POLSKI INSTYTUT SPRAW MIDZYNARODOWYCH

Biuletyn
DOKUMENTY ROBOCZE EKSPERTYZY KOMUNIKATY OPINIE LISTY
SERIA Z NR 31 - 2001 LICZBA STRON 12 (S. 381-391) PISM NR EGZ. ........

DOKUMENT ROBOCZY

Spoeczne ruchy antyglobalizacyjne.

Jolanta Skubiszewska

1. Wstp 2. Co to jest ruch spoeczny? 3. Globalizacja w rozumieniu ruchw

antyglobalizacyjnych 4. Rnorodno ruchw antyglobalizacyjnych 5. Postulaty
o charakterze ekonomicznym 6. Pozostae postulaty 7. Dziaania antyglobalistw
8. Przyszo ruchw antyglobalizacyjnych

1. Wstp
Narodziny i rozwj nowych ruchw spoecznych zasuguj na szczegln uwag, gdy
to wanie wielkie ruchy spoeczne bywaj motorem zmian. Goszone przez nie idee
pocztkowo uznawane s za zbyt miae i rewolucyjne (np. walka o zniesienie
niewolnictwa, przyznanie kobietom praw publicznych), by uzna je za moliwe do
realizacji. Jednak w wyniku przemian pokojowych, bd te w wyniku rewolucji pogldy
te mog sta si skadnikiem nowej kultury demokratycznej.
W cigu kilku ostatnich lat zaobserwowa mona wzmoon aktywno ruchw
spoecznego protestu, okrelanych jako ruchy antyglobalizacyjne. Punktem
przeomowym w ich powstawaniu byy wydarzenia z Seattle w 1999 r., kiedy podczas
szczytu Midzynarodowej Organizacji Handlu (World Trade Organisation - WTO) doszo
do masowych protestw, w ktrych uczestniczyo ok. 70 tys. osb.

BIULETYN POLSKIEGO INSTYTUTU SPRAW MIDZYNARODOWYCH

Warto zaznaczy, e sami czonkowie ruchw okrelanych jako antyglobalizacyjne

podkrelaj, i protestuj jedynie przeciwko niektrym, negatywnym - ich zdaniem aspektom procesu globalizacji. Susan George, wiceprezydent francuskiego oddziau
Stowarzyszenia na rzecz Opodatkowania Transakcji Finansowych i Pomocy Obywatelom
(Association pour une Taxation des Transactions Financieres pour lAide aux Citoyens ATTAC) okrela wspomniany ruch jako wrcz pro-globalizacyjny, piszc: Jestemy za
dzieleniem si przyjani, kultur, kuchni, solidarnoci, dobrami i bogactwami
naturalnymi na caym wiecie. Przede wszystkim jestemy pro-demokratyczni i proekologiczni. Celem dziaania owych ruchw jest natomiast zwrcenie uwagi na
problemy osb i grup, ktre na procesie globalizacji nie zyskuj, a trac, upomnienie si o
prawa wykluczonych.
Niniejsza analiza ma na celu opisanie dziaalnoci ruchw antyglobalizacyjnych, nie
za ocen ich pogldw i dziaa, czy te prb polemiki. Dlatego te zarwno pojcie
globalizacji, jak te zwizane z ni zagroenia przedstawione zostan w sposb, w jaki
widz je antyglobalici. Intencj autorki jest ponadto wskazanie pewnego zaplecza
ideologicznego pogldw, jakie legy u podstaw protestw owych ruchw spoecznych,
rnorodno tych podstaw, a przez to rnorodno samych ruchw i ich postulatw.

2. Co to jest ruch spoeczny?

Dla potrzeb niniejszej analizy poprzez ruch spoeczny rozumie bd zbiorowo w
pewien sposb zorganizowan, ktrej zachowanie polega na dziaaniu (interakcji) w
relacji do zmian zachodzcych w wyniku procesw gospodarczych, spoecznych i
kulturowych. Do cech charakterystycznych ruchw spoecznych nale: nierutynowy
charakter dziaania samych ruchw i ich poszczeglnych uczestnikw, samowiadomo
dziaa jednostek i grup zaangaowanych w ruch, wsplny (przynajmniej czciowo)
zestaw opinii, przekona lub idei, wsplnota celw i dziaa. Do ruchw spoecznych
zalicz wic zarwno ugrupowania polityczne, zwizki zawodowe, organizacje
pozarzdowe, jak rwnie ruchy niesformalizowane. Cech charakterystyczn w
ostatnich latach jest ogromny wzrost aktywnoci ruchw spoecznych w skali globalnej.
Wskaza naley take fakt, e ruchy spoeczne zajmujce si do tej pory jedynie wskim
wycinkiem rzeczywistoci, rozszerzaj swoj dziaalno. Poszczeglne ruchy cz si
dla przeprowadzania konkretnych akcji i projektw, nawzajem popieraj swoje postulaty
(np. wsplne dziaania organizacji skupiajcych imigrantw i ugrupowa
feministycznych, popieranie akcji przeprowadzanych przez ekologw przez organizacje
upominajce si o prawa czowieka). Zdaj one sobie bowiem spraw z powiza
pomidzy poszczeglnymi wycinkami rzeczywistoci spoecznej.
W epoce globalizacji nastpuje rwnie wzrost powiza i wzajemnych
wspzalenoci pomidzy poszczeglnymi ruchami spoecznymi, ktry najjaskrawiej
przejawia si w sferze finansw (np. finansowanie organizacji z pastw rodkowej i
Wschodniej Europy przez fundacje amerykaskie).

