WALTER CHATTON

Lectura super Sententias

Uber I, distinctiones l-7

This volume constitutes the second part of a project to publish critical editions of
all the commentaries of Waiter Chatton on the Sentences of Peter Lombard. The
Reportatio sllfJer Smtentias, the written account of the Chatton's lectures delivered
during the years 1321-1324, was published by the Institute in five volumes: Prologus
(1989), Ubri I-IV (2002-2005), edited by tJoseph C. Wey, CSB and Girard J.
Etzkorn. The project was begun by Father Wer with his edition of the Prologus, after
which he entrusted typescripts of the Reportatzo and the Lectura together wtth documentation of sources to Professor Etzkorn so that the project could be continued.
The Ledllra slljJer Sententias, presented here, is Chatton's second commentary.
Chatton commented only on distinctions 1 through 17 of Book I of the Sentences.
This volume contains distinctions 3-7. The purpose of the edition is to provide
scholars and historians of medieval thought with a reliable text with accompanying
documentation that should allow for an accurate evaluation of Chatton's oeuvre in
its historical context and provide the basis for translations and detailed studies.
As in the RBportatio, Chatton's main opponents in the Ledllra are Peter Aureoli
and William of Ockham whose opinions and arguments are cited in almost every
question of every distinction. With regard to Ockham, it has been shown that he
and Chatton were in the same Franciscan friary, either in London or in Oxford,
and that Adam Wodeham, while being a faithful disciple of Ockham, was likewise
the reportator of Chatton's RBportatio. Throughout the Ledllra, Chatton defends the
opinion of Duns Scotus, in particular on matters relating to the divine nature, essence,
and person and to the 'principle of individuation.'
The critical edition adopts the 'rational method' established by the eminent
medievalist, Victorin Doucet, OFM, which is designed to retrieve the author's meaning from the surviving manuscripts. The Ledllra survives in only two manuscripts.
The readings of Florence, Bibl. Nat. Conv. Soppr. C.5.357 [= F) have been
generally favored over those of Paris, Bibl. Nat. lat. 15, 886 [= A] because the Paris
manuscript is more prone to omissions and faulty readings. Misreadings, marginal
notes and omissions are relegated to the apparatus criticus. References to authors
(some unnamed) are thoroughly documented in the apparatus fontium.

STUDIES AND TEXTS 158

WALTER CHATTON

Lectura super S ententias

Liber I, distinctiones 3-7

Edite~

with an introduction and notes, by

tJOSEPH C. WEY, csB and GIRARD J. ETZKORN

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES

ACKNOWLEDGEMENTS

This book has been published with the help of a grant from
the Canadian Federation for the Humanities and Social Sciences,
through the Aid to Scholarly Publications Programme, using funds
provided by the Social Sciences and Humanities Research Council of Canada.

LIBRARY AND ARCHIVES CANADA CATALOGUING IN PuBLICATION

Waiter, ofChatton, ea. 1285-1343

Lectura super Sententias / Waiter Chatton ; edited, with an
introduction and notes, by Joseph C. Wey and Girard J. Etzkom.
(Studies and texts, ISSN 0082-5328; 156, 158)
To be complete in 3 vols.
Text in Latin.

Includes bibliographical references and indexes.

Contents: v. 1. Liber I, distincttones 1-2 -[2]. Liber I, distinctiones 3-7.
ISBN 978--0-88844-156--0 (bound: v. 1).- ISBN 978--0-88844-158-4
(bound: v. 2)
1. Peter Lombard, Bishop of Paris, ea. 1100-1160. Sententiarum libri IV.
2. Catholic Church - Doctrines - Early works to 1800. 3. Theology 11. Etzkom, GirardJ.
Early works to 1800. I. Wey,Joseph C.
Ill. Pontifical Institute of Mediaeval Studies. IV. Title. V. Series:
Studies and texts (Pontifical Institute of Mediaeval Studies) ; 156, 158.
B765.P33S46 2007a
BX1749*

230'.2

2008

Pontifical Institute ofMediaeval Studies

59 Queen's Park Crescent East
Toronto, Ontario, Canada M5S 2C4
www.pims.ca
PRINTED IN CANADA

2007-901385-6

Contents
Introduction

VII

GUALTERI DE CHATION, OFM

Lectura mper Sententias: Liber I, distinctiones 3-7

Distincrio 3
Q. 1: Utrum creatura rationalis nata sit habere aliquem conceptum universalem
communem Deo et creaturae 1

Q. 2: Utrum aliquis conceptus communis sit univocus Deo et creaturae 70

Q. 3: Utrum via tor possit concipere Deum conceptu quiditarivo Dei 113
Q. 4: Utrum Deum esse sit per se notum naturaliter viatori 176
Q. 5: Utrum ens sit obiectum adaequatum intellectus nostri 200
Q. 6: Utrum prima cognitio intellectus viatoris sit cognitio propria singularis
215

Q. 7: Utrum conceptus entis sit prima cognitio intellectus primitate

generationis 236

Q. 8: Utrum partes imaginis plus differant quam partes vestigii 259

Distinctio 4
.
Q. 1: Utrum Deus generet Deum 289
Q. 2: Utrum haec sit vera 'Deus est Pater et Filius et Spiritus Sanctus' 311
Distinctio 5
Q. 1: Utrum essentia generet vel generetur 325
Q. 2: Utrum Filius generetur de substantia Patris 340
Q. 3: Utrum prius natura sit persona divina producra quam creatura cognita
357

Distinctio 6
Q. unica: Utrum Pater genuit Filium voluntate vel naturali necessitate 369
Distinctio 7
Q. 1: Utrum essentia divina sit potentia generandi 393
Q. 2: Utrum Filius possit generare 418
Appendix
Bibliography
Indexes

A11ctores et S mpta

Domina

437
438

443
445

Introduction
Waiter Chatton was born around 1285 in the town of Chatton in Northumbria. He
entered the Order of Friars Minor at an early age. The next biographical item has
him being ordained a subdeacon by John of Halton, Bishop of Carlisle in 1307.
During his first set of lectures (1321-1323), called the Reporlatio, on the Sentences of
Peter Lombard, it is probable that he together with William of Ockham and the
latter's most noteworthy disciple, Adam Wodebam, were together in the Franciscan
Shltlitmt in London. 1 Presumably, at this time, both Ockham and Chatton were
waiting their "turns" to be regent masters at the University of Oxford. For Ockham, this never materialized since he was summoned to Avignon in 1324 under
suspicion of holding erroneous and possibly heretical doctrines. There is one other
item which can be added to Chatton's biography. It seems that he and another
unidentified friar were accused of withholding a pair of books from their rightful
owner, a clerk named de Penreth. Chatton and the warden of the Oxford friary
represented their community regarding this charge at the Mayor's court on March
28 1330.2 Waiter Chatton became the fifty-third Franciscan regent master at
Oxford in 1330.3 In all likelihood, the questions of the I6tura stem from the period
of 1323-1324 prior to Chatton's regency.4 The rest of his career (1333-1343) was
spent in Avignon where he served as an examiner of the writings of Thomas
Waleys, O.P. and Durand of St. Pourc;ain under Popes Benedict XII and Oement
VI. The latter appointed him to the Welsh See of St. Asaph, thinking that the
incumbent David of Bleythn had died. Waiter Chatton, however, died late in 1343
before the See of St. Asaph had become vacant. s
Apparendy, Chatton's views on the efficacy of the sacraments perdured for
some time, according to an historian of the Council of Trent: ''The 'sacramental
argument', that is, a certitude based on the objective efficacy of the sacraments, had
actually been hinted at.. . by the early scholastics, from Anselm of Laon and Peter
1. See Gedeon Gal and Stephen Brown, "lhtroductio," in Ockham, S11mma logkt~~~, OPh
I, pp. 53"'-55*. William Courtenay has suggested that Oxford might be the &iary where
Ockham, Wodeham, and Chatton were residing: see W J. Courtenay, "Ockham, Chatton and
the London Shldi11m," in Die Gegenwart Odeht1111s, ed. W!lhelm Vossenkuhl and Rolf Schonberger (Weinbeim: VCH Acta Humaniora, 1990), pp. 327-337.
2. A.B. Emden, A Biographiral &gister of the Univmi!J of OxforJ lrJ A.D. 1500 (London:
Oxford University Press, 1957-1959), 1: 395. I wish to express my thanks to Dr Rondo
Kcclc for calling my attention to this biographical item.
3. A.G. Little, The Gf!Y Friars in OxforJ (Oxford: Clarendon Press, 1892), pp. 60, 170.
4. C WJ. Courtenay, At/am Wodeht1111: An lnlrodlldion lrJ His lift and Writings (Leiden:
Brill, 1978) pp. 66-74; for arguments dating Chatton's Le&hlra for the years 1323-1324, see
S.F. Brown, ''Waiter Chatton's Le&hlra and William of Ockham's Q11ae.rlionu in Ubros Physittmllll ArisiDirlu," in Essrgs Honoring AJJan B. Woltrr, ed. William A. Frank and Gkard J. Etzkom (St. Bonaventure, NY: Franciscan Institute, 1985), pp. 81-115, especially p. 92.
5. Cf. I.C. Brady, ''Waiter of Chatton," in NIW Catholic En~clopetlia, 15 vols. (New York:
McGraw-Hill, 1967), 14:788.

V ill

INTRODUCTION

Lombard, but it was only developed after 1300 by the Dominicans Peter de Palude
and Durandus de S. Porciano. It was fully worked out and integrated in the
scholastic tradition by the Franciscans Waiter of Chatton and Anfred Gonteri."6

The Present Edition

lhis volume contains Walter Chatton's Lertura or his second commentary on the
Sente11ce.r of Peter Lombard. The first volume of Chatton's theological works, edited
by Joseph C. Wey, contained the prologue which is the same for both the RBportano
and the Lertura. The Reportano, edited by Father Wey and myself was published in
four volumes (2002-2005), and the preceding volume of the Lertura, containing
book I distinctions 1-2, appeared in 2007.7 For the description of the manuscripts
used in the present volume, see Fr. Wey's introduction to the first volume. 8
Regarding the manuscripts for these distinctions of the Lechlra, it should be
noted that the Paris codex, Paris Bibl Nat. lat. 15,886 [= Al ends in the middle of
paragraph 20 of distinction 7 question 1. In the distinctions contained in this
volume, there are 72 omissions by homoioteleuton in manuscript A compared to
19 such omissions in codex Florence, Bibl Naz. Conv. Soppr. C.5.357 [= F). In
general, the readings of F are qualitatively better and hence the readings of this
manuscript have been preferred. The Paris manuscript, for example, consistendy
writes 'ttes' where the meaning clearly requires 'terminus.' Lest there be any
misunderstanding, in this volume as in previous editions we have followed what the
eminent medievalist Victorin Doucet called the 'rational method', namely a
consistent effort to establish the most intelligibile text according to the mind and
intent of the author. Consequendy, at times we have selected the readings of the
Florence manuscript, sometimes the readings of the Paris manuscript.
As a confirmation - although hardly needed - for the authenticity of Ockham's Scriphlm in I Sent., Chatton cites the 'Scriphlnl in paragraph 26 of distinction 3
question 3. Walter frequendy refers to his own Prologue to the Jentenm by
explicidy using the word 'Pro/ogul at frequent intervals.9

Some of Chatton's Views in their Historical Context

As he did previously in his Reportano, Waiter Chatton regularly patterns his Lertura
according to parallel treatments of Peter Aureoli and William of Ockham. In the
very first question of this volume, Chatton purports prima facie to deal with the
6. HubertJedin, History ofthe Co11n&il ofTrent, ttans. E. Gtaf (London: T. Nelson, 19571961) 2: 251.
7. Waiter Chatton, Reportatio et Lemmz mper Sentmtiar. Cslhlio aJ Libnnn prim11111 et Prolo!JU,
ed. Joseph C. Wey (Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1989). Waiter Chatton,
ReportaJio mper Sentmtia.r: Liber I, distindiones 1-9 and 10-48, ed. Joseph C. Wey and Gimrd J.
Etzkom, 2 vols. (Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 2002); Reportatio sllfJer Senllnlia.r: Liber II (Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 2004); Reportatio mper Sentenlia.r: Libri ill-IV (Toronto: Pontifical Institute of Medieval Studies, 2005); Leadra mper Sentmlia.r, Liber I, distindiones 1-2 (Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 2007).
8. See Chatton, Reportatio et Ledllra slljJir Senllnlia.r, pp. 4-8.
9. Cf. infra, dist. 9, q. 1, nn. 6, 8; dist. 10, q. 1, n. 78; dist. 11, q. 2, n. 17.

JNTRODl'CTION

IX

question of univocity, inherited if you will from Scotus, viz. whether homo viator has
a univocal concept attributable to creatures and God. However, the entire first
article deals with the defense and justification of what has come to be known as
Chatton's proposition or anti-razor, namely that where two 'things' are not
sufficient to 'explain' a situauon, then a third 'thing' is required and if this proves
insufficient, then a forth is required and so forth. 1" The remainder of article 1 of
question 1 of distinction 3 is devoted to the justification of Chatton's position
regarding the extra-mental reality of relations in opposition to Ockham's views to
the contrary. In defence of his opinion, Chatton multiplies arguments from reason
and authority, including the invoking of a number of propositions condemned by
Stephen Tempier in 1277. As we have previously noted, Ockham was summoned
to a provincial chapter of the Friars Minor in 1323 wherein he was required to
justify his position on relations. 11 It may be indeed likely that Chatton was instrumental in inaugurating this 'summons.' In article 2 of distinction 3, our author
tackles opposing views of the nature of concepts, viz. Peter Aureoli's notion of the
concept as an esse obiectivum and Ockham's view of the concept as a.ftr:tum, both of
whom may be seen as defending the divine simplicity and immutability against a
plurality of divine 'ideas.' Io the light of Chattoo's criticisms of the '.ftr:tum' theory,
Ockham changed (it would seem prior to Chatton's Lectura) his view of the concept
and considered it to be a quality of the mind, i.e. having subjective existence. It is
only in article 3 of distinction 3 question 1 that Chatton finally gets around to
defending univocity together with clarifications of his views of signification and
supposition. In question 2 of distinction 3, Waiter deals with the problem as to
whether there can be a univocal concept common to creatures and God wherein he
opposes the position of Aureoli who denies such a univocal concept and wherein
Waiter seeks to refine Ockham's notions defending univocity and in all of this
favoring the opinion of Duns Scotus.
Question 3 of distinction 3 takes up such 'thorny' issues as to what sort of per
se predication is applicable to God, - which he takes up in greater detail in the next
question of dtstinction 3 against the views of Peter Aureoli and William of Ockham
- plus the possibility of the blessed in heaven having a vision of the godhead
without having a vision of persons in the godhead and finally how to deal with
paralogisms stemming from trying to apply Aristotelian syllogistic to the divinity,
for example 'the divine essence is the Father; the divine essence is the Son;
therefore the Father is the Son.' Apparendy, this led some medieval theologians to
advocate a 'Trinitarian logic.'1 2 Chatton again invokes his anti-razor principle in
paragraph 65 of this question and returns again to his support of the extra-mental
reality of relations in paragraphs 60, 152-157.

10. C Rondo Keelc, Fof711al Ontology in the Fourteenth untury: The Chatton Prindpk and
Od:ham's .Ra.tor. PhD dissertation, Indiana University- Bloomington, 2002.
11. Cf. Girard J. Etzkom, "Ockham at a Provincial Chapter: A Prelude to Avignon,"
Arrhi1111m Frandstan11m Historirtllll 83 (1990): 557-567. This article is full of typographical
errors as I was not given the opportunity to review the proofs.
12. Cf. H.G. Gelber, Logi{ and the Trini!}: A Clash of Values in Stholaslit Thought, 13001335, PhD dissertation, University of Wisconsin, 1974.

INTRODUCTION

In the subsequent question Chatton tackles the difficult problem regardtng the
intellectual knowledge of singulars, first in opposition to Ockham and secondly
against the views of Aureoli. Ockham claimed that in this life we can have
intellectual knowledge of singulars because the first intellectual knowledge as first
generated is an intuitive knowledge of some extra-mental sensibik. If that were the
case, retorts Chatton, then we would not need our senses. In his lengthy response,
our author makes an 'oblique' allusion to what some consider to be a real
distinction between the soul's intellectual and sensitive powers. It is well known
that Ockham, in a rare departure from his razor principle, posited two souls in
man, a rational and a sensitive soul. Chatton alludes to this distinctly in distinction
3 question 7 where Ockham opposes Scotus. Regarding the intellectual knowledge
of singulars, Peter Auteoli held that the intellect could not distinguish between two
individuals altogether similar and thus posited a 'singulare vagtml, a notion he may
have inherited from Henry of Ghent. In his reply, Waiter alludes to an argument
which had become proverbial, namely that if this were so, then we couldn't love an
individual. His final response is that we can have a concept proper to an individual
by way of a proper description. In so arguing he dismisses tangentially the view that
individuals are 'formally' distinct by a 'collection' of accidents.
In the last question of distinction 3 dealing with man's memory, intellect and will
as the imalfJ Dlli, the 'inevitable' question arises as to whether the faculties or potenpes
of the soul are somehow distinct from one another and from the soul. As might be
expected, Chatton sides with Scotus's formal distinction. Ockham had criticized
Scotus's view and though positing two souls in man, the Venerable Inceptor claimed
that the intellect was no more than the soul 'intellecting' and the will no more than
the soul willing. Chatton retorts by noting that 'intelkttn.r est 110/lllltai is not per se
predication nor does the definition of the intellect include the definition of the will
Likewise, this does not accord well with Ockham's claim that there are two souls in
man. Chatton also avers that we experience certain activities of the soul as occurring
in certain bodily organs, for example we experience intellection as occurring in the
head and not in the foot. Article 2 of this question is devoted to how the soul is
related to knowing and willing, where five opinions are cited, none of which salvage
man's being the image of God. Chatton concludes by saying that while memory,
intellect and will are not per se identical, yet this does not mean that they are really
distinct. His preferred phraseology, it would seem, is that there is a non-formal
identity between the powers of the soul and their relation to the soul itsel
In distinction 4 question 1, entitled 'Uirllm Deus general Deufll, out author first
deems it necessary to elucidate the various modes of supposition and signification
in opposition, typically, to William of Ockham. In the next question, seeking to
avoid positing a 'fourth thing' in the divinity which he believes implicit in the
opinion of Ockham, Chatton adduces the homely example of a three-sided stone
with thtee different images on its sides.
In the fifth distinction dealing with 'generation' in the divinity, Chatton again
defends the views of Scotus which Ockham claimed to have refuted. However,
with regard to the principles of generation, Henry of Ghent used the 'analogy'
whereby the divine essence is regarded as 'tjllasi-materitl which Ockham ridiculed
saying that one might just as well say that the Godhead is 'tjllasi-asinus.' In the last

INTRODUCTION

X1

question of distinction 5, Chatton deals with the various modes of priority

mentioned by Aristotle in the Categories as to whether they apply to the divinity ad
intra and to creatures ad extra.
In distinction 6, Chatton divides his treatment in no less than ten dubia dealing
principally with divine generation ad intra. Most if not all theologians of the period
sought to avoid any real distinction between memory, intellect and will in defence
of the simplicity of the divine essence. In this distinction, as might be expected,
Chatton seeks to refute and/ or refine the opinions of William of Ockham and
Peter Aureoli. In distinction 7, the discussion continues regarding the divine productive power (potentia) ad intra. Because the Son does not generate, this does not
imply any impotency in the Son, but rather that generation is not appropriately
ascribed to the second person of the Trinity. Typically Chatton seeks to defend
Scotus and refute or refine the arguments of Peter Aureoli and William of Ockham.
A rather curious phenomenon occurs in the very last question of this volume,
viz. question 2 of distinction 7. A set of four arguments are adduced in an effon to
explain why the Son does not have an active generative power and to avoid
positing a founh person in the Trinity. The first argument states that in the Father,
the generative power is exhausted. 13 The second argument maintains that this
generative power is always constant and an adequate power of generating. 14 These
two arguments are actually taken from Henry of Ghent, although a second hand in
the margin attributes the first argument to the Subtle Doctor. While this attribution
is clearly mistaken, Chatton's explanation of the two arguments would appear to
indicate that he is attempting to give them a favorable interpretation, which is not
surprising if he considered them to be the view of Scotus, given Chatton's
penchant for supporting the opinions of the Subtle Doctor. Actually, Scotus attacks
these two arguments both in his &portatio Parisiensis I-A and in his Quodlibet,
question 2, as we have pointed out in the footnotes. (Cf. Dist. 7 q. 2 nn. 50-51.)
The third of the four arguments is definitely the opinion of Scotus himself. I have
not been able to identify the author of the fourth argument. We are led to wonder
if perhaps in this case Chatton is heir to a faulty or unclear text tradition, which
would be odd given the fact that he is lecturing two decades after the death of
Scotus. Perhaps the eventual identification of the author of the fourth argument
will throw light on the problem.

In conclusion, I would be remiss if I did not mention my indebtedness to Joseph C.

Wey, CSB who pioneered the works of Chatton with his edition of the Prologue to
the Sentences and kindly handed over to me the transcriptions of the Reportatio as
well as the LedNra with helpful annotations and suggestions. I would likewise thank
Professor Therese Druan,Jack and Prances Zupko and Gordon and Linda Wilson
who at various times were my hosts as I sought to document the sources referred
to by Waiter Chatton.
13. Henrici de Gandavo, Summa, art. 54, q. 8 (reprint of 1520 Paris ed. Franciscan
Institute Publications, 1953), 2: fol. 101rE.
14.1bid.. fol. 101rF.

GUALTERUS CHATTON, OFM

Lectura super S ententias

Liber I, distinctiones 3-7

Sigla
F

.\L

AviL
BFS
CCL
CSEL

FIP
OPh
OTh
PhB
PL

Florence, Biblioteca nazionale centrale, Conv. soppr. CS357

Paris, Bibliotheque nationale de France, lat 15,887

Aristoteles Latinus
Avicenna Latinus
Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi
Corpus Christianorum Latinorwn
Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum
Franciscan Institute Publications
Scotus or Ockham, Opera Philo.rophi(a
Ockham, Opera Theologi(a
Philosophes Beiges
Patrologia Latina

For a li.rt of1111thor.r and edition.r ated, .ree the Bibliography.

a.
add.
adnot.
al. m.
ant.
cf.
com.
d.
ead.m.
ed.
f.
lin.
mg.
n.
not.
om.
p.

articulus
addidit
adnotatio
alia manu
ante
conferatur
commentum
distinctio
eadem manu
editio I edidit
folio
in, sub, vel supra
linea
inmargine
umerus paragraphi
nota
omisit
pagina/pars

pos.
praem.
prol.
q.
Quaest.
Quodl.
rep.
resp.
res tit.
sect.
Sent.
spat. vac.
t.
un.

1 ... n
[...]

post
praemisit
prologus
quaestio
Quaestio(nes)
Quodlibet
repetit
responsio/respicit
restituit
sectio
Sententiarum
spatium vacuum
textus
unicus -a, -um
includunt verba
reportatoris
supplevit editor

10

15

20

25

30

[Distinctio 3
Quaesdol
Utrum creatura radonalis nata sit habere aliquem
conceptum universalem communem Deo et creaturae]
Circa distinctionem tertiam quaero prima istam quaestionem
utrum creatura rationalis nata sit sic habere aliquem conceptum
uruversalem qui sit communis Deo et creaturae.
Quod non, quia quae minus conveniunt quam duo conceptus
transcendentes distincti solo numero, minus possunt habere unum
conceptum eis communem. Sed Deus et aeatura sunt huiusmodi,
quia minus conveniunt quam quaecumque creaturae, [et] illi duo
conceptus sunt duae aeaturae. lgitur Deus et aeatura minus
possunt habere unum conceptum eis communem quam illi duo
conceptus non possunt habere unum conceptum eis communem,
quia tunc praeter illos conceptus transcendentes oporteret ponere
tertium conceptum transcendentem, et eadem ratione praeter illum
conceptum, unum alium, et sic in infinitum, quod est impossibile.
Quia sic intellectus numquam posset incipere a conceptu communissimo descendendo ad investigandum propriam rationem alicuius per divisionem et compositionem.
Secunda sic. Quae conveniunt et differunt, non eadem
c~nveniunt et differunt, quia aliter non posset probari quin Deus
esset in genere, eo quod esse in genere non argueret compositionem; sed si Deo et aeaturae natus esset haberi conceptus communis, tunc Deus et aeatura convenirent et differrent, et per
consequens Deus alio conveniret et alio differret respectu aeaturae,
et sic esset compositus.
Ad oppositum. In primis principiis universalibus fit distrJ.butio
pro Deo et creatura, sicut cum intellectus format hoc complexum
'omne ens est finitum vel infinitum'; sed hoc non esset nisi subiectum esset commune Deo et aeaturae.
[Status quaesdonis]
In ista quaestione erunt tres articuli. Prima, praemittendum
5 primo istam quaestionem om. A 6 sic om. F 13-14 quam-communem om. (hom.)
F 15 tunc] potestA

LIBER 1

est, sicut in secunda quaestione Prologi. 1 et per quandam propositionem ibi tactam ad probandum quod cognitio qua anima
vel angelus cognoscit. sit res distincta ab anima et angelo. Secunda, videndum est utrum conceptus communis differat ab
ipsa cognitione. Tertio, respondebitur ad quaestionem, solvendo
quaedam dubia.

[Art. 1 - An cognitio qua angelus cognoscit, distinguatur ab

angelo realitet]
Prirnus igitur articulus est quod cognitio qua anima et angelus
cognoscit. distinguatur ab angelo realiter. !stud autem est deducendwn ex quadam propositione aliqualiter tacta in Prologo et
distinctione prima.2

10

[Prima propositio Chatton et probationes]

4

Propositio autem est ista: Ubicumque propositio affinnativa

nata est verificari pro rebus actualiter exsistentibus, si duae res
qualitercwnque praesentes secundum situm et durationem sine alia
re non poterunt sufficere, oportet aliam rem ponere; et si ttes
qualitercumque praesentes secundum situm et durationem sine alia
re non poterunt sufficere, oportet quartam rem ponere, et sic
ulterius procedendo.
Istam propositionem probo prima sic: de quolibet. affinnatio
vel negatio, de nullo eorum ambo,3 Igitur impossibile est quod pro
eisdem rebus quocumque uno et eodem modo praesentibus
secundum situm et durationem sine alia re, eadem propositio nata
sit verificari et non sit nata verificari. Sed si non oporteat aliam
2 ad 0111. F 9 est] praemittere F 22 quod] /in. ead 111. F 25 oportcat] oportet A
IChatton, ReportaJio t1 Lthmz mper Smlmliar, prol. q. 2 a. 6 (eel. ]. C. Wey, p. 130144); cf. etiam prol. q. 3 a. 3 (eel. J. C. Wey, p. 197-198) ubi arguit Chatton contra
conceptum ut 'quoddam fictum'.
2Cbatton, &porlaliD tl LedNra SlljJer SmlmJias, prol. q. 2 (eel. J. c. Wey, p. 84-85);
L6hlra in I Sent., d. 1 q. 1 n. 82; ibid. d. 1 q. 4 n. 23-25.
3Cf. .Aristot., Dt in1erpr. I c. 9 (AL ll-1 13; c. 9, 18a 29-30): "in his ergo quae sunt et
facta sunt necesse est affumationem vel negattone veram vel falsam esse"; Anal.
Post. I c. 11 (AL IV-1 26; A c. 11, 77a 30); Topira VI c. 6 (AL V-1 125; Z c. 6,
143b 16): "Nam de omni vel affumatio vel negatio vera est''; Metttph. IV t. 9 (AL
:XXV-2 66; !J. c. 3, 1005b 29-24); AlldrJritatlS .ArismJelis (eel. J. Hamesse p. 123):
"Prima dignitas est de quolibet affumatio vel negatio, alias de quolibet esse vel non
esse et nullo simul"

15

20

25

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

rem ponere ad hoc quod sit vera, tunc pro istis rebus sic praesenti.bus
secundum situm et durationem sine alia re, nata est haec propositio
verificari, sicut patet ex opposite. Quia si non sit nata verificari pro
eis sic se habentibus, igitur oportet aliquid aliud ponere in re ad hoc
quod ipsa sit vera, quia "in eo quod res est vel non est, est oratio
vera vel falsa."4 Aut enim requiritur aliquid plus in re ad hoc quod
ipsa sit vera, vel nihil plus. Si nihil plus, habetur propositum, quia
istae sic se habentes sufficiunt sine plurc. Si aliquid plus in re
praeter praesentiam situs et durati.onis, illud plus, ex quo est in re,
est res aliqua, et per consequens habetur propositum: quod praeter
istas sic se habentes requiritur aliqua alia res. Et per consequens
ex opposito, si praeter istas sic se habentes non requiritur alia res,
tunc haec propositio nata est pro istis sic se habenti.bus verificari;
sed pro istis sic se habentibus sine alia re non est nata verifiearl, quia per positum istae res sic se habentes sine alia re non
possunt sufficere ad hoc quod sit vera; igitur contradictoria simul
vera.
Unde breviter, impossibile est quod eaedem res eadem modo
praesentes secundum situm et durationem sine alia re sufficient ad
hoc quod ilia propositio sit vera, quacumque tali propositi.one
affinnativa demonstrata. Sed ista sequerentur, ut patet ex dictis.
Quod enim non sufficerent, hoc est positum. Quod autem
sufficerent patet, quia nihil plus requiritur in re praeter istas res sic
se habentes. Nam illud plus in re esset res aliqua, aliter non esset in
re praeter ista, et per consequens oporteret aliam rem ponere.
Igitur ex opposite secunda arguo sic: ubi propositio negativa est
nata verificari pro rebus actu exsistentibus, si duae res, quocumque
modo fuerint praesentes secundum situm et durationem sine alia re,
non poterunt sufficere, oportet aliam rem ponere. Igitur similiter de
propositione affinnativa quae nata est verificari pro tot rebus, quia
affirmativa non minus ponit quam negativa, ceteris paribus.
Antecedens probo: nam si praeter istas condiciones aliqua
alia condicio requiratur, accipio propositionem quae illam exprimit,
11 Et per consequens om. A
sufficiuntA

14-15 sed- verifi.cari om. (hom.) A

4Ariatot., Praedic., c. 5 (AL I -2 54; c. 5, 4b 9-1 0).

19 sufficient]

LmER I

et quaero utrum ad verificandum eam sufficient ista.e quattuor

10

condiciones: scilicet quod tot res exsistant quot requirit, et quod

sint certo modo praesentes secundum situm, et etiam certo
modo in durando, et sine alia re; aut non sufficunt ista.e quattuor condiciones sed oportet aliam ponere. Si istae sufficient,
habetur propositwn, quia propositio primo dicta ultra condiciones
praedictas solum requirit quod haec propositio secundo demonstrata sit vera. Et ipsa solum requirit ista quattuor; igitur
propositio principalis solum requirit ista quattuor, et per consequens si tres condiciones non suf:ficiant, oportet quartam
condicionem requirere. Si autem istae quattuor condiciones non
sufficiant ad veri.ficandum illam propositionem secunda datam,
igitur aliqua alia condicio requiritur ad eam, et quaero de
propositione quae illam exprimit, sicut prius, et proceditur in
infinitum nisi concedatur propositum, sicut patebunt exempla
statim infra in obiectionibus.s Aliter etiam patet consequentia
principalis, quia sicut iam argutum est de propositione negativa,6
est arguendum de propositione affirmativa, ut etiam patebit.
Tertio arguo sic: quia nisi ilia propositio sit vera, sequitur
quod numquam ex auctoritate aliqua philosophorum, nee ex aliqua
auctoritate Sanctorum, nee ex aliqua auctoritate sacrae Scripturae,
nee ex aliqua determinatione Ecclesiae, nee ex articulo aliquo fidei,
contingeret arguere pluralitatem aliquam rerum. Immo periret
omnis ars arguendi quamcumque pluralitatem rerum ex auctoritate,
quia nee aliquis auctor nee Scriptum nee fides nee Ecclesia exprimit
aliquam pluralitatem rerum tenen~ nisi per aliquam propositionem vel orationem aliquam. Sed ex nulla ta1i contingeret arguere
quamcumque pluralitatem rerum. Diceretur enim quod non oportet
propter illam. auctoritatem tot res ponere, quia sufficerent tot
cum quibus qualitercUmque praesenttbus sine alia re staret quod
ilia auctoritas esset falsa.
Verbi gratia, dicat Ecclesia quod caritas est quaedam res in
3 sint] sunt F 8 ipsa] ista A 10 sufficiant] sufficiunt A
quamcumque A 32 Ecclesia] essentia emr. m,g. aJ. m. F
SCf. infi:a n. 23-42
6Cf. supta n. 7.

30 qualitea:cwnque]

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

anima viatoris distincta ab anima realiter, eo quod est quaedam res

quae infunditur. animae a Deo, sicut sentit Ecclesia in diversis locis.7
Diceretur quod propter istam auctoritatem Ecclesiae non oportet
ponere quod sint res tales distinctae cum quibus sic pmesentibus
sine alia non stet quod illa auctoritas Ecclesiae sit falsa, quia sufficit
ponere quod anima sit caritas quando Deus acceptat animam, et
quod non sit caritas quando Deus non acceptat eam, ita quod
Ecclesia solum intelligit quod non oportet necessaria quod anima
sit caritas.
Eadem modo cum fides et Ecclesia sentit quod Christus
sponte et libere patiebatur et ascendit, et per consequens quod
Christus non fuerit ilia passio vel ascensio, diceretur quod non
oportet propter hoc ponere plures res, eo quod suffi.cit una res
cum qua stare potest quod propositio esset falsa. Diceretur enim
quod Christi fuit ascensio quando Deus voluit, et non quando
non voluit. Immo ulterius sequeretur quod Deus de potentia
absoluta non posset certificare hominem de aliqua pluralitate
rerum, quia hoc non posset nisi revelando sibi aliquam veritatem
complexam; sed per illam non certificaretur homo, quia diceret
quod pauciores sufficerent.
Quarto arguo sic: omnes proposi.tiones aequaliter contingentes sunt aeque necessaria verae, necessitate ut nunc, quando
sunt verae. Sed aliqua propositio sic contingens est ita necessaria
vera quando est vem, quod non est possibile omnes res exsistere
unifonniter pmesentes secundum situm et dumtionem sine alia
re, sicut propositio requirit ad hoc quod sit vera, et tamen quod
propositio sit falsa. Igi.tur omnes propositiones contingentes sunt
tali necessitate necessaria verae quando sunt verae. Et per consequens, si aliquae res sic praesentes sine alia re non sufficiunt
ad hoc quod propositio sit tali necessitate vera, tunc oportet aliam
rem ponere ad hoc quod sit vera.
P.rimum assumptum patet in multis locis. Nam haec propositio 'ista columna est mihi dextra' est contingenter vera pro
12 asceosi.o] descensio A 24 res] m& oJ. m. F 32 haec] ista A 33 cootingenter]
actualiter A
7C

Ockbam, SmptNIII in I Sent., dist. 17 q. 1 (OTh m 452-456).

11

12

13

14

15

16

lJBER I

rebus sic seclUldwn situm nunc approbatis. Et non est possibile

quod sic sint approximatae secundum suum situm pro tall duratione sicut veritas istius propositionis requirit, et tamen quod
proposit:io sit falsa. Similiter haec proposit:io 'Sortes exsistit'; haec
etiam propositio 'lapis est a Deo'; haec et:iam 'hoc quantum per
tantum distat ab illo', et ita de mult:is aliis.
Confinno istud: quia "omne quod est, quando est, neccsse
[est] esse";ll igitur quando propositio est vera, res sic se habent
quod propositio, si formetur,9 necessaria sequitur quod ilia propositio sit vera pro rebus, et per consequens dum illae res sic sunt
praesentes situ et duratione sicut proposit:io requirit, non est possibile quod propositio sit falsa.
Quinto, probo quod aliqui negantes formas respectivas
distingui ab absolutis habeant istam propositionem concedere, quia
ponunt in I suo, distinctionis 3, quaestione 4,10 quod contradictoria non possunt successive verificari nisi propter motum
localem vel propter ttansitum temporis vel propter generationem
vel productionem alicuius. Sed si omnes res maneant pro quibus
propositio est vera, et sint uniformiter praesentes situ et duratione sine nova re, tunc non est ibi motus localis nee transitus
temporis qui irnpediat veritatem propositionis, nee productio vel
corruptio rei. Igitur cum eis non stat quod sua contradictoria sit
vera. Et per consequens, si aliquae illarum rerum aeque praesentes
situ et duratione sine alia re non sufficient ad verificandum
propositionem, hoc est quia deficit aliqua res quae requiritur ad
verificantum earn.
Videtur igitur propositio praemissa esse vera, scilicet quod
4 haec!] ista A 4-5 haec etiam om. A 7 istud om, A 15 in om. A 17 localem] localis
A 24 sufficient] sufficiunt A
B.Adstot., De intnpr., I c. 9 (AL ll-1 17; c. 9, 19a 23-24); .Ammrilaks AriikJielis (ed. J.
Hamesse p. 306),
9Vidcntur hie aliqua deficere.
tOForte voluit Chatton signare di~tinctionem ttigcsimam I hbri Ockham; cf.
Ockham, Stripttml in I Sent, dist. 30 q. 4 (OTh IV, 369): "Unde pro orruubus istis
est una mtio solum quae est ista: imposSibile est conttadictoria successive verificari de eodem nisi propter motum localem alicuius, vel propter transitionem
temporis, vel propter productionem vel desttuctionem alicuius;" idem d. 17 q. 1
(OTh m, 458- 460); idem d. 11 q. 6 (OTh m, 506).

10

15

20

25

DIST. 3 QUAEST. 1

ubicumque propositio affinnativa nata est venficari pro rebus actualiter exsistentibus, si duae res quomodocumque fuerint praesentes
secundum situm et durationem sine alia re non poterunt sufficere,
oportet aliam rem ponere.
[Secunda propositio Chatton et probationes]

10

15

20

25

Tamen dubium est: quae res sufficiunt ad hoc quod propositio sit vera, et quae non. Ideo ponenda est secunda propositio,
quat" etiam est aliqualiter tacta ubi supra, 11 et est ista: illae res
non sufficiunt ad hoc quod propositio sit vera cum quibus qualitercumque praesentibus secundum situm et durationem sine nova re
stat quod ipsa sit falsa.
Haec autem propositio potest probari. Primo, quia si sufficerent, sequerentur contradictoria. Nam si cum ipsis, qualitercumque praesentibus situ et duratione sine nova re, stet quod
sit falsa, tunc plus requiritur ad hoc quod sit vera; et per consequens istae res non suffi.ciunt; igitur si cum hoc concederetur
quod sufficerent, concederentur contradictoria. Uncle si sufficiunt,
non plus requiritur. Si cum illis sic se habentibus stet quod propositio sit falsa, igitur plus requiritur ad hoc quod sit vera.
Secunda, quia "eo quod res [est] vel non est, est oratio vera
vel falsa."l 2 lgitur si res sic se habeant quod sufficiunt ad hoc quod
propositio sit vera, tunc res non se habent sic quod pro eis esset
propositio falsa, quia sic pro eis omnino eodem modo se habentibus esset eadem propositio vera vel falsa, et per consequens non
apparet quin simul illa propositio esset vera et falsa, quia
similiter se haberet ad illas sicut propositio vera ad sua signifi.cata.

30

18

19

Tertio, quia quando res sic se habent quod suffi.ciunt ad hoc

quod propositio sit vera, tunc illa propositio est vera de facto, si
formetur. Sed "omne quod est, quando est, necesse est esse:'13
necessitate ut nunc. Igitur tunc sic se habent quod ipsa necessaria
est vera necessitate ut nunc, et per consequens sic se habent quod
26 similiter] simul A illas] illos A 29 est] /in. al. m. F 30 estl Ofll. A

supra n. 4.
12C supra n. 5.
IJCf. supra n. 14.

11 C

17

20

LIBER I

21

22

cum eis non stat quod ilia sit falsa. lgitur ex opposito, si cum eis sic
se habentibus stet quod sit falsa, sequitur quod iliae sic se habentes
non sufficiunt ut sit vera.
Quarto, quia sic sequeretur, ut supra,14 quod ex nulla
auctoritate fidei, Scripturae vel Ecclesiae vel revelationis divinae
possibilis esset homo certificari quae propositio esset vera pro
rebus. Quia quacumque propositione demonstrata quam Ecclesia
determinat esse tenendam esse veram pro rebus, diceretur quod
cum eisdem rebus eadem modo se habentibus secundum situm et
durationem sine nova re, staret quod propositio sit falsa, et per
consequens quod ilia propositio non plus sit vera quam falsa.
Quinto, quia hoc habent concedere illi qui tenent ubi priusts
quod contradictoria non possunt verificari nisi propter motum
localem vel propter transitum temporis vel propter generationem
et corruptionem alicuius. Quia ex isto sequitur quod i11ae res
non sufficiunt ad verificandum propositionem cum quibus stat
sine istis quattuor condicionibust6 quod propositio sit falsa.
Sed si cum rebus illis quomodoCU11).que fuerint praesentes situ et
duratione sine nova re stet quod propositio sit falsa, tunc cum eis
stat quod propositio sit falsa sine motu locali et sine transitu
temporis falsificantis propositionem et sine generatione et corruptione. lgitur non sufficiunt ad verificandum illam propositionem.

10

15

20

[Obiectiones contra positionem Chatton]

23

Ut autem ista magis appareant, obicio exempla et probo quod

licet res qualitercumque sint praesentes situ et duratione sine alia re
non possunt sufficere ad hoc quod sit vera, quod non ideo sequitur
ql,l.Od alia res sit ponenda.
Diceretur enim uno modo quod ptaefer condiciones illas
requiritur quod ista negativa sit vera 'Deus non impedit illam
propositionem esse vetam' seu 'non impedit quin iliae res sic se
habeant quod illa propositio sit vera.' Quod igi.tur cum illis rebus
12 hoc ot11. A 25 exempla ot11. A 26 qualitercumque] quaecumque A
14(: supra.n. 9.

tSC supra n 15.

lliC supra n 8.

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

qualitercumque praesentibus sine alia re stat quod ilia propositio sit

falsa, hoc non est quia deficiat aliqua res requisita, sed hoc est
quia Deus impedit res sic se habere quod propositio ilia non sit
vera.
Alia modo diceretur quod propositio ilia sit falsa, quia
praeter illas condiciones requiritur quod Deus velit ilias res sic se
habere inter se sicut sufficiunt ad veritatem illius propositionis.
Quod igitur illae res sic praesentes sine alia re non sufficiunt, hoc
non arguit aliam rem requiri, quia hoc accidere potest quia Deus
non vult illasres sic se habere.
Tertio modo diceretur quod propositio est falsa, quia haec est
pro rebus vera 'radius est a sole', et tamen cum illis rebus aeque
praesentibus sine alia re stat quod propositio sit falsa, ex hoc quod
Deus non coagit quod radius sit a sole. Est igitur falsa, non quia
deficit aliqua res, sed quia requiritur quod Deus coagit, et non
coagit.
Quarto sic: ponatur quod Deus cum igne causent sic unum
talem calorem qualis natus esset causari immediate ab isto solo
igne, licet modo de facto causetur immediate et a Deo et ab isto
igne simul. Tunc haec propositio est vera pro rebus 'Deus causat
immediate hunc calorem', et tamen cum eisdem rebus qualitercumque praesentibus situ et duratione sine alia re staret quod
esset falsa, non quia deficit aliqua res requisita, sed quia Deus
non concausaret immediate ilium calorem, et esset totaliter immediate
ab ilia igne.
Quinto, quia haec propositio verificatur pro rebus 'iste calor
est totaliter a Deo', et cum eisdem rebus uniformiter praesentibus
staret quod esset falsa, quia cum eis staret quod simul causaretur ab
igne.
Sexto, haec propositio 'iste calor nunc prima est a Deo'
potest cum eisdem rebus esse falsa.
Septimo, quia haec propositio 'Deus creat hunc calorem' est
vera, et tamen cum eisdem rebus potest esse falsa.
Octavo, quia haec propositio 'iste est acceptus Deo' est vera,
2 hoc- requisilll]lll& aL m. F 3 Deus om. A 11 haec] hoc A 13 falsa] in. emJ. m.
F add quia pro rebus ven. F 18 isto] illo A

24

25

26

27

28
29
30

10

31

32

33

34

lJBER I

et tamen cum eisdem rebus potest esse falsa.

Nono, ex dictis aliorum potest argui. Aliqui enim videntur
dicere in I suo, distinctionis 42, quaestione 2,1 7 quod omnipotentia
Dei requirit quod si quaecwnque forma respectiva distinguatur
a re absoluta, quod tunc Deus posset facere illam formam respectivam sine omne re absoluta, eo quod non esset conttadictio unum exsistere, alia non exsistente, quia essent res distinctae. Et distinctione 43,18 videtur dicere quod omnipotentia eius
est talis quod potest in omnem effectum causae secundae sine causa
secunda.
Ex isto potest sic obici et probari quod si ilia propositio esset
vera, sequeretur quod Deus non esset omnipotens, vel quod
infinitae formae essentialiter distinctae essent in eodem, etiam quod
actionis esset actio in infinitum. Nam haec est vera '"lSte calor est ab
isto igne'. Aut igitur potest Deus facere omnes res illas exsistere
uniformiter praesentes sine nova re, et tamen quod propositio sit
falsa; [et] tunc praeter illas res oporteret ponere aliam; et eadem
ratione arguo de ilia, et sic in infinitum. Aut non potest hoc facere;
[et] tunc est impotens, quia non posset facere easdem tes exsistere
ita quod nulla esset ab alia.
Confinnari posset istud dictum illorum, quia articulus quidam
Parisiensis dicit quod Deum non posse in effectum causae
secundae - Error.19 Sed si cum omnibus illis rebus non posset
facere propositionem falsam; tunc esset ibi aliqua res quae non
posset fieri a Deo sine causa secunda.
Decimo, ex dictis aliorum.20 Videntur enim sentire in I suo,
distinctionis 30, quaestione 2, quod hoc causari ab illo idem sit
4 quod] quia F 21 istud) illud A quia] quod A

11Dictio Chatton videtur refem: ad Rlporttzlion11111 Ockham nunc perditllm; et: Oclcham,
Saipltnn;, I Sent, dist. 42 q. un. (OTh N, 617-621).
IBC Ockham, Saipltnn mI Smt., dist. 43 q. 1 (OTh N, 631-636).
t9C R. Hissette, Entpllle mr liS 219 Artkks Condamnis ti Paris 14 7 M1m 1277, n. 98
"Quod in causis efficicntibus causa secunda habet actionem quam non accepit a
causa prima" in PhiloiUphu MidiivaMx XXII (Louvain-Pat:is 1977, p. 168); D. Pic:he-C.
La.Fieur, Lz Comltmmalion Pfllisitnnt de 1277, (Paris: Vrin 1999, p. 140, 296).
XIC Ockbam, Saipltnn in I Slllll., dist. 30 q. 2 (OTh N, 329): ''Verum est quod
praesentia non importat praecise ista absoluta, sed importat ista absoluta et cum hoc
quod inter ista nullum est cotpus medium."

to

15

2Jl

25

DIST. 3 QUAEST. 1

11

quod istud capere ad praeseotiam illius. Quod igitur illis rebus sic
praesentibus propositio esset falsa, hoc non esset quia deficeret
aliqua res requisita, sed quia talis effectus non caperet esse ad
praesentiam illius; vel quia si illud non esset, non ideo sequeretur
istud non esse; ideo esset propositio falsa.
Undecimo, ex alio dicta illorum in eadem quaestione,21 quia,
ut dicunt, transitus temporis sufficit ad hoc quod propositio modo
vera ststim sit falsa; igitur hoc non est quia deficit aliqua res
requisita.
Duodecimo, arguunt alii contra propositionem. Prima, quia
haec est vem, demonsttando libnun transversum coram me, 'iste
liber iacet male', et tmneo potest esse falsa eisdem exsistentibus.
Secunda, quia haec est vera 'ista colwnna est mihi dextra',
et tamen eisdem rebus exsisteo.tibus potest esse falsa.
Tertio, quia haec est vera ..JSte est praedestinatus', et tmnen
eisdem rebus exsisteo.ttbus potest esse falsa, quia aliter praedestinatio passiva esset quaedam res distincta in isto a rebus absolutis,
quod est impossibile, quia postquam illa res fuerit pertransita in
praeteritum, tunc non esset in potestate alicuius quin illa res aliquando fuecit in te, et per consequens non esset in potestate
alicuius quin fueris praedestinatus. Sed si non sit in potestate
alicuius quin aliquando fueris praedestinatus, tunc non est in potestate alicuius quin salvaberis. Quia ex opposito, si aliquis potest
facere quod non salvaberis, tunc in potestate illius est quod non
fuisti praedestinatus, et per consequens ille potest facere modo quod
ilia res numquam tibi infuisset, quod est impossibile.
Tertio decimo posset argui de propositione ista 'Sortes movet
lapidem'. Nam Deus posset facere quod Sortes esset et quod lapis
esset et omnes motiones illae passivae essent, et tmnen quod
propositio esset falsa. Nam Deus posset facere lapidem illum esse
stmul in plurlbus locis, et similiter Sortem in pluribus locis, ita quod
in etsdem locis Sortes haberet respectu lapidis easdem actiones et
simu1 quas modo haberet successive. Tunc haec esset falsa 'lapis
movetur a Sorte' et similiter ista 'Sortes movet lapidem', quia
I

isra-. A 20 tc] ~eA

Ockham, Sllip/llm in I Sent., d 30 q. 2 (OTh IV 323-324).

35

36

37
38

39

12

LlBF..R I

motus neeessario reqwnt successionem, quia est "actus entis in

potentia seamdum quod est in potentia,"22 et est adquisitio partis
post pattern illius perfectionis ad quam vadit. - Eodem modo
argui potest de ista propositione 'motus est', et similiter de ista
propositione 'hoc lignum movetur ab isto igne motu calefactionis'.
Haec enim propositio esset falsa, si Deus faceret quod ignis induceret
totum ilium calorem in instanti.

I_Responsio Chatton ad obiectiones]

40

41

Ad istas obiectiones et alias consimiles amovendas utendum

est hac arte: quod quai:ncumque condicionem. assignaverit homo,
accipienda est ilia propositio exprimens illam condicionem, sive sit
affinnativa sive negativa, et quaerendum est quae res requiruntur
ad hqc quod ilia propositio sit vera. Aut tot res cum quibus
aliqualiter praesentibus sine alia. re non potest stare quod ilia
propositio sit falsa. Aut non tot res, sed solum cum quibus sic
praesentibus sine alia re stat quod ilia propositio sit falsa. Si primo
modo, tunc habetur propositum. Quod etiam propositio principalis
requirit tot res cum quibus convenienter praesentibus sine alia re
non stet quod propositio sit falsa, tunc oportet aliam ponere ad
hoc quod sit vera. Si detur secundum, tunc arguo: cum illis rebus
qualitercumque praesentibus sine alia re potest stare quod ilia propositio sit falsa; igitur illae res sic praesentes non sufficiunt ad hoc
quod ilia propositio sit vera, et per consequens praeter illas res
requiritur aliqua alia condicio.
Accipio igitur, sicut prius, propositionem quae exprimit illam
condicionem, et quaero quae requiruntur ad hoc quod ilia
propositio sit vera. Aut tot c:Um qwbus sic praesentibus sine
nova re stat quod propositio sit falsa. Aut tot cum quibus sic
praesentibus non stat quod propositio sit falsa. Si detur seamdum,
habetur propositum, quia propositio principalis requirit illam
condicionem, et ilia requirit tot res. Igitur et principalis propositio,
ad hoc quod sit vera, requirit tot res. Si detur primum, igitur alia
27-29 sine- praesentibus om. (hom.) A
22Arlstot., P~a, ill c. 1 t 6 (AL ''Il-l 98-99;

lolllis (ed. ]. Hamesse p. 148): "Motus est

in potentia."

r c. 1, 201a 11-12); A11drJritaJts Aris-

actus

entis in potentia secundum quod

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

13

condicio reqwntur, et quaerenduffi de ilia sicut prius, et sic in

infinitum.
Quicumque homo laborat ad respondendum argwnentis
probantibus illam propositionem, vel ad ponendum instantias ad
propositiones, vel ad assignandum causas quare propositio esset
falsa, obiciat contra se ipsum per artem supra dictam, et inveniet
quod propositiones illae habeant maiorem evidentiam quam
rationes quae dabuntur ad eas. Et hoc sufficit ad propositum, quod
si non velit obicere contra se per artem illam, ipse insufficienter
procedit.

42

lResponsio Chatton ad argumenta supra dicta]

15

20

25

30

Iuxta ista.m artem re8pondeo ad argumenta in oppositum. Sit

gratia exempli quod fiat sermo de ista propositione 'radius est a
sole'. Cum enim prima dicitur23 quod cum eisdem rebus qualitercumque praesentibus situ et duratione sine alia. re stat quod
propositio sit falsa, quia deficit una condicio, scilicet ista, quod
Deus non impediat radium esse a sole, quaere: quae res requiruntur
ad hoc quod ista propositio sit vera? Aut tot res cum quibus
qualitercumque praesenttbus non stat quod propositio sit falsa sine
. alia. re, [et] tunc habetur propositum. Quia si veritas istius propositionis 'radius est a sole' requirit quod Deus non impediat, et
veritas istius propositionis 'Deus non impedit' requirit tot res, igitur
et veritas istius 'radius est a sole' requirit tot res. Aut solum requiruntur tot res cum quibus qualitercumque praesentibus sine alia. re
stat quod ipsa sit falsa, igitur aliqua alia. condicio requiritur ad hoc
quod sit vera. Accipio igitur propositionem quae exprimit illam condicionem, et quaere quat res requiruntur ad earn, et sic in infinitum;
nisi detur status, et tunc habetur propositum.
Ideo dico ad argumentum quod verum est quod requiritur
quod Deus non impediat, sed ad hoc quod ista propositio sit vera,
requiruntur non solum illae res absolutae sed etiam relativae. Immo
tot res cum quibus sic praesentibus sine alia. re non stat quod ista
propositio sit falsa 'Deus non impedit', nee etiam quod ista
22 propositionis om. F 23 requirit) aJJ. quod A 31 solum] aJJ. quod A 33 Deus
- fillsa (J1. 14/in. 1) om. (hom.) A
23C supra n. 23.

43

44

14

45

46

47

48

LIBER I

propositia sit falsa 'radius est a sole', sicut est probatum.

Ad secundum24 per idem. Nam ad hoc quod haec proposino
sit vera pro rebus 'Deus vult radium esse a sole', non sufficiwtt res
absolutae cwn quibus unifonniter praesentibus sine alia re [stat
quod) illa propositio potest esse falsa. Et ideo praeter illas res sic
praesentes oportet ponere aliquam aliam rem, et habetur propositum.
Aut aliquam aliam condicionem, [et] tunc accipio propositionem quae
exprimit earn [et] quaero: quae res requiruntur ad earn? Aut res
cum quibus sic praesentlbus non stat quod ipsa sit falsa, [et] tunc
habetur propositum. Aut non; igitur illae res non sufficiunt ad hoc
quod sit veta; igitur aliqua alia condicio requiritur. Et quaere de
illa, et sic in infinitum.
Ideo concede quod requiritur quod Deus velit radium esse a
sole; sed ad hoc quod ista propositio sit vera 'Deus vult radium
esse', veritate scilicet tall qua verum est dicere quod vult ea esse
quae fiunt modo in praesenti, requiruntur tot res quot dictum est
Si autem sumatur Deum velle aliquod futurum ad hoc, dicetur
infta.25
Ad tertium26 per idem. Dico quod impossibile sit omnes tales
res esse unifonniter praesentes situ et duratione sine alia re, sicut
sunt quando propositio est vera, quin illa propositio sit vera. Nam
quibuscumque rebus demonsttatis, si illae res possent esse aeque
praesentes situ et duratione sicut quando propositio est vera, et
tamen quod illa propositio posset pro tunc esse falsa, igitur aliqua
alia condicio requireretur ad hoc quod esset vera, et quaero de illa
condicione, et sic minfinitum.
Cum igitur dicitur27 quod requiritur quod Deus coagat,
quaere quae res requiruntur ad veritatem istius 'Deus coagit ad
hoc'? Aut tot res cum quibus sic praesentibus sine alia re non stat
quod sit falsa, et habetur propositum. Aut non, igitur deficit aliqua
4 cum] sine: F 7 Aut] at/d. aliquid A 15 esse1] at/d. a A 17-18 Si- infra 0111. A
20 situ] /m. of. m. F 23 propositio] ipsa A 24 posset om. A esse] ant. pro A
30 quod sit] 11 of. m. F
24C supm n. 24.
25C infm n. 57, 77, 192-194.
~ supm n. 25.
27C supm n. 25.

10

15

20

25

30

DIST. 3 Qt:AEST. 1

10

15

20

25

3D

15

conclicio. Ideo concedo quod aliqua conclicio requiritur, sed ad earn

requiruntur tot res cum quibus sic praesentibus non stat quod radius
sit a sole.
Ad quartam,28 eodem modo. Nam isto casu posito, concederetur quod haec esset vera pro rebus 'Deus causat immediate hunc calorem' et quod cum eisdem rebus unifonniter praesenti.bus sine alia re non staret quod haec esset falsa. Quia si sic,
igitur requireretur aliqua alia condicio ad hoc quod esset vera. Et
quaero de propositi.one significante illam condicionem: aut ad veritatem eius sufficit quod istae res sint sic praesentes situ et duratione sine alia re, vel non. Si sic, habetur propositum. Si non, igitur
aliqua alia condicio requiritur, et quaero de ilia sicut prius, et sic

in infinitum.
Et cum dicitur29 quod requiritur Deum concausare immediate
illum calorem, verum est; sed istae quattuor condiciones30 sufficiunt ad hoc quod ilia sit vera. Impossibile enim est quod istae res
sint sic praesentes sine alia re, et tamen quod propositio sit falsa
pro eis. Diceretur enim uno modo quod clissimili acti.one agit iste
ignis cum iste calor producitur ab ipso immediate, et simul cum
hoc a Deo immediate, et quando iste calor producitur ab ipso sole
immediate et a Deo mediate. Et ideo si Deus non causaret immediate istum calorem, sequitur quod ignis non agat per illam actionem qua ageret si Deus causaret immediate, sed quadam alia actione
dissimili, et eodem modo de passione ignis. lgitur cum eisdem rebus aeque praesenti.bus sine alia pro quibus modo veri.ficatur ista
propositi.o 'Deus causat istum calorem immediate' non staret quod
ilia propositi.o esset falsa, quia non esset falsa nisi esset alia actio
et alia passio quam modo sint, et per consequens non sine alia re.
Nee esset falsa nisi ista actio et ista passio non sint, et per consequens non cum omnibus eisdem rebus esset falsa.
.Alio modo diceretur quod quando Deus causat immediate
1 aliqua] illa F 6 unifomtiter] universaliter A 7 haec om. F 11 Sil] /m. al. m. F
20-21 et- mediate om. (hom.) A 22 non om. F 29-30 non- c:Onsequens om. A
211Cf. supm n. 26.
29Cf. supm n. 26.
30Cf. supm n. 8.

49

50

51

16

52

53

54

LlBER I

cum creatura, tunc est ibi duplex passio passi: una qua patitur a
causa creata, et alia qua patitur a Deo. Nam tunc utmque causa
produceret formam de potestate subiecti, et per consequens fonna
capit esse ab uttaque causa per hoc quod illud passum patitur ab
utroque agente. Igitur quando Deus causat immediate cwn causa
secunda, ibi est una res cum aliis rebus, scilicet illa passio qua
passum patitur a Deo immediate, quae res non esset si propositio
esset falsa, et per consequens cum omnibus eisdem rebus pro
quibus modo verificatur esset falsa, si essent aeque praesentes sine
novare.
Si DICIS: data isto, sequeretur quod illud passum pateretur
aliqua passione respectiva cui non corresponderet aliqua actio
respectiva DICERETUR quod istud non esset inconveniens
concedere. Sicut patet si solus Deus moveat aliquod corpus mo~
locali, ibi est motio passiva mobilis cui non conespondet in Deo
motio activa respectiva, quia sufficit voluntas sua. Ponentes autem
actionem in passo ponerent actionem respectivam correspondere,
non quae sit in Deo, sed quae sit in eadem passo.
Ad quintum argumentum,31 ponatur quod haec sit vera pro
rebus 'iste calor est totaliter a Deo'. Tunc cwn eisdem rebus sine
nova re non stat pro tunc quod esset falsa, quia illa propositio non
esset pro tunc falsa nisi vel quia iste calor non esset, vel quia esset
ab aliqua creatura. Sed illa creatura causaret per aliquam actionem
et passionem, et per consequens tunc; essent aliae res. Non igitur
stat pro eisdem rebus unifonniter praesentibus sine omni alia re
quod esset falsa, quia si sic, igitur aliqua alia condicio ab istis
quattuor requireretur, et quaerendum est de ilia, et sic in infinitum.
Ad sextum32 ponatur quod haec; sit vera pro rebus 'iste calor
nunc prima est a Deo'. Dico quod cwn eisdem rebus unifonniter
praesentibus situ et duratione non stat quod sit falsa. Non eoim
esset falsa nisi vel quia non esset a Deo, et tunc non starent eaedem
res; vel quia non nunc prima sed prius, [et] tunc illae res non
1 creatura- patitur om. F 2 causa aeata] creatura F
motiva A 17 in passo] et passionem A 23 aliquam om. F
ltC supm n. 27.
37C supm n. 28.

15 motio passiva] passio

tO

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

17

essent unifonniter praesentes secundum durat:ionem sicut quando

ilia proposit:io est vera. Quia, quando proposit:io est vera, tunc est
primum instans in quo sunt praesentes ita quod prius non fuerunt
praesentes, sed quod quocwnque tempore vd instanti [posito],
postea non se habent isto modo secundum durationem, quia
postea est verum dicere quod sunt praesentes, et fuerunt praesentes.

10

15

20

25

30

CONTRA: eo modo quo sunt praesentes in prima instanti,

sunt praesentes in quolibet posteriore, - ideo DICO quod sumo
hie praesentiam durationis prout duratio est communis ad subitam
et successivam. Non enim conceditur solum quod instans sit;
immo concedimus quod tempus est ut dies et annos. Ideo sumo
praesentiam durat:ionis indifferenter quantum ad esse, fuisse et
fore. Et quia in prima instanti est verum dicere quod istae res sunt
modo praesentes, et prius non fuerunt praesentes, et in nullo instanti posteriore est hoc verwn, ideo quantum ad esse, fuisse et
fore, non est verwn dicere quod aequaliter sunt praesentes modo et
prius vd e contra, secundum modum communem loquendi, ad
intdlectum tamen praedictum.
Ad sept:imum,33 propositio est vera pro rebus 'Deus creat
hunc calorem', quia valet istam 'Deus primo producit nunc calorem
et non de potentia subiect:i'. Et cwn istis rebus uoiformiter
praesent:ibus secundum durat:ionem sine alia re non stat quod sit
falsa. Quia quod esset falsa, hoc esset vd quia iste calor non est.
ideo non producitur, et tunc iste calor non est, ideo non
producitur, et tunc istae res non essent sic praesentes. Vd quia non
nunc primo producit, et tunc non sunt uniformiter praesentes
secundum esse, fuisse et fore sicut sunt in prima instanti. Vd
producitur de potentia subiecti, et tunc ponitur aliqua alia res. Nam
si producitur de potentia subiecti, igitur capit esse per hoc quod
passum illud pat:itur ab agente creato vel inaeato, et per
consequens est ibi aliqua alia res, scilicet illa passio passi lgitur,
15 et - pmesenn:s2 (hom.) om. A 21 Deus] aJd. non F
nunc] tJIII. prlmo A
27 unifunniter] universaliter A 29 producitur] producit F ponitur] ponatur A

33C supm n. 29.

55

56

18

57

58

59

LIBER I

cum eisdem rebus uniformiter praesentibus secundum durationem

et sine omni alia re non stat quod propositio sit falsa. Quia si sic,
sequeretur aliqua alia condicio, et arguendwn est de ilia sicut prius,
et sic in infinitum.
Ad octavum,34 Haec propositio est vera pro rebus 'iste est
acceptus a Deo'. Sed argumentum non est contra me, quia haec
propositio non verificatur pro rebus actualiter exsistentibus, sicut
loquitur regula supra dicta,35 eo quod est propositio aequivalens
propositioni de futuro. Quia aut valet istam 'iste habet caritatem
quam si finaliter continuet, habebit beatitudinem'; aut valet istam
'iste est extra peccatwn mortale, et si hoc finaliter continuet, beatificabitur'; aut saltem valet aliquam aliam aequivalentem propositioni
de futuro. Ideo non est contra me.
Aliter tamen potest dici ad argumentwn quod cum eisdem
rebus unifonniter se habentibus secundwn durationem non stat
quod sit falsa. Non enim stant simul quod iste sit modo extra
peccatwn et quod hoc finaliter continuet et quod postea Deus sit
sibi daturus beatitudinem, quin iste sit acceptus. Quia secundum
illarn expositionem 'acceptari a Deo' non est nisi quod iste sit extra
peccatwn et quod hoc finaliter continuet sic quod Deus dabit ei
beatitudinem. Eadem modo, si aliter exponatur 'acceptari',
proportionaliter est dicendwn. Nam cum eisdem rebus uniformiter
se habentibus secundum esse, fuisse et fore non stat quod propositio sit falsa. Et maxime si ponatur cum eis pactum quo Deus
pepigit cum homine quod cuilibet finaliter exsistenti extra peccatum
dabit beatitudinem. Si enim praeter istas condiciones requiratur alia
condicio ad hoc quod ilia propositio sit vera, arguendum est de
ilia ut supra, et sic in infinitum.
Ad nonum argumentwn,36 primo ostendo quod ponendo
formas respectivas distingui ab absolutis melius salvant omnipotentiam Dei quam negantes eas distingui ab eis. Nam illi
6 a] /in. tfll1. m. A om. F 9-10 aut- beatitudinem 0111. A 24 pactum] peccatum(?) A
25 quod] quia A

34C supm n. 30.

35C supm o. 55.
16C supm n. 31.

to

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

19

inelius salvant omnipotentiam Dei qui ponunt ipswn plura posse

producere de quibus non probatur contradict:io. Sed ita est de illis
qui ponunt formas respectivas distinctas ab absolutis. Nam omne
illud quod illi, qui negant respectus distingui ab absolutis, ponunt
Dewn posse producere, alii ponunt quod Deus potest illud
producere, quia illi ponunt quod Deus non potest producere nisi
res absolutas, eo quod alias res negant. Sed ponentes formas relativas concedunt Dewn posse quamcwnque talern rem producere
et plures, quia cwn causis secundis potest causare formas relativas et immediate, s;Utem aliquas secundum eos. Igitur ponunt
Dewn posse producere tot res quot illi et plures, et per consequens melius salvant Dei potentiam.
Secunda posset argui quod negantes formas relativas distinctas
ab absolutis posse causari a Deo mediate vel immediate, non salvent
omnipotentiam Dei, quia negant Dewn posse facere id de quo non
probatur contradictio.
Si autem DICATIJR quod talis non est de facto, tamen Deus
posset talern causare, - CONTRA: oppositwn sequitur. Si Deus
talem potest causare, ilia sic causata aliquo modo denominaretur
sub aliqua denominatione formali; igitur cwn talis vera denominatio sit modo de facto, sequitur quod debeant poni de
facto.
Tertio potest fieri argumentwn - valeat quod valere potest
- ad probandum quod negantes tales fonnas non possunt salvare
articulos fidei de Otristo, sicut istwn articulum 'Otristus natus est
ex Maria Vttgine', vel 'Otristus crucifixus est a Iudaeis', vel istwn
'Christus ascendit in caelum', quia articulus fidei non salvatur esse
verus pro rebus nisi ponantur res quae sufficient ad hoc quod
articulus sit verus pro illis rebus. Sed res absolutae non sunt tales,
quia cwn omnibus rebus absolutis qualitercumque praesentibus
secundum sitwn et durationem sine alia re stat quod illi articuli sunt
falsi. Igitur negantes alias [quam] res absolutas non salvant illos
6 non] ant ponunt AF 14 salvent) salvet F 20 vera om. A 21 debeant] debeat F

60

61

62

20

63

64

65

LIBER I

articulos, nee forte 'Deus est homo', de quo alias.37

Quarto respondeo ad argumentum,38 quod haec propositio est
vem pro rebus '"1Ste calor est ab isto igne', et diceretur quod cum istis
rebus uniformiter praesentibus sine alia re non stat quod ilia propositio sit falsa.
Et cum QUAERITUR39 utrum Deus possit facere illas res
unifonniter praesentes sine alia re, et tamen quod una non sit ab
alia, - DICENDUM quod aliud est quaerere utrum Deus possit hoc
facere, et aliud est quaerere utrum hoc fieri claudat conttadictionem. Si enim quaemtur utrum Deus posset hoc facere, tunc
nulla est difficultas, quia in hoc conveniunt omnes theologi, quod
si hoc non claudat conttadictionem, tunc potest hoc facere. Et
si claudat conttadictionem, tunc hoc non potest fieri a Deo, sicut
nee quod sint duo dii. Verum est quod hoc, si claudat conttadictionem, non potest fieri a Deo, non quod sit defectus a parte
potentiae, ita quod ipse sit impotens vel limitatae potentiae,
quia habet potentiam sufficientem quantum requiri.tur a parte
agentis ut fieret; nam tantam potentiam habet modo de facto
quantam haberet si tale esset factibile. Ideo defectl.is provenit
tantum ex hoc quod ille effectus non esset factibilis, ad quem, si
fieret, sequerentur conttadictoria simul esse vem.
Si autem QUAERATUR. utrum claudat conttadictionem illas res
sic fieri, - potest DICI quod ilia res fieri a Deo solo ita quod nulla
sit ab alia re creata, contingi.t intelligere dupliciter. Uno modo, quod
fierent separatim. exsistentes; et alio modo, si fierent uniformiter
praesentes sicut modo, ita quod ilia calefactio activa esset
unifonniter praesens igni sicut modo, et calefactio passiva ligno, et
eadem modo de inteonediis activis et passivis, si quae sint ibi
Diceretur tunc quod sive illas res fieri a solo Dei prima modo
9 claudat] includat (et sit itgm) A 16 ipse] ipsa A 21 fiettt] fi.etent A 24 sit om. A
contiogit] convenit A 26-28 activa- eodem om. A

l1Cf. Chatton, IVportaJio in HI Sent., d. 1 q. 1; nota quod Ockham negat 'relationcs

reales', quattuor casibus exceptis, scilicet unio naturae humanae ad divinam, unio
materiae ad foanam. unio accidentis ad subiectum et unio unius partis continui ad
a1iam; cf. Ockbam, Seripbmt in I Sent., d. 30 q. 4 (OTh IV 369).
38Cf. supra n. 32.
39Cf. supra n. 32.

10

15

20

25

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

2D

25

.30

21

claudat conttadictionem sive non, tamen illas res fieri a solo Deo
secunda modo ita quod essent uniformiter praesentes sicut modo,
et tamen quod nulla esset ab alia, claudat contradictionem.
Probo prima sic: quia si illae res sint uniformiter praesentes
sicut modo et sine alia re, igitur sunt sic praesentes quod sufficiunt
ad hoc quod haec sit vera 'iste calor est ab isto igne'. Sed si
posset fieri quod essent unifonniter ptaesentes et sine alia re, et
tamen quod nulla esset ab alia, tunc non sufficerent ad hoc quod
haec propositio esset vera, et per consequens contradictoria sequerentur.
Secunda sic: omnes concedunt quod claudit conttadictionem
quod albedo infonnet subiectum et tamen quod illud non sit
album, quia esse album non est nisi albedinem infonnare ipsum. Ita
videtur claudere conttadictionem quod calefactio activa sit in
subiecto aliquo quod natum est calefacere per eam quin illud
calefaciat per earn, quia illam potentiam producere calorem talem
non est nisi habere illam calefactionem activam, et hoc si actio sit
in agente. Si autem actio sit in passo, adhuc conttadictio est ipsam
exsistere uniformiter in passo et unifonniter praesentem igni, sicut
sufficit ad denominandum ignem calefacientem quin verum sit
dicere quod ignis calefacit per earn, quia ignem calefacere non est
nisi calefactionem sic se habere secundum praesentiam ad ignem.
Ista etiam conclusio probata est superius, quando probata est utraque propositio principalis.40
Patet igitur ad argumentum41 quia conttadictio est illas res
omnes exsistere unifonniter praesentes sicut modo et sine alia re, et
tamen quod propositio esset falsa. Ideo ad hoc quod i1la propositio
salvetur esse vera, non oportet aliam rem ponere. Et ita patet quare
est status in secunda et non in prima, quia cum rebus absolutis et
relativis simul sic praesentibus est conttadictio quod illa propositio
sit falsa. Ideo ibi est status, quia illa veritas non requirit aliam rem
poni; sed cum solis rebus absolutis unifonniter praesentibus staret
6 haec om. A 13 ipsum] ipsam A 16 cale&c:iat] calefiat A 19 igru] igitur A
26 omnes) ant illas A 27 hoc om. F 29 rebus) ath: etA 31 ibi om. A
40C supra n. 4-16. 17-22.
41 C supra n. 32.

66

67

68

22

69

70

71

LmHR I

sine conttadictione quod ilia propositio esset falsa; ideo veritas i1Jius
propositionis requirit aliam rem poni praeter absoluta.
CONTRA: dicere quod Deus non potest facere illud quod est
possibile fieri, est dicere Deum impotentem; sed haec actio
creaturae est possibilis fieri ab aliquo, igitur etc. - DICENDUM
quod istud est aeque contra omnes, quia dicere quod Deus ao.n
potest immediate facere quod est possibile ab aliquo fieri est
ponere Dewn impotentem; sed Sortes potest facere Platonem esse
filium Sortis; igitur dicere quod Deus sine Sorte non posset
facere Platonem esse filium Sortis est ponere Deum impoteo.tcm.
Ideo dicendum quod dicere Deum non posse immediate fiu:ere
illud quod non includit contradictionem fieri ab ipso immediate,
non est ponere Deum impotentem, quia quod illud non posset
fieri, hoc non esset nisi propter repugnantiam a parte effectus, et
per consequens non esset propter impotentiam causae. Sed dicere
quod non possit a solo Deo fieri quod claudit conttadictionem ab
ipso fieri non est ponere eum impotentem, ut quod sine te non
possit facere Platonem esse genitwn ate.
Ad confinnationem,42 contra confinnativum atgumentum .illius
Doctoris cum dicitur de articulo Parisiensi, potest did quod i11e
articulus non est ad propositum. Prime, quia condemoatores
illorum articulorum non intendebant dicere quod Deus poBSet
causare omnem actionem causae secundae sine causa secunda, ita
quod esset aeque sibi praesens sicut quando est a causa secunda.
Nam oppositum illius tenebatur publice in eadem Universitate, et
tunc et ante et post, sicut et a multis tenetur adhuc. Quod non
esset si ad illum intellectum iret articulus, sicut nee de aliis articulis
de potentia Dei.
Dicendum est igitur ad argumentum43 quod licet omnem
effectwn absolutum causae secundae posset Deus &cere
uniformiter pmesentem et sine causa secunda, tamen mens illius
articuli est, sicut patet ex processu illorum articulorom,
9 posset] possit F 13 non 0111. F 14 nisi om. F 15 non 0111. F 19 c:oatra
confiimativum] porest confin:nari A 25 publice] principalitcr A 31 illius 0111. A
"'C supra n. 33.

43C supra n. 33.

;-

DIST. 3 QUAEST. 1

23

condemnsre opwonem illam philosophicam qua tenebatur quod

Oeus non posset m aliquem effectum causae secundae sine causa
secunda; et ideo hoc est ibi iudicatum esse erronewn et non plus.
1nde dicit articulus sic:44 quod Deus non possit in effectum causae secundae sine causa secunda, error. Et sequitur articulus alius
stanm:45 "Quod effectus immediatus a Primo debet esse Wlus tantum
et simillimus Primo, error." Patet igitur ex istis et similiter ex
mulcis aliis ibidem, quod loquitur de effectu producto et non de
accione. P~ etiam quod loquitur de ilia opinione philosophica,
quae posuit Deum posse tantum unum immediate producere. Sic
enim opinantes consequenter tenebant quod Deus nullum effectum
causae secundae posset producere sme causa secunda.
Ad decimum argumentum46 respondendum est sicut ad alia
superius. Accipiatur haec propositio affinnativa 'iste radius est a
sole'. Cum eoim dicunt quod ad veritatem eius requiritur quod si
sol non esset, radius non esset, quaero: quae condiciones requirunmr ad hoc quod ista sit vera? Aut enim requiruntur et sufficiunt quattuor condiciones supra dictae,47 [et] tunc habetur
propositum, quod tot res oportet ponere et non plures. Si autem ad
veritatem cius sufficient res absolutae, - CONTRA: cum eis aeque
praesentibus sine alia re potest propositio esse falsa; ideo oportet
aliam condicionem ponere. Et accipio propositionem quae illam
condlcionem exprimit, et arguo de ilia sicut prius, et sic m
mfinitum.
I tern, cum DICIJNT48 quod requiritur quod radius capiat esse
ad praesentiam solis vel propter praesentiam solis, quaerendum est
quat res requiruntur esse praesentes sic sine alia re ad hoc quod ilia
s1t vera. Si praeter absoluta requirantur actiones et passiones
d1stinctac ab absolutis, habetur propositum. Si tantum absoluta, I 1llam om. A 13 decimum] adtJ. sextumA

Cf. supra n. 33.

' f. R. Hisseue, Entpillr mr lu 219 Arlidu Contlamnir aParis.. , n. 33 p. 70; D. PichiC. LaFleur, lA Ctnultmmation Parisienne r/4 1277 (Paris: Vrin 1999, p. 100, 295):
Quod cffectua immediatus a Primo debet esse unus tllntwn et simillimus Primo."
:1 supra n. 34.
::supra n. 8.
supra n. 34.

72

73

24

L!BER I

CONTRA: cum eisdern nnifonniter praesentibus sine nova re stat

74

75

76

77

quod propositio ista sit falsa 'radius capit esse ad praesentiam solis',
igitur aliqua alia condicio requiritur, et arguendwn est de ilia sicut
prius, et sic in infinitum.
Dico igitur quod verum est requiritur quod radius capiat esse
propter praesentiam solis, et etiam quod si sol non esset, radius
non esset Sed istae propositiones non sunt verae nisi ponantur formae
respectivae, et illis positis aeque praesentibus vel absolutis, non stat
quod aliqua istarum sit falsa.
Ad uodecimum,49 patet ex dictis supra,so concedendo quod
transitus temporis sufficit ad hoc quod propositio sit falsa, ut si rex
velit quod tale casttum sit tuum solum pro die dominica, tunc die
domioica haec est vera 'hoc castrum est tuum', et post diem
domioicum est falsa. Ideo dictum est supra in propositione51 quod
requiritur quod res siot uniformiter praesentes situ et duratione
sicut propositio requirit ad hoc quod sit vera. Sed ita non est ubi
transitus temporis plurificat propositiooem. Si enim res essent aeque
praeseotes pro duratione quam veritas propositioois requirit, non
staret simul quod propositio esset falsa.
Ad duodecimwn argumeotum.S2 Ad duo prima exempla ex
dictis patet, quia eisdem rebus unifon:niter praesentibus situ et
duratiooe sine alia re, sicut quando verum est dicere quod 'iste liber
iacet male' vel 'ista columna est mihi dextra', non est compossibile
quod propositio sit falsa. Ideo non cum pooitur ibi alia res. Tameo
exsistere posseot aliter praesentes, et esset propositio falsa, sed hoc
non est ad propositum.
Ad ultimum exemplum de praedestinatione,53 patet supra,
sicut ad argumeotum de acceptatione.54 Prima, quod non est contra
me, eo quod non verificatur pro rebus actualiter exsistentibus, cum
sit propositio dependens a futuro. Aliter etiam diceodum quod
17 plw:ificat] implicat(?) A 21 paret) /in. Ill IlL F 24 ibt] iDa A
.WC supm n. 35.
SOC:f. supra n. 40.
SIC supmn. 40.
52C supra n. 36-37.
53C supm n. 38.
54Cf. supm n. 57-58.

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

25

.30

25

haec propositio verificatur pro rebus quarum aliquae sunt futurae,

et cum eisdem rebus uniformiter futuris non stat quod ista propositio sit falsa.
Ad tertium decimwn argwnentum55 dicendum quod illud non
est contta praedicta, quia impossibile esset illas res esse praesentes
uniformiter secundum situm et durationem, et tamen quod propositio
sit falsa, quia si sint uniformiter praesentes secundum situm et
durationem, tunc illae motiones passivae sibi invicem succedunt
sine interruptione, et per consequens verum est dicere quod lapis
movetur. Si autem Deus faceret omnes illas actiones et passiones
simul, quae modo capiunt esse successive, et similiter Sortem et
lapidem in pluribus locis subito, tunc non omnes illae res
essent unifonniter praesentes secundum situm et durationem sicut
modo. Eodem modo de ista propositione 'lignum movetur motu
calefactionis ab isto igne'.

Ex pmedictis apparet utraque propositio principalis supru

posita56 esse vera. Et secundo apparet quae sit ars suscipiendi eas et
etiam reducendi argumenta huius partis, quia semper accipienda est
propositio in qua pars adversa fundat se, sive in opponendo sive in
respondendo, et cjuaerendum est quae re!j requiruntur et sufficiunt
secundum certam praesentiam situs et durationis sine alia re ad hoc
quod propositio sit vera.
Tertio apparet quae sit ars cognoscendi ubi sit ponere plures
res, et ubi pauciores, et per consequens ubi est ponere statum in
multiplicatione return et ubi non, et quare aliquando est ponere
statum in secundo et non in primo; sicut cum dicitur 'iste calor est
ab igne'. Aut igitur per productionem aliam, aut non. Si per productionem aliam, adhuc ilia est ab igne. Aut igitur per productionem
aliam, aut non. Si sic, itur in infinitum. Si non, eadem ratione standum [est] in primo.
Patet l.igitur] quod ars certificationis in talibus est videre quae
sunt concedenda in tahbus et quae non, et tunc videre quae res
requiruntur ad certam veritatem sustinendum. Et si, cuin illis
12 plunbus] multis A

SSC: supra n. 39.

SIC supra n. 4 et 17.

78

79

80

81

26

82

LIBER I

qualitercumque praesentibus, stet quod proposttto sit falsa, etiam

sine alia re, tunc oportet aliam rem ponere. Si non, non bene,
quia cum omnibus absolutis qualitercumque praesentibus sine alia
re stat quod haec sit falsa 'iste calor est ab igne', ideo ibi oportet
aliam rem ponere. Sed quia cum rebus absolutis et actione et
passione ista sic praesentibus non stat quod haec propositio sit
falsa 'ista calefactio est ab isto igne', ideo hie est status in secunda,
ita quod non oportet ponere quod ista calefactio capiat esse per
aliam calefactionem praeviam eiusdem potentiae.
Sicut autem contingit movere instantias contra primam propositionem et solvere eas et dirigi per artem supra dictam in salvando illam propositionem primam, ita contingit obicere et solvere
et dirigi per artem illam circa propositionem secundam. Unde si in
re supradicta necessaria concludant sive non, saltem mihi sufficit
quod propositiones illae maiorem evidentiam habeant quam responsiones quae dabuntur ad illas. Hoc enim sufficit in proposito cuilibet
procedenti rationabiliter.

10

15

[Responsio auctoris ad articulum]

83

Ex isto sic praemisso infero conclusionem principalem, quae

etiam probata est in Prologo, quaestione secunda,57 quod cognitio
qua anima vel angelus cognoscit, distinguatur realiter ab ipsa anima
vel angelo cognoscente.
Probo per dicta, quia ubi cognitio affinnativa nata est verificari pro rebus actualiter exsistentibus, si duae res qualitercumque praesentes sine alia re non poterunt sufficere, oportet
aliam rem ponere. Sed ista propositio 'anima cognoscit lapidem' est propositio affirmativa nata verificari pro rebus. Et
istae duae res, anima separata et lapis, qualitercumque fuerint
praesentes situ vel duratione sine alia re creata non poterunt
sufficere ad hoc quod ilia propositio sit vera. Igitur oportet aliam
rem ponere. Si ilia sit cognitio, habetur propositum. Si non sit
cognitio, aeque arguendum est de ilia re, quia ubi affirmativa nata
2 non bene] unde F 6 haec] ista A
cognitio] ~ al. m. F 28 fuerint] fuerunt F
S~Chatton,

85).

12 contingit] convenit A

20 quod

J. c.

Wey, p. ~

&portfllio et LldtmJ 1lljJer Smtentias, prol q. 2 a. 1 (ed.

20

25

30

DIST. 3 QUAEST.

10

15

20

27

est verificari pro rebus, si ttes qualitercumque pmesentes sine alia

re non poterunt sufficere, oportet a1iam rem ponere. Aut igitur
illa est cognitio, et habetur propositum. Aut non, et adhuc est aeque
arguendum de ilia re, et sic in infinitum.
Probo minorem, quod illae res non possunt sufficere, quia
illae res non sufficiunt ad hoc quod propositio sit vera cum quibus
qualitercumque praesentibus sine nova re stat quod ipsa sit falsa.
Sed anima et lapis sunt huiusmodi, quia Deus potest facere quod
anima et lapis sint qualitercumque pmesentes situ et duratione,
etiam aeque pmesentes sicut quando propositio est vera, et tamen
quod propositio sit falsa. Nam nihil negandum est a potentia Dei
de quo non probatur ipsum inferre contmdictionem; igitur etc.
Eodem modo arguendum est de omnibus substantiis mundi,
quod non sufficiant ad hoc quod illa propositio sit vera, cum ad
hoc sunt aliqui articuli excommunicati Parisius. Unus dicit sic:S8
"Quod scientia intelligentiae non diffemt a substantia intelligentiae,
eo quod ibi non est diversitas intellecti ab intelligente, error." Alius
dicit sic:S9 "Quod ex intellectu et intelligente fit una substantia, eo
quod intellectus sit intelligentia fonnaliter, error." Tertius dicit sic: 60
"Quod substantiae sepamtae, eo quod habent unum appetitum,
non mutantur in opere, error." Sed si cognitio esset eadem cum
substantia sua, eadem ratione, error, et sic in illis operibus non
mutaretur. Quartus articulus dicit sic:6 1 "Quod angelus non potest
2 oportet om. A 9 et2) vel F 14 sufficiant] sufficient A 16 intelligentiae2)
intellectione A 19 intdligentia] inrellectus F 22 non] /in. ead m. A
511(: R. Hiasette, Ef11JIIilf SNT In 219 ATiidu Contlanmir ti Paris..., n. 47 p. 95; D. PichCC. LaFleur, La Condamnalion Parisimne tie 1277 (Paris: Vrin 1999, p. 104, 298):
"Quod sdentia intclligentiae non ctiffert a substantia eius; ibi enim non est diversitas inrellecti ab intelligente, nee diversitas intellectorum."
"'C R. Hissette, Ef11JIIilf SNT In 219 ATiidu Condamnis ti Paris . , n. 144, p. 224; D.
PichC-C. LaFleur, Lz Condanltlation ParUiemte tie 1277 (Paris: Vrin 1999, p. 118, 302):
"Quod ex intclligente et intellectu fit una substantia, eo quod intellectUS sit ipsa
intelligentia fottnaliter."
WC R. Hissette, Ef11JIIill mr In 219 Arlides Condanmis ti Paris... , n. 52, p. 103;
D. Piche-c. LaFleur, La CondanntiiJion P~Jfisietw tie 1277 (Paris: Vrin 1999, p. 100, 297):
"Quod substantiae separatae, eo quod habent unum appetitum, non mutantur in
opere."
6tC R. Hiaaette, EfiiJNIIr SNT In 219 Anidu Conthnmis ti Paris... , n. 59 p. 114; D. PicheC. LaFleur, Lz ConthnmaJion Parisimne tie 1277 (Paris: Vrin 1999, p. 102, 298):
"Quod angelus non potest in actus opposites immediate, sed in actus mediates medianre alia, ut orbe."

84

85

28

86

87

LIBER I

in actus oppositos .immediate, error." Sed si actus non differret a substantia sua, tunc quando vult opposita, non haberet actus opposites. Quinto dicit sic:62 "Quod anima separata nullo modo patitur ab igne, error." Sed si intellectus et volitio non differrent a substantia sua, non videretur pari ab igne, quia eadem ratione nullam
qualitatem disconvenientem sibi reciperet
Item, ad istud positi sunt duo alii articuli excommunicati.
Require superius, quaestione secunda Prologi, articulo prime in
fine. 63
Item, ommbus aliis paribus, una anima cognoscit et intelligit
intensius quam alia. Sttniliter ceteris panbus, una scit et alia errat,
una diligit et alia odit, et sic de consimilibus.

10

[Art. 2- Utrum conceptus dift'erat a cognitione]

Secundus articulus64 est videre utrum conceptus differat ab ipsa
cognitione.
Hie est opinio multorum hominum quod praeter actum intelligendi necesse est ponere quoddam ens obiectivum distinctum ab
actu intelligendi et ipsa re intellecta secundum suam eX.sistentiam
realem extra.

15

[Opinio Petri Aureoli]

88

Tamen isti diversificantur. Aliqui6S enim videntur tenere quod

in omni cognitione, tarn sensitiva quam intellectiva, tarn confusa
quam dist:nbutiva65a necesse est ponere unum tale esse obiectivum
distinctum ab esse cognitionis et ab esse reali extra illius obiecti, ita
quod obiectum habet duplex esse: unum est esse exsistentiae extra
animam, et aliud est esse eius in anima, et illud esse est tantum
3-4 patitw:] 111. td. f/1. F 10 intelligit] intdlectus AF 26 cst2 om. A

61C R. Hissette, EnqNI/e 111r les 219 .Attidu Contltmmis ti Paris le 7 Mars 1277, n.
219: "Quod anima separalll nullo modo patitur ab igne" in Phi~ MidiivaJix
(Louvain-Paris 1977, p. 311).
63Cbatton, RepotttrJiD etl..eellmz super Sflltlenlias, proL q. 2 a. 1 (ed. J. C. Wey, p. 84).
64ffic articulus iam editus fuerat a Francls Kelley, "Walrer Olatton vs. Aw:eoli
ancl Ockham Reganling the Universal Concept," in Fmntitran Shlliiu, 41 (1981)
222-249).
65petms Aw:eoU, Jtriphlm super I Smt., d. 3 sect. 14, ed. E. Buytaert (FIP Text
Series n. 3, n 696-701, 712-715); c etiam Ockbam, Striphlm in I Smt., d. 27 q. 3
(OTh IV 230-238). 65a Forte legatur 'distinctiva'.

25

DIST. 3 QUAEST. 1

29

obiectivum, et distinguitur ab esse ipsius cognitionis et ab exsistentia extra animam. Et specialiter de cognitione sensitiva nituntur
hoc probare per experimenta aliqua et per intentionem Commentatoris. De ista autem opinione est aliquid tactum superius,
quaestione secunda Prologi, articulo secundo;66 saltem quod non
oporteat hoc ponere in cognitione sensitiva.
[Opinio Guillelmi de Ockham]

10

15

20

25

30

Alia est opinio, quod licet hoc non oporteat ponere in

cognitione propria singularis, tamen oportet hoc ponere in
cognitione universali. Dicunt enim in I suo, distinctionis 2, quaestione 6,67 prima quod conceptus universalis non est ipsa intellectio confusa, quia per intellectionem illam aliquid intelligitur,
et non aliquod singulare, quia non plus unum quam aliud, igitur
vel omnia, et sic infinita, vel niliil, quod est inconveniens.
Item, conceptus videtur esse illud ad quod terminatur actus
concipiendi et intelligendi.
Secunda dicunt68 quod conceptus universalis non est aliqua
species in essendo singularis, et universalis in repraesentando, quia
non est ponenda aliqua talis species posterioris intellectionis. Secunda, quia ipsa species, si ponatur, non intelligitur per actum
intelligendi quo intelligitur universale. - Tertio, quia tunc universale non abstraheretur, sed subiective generaretur.
Tertio dicunt69 quod conceptus universalis non est aliqua
qualitas sequens actum intelligendi causata per ipsum, quae sit
similitude confusa rei aequaliter repraesentans omnia, solum
manens dum manet actus intelligendi, quia nulla talis res est ibi
distincta ab habitibus, actibus et passionibus.
Quarto, ut dicunt,70 non potest poni quod nihil sit universale
ex natura sua, sed solum per institutionem, sicut vox, quia tunc
nihil ex natura sua esset species vel genus; et per consequens
1 distinguitur) diffett A

66Cbatton, IVporta1io et Utl1mz ntper Senlenlias, Pral. q. 2 a. 2 (ed. J. C. Wey, p. 86,

93-94).
670ckbam, Seriplum in I Sllll., d. 2 q. 8 (OTh ll 268).
68Qckbam, Seriplum in I Sent., d. 2 q. 8 (OTh ll 269).
69Qckbam, Saiplllm in I Sllll., d. 2 q. 8 (OTh ll 270).
ill()ckbam, Seriplum in I Sent., d. 2 q. 8 (OTh ll 271, 216).

89

90

91

92

30

93

94

95
96
97
98
99
100

LIBER I

aequaliter posset Deus esse universale sicut quodcumquc aliud,

quia ad placitwn posset illa res sic distribui sicut etiam una vox.
Ideo, ut dicunt,71 potest aliter dici, quod universale non est
aliquid reale habens esse subiectivum alicubi, sed tantwn habet esse
obiectivum in anima. Et est quoddam fictum habens tale esse in
esse obiectivo quale habet res extra in esse subiectivo. Nam intel
lectus videos aliquam rem extra, fingit consimilem in mente, et
illud sic fictum propter talem similitudmem potest supponere pro
multis, ad quae se habet aequaliter.
Istam igitur conclusionem probant. Primo,72 quia ens dividi
tur in ens in anima et ens extra animam, et [ens] extra animam in
decem praedicamenta. Aut igitur ens in anima sumitur ibi pro ente
in anima solum obiective; tunc habetur propositwn. Aut pro ente
in anima subiective; tunc est quaedam res alicuius praedicamenti.
Secundo,n quia figrnenta sunt in aruma, sicut chimaera, et
non subiective, igitur obiective.
Tertio,74 quia propositiones et syllogismi, de quibus est Logica,
sunt in anima, non subiective, igitur obiective.
Quano,75 quia artificialia sunt in mente artificis, ut creaturae
in mente divina, non subiective, sed obiective tantum.
Quinto,~6 quia respectus rationis, secundum communiter loquentes, sunt in anima, et non subiective.
Sexto,77 quia aliter non esset conceptus univocus Deo et creaturae, nam nihil in esse subiectivo est commune eis.
Septimo,78 quia aliter non distinguerentur intentiones primae
a secundis.
3 Ideo 0111. A 6 subiectivo] obiectivo A 7 fingit] signilicat A 8 similitudinemJ
multitudinem A 10-11 dividitur- etZJ m.g, aL ~ F 11 et- animamt 0111. A
'~Oc:kbam, Saiphmt in I Sent., d 2 q. 8 (OTh n 271-272).
720c:kbam, Saiphmt in I Sent., d 2 q. 8 (OTh II 273).
730cldwn, Saiphmt in I Sent., d. 2 q. 8 (OTh II 273).
~41bid.
75()ckham, Saiphmt in I Sent., d 2 q. 8 (OTh II 274).
761bid

77Jbid

. 7IIOcldwn. Saiphmt in 1Sent., d. 2 q. 8 (OTh II 274).

10

15

20

25

DIST. 3 QUAEST. 1

31

Octavo,"!'' aliter sequeretur quod nwnquam idem non Yaria

non praedicaretur de pluribus; nee etiam genus di~tinguere
tur a specie, eo ipso quod variaretur sicut species, quando praedicaretur de una specie et de alia; et per consequtns idem non
variatum non esset genus.
Nono,811 quia idem est subiectum in propositione tn universali
et particulari, etiam in propositione in mente; et 1bi non subicitur
aliqua res una; igitur etc.
Decimo,81 quia ista via melius salvat condiciones verbi,
condiciones etiam speciei, et condlciones imaginationis t.'t similitu
dinis.
Undecimo,82 quia auctoritates sonant quod intellectus potest
fingere talia.
In fine autem quaestionis83 addunt quod cui non placet haec
opinio, potest dicere quod conceptus universalis sit quaedam
qualitas subiective exsistens in ipsa anima, scilicet ipsa intellectio,
vel quaedam qualitas producta per intellectionem, ita quod sicut
voces significant ex mstitutione, et quaedam per se, sicut categorematica, et quaedam solum consignificant, ut syncategorematica, ita de istis signis naturaliter significantibus. Et secundwn istam opinionem possent solvi argumenta in oppositum.
Quae tamen opinio praedicta sit verior, dicunt se relinquere iudicio
aliorum.
[Contra opinionem Ockham]

101

turn

10

15

20

25

30

Contra istam secundam opinionem arguo primo. Ucet enim

1stt de secunda opinione in fine aliquorum dictorum suorum de
ente ficto addunt ultimam particulam, tamen processus quaestionum suarum de conceptu totaliter est exaratus in primo suo
Super Sententias ad d.eclarandum quod conceptus communis sit
tale ens fictum obiectivum, nee penes aliam viam est aliqua
26 de- suorum om. F 27 addunt om. F 30 viam om. A
790ckham, Scriphlm in I Sent., d. 2 q. 8 (OTh II 274-275).
80Qckham, Scriphlm in I Sent., d. 2 q. 8 (OTh ll 276).
BtQckham, Scripmm in I Sent., d. 2 q. 8 (OTh II 281).
112()ckham, Scripmm in I Sent., d. 2 q. 8 (OTh li 276-281).
83Qckham, Scriph1111 in I Sent., d. 2 q. 8 (OTh li 289-290).

102

103

104

1OS

106

32

107

108

109

LIBER I

quaestio de conceptu communi discussa vel perttactata. Hoc

etiam patet videnti Prologum primi sui et distinctionem primam et
distinctionem secundam et tertiam, et videnti modum quo ponit
productionem Verbi et Spiritus Sancti, et ubicumque perttactat de
cognitione Dei vel creaturarum in conceptibus communibus.
Tamen sive sit opinio sive non, probe quod tale ens fictum non sit
ponendum.
Prima ~ sic. Dato isto, sequeretur quod propositio ista
composita ex intellectionibus in mente, cum dicitur quod ens infinitum est Deus, sit falsa. Suppono enim quod intellectus possit formare tales intellectiones ordine quodam, sicut profert voces
ordine quodam. Quaere igitur de illa intellectione se tenente a parte
subiecti cum dicitur 'ens infinitum est Deus'. Aut signifi.cat in mente
rem extra, aut tale ens fictum, sive simplex sive compositum. Si
primum, habetur propositum. Si detur secundum, tunc per illam
propositionem denotatur quod esse Deum convenit illi enti ficto,
et hoc est falsum; igitur propositio illa composita ex intellectionibus est falsa. Assumptum patet, quia per propositionem affirmativam denotatur quod illud quod signifi.catur per praedicatum
vere conveniat illi pro quo immediate supponit subiectum. Si
igitur illa intellectio vel intellectiones, cum dicitur 'ens infinitum',
solum significent vel supponant immediate et prima pro ta1i ente
ficto vel entibus fictis, sequitur quod per illam propositionem
denotetur quod illud ens fictum sit Deus.
Eadem modo arguendum est de articulis fidei, quod quilibet
illorum sit falsus, ut cum dicitur 'Deus est ttinus et unus', quia per
propositionem compositam ex intellectionibus in mente denotaretur
quod illud ens fictum esset ttinum et unum.
Confirmo istud prima sic. Ubi signifi.cari non est nisi intelligi,
quod immediate intelligitur immediate signifi.catur; sed signifi.cari
per intellectionem non est nisi intelligi per earn; igitur si per
intellectionem se tenentem a parte subiecti solum ens fictum sit
immediate intellectum, tunc solum ipsum esset immediate per
ipsam signifi.catum; et per consequens in articulo fidei composito
1-2 Hoc etiam patet) Haec possunt F 13 in mente] immediate F 23 sequitur om. A
25 quod) ~ al 11 F 31-32 non- tenentem] ~ al m. F

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

35

33

ex intellectionibus denotatur quod illud quod sjgnificatur per

praedicatum vere conveniat in hoc enti ficto significato immediate
per intellectionern se tenentem a parte subiecti.
Confinno secundo istud idem, quia si ita sit, tunc potest esse
duplex propositio in mente respectu eiusdern sjgnificati extra animam. scilicet una composita ex intellectiombus, et alia composita
ex entibus fictis, quia utraque est oratio verum vel falsum significans.
Arguo igitur sic. Subiectum propositionis compositae ex intellectionibus aeque immediate significat illud ens fictum sicut illud ens
est fictum, cum est subiectum in propositione composita ex fictis,
significat immediate rem extra. Igi.tur sicut propositio composita
ex enttbus fictis est vera vel falsa immediate pro re extra, ita
propositio composita ex intellectionibus est vera vel falsa immediate
pro tali ente ficto.
Secundo arguo sic. Si ita esset, sequeretur quod nullus
crederet nee speraret in Deum immediate, quia obiectum immediatum: aut est ipse Deus, igitur non mediante ente ficto, et
habetur propositum. Aut solum ens fictum natum supponere pro
Deo; tunc immediate credit in illud ens fictum; aut immediatum
obiectum, si est quaedam propositio: vel igitur propositio composita ex intellectionibus, vel propositio composita ex enttbus fictis;
et sive sic sive sic, non credit nee sperat immediate in Deum;
immo quod non posset per aliquem actum credere vel sperare
immediate in ipsum.
Tertio sic, quia dato illo, sequeretur quod nullus in via possit
adorare Deum immediate, immo quod quilibet adoraret ens fictum;
et per consequens idolatraret, quia solum adorat illud immediate
quod est immediatum obiectum adorationis, sed illud est ens
fictum, quia ex quo solum ens fictum est immediatum obiectum
cognitionis, ita est immediatum obiectum volitionis, eo quod idem
est ibi cognitum etvolitum.
Si DICATIJR quod adoratur ens fictum pro Deo, sicut etiam
crux; - CONTRA: alia adoratio debetur soli Deo, et alia creaturae
propter Deum. Loquendo de adoratione quae debetur soli Deo, si
per illam adoretur ens fictum, est idolatria.
10 estom.F

110

111

112

113

34

114

115

116

117

118

119

120

LIBER

Quarto, quia, secundum istud, intellectus per talem cognitionem nullo modo cognosceret rem extra, nam per ilium actum quo
cognoscitur visio rei creatae, non cognoscitur ilia res visa, igitur
similiter per ilium actum quo cognoscitur ens fictum repraesentans rem extra, non cognoscitur res etiam mediate, quia visio est
perfectissimum repraesentatiwm obiecti, aliter in ea non poneretur
beatitudo.
Quinto sic. Secundum istud sequeretur quod numquam esset
res obiectum immediatum sensationis et intellectionis; et per consequens cum dicit quod color videtur a me, falsum dicit, quia
per illam propositionem compositam ex intellectionibus denotatur
quod illud ens fictum videatur.
Sexto sic. Dato isto, sequeretur quod nullus posset diligere
Deum super omnia, nisi immediate diligat illud ens fi.ctum per illam
dilectionern, nam omnes rationes in oppositum aeque probant quod
ens fictum sit obiectum volitionis.
Si enim DIOTIJR quod res extra sit immediatum obiectum
illius dilectioois, - CONTRA: per te non potest haberi cognitio propria rei nisi mediante intuitiva, igitur nee clilectio.
Septimo, quia ipsi concedunt quod cognitio refertur realiter
ad obiectum, licet non ponant relationem realem realiter distingui
ab absolutis; sed non refertur realiter ad ens fictum; jgitur etc.
Octavo, quia non plus dependet intellectio ab ente ratioois
quam res a reali absoluto; sed Deus potest facere ilium actum sine
omni alia re absoluta; igitur multo magis sine illo ente; sed non
potest facere istum actum quin per ipsum intellectus aliquid
intelligat; igitur etc. Maiorem confirmo, quia nihil negandum est a
potentia Dei de quo non probatur contradictio, sed intellectionem
esse sine omni alio signo nulla arguitur contradictio.
Nono. Quod est aeque in se indivisum et ab alio divisum
sicut intellectio, non est aliter universale quam intellectio; sed tale
signum 'quodcumque' fuerit fictum vd non fictum, aeque est in se
indivisum et a quolibet alio divisum sicut intellectio; igitur etc.
Minorem probo, quia ideo contingi.t arguere intellectionem unam
9 a:s om. F 10 color] calor A 18 illius] cuius F N1i1. fll. m. F
33 divisum] ant. a A 34 contingit] convcni.t A

24 res a om. F

10

15

20

25

30

OIST. 3 Qt:AEST. 1

10

15

20

25

30

35

35

non esse aliam, quia una potest esse alia non-exsistente, Jgltur
similiter istud ens fictum quod tenninat unum actum intelligendi,
non est idem ens fictum numero quod terminat alium actum
intelligendi, quia unum potest esse alio non-exsistente. Nam istud
ens fictum, ad hoc quod suo modo exsistat: aut necessaria requirit
istam intellectionem exsistere, igitur sicut ista intellectio potest non
esse illa intellectione exsistente, ita istud ens fictum potest non esse
quando illud ens fictum est Aut non requirit intellectionem esse
quando est, igitur similiter nee illam nee aliquam; et per consequens
ipsum potest esse in suo esse obiectivo et esse cognitum sine
cognitione, quod est impossibile.
Decimo. Aut immediatum obiectum visionis rei extra est res
extra, vel aliquod signum rei. Si signum rei, igitur obiectum beatificurn immediatum non est Deus sed unum signum significans
Deum, quod est falsum, quia beatus diligit suum obiectum propter
se; sed non diligit tale obiectum fictum propter se, sed ipsamet res
extra est eius immediatum obiectum. Tunc arguo, illud idem quod
immediate videtur, terminat immediate cognitionem confusam, quia
illud idem quod cognoscitur cognitione a sensu, cognoscitur ab
intellectu cognitiooe indistincta. Primo, quia aliter illud quod videtur a sensu non esset primum singulare cui competeret definitio
specifica, eo quod defioitio specifica per prius et immediatius
significaret quoddam singulare ens fictum obiectivum. - Secundo,
quia aliter illud, quod videtur a sensu non esset illud singulare
pro quo fit immediate distributio in propositione universali, cuius
subiectum est cognitio confusa sive cognitio specifica individuorum.
- Tertio: sensatio non causat notitiam specificam alicuius quod
non est eiusdem ratioois nee cum ipsa sensatione nee cum suo
sensibili, aliter aeque sustioeretur quod posset causare notitiam
specificam cuiuslibet. Cum igitur istud fictum vel quocumque
aliud signum non sit eiusdem rationis cum sensatione nee cum
ipso sensibili, immo nee sibi competit definitio secundum ilium
conceptum specificum; igitur etc.
Undecimo, quia si sic, hoc maxime esset quia illud ens fictum
vel quodcumque tale signum requireretur ad terminandum actum
24 illudl 0111. A 28 suo 0111. A 29 aeque 0111. A

121

122

36

123

124

LIBER I

cognoscendi; sed hoc non oportet. Prima, quia ipsa cognitio singularis, etiam visio, posset secundum eos fieri re singulari corrupta, aliter Deus non posset facere rem apparere tibi praesentem
quae non esset praesens; sed hoc facto remanet actus .sine
tall tenninante; igitur multo fortius cognitio absttactiva speci.fica
non requirit tale tenninativum intrinsecum. - Secunda, quia cognitio est res absoluta, igitur non necessaria requirit tale terminativum. - Tertio, quia actus realis non plus requirit tenninativum
rati.onis quam requirit tenninati.vum reale, quia magis est rationabile quod dependeat ab ente reali quam rationis; sed non requirit
aliquid realiter terminans ipsum, quia Deus potest facere illum
actum sine omni tali alia re in anima; igitur etc.
Duodecimo. Aut poneretur ad repraesentaodum, aut ad supponendum, aut ad ptaedicandum, aut quacumque alia de causa;
sed intellectus suffici.t ad omnia.
Tertio decimo, quia omnes rationes eorum aeque sunt contra
se ipsos. Prima, quia rationes illorum probantes contra alios quod
non sit species alia realis, aeque sunt contra istud. - Secunda, quia
aeque probant de conceptu singularis, ubi non concedunt.

10

15

[Contra opinionem Petri Aureolij

125

Secunda, arguo contra opinionem primam,84 quia si i11a

conclusio esset vera, sequeretur quod Deus non esset Deus, immo
quod nulla propositio affirmativa esset vera quae significaret rem
unam vel plures extra animam. Suppono quod isto ordine quo
profero istas voces 'Deus est Deus', potero aliquando eadem
ordine formare intellectiones in mente cotrespondentes eidem rei.
Accipio igitur orationem i11am in mente de ilia re quae omnino
componitur ex intellectionibus, et demonstro intellectionem i11am
quae se tenet a parte subiecti cum dicitur in mente 'Deus est Deus~,
et arguo sic. 'Esse Deum' non convenit i11i quod significatur in
mente per illud subiectum, igitur i11a propositio est falsa, quia illud
quod significatur per praedicatum non convenit i11i pro quo per se
et prima supponit subiectum. Antecedens probo, quia secundum
1 Primo] Probo A 5-6 till- s:equirit om. A 9 mtionis
23 affumativa om. A 30-31 in mente] immediate F

114C supra n. 88.

0111.

F 16 aeque] quae A

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

35

37

illud esse secundum quod non convenit alicui quod sit ens reale
extra animam, secundum illud esse non convenit sibi quod sit
Deus, quia formaliter sequitur 'non est res extra animam,
igitur non est Deus'; sed si ita esset quod in ista propositione
composita ex illis communibus 'Deus est Deus', 'Deus' solum
significatet rem immediate secundum esse obiectivum in anima, quod esse non est esse Dei extra, et per consequens solum
supponeret immediate pro Deo secundum illud esse - tunc ei pro
quo immediate supponit subiectum illud, non conveniret quod
esset ens reale extra animam secundum illud esse, secundum quod
esse illud subiectum pro eo immediate supponit, quia secundum
illud esse esset ens in anima distinctum contra ens extra animam, et
conveniret sibi si intellectio esset, sine hoc quod res extra
exsisteret, sicut est possibile de creaturis. Igitur dato hoc, sequeretur
quod 'esse Deum' non convenit ei pro quo illa intellectio supponit,
secundum illud esse secundum quod immediate et primo supponit
pro eo. Cum igitur in illa propositione composita ex intellectionibus 'Deus est Deus' denotatur 'esse Deum' convenire ei pro quo
immediate et prima supponit subiectum, et hoc est falsum, ut probatum est, igitur illa propositio [est] falsa.
Si DIOTUR quod propositio non componitur ex intellectionibus, sed ex rebus in esse obiectivo, - CONTRA: ut supra;
nam intellectiones eo ordine fonnatae quo proferuntur voces de
eadem re, sunt signa naturaliter significantia, et est oratio quaedam
in mente; igitur si non sit ibi multiplicitas, est oratio verum vel
falsum significans, et per consequens est propositio, quia ei convenit definitio propositionis.
Breviter, igitur, argumentum consistit in hoc: si Deus baberet
quoddam esse obiectivum in anima distinctum a cognitione et a
suo esse reali extra, per quod esse obiectivum primo et immediate
intelligeretur et terminaret intellectionem, et secundum quod esse,
et per consequens, intellectio immediate et primo pro eo supponeret, tunc in ista propoS1ttone composita ex intellectionibus 'Deus est I)eus' denotatur quod Deus in illo esse
obiectivo vere sit Deus, quia per illam propositionem compositam
3 quia] quod F 4-5 sed- Deus2J " aL m. F 7 Dei 0111. F 10 ens 0111. F

126
I

11

~:!

li:
127

I!

1:::"!.
11:

f
i~ ' Ii
r. .!
'I

II

'l

il'!

:I

./
11

I:

'

I'

38

128

129

130

131

LJBER I

ex intellectionibus denotatur quod illud quod significatur per praedicatum, vere conveniat ei pro quo immediate supponit [subiectum],
et secundum illud esse secundum quod subiectum supponit pro
eo. Sed consequens est falsum, quia si Deus habeat tale esse
obiectivum distiflctum a suo esse reali, tunc secWldum illud esse
non convenit sibi quod sit res aliqua extra animam, igitur secundum illud esse non convenit sibi quod sit Deus, a superiori ad
inferius negative.
Eadem modo arguendum t::st de qualibet alia re, quia homini
secundum illud esse obiectivum non convenit quod sit res aliqua
[extra animam], igitur secundum illud esse non convenit sibi quod
sit animal rationale. Antecedens patet, quia si homo non esset [res]
extra animam, et talis iotellectio esset in angelo, nihilominus homo
haberet esse obiectivum ibi, quia 'intelligi' est poni in tall esse
obiectivo per eos.
Secunda arguo ad idem, quia sic sequeretur quod nullus
adoraret Dewn in esse reali, quia secundum illud esse immediate
adoratur, aeditur et speratur, secundum quod esse ipse Deus
cognoscitur; sed cognoscitur solum immediate et prima secundum
eius esse obiectivum in anima, igitur etc. Saltem sequitur quod
nullus diligat Deum secundum suum esse reale, quia solum diligitur
secundum esse suum obiectivum in anima, quia licet suum esse
reale extra sit obiectum dilectum, tamen illud esse reale extra solum
est id quod diligitur, per hoc quod exsistit in esse obiectivo in
anima. Immo secundum istud, si numquam exsisteret realiter extra,
si tarnen esset natum habere esse obiectivum in anima, sicut est
possibile de creatuta, adhuc aeque haberet omnem condicionem
secundum quam deberet secundum rectam rationem tenninare fruitionem talem sicut modo, quia haberet esse debitum requisitum ad
hoc quod sic rationabiliter diligatur.
Tertio, quia ipsi habent concedere quod cognitio et dilectio
referuntur realiter ad suum obiectum. Igitur secundum illud esse
realiter extra animam intelligitur, secundum quod immediate
tenninat talem relationem; sed huiusmodi non est tale esse
obiectivum.
Quarto. N'lhil negandum est a potentia Dei de quo non
probatur contradictio; sed nulla contradictio videtur, quod cognitio

10

15

20

25

.30

35

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

39

esset, licet res non poneretur in tali esse distincto a cognitione.

Omnis enirn contradictio optime vitatur per aliam viam.
Confinno, quia intellectio chirnaerae non plus dependet a
chimaera in esse obiectivo quam ab aliis rebus absolutis; sed ipsa
potest fieri a Deo sine eis; igitur etc.
Quinto, quaero quomodo res secundum esse illud obiectivum
se habeat ad intellectionem, et etiam ad rem ipsam secundum esse
suum reale. Aut enim res secundum esse obiectivum est non solum
obiecturn intellectionis, sed etiam est signum repraesentans rem
secundum esse suum reale; aut solum est obiecturn intellectionis et
nullo modo repraesentat rem extra. Si detur secundum, tunc res
secundum suum esse reale nullo modo est cognita nee mediate nee
immediate. Si detur primum, CONTRA: cognitio non minus perfecte
repraesentat rem in esse reali, quam cum dico 'lapis in esse
obiectivo', duo includo: et lapidem et illud esse. Sed ex hoc quod
est lapis, non est signum sui ipsius eo modo quo ens in anima est
signum rei extra, nee illud esse obiectivum est signum repraesentans sicut cognitio realis quae est subiective in anima; igitur
etc.
Sexto, quia illud esse aut requireretur ad repraesentandum,
aut ad supponendum, aut ad probandum, aut quacumque alia de
causa. Sed nullum istorum est ponendum, quia ipsamet cognitio
sufficit ad omnia talia.
Septimo, quia isto modo poneretur aliquod esse quod esset
necesse esse, et tamen distinctum a Deo. Sic Deus non esset
omnipotens, quia non posset facere quodlibet esse distinctum ab
ipso non esse. Assumpturn patet, quia necessarium est quod
mundus sit cognitus a Deo, nee Deus potest facere oppositum; sed
mundum cognosci a Deo est mundum exsistere in quodam esse
obiectivo distincto a Deo, etiam secundum ordinem sub et supra,
sicut in esse reali, etc.
Octavo. Orcurnscripto omni tali esse obiectivo, posita.
cognitione, verum esset dicere quod ipsum esset cogniturn, igitur
propter hoc non oportet aliquid tale ponere.
5 eis] ipsis A 14 quam] quia F 34 propter] per A

132

133

134

135

136

40

LIBER I

[Responsio Chatton ad articulum secundum]

137

138

139

Ideo dicendum est aliter ad istum articulum, quod praeter

intellectionem et praeter ipsam rem extra cognitam per illam
intellectionem, nee est ibi ens fictwn medium quod immediate
terminat actum pro re extra, nee est aliquod esse rei distinctwn ab
exsistentia cognitionis et ab exsistentia reali rei extra, sed tantum
est ipsa intellectio vel species vel habitus; hoc enim sufficit a parte
intellectus, ad hoc quod verum sit dicere intellectum cognoscere
hominem.
[Duae instantiae contra .responsionem Chatton]
CoNTRA. Per te, distinctione prima, quaestione ultima,ss
aliqua potest esse visio illius rei quae est Pater in divinis, et tamen
quod videns ilia visione non videat Pattern. Nam si Deus causaret
in Sorte visionem talem qua Sortes esset certus se videre divinitatem, et non esset certus se videre Pattern, adhuc ilia visio esset
visio illius rei quae est Pater, quia esset visio deitatis, quae est
idem cum Patre; et tamen per te ipse non videret Pattern.
Similiter, videns aliquem a remotis visione qua intellectus est
natus certificari quod res visa sit homo, tunc in sic vidente est visio
illius rei quae est homo; et tamen non est verum dicere quod iste
videt hominem. Immo si quaereretur a vidente utrum videret, diceret se ignorare, vel forte diceret quod non videt hominem,
motus tamen ad hoc ex aliquibus aliis signis.

10

15

20

[Responsio Chatton ad instantias]

140

Ad primum istorum86 dicendum quod supposito illo casu,

quaerendum est ab opponente quid vult significare per istam
propositionem 'iste non videt Pattern'. Aut vult significare quod
ipse non videat illam rem quae est idem realiter cum Patre; sic est
falsum. Aut quod per istam visionem non est natus certificari quod
res visa sit Pater; sic est. verum. Simul enim stant quod iste videat
rem illam quae est Pater, et tamen quod per illam visionem non
videat quod ilia res sit Pater; sicut simul stant quod videat rem illam
a remotis quae est animal, et tamen non videat quod ilia res est
animal, id est non est certus per illam visionem quod ipsa sit
animal. Saltem quomodocumque tales locutiones debeant exponi,
BSC Chatton, 1...mtmJ in I Smt., d. 1 q. 4 n. 26-30.
116C supm n. 138.

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

41
'I
~ ;

,;i

10

15

20

25

30

dicendum videtur, quantum ad propositum, quod ad hoc quod

verum sit dicere 'iste videt Deum', sufficit quod in eo sit talis visio
per quam intellectus natus est certificari se videre Deum. Et eodem
modo ad hoc quod verum sit dicere 'iste videt Pattern', sufficit
quod in eo sit talis visio, per quam intellectus natus est certificari se
videre Pattern. Si autem causetur talis visio per quam videns natus
est certificari se videre Deum, et non est natus certificari se videre
Pattern, ad hoc quod verum sit dicere quod iste videt illam
rem quae est Pater, sufficit quod haec visio sit in mente sine omni
ente ficto; et sicut hac visione posita in mente sine ente ficto, non
est verum dicere quod per hanc visionem natus est intellectus
certificari se videre Patrem, ita nee per earn esset natus certificari se
videre Patrem, licet poneretur cum ea quoddam ens fictum vel
quoddam esse intentionale. Uncle breviter, sicut intellectus denotatur cognoscere aliquid mediante ente ficto vel mediante esse deminuto rei extra, secundum sic ponentes, ita videtur mihi ponendum
quod intellectus est dicendus cognoscere illud sine omni tali ente
ficto et sine omni tali esse obiectivo distincto a cognitione et re
cognita. Et ideo, ad salvandum quod intellectus cognoscat hominem, non oportet tale ens deminutum ponere.
Ad secundum,87 per idem. Quod illo casu posito, sicut sine
omni ente vel esse medio distincto ab actu et re extra non est
verum dicere quod intellectus sit natus certi.ficari per illam visionem
de re visa quod sit homo, ita nee est natus per earn certificari quod
sit homo, ponendo cum ea ens fictum vel esse intentionale medium
inter actum et rem extra. Et ideo ad omnia salvandum sufficit
ponere quod cognitio talis sit in vidente sine hoc quod ponatur
aliquod tale ens fictum vel esse apparens obiectivum distinctum ab
actu. Uncle sicut cognitio magis confusa vel minus confusa nata est
perficere animam et denominare earn sic vel aliter cognoscentem
posito tali ficto, aeque perfecte vel perfectius perficiet animam et
denominabit respectu rei extra sine omni tali ente vel esse obiectivo
medio. Ideo nullo modo est ponendum.

f:

:!l
'h
I
I

,,

1li

~-~

I~
141

,11.

I'

, I'
I

.I

lj

':I

'

I'

'JI

,,
11

1:11

, ,I 'I

' I.

'.

I '

11

I, . I I

I!

ij I

:r

Deum- videre om. (hont) A 9 omni om. A 10 et om. A 18 tah ont A 25 vel]
non F 27 vidente] visioqe A 32 denominabit] denotabit F
87Cf. supm n. 139.
I'

1.

42

LIBER I

[Responsio auctoris ad rationes Ockham]

142

143

Ad rationes secundae opinionis. Ad pnmam rationem pro

prima ratione,88 il1a ratio est contra se ipsos. Prima, quia aeque
probat quod illud ens fictum non repraesentet rem extra inunediate, quia non rem universalem extra animam, quia il1am negant,
igitur rem singu.Iarem, et non plus unam quam aliam; et per consequens repraesentet omnia, et ilia sunt infinita, igitur repraesentat infinita. - Secunda, quia aeque probat de voce, quia vox
signifi.cat rem extra, et non universalem, igitur singularem, et non
plus unam quam aliam, igitur infinita. - Tertio, aeque probat
de dilectione conformi cognitioni generali, quia per earn aliqua res
extra diligitur, et non res universalis, igitur singularis, et non plus
individuum illius speciei quam aliud, igitur .infinita. Quarto:
aeque currit de imagine hominis depicta in pariete, quia il1a imago
repraesentat hominem., et non universalem, igitur singularem, et
qua ratione unum habentem talem figuram et talia accidentia,
eadem ratione omnes infinitos qui nati sunt habere consimilem
figuram et consimilia accidentia. - Quinto: [aeque] probat de
rugitu bovis et allis signis naturalibus, quia tale signum significat
rem, et non universalem. - Sexto, aeque probat quod cognitio
non significat rem extra mediante illo ente ficto, quia non significat,
mediante eo, rem universalem, igitur singularem, et qua ratione
unam, et omnes.
Ad argumentum89 dicitur communiter quod per conceptum
communem concipitur quodlibet singulare, de cuius conceptu illud
commune vere praedicatur, saltem quodlibet tale singulare concipitur illo conceptu communi in generali, sed non in speciali.
Isti enim haberent dicere quod illud ens fictum quod ipsi ponunt,
vel saltem intellectio mediante illo ente ficto, repraesentat omnia
individua in universali et non in particulari. Ita diceretur quod sine
omni tali ente ficto ipsa intellectio communis est intellectio
cuiushbet singularis, scilicet eius intellectio confusa non distincta,
5 rem] rationem A
17 consimilem] similem F
26-27 concipitur) continetur A
IIIIC supra n. 89.
89C supra n. 89.

18

consimilia] similia F

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAhST. 1

10

15

20

25

30

43

generalis vel specifica, et non particularis et propria; saltem conceptus esset omnium individuorum, de quorum conceptibus propriis iste conceptus communis verificatur cum propositio formatur.
Aliter potest dici, et est quasi idem. 'Sortem cognosci aliqua
cognitione' potest intelligi dupliciter: uno modo quod Sortes tunc
dicatur cognosci quando talis cognitio habetur per quam mens nata
est certificari se cognoscere Sortem; et isto modo, non dicitur quod
quodlibet individuum cognoscitur per conceptum universalem. Alia
modo potest intelligi Sortem cognosci, quando habetl;lr conceptus
qui natus est verificari de conceptu proprio Sortis. Et isto modo
conceditur communiter quod per conceptum communem infinitis
concipiuntur infinta sic in u.niversali, quia concipere ea ad istum
intellectum non est nisi habere intellectionem seu conceptum verificabilem de conceptu proprio cuiuslibet i.nnitorum; et sic conceditur quod habendo conceptum transcendentem entis, concipiuntur omnia in universali, saltem omnia distincta ab illomet
conceptu transcendente. Per talem enirn conceptum conceditur quodIibet individuum illorum concipi. Primo, quia aliquando a tali
conceptu contingit descendere per divisionem et cornpositionem
ad proprium conceptum cuiuslibet illorum individuorum. Secunda, quia aliquando ille conceptus communis natus esset
distribui pro omnibus illis singularibus. - Tertio, quia aliquando,
sicut dictum est, natus est verificari de proprio conceptu cuiuslibet illorum in propositione affinnativa. Et isto modo solent allqui concedere quod per conceptum entis multa concipiuntur
imperceptibiliter, quia habendo conceptum entis, per ilium conceptum
non est intellectus certificatus se cognoscere Deum, nisi descendat
per divisionem et compositionem.
Ad secundum argumentum ibi positum,CJO cum dicitur quod
conceptus terminat intellectionem, dicendum quod argumentwn
aeque probat quod illud ens fictum tenninetur ad aliud, et illud ad
aliud, et sic in infinitum, quia repraesentat rem extra. Similiter,
2-3 omnium conceptus] mg. al. m. F 3 cum] tlmen A
12 quod 0111. F 25 modo] aDJ. possent vel A
!10(; supra n. 89.

6 Sortes] solum A

144

145

44

146

147

148

LIBER I

eadem mtione tarn vox quam imago quam etiam visio, si causarentur
sine praesentia repraesentante, terminarentur ad talia entia ficta; sed
nunc eo modo tenninantur sicut tunc; igitur modo tenninantur
ad talia, quod non concedunt Dicendum igitur quod intellectio
est quaedam qualitas absoluta, quae non requirit talem terminum
concomitantem in essendo differens a quolibet ente reali; ideo
dicendum quod ipsamet intellectio est conceptus, quia per earn
concipitur res quae concipitur, nee est ibi aliquod tale ens fictum
concomitans.
Ad primam mtionem pro principali conclusione illius
opinionis,91 cum dicitur quod ens dividitur in ens in anima et extra,
dicendum quod si istud argumentum probaret ens tale fictum,
aeque probaret pmeter illud fictum aliud fictum, et sic in infinitum,
quia ens denotatur esse repraesentatum in anima per illud ens
fictum. - Secunda, quia aeque probaret cognitionem propriam
singularis terminari ad tale ens fictum, quando illud singulare non
est, sicut probat [de] cognitione universali; hoc tamen negant Tertio, aeque probat de dilectione universali sicut de cognitione. Quarto, aeque probat ens fictum esse in potentia passiva materiae
vel in potentia activa agentis, quia ens dividitur per ens in potentia
et in actu: aut igitur quod sit subiective et formaliter in sua causa,
quod est falsum, quia sic esset ens actu. Aut quod sit in potentia
causae obiective tantum; tunc habetur propositum.
Ad argumentum92 autem DICITUR quod divisio entis in ens in
anima et extra, eadem est cum ism divisione entium: quoddam est
qualitas quaedam in anima significans rem extra, et quoddam est
res extra.. - CONTRA: ilia qualitas est res alicuius praedicamenti,
igitur comprehenditur sub ente extra animam quod dividitur in
decem praedicamenta.
Aliter potest did. quod ilia divisio est eadem cum ista: entium
quoddam denominatur esse ens denominatione exttinseca et
mediata, ex hoc quod repraesentetur animae sicut ens; et quoddam
2 sed] si A 12 fictwn] sic bene(?) A 21 et] aut A 25 quoddam] quaedam A
26 qualitliS] .dl etA 28 quod] quae A 32 et-ens (p. 45 8n. 1) 0111. (hom.) A

C supra n. 94.
!nC supra n. 94.

91

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

45

denominatur esse ens ex hoc quod ipsum est vel natwn est esse in
rerum natura per propriam exsistentiam, licet non intelligatur ab

10

15

20

25

30

anima.
Cum igitur QUAERITUR quomodo sumitur ens in anima, DICO quod non sumitut nisi pro ente in anima subiective. Et cum
ultra infertur quod tunc sumitur pro ente in anima obiective,
quaero: quid intelligis per ens in anima obieetive? Aut quod sit ibi
quoddam ens fictwn concomitans intellectionem distinctum ab
intellectione, ita quod nee est ipsa intelleetio nee illud quod denominatur ultimate cognitum vel repraesentatwn; sic non valet
divisio.
Quod si DICITUR esse in anima, hoc erit vel subiective, sicut
accidens reale, vel sicut tale ens fictum concomitans intellectionem,
DICENDUM quod ista consequentia non valet, quia divisio ilia est
insufficiens. Aut per 'esse in anima obiective' intelligitur quod
ipsum denominetur esse in anima, ex hoc quod repraesentatur
animae vel cognoscitur ab anima; sic non sequitur. Quod si in
modo ttansumptivo loquendi denotetur sic 'esse in anima' quod
ideo sit ibi quoddam ens tale fictwn ponendum concomitans
intellectionem, sicut patet de divisione entis in ens in potentia et
ens in actu. Per ens enim potentia non potest intelligi quoddam ens
fictwn obiectivum concomitans potentiam causae, quia illud idem
numero ens simpliciter quod postea erit in actu, modo est in
potentia. Similiter quia nihil absolutum positivum concomitans
potentiam causae deperditur per hoc quod causatum capit esse, sed
per hoc quod causatum capit esse, non remanet illud causatum
postea in potentia [sicut] ante actum. Ideo videtur quod divisio
entis in ens in actu et ens in potentia eadem sit cum divisione qua
ens dividitur in ens actu exsistens et in illud quod potest exsistere,
vel eadem communi divisioni qua ens dividitur in illud quod dicitur
ens quia actu exsistit, et in illud quod dicitur ens quodammodo
improprie, et denominatur ens extrinseca denominatione, ex hoc
quod potentia causae exsistit qua potest fieri ens; sic enim
denominatur ens in potentia materiae vel in potentia causae
9 est om. A 18 tmnsumptivo] ttansumpto A 21 in- ens] mg. al. m. F 24 quia]
quod A 28-29 in- ens3 om. (hom.) A

149

150

46

151

152

LIBER I

effectivae, nisi sumatur ens possibile pro hoc quod est non habere
ex se repugnantiam ad essendum. Et adhuc, si non esset aliqua
potentia quae posset ipsum causare, non denominaretur illud esse
ens in potentia. Non igitur sequitur 'haec forma est in potentia
materiae, et non est in ea sicut accidens subiective, igitur est in
ea quoddam ens fictum concomitans potentiam materiae habens esse
obiectivum'. Ita in proposito.
Ad secundum argumentum,93 cum arguitur de figmentis, dicendum quod illud argumentum aeque probat quod illud ens fictum
habeat aliud ens fictum, et sic in infinitum. Similiter, aeque probat
de actu voluntatis, quia possum appetere impossibilia. Similiter,
aeque probat de voce et de imagine depicta, quia vox potest significate impossibile, et etiam potest homo depingere aliquid cuius
simile inter alia non est possibile produci.
Ad argumentum94 igi.tur potest dici, concedendo quod modus
loquendi hominum concedit quod chimaera sit ens in anima, et
eodem modo alia figmenta, tamen ad istum .intellectum: cognitio
qua cognoscitur chimaeta est in anima, vel cognitio est in anima
quae significat naturam quam chimaera haberet si exsisteret; in
talibus enim hoc totum subicitur 'cognitio qua cognoscitur chimaera', vel 'cognitio quae significat naturam quae esset chimaerae si
existeret'.

10

15

.20

lTria obiecta contra istam responsionem]

153

154
155

Contra. Prima, quia si haec propositio sit vera 'chimaera

intelligi.tur', aut intelligi.tur quod subiectum stat ibi simpliciter, vel
personaliter; sed neutro modo est vera.
Secunda, quia tunc per conceptum chimaerae .intelligerentur
infinitae chimaerae.
Tertio, quia haec est concedenda 'chimaera est ens', nam a
conceptu entis descenditur per divisionem et compositionem ad
proprium conceptum chimaerae; sed non descenditur nisi respectu
per se inferioris, de cuius conceptu ens praedicatur.
4 sequitur 0111. F 5 est) /in. al. m. F 7 ltal est A 14 alia) similia F 25 intelligitur
quod om. A 32 per se om. A
93C supm n. 95.
94C supm n. 95.

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

47

[Responsio Chatton ad haec tria obiecta]

10

15

20

Ad primwn istorurn95 patebit articulo proximo,% cum solvetur

dubiwn utrum per conceptwn communem intelligatur illud quod
non est, quia potest dici vel quod subiectwn supponit personaliter, quia ita subicitur pro aliqua chimaera singulari cogitabili sicut subiceretur sibi pro ea si exsisteret; vel quod non est
vera pro aliquo pro quo subiectwn supponit, sed quod ilia totalis
propositio est vera in suo sensu transwnptivo, quia sic aequivalet
isti propositioni 'intellectio qua intelligitur chimaera est', et in ista
propositione subiectwn stat personaliter.
Ad secundwn istonun.97 Non est inconveniens quod
intellectus cogitet in universali de infinitis chimaeris. Primo, quia
ioteUectus format banc propositionem 'infinitae chimaerae sunt imposSlbiles'; subiectwn istius propositionis est cognitio infinitonun.
Secundo, quia voluntas potest appetere [res] infinitas,
igitur intellectus intelligere. - Tertio, quia dicens se non intelligere infinitas chimaeras, habet concedere se intelligere infinitas
chimaeras, quia formando istam 'ego non intelligo infinitas chimaeras',
format praedicatum; sed praedicatwn est conceptus infinitarwn chimaerarum, aliter non negaret a se cognitionem infinitanun chimae-

156

157

rarum.

25

Ad tertiwn istorwn98 dicendwn quod in communi modo

loquendi conceditur quod chimaera sit ens in anima, tamen non
conceditur quod chimaera sit ens, sicut nee sequitur quod 'Homerus est in opinione, igitur est'.99
Ad probationemiOO dicendum quod ens, ut est commune ad
ens in anima et ens extra a.nimam. est commune ad chimaeram et
ad omne aliud cogitabile; sed ens quod praecise est commune ad
ens in actu et ens in potentia, non est verisimile.
8 ttanswnptivol transumpto A 1819 quia- format] ~ al. m. F

95Cf. supra n. 153.

96C infra n. 188-199.
117Cf. supra n. 154.
'JSC supra n. 155.
99Cf. Oclduun, S11111ma ~ p. ill-4 c. 13 (OPh I 834); Expositio
Elm&hof11111, II c. 10 (OPh m 264); QIIIJeSI. Vmiae, q. 4 (OTh Vlli 117).
IOOC supra n. 155.

super libros

158

159

48

160

161

162

163

LIBER I

CONTRA. A conceptu entis communis ad entla m actu et

entia in potentia descenditur ad conceptum Dei et proprium
conceptum asini; et pono tunc ad invicem cogitando de [conceptu]
composite ex Deo et asino, sicut tu ex conceptu entis possibilis ad
conceptum entis infiniti, et componendo 'ens infinitum' descendis
ad conceptum proprium utriusque.
DICENDUM quod verum est quod utrobique descenditur ad
proprios conceptus particularium, sed ibi cum componitur unus
conceptus cum alio, illud compositum est propositio impossibilis
vel aequivalens sibi; sed hie est propositio vera, ideo quod significatur hie per conceptum compositum est res contenta sub ente
reali, et ibi non. A conceptu enim entis realis descenditur ad proprium conceptum Dei et proprium conceptum asini. Tunc cum componitur dicendo 'compositum ex Deo et asino' de isto conceptu non potest conceptus entis possibilis verificari; aequivalet enim
propositioni impossibili, quia nulla talis res est possibilis. Ideo
licet a conceptu entis realis vel entis possibilis descendatur vere ad
conceptum compositum, ideo non est ponendum quod contineatur
sub conceptu entis realis, licet contineatur sub conceptu communi
ad entia in anima et extra.
Ad tertium opinionis,101 quod est de propositionibus et syllogismis, dicendum quod argumentum aeque probat quod praeter
cognitionem propriam singularis, sit tale ens fictum ponendum,
quod tamen negant. Similiter, tunc in actibus voluntatis formarentur
propositiones et syllogismi, sicut in actibus intellectus, quia omne
obiectum intellectus potest esse obiectum voluntatis. Similiter,
tunc praeter ilia entia ficta, essent alia ponenda, et sic in infinitum,
quia de eis possunt fonnari propositiones et syllogismi.
Ad argumentum102 dicendum quod propositiones et syllogismi fonnantur in intellectu, causando intellectiones quodam
ordine, sicut propositiones et syllogismi .in voce formantur,
causando voces quodam ordine. Et similiter, in scripta syllogismi
1 A] Et A 4 tu om. A 5 entis] mJJ. et A 5-6 descendis 8 particularium] partium A 12 enim] at11. A A
101C supm n. 96.
102Cf. supm n. 96.

uttiusque om. F

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

49

et propositiones formantur, scribendo litteras quodam ordtne.

10

15

20

25

Ad quartum opinionis103 de artificialibus, dicendum quod

aeque probat quoddam ens fictum ponendum in dilectione, quia
appetendo domum. Item, aeque probat quod in cognitione propria singularis deberet poni, quod negant. Item, aeque probant quod
illud ens fictum terminatur ad aliud ens fictum, quia repraesentat
rem artificialem, igitur per ipsum, res artificialis est in anima non
subiective, igitur obiective.
Ad argumentum.t04 Res artificialis denominatur esse in mente
artificis extrinseca denominatione; solum enim intelligitur quod cognitio sit in mente artificis per quam cognoscitur res artificiata, aliter
enim sequeretur quod in mente divina esset aliquid habens quoddam
esse simpliciter necessarium distinctum a Deo.
Ad quintum opinionis,10S quod est de respectibus rationis,
illud argumentum aeque probat de volitione, et aeque probat
processum in infinitum, et aeque probat ens fictum in cognitione
singularis. Quaerendum est igitur. quid intelligit per respectum
rationis? Aut conceptum respectivum in anima, cui non correspondet respectus realis, qui sit forma respectiva secundum
esse; tunc respectus rationis est quaedam intellectio. Et dicitur
respectus rationis in significando, quia non significat respectum
realem secundum esse. Aut per respectum rationis intelligit
respectum qui non est possibilis exsistere in re, sed solum cogitatur
esse, sicut chimaera. Aut per respectum rationis dicitur respectus
qui potest esse in re, tamen antequam est, solum cogitatur esse.
Nullo istorum modorum cogitur homo ad ponendum aliquod ens
fictum concomitare intellectionem actualiter distinctum a cognitione ipsa et rebus quae sunt extra animam, quia sine omni
6 tfmlinatur - fictum) mg. al. m. F
repmesentat]
repraesentant A
8 igitur obiective 0111. F
9 denominatur) denotatur A
10-11 exttinseca- mente] ~ al. m. F 11 per quam] qua A 17 singularis om. A
24 dicitur respectus) mg. al. 111. F 25 antequam] a qua nunc F 26 cogitur]
2 artificialibus] arnbus F

cognoscitur A

supra n. 97.
04Cf. supm n. 97.
10SCf. supra n. 98.

103Cf.
1

164

165

166

50

167

168

169

170

lJBER I

tall possunt omnia salvari, sicut patebit in materia de respectibus.I06

Ad sextum opinionis. 1117 Illud argumentum aeque probat illud
ens fictum habere aliud ens fictum tenninans, et sic in infinitum,
quia aut intelligitur quod intellectio confusa non possit esse communis in essendo, aut non in significando. Sive sic sive sic, cum
ens fictum sit res aeque singularis sicut illa intellectio, quia est
aeque in se indivisum et a quolibet alio divisum - sequitur quod
non apparet quare illud ens fictum sit commune sic.
Item, aeque probatur quod dilectio non possit esse indifferens Deo et creaturae sine tall ficto; immo nee vox nee quodcumque aliud signum. Ideo potest dici quod sicut isti habent
dicere quod i1lud ens fictum est quoddam ens singulare in essendo,
quia distinguitur ab ente ficto quod capit esse secundum a1iam
intellectionem, eo quod unum potest esse alio non exsistente, et
tamen vere est indifferens et communis Deo et creaturae in
significando, ita etiam haec vox 'ens' est quaedam qualitas
singularis in essendo, et tamen communis in significando. Et
supposito isto modo in proposito, conceptus entis est quaedam
intellectio singularis in essendo, et tamen est communis in
supponendo et significando.
Ad septimum opinionis,10B cum arguitur de intentione secunda,
probantur per istud argumentum quae probantur per alia.
Ad argumentum109 autem, quae sit differentia intet intentionem primam et secundam, est alibi suo loco tangendum.no
Sufficit autem quantum ad propositum, quod omnia possunt aeque
salvari ponendo intellectionem sine tall ente ficto distincto
concomitante sicut ponendo illud ens fictum. Saltem ut:mque ita est
quaedam cognitio exsistens realitet in mente, quae cognitio, licet sit
qualitas absoluta, tamen dicitur intentio secunda in significando; vel
est id quod denominator exsistere ab exsistentia cognitionis, sicut
6 aeque 0111. A 15 Deo] ~al. m. F

IU6C Cbatton, Reportatio in l Sent., d 30 q. 1.

t07Cf. supm n. 99.
101(: supm n. 100.
IO'J!bid
IIOC: infm, d 4 q. 1 n. 38-39.

to

15

20

25

30

DIST.

10

15

20

25

30

QUA'ElST. 1

51

est de aliis prius expressis. Sed quomodo est de hoc, dicetur suo
loco.
Quantum autem ad propositum, dicendum quod intentio
secunda non est tale ens fictum actualiter exsistens distinctum ab
omni cnte reali; si autem aliter esset, sequeretur quod omnis
cogrutio propria singulari tenninaretur per tale fictum, quod
negant. Assumptum patet, quia de quolibet conceptu proprio
singulari est verum dicere quod praedicatur de uno solo, et
praedicari de uno solo est intentio secunda.
Ad octavum)ll Si argumentum concluderet, aeque probaret
quod illud ens fictum terminaretur ad aliud ens fictum, et sic in
infinitum, quia idem ens fictum numero non subicitur in lUla
praemissa et praedicatur in alia, quia cessat esse ad non esse
intellectionis quae terminatur ad ipsum; igitur si idem debet
praedicari et subici, oportet quod sit aliud genus entis fieri vel
alterius signi. Item, aeque probat de conceptu singularis, quia eius
conceptus potest subici et praedicari in syllogismo expositorio.
Ad argumentuml12 igitur dicendum quod idem conceptus
numero praedicatur de subiecto pro pluribus in propositione
universali affirmativa vera. Medius etiam terminus syllogismi est
idem, non numero, sed specie; et hoc sufficit, quia cuius unitas
affirmata et negata sufficit ad contradictionem, eius unitas his
affirmata sufficit ad unitatem medii. Similiter, idem praedicatur de
pluribus swnptis in subiecto distributo sic dicendo 'Sortes vel Plato
vel Cicero est homo', et etiam de pluribus quae subiciuntur
copulative, saltem in plurali, ut 'Sortes et Plato et Cicero sunt
homines'.
Ad nonwn argumentum,113 patet per idem.
Ad decimum.114 Aeque probat quod cognitio singularis habet
tale ens [fictum] terminans, quia est verbum cius. Similiter, illud ens
fictum non est similitudo sui ohiecti, igitur requireret aliud
7 proprio] proprie A

supm n. 101.
supm n. 101.
me supm n. 102.
111 C

112C

114Cf

supm n. 103.

171

172

173

174
175

LIBER I

52

176

terminans. Dicendum igitur quod omnia salvantur sine omni tali

ficto melius quam cum illo.
Ad undecimum,115 scilicet de auctoritatibus, illud aeque probat
processum in infinitum, et aeque probat de conceptu singularis.
Ideo dicendum quod auctoritates intelligunt per fingere castra, mootes et chimaeras non [est] nisi fonnare intellectiones quae talia
repraesentant.

[Art. 3 - Responsio auctoris ad formam quaestionis]

177

178

Tertius articulus est respondere ad fonnam quaestionis, cum

quaeritur utrum aeatura mtionalis poterit habere aliquem conceptum uni.versalem seu communem Deo et creaturae.
Hie est conclusio certa, quod sic. Sive enim possit haheri
conceptus eis communis univoce sive non, de quo infra,11 6 saltem
istud est certum, quod aliquis conceptus natus est haberi qui sit
communis Deo et aeatume, quia in ista praedicatione in mente
'omne id quod est finitum vel infinitum, est ens', pmedicatum est
quidam conceptus communis Deo et creaturae, quia aliter esset
propositio falsa. Similiter, patet de subiecto istius propositionis in
mente 'de quolibet ente praedicatur affirmatio vel negatio'. Similiter
de subiecto istius 'quodhbet ens est finitum vel infinitum', et de
subiecto istius 'quodlibet ens est in actu vel in potentia'. Confinnatur, quia aliter nullus esset conceptus simpliciter transcendens.
Secunda, hoc arguitur per argumentum de certo et dubio,
quia viator potest certificari de aliquo quod ipsum sit ens, et tamen
dubitare utrum sit finitum vel infinitum, Deus vel aeatuta; igitur
tunc habet conceptum alium a conceptu finiti et etiam a conceptu
infiniti, et a conceptu Dei vel etiam creaturae. llie conceptus non
est proprius Deo, quia tunc eo ipso quod esset certus illam rem
esse ens, esset certus illam rem esse Deum. Nee est proprius
creatume seu alteri a Deo, quia tunc eo ipso quod homo ille esset
4 singularis] singulari A
19 praedicatur] probatur A
/in. oJ. m. F 31 seu) sed A
11SC

5 dicmdum] diamt A
6 furmare] fotmalittt F
vel] et A 20 ens 0111. A 24 dubio] duo A 29 eo)

supra n. 104.

116Scilicet in quaestione 2 huius

distinctionis.

10

15

20

25

30

53

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

certus quod illa res esset ens, non dubitaret ipsam esse creaturam
seu aliud a Deo. Prima consequentia patet, quia eadem propositio
non est simul eidem intellectui certa et dubia; si igitur haec
propositio sit isti intellectui certa 'a est ens', et quaelibet istarum est
dubia 'a est Deus', 'a est creatura', igitur illa proposirio non est
eadem cum aliqua istarum, saltem non eiusdem rarionis. Sed non
sunt alterius rarionis quoad subiectum vel quantum ad copulam,
igitur quantum ad conceptum qui praedicatur. Utnun autem ille
conceptus sit simplex vel compositus, seu etiam univocus vel non
univocus, dicetur infra.tt7
Saltem istud est verum, quod intellectus creatus potest habere
aliquem conceptum communem Deo et creaturae vel simplicem vel
distinctum. Primo, quia aliter nulla esset contradictio inter ens et
Secundo, quia aliter nullo modo esset aliquod
non-ens. complexwn verum compositum ex transcendentibus, etiam non
primum principium. - Tertio, quia aliter periret omnis discursus
syllogisticus in quo terminus transcendens esset medium. Quarto, quia potest haberi conceptus negativus negans omnia, sicut
cum dicitur 'nihil' seu 'non ens', igitur similiter potest haberi
conceptus affinnativus stbi oppositus. Quinto, quia ens
dividitur in ens in anima vel extra, et similiter in ens in actu vel
potentia, [tgitur] multo fortius in ens finitum vel infinitum.

179

I_Novem dubia circa conclusionem auctoris]

25

30

Hie tru:nen sunt aliqua dubia. Primo est dubium, quia videtur
quod per conceptum communem intelligantur non entia; et sic per
quemlibet conceptum communem intelligentur omnia possibilia, et
per consequens non posses habere conceptum specificum hominis
quin intelligeretur Antichristus et Caesar, quia Caesarem intelligi
non est nisi intellectionem eius esse in mente per se; sed conceptus
specificus hominis est conceptus eius; igitur etc.

Secundo, videtur concedendum ex dictis, quod omnis

conceptus communis requirat obiectum in actu, quia est intellectio
quaedam per te; sed omnis intellectio est alicuius intellecti
3 certa] creata(l) A
4 certa] creata(l)
5 ilia] 6n. oL m. F 19 nihil 0111. F
117C infra q.

a]

0111.

istarum] illarum A

180

181

LlBER I

54

182

183

184

185

186

187

188

intellectio.
Tertio, videtur sequi quod haec sit falsa 'rosa intelligitur', quia
si esset vera, aut staret subiectum simpliciter aut personaliter; sed
neutrum est dandum.
Quarto, sequeretur quod nihil terminaret conceptum cornmunem: non res singularis, quia conceptus communis indifferenter manet quocumque individuorum corrupto, igitur non requirit
aliquod illorum tenninare ipsum; nee res communis, quia talis non
est.
Quinto, videtur sequi quod esset concedendum, Sorte non
exsistente, quod haec esset vera 'Sortes est homo', quia res
significata per praedicatum est eadem cum re significata per subiectum, eo quod pra.edicatum est conceptus quo concipitur
Sortes in generali.
Sexto, videtur sequi quod conceptus non sit universalis, quia
per te est intellectio quaedam, et eadem intellectio non praedicatur
de pluribus.
Septimo, videtur sequi quod superius non sit de prima
intellectu inferioris, quia una intellectio non est de prima intellectu
alterius.
Octavo, videtur sequi quod omnis conceptus sit communis
cuilibet rei intellectae, quia potest fieri alia res consimilis, et per consequens illa intellectio est communis utrique.
Nono, tunc conceptus syncategorematici signifi.carent naturaliter; quod est falsum, quia solum significant ex. institutione.

10

15

20

25

[Responsio Chatton ad dubia]

189

Ad primum dubiumus istorum videtur quaerendum ab

opponente quid vult significare per Sortem intelligi. Aut quod
Sortes sit et intellectio sit, et quod illa intellectio sit intellectio
Sortis; tunc dicendum quod si intendat significare totum illud per
istam ptopoSltl.onem 'Sortes intelligitur', quod tunc Sorte
non-exsistente illa propositio est falsa 'Sortes intelligitur', quia
secundum ilium sensum importatur quod Sortes sit. Aut per
3 simpliciter aut
intellectus A

HSC supra n. 180.

0111.

19 quia] quod A

25 est] mg. al.

111.

29 intdJectiol]

30

DIST.

10

15

20

25

3D

3 QUAEST. 1

55

Sortem intelligi intendit homo significare quod intellectio sit in

mente per quam sibi innotescat natura quae esset Sortis si
exsisterct, et isto modo videtur quod debeat concedi haec
propositio 'Sortes intelligitur', quia valet istam 'intellectio est per
quam innotescit intellec:tu.i natura quae esset Sortis si exslSteret'.
Eadem modo dicendum de conceptu universali, ut de conceptu
entis vel conceptu animalis seu hominis.
Cum DICITUR: Sorte non-exsistente haec est falsa 'Sortes
intelligitur per conceptum entis', QUAERO: quid intendis
significare per istam propositionem? Aut quod Sortes sit et
conceptus entis sit intellectio Sortis; sic est propositio falsa. Aut
solum intendis significare quod intellectio sit in mente per quam
menti repraesentatur in universali cuiusmodi res esset Sortes si
exsisteret, et isto modo est verum.
Ad argumentum 11 9 igitur quando accipitur quod Sorte nonexsistente haec est falsa 'Sortes est homo', de isto patebit alias 111l
utrum sit verum vel non. Saltem posito pro nunc quod ipsa sit
falsa, tamen haec est vera 'Sorte non-existente, Sortes potest esse
homo', non solum in sensu composito sic dicendo 'haec est
possibilis 'Sortes est homo,' sed etiam in sensu diviso sumendo
praedicatum pro eo quod potest esse. Similiter haec est vera 'Sortes
erit homo', 'Caesar etiam fuit homo', sumendo in consimili sensu;
et per consequens in tali propositione in mente, ilia intellectio quae
est praedicatum repraesentat in universali ipsi animae cuiusmodi
res Sortes fuit vel erit vel potest esse. Similiter, ex conceptu
universali contingit descendere per divisionem et compositionem ad
propriam descriptionem qua Sortes describeretur si esset
Uncle breviter, non habeo pro inconvenienti quod cognitio
sit in actu qua cognoscatur illud quod modo non est in actu, quia
aliter sequerentur inconvenientia multa. Prima, quod Deus non
cognovisset aetemaliter omnia fienda, nee modo cognoscat omnia
quae prima fecit - Secunda, sequitur quod nulla fuerit revelatio
1 intdlectio] intdlectus A 6 ut] vel A 12 intendis]mtendit AF 26 contingit] convenit
A 31 fienda] finienda(?) F om. A
11 9Cf.

supra n. 180.
ZIForte habebat O!atton illud tractare in voto.

190

191

192

56

193

LmER I

prophetica, quia nihil fuit cognitum quod nondum erat. - Tertio,

sequitur quod nulla sit fides de nativitate Christi vel de eius
passione vel resurrectione vel quibuscumque factis Christi praeteritis, nee de creatione mundi nee de resurrectione mortuorum, quia nulla de eis modo potest esse cognitio, igitur nee
fides. - Quarto, perit sacramentum poenitentiae, quia nulla poterit
esse cognitio peecatorum praeteritorum. - Quinto, perit omnis
recordatio benefactorum Dei quae praeterita sunt, et perit omnis
petitio pro futuris obtinendis a Deo, et pereunt omnes ptomissiones divinae. lmmo sequitur quod tota Scriptura sit falsa,
quae loquitur de praeteritis vel futuris, quia nihil tale potest
significari vel intelligi. - Sexto, sequitur quod negans Antichristum
posse intelligi antequam sit, habet concedere quod .Antichristus
potest intelligi antequam sit, quia fonnando istam negativam
'Antichristus non intelligitur', quaero de subiecto illius propositionis. Intdlectio aut est intdlectio Antichristi, et habetur propositum,
aut non. Igitur per illam propositionem non negas rem significatam per praedicatum convenire Antichristo; et per consequens
si neges ab .Antichristo hoc quod est intelligi, oportet quod
intelligas ipsum. - Septimo, quia intellectus format tales propositiones ex intdlectiorubus 'Antichristus est possibilis', 'Antichristus
est futurus', 'Caesar fuit', 'omne ens quod modo non est, fuit
vd erit vel potest esse', 'dies iudicii erit'. In omnibus propositionibus consimilibus subicitur quidam conceptus pro his quae non
sunt; et per consequens vd oportet dicere quod omnes propositiones sunt falsae, vel oportet concedere quod illud quod non est,
possit intelligi et significari.
Confirmatur, quia nisi conceptus posset significate id quod
non est, numquam esset conceptus acceptibilis pro eo quod potest
esse vel pro eo quod erit vel pro eo quod fuit, et sic in nullo sensu
esset concedendum quod album possit esse nigrum vel quod album
fuit nigrum; immo si Sortes modo sit albus, non concederetur quod
Sortes possit esse niger, quia non potest esse aliquid quod modo
estnigrum.
17 non2] /in. ead m. A 28 id] illud F 31-32 vel- nigrwn-1] rrp. F 0111. (hont.) A

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

57

CONTRA: tunc formando conceptum entis, intelligeres actu

infinita, quia omnia possibilia, et ilia sunt infinita. -- Hie DICI
potest quod aeque est contra te, quia ponis quod omnia absoluta
quae Deus potest facere successive, potest facere simul, eo quod
nullum eorum repugnat coex:sistere alteri in universe, nee limitatio
potentiae divinae impedit quin Deus ea possit simul producere; et
per consequens ille idem conceptus entis quem modo babes, esset
tunc infmitonun. Item, tu ponis [animam] appetere infinita futura,
igitur pates ea modo cognoscere. Item, negando te intelligere
infinita, quia cum fonnas in mente han.c propositionem 'non
intelligo infinita' ibi praedicatum: aut est intellectio infinitorum, et
tunc habetur propositum, quia ilia intellectio est in mente tua, et
per consequens per earn intelligis infinita. Aut non est intellectio
infinitorum; tunc negando illud praedicatum a te, non negas intellectionem infinitorum a te; et per consequens ex opposite, si neges
a te intellectionem infinitorum, tunc intelligis infinita. Itein, cum
intellectus fonnat tales propositiones 'omne possibile est possibile',
'omne futurum est futurum', 'infinita sunt infinita', in talibus
videtur subiectum stare pro futuris omnibus, etiam pro omnibus
posSlbilibus potest fieri dist:ributio.
Ideo non apparet inconveniens concedere quod uno actu
intellectus modo intelligat in generali vel confuse omnia possibilia,
etiam infinita, si tot sint possibilia. Immo si sit aliquod inconveniens, sequitur quod est aeque contra ipsosmet qui ponunt
ens fictum, quia illud ens fictum, quod ipsi vacant conceptum
entis, non plus repraesentat unum ens reale quam aliud, ideo omnia
vel nulla. Nee repraesentat solum entia quae sunt actu, sicut est
probatum; sic enim sequeretur quod non posset [ens] dividi in ens
actu et ens in potentia; nee esset concedendum quod Antichristus
possit esse ens, quia non potest esse ens quod modo est, et ens a
parte praedicati signifi.cat solum entia quae sunt.
Confinno, quia aliter nulla propositio in mente esset falsa,
quia si sit falsa, igitur signifi.cat esse in re quod non est, et ipsa est
quaedam cognitio complexa, igitur etc.
1 conceptum] istum A 2 infinita2J finita F 3 quod] quia A 22 vel] /in. al. 111. F
24 est] /in. al. 111. F 26 repmesentat] pmesentat A 26-27 unum - repmesentat 0111.
(honl.) A

194

195

196

58

197

198
199

200

201

UBBR I

Ad obiectionem igitur superius positam,121 patet ex dictis,

prime quod Sorte non-exsistente non concederetur a multis quidquid sit de veritate - quod haec esset vera 'Sortes est homo';
tamen concederetur in aliquo sensu ista 'Sortes erit homo', 'Sortes
fuit homo', 'Sortes potest esse homo'. Item, posito quod nulla
talis esset vera, adhuc non sequitur quin per conceptum hominis
vel entis conciperetur in universali 'Sortes', Sorte non-exsistente,
quia per compositionem et divisionem entis contingeret descendere
ad propriwn conceptwn Sortis.
Si DICIS: eadem ratione per conceptum entis conciperetur
chimaera,- ad istud DICETUR infra.122
Aliter etiam dicendum est ad obiectionem, sicut dictum est
supra, quod ad hoc quod verum sit dicere quod Sortes intelligitur,
non oportet ponere in mente aliquod ens fictum distinctum ab
intellectione, nee etiam aliquod esse distinctum ab esse intellectionis et ab esse reali sui obiecti. Sufficit enim, quantum est ex
parte animae, quod ipsa intellectio sit in mente.
Aliter adhuc dictum est supra, quod per Sortem intelligi, si
significetur Sortem esse et intellectionem esse, et illam intellectionem
esse Sortis, tunc non sufficit quod intellectio sit in mente. Si autem
significetur quod notitia ilia sit qua repraesentatur menti natura
quam Sortes haberet si esset in re, sic sufficit quod ilia intellectio sit in mente sine hoc quod Sortes sit.
Ad secundum dubium,123 potest concedi quod [mtellectio] sit
alicuius intellect:i. intellectio, et potest concedi conclusio, quod sit
intellect:i.o alicuius exsistentis in anima, ad ilium scilicet intellectum
quo lapis vel Antichristus dicitur esse in anima per denominationem extrinsecam, quia hoc non est nisi quod talis
intellectio sit in anima. In communi enim usu loquendi hominum
aliquid denominatur ens in anima dupliciter: uno modo,
denominatione intrinseca proveniente ex natura sua, sicut
intellect:i.o et volitio est in anima. Alio modo, denominatione
4 in0111.A 7 Sortes]om.A 19 et-esseom.(hom.)A
t2tCf. supm n. 190.
l:z7C infi:a d. 3 q. 2 n. 117.
l:IJCf supm n. 181.

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

.20

25

30

59

extrinsc:ca accepta, non a natura propria, sed ab exsistentia aliena,

scilicet ab exsistentia sui repraesentativi in anima, quod est sua
cognitio. Sicut patet in exemplo: forma antequarn est, denominatur
esse in potentia materiae, et non denominatur sic denominatione
intrinseca accepta ex hoc quod forma exsistit in propria natura, sed
denominatione extrinseca secundum consuetudines loquendi hominum qua denominant illud quod non est ab eo quod potest esse
aliquo modo causa respectu eius, ita est de potentia activa, et de
repraesentativo, et multis talibus. Concedendum igitur est secundum
istum modum loquendi, quod intellectio non-exsistentis in esse
reali extra animam, sit intellectio alicuius intellecti in anima, non
alicuius exsistentis in anima per propriam exsistentiam naturae
suae, nee alicuius exsistentis in anima per exsistentiam aliquarn
distinctam ab ipsamet intellectione - hoc enim non oportet cum
intelligitur Antichristus - sed est intellectio alicuius intellecti quod
denominatur in modo loquendi hominum esse in anima, ex hoc
quod cognitio estin anima qua repraesentatur menti aliqua condicio
quae sibi conveniret si exsisteret
Con.finno istud, quia non sequitur 'Homerus est in opinione,
igitur Homerus est',124 quia cum homines dicunt quod Homerus est
in opinione, non intendunt significate quod Homerus sit, sed quod
opinio sit quae est de Homero; ad hoc enim quod illa opinio sit,
non oportet Homerum esse, quia opinio praehabita potest manere
mortua Homero.
Ad formam igitur argumenti, cum dicitur, si est intellectio, est
alicuius intellecti [mtellectio]: aut intelligitur quod sit alicuius intellecti exsistentis propria exsistentia intellectio; sic est falsa. Aut
intelligitur quod sit intellecti intellectio quod denominatur esse in
anima ab exsistentia intellectionis; sic concedi potest Quare autem
tales modi loquendi et denominandi sunt in usu hominwn, non est
clarum, nisi quia introducuntur per dicta auctorum utentium. Sic
enim theologi dicunt quod res erant in Dei notitia antequam essent
in propria natura; sic etiam philosophantes dividunt ens in anima et
extra animam, et ita est in valde multis dictis eorum.
12-13 per- anima 011/. (hom.) F
124C

supm n. 158.

202

203

60

204

205

206

207

LIBER I

Ad tertium dubium1 25 potest dici quod stat personaliter, et

verificatur pro qualibet rosa possibili, quia de qualibet est verum
dicere quod ilia rosa intelligitur in universali per conceptum specificum. Sed ex hoc non sequitur quod tale individuum illitis speciei
exsistat extra anima.m. quia sicut dictum est, non sequitur 'Homerus
est in opinione, igitur Homerus est'; ita nee in proposito.
Vel ad vitandum altercationem, quaeri potest ab opponente
quid intelligit per suppositionem personalem. Aut quod individuum
pro quo subiectum supponit, actu exsistat propria realitate; sic non
est hie aliqua suppositio pro tali individuo; aut quod supponat pro
aliquo singulari possibili vel cognito, et sic est vera.
Tertio potest dici quod ista propositio 'rosa intelligitur' habet
duplicem sensum: unum, sensum proprium, scilicet quod rosa sit et
intellectio sit, et quod ilia intellectio sit rosae, et iste sensus est
falsus, et sic procedit argumentum; alium, sensum translativum,
quia transfertur ad significandum idem quod ista propositio 'intellectio est qua repraesentatur menti natura rosae quam haberet si
exsisteret', et iste sensus est verus.
Cum igitur .ARGUITUR:t26 si propositio est veta, igitur ut prout
potest DICI
subiectum supponit simpliciter vel personaliter, quod consequentia non valet, quia propositio ilia non est vera pro
aliquo pro quo subiectum natum est supponere, quia sic esset vera
in sensu proprio quem praetendit propositio sine omni translatione
propositionis ad significatum extraneum, eo quod res significata
per praedicatum conveniret rei pro qua subiectum supponit, et hoc
non est verum. Ideo dicendum quod eius sensus translativus est
ad quem sensum ipsa totalis propositio transumitur. Ista enim
veritas sua non requirit quod res significata per praedicatum vere
conveniat rei pro qua subiectum supponit sine omni translatione
tali, sed sufficit quod res significata per praedicatum vere cortveniat
illi pro quo subiectum supponit in propositione quae significat
proprie illud idem quod ista propositio [significat] improprie; sicut
patet de ista propositione 'lupus est in fabula', et de ista
25 rei] ng. al. m. F 'Z7 ttansurnitur] ttanslatur A
125Cf. supra n. 182.
126C supra n. 182.

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

tO

15

20

25

30

61

propostttone 'forma quae non est, est in potentia materiae', et

de multis aliis talibus. Ad hoc enim quod haec propositio sit vera in
sensu translativo, non oportet quod 'esse in potentia materiae' vere
conveniat alicui rei pro qua subiectum supponat simpliciter vel
personaliter, sed sufficit quod res significata per praedicatum vere
cor::tveniat ei pro quo subiectum supponat in ista propositione
'potentia materiae de qua potest educi forma quae non est, modo
existit', quia haec propositio significat proprie idem quod alia
propositio significat improprie; ita in proposito, haec propositio
'rosa intelligitur', licet non sit vera tali veritate quod res significata
per praedicatum vere conveniat alicui pro quo subiectum supponat,
tamen est vera tali veritate quod ipsa transfertur ad significandum
in alio sensu idem cum propositione vera, scilicet cum ista propositione 'intellectio, quae esset rosae si exsisteret, est', vel cum
ista propositione 'intellectio repraesentans naturam rosae est'; talis
enim propositio est vera pro illo pro quo subiectum supponit.
Ad quartum dubium,t27 quare scilicet obiectum terminat
actum cognoscendi, idem argumentum est de dilectione, et etiam
de omni significatione, et etiam repraesentatione, quid scilicet
terminat illam repraesentationem et significationem quando suum
significatum non est. Dicendum autem quod communis usus
loquendi intelligit per 'terminare intellectionem', intelligi per
intellectionem; tenninare significationem vel repraesentationem est
repraesentari vel significari. Si tamen de hac fiat altercatio, quaeratur ab. opponente quid intelligit per 'tenninare intdlectionem'. Aut intelligit quod obiectum sit et intdlectio sit, et quod
illa intellectio tenninetur ad illud obiectum, et isto modo intellectio non-exsistentis non requirit quod terminetur ad aliquid.
Aut intelligit per 'terminare intellectionem' idem quod 'intelligi per
intellectionem'; isto modo non est aliud dicere quam quod
intellectio sit per quam rosa intelligitur; et isto modo potest
concedi, ad .intellectum quo iam dictum est. Si autem intelligeret
quod intellectio esset fonna respectiva, tantum et non absoluta, .ita
1 est2] /m. al. m. F 12 tunen] aJtl. non A 18 est om. A 29 per] quod A
33 respectiva] repmesentativa A et - tenninum (p. 62 /in. 1) om. A
127C

supra n. 183.

208

62

209

210

LlBElt I

quod requireret tenninum sicut respectus requirit, isto modo negandum est, quia ipsa est qualitas absoluta.
Ad quintum dubiwn128 dicendwn quod Sorte non-exsistentc,
verwn est dicere quod conceptus specificus hominis est conceptus
seu intellectio Sortis.
Et cum arguitur129 quod tunc haec esset vera 'Sortes est
homo', quidquid sit de consequente - de quo alias - saltem
quantum ad propositwn, nego consequentiam, quia conceptus
hominis non verificatur de subiecto in tali praedicatione cum
dicitur 'hie est homo', nisi pro re exsistente actualiter. Unde
notandum quod aliud est loqui de praedicatione cuius aliquis
terminus est acceptibilis pro his quae sunt vel pro illis quae erunt
vel fuerunt vel possunt esse, et aliud de praedicatione cuius nullus
terminus est acceptibilis in illa praedicatione nisi tantum pro illis
quae sunt. Cum enim dicitur 'Antichristus erit homo', isrud
praedicatum est acceptibil.e pro eo quod est homo, et sic est falsa,
quia denotatur quod Antichristus erit homo qui modo est. Vel est
acceptibile pro eo quod erit, et sic est verum, quia denotatur quod
Antichristus erit homo futurus. Similiter, cum dicitur 'Caesar fuit
homo', [SI] praedicatum est acceptibile pro eo quod est, sic est
falsum, quia denotatur quod Caesar fuit aliquis homo qui modo est;
vel pro eo quod fuit; sic est verum, quia denotatur quod Caesar fuit
aliquis homo qui est praeteritus. Similiter, cum dicitur 'viator potest
esse beatus', distinguendum est secundum compositionem et
divisionem. Sensus compositionis est iste 'haec est possibilis
<<Viator est beatus))' quod non est verum de communi lege nisi
tantum de Christo. In sensu diviso, est uterque terminus acceptibilis pro eo quod est vel pro eo quod potest esse. Sumendo
autem subiectum pro eo quod est, et praedicatum pro eo quod
potest esse, sic est verum, quia denotatur quod aliquis qui modo est
viator, potest esse beatus beatitudine posSlbili; in talibus enim
praedicationibus contingit ratione copulae de praeterito vel de
futuro vel de possibili, vel ratione alicuius termini aequivalentis,
20 est3 om. A 24-26 disticguendum - beatus om. (hom.) A
128Cf. supra n. 184.
119Jbid.

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

63

contingit quod terminus conunurus qui subicitur vel praedicatur,

sit acceptibilis istis modis. Sed in proposito, cum dicitur 'Sortes
est homo', non est aliquis talis terminus propter quem praedicatum sit acceptiblle, sed est simpliciter propositio de praesenti
sicut cum tali acceptatione termini. Ideo ibi ly homo ponerctur stare solum pro his quae sunt; et per consequens diceretur secundum hoc, quod licet conceptus specificus hominis significet Sortem in universali, etiam Sorte non-exsistente, tamen non
oportet concedcre istam 'Sortes est homo', quia poneretur quod
in ista praedicatione praedicatum non sit natum verificari de subiecto illo nisi pro exsistente in actu propter causam dictam.
CoNTRA, quia ponis distinctionis 1, quaestione 4, articulo primo et ultimo,1JO quod si conceptus Pattis divini signifi.caret Spiritum Sanctum, tunc posset supponere pro eo. Hoc
non esset nisi terminus [communis] posset supponere pro quolibet
suo significate. - DICENDUM quod ubi terminus est aequaliter
communis duobus suppositis, sicut potest in una praedicatione supponere pro uno illorum, ita potest in alia praedicatione supponere
pro alio. Ideo si conceptus Pattis aeque signifi.caret Spiritum Sanctum
sicut primam personam, licet non supponat pro Spiritu Sancto
in ista 'Pater generat', tamen in aliqua alia posset; et hoc maxime
videretur in ista 'Pater est Spiritus Sanctus', vel in aliqua tali
'Pater fuit vel erit vel potest esse Spiritus Sanctus'. Ita est in proposito: iste terminus 'homo' significat Sortem, etiam Sorte nonexsistente, ita potest in alia propositione stare pro eo sic dicendo
'Sortes potest esse homo'; saltem possibile est quod stet pro eo,
ex quo significat ipsum, sicut alia inferiora sua possibilia; tamen non
oportet quod stet pro eo in quacumque praedicatione.
Ad sextum dubium.t3t Quid est conceptum esse communem?
Ponentes quod intelligibile habet quoddam esse obiectivum in
anirna distinctum a qualitatibus subiective exsistenttbus in ea, et
quod ipsum secundum illud esse obiectivum sit conceptus,
1 contingit] convenit A 2 dicitur) aJd quod A
li A 27-28 ex- eo Ofll. (/Jom.) A

5 sicut cum] sint omni A

ly]

130(; Cbatton, I...edJmJ, I d. 1 q. 4 a. 1 n. 20-54; a. 4 n. 121-129, 133-136, ed.J. C. Wey et

G.Etzkom
t31C supmn.185.

211

212

64

213

214

215

LmER I

videntur sentire quod idem conceptus omnino praedicatur in propositione universali et in qualibet propositione singulari correspondente, aliter medius tenninus syllogismi non esset idem.
Contra istud probo quod illud ens obiectivum, si tale quid
significatur, sicut dicit secunda opinio,132 et etiam quod illud
esse obiectivum rei exsistentis in re extra, de quo loquitur prima
opinio,t33 varietur ad variattonem intellectionis, quia illud esse
obiectivum aut dependet essentialiter ab intell.ectione, vel non. Si
non, igitur potest remanere sine omni cognitione, quia non
dependet ab ea, et per consequens esset cognitum sine omni
cognitione. Item, esse obiectivum istius lapidis in anima Sortis et
esse obiectivum eiusdem in anima Platonis distinguuntur numero,
quia unum potest esse alia non-exsistente; igitur eadem ratione
esse eiusdem obiectivum in anima Sortis cum habet unam
intellectionem eius, et esse eiusdem obiectivum cum habet aliam
intellectionem eius distinguuntur numero, quia unum potest esse
alio non-exsistente; et per consequens illud esse obiectivum est in
se indivisum et ab alio divisum. et per consequens variatur sicut
intellectio. Item, medium syllogismi in voce esset eadem vox
numero, quod falsum est, quia sic his proferretur.
Secunda, quia ad illum intellectum dicimus quod idem
subicitur in una propositione et praedicatur in alia, ad quem
dicimus quod aliquis oravit iterum eundem sennonern; sed hoc non
est verum de eadem numero.
Aliter potest dici quod esse praedicatum propositionis in
voce est vocem proferri post prolationem vocis quae subicitur et
post prolationem copulae, ita praedicari in propositione composita
ex intellectiombus est fonnare intellectionem quae sequitur
intellectionem se tenentem a parte subiecti, et intellectionem quae
se habet sicut copula. Unde in propositione composita ex
intellectionibus, ilia intellectio subicitur quae se habet in ilia
propositione sicut vox quae subicitur se habet in propositione
4 quod] quia F 16 c:ius] ciusdem A 23 oravit] omavit A 30-31 sicut- habet om.
(hom.)A
132C suptan. 89-105.
133C supra n. 88.

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

65

composita ex vocibus; et ilia intellectio se habet sicut copula quae

se habet in propositione mentis sicut vox quae est copula se habet
in propositione vocali; et ilia se habet sicut praedicatum quae se
habet in proposittone mentis sicut vox quae praedicatur in
propositione oris.

l.Dubium ulterius propositum]

10

15

20

Tamen dubium est utrum possit aliquo modo concedi quod

res extra subicitur vel praedicatur.
Quod sic, apparet, quia communis modus loquendi est ad
hoc; nam concedimus quod humanitas praedicatur de se ipsa, et
quod animal praedicatur de homine, et quod de Deo praedicatur
q~ sit ens infinitum, et sic de consimilibus.
Item, res habet esse in anima, sed non minus potest convenire rei quod sit subiectum et praedicatum quam quod sit in
anima; sed omnes concedunt quod res habet esse in anima, nee est
inconveniens quod propositio componatur ex rebus secundum
quod sunt in anima.
Ad oppositum autem est quod subiectum propositionis habet
diversas suppositiones; sed res in anima non potest sumi nisi uno
modo, prout est in anima per unam cognitionem.
Item, subici et praedicari sunt intentiones secundae, igitur
solum sunt passiones intellectionum vel vi:>cum vel aliorum signa-

216

217

218

219

rum.
25

30

35

[Responsio ad istud dubium]

!stud dubium non videtur reale, sed solum apparet currere in
significatis vocabulorum. Quaerendum enim est ab opponente quid
intelligit per subiectum vel praedicatum, et tunc proportionaliter est
respondendum. Si enim per subiectum et praedicatum intelligantur
partes propositionis quae est oratio verum vel falsum significans,
sic videtur quod subiectum et praedicatum sunt quaedam signa, ita
quod propositio componatur vel ex vocibus vel ex conceptibus vel
ex scriptis vel aliis signis; et isto modo proportionaliter subiectum
et praedicatum sunt duo signa, sicut voces vel conceptus vel
scripta. Aut sumitur subiectum vel praedicatum per denominationem extrinsecam, scilicet pro re ipsa vel pro rebus
14-15 in anima 0111. F 18 est 0111. F 34 vel] et F 35 pro2 0111. F

220

66

221

222

223

LIBER I

quae significantur per ista signa. et isto modo ipsa res denominatur subici vel praedicari per denominationem exttinseeam secundum modum loquendi multorum. Unde sicut conceptus in
anima est illud quo posito dicitur in communi usu loquendi quod
res, cuius est, est in anima, non quia ibi habeat proprium esse
distinctum ab intellectione, sed quia modus loquendi auctorum est
sic denominare, ita cum tale sjgnum est subiectum vel praedicatum,
dicimus frequenter per extrinsecam denominationem quod res
signicata subicitur vel praedicatur. Et istis modis currunt obiectiones istius dubii.
Confinna.tur, quia conceditur in modo communi loquendi
quod idem praedicatur in propositione universali et singulari, et
quod idem subicitur et praedicatur in syllogisrnis primae figurae,
istud commune dictum videtur supponere quod subici idem sit
quod esse id pro quo subiectum stat, et praedicari sit esse illud pro
quo praedicatum stat.
Ad dubium igitur principale134 dico quod conceptum esse
universalem est conceptum natum distnbui vel praedicari pro
pluribus in propositione universali. Tamen in syllogismo, conceptus qui subicitur in maiore, idem numero non praedicatur in minore; nee qui praedicatur in propositione singulari, idem numero
praedicatur in universali, sicut nee eadem vox in syllogismo vel in
oratione composita ex vocibus, eo quod eadem vox numero non
profertur his; nee eadem cognitio his formatur.
Ad septimum dubium,135 cum quaeritur si conceptus
communis sit de prima intellectu inferioris, aliqui dicunt in I,
distinctionis 2, quaestione 7,136 in solutione argumentorum,
quod "universaliter numquam superius est de essentia
inferioris nee includitur essentialiter in inferiori." Sed istud,
ut videtur, solum consistit in verbis. Nullus enim intelligit quod
intellectus minus communis sit ipsa magis communis, vel quod
1 ipsa] ista A 3-4 multorum -Ioquendi

Dfll.

(hom.) A 14 subia] subiectum F

134Jd est, ad dubium sextum supra propositum; c supra n. 185.

135Cf. supra n. 186.
136Qckluun. Smpmm;, I Sent, d. 2 q. 7 (OTh ll 255).

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

67

intellectio una sit pars intrinseca alterius intellectionis simplids.

Et ideo si ad istum intellectum vadant, non loquuntur ad propositwn, conttadicendo illis quibus nituntur ibi contradicere.
Intendunt enim homines significare, cum dicunt quod superius est
de prima intellectu inferioris: uno modo sic, quod conceptus per se
superior est pars definitionis inferioris. - Alia modo sic, quod
inferius requirit per se et essentialiter quod id cui convenit sit tale
quale significatur esse per suum per se superius, et hoc si hoc sit
inferius ad illud universaliter. Nam impossibile est aliquid significari
per tale per se inferius quin illud per se significetur per tale
superius. - Tertio modo sic, quod cognitio non potest sufficere ad
cognoscendum vel ad concludendum inferius de aliquo quin per
earn intellectus cognoscat virtualiter suum superius de eadem, ita
quod per earn natus sit intellectus statim cognoscere suum superius
de eadem, praesupposita experientia tenninorum. Si enim habeam
cognitionem qua concludo de veniente a remotis quod sit homo,
eo ipso autem et virtualiter cognosco quod sit animal; habeo enim
talem cognitionem per quam passim concludere quod sit animal et
quod sit corpus et quod sit substantia, loquendo de intellectu qui
novit habitualiter quod omnis homo est animal et corpus etc.
Dico igitur ad istud dubium quod loquendo de eo quod est
universaliter per se superius ad aliud, quod illud superius est de per
se intellectu infe.rioris ad istum intellectum conununem hominum,
quia eo ipso quod res est talis qualis significatur esse per conceptum inferiorem, eo ipso est talis qualis significatur esse per conceptum supe.riorem, ita quod ex hoc ipso quod res est talis
qualis signi.ficatur esse per conceptum infe.riorem, ei repugnat per
se prima modo dicendi per se quod non sit talis qualis significatur
esse per conceptum supe.riorem. Item, ad istum intellectum, quod
per se supe.rius est pars definittonis inferioris.
Ad octavum dubium.137 Utrum sint aliqui conceptus quibus
repugnat esse communes, opinio probabilis posset esse quod non,
quia nullum est tale individuum, saltem creatwn, cui non potest
1 sit om. F

2 non] /in. aL m. F

17 cognosco] cognito A

25-26 inferiorem- conceptum om. (hom.) A 33 est] esse A

137C supnn. 187.

24 quia] quod F

224

225

68

226

227

228

229

LIBER I

aliud individuum fieri omnino simillimum; sed hoc dato, sequitur

quod omnis conceptus unius erit conceptus alterius, quia nulla est
dissimilitude inter illa propter quam conceptus ille sit unius et non
alterius.
Aliter tamen potest dici pro nunc quod aliquis conceptus
natus est haberi proprius de quocumque individuo, cui conceptui
repugnat esse communis pluribus in significando. Primo, quia aliter
de Sorte vel alio .individuo non esset natus haberi nisi conceptus
specificus, et per consequens nullus .intellectus natus est distinguere
ipsum ab alio individuo sibi simili. - Secunda, quia humanitati
Sortis, ex hoc quod est humanitas, non requirit quod sit Sortes,
igitur Sortes habet descriptionem .includentem definitionem specificam et differentiam individualem. - Tertio, quia intellectus potest
habere conceptum demonsttatum, cum dicit 'iste homo', demonstrando Sortem, et medianttbus talibus complexis, causare unam
notitiam simplicem, cui ita repugnat significate aliud sicut illi conceptui
demonstrative repugnat aliud individuum demonstrate.
Ideo potest dici quod praeter conceptus communes in significando, sunt quidam conceptus proprii individuis, qwbus repugnat
significate plura individua, quia sicut dictum est, mediante conceptu
composite ex conceptu demonstrative et alio conceptu, ut 'iste homo',
et etiam aliter, potest causari conceptus proprius.
Ad argumentum.138 Iicet aliud .individuum sit omnino simile,
tamen conceptus iste demonsttativus demonsttat istud individuum,
et non illud. Ita diceretur de illo conceptu causato mediante conceptu demonsttativo.
Ad nonum dubium,139 de conceptibus syncategorematicis,
DICUNT aliqui, distinctionis 2, quaestione 8,140 in solutionibus
argumentorum, quod tales conceptus syncategorematici, cuiusmodi sunt 'si', 'per se', 'in quantum', et huuiusmodi,.
solum significant ad placitum ex voluntaria institutione, sicut
modi grammaticales, ut homo est singularis numeri. CONTRA: circumscripta omni institutione voluntaria, natura rei est
talis pro qua haec propositio in mente est vera 'homo est per se
t38C supra n. 187.
tl9Cf. supmn. 188.
t<()ckbam, Seriphlm in I Sent., d. 2 q. 8 (OTh IT 285-286).

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 1

10

15

20

69

homo perseitate primi modi dicendi per se'. -Secunda: propositio

mentis non significat ad placitum, igitur nee 'per se vera' ad placitum, quia perseitas est propria passio propositionis.
Ideo videtur dicendum quod sicut significant vd consignificant, ita naturaliter significant tales conceptus mentis, quia eadem
ratione poneretur et sustineretur de quolibet conceptu, quod significaret ad placitum.
Ad illud de modis grammaticalibus, 14t non est simile, quia
propositio in voce significat ad placitum, et similiter suae
condiciones. Non est sic de propositione in mente, nee de suis
modis.
[Ad argumenta principalia]
Ad primum argumentum principale,142 concedo quod duobus
conceptibus potest tertius esse communis, et illis tribus alius, et sic
in infinitum, sicut de actibus reflexis contingit ire in infinitum.t43 Et
secundwn hoc concedendum est quod intellectus non potest
inchoare processum a communissimo conceptu quem potest
habere.
Ad secundum.144 Deus et creatura eodem conveniunt convenientia transcendentiae, et differunt differentia disparata. Nee
ideo sequitur quod Deus possit esse in genere, quia sibi repugnat
per se ex sua fonnali definitione specifica omnis compositio. Non
sic de illo quod potest esse in genere.
6-8 quod- simile om. A 16 hoc om. F

t4tC supm n. 229.

t4JC supra n. 1.
14JC Cbatton, Leduni in I Smt., d. 2 q. 1 n. 57.
144C supm n. 2.

230

231

232

233

10

15

20

30

(Distinctio 3
Quaestio2
Utrum aliquis conceptus communis sit univocus Deo et
creaturae]
Secundo circa istam distinctionem quaero utrum aliquis
conceptus communis sit Wlivocus Deo et creaturae.
Quod non, quia quanto inter aliqua est minor convenientia, tanto
pauciores conceptus sunt eis commWles in quid; igitur inter quae
est minor convenientia in infinitum, ibi nullus est eis conceptus
communis in quid. Consequentia patet, quia maior disconvenientia
arguit pauciores conceptus commWles in quid; igi.tur [disconvenientia] .infini.ta arguit nullum conceptum tommunem esse eis
in quid; igitur eadem ratione de minori convenientia. Antecedens patet discurrendo.
SeCWldo sic: Ad univocationem conceptus: aut requiritur
quod ille conceptus significet illa aeque primo; aut sufficit quod
dicatur de eis quodam ordine secundum prius et posterius. Si detur
primum, habetur propositum, quod nullus conceptus significat
Deum et creaturam aeque primo. Non est dare secundum, quia
tunc periret omnis analogia in entibus, eo quod analogia non
salvatur nisi per talem att.ributionem.
Ad oppositum. ''Univoca sunt quorum nomen est commWle
et ratio substantiae eadem";2 sed ita est de conceptu entis respectu
Dei et creaturae; igitur etc.
[Status quaestionis]
In ista quaestione SWlt tria facienda. Primo, ponetur duplex
opinio. Secundo, solvetur quaestio. Tertio, dicetur ad quae se
extendit haec univocatio.
[Art. 1 - Opinio Petri Aureoli]
Primo igitur ponenda est duplex opinio ad quaestionem.
Una opinio tenet quod nullus conceptus communis Deo et
creaturae conveniat illi univoce. Dicunt enim in I suo, dist. 2,
8 in quid 0111. A 11-12 disconvenientia] convenientia AF 11-13 igitur - in quid om.
(hom.) A 16 aeque] quae A

quaestio iam edita fuerat a Noel Fitzpattick, "Waiter Chatton on the Univocity of Being," in Framisran Sllldies, 31 (1971) 88- 126.

1Haec

2Aristot.,Pnzedit:,c.1 (ALI-247;c.1, 1a6-1).

DIST. 3 QUAEST.

71

quaest 1,3 distinguendo de conceptu, quia conceptus: aut acctpttur

pro ipsa intellectione; sic dicunt quod eadem intelleetione confusa
intelligi potest totus ambitus entis, ita quod intellectus univoca
intellectione transeat super totum significatum entis; et hoc non est
dubium, ut dicunt, quia hoc signum 'omne' distribuit pro toto
significate entis. Aut sumitur conceptus pro ipsa ratione obieetali
concepta, ita quod sit quaestio utrum illi intellectioni confusae entis
correspondeat una simplex ratio obiectalis concepta communis
omni enti, sicut intellectioni animalis correspondet una simplex
ratio obieetalis concepta communis omni animali; et ad istum
intellectum dicunt ad quaestionem.
Prima;~ quod isti intellectioni confusae non correspondent
multae rationes obiectales rerum diversarum eis propriae copulatae
simul vel distiunctae, cuius oppositum imponunt allis.5 Istud
probant, quia non potest dici quod ratio obieetalis entis sit
congregata ex rationibus propriis obiectalibus omnium individuorum, quia sic aggregaretur quasi ex infinitis. Nee ex omnibus
rationibus obiectalibus specierum vel generum subaltematorum,
vel etiam generum generalissimorum, quia laici concipiunt ens,
et tamen non habent proprium conceptum 'ubi' vel 'quando'.
Nee ex rationibus obiectalibus Dei et substantiae tantum, quia
tunc haec esset falsa 'accidens est ens'. Nee ex rationibus obiectalibus accidentium et Dei tantum, quia sic haec esset falsa
'omnis substantia est ens'. lgitur non apparet quod ratio obiectalis
entis sit aggregata ex pluribus rationibus obiectalibus inferiorum
invicem comparatis vel distinctis.
Secunda dicit6 quod intellectioni confusae entis non
correspondet una ratio obiectalis simplex concepta quae sit
17 quasi 0111. A 21 Nee] /in. al. m. F 25 inferiorum] oJd in mente F

3Fetrus Aureoli, Scriptllm mper I Sent., d. 2 sect. 9, ed. E. Buytsert (PIP-Text Series n. 3,
II 483).

4Pettus Aureoli, Seriphtfll mper I Sent., d. 2 sect. 9, ed. E. Buytaert (FIP-Tcxt Series n. 3,
II488489).

S!d est, contra opinioncs Gmu:di Bononensis et Herwci Natalis; ibid. ll 483
fiPetrus Aureoli, Saiphlm mper I Sml., d. 2 sect. 9, ed. E. Buymert (PIP-Text Series n 3,
ll493).

tu

15

20

25

LIBERI

72

10

15

20

25

communis omni enti, cuius oppositum imponere videntur Doctori

Subtili.7 Istam conclusionem probant prima, quia si esset ibi una
talis simplex ratio obiectiva communis omnibus, tunc ilia se ipsa
sine differentia addita descenderet in rationes obiectivas proprias
singulonun, et se ipsa esset eadem cum eis. Consequens falswn,
quia tunc sicut ilia ratio obiectiva entis est eiusdem rationis
communis omrubus, ita omnes rationes obiectivae propriae
singulonun essent eiusdem rationis inter se, quia quae sunt eiusdem
rationis cum tertio, sunt eiusdem rationis inter se. Consequentia
patet, quia ilia ratto obiectiva entis non descendit per differentiam
additam enti, quia tunc ilia differentia esset extra ambitum entis, et
per consequens non esset aliquid addibile, quia non-ens non est
addibile.
Secundo,s quia ilia ratio obiectiva entis aut esset absoluta, aut
relativa. Si absoluta, igitur non convenit respectivis. Si relativa, igitur
non convenit absolutis.
Tertio probatur idem,9 quia rationes obiectivae praedicamentales sunt simplicissimae et maxime abstractae, quia sunt se totis
diversae; et per consequens ultra illas non est aliqua una ratio
obiectiva in qua conveniant.
Ex istis, tertio ad quaestioilem,to quia licet intellectio confusa
entis sit una, tamen non est univocatio, quia non est ibi aliqua
substantialis ratio obiectalis correspondens quae conveniat omni
enti; est enim ilia intellectio confusa quantum ad modum
concipiendi, et per eam concipitur implicite omnis res et omnis
ratio obiectiva, sed explicite nulla res nee ratio obiectiva intelligitur
peream.
[Contra opinionem Petri AureoliJ
Contra istam opinionem. Prima videtur dicendum quod
22 sit] un. ,u m. F
7C infra n.

9.

d. 2 sect. 9, ed. E. Buytaert (FIP-Text Series n. 3,

TI499-500).
!lpetrus Aureoli, Seriphlm ntper I Sent., d. 2 sect. 9, ed. E. Buyw:rt (FIP Text Series n. 3,
ll498-505).
topetrus .Aureoli, Stripbtm mperl Sent., d 2 sect. 9, ed. E. Buytaert (FIP Text Series n. 3,
II 507-508).
Bpetrus .Aureoli, Stripbtm mperl Sent.,

10

DIST. 3 QUAEST. 2

11

12

73

dictum illorum contra primam opinionem 11 non procedit contra

earn, quia si per unam intellectionem intelligantur omnia in
genetali, sicut isti concedunt, igitur per illam intellectionem
quidlibet est indistincte cognitum, sicut etiam concedunt. lgitur per
illam intellectionem quidlibet denominatur esse in anima, quia idem
est esse cognitum et esse in anima, sicut cognitum in cognoscente.
Utrobique enim est denominatio extrinseca obiecti ab ipsa
cognitione, quae denominatio est introducta per auctores, qualiter
dicimus quod Homerus est in opinione et creaturae in mente
divina. Igitur si per conceptum entis est verum dicere quod omnia
sunt cognita indistincte, sequitur quod in eadem modo loquendi
erit verum dicere quod per ilium conceptum entis omnia sunt in
anima.
Quando igitur dicitur12 quod tunc infinita haberent ibi esse,
idem obiciendum est eis, quia tunc infinita intelliguntur per i.ll.am
intellectionem. Unde non est irnaginandum quod esse cognitum sit
quoddam esse distinctum ab ipsa cognitione et ipsa re extra quae
cognoscitur, sed quod ipsa res extra extrinseca denominatione
~enominatur cognita seu esse in anima per illam cognitionem. Si
igitur concedunt per conceptum entis quod infinita sint cognita,
deberent consequenter concedere conclusionem illam in eadem
modo loquendi.
Secunda videtur dicendum quod licet in verbis nitan.tur
contradicere opinioni secundae,13 t:amen in re ipsi habent concedere
conclusionem principalem illius secundae opinionis, scilicet quod
conceptus entis conveniat Deo et creaturae univoce. Arguo sic:
Conceptus entis est una simplex intellectio distinct:a a propriis
conceptibus omnium, et illa praedicatur in quid de conceptu
proprio cuiuslibet, igitur est univocus omnibus. Consequentia
patet, quia alia opinio non plus intendit per conceptum univocum;
nomen enim univocum est ubi nomen commune est idem et ratio
2 per] l1lkl (m/~) eam F 15 idem] ibi A 20 quod] Jilt. al m. F
est, contra opinionem Duns Scoti; cf. Duns Scotus, QIIIIISf. in Metaph. .An.rlot.,
N q. 1 (OPh ill 295-320); On6natio, I d 3 p. 1 q. 3 n. 131-166 (Ill 81-103).
12Cf. supra n. 5.
IJCf. supm n. 6.
11Id

10

15

20

25

30

74

tO

15

20

25

30

LIBHRI

substantialis eadem, id est idem conceptus praedicabilis in quid,

sicut patet in Praedicamenti.r.t 4 Prima pars antecedentis patet secundum eos. Secunda etiam pars antecedentis probatur ab eis, eadem
quaestione, art 4,1~ reducendo primum argumenttun facttun, scilicet
quod conceptus entis praedicetur in quid de conceptu cuiuslibet,
etiam tarn differentiae ultimae quam etiam passionum.
Confirmo istud, quia in propositione ista composita ex intellectionibus 'omnis substantia est ens', per eos istud praedicatum est quaedam simplex intellectio confusa omnium, et ipsa
praedicatur in quid de isto subiecto distributo tarn pro Deo
quam pro creatura, quia aliter esset aliqua substantia quae non esset
essentialiter entitas quaedam, sicut ipsi arguunt; igitur vere est
communis univoce. Eodem modo arguendum est de ista propositione 'omne accidens est ens'; et similiter de ista propositione
'quidlibet est ens'.
Item, ad idem: Non moventur ad negandum univocationem
in proposito nisi quia intellectioni illi non correspondet una ratio
obiectalis concepta; sed hoc non debet movere; igitur etc.
Assumptum patet Primo quia tunc conceptus generis vel speciei
non esset univocus, quia illi intellectioni non correspondet una
ratio obiectalis seu unum esse obiectivum distinctum a cognitione
et re extra, sicut est probatum quaestione praecedente.l6 Secunda, quia tunc ratio obiectalis specifica non esset univoca
individuis eiusdem speciei, quia ilia ratio obiectiva concepta non
haberet aliam rationem obiectivam, vd ilia alia ratio obiectiva non
esset univoca nisi haberet aliam, et sic in infinittun. Quia si detur
status ad aliquam, eadem ratione dicetur eis de intellectione quod
ipsa sit signum univocum, licet ipsam non concomitetur aliud esse
rei cognitae.
Tertio in principali,17 videtur dicendum quod rationes suae
4 filctum] suwn A 5 entis 0111. A 6 etiam2 0111. A 9 est 0111. F 13 est 0111. F

14C supra n. 3.
AmeoU, Seripttlm 111J1er I Sent., d 2 sect 9, ed. E. Buytaert (FIP-Text
Series n. 3, n 491-498).
IIIC supm, d. 3 q. 1 n. 88-176.
PC supra n. 6.
tspetrua

13

14

15

DIST. 3 QUAEST. 2

16

17

18

75

contra op1111onem secundam sunt contra se ipsum, quia aeque

probant quod non sit unus simplex conceptus entis, cuius
oppositum ponunt. Aut descendit se ipso in proprios conceptus
inferiorum; tunc est eiusdem rationis cum eis, et sic sunt eiusdem
rationis inter se. Aut descendit per alios conceptus sibi additos,
igitur illi sunt conceptus non-entlllm.
Item, diceretur quod descendit per conceptus additos magis
explicitos eorundem entium quorum ens est conceptus transcendens, sicut patet de ptaedicato istius propositionis 'animal est ens
non exsistens in alio, corporeum, vivum vita sensitiva', vd quod
descendat per circumlocutionem.
Secunda ratiots est contra se ipsos, quia intellectio ilia quam
vocant conceptum entis: aut est absoluta; tunc non convenit
respectivis. Aut respectiva; tunc non convenit absolutis. Dicendum
igitur quod est absoluta in essendo, sed tamen significat tarn absoluta
quam respectiva significatione confusa et transcendente.
rrertia] etiam ratio19 est contra se ipsos, quia ille conceptus
praedicamentalis qui est intellectio: aut est maxime abstractus, vel
non. Si sic, igitur non est aliquis conceptus qui sit intellectio communior nee abstractior. Si non, igitur non est conceptus supremus
in linea praedicamentali, quia conceptus supremi praedicamentales
se ipsis primo sunt divers4 .et per consequens non habent conceptum magis absttactum in quo conveniant, quia sic sub illo
haberent proprias differentias per quas differrent inter se, et ita non
essent primo diversi. Ad istud patebit infra..20

to

15

20

25

[Opinio Guillelmi de Ockham]

19

.Alia est opinio aliquorum in I suo, dist. 2, quaest. 9, quod

conceptus entis sit univocus Deo et creaturae. Et ponunt novem in
ilia quaestione. Primo,2t quod iliae tres rationes quas Doctor
Subtilis adducit ad probandum istud non probant.
8 eorundem] eodem A 8-9 transcendens] transcendunt F 15 in- tam]
F 17 Tertia] Secunda AF

ISC supm n. 7.
supm n. 8.
21lCf. infra n. 163 171.
2tQckbam, Smptum in I SmJ., d. 2 q. 9 (OTh 11, 293-298).
19C

~al. 111.

30

76

10

15

20

25

LmERI

Prima non,22 de certo et dubio, quia aliquis potest esse certus

de disiuncto, licet dubitet de utraque parte, ut quod a sit substantia
vel accidens, dubitando utrum sit substantia vel utrum sit accidens.
Nee secunda ratio valet23 cum arguitur quod nullum obiectum
causat notitiam propriam obiecti quod non continet fonnaliter nee
virtualiter. Istu.d supponit quod unum obiectum continet virtualiter
notitiam alterius obiecti; et hoc falsum est secundum eos; igitur
habes concedere quod una res potest causare proprium conceptum
Dei.
Nee tertia ratio hoc probat,24 cum arguitur quod nisi sapientia
esset communis Deo et creaturae, nihil attribueretur Deo ex creaturis. lstu.d non probat, quia sic probaretur univocatio in re, quia
aliqua res sibi attribueretur.
Secunda, respondendo ad quaestionem,25 probat quod Deus
non potest cognosci in se, ita quod ipsemet tenninet actum immediate, nullo alia concurrente in ratione obiecti.
Primo,26 quia sic nullus dubitaret Deum non includere
contmdictionem, quia nullus' dubitat de aliquo si includat contmdictionem, nisi habeat duos conceptus de qw.bus dubitet si
repugnent; sed qui cognoscit Deum in se non habet tales
conceptus.
Secundo,27 quia nullus cognoscit Deum in se nisi vel intuitive, vel mediante intuitiva, vel mediante propria specie, aliter nullus
indigeret sensu ad scientiam adquirendam; sed nullo istorum modorum cognoscitur Deus in via.
Tertio28 dicit quod pro isto statu lJ)eus] non potest cognosci
conceptu simplici proprio, quia ille non habetur nisi mediante cognitione sui in se, aliter caecus a nativitate posset habere conceptum
simplicem propri.um. coloris.
22 nullus] non A 24 adquirendam] adquirendum A
2lOclcbam, Smpmm in I Sent., d. 2 q. 9 (OTh n, 298-299, 303).
230ckbam, Srriphtm in I Sent., d. 2 q. 9 (OTh II 299).
240ckbam, Saipltml in I Smt., d. 2 q. 9 (OTh II 300).
25Qckbam, Saipblm in I Smt., d. 2 q. 9 (OTh II 312).
~ckbam, Smpmm in I Sent., d. 2 q. 9 (OTh II 313).
ZTOckbam, Smpmm in I Smt., d. 2 q. 9 (OTh II 313-314).
28Qckbam, Smpmm in I Smt., d. 2 q. 9 (OTh II 314).

20

21

22

23

24

25

26

DIST. 3 QUAEST. 2

Quarto29 dicit quod Deus in via potest conap1 conceptu

21

28

29

30

31

32

77

communi sibi et allis, quia aliquo modo cognoscitur a nobis; !led

non in se, ut probatum est, nee conceptu simplici proprio, ut
etiam probatum est; igi.tur vel conceptu communi simplici, et
habetur propositum; aut conceptu composito ex communibus, et
adhuc habetur propositum, quia pars eiqs erit conceptus
communis.
Quinto:30 quod talis conceptus dicitur in quid de Deo et
creatura. Probatur ratione [Doctoris], quia conceptus communis
utrique: aut dicitur in quid, et habetur propositum; aut
denominative. Quaero tunc de conceptu cui ille denominativus
attribuitur, ex quo non est simplex et proprius: aut dicitur in quid,
et propositum; aut denominative, et quaerendum ut prius in
infinitum.
Confinnatur,31 quia conceptus denominativus habet definitionem exprimentem quid nominis, in qua definitione ponitur
aliquid in recto et aliquid in oblique. Aut igi.tur quaelibet pars
definitionis est conceptus denominativus, aut non. Si non, propositum, quia ille conceptus est quidditativus. Si sic, quaerendum est
tunc de ilia parte sicut prius, et sic in infinitum.
Sexto32 dicit quod nihil est perfecte univocum Deo et creaturae,
sic quod creatura habeat perfectam similitudinem cum Deo, qualis est
in specie; et ideo auctores negant ibi univocationem.
Septimo,n addit quod commune univocum non est de intellectu inferioris, nee facit compositionem cum illis, sed solum est commune praedicabile de illis; ideo non ponit imperfectionem.
Octavo:34 quia conceptus univocus distinguitur uno modo
contra proprium, et sic omnis conceptus communis unus est
univocust sive sit conceptus absolutus sive relativus, per se vel per
accidens, contingenter conveniens ei vel necessaria. Alio modo
34 nee- est om. (hom.) A 9 Doctoris] doctorum AF Z7 quia] quod F 29 sivel] vel

F
29()ckbam.S~ in I Slltl., d.

2 q. 9 (OTh ll 315).
300ckbam, Sniphlm in I Slltl., d. 2 q. 9 (OTh ll 315-316).
310ckbam, s~ in 1 sw., d. 2 q. 9 (OTh n 316).
320ckbam, S~ inJ Slltl., d. 2 q. 9 (OTh !1317).
33Qckbam, S~ in I Sent., d. 2 q. 9 (OTh ll 312).
34Qckbam, S~ in I Smt., d. 2 q. 9 (OTh ll 307-308).

10

15

20

25

30

78

LIBERI

distinguitur contra denominativum, et sic solus conceptus per se superior abstrahibilis est univorus illis quibus est communis.
Nono35 dicitur quod nullus conceptus dicitur de aliis analogice, quia eidem nomini: aut respondet unus conceptus, tunc est
univocus; aut multi conceptus, tunc est aequivocatio.

33

[Contra opinionern Ockham)

10

15

20

25

30

Contra istam opinionem. Quantum ad illas ttes rationes, v.

videtur dicendum quod illae tres rationes simul sunt unum bonum
argumentum, ita quod prima et tertia probent distincta assumpta.
Arguo igitur sic: Ornnis intellectus habens unum conceptum
certificantem ipsum et duplicem conceptum relinquentem ipsum
esse dubium, habet alium conceptum quo certificatur ab utroque
conceptu relinquente ipsum dubium, quia idem conceptus non est
certus et dubius. Sed viator habet conceptum entis, virtute cuius
certificatur de aliquo ipsum esse ens, et duplicem conceptum
relinquentem ipsum dubium, scilicet conceptum finiti vel infiniti,
quia neuter certificat ipsum utrum sit ens finitum vel infinitum.
lgitur habet alium conceptum entis a conceptu finiti vel infiniti.
Tunc ultra: Conceptus alius a conceptu finiti et infiniti, si est
simplex, non compositus ex eis, tunc est totaliter alius. Sed
conceptus entis est huiusmodi, quia nulla creatura causat conceptum perfectiorem conceptu sibi adaequato. Cum igitur conceptus infiniti esset perfectior conceptu adaequato creaturae, igitur
creatura non causat ilium; sed causat conceptum entis. Igitur
conceptus infiniti non est pars conceptus entis, ita quod ilia prima
ratio et secunda probant diversa assumpta eiusdem argumenti.
Similiter, tertia conclusio probat quod conceptus transcendens sit
alius a conceptu utriusque illorum, ideo idem probat cum primo
argumento.
Contra serundum dictum illorum.37 Quid intelligitur per
cognoscere Deum in se? Aut quod talis cognitio habetur in via,
20 ex] ab A 21 entis om. A 23 adaequato] a demonstrato(il) A 31 Aut] /in. aJ. m.

F
35Qckham, Seripbtm in I Sent., d. 2 q. 9 (CYTh II 326-329).
36C supra n. 19.
37Cf. supra n. 23.

34

35

36

DIST. 3 QUAEST. 2

37

38

39

40

79

mtwttva vel absttactiva, qualis habebitur in patria; sic nihil ad

propositum. Aut intelligit, sicut videtur dicere, quod nullus actus
habetur quo tntelligatur Deus, nihil aliud intelligendo; falswn est.
Quia sicut patet quaestione praecedente,'~~~ nihil mediat inter
cognitionem et Dewn quod sit obieetum cognitum.
Nee prima ratioW ad hoc valet, quia licet aliquis habeat unum
conceptum simplicem proprium Deo, tamen potest dubitare de conceptu complexo sibi aequivalente, si partes repugnent.
Nee secunda40 valet, quod nullus sic cognoscit (Deum] sine
intuitiva vel propria specie. Hoc falsum est, quia frequenter est
probatum conceptum simplicem proprium (Deo] haberi mediante
compositione.
Contra tertium dictum41 per idem, quia probatum est aJias42
quod contingit in via habere conceptum simplicem proprium, non
talem qualis habetur mediante intuitiva; ideo caecus indiget visu ad
adquirendum scientiam de colore. Cum hoc tamen stat quod alium
conceptum proprium simplicem habere poterit qui causetur mediante
aliqua compositione.
Istam tamen conclusionem, quod in via non habeatur
conceptus simplex proprius Deo ante compositionem, probavi,43
deducendo ad eandem conclusionem, quia tunc nullus dubitaret
Deum esse possibilem in re. Sed hoc probavi per istam
propositionem: quilibet potest evidenter scire quod nulla sensatio
nostta causat immediate conceptum proprium alicuius impossibilis,
igitur si percipiat istum conceptum ante compositionem, - aliter
non concederet se habere illum - sequitur quod nullus dubitaret
etc. Item, sensatio non causat immediate conceptum per quem nee
illa sensatio significatur, nee suum sensibile, nee in generali nee in
6 ad hoc] adhuc A 25 percipiat) pertineat A

38C supm, d. 3 q. 1 n 88-173.

39C supra n. 24.
!Cf. supra n. 25.
41 C supra n. 26.
"'Chatton, &portatio et Lemmz mptr Sententias, proL q. 1 a. 4 (ed. ]. C. Wey, p.
60-62).
43C Chatton, &portalio et Lemmz mper Senlmlias, proL q. 1 a. 2 (ed.]. C. Wey, p.
46-49).

10

15

11>

25

80

10

15

.20

25

30

LIBERI

speciali.
Contra quartum dictum et quintum simul.44 Si argumentum
fiat in ilia forma sine plurali, tunc non concludit Prima, quia
aeque probas unum conceptum Deo et chimaerae, quia apprehendimus chimaeram non conceptu simplici sibi proprio, quia no~
videtur in se, igitur conceptu communi sibi et aliis. Aut igitur
conceptu communi in quid, et habetur propositum. Aut conceptu
denominative; tunc quaero de illo conceptu cui attribuitur. Aut est
quiditativus, et sic in infinitum.
Secunda, quia illud argumentum sic factum aeque probat
processum in infinitum in conceptibus univocis, quod nescio si concederent. Consequentia patet, quia ille conceptus univocus potest
concipi a me non conceptu proprio, quia non videtur intuitive,
sicut alias fuit probatum;45 igitur conceptu communi. Ita argue de
illo in infinitum.
Specialiter arguo contra quintum dubium is~<16 quia licet
conclusio sit vera, tamen ipsi haberent dicere oppositum, sa\tem de
multis concepttbus quos ponunt communes Deo et creaturae, sicut
de conceptibus attributalibus. Dicunt enim in I, dist. 3, quaest 3, et
in Prologo suo, quaest. 6, art 3, contra secundam opinionem,47 quod
conceptus attributales affinnativi, qui connotant rem extra, sunt
conceptus quiditativi respectu conceptus quem habet intellectus
cum dicit 'Deus', et ideo quod ista praedicatio sit quiditativa et per
se primo modo dicendi per se, sicut patet, quaest. 6 Prologi.
Tunc argue: Haec praedicatio est quiditativa 'Deus est
sapiens', et haec non est quiditativa 'homo est sapiens', igitur
'sapiens' non dicitur de eis univoce, quia non in quid utrobique.
Similiter, haec est in quid pro Deo 'sapientia est substantia' per eos,
et non est in quid pro creatura. lgitur non univocatur 'substantia'
univoce pro Deo et creatura. Similiter, ista praedicatio 'sapientia
2 dictllm] dubium A 6-7 sibi- communi 0111. (hom.) A 11 quod] quid A 13
concipt] accipi A 16 istorum] illorum A 21 qw] aJd. non A 29 univocatur]
verificatur A

+IC supra n 27-28.

45C ChatttJn, &portalio etl...tt:tura .ruperSentenJiai, prol q. 2 (eel.]. C. Wey, p. 109).
<46C supra n. 28.
410clcbam, Snipltim in I Sent., d 3 q. 3 (OTh ill 418-442); prol (rectius) q. 2
(OTh I 103-118).

41

42

43

. 44

DIST. 3 QUAEST. 2

45

46

47

48

81

est entitas substantialis' est in quid pro Deo, et non pro

creatura.
Vel arguo sic. Probo quod habeant dicere quod conceptus
substantiae non conveniat Deo et creaturae univoce, quia alia est
descriptio quiditativa substantiae ut convenit Deo, et alia ut
convenit creaturae. lgitur non est ibi univocatio, quia conceptus
sapientiae et alii conceptus attributales cadunt in fonnali descriptione substantiae ut convenit Deo, et non ut convenit creaturae, quia haec est praedicatio in quid et per se prima modo
dicendi per se pro Deo 'substantia est sapiens' non pro creatura;
igitur in formali descriptione substantiae ut convenit Deo cadit conceptus sapientis, et non ut convenit creaturae.
1tern, [sic] intellexi quod dicunt, quod ille idem conceptus
sapientiae qui est conceptus specificus in praedicamento qualitatis,
est conceptus atttibutalis et praedicatur in quid de conceptu Dei
cum dicitur 'Deus est sapientia'. Sed de isto conceptu praedicantur
quiditative pro creatura conceptus superiores in linea praedicamentali qualitatis. Si igitur conveniret Deo et creaturae univoce,
igitur omnia praedicamenta superiora praedicamenti qualitatis convenirent Deo, et per consequens sapientia Dei esset accidens et
qualitas.
Contra septimum dictum,48 patet quaestione praecedente, miculi
3, dubio septimo.49
Contra octavum dictum.so Non apparet conveniens Deo
dividere conceptum in conceptum proprium et conceptum univocum, quia conceptus proprius est maxime univocus. Similiter,
aeque haberent dividere aequivocum contra commune, et per consequens [dicere] quod conceptus aliquis proprius esset aequivocus;
vel sic: analogia non est in conceptibus. lgitur conceptus proprius,
eo ipso quod dividitur contra univocum, oportet quod sit conceptus aequivcicus; quod est falsum, quia nullus conceptus
[communis] est aequivocus.
1 est) /in, al. 111. F 25 in conceptum om. A

48Cf. supra n. 31.

49Cf. supm q. 1 a. 3 n. 219-220.
50Cf. supra n. 32.

10

15

20

25

30

82

10

LIBERI

Contra nonwn dictum illorum.s1 Videtur quod ipsi haberent

ponere conceptwn esse analogum aliquibus, et nee univocwn nee
aequivocwn eis, quia haec praedicatio est in quid in conceptibus
'album est album', et ista praedicatio in conceptibus 'homo est
albus' est in quali; igitur conceptus albi non praedicatur univoce in
illis propositionibus, quia in una in quid et in alia in quali accidentali. Et per consequens ille conceptus non est ratio substantialis utriusque subiecti; et ita non convenit eis univoce nee aequivoce,
quia nullus unus conceptus est aequivocus; igitur convenit eis
analogice.
[Art. 2 - Utrum aliquis conceptus sit univocus Deo et

49

cteaturae]

15

20

25

30

Secundus articulus huius quaestionis est respondere ad

quaestionem cum quaeritur utrum aliquis conceptus sit univocus
Deo et creaturae.
Potest quaeri ab opponente, aut sumit univocwn ut distinguitur contra aequivocum, aut ut distinguitur contra denominatum, aut ut distinguitur contra analogum. Primis duobus
modis sumendo univocum, videtur dicendum quod haec propositio
particularis sit concedenda, scilicet quod aliquis conceptus univocus
est Deo et creaturae. Et haec est tanta univocatio quae sufficiat ad
realem contradictionem et ad unitatem medii termini in bono
syllogismo, sicut vult Doctor Subtilis.52 Sumendo tamen univocum
tertio modo, scilicet distinguendo univocum contra analogum, sic
nullus conceptus est communis Deo et creaturae univoce.
[Conclusio 1: Swnendo univocum ut distinguitur contra
aequivocwn, aliquis conceptus communis Deo et creaturae
convenit eis univoce]
Prima igi.tur conclusio est quod sumendo univocum ut
distinguitur contra aequivocum, sic aliquis conceptus communis
Deo et creaturae convenit eis univoce, quia univoca univocata
sunt illa "quorum nomen commune est et ratio substantiae
31 convalit] sit F

SICf. supra 0. 33.

52DW18 Scotus, OrrlinatiD, Id 3 p. 1 q. 1-2 n. 26 (Ill 18).

SO

51

DtST. 3 QUAEST. 2

52

53

54

83

eadem'"B secundum illud nomen, sic enim aequivoca aequivocata sunt ilia quorum nomen commune est et ratio substantiae diversa secundum illud nomen. Sicut igitur nomen
aequivocum aequivocans est illud nomen quod est commune
pluribus secundum rationes substantiae diversas, quia illud nomen
aeque vocat seu significat plura secundum rationes substantiae
plures, ita nomen univocum univocans est illud [nomen] quod est
commune pluribus secundum eandem rationem substantiae, ita
quod vocat plura in unam rationem substantiae.
Quaero igitur: quid vacatur ibi ratio substantiae? Aut ipsa
descriptio quae quiditative significat idem convertibiliter cum illo
nomine. Aut ipse conceptus mentis qui causatur in audiente vel
habetur in mente proferentis, cum illud nomen profertur pro diversis
quibus convenit Talis enim conceptus quiditative significans idem
cum illo nomine, dici pote8t respectu eius in ordine ad significaturn ratio substantialis.
Si intelligatur prima modo, tunc omne illud nomen est
uoivocum quod est commune pluribus secundum eandem
descriptionem significantem quiditative et convertibiliter idem cum
illo nomine; et illud nomen [est] aequivocum quod est commune
pluribus secundum diversas definitiones alterius rationis secundum
quas competit diversis aeque prima.
Si intelligatur secunda modo,54 tunc illud est nomen
univocum quod convenit pluribus et natum est causare in audiente,
cum profertur pro pluribus, conceptum eiusdem rationis; ut quia
cum profertur ista propositio 'homo est animal', Iy animal causat in
audiente talem conceptum qua1em causat praedicatum istius
propositionis 'asinus est animal', ideo dicimus quod secundum
eandem intelligentiam rationis convenit pluribus. Eadem modo est
dicendum de ratione seu conceptu qui habetur in mente proferentis
vocem. lsto modo nomen aequivocum est illud quod convenit
plunbus secundum conceptus diversos in mente proferentis vel
audientis quiditative significantes aeque prima idem cum illo
1

sicJ 6n. al. m. F

SlC supm n. 3.
54C supm n. 52

23-24 illud - pluribus om. F 26 ly] li A

10

15

20

25

30

LIBERI

84

10

15

20

25

30

nomine.
Et forte diceretur quod ad hoc quod nomen significet aliqua
univoce, non oportet quod possit habere definitionem secum
convertibilem; nam ipsa defi.nitio specifica convenit individuis
univoce, et tamen non habet aliam defi.nitionem, quia sic iretur in
infinitum. Ex quo sequitur quod cum dicitur in defi.nitione univoci
quod ratio substantiae sit eadem, quod ibi sumatur 'ratio
substantiae' secunda modo, et non prima modo. Vd si sumatur
prima modo, oportet dicere quod ly eadem significet ibi idem et
non diversa, ut sit sensus: ''univoca sunt quorum nomen commune est et ratio S\lbstantiae", quasi defi.nitio non est diversa
secundum illud nomen, qualiter aequivoca sunt per oppositwn ilia
quorum nomen commune est et ratio substantiae diversa secundum
illud nomen.
Ex istis patet conclusio supra dicta,55 scilicet quod sumendo
univocum ut distinguitur contra aequivocum, conceptus aliquis est
communis univoce Deo et creaturae, quia nomen entis est nomen
univocum respectu Dei et creaturae ad illum intdlectum; igitur
conceptus sibi cottespondens signifi.cans idem ~tative cum illo
nomine est conceptus univocus.
.Antecedens patet, quia omne nomen commune multis secundum eandem rationem seu conceptum substantialiter significantem
idem cum illo nomine, est nomen univocum illis. lsta propositio
patet ex dictis. Sed nomen entis est huiusmodi, est enim nomen
commune omnibus entibus.
Et quod conveniat omnibus secundum unam rationem seu
unum conceptum significantem idem cum illo nomine, istud probari
potest.
Prima, quia conceptus entis natus esset causari mediante
visione confusissima ante compositionem et divisionem, igitur est
conceptus unus simplex.
Consequentia patet, quia conceptus copulatus vd disiunctus
non praecedit omnem compositionem. V1Sio etiam confusissima
non causat immediate conceptus proprios substantiae et accidentis,
10 u~ 11tH si A
5SC:f.

supra n. 51.

55

56

57

58

59

60

DIST. 3 QUAEST.

61

62

63

85

quia tunc non esset confusissima, eo quod per earn natum

esset sciri de re visa, non solum quod esset ens, sed etiam quod
esset substantia.
Antecedens probe, quia si aliquod smguiare videretur intuitive ita imperfecte quod virtute illius visionis intellectus natus
esset solum esse certus rem visam esse ens, tunc mediante ilia
visione causaretur in intellectu conceptus universalis correspondens
illi qua demonstratur, dicendo quod est ens, et illud non est nisi
conceptus entis, quia si esset conceptus aliquis inferior, tunc virtute
illius visionis non cognosceretur solum quod esset ens; et hoc est
contra positum.
Confirmatur istud, quia virtute talis visionis non causatur
conceptus in ip.tellectu immediate et prima nisi conceptus proprius
vel communis illius visibilis vel illius visionis; et per consequens, si
illud visibile sit substantia, non causatur .immediate et prima nisi
proprius conceptus accidentis; et si accidens, non causatur proprius
conceptus substantiae, saltem [non] immediate et prima. Quando
igitur intellectus virtute illius visionis componit istam propositionem 'res visa est ens', aut praedicatum istius propositionis
est unus conceptus simplex, et habetur propositum; aut sunt ibi
plures conceptus, sicut proprius conceptus substantiae et proprius
conceptus accidentis et proprius conceptus Dei; hoc falsum, sicut
est probatum. Igitur etc.'
Secunda, quia experimur nos posse formare conceptum
magis confusum vel minus confusum secundum proportionem ad
maiorem convenientiam in re vel minorem; experimur enim quod
propter convenientiam specificam Sortis ad Platonem, intellectus
assentit quod Sortes et Plato sic conveniunt eo quod uterque est
homo; hinc formando propositionem habet a parte praedicati
conceptum communem utrique. Eadem modo de conceptu
animalis, propter convenientiam omnium animalium convenientia
Slbi correspondente; et ita de conceptu substantiae, propter
convenientiam substantiarum. Igitur eadem ratione, cum omnia
entia conveniant aliqua tali convenientia quod verum est dicere
5 imperfecte] perfecta F
6 ens] mg. al. m. F
8 qua demonstratw:] quo
est om. F
et illud Ofll. F 15 nisi Ofll. A 25 proportionem ad
Ofll. A 26 re] se F vel minorem om. A 28 eo] "'& al. m. F Ofl/. A

denominatw: F

10

15

20

25

30

86

10

15

20

25

30

LIBER I

quod quodlibet istorum est ens, non apparet quin intellectus absttahat hie conceptum communem omni enti sicut absttahit conceptum
substantiae communem omni substantiae.
Tertio: ad lStud procedit argumentum Doctoris Subtilis,56
quia conceptus entis nee est idem cum conceptu substantiae, nee
est idem cum conceptu accidentis, nee idem cum conceptu De~
nee includit plures istorum simul; igitur est conceptus .unus totaliter
alius ab eis. Et eadem modo arguendum est de conceptu finiti et
infiniti et quibuscumque conceptibus diversis qui ponerentur
includi in conceptu entis. Et per consequens oportet ponere quod
conceptus entis sit unus simplex conceptus non includens explicite
plures conceptus.
Assumptum patet.57 Ponatur quod aliquis videret unum
accidens tali visione qua esset certus quod res visa esset ens et
ignoraret utrum esset substantia vel accidens. Tunc cum formaret
in intellectu istam propositionem 'haec res visa est ens', quaero
utrum praedicatum illius propositionis sit talis conceptus qualis
praedicatur in ista propositione 'haec res visa est substantia', et si
sic, tunc non plus est una propositio sibi certa quam alia, quod est
contra positum. Aut est talis conceptus qualis praedicatur in ista
'haec res visa est accidens' vel etiam in ista 'haec res visa est Deus',
et si sic, tunc non plus est ilia propositio sibi certa quam aliqua
istarum. Aut est talis conceptus qualis praedicatur in ista 'haec res
visa est substantia vel accidens', vel qualis praedicatur in ista 'haec
res visa est Deus vel creatura', sed hoc non est dandum, quia nulla
creatura causat conceptum perfectiorem conceptu adaequato; igitur
cum proprius conceptus substantiae vel etiam Dei sit perfectior
conceptu adaequato accidentis, sequitur quod accidens non causat
proprium conceptum Dei vel substantiae. Sed mediante visione sui
causare potest conceptum entis. Igitur conceptus entis non includit
proprium conceptