiego wprowadzenia rodkw radiolokacyjnych
do dziaa na morzu nikt nie pozwoliby zbliy si krownikowi na dystans
salwy torpedowej. Dziaania wczasie
II wojny wiatowej day szereg oczywistych przykadw ito zarwno wdzie
jak iwnocy. Wystarczy wspomnie akcje niszczycieli Francji Vichy przeciwko
amerykaskiemu krownikowi ubrzegw Afryki Pnocnej w1942, woskich

Dziaa kal. 100 mm jednego z krownikw prowadz ogie na poligonie.

niszczycieli przeciwko brytyjskim krownikom na Morzu rdziemnym czy

wreszcie niemieckich niszczycieli przeciw brytyjskim krownikach na Biskajach 1944. Wszystkie te akcje skoczyy
si zreguy rozstrzelaniem atakujcych
ogniem artyleryjskim na znacznym dystansie. Wtej sytuacji wyrzutnie PTA53-68-bis wraz ze specjalnie opracowanym systemem kierowania ogniem
torpedowym Stalingrad-2T-68-bis, zamontowane na pierwszych okrtach
proj. 68-bis wczasie ich budowy, okazay si cakiem bezuytecznym balastem, zktrego wkrtce zrezygnowano.
Typ proj. 68-bis posiada wiele zarwno wasnych jak iprzejtych zproj.
68K mankamentw. Przede wszystkim
niedoskonao radaru Rif dozoru
celw nawodnych inisko leccych samolotw, ktry posiada mniejszy zasig od artyleryjskich radarw kierowania ogniem Zap iJakor, aprzecie
zgodnie z zaoeniami wanie powinien wskazywa cele.
Problem stanowio zapewnienie
obrony plot. okrtu z powodu braku wautomatycznych dziaach plot.
kal. 37 mm W-11 siowego systemu
ich naprowadzania. Tym samym dziaami nie mona byo kierowa zpomoc radaru Fut-B, zktrego ostatecznie cakowicie zrezygnowano.
Wkocu dugi czas obrbki danych
inaprowadzania na podstawie wskaFot. zbiory S. Kitel

59

Dziaka W-11 kal. 37 mm byy broni niezbyt efektywn przeciwko lotnictwu odrzutowemu
potencjalnego przeciwnika. Na fotografii obsada dziaek na krowniku Admira Uszakow.

Fot. zbiory W. Kostriczenko

za radaru dozoru przestrzeni powietrznej nie pozwala na otwarcie

wpor ognia nawet przez dziaa uniwersalnego kalibru.

Ukad napdowy

Ju wczasie budowy okrtw ukad

napdowy krownikw by moralnie przestarzay zkotami oniskich parametrach (robocze cinienie pary 25
atm., temperatura pary +170C przy
ciarze wasnym siowni 17,4 KM/ kg).
Wtym czasie cao elementw ukadu
napdowego (koty, turbiny, turbogeneratory, wyposaenie pomocnicze, itp.)
wwarunkach prawidowej eksploatacji pracowaa niezawodnie ipewnie we
wszystkich reimach.
Byy jednak ikonstrukcyjne niedostatki: do podawania powietrza do kotw wykorzystywano turbogeneratory
kotowni, toczce powietrze do pomieszcze kotowni. Przy penym obcieniu kota wprzedziale kotowni
powstawao cinienie do 320 mm supa wody iaby tam wej, trzeba byo
przej przez specjaln luz idopiero po wyrwnaniu cinienia wej do
samego przedziau. Wluzie mieciy si na raz nie wicej ni 3 osoby, co
wrazie koniecznoci nie pozwalao na
szybkie przemieszczenie wikszej liczby obsugi.
Zim korpusy wentylatorw obmarzay izdarzao si, e na znajdujcych
si wprzedziale kotowni wachtowych
palaczy spaday zgry niespodziewanie kawaki lodu. Wzimie zpowodu niskich temperatur wachta peniona bya
wpaszczach iczapkach.
Z wypowiedzi mechanikw okrtowych wynika, e z powodu braku aktywnych urzdze tumicych

60

przechyy (jednostki posiaday jedynie stpki przechyowe) wwarunkach

sztormowych, przy przechyach dochodzcych do 45 bardzo trudno byo
utrzyma poziom wody w pracujcych kotach ipoziom wkondensatorach turbin, co prowadzio do tego, e
BCz-5 stan taki nazywano koysaniem
prni.
Poszukiwanie prni wkondensatorach turbin byo kolejnym, nie rozwizanym na szczeblu naukowym, problemem mechanikw na krownikach.
Wpodobnych przypadkach mechanicy
musieli korzysta zdziadkowych metod: zatrzymywali turbin, uszczelniali przedzia, rozszczelniali izolacj na
dochodzcych rurocigach, anastpnie zzapalon wiec dosownie pezajc sprawdzali kade poczenie. Byo
Krownik Swierdow w czasie sztormu, 1952 r.

to zajcie nader kopotliwe, wymagajce wiele czasu inerww.

Wiele narzeka ze strony marynarzy wywoywaa jako pracy odsalaczy wody, ktre nie zapewniay ani
niezbdnej iloci, ani jakoci sodkiej wody. Urzdzenie byo kaprynie
weksploatacji, szczeglnie wwarunkach falowania, gdy jako odsalanej
wody nie bya wcale lepsza od zaburtowej. Wkrytycznych sytuacjach mechanicy wykorzystywali do tego celu kondensatory wody kotowej (IKW-3)
Kolejny mankament konstrukcyjny:
wwarunkach sztormowych koty grupy dziobowej nie mona byo uchroni przed zalewaniem przez wod
przedostajc si szybami poboru powietrza. Przy rejsach oceanicznych
gwny kocio Nr 1 prawie nigdy nie
pracowa, bowiem jego szyby poboru powietrza znajdoway si raptem
na poziomie 0,5 powyej poziomu pokadu dziobowego. Doda naley, e
cz dziobowa, obciona przedziaem zderzeniowym, nie pozwalaa jednostce wwarunkach falowania wchodzi pynnie na fal. Okrt po prostu j
przebija, zalewajc wodn pian pokad a po bry nadbudwki.
Na okrtach nie byo systemu zbirki ioczyszczania zaolejonych wd, wobec czego ich cao bya usuwana za
burt. Mona sobie jedynie wyobrazi jak przyjmowano krowniki wzagranicznych portach ijaki stanowio to
problem dla dowdztwa ikraju przyjmujcego. Wzwizku ztym wczasie
pobytu w zagranicznych portach (do
5 db) dla uniknicia kopotw zmiejscowymi wadzami zaoga krownika
Fot. zbiory Wadimir Zabockij

61

Krownik Michai Kutuzow pod koniec lat 50-tych. Nad pomostem widoczna antena systemu
Sonce-1.
Fot. zbiory Jarosaw Malinowski

Porwnanie parametrw taktyczno-technicznych krownikw radzieckich iamerykaskich *

Swierdow

Cleveland

Worcester

1952-1955

1944-1945

1948-1949

13 230
16 340

10 500
13 755

14 700
18 500

Prdko maks., wzy

33,1

33,0

32,0

Opancerzenie, mm
burta
pokad
czoo wiey gwnego kalibru
bok wiey gwnego kalibru
dach wiey gwnego kalibru

100
50
175
65
75

127
76
165
76
76

127
76
165
76
102

Lata wejcia do suby

Wyporno, t
standardowa
pena

Liczba dzia kal. 152 mm

12

12

12

Kt podniesienia, stopni

-5,5 +45,5

-5 +60

-5 +78

Prdko naprowadzania wpionie, stopnie/s

13

11

14,8

Prdko naprowadzania wpoziomie, stopnie/s

10

25

Waga pocisku, kg

55

59

59

Prdko pocztkowa pocisku, m/s

950

762

762

Donono, km

30,2

23,88

23,88

Szybkostrzelno maks (1 lufy), wystrzay/minut

7,5

7,5

12

* wg A. B. Szirokorad, Krowniki typu SWIERDOW.

miaa zakaz usuwania czegokolwiek za

burt. Zreguy, jak wspominaj wiadkowie podobnych wydarze, usuwanie
caej zabrudzonej wody przeprowadzano zchwil wejcia na wody neutralne,
szczeglnie nocami.
Problemem byo rwnie zabezpieczenie postojowych reimw pracy.
Mimo, e wskadzie wyposaenia krownika znajdoway si 2 koty pomocnicze, wyposaone wtokowe pompy
paliwowe, to jednak zreguy one nie
dziaay. Krowniki nigdzie poza Batijskiem nie korzystay zodpowiednio
wyposaonych nabrzey (wSewastopolu i Kronsztadzie z nabrzey mona byo jedynie pobiera energi elektryczn). Utrzymywanie w roboczym
reimie ukadu napdowego wczasie
postojw na redzie miao tylko jeden
skutek przedwczesne wypracowywanie resursu ze wszystkimi wynikajcymi ztego dla okrtu konsekwencjami.
W kocu trudno nie wspomnie
iotym, e przyjty wprojekcie proj.
68-bis elektroenergetyczny system zasilania pokadowych odbiornikw prdem staym by nawet wlatach 50-tych,
nie mwic ju opniejszych czasach,
ewidentnym anachronizmem.

Wyrniki zewntrzne

Zbudowane w rnych stoczniach,

cho na podstawie jednego projektu,
okrty tak czy inaczej posiaday midzy sob pewne konstrukcyjne rni-

62

ce. Zczasem rnic pojawio si wicej

iodpowiednio zmienia si zewntrzny
wygld jednostek. Wpocztku lat 50tych, wktrych do suby weszy pierwsze okrty serii, miay one na burtach
nazwy, na stalowych pytach przyspawanych wczci rufowej kaduba. Pniej do nazwy dodano okresowo zmieniany, w wietle wczesnej praktyki,
jednocyfrowy, dwucyfrowy, awkocu
trzycyfrowy, numer burtowy.
Wroku 1957 nazwy na burtach zostay przykryte metalowymi pytami przez dugie lata okrty posiaday
jedynie numery burtowe. Co prawda, dowiadczone oko zawsze potrafio rozrni poszczeglne krowniki po szczegach konstrukcyjnych
(kluzy kotwiczne ipomosty zdziaami plot. kal. 37 mm za dziobowym
kominem na Swierdow, Ordonikidze iDzierynskij), po malowaniu kotwic, masztw, obecnoci lub braku,
atake lokalizacji anten niektrych
radarw.
Itak swego czasu penicy sub we
Flocie Pnocnej Admira Uszakow wyrnia si eleganckim biaym kolorem
kotwic, a po zamontowaniu na nim
w1956 stacji rozpoznania radiowego
charakterystycznymi podwjnymi antenami na fokmaszcie.
Krownik Aleksander Newskij wyrnia si wpierwszych latach suby
biaymi nokami rei na fokmaszcie, natomiast czarnomorski Admira Nachi-

mow czerwonym znakiem (podunym pasem) na pierwszym kominie.

Byy rwnie i inne wyrniki, przy
czym zczasem pojawiao si ich coraz
wicej, ktre byy rezultatem tego, jak
okrty serii wrnym czasie iwrnych flotach przechodziy modernizacj, zgodnie z kilkoma projektami.
Wszystko to razem nadawao kadej
jednostce mnstwo zewntrznych konstrukcyjnych szczegw. W zwizku
ztym rozrnienie poszczeglnych krownikw wymagao pewnego trudu,
tym bardziej, e numery burtowe zmieniano praktycznie do samego kresu istnienia ZSRR.
W padzierniku 1973 na burtach
wrufowej czci kadego krownika
pojawiy si znw poprzednie nazwy,
wszeregu przypadkw nanoszone bia farb.
Rozpatrywanie teoretycznie interesujcego, lecz wrzeczywistoci mao realnego pojedynku artyleryjskiego midzy krownikiem proj. 68-bis a jego
zachodnim odpowiednikiem jest pozbawione szczeglnego sensu. Do takich
wanie pojedynkw przygotowyway si
okrty we flotach Zwizku Radzieckiego
itrwao to przez dostatecznie dugi czas.
Jak sprawiedliwie zauwaaj w znanej monografii W. Kuzin iW. Nikolskij
(Wojenno-morskoj Fot SSSR 1945-1991,
Sankt Petersburg 1996 s. 109) krownik Swierdow przegraby starcie
zCleveland: Majc nad amerykaskim

krownikiem typu Cleveland przewag wdononoci dzia kal. 152 mm, typ
68-bis posiada prawie 1,5 raza sabsze
opancerzenie, szczeglnie pokadw, co
miao istotne znaczenie przy prowadzeniu boju artyleryjskiego na duych dystansach. Radziecki krownik nie mg
faktycznie prowadzi efektywnego ognia
zdzia kal. 152 mm na maksymalnych
dystansach zpowodu braku odpowiednich systemw kierowania ogniem, ana
mniejszych dystansach przewag mia
ju krownik typu Cleveland (wiksza szybkostrzelno dzia kal. 152 mm,
wiksza liczba dzia uniwersalnych kal.
127 mm 8 na burcie wobec 6 radzieckich kal. 100 mm)... Istotnym niedostatkiem radzieckich dzia redniego kalibru
byo to, e przy amunicji nie scalonej do
dzia kal. 120-180 mm stosowano kartusze bez usek. Pozwalao to strzela wrazie potrzeby niepenym adunkiem miotajcym (ogie do celw brzegowych lub
nieopancerzonych na maych lub rednich dystansach), zwikszao ywotno
samych dzia, nie pozwalao jednak uproci adowania, awkonsekwencji zwikszy szybkostrzelnoci...
Tym niemniej jednak, jak ju wczeniej zauwaono, zadanie prowadzenia
boju artyleryjskiego z krownikami
typu Cleveland przerabiano wwarun-

kach manewrw na przestrzeni wielu

lat. Pojedynki artyleryjskie krownikw przerabiano take wielokrotnie na
zajciach wAkademii Marynarki Wojennej. Uwaano przy tym, e radzieckie krowniki proj. 68-bis dziki wikszej dononoci dzia gwnego kalibru
miay moliwo efektywnego raenia
opancerzonych celw na dystansie od
130 do 169 kabli.
Wtym czasie, wprzypadku zmniejszenia wtrakcie pojedynku artyleryjskiego dystansu do 130 kabli imniej,
krowniki proj. 68-bis mogy otrzyma 5-6 trafie wyciowe wane centra (przedziay maszynowni ikotowni,
artyleria), powodujce ich uszkodzenie bd zniszczenie. Takie warianty
rozpatrywano w ramach przeprowadzonych wkocu lat 50-tych wicze
id-cy krownikw zawsze starali si
przeprowadzi uderzenie artyleryjskie
na przeciwnika zmaksymalnie duej,
efektywnej dononoci dzia gwnego
kalibru, ryzykujc, e w przeciwnym
razie otrzymaj ocen niezadowalajc ze wszystkimi jej konsekwencjami.
Na wiczeniach wroku 1959 d-ca Michai Kutuzow kpt. Irangi G. J. Goota
wtrakcie zbliania do celu skrci dystans do 125 kabli, za co rozjemcy naliczyli mu a 12 trafie (!), ktre ztakiej

odlegoci mg osign amerykaski

Cleveland. Na szczcie dla pokonanego d-cy, wtym czasie przekazywa on
ju dowodzenie krownikiem zwizku
zodejciem do Akademii.
Kilka sw ostrzelaniu zdzia gwnego kalibru do celw brzegowych.
Wtym przypadku przewaga naleaa,
dziki wikszej dononoci, do krownika Swierdow. Iwanie dziki wspaniaym parametrom dzia kal. 152 mm
krowniki proj. 68-bis tak dugo pozostaway waktywnej subie.
Wkwestii moliwoci prowadzenia
ognia plot. przez dziaa gwnego kalibru typw Swierdow iCleveland, to jeli
uzna, e dysponoway rwnorzdnymi przyrzdami kierowania ognia, posiaday mniej wicej takie same moliwoci: identyczna szybkostrzelno, kt
podniesienia lufy nieco wikszy uAmerykanw, za to prdko naprowadzania wpaszczynie pionowej wysza po
stronie radzieckiej. Oba systemy artyleryjskie mogy prowadzi ogie plot., jednak nie mona ich byo klasyfikowa
jako uniwersalne, choby ze wzgldu na
zbyt may kt podniesienia.

Mao znane fakty

Zpowodu braku wlatach 50-60-tych

systemu rakiet plot. oraz ograniczonej

Jako gwnego przeciwnika upatrywano wamerykaskich krownikach lekkich typu Cleveland. Na fotografii Manchester sfotografowany w1951
roku.
Fot. zbiory Leo van Ginderen

63

Amerykaski krownik lekki Worcester charakteryzowa si uniwersaln artyleri kalibru 152 mm.

dononoci uniwersalnych dzia kal.

100 mm do celw powietrznych, opierajc si na dowiadczeniach Wielkiej
Wojny Ojczynianej, na krownikach
proj. 68-bis opracowano iwprowadzono strzelanie artyleryjskie do samolotw zdzia gwnego kalibru.
Strzelanie prowadzono na obnionej wysokoci metod tablicow z wykorzystaniem tablic artyleryjskich TS-50. Przykadowo, jeli
puap samolotu wynosi 7000 m, to
obniano go do poowy 3500 m. Jeli prdko samolotu wynosia 200
m/s, to bya ona obniana do poowy
100 m/s. Zapalniki (nastawa zapalnika odlego wybuchu pocisku)
rwnie obniono opoow. Tym samym pociski rozryway si na poowie wysokoci, jednak ich wybuchy
ukaday si na tle samolotu. Takie
strzelanie plot. prowadzia zarwno dziobowa jak irufowa grupa wie
artyleryjskich gwnego kalibru.
Ogniem kierowa d-ca grupy kierowania ogniem artyleryjskim dywizjonu gwnego kalibru (GUAO DGK).
Znajdowa si on wswoim stanowisku dowodzenia (KP) wcentralnym
posterunku artyleryjskim (CAP). Je-

64

li kierujcym ogniem by d-ca dziobowej grupy kierowania (NGU),

wwczas strzelay pierwsza i druga wiea, jeli d-ca rufowej grupy
kierowania (KGU), to strzelay trzecia iczwarta wiea. Jedn salw oddawaa odpowiednio 1lub 3 wiea,
adrug 2 lub 4.
W gwnym kalibrze pokadano
due nadzieje: donono 168,8 kabla, ajeli pocisk by wyposaony wtulej przejciow, wwczas donono
wzrastaa do 172 kabli (co odpowiadao maksymalnemu zasigowi wprowadzonych pniej na uzbrojenie rakiet
plot. Sztorm). Pocisk gwnego kalibru way 55 kg, ajego wybuch powodowa powstanie duej strefy raenia.
Krowniki proj. 68-bis do strzela
do celw powietrznych zdzia kal. 152
mm stosoway:
odamkowo-burzcy pocisk wz.
1915/28 OF-35, waga pocisku 55 kg,
materia wybuchowy trotyl owadze
6,0/6,19 kg, zapalniki W-429, RGM-6,
adunek miotajcy zmniejszonej mocy
owadze 16,5 kg prochu marki 130/50,
prdko pocztkowa 800 m/s
odamkowo-burzcy pocisk OFU35 ztulej przejciow, waga pocisku

Fot. zbiory Arthur D. Baker III

55 kg, materia wybuchowy trotyl owadze 6,26 kg, zapalniki W-429,

RGM-6, adunek miotajcy owadze 24
kg prochu marki 152/27, prdko pocztkowa 950 m/s
granat czasowy ZS-35 o wadze
54,25 kg, materia wybuchowy trotyl
owadze 6,2 kg, zapalniki WM-16L,
WM-16M, WM-16, adunek miotajcy
owadze 24 kg prochu marki 152/27,
prdko pocztkowa 950 m/s
Planowano (na wszelki wypadek we
Flocie Oceanu Spokojnego) opracowa
strzelanie nie metod tablicow, lecz
podczajc wiee gwnego kalibru do
systemu MPUAZO (pol. morskie urzdzenie kierowania artyleryjskim ogniem
plot.) Zenit-68 bis. Prby te nie przyniosy jednak rezultatu ikontynuowano
strzelanie korzystajc ztablic.

Ocena zzewntrz

Budowa krownikw nie usza

uwadze Zachodu, tym bardziej, e prowadzono j wokresie pocztku dziaania blokw wojskowych i wzrastajcemu zagroeniu wybuchem nowej
wojny wiatowej. Wzwizku ztym interesujce bdzie sprawdzenie, co myleli na Zachodzie onowych radziec-

kich okrtach, jak oceniano ich bojowe

moliwoci ijak zamierzano walczy
znimi wprzypadku wybuchu wojny.
Korzystajc z ocen, jakie w rnym
czasie dawali krownikom proj. 68bis zachodni eksperci, mona bdzie
otrzyma pewien obraz tego, co myla
otych okrtach prawdopodobny przeciwnik idlaczego swego czasu brytyjski
MI-6 poszed na tak ryzykowne przedsiwzicie jak zbadanie podwodnej czci kaduba krownika Ordonikidze
wczasie jego postoju wPortsmouth.
Francuski autor P. Baryot wswej szeroko ongi znanej pracy Flota wwieku atomu, ktra ujrzaa wiat wroku
1956, take nie omin budowy
wZSRR 5krownikw typu Czapajew i12 typu Swierdow. Te ostatnie autor uwaa za szybkie rajdery, mogce
wczasie wojny stanowi due niebezpieczestwo dla komunikacji morskiej.
Baryot odnotowa silne artyleryjskie
uzbrojenie i, ju tradycyjne dla okrtw
marynarki wojennej ZSRR, silne minowe (do 160 min) oraz torpedowe. Pen
prdko krownikw oceniano na 35
wzw, amoc ukadu napdowego na
135 tys. KM przy wypornoci 16500 t.
Autor zwrci uwag wysoki stopie ta-

jemnicy, jak otoczono wZSRR budow serii krownikw typu Swierdow

iwyrazi przypuszczenie, e jednostki
mogy zabiera na pokad znaczny zapas paliwa, co wprzypadku rozpoczcia wielkiej wojny pozwoli im dziaa
na przestrzeniach oceanw wcharakterze rajderw we wspdziaaniu
zokrtami podwodnymi ilotnictwem
zzadaniem przerywania dostaw do Europy adunkw wojennych, wzmocnienia iwszelkiego typu paliwa. Zdaniem
Barjot, dziki duej prdkoci krowniki typu Swierdow wprzypadku wojny oceanicznej mog unikn zwalczajcych je sojuszniczych okrtw
liniowych i najciszych amerykaskich krownikw typu Salem.
Wysok ocen zachodnich ekspertw okrtw typu Swierdow potwierdza rwnie Norman Polmar, znany
amerykaski autorytet wzakresie oceny sil morskich Zwizku Radzieckiego.
Jego zdaniem, okrty te byy wspaniaymi idoskonaymi pod kadym wzgldem, ale odpowiadajcymi epoce
koca lat 40-tych, bowiem ju wlatach
50-tych okazay si moralnie przestarzae zuwagi na pojawienie si kierowanej broni rakietowej iszybki rozwj

upotencjalnych przeciwnikw ZSRR,

przede wszystkim wUSA iWielkiej Brytanii, lotnictwa szturmowego, ktrym
uzbrojenie krownikw proj. 68-bis nie
byo si wstanie skutecznie przeciwstawi. Pozbawione efektywnych rodkw
nowoczesnej obrony plot., okrty okazay si zupenie niezabezpieczone przed
moliwymi uderzeniami z powietrza,
szczeglnie ze strony samolotw- nosicieli, nawet cakiem jeszcze niedoskonaych pierwszych skrzydlatych rakiet
klasy powietrze-powierzchnia (przykadowo Bat czy inne). Co wicej, wodpowiedzi na pojawienie si nowych radzieckich krownikw, na uzbrojenie
lotnictwa morskiego Royal Navy wszed
nowy i pod kadym wzgldem udany
pokadowy szturmowiec Buccaneer.
Poza tym, zachodni sojusznicy przez
dugi czas zachowali wskadzie swych
flot lub w rezerwie kilka okrtw liniowych, odkadajc ich zomowanie
wzwizku zbudow wZSRR serii artyleryjskich krownikw typu Swierdow.
Oczywicie, oile nie zagroenie zpowietrza, krowniki wcharakterze oceanicznych rajderw mogy by zagraa morskiej komunikacji Zachodu.
Historia jednak nie toleruje trybu wa-

Krownik danow podchodzi na morzu do krownika Admiral Uszakow (z lewej strony), rok 1957.

Fot. zbiory Siergiej Baakin

65

runkowego ikoncepcja operacyjna pocztku lat 40-tych okazaa si mao

przydatn ju w pocztku nastpnej
dekady. Wkocu aby wyj zBatyku,
Mrz Pnocnych czy portw Dalekiego Wschodu na otwarty ocean krowniki wwarunkach wojennych musiay pokona stref dziaa pokadowego
ibazowego lotnictwa prawdopodobnego przeciwnika, przede wszystkim Stanw Zjednoczonych iich sojusznikw
zNATO.
Marynarze, penicy sub na krownikach, susznie byli dumni ze swoich okrtw, ktre mogy operowa na
wszystkich morzach ioceanach wnajtrudniejszych nawet warunkach. Krowniki nie tylko same peniy sub
bojow, ale rwnie zabezpieczay jej
penienie przez inne okrty istatki. Na
pokadach krownikw zaogi okrtw podwodnych zyskiway moliwo
krtkiego odpoczynku, za pokadowy
personel medyczny w razie potrzeby
udziela pomocy zaogom innych jednostek.

Nie sposb nie zauway dobrej

infrastruktury bytowej krownikw:
due zapasy ywnoci, wody sodkiej
ikotowej, odsalacze wody morskiej
owysokiej wydajnoci, podobnie jak
kondensatory czy system wentylacyjny, urzdzenia chodnicze wraz zzamraarkami ikomorami chodniczymi, system ogrzewania ischadzania
powietrza itp., a take rozbudowane bloki zabezpieczenia warunkw
ycia zaogi medyczny, ywieniowy, anie ipralnie. Dua liczba pomieszcze mieszkalnych na pokadzie pozwalaa wrazie koniecznoci
przyjmowa personel sztabw zespow oraz wymienne zaogi okrtw
podwodnych.
Marynarze lubili krowniki za ich
niezawodno, wytrzymao, wysok ywotno, niezatapialno ibezpieczestwo poarowe. Jak by na rzecz nie
spojrze, mimo nader intensywnej eksploatacji przez prawie cztery dziesiciolecia na okrtach proj. 68-bis nie byo
wzasadzie ani jednej powanej awarii.

Suba na krownikach bya trudna,

ale interesujca izaszczytna. Nie darmo we flocie mwi, e adne morskie
serce nigdy nie zapomni swego okrtu.
Atym bardziej jeli to krownik.
Dzi w Sewastopolu przypominaj
otych jednostkach zdjte zwysyanych
na zom krownikw dzwony okrtowe, ktre nadal wybijaj szklanki winnym wymiarze czasu. Dzwon okrtowy
ze danow znajduje si wcerkwi witego Mikoaja na Siewiernoj stronie,
dzwon zAdmiral Uszakow worodku wypoczynkowym ministerstwa obrony Ukrainy Sewastopol, azAdmira
Nachimow zosta zainstalowany na pochodzcym z krownika Worosziow
maszcie sygnaowym przy nabrzeu Sewastopolskiego Wojenno-morskiego Instytutu im. adm. P. S. Nachimowa.
Oceniajc wszechstronnie okrty
proj. 68K/68-bis mona wobec ostatnich radzieckich krownikw artyleryjskich uy parafrazy sw W. Churchilla Jawiy si one jako wspaniae
kwiaty ju dawno citego bukietu.

Koniec epoki: krowniki artyleryjskie Aleksander Suworow iAdmira azariew wotoczeniu niszczycieli po wycofaniu ze suby, Sowietskaja Gawa
1989 r.
Fot. zbiory Wadimir Zabockij

66

Lp
1.

2.

3.

4.

1.

2.

3.
4.
5.
6.
7.
8.

Aneks. Parametry taktyczno-techniczne krownika Swierdow na podstawie stoczniowych ipastwowych prb

Podstawowe elementy taktyczno-techniczne
Projekt
Na okrcie
I. Elementy okrtowe
1. podstawowe wymiary, m
a) dugo:
maksymalna
210,0
209,96
wlinii wodnej
205,0
204,95
b) szeroko:
maksymalna
21,99
21,98
linii wodnej

21,37
c) zanurzenie rednie
przy wypornoci normalnej
6,89
6,78
przy wypornoci penej
7,38
7,26
maksymalne przy wypornoci penej zwystajcymi czciami kaduba/
7,48/8,55
7,35/8,43
opuszczon opywk stacji Tamir-5N
d) wysoko burty:
dzib
14,8
14,79
rdokrcie
13,5
13,5
rufa (wrga nr 206)
11,37
11,37
wyporno izapas pywalnoci, t
a) wyporno:
standard
13 600
13 230
normalna
15 120
14 780
pena
16 640
16 340
maksymalna
17 781
17 805
b) zapas pywalnoci cytadeli (%)
przy wypornoci normalnej
22,8
25,8
przy wypornoci penej
11,5
13,7
stateczno (wysoko metacentrum), m
a) przy wypornoci standard
0,98
1,00
b) przy wypornoci normalnej
1,49
1,53
c) przy wypornoci penej
1,86
1,91
d) przy wypornoci maksymalnej
1,98
2,08
ruby napdowe:
2 otrzech pirach odlew
2 otrzech pirach odlew
a) liczba ityp
monolit
monolit
b) skok, m
4,5
4,5
II. Opancerzenie, mm
wrejonie cytadeli (wrgi nr 32-170)
a) burta
wobrbie cytadeli
100
100
wczci dziobowej
20
20
b) dolny pokad
wobrbie cytadeli
50
50
wczci dziobowej
20
20
c) trawersy
dziobowy
120
120
rufowy
100
100
stanowisko dowodzenia
boki
130
130
pokad
30
30
dach
100
100
pancerne szyby komunikacji
10
10
ZKP
10
10
KDP (stanowisko dalmierzy)
13
13
SPN (stabilizowane stanowisko naprowadzania)
10
10
barbety SPN
10
10
wiee artylerii gwnego kalibru:
cz czoowa
175
175
dach
75
75
ciany boczne
65/60
65/60
barbety
130
130

67

9.

10.
11.
12.
13.
14.

15.
16.
17.

1.

2.

3.

4.

5.

1.

2.

1.
2.
3.
4.
5.
1.

68

wiee artylerii uniwersalnej:

cz czoowa
20
dach
10
ciany boczne
10
barbety
20
automatyczne dziaa plot. W-11
6
chodzenie luf dzia plot. W-11
10
zapas amunicji podrcznej dzia W-11
10
pancerne osony ikratownice szybw wentylatorw przedziaw kotowni
125
imaszynowni
przedzia steru imaszynki sterowej:
przegrody
100
dolny pokad
50
kanay ochronne przewodw
70
stanowiska we wntrzu masztu (poniej stanowiska dowodzenia)
30
stanowiska wnadbudwkach, otwarte stanowiska osona pomostu
10
nawigacyjnego
III. Ukad napdowy
turbiny gwne:
liczba
2
typ
TW-7
gwne koty:
liczba
6
typ
KW-68
turbogeneratory:
liczba
5
typ
TD-6
czna moc (kW)
1500
generatory dieslowskie (awaryjne):
liczba
4
typ
6Cz23/30
czna moc (kW)
1200
moc turbin gwnych, KM
przy prdkoci ekonomicznej
11 000
przy prdkoci krowniczej
25 000
przy prdkoci penej
110 000
przy prdkoci maksymalnej
126 500
przy penej prdkoci wstecznej
44 000
IV. Prdko wwzach (obroty wau napdowego na minut)
przy wypornoci na prbach:
a) techniczno-ekonomiczna (14850 t)

b) operacyjno-ekonomiczna (14430 t)

c) krownicza (15040 t)

d) pena (14880 t)

e) maksymalna (14625 t)

f) pena wsteczna (14700 t)

przy wypornoci normalnej (t)

15 120
a) techniczno-ekonomiczna
17,0 (ok. 140)
b) operacyjno-ekonomiczna

c) krownicza
21,5 (ok. 185)
d) pena
31,5 (ok. 290)
e) maksymalna
32,6 (ok. 310)
f) pena wsteczna
(ok.180)
V. Zuycie paliwa (t/KM/h)
przy prdkoci techniczno-ekonomicznej
0,750
przy prdkoci operacyjno-ekonomicznej

przy prdkoci krowniczej

0,655
przy prdkoci penej
0,460
przy prdkoci maksymalnej

VI. Zasig, Mm
z penym zapasem paliwa, t
2800
a) przy prdkoci techniczno-ekonomicznej
5700
b) przy prdkoci operacyjno-ekonomicznej

20
10
10
20
6
10
10
125
100
50
70
30
10

2
TW-7
6
KW-68
5
TD-6
1500
4
6Cz23/30
1.00
13 400
29 900
111 400
121 700
24 800

18,62 (146,4)
18,72 (147)
23,47 (189,2)
32,63 (287,4)
33,12 (295,4)
17,4 (181)
14 780
18,64 (146,4)
18,66 (147)
23,54 (189,2)
32,69 (287,4)
33,04 (295,4)
17,4 (181)
0,613
0,860
0,553
0,462
0,467
2805
6450
4520

2.

1.

2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.

2.
3.

4.

1.

1.

2.

3.
4.

c) przy prdkoci krowniczej

d) przy prdkoci penej
e) przy prdkoci maksymalnej
z maksymalnym zapasem paliwa (projektowany 3600 t, faktyczny 3915 t)
a)przy prdkoci techniczno-ekonomicznej
b)przy prdkoci operacyjno-ekonomicznej
c)przy prdkoci krowniczej
d)przy prdkoci penej
e)przy prdkoci maksymalnej
VII. Zapasy okrtowe (w t )
paliwo (dla napdu gwnego):
normalny
peny
maksymalny
smary (normalny/maksymalny)
woda pitna (normalny/maksymalny)
woda kotowa (normalny/ maksymalny)
woda sanitarna (normalny/maksymalny)
paliwo dieslowskie (normalny/maksymalny)
Autonomiczno (doby)
VIII. Zwrotno
rednica cyrkulacji wdugociach okrtu przy wypornoci normalnej imaks.
kcie wychylenia steru (35):
przy prdkoci ekonomicznej
przy prdkoci krowniczej
przy prdkoci penej
kt przechyu przy maks. kcie wychylenia steru przy penej prdkoci ()
minimalny kt przeoenia przy ktrym okrt zaczyna sucha steru ():
przy penej prdkoci wprzd
przy penej prdkoci wty
maksymalny kt przeoenia steru przy penej prdkoci wstecz ():
zwzmacniaczem hydraulicznym
bez wzmacniacza hydraulicznego
IX. Inercja
czas od momentu przekazania komendy Stop do penego zatrzymania si okrtu:
przy prdkoci ekonomicznej
przy prdkoci krowniczej
przy prdkoci penej
droga wdugociach okrtu od momentu przekazania komendy Stop do
penego zatrzymania si okrtu:
przy prdkoci ekonomicznej
przy prdkoci krowniczej
przy prdkoci penej
czas od momentu komendy przejcia zprdkoci penej w przd na pen
wstecz do zatrzymania si okrtu
czas od momentu komendy przejcia zprdkoci penej w przd na pen
wstecz do chwili osignicia penych obrotw biegu wstecznego
droga wdugociach okrtu od momentu komendy przejcia zprdkoci penej
wprzd na pen wstecz do zatrzymania si okrtu
X. Wyposaenie nawigacyjne
yroskopy:
typ
liczba kompletw
repetytorw wsystemie
kursografw wsystemie
logi:
typ
liczba
echosondy:
typ
liczba
kursograf automatyczny

3700

4000
1760
1630

ok. 7400

4750
2250

8250/9560
5700/6300
5130/5680
2250/2450
2090/2270

1400
2800
3600
40,0/ok. 60,0
63,5/85,0
200,0/ok.280,0
127,0/139,1
ok.65,0/ok.68,0
30

1400
2805
3915
40,0/62,6
63,5/93,6
200,0/303,0
127,0/150,5
66,5/77,5
30

ok. 5,4
ok. 9

4,3
4,5
4,5
8

ok. 9

2-3
7

14
5-6

15 min 25 s
26 min 00 s
29 min 03 s

13,3
18,0
21,0

3 min 45 s

5 min 54 s

Kurs-3a
2
7
2

Kurs-3a
2
7
2

Gauss-50
2

Gauss-50
2

NEL-3
2
Put-1

NEL-3
2
Put-1

69

5.

6.

radionamierniki:
typ
liczba
kompasy magnetyczne:
urzdzeniem kompensujcym KUS-12
bez urzdzenia kompensujcego

RPN-47-01
1

RPN-47-01
1

3
1

3
1

IV MK-5-bis
XII 152/57

IV- MK-5-bis
XII 152/57

+45
5
167,6

+45
5
167,6

27 148 prawa burta

27 148 lewa burta
0 35 prawa burta
0 137 lewa burta
32 180 32
32 180 32

41 136 prawa burta

41 136 lewa burta
32 135 prawa burta
32 135 lewa burta
34 148 prawa burta
34 148 lewa burta
32 180 32

0 148 prawa burta

0 148 lewa burta
0 135 prawa burta
0 137 lewa burta

0 148 prawa burta

0 148 lewa burta
0 135 prawa burta
0 137 lewa burta

32 180 lewa burta

32 180 prawa burta
32 180 lewa burta

32 180 lewa burta

32 180 prawa burta
32 180 lewa burta

0 148 prawa burta

0 148 lewa burta
0 135 prawa burta
0 137 lewa burta
32 180 prawa burta
32 180 lewa burta
32 180 prawa burta
32 180 lewa burta

0 130 prawa burta

0 130 lewa burta
0 100 prawa burta
0 100 lewa burta
70 180 prawa burta
70 180 lewa burta
40 180 prawa burta
40 180 lewa burta

0 148 prawa burta

0 148 lewa burta
0 135 prawa burta
0 137 lewa burta
32 180 prawa burta
32 180 lewa burta
32 180 prawa burta
32 180 lewa burta
6,5
II SM-18-1

0 66 prawa burta
0 66 lewa burta
0 36 prawa burta
0 36 lewa burta
34 180 prawa burta
34 180 lewa burta
34 180 prawa burta
34 180 lewa burta
7
II SM-18-1

2.250/2.130
72

2.250/ 2.130
72

VI SM-5-1
XII 100/70

VI SM-5-1
XII 100/70

+85
8
+20

+85
8
+20

XI. Uzbrojenie artyleryjskie

1.

Gwny kaliber:
liczba ityp wie
liczba dzia, kaliber (mm), dugo w kalibrach
kty skrajne ()
podniesienia
obnienia
maks. donono (kable) przy pocisku z V= 980 m/s
sektory ostrzau przy kcie podniesienia 0
I wiea
II wiea
III wiea
IV wiea
sektory ostrzau przy kcie podniesienia 3 iwicej
I wiea
II wiea
III wiea 32 180 prawa burta 32 180 prawa burta
IV wiea
sektory ostrzau przy kcie podniesienia 3 iwicej zuwzgldnieniem dziaania
stoka gazw wylotowych na dziaa SM-5-1 iW-11
I wiea
II wiea
III wiea
IV wiea
sektory ostrzau przy kcie podniesienia 3 iwicej wchwili zaczenia si
sygnalizacji niebezpiecznych stref dla dzia SM-5-1 iW-11
I wiea
II wiea
III wiea
IV wiea

2.

70

maksymalna szybkostrzelno (strzay/minut)

stanowisko kierowania ogniem (liczba ityp)
zapas amunicji:
wkomorach (pociski/adunki)
we wieach
kaliber uniwersalny:
a) liczba ityp wie
b) liczba dzia, kaliber (mm) dugo w kalibrach
c) kty skrajne ()
podniesienia
obnienia
stabilizacji

3.

1.

2.
3.
4.
5.
6.

d) maks. donono
horyzontalne (kable)
wertykalna (km)
e) sektory ostrzau w() przy kcie podniesienia 0 bez wpywu gazw
wylotowych na dziaa W-11:
wiea No 1
wiea No 2
wiea No 3
wiea No 4
wiea No 5
wiea No 6
f) sektory ostrzau w() przy kcie podniesienia 0 zuwzgldnieniem
oddziaywania gazw wylotowych na dziaa W-11
wiea No 1
wiea No 2
wiea No 3
wiea No 4
wiea No 5
wiea No 6
g) maksymalna szybkostrzelno (strzay/minut)
h) stabilizowane stanowisko naprowadzania (liczba ityp)
i) zapas amunicji
wkomorach amunicyjnych
we wieach
artyleria plot. maego kalibru
a) liczba ityp dzia XVI W-11 XVI W-11
b) liczb luf ikaliber (mm) XXXII 37 XXXII 37
c) typ automatycznego celownika 70K iAPO-8 AZP-37-2M
d) kty skrajne ()
podniesienia 85 85
obnienia 10 10
XII. Uzbrojenie torpedowe
wyrzutnie torpedowe zautomatycznym naprowadzaniem SSSP:
a) typ
b) liczba
c) kaliber
d) liczba rur wkadej
kt ostrzau ()
maksymalna liczba torped wsalwie
liczba torped wwyrzutniach
system odpalania

167,0
28,3

167,0
28,3

4 0 148
4 0 148
23 157
23 157
20 180 178
20 180 178

2 0 140
2 0 140
28 148
28 1 48
32 170
32 170

4 0 148
4 0 148
23 157
23 157
20 180 178
20 180 178
18 18
II SPN-500

2 0 140
2 0 140
28 148
28 148
32 152
32 152
II SPN-500

3.640
180

3.672
180

PTA-53-68bis
2
533
5
60
5
10

Stalingrad-2T-68bis

PTA-53-68bis
2
533
5
60
5
10
prochowy isprone
powietrze
Stalingrad-2T-68bis

132
76
68

132
76
68

prochowy isprone powietrze

system kierowania ogniem

XIII. Uzbrojenie minowo-traowe

1.

2.

1.

cakowity zapas min:

a) wz. 1908 r
b) lub wz. 1912 r.
c) lub typ KB
tray parawany
a) liczba
b) typ
nadajniki radiowe:
typ
liczba
typ
liczba
typ
liczba
typ
liczba
typ
liczba

4 robocze + 4 zapasowe
K-1
XIV. rodki cznoci iobserwacji
R-641
2
R-642
1
R-643
1
R-644
1
R-645
1

4 robocze + 4 zapasowe
K-1

R-641
2
R-642
1
R-643
1
R-644
1
R-645
1

71

2.

3.

typ
liczba
odbiorniki radiowe
typ
liczba
typ
liczba
typ
liczba
typ
liczba
typ
liczba
przekaniki radiowe
typ
liczba
typ
liczba

liczba

9.
10.

XV. Urzdzenia radarowe

radar obserwacji celw nawodnych inisko leccych samolotw:
typ
liczba
radar obserwacji celw powietrznych
typ
liczba
urzdzenia identyfikacyjne:
a) urzdzenie pytajce
typ
liczba
b) urzdzenie odpowiadajce
typ
liczba
radar kierowania ogniem artylerii gwnego kalibru:
typ
liczba
dalmierz radarowy wsppracujcy zwieami artylerii gwnego kalibru:
typ
liczba
radar kierowania ogniem artylerii uniwersalnego kalibru:
typ
liczba
dalmierz radarowy wsppracujcy zwieami artylerii uniwersalnego kalibru:
typ
liczba
radar kierowania strzelaniem torpedowym
typ
liczba
urzdzenia stanowiska informacji bojowej BIP system
radar kierowania ogniem maokalibrowej artylerii plot.

11.

radar wykrywania inaprowadzania maokalibrowej artylerii plot.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

R-647
3

R-670
2
R-671
8

R-672
2
R-673
6

R-670
2
Purga-45
8
R-671
3
R-672
2
R-673
6

R-607
3
R-609
3

R-609
3
nie zamontowano
(zarezerwowano
powierzchni imoc zasilania)

Rif
1

Rif
1

Gius-2
1

Gius-2
1

Fakiel-M3
2

Fakiel-M3
2

Fakiel-MO
2

Fakiel-MO
2

Zap
2

Zap
2

Sztag-B
2

Sztag-B
2

Jakor
2

Jakor
2

Sztag-B
6

Sztag-B
6

Zaria
1
Zwieno-68bis
przewidywano moliwo
zainstalowania 4 radarw
Fut-B
przewidywano moliwo
zainstalowania 1 radaru
Fut-N

Zaria
1
Zwieno-68bis
nie zainstalowano,
powierzchnia izasilanie
zarezerwowane
nie zainstalowano,
powierzchnia i zasilanie
zarezerwowane

R-610 przewidywana
moliwo zamontowania

typ

1.

Suba i losy kocowe krownikw zostan opisane

w drugiej czci niniejszej monografii
72

Uwaga! Niniejszy plan stanowi integraln cz monografii Krowniki

typu Swierdow i nie moe by
sprzedawany oddzielnie.

Swierdow
(1952)

skala 1:400

Rys.  Wydawnictwo Okrty Wojenne

Waldemar Kaczmarczyk

Uwaga! Niniejszy plan stanowi integraln cz monografii Krowniki

typu Swierdow i nie moe by
sprzedawany oddzielnie.

Michai Kutuzow
(1958)

skala 1:400

Rys.  Wydawnictwo Okrty Wojenne

Waldemar Kaczmarczyk

Uwaga! Niniejszy plan stanowi integraln cz monografii Krowniki

typu Swierdow i nie moe by
sprzedawany oddzielnie.

Dmitrij Poarskij
(1960)

skala 1:400

Rys.  Wydawnictwo Okrty Wojenne

Waldemar Kaczmarczyk

Uwaga! Niniejszy plan stanowi integraln cz monografii Krowniki

typu Swierdow i nie moe by
sprzedawany oddzielnie.

Murmask
(1968)

skala 1:400

Rys.  Wydawnictwo Okrty Wojenne

Waldemar Kaczmarczyk