3. Globalizacja w rozumieniu ruchw antyglobalizacyjnych

Konsekwencj procesw globalizacyjnych jest, wg antyglobalistw, powstanie wiata
jednobiegunowego, z jedn potg gospodarcz i militarn - Stanami Zjednoczonymi.
(Istniej jednak rwnie pogldy, przeciwstawne pogldom antyglobalistw, wskazujce
na istnienie wiata wielobiegunowego, z kilkoma wielkimi mocarstwami, jako

382

BIULETYN POLSKIEGO INSTYTUTU SPRAW MIDZYNARODOWYCH

orodkami, wok ktrych skupiaj si krgi cywilizacyjne: USA, Europ, Chinami,

Japoni, Rosj, Indiami i wiatem islamu). Gwnymi aktorami w wyniku procesw
globalizacyjnych stay si nie pastwa, a ponadnarodowe instytucje finansowe,
korporacje handlowe i przemysowe. Ponadto jako jedn z konsekwencji procesu
globalizacji - stosujc teori systemu-wiata Immanuela Wallersteina - wskaza mona
coraz bardziej pogbiajc si przepa pomidzy centrum a peryferiami. Centrum, z
ktrego rozchodz si wpywy i wzory instytucji, ideologie polityczne, wiedza
techniczna, to w chwili obecnej, wedug antyglobalistw, Ameryka Pnocna i Europa
Zachodnia, za owe peryferie - nie posiadajce silnych struktur pastwowych,
dostarczajce surowcw do centrum, to Afryka i kraje Ameryki aciskiej. Pozostae
obszary nale bd do pperyferii, bd do obszarw zewntrznych.
Globalizacja potocznie rozumiana jest jako proces wzrastajcych na wiecie
wspzalenoci. To take swego rodzaju kurczenie si wiata w nastpstwie
nowoczesnych rodkw spoecznego przekazu, upowszechnianie kultury masowej,
zanikanie barier geograficznych. Naley jednak zaznaczy, e dla wielu ruchw
globalizacja staa si sowem-kluczem sucym wytumaczeniu przyczyn wikszoci
zjawisk zachodzcych obecnie w spoeczestwach. Tym samym wikszo ruchw nie
posiada wasnej definicji procesu globalizacji. Antyglobalici nie zgadzaj si natomiast z
rozumieniem globalizacji jako postpu technologicznego - rozwoju telewizji satelitarnej,
internetu, komputerw, telefonw komrkowych i tym samym, na okrelanie ich jako
przeciwnikw rozwoju techniki (chocia sami chtnie posuguj si np. internetem).
Krytyka antyglobalistw dotyczy zjawisk towarzyszcych procesowi globalizacji,
zachodzcych na przenikajcych si wzajemnie paszczyznach ycia spoecznego. W
wyniku procesu globalizacji rynki oraz produkcja w rnych krajach staj si coraz
bardziej wspzalene z powodu rozwoju handlu i usug, a take swobodnego przepywu
kapitau i technologii. Z tego powodu kryzys w jednej czci wiata wpywa na sytuacj
gospodarcz take w innej. Ruchy antyglobalizacyjne zjawiska te okrelaj jako
gospodarcz integracj kierowan przez korporacje lub XXI-wieczny kapitalizm.
Liberalizacja wiatowego handlu, jak pisze Franois Chesnais, zmusza do bezporedniej
konkurencji gospodarki o bardzo rnych, a nawet zupenie odmiennych poziomach
wydajnoci pracy (...), co w krajach najsabszych pociga za sob destrukcj mocy
produkcyjnych. To wanie stao si z przemysem i rolnictwem meksykaskim po
wprowadzenie w ycie NAFTA. Przeciwko tym skutkom globalizacji protestuje
wikszo ruchw spoecznych, wskazujc na nierwnoci w kontroli zasobw
kapitaowych, ktre skazuj na ubstwo mieszkacw Trzeciego wiata. Ruchy
antyglobalizacyjne domagaj si, by to czowiek zajmowa centralne miejsce w
gospodarce, a nie machina ekonomiczna.
Zjawiskiem towarzyszcym procesowi globalizacji jest rwnie stopniowy spadek
znaczenia rzdw poszczeglnych pastw i przeniesienie odpowiedzialnoci za losy tych
pastw na instytucje o charakterze regionalnym, ponadregionalnym, bd
oglnowiatowym. Przedmiotem krytyki antyglobalistw jest fakt przesunicia centrum
decyzyjnego z poziomu pastw na poziom midzynarodowych instytucji finansowych,
w postaci Midzynarodowego Funduszu Walutowego (International Monetary Fund IMF), czy te Banku wiatowego (World Bank - WB). Powoduje to, zdaniem
antyglobalistw, zmniejszenie znaczenia demokratycznego systemu rzdw oraz spadek
moliwoci wpywania na losy pastw za pomoc kartki wyborczej, a zastpienie ich
dyktatem wiatowych instytucji finansowych.
Przedmiotem krytyki jest take ekspansja wzorw produkcji i konsumpcji z krajw
wysoko rozwinitych, a co za tym nastpuje, take ekspansja zachodniej kultury.
Wskazywane s zagroenia amerykanizacj stylu ycia, konsumpcjonizmem.
Antyglobalici wzywaj do ochrony i wspierania kultur lokalnych, niedopuszczenia do
absolutnej dominacji masowej kultury amerykaskiej.

383

BIULETYN POLSKIEGO INSTYTUTU SPRAW MIDZYNARODOWYCH

Niektre ruchy wskazuj jednak na fakt, e proces wymiany kulturowej przebiega

wielokierunkowo, pozwalajc na wspistnienie obok siebie wielu kultur, przenikajcych
si nawzajem. Wiele grup proces taki uznaje za element pozytywny, sprzyjajcy
wzajemnemu poznaniu i tolerancji. Jedynie operujce retoryk antyglobalizacyjn
ugrupowania nacjonalistyczne postuluj cakowit czysto kultury narodowej,
wskazujc na przenikanie kultur jako na zagroenie dla dominujcej w danym kraju
religii i kultury.

4. Rnorodno ruchw antyglobalizacyjnych

Czy moemy mwi o jednym duym ruchu spoecznego protestu, czy te o wielu
niezalenych od siebie ruchach? W zasadzie zjawisko jako takie - protest przeciwko
zastanej rzeczywistoci i pewnym procesom, jakie w niej zachodz - predestynowaoby
do okrelenia owych ugrupowa, jako jednego szerokiego, kontestacyjnego ruchu
spoecznego protestu. W tym przypadku, piszc o zjawisku protestu przeciwko
negatywnym zmianom, jakie niesie ze sob globalizacja, uprawnione byoby okrelenie
tych zjawisk, jako jeden globalny (sic!) ruch, ale skupiajcy rne ugrupowania. Grupy te
s jednak na tyle zrnicowane, rne jest te ich rozumienie globalizacji, e
nieuprawnione byoby traktowanie ich jako jednego ruchu. Cz ruchw okrelanych
jako antyglobalizacyjne globalizacj zajmuje si niejako przy okazji dziaania na rzecz
realizacji innych postulatw, stanowicych gwny cel i sens ich dziaalnoci. Znaczna
wikszo grup zaliczanych obecnie do antyglobalizacyjnych zaoona zostaa w zupenie
innym celu ni walka z globalizacj i znacznie wczeniej ni termin globalizacja
pojawi si w potocznym uyciu. Ruchy te jednak stopniowo przyczay si do protestw
antyglobalistw. Ta rnorodno ruchw sprawia, e rne s cele i sposoby ich
dziaania w odniesieniu do globalizacji.
Spoeczne ruchy antyglobalizacyjne przybieraj rne formy, zarwno organizacji
sformalizowanych, jak i ugrupowa nieformalnych. S wrd nich rolnicy, zwizki
zawodowe, organizacje ekologiczne, socjalici, komunici, anarchici, organizacje
walczce o przestrzeganie praw czowieka, organizacje kobiece, chrzecijaskie,
imigranci, organizacje antyrasistowskie, ale take czonkowie ugrupowa
nacjonalistycznych.
Ruchy antyglobalizacyjme to zarwno niewielkie, kilkunastoosobowe grupy,
dziaajce na obszarze niewielkiego regionu, jak rwnie wiksze, dziaajce na szczeblu
krajowym (najwiksze z nich to organizacje zwizkowe), a po organizacje
midzynarodowe. Wikszo z nich dziaa samodzielnie, czc si jedynie w celu
wsplnego przygotowania kongresw, seminariw, warsztatw, a take demonstracji
odbywajcych si gwnie podczas szczytw instytucji finansowych.
Ruchy antyglobalizacyjne obecne s niemal we wszystkich pastwach na wiecie,
najsabiej dziaaj w Azji oraz byych pastwach komunistycznych (szczeglnie
postradzieckich).
Gwn organizacj midzynarodow, powsta w grudniu 1998 r. jako sprzeciw
wobec wyczenia pewnych grup spoecznych w wyniku procesw globalizacyjnych
jest wspomniany we wstpie ATTAC. Na przykadzie tej organizacji mona pokaza, e
jedn z cech charakterystycznych ruchw antyglobalizacyjnych jest fakt, e ugrupowania
zaoone w jednym pastwie, w niedugim czasie maj swoje oddziay take w innych
krajach. Organizacja ta zaoona zostaa we Francji przez grup skupiajc
przedstawicieli organizacji spoecznych, zwizkw zawodowych, dziennikarzy.
Pocztkowo istniaa jedynie we Francji, szybko jednak zakadano jej oddziay take w
innych pastwach. Celem byo stworzenie midzynarodowego ruchu na rzecz
demokratycznej kontroli rynkw finansowych i ich instytucji. W efekcie powstay
384

BIULETYN POLSKIEGO INSTYTUTU SPRAW MIDZYNARODOWYCH

oddziay krajowe, luno powizane z central. Moe powodowa to pewne problemy dla przykadu w oddziale rosyjskiego ATTAC znaleli si czonkowie Partii NarodowoBolszewickiej. Ich szowinistyczne wystpienia w Genui spowodoway protesty ze strony
ugrupowa z wielu krajw, kierowane do centrali ATTAC we Francji. W Polsce istnieje
oddzia ATTAC - Polska, jednak nie prowadzi on aktywnej dziaalnoci. Jego
przewodniczcym jest Andrzej Gwiazda, jeden z dawnych liderw Solidarnoci.
Trudno jednoznacznie wskaza podstaw ideow ruchw antyglobalizacyjnych. Cz
z nich (gwnie socjalici, komunici) swoje przekonania wywodzi z myli Marksa,
Engelsa. Jednym z waniejszych symboli w walce z globalizacj jest rwnie Fidel
Castro. W swoich wystpieniach Castro wypowiada sowa, ktre staj si hasami
antyglobalistw. Mona w nich znale wezwanie do bardziej racjonalnego
wykorzystania zasobw naturalnych, do ochrony rodowiska, krytyk ponadnarodowych
korporacji handlowych i nawoywanie do uniezalenienia si krajw Ameryki aciskiej
od USA: Zaledwie w cigu jednego stulecia spalono oraz wyemitowano w powietrze lub
wrzucono do mrz w postaci odpadw gazw i produktw ubocznych wielk cz
rezerw wglowodorw, ktre przyrodzie przyszo tworzy przez setki milionw lat.(...).
Przedsibiorstwa ponadnarodowe stanowi dzi instytucje, w ktrych rkach skupia si
wicej mocy, bogactwa i wadzy anieli w rkach wszystkich rzdw razem wzitych. Im
bardziej cz si ze sob i im bardziej panuj nad finansami, produkcj i gospodark
wiatow, kierujc si lepymi i nie dajcymi si kontrolowa prawami systemu, ktry je
stworzy, tym bardziej przyspieszaj kryzys. (...) Jest absolutnie pewne, e znikn waluty
narodowe (chodzi o kraje Ameryki aciskiej - przyp. autorki). adna z nich nie zdoa
si utrzyma - zastpi je dolar. (...) W kadym kraju latynoamerykaskim Bank Rezerw
Federalnych Stanw Zjednoczonych bdzie dyktowa polityk walutow. Na Ukadzie
Obu Ameryk o Wolnym Handlu, korzystnym jedynie dla wielkiego kapitau
ponadnarodowego, nie skorzystaj rwnie pracownicy pnocnoamerykascy, z ktrych
wielu straci prac. Dlatego ich przedstawiciele gono protestowali w Quebecu, a
przedtem w Seattle przeciwko Midzynarodowej Organizacji Handlu.
Organizacje religijne (np. katolicka organizacja zajmujca si problematyk misyjn i
ekumeniczn - Centrum Dokumentacji i Bada - Servizio di Documentazione e Studi SEDOS.) dziaaj w oparciu o nakazy religijne i normy moralne. Organizacje katolickie
powouj si ponadto na sowa Papiea, ktry globalizacj okrela jako czynnik
potgujcy rozwarstwienie w spoeczestwie. W przemwieniu wygoszonym 27.04.2000
r. podczas audiencji dla uczestnikw sesji plenarnej Papieskiej Akademii Nauk
Spoecznych nt. Wymiaru ludzkiego i etycznego globalizacji Jan Pawe II powiedzia
m.in.: W encyklice Centesimus annus zauwayem, e gospodarka rynkowa stanowi
sposb waciwej odpowiedzi na potrzeby gospodarcze ludzi, szanujc ich woln
inicjatyw, ale musi by kontrolowana przez wsplnot, posiadajc wsplne dobro.
Obecnie, gdy handel i komunikacja nie s ju ograniczone granicami, to wanie
powszechne dobro wsplne domaga si tego, by logice waciwej rynkowi towarzyszyy
mechanizmy kontrolne. Jest to zasadnicz spraw dla uniknicia redukowania wszystkich
relacji spoecznych do czynnikw ekonomicznych, a take w celu ochrony tych, ktrzy
padli ofiar nowych form wykluczenia lub marginalizacji. W lipcu, przed majcym si
odby w Genui szczytem G-8, Papie wezwa przywdcw tych krajw, by ich
spotkanie przebiegao pod znakiem solidarnoci z najbiedniejszymi.
Ugrupowania, ktre same siebie okrelaj jako narodowe, w walce z globalizacj
odwouj si do hase wyszoci rasy i kultury biaej, przywoujc myli powojennych
ideologw, takich jak Oswald Mosley, Leon Degrelle, Julius Evola. Warto jednak
zaznaczy, e grupy te pozostaj wci na marginesie ruchw antyglobalizacyjnych.

385

BIULETYN POLSKIEGO INSTYTUTU SPRAW MIDZYNARODOWYCH

5. Postulaty o charakterze ekonomicznym

Czsto cay ruch antyglobalizacyjny okrela si mianem antykapitalistycznego, gdy
gwnymi postulatami antyglobalistw s dania o charakterze ekonomicznym, a
protesty skierowane s przeciwko neoliberalnej polityce rzdw. Antyglobalici wskazuj
na zwikszenie roli lobbingu wielkich korporacji w podejmowaniu decyzji na szczeblach
rzdowych. daj dopuszczenia do procesu decyzyjnego take przedstawicieli
organizacji spoecznych. Wskazujc na fakt kierowania si przez przedsibiorstwa
jedynie chci jak najwikszego zysku, domagaj si respektowania przez nie praw
pracowniczych. Antyglobalici wskazuj na konieczno zmiany polityki spoecznej, na
konieczno powrotu do stabilnego i dugotrwaego zatrudnienia i oson socjalnych dla
najbiedniejszych.
Gwne postulaty ekonomiczne antyglobalistw to:

Opodatkowanie midzynarodowego kapitau - wprowadzenie specjalnego podatku od

transakcji giedowych zaproponowanego przez amerykaskiego ekonomist Jamesa
Tobina i wykorzystanie pochodzcych z tego podatku funduszy na pomoc dla krajw
Trzeciego wiata,
Likwidacja rajw podatkowych,
Wprowadzenie odpowiedzialnoci prawnej i finansowej wielkich korporacji za
wszystkie podejmowane przez nie akcje (np. karanie za niszczenie rodowiska),
Umorzenie dugu krajom Trzeciego wiata.
Jednym z gwnych punktw krytyki antyglobalistw jest Ukad Oglny w Sprawie
Handlu Usugami (General Agreement on Trade in Services - GATS) stanowicy cz
systemu prawnego WTO. Antyglobalici uwaaj, e rzdy krajowe pastw zwizanych
GATS niezalenie od woli spoeczestw, mog prowadzi wycznie jeden, neoliberalny
rodzaj polityki, bez wzgldu na opcj polityczn. Wskazuj ponadto na brak
midzynarodowych uregulowa prawnych, ktre dotyczyyby monopoli, co sprawia, e
midzynarodowe korporacje wypieraj rodzimych przedsibiorcw. Korporacje te s na
tyle silne, e mog korzysta z rajw podatkowych, subsydiw rzdowych, a take z
usug potnych agencji PR oraz profesjonalnych lobbystw. To ostatnie sprawia, e
mog one wynegocjowa korzystniejsze dla siebie reguy, ni te stosowane wobec
rodzimych przedsibiorcw, kierujcych niewielkimi firmami. Antyglobalici uznaj
GATS za zagroenie dla przyszoci demokracji, gdy wyborcy nie bd ju decydowali
o tym, jak polityk bdzie prowadzi rzd, polityka ta bdzie z gry okrelona przez
GATS.
Jednym z waniejszych postulatw jest umorzenie dugw krajom Trzeciego wiata.
Antyglobalici wskazuj, e konieczno spaty odsetek powoduje powikszanie si
rnicy w rozwoju pomidzy bogatymi, a biednymi krajami. Wynika to gwnie z
przeznaczania pienidzy pastwowych na spat odsetek, nie za na rozwj we wasnym
kraju. Widzc sojusznikw w ruchu antyglobalizacyjnym przywdcy krajw Afryki i
Ameryki Poudniowej otwarcie mwi o koniecznoci zrekompensowania krzywd byym
krajom skolonizowanym. Podczas konferencji ONZ nt. rasizmu i nietolerancji w
Durbanie (RPA) we wrzeniu 2001 r. i poprzedzajcego j Forum Organizacji
Pozarzdowych, wiele mwiono na temat koniecznoci odszkodowa za niewolnictwo
(np. w formie umorzenia dugu krajom afrykaskim) ze strony Europy i USA. Za
odszkodowaniami wypowiadali si m.in. obecni w RPA kongresmeni USA, a gwn
demonstracj przeciwnikw globalizacji prowadzi amerykaski polityk i dziaacz na
rzecz praw czowieka pastor Jessie Jackson. W demonstracji uczestniczyo rwnie wielu
czonkw Afrykaskiego Kongresu Narodowego.

386

BIULETYN POLSKIEGO INSTYTUTU SPRAW MIDZYNARODOWYCH

Przeciwko decyzjom prywatyzacyjnym, podejmowanym przez rzdy pod naciskiem

kredytodawcw, gwnie IMF, protestuj zwizki zawodowe. Do demonstracji
antyprywatyzacyjnych doczaj take inne organizacje oraz zwykli obywatele, gdy do
obaw zwizanych ze znaczn redukcj zatrudnienia, zwolnieniami grupowymi, dochodz
obawy o wzrost cen i obnienie jakoci wiadcze, np. w edukacji, subie zdrowia.
Protestujcy argumentuj, e w wielu dziedzinach po okresie pocztkowym, gdy kilka
firm wiadczy podobnego typu usugi i ceny s dostosowane do potrzeb konkurencji,
dochodzi do fuzji przedsibiorstw, co ma przynosi wikszy zysk, za moe skutkowa
powstawaniem monopoli na wielk skal, a co si z tym czy dyktowaniem cen.
Najbardziej znanym protestem byy demonstracje przeciwko prywatyzacji wody w
Boliwii w kwietniu 2001 r. (W 1998 r. pod naciskiem Banku wiatowego dostarczanie
wody do mieszka w miecie Cochabamba zostao przekazane w rce prywatnego
dostawcy. Spowodowao to znaczn zwyk ceny wody, a to z kolei doprowadzio do
masowych protestw. W konsekwencji decyzja o prywatyzacji wody zostaa cofnita).
W przypadku zwizkw zawodowych wystpuje rozbieno pomidzy postulatami i
celami zwizkw z poszczeglnych regionw. Zwizkowcy z Europy czy USA walcz o
nieprzenoszenie produkcji do krajw o taniej sile roboczej i s za jak najwikszym
eksportem do krajw sabiej rozwinitych. Zwizki z krajw rozwijajcych si walcz o
ochron tamtejszych rynkw przed zalewem towarw wyprodukowanych poza ich
granicami i zachowanie wasnych miejsc pracy.
Wanym elementem w kampanii ruchw antyglobalizacyjnych jest wzywanie do
bojkotu tzw. sweatshops - midzynarodowych korporacji wykorzystujcych tani si
robocz z krajw Trzeciego wiata, amicych prawa pracownicze, niszczcych
rodowisko, wspierajcych dyktatury i systemy amice prawa czowieka. Jako przykad
klasycznego sweatshopu antyglobalici podaj firm Nike, zatrudniajc nisko
opacanych pracownikw w takich krajach jak Wietnam, Chiny, Tajlandia, Indonezja,
Kamboda. Antyglobalici powouj si na raport Ernst and Young, ktry spord wielu
nieprawidowoci w warunkach pracy, jakie stwierdzono podczas kontroli w Nike w
Wietnamie wymieni m.in. brak odpowiedniego przeszkolenia pracownikw w zakresie
bezpieczestwa, brak odpowiednich ubra roboczych, wykonywanie pracy ponad norm,
wystawienie pracownikw na dziaanie szkodliwych substancji chemicznych, haas i
wysok temperatur,
Na czarnej licie przedsibiorstw, do ktrych bojkotu wzywaj antyglobalici
znajduj si ponadto m.in.:

Shell, ktry w latach 1958-1995 zarobi 30 miliardw dolarw na handlu rop

pochodzc z Nigerii, z regionu delty Nigru, zamieszkiwanego przez lud Ogoni.
Wedug antyglobalistw dziaalno Shella spowodowaa ogromne zniszczenia
rodowiska w tym regionie,
Glaxosmithkline, ktra wraz z innymi przedsibiorstwami farmaceutycznymi
prowadzia kampani przeciwko produkcji nielicencjonowanych, a przez to znacznie
taszych farmaceutykw (m.in. przeciwko AIDS) przez lokalnych producentw.
Firmy te pozway do sdu rzd RPA, gdy w ustawie Prawo Medyczne z 1997 r.
zawarte zostao m.in. sformuowanie, e Minister Zdrowia moe okreli warunki
dla dostarczenia bardziej przystpnych cenowo (more affordable) lekarstw w
szczeglnych okolicznociach, tak aby chroni zdrowie spoeczestwa.
Przedsibiorstwa farmaceutyczne kwestionoway ww. przepis ustawy. Przed sdem
zawarta zostaa ugoda wg wsplnego owiadczenia obu stron - pozew zosta
wycofany, a rzd RPA zgodzi si konsultowa z przedsibiorstwami
farmaceutycznymi projekty przepisw wykonawczych do Ustawy z 1997 r. oraz
potwierdzi swoj obietnic nienaruszania midzynarodowych porozumie
handlowych.
McDonalds - uznawany przez antyglobalistw za typowy przykad XXI-wiecznego
kapitalistycznego przedsibiorstwa, ktre stosuje polityk antyzwizkow,
387

BIULETYN POLSKIEGO INSTYTUTU SPRAW MIDZYNARODOWYCH

pracownicy wykonuj prac ponad normy przewidziane w prawie pracy.

Antyglobalici wskazuj take na szkodliw ekologicznie dziaalno
przedsibiorstwa fakt wycinania lasw tropikalnych, na ktrych wypasane jest
bydo najwikszych dostawcw dla MacDonaldsa.

6. Pozostae postulaty
Pozostae postulaty antyglobalistw w duym stopniu wynikaj z postulatw o
charakterze ekonomicznym. Postulat polityczny, jaki pojawia si we wszystkich
daniach antyglobalistw, to konieczno podejmowania decyzji dotyczcych ludzi na
jak najniszym szczeblu wadzy - decyzje powinny by podejmowane jak najbliszej
ludzi, ktrych one bezporednio dotycz. Antyglobalici wskazuj na zaleno rzdw
w wielu krajach od pomocy takich instytucji, jak IMF czy WB, a co za tym idzie
konieczno prowadzenia przez nie polityki zgodnej z ustaleniami tych instytucji.
Antyglobalici wzywaj rzdy do samodzielnego podejmowania decyzji i zwracania
uwagi na zgodno polityki gospodarczej z oczekiwaniami spoeczestwa. daj
dopuszczenia do procesu decyzyjnego take przedstawicieli organizacji spoecznych
Bardzo aktywne s organizacje upominajce si o prawa kobiet i domagajce si walki
z organizacjami przestpczymi zajmujcymi si handlem kobietami i dziemi. Wedug
nich, to kobiety s grup spoeczn najbardziej dotknit neoliberaln polityk i
procesami globalizacji. Kobiety s bardziej naraone na utrat pracy, trudniej jest im j
znale, chtniej zatrudniane s sezonowo, jedynie na cz etatu. Te czynniki powoduj,
e coraz czciej wykorzystywane s jako tania sia robocza. To one stanowi rwnie w
coraz wikszym stopniu trzon emigracji zarobkowej, wykonujc czsto nielegalnie prac
w hotelach, barach, restauracjach. Wzrasta rwnie coraz bardziej rola przestpcw
zajmujcych si handlem kobietami i dziemi z krajw biedniejszych do domw
publicznych, gwnie w pastwach Unii Europejskiej.
Antyglobalici domagaj si przestrzegania praw ludnoci autochtonicznej:
Aborygenw, Indian, Afrykaczykw. Wydarzeniem, ktre miao ogromny wpyw na
ksztatowanie si organizacji walczcych o prawa rdzennej ludnoci byo powstanie
Zapatystw w Chiapas, w Meksyku w 1994 r. Wybucho ono w odpowiedzi na
ogoszenie powstania Pnocnoamerykaskiej Strefy Wolnego Handlu (North American
Free Trade Area - NAFTA). Armia Wyzwolenia Narodowego im. Emiliano Zapaty
(Ejercito Zapatista de Liberation Nacional - EZLN) reprezentowaa ok. 30 indiaskich,
rolniczych spoecznoci zamieszkujcych poudniowy Meksyk, ktrym odebrano ziemi,
bdc ich wspln wasnoci. Protestujcy domagali si moliwoci uprawy ziemi oraz
odszkodowania za dyskryminacyjn polityk wadz. Powstanie trwao 12 dni, zostao
stumione przez policj, a wielu jego uczestnikw znalazo si w wizieniu. Dao ono
impuls do powstania midzynarodowej organizacji Ya Basta! odwoujcej si do
postulatw Zapatysw (uznawania praw autochtonw, rezygnacji z neoliberalnej polityki
na skal globaln). W marcu 2001 r. Zapatyci ponownie zorganizowali protesty w
stolicy Meksyku dajc od prezydenta Vincente Foxa wycofania wojsk z Chiapas,
uwolnienia winiw po powstaniu z 1994 r. oraz wdroenia projektu prawa indiaskiego
wynegocjowanego w San Andrs, w ktrym spoecznoci indiaskie okrelono, jako
podmioty prawa publicznego i przyznano im m.in. prawo do zbiorowego uytkowania
zasobw naturalnych i korzystania z nich na swoich ziemiach i terytoriach, przez ktre
rozumie si og zamieszkanego obszaru, uytkowanego i zajmowanego przez ludy
tubylcze, z wyjtkiem tych, nad ktrymi zwierzchnictwo przysuguje bezporednio
narodowi.
Pord antyglobalistw bardzo aktywne s rwnie organizacje ekologiczne (np.
Greenpeace International, Friends of the Earth, Rainforest Action Network), wskazujce

388

BIULETYN POLSKIEGO INSTYTUTU SPRAW MIDZYNARODOWYCH

na szkodliwy wpyw wielkich midzynarodowych korporacji (jak wspomniany Shell) na

stan rodowiska naturalnego i domagajce si przestrzegania przez nie norm, np. dla
emisji dwutlenku wgla, zanieczyszcze wd gruntowych oraz zbiornikw wodnych.
Ekolodzy wskazuj, e dziaalno wielkich korporacji prowadzi do zmniejszania si
zasobw naturalnych, zarwno lenych, jak i zwierzcych. Jak pisze jeden z czoowych
dziaaczy ekologicznych, Ronnie Hall: Gwnymi konsumentami s bogate,
uprzemysowione kraje Pnocy. Konsumpcja w pozostaych krajach - take tych, w
ktrych poziom konsumpcji powinien wzrasta - zmniejsza si. Dla przykadu: w Afryce
poziom konsumpcji zmniejszy si o 20% od 1980 r.. Ekolodzy wskazuj ponadto, e
uprzemysowiona produkcja, nastawiona na jak najwikszy zysk, prowadzi do
produkowania ywnoci genetycznie zmodyfikowanej (genetically modified - GM), ktra
- ich zdaniem - zatruwa ywno na naszym stole. Ponadto GM wpywa na zmiany w
tradycyjnym acuchu pokarmowym - pojawianie si owadw uodpornionych na niektre
substancje chemiczne, zmiana przyzwyczaje ywieniowych ptakw. Ponadto, wskazuj
oni take na niebezpieczestwo wystpienia zmian take w materiale genetycznym
czowieka poprzez zmodyfikowany materia genetyczny wprowadzony do rolin. Innym
postulatem ekologicznym jest konieczno przestrzegania przez najwikszego emitenta
zanieczyszcze - USA - porozumie z Kioto, dotyczcych norm zanieczyszczenia
powietrza.
Istotne miejsce w postulatach antyglobalistw zajmuje krytyka przemysu
farmaceutycznego, traktujcego produkcj lekw jak produkcj towaru, na ktrym naley
jak najwicej zarobi. Przedsibiorstwa farmaceutyczne nie pracuj nad produkcj lekw
na choroby tropikalne, dziesitkujce ludno Afryki, gdy nie przyniesie to im adnego
zysku, poniewa chorych nie bdzie sta na ich wykupienie. Ponadto przedmiotem
krytyki s kampanie prowadzone przez te przedsibiorstwa w celu ochrony patentowej,
przeciwko innym, czsto niewielkim, lokalnym producentom nielicencjonowanych
taszych odpowiednikw lekw, np. na AIDS.

7. Dziaania antyglobalistw
Protesty ugrupowa antyglobalizacyjnych wskazuj na narastajc frustracj i
poczucie alienacji i wykluczenia szerokich rzesz ludnoci, szczeglnie modej generacji,
ktra nie chce podporzdkowa si istniejcemu porzdkowi. Za najlepszy sposb
wpywania na decyzje polityczne uznaj udzia w wielotysicznych protestach
antyglobalizacyjnych.
Pierwsze wielotysiczne demonstracje odbyway si w grudniu 1999 r. w Seattle przy
okazji spotkania WTO. Pniejsze wiksze protesty miay miejsce w:

Quito (Ekwador), stycze 2001 r. - 40 tys. osb, (protesty przeciwko wprowadzeniu

reform wolnorynkowych),
Waszyngtonie, kwiecie 2000 r. - 30 tys. osb, (szczyt IMF i WB),
Millau (Francja), czerwiec 2000 r. - 60 tys. osb, (demonstrujcy domagali si
uwolnienia z wizienia przywdcy francuskiej organizacji rolniczej - Konfederacji
Chopskiej, Jos Bov uwizionego za kierowanie manifestacj, ktra zdemolowaa
nowo budowany McDonalds w Larzac),
Sa Paulo, wrzesie 2000 r. - 100 tys. osb, (protesty przeciwko wprowadzeniu
reform wolnorynkowych),
Pradze, wrzesie 2000 r. - 20 tys. osb, (szczyt IMF i WB),
Quebecu, czerwiec 2000 r. - 80 tys. osb, (demonstracja przeciwko utworzeniu Strefy
Wolnego Handlu Obu Ameryk, Free Trade Area of the Americas - FTAA),

389

BIULETYN POLSKIEGO INSTYTUTU SPRAW MIDZYNARODOWYCH

Genui, lipiec 2001 r. - 100 tys. osb, (szczyt G-8).

Jak pisze prof. Ricardo Petrella z Uniwersytetu Katolickiego w Lowanium: Wszelka
demonstracja przeciwko globalizacji jest postrzegana przez coraz liczniejszych
przywdcw USA i wikszo ich sojusznikw jako sprzeciw wobec samego
wiatowego systemu kapitalistycznego, a w tej mierze, w jakiej Waszyngton jest
mocarstwem regulujcym ten system - jako sprzeciw wobec USA i ich sojusznikw.
To wystarczy, aby Pentagon i inne rodowiska w USA wypracoway i wylansoway
teori o genetycznie gwatownej naturze sprzeciwu wobec globalizacji. Poniewa
kontestatorzy wystpuj przeciwko istniejcemu systemowi wiatowemu, jego
instytucjom, reguom i prawowicie wybranym rzdom, zgodnie z t teori wystpuj
tym samym przeciwko demokracji. Dlatego dziaania antyglobalistw czsto
przedstawiane s wycznie jako uliczne zamieszki przy okazji odbywajcych si spotka
grupy G-8, OECD, IMF, czy te instytucji Unii Europejskiej. Tymczasem poza
wielotysicznymi demonstracjami, ruchy spoeczne stosuj take inne formy protestu.
Organizuj spotkania, dyskusje, sympozja, konferencje, wykady, strajki. Wydaj ulotki,
broszury, czasopisma, ksiki, publikuj listy protestacyjne. Dziaaj pojedynczo, lub te
cz si dla przeprowadzenia konkretnych akcji. Staraj si take prowadzi lobbing dla
poparcia swoich da, gwnie wrd politykw pochodzcych z ugrupowa
lewicowych. Czsto popierani s w swoich daniach przez intelektualistw, a take
przez kocioy. Przed szczytem Grupy G-8 w Genui Centrum Dokumentacji i Bada
SEDOS opublikowao manifest, podpisany przez 60 katolickich ruchw, stowarzysze i
wsplnot zakonnych, w ktrym domagano si cakowitego anulowania m.in. przez IMF i
WB dugw krajom najbiedniejszym, a podczas szczytu Grupy G-8 katoliccy
antyglobalici (wrd nich take ksia) zorganizowali dyskusje, koncerty, czuwania
modlitewne, przy poparciu kardynaa Dionigi Tettamanzi, metropolity Genui.
Podczas protestw w Seattle powstao Niezalene Centrum Mediw (Independent
Media Center - Indymedia) jako przeciwwaga dla oficjalnych mediw, ktre zdaniem
antyglobalistw nierzetelnie informoway o wydarzeniach. Indymedia zaoone przez
profesjonalnych dziennikarzy i dziaaczy spoecznych miao sta si narzdziem
komunikacji z szersz publicznoci i przekazywa - zdaniem zaoycieli - rzeteln i
obiektywn informacj o wydarzeniach w Seattle. Dziennikarze pracujcy w Indymedia
dostarczali wiadkom wydarze wydawane na miejscu biuletyny, a do innych mediw
zdjcia z demonstracji, nagrania radiowe i telewizyjne. Obecnie oddziay Indymedia
znajduj si w wielu krajach (najwicej w USA), a jego dziaalno opiera si gwnie na
dziaalnoci wolontariuszy.
Wikszo ugrupowa biorcych udzia w protestach s to ruchy pokojowe nie
stosujce przemocy. Woscy organizatorzy protestw w Genui kilka tygodni przed
szczytem apelowali (rozsyajc e-mailem listy do przyszych uczestnikw manifestacji) o
niestosowanie w adnym razie przemocy. Wskazano take na konieczno
przeciwstawienia si wszelkiego rodzaju prowokacjom, zarwno ze strony policji, jak
rwnie innych demonstrantw. Jednak istniej te grupy (jest ich bardzo niewiele)
uznajce przemoc za waciwy rodek dziaania, ktre twierdz, e jest to jedyny sposb
na zwrcenie uwagi przywdcw politycznych na ich postulaty. Jedn z organizacji,
ktra opowiada si za stosowaniem przemocy jest skupiajcy w swoich szeregach
anarchistw woski oddzia Ya Basta! Z kolei anarchici z Federacji Anarchistycznej
(Anarchist Federation -AF) za jedyn skuteczn metod zmian uznaj bezporednie akcje
robotnikw, nie za prby wpywania na zmian systemu za pomoc metod
parlamentarnych, bd ruchw narodowo-wyzwoleczych.
W styczniu 2001 r. odbyo si w Porto Allegre w Brazylii pierwsze wiatowe Forum
Socjalne (World Social Forum - WSF) zorganizowane przez antyglobalistw jako
przeciwwaga dla wiatowego Forum Ekonomicznego (World Economic Forum - WEF),
odbywajcego si w tym samym czasie w Davos. W WSF uczestniczyo ok. 3000
delegatw z ponad 1000 ruchw spoecznych ze 100 krajw. Rolnicy, feministki,
zwizkowcy, ekolodzy, studenci, a take politycy oraz intelektualici wzili udzia ponad
390

BIULETYN POLSKIEGO INSTYTUTU SPRAW MIDZYNARODOWYCH

400 warsztatach, na ktrych zastanawiano si, w jaki sposb odwrci negatywne

tendencje zwizane z globalizacj i neoliberaln polityk. Francuska telewizja
zorganizowaa debat pomidzy uczestnikami obu spotka, w ktrym udzia wzili m.in.
George Soros, Bjorn Edlund (szwedzki finansista) i dwch czonkw delegacji ONZ oraz
ok. 40 uczestnikw WSF.

8. Przyszo ruchw antyglobalizacyjnych

Podczas spotkania G-8 w Genui ogoszono powstanie Midzynarodowego Funduszu
na rzecz Walki z AIDS. Na nieformalnym spotkaniu w Liege (Belgia) we wrzeniu 2001
r. ministrowie finansw Unii Europejskiej wychodzc naprzeciw daniom
antyglobalistw zlecili Komisji Europejskiej sporzdzenie raportu o moliwoci
opodatkowania transakcji giedowych (tzw. podatek Tobina) i przeznaczenia uzyskanego
w ten sposb dochodu na pomoc dla krajw Trzeciego wiata. Moe to wiadczy o tym,
e przynajmniej niektre postulaty ruchw antyglobalizacyjnych s brane powanie pod
uwag przez politykw.
Po ataku terrorystycznym na WTC zaobserwowa mona przeksztacanie si ruchw
antyglobalizacyjnych w jeden globalny ruch na rzecz pokoju. Antyglobalici organizuj
wielotysiczne marsze, gwnie w USA i w Europie pod hasami Wojna matk
terroryzmu, Nienawi niszczy nienawidzcego, Pokj jest patriotyzmem, Jedzenie
zamiast bomb. Podczas wspomnianego spotkania ministrw finansw pastw UE w
Liege demonstranci przywoywali dawne haso z czasw wojny w Wietnamie: Make
love, not war. Europejski ATTAC w swoim owiadczeniu podpisanym przez 13
krajowych oddziaw (z Austrii, Belgii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Luksemburga,
Niemiec, Norwegii, Polski, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji i Woch) skada wyrazy
wspczucia ofiarom ataku na WTC, ich rodzinom oraz zapewnia o solidarnoci z
narodem amerykaskim. Jednoczenie zapewnia, e jest przeciwny wojnie prowadzonej
przez Stany Zjednoczone i ich europejskich sojusznikw i wzywa do antywojennych
demonstracji. Uycie przemocy nie jest sposobem rozwizywania konfliktw - wskazuje
ATTAC. Przyszo ruchu antyglobalizacyjnego zaley w duej mierze od tego, jak dugo
trwa bdzie wojna w Afganistanie. Jeli czas ten bdzie krtki i ju niebawem bdziemy
mogli mwi o jej zakoczeniu, wwczas najprawdopodobniej antyglobalici powrc do
swoich tradycyjnych hase i na plan pierwszy znw powrc protesty przeciwko
negatywnym aspektom procesu globalizacji.
W takim przypadku ilo protestw w rnych miejscach na wiecie o rnym
nateniu bdzie si zwiksza, gdy wzrasta bdzie liczba osb niezadowolonych,
ubogich, odsunitych na margines ycia spoecznego. Istniej raporty nt. stanu wiata
przygotowane przez wojskowe sztaby generalne m.in. USA, ktrych autorzy wskazuj, e
pogbiajce si nierwnoci na wiecie mog doprowadzi w przyszoci do wybuchw
konfliktw zbrojnych.
Nie naley si spodziewa powstania jednego, wielkiego totalnego ruchu
antyglobalizacyjnego, gdy pomidzy poszczeglnymi grupami wystpuj rnice
zarwno, co do postulatw, jak te i sposobw ich realizacji. Jednak z powodu wzrostu
dysproporcji w rozwoju pomidzy centrum, a peryferiami, nastroje wrd
antyglobalistw mog si radykalizowa.

ul. Warecka 1a 00-950 Warszawa tel. 826 8939 fax. 826 8882 >pism@pism.pl< www.pism.pl
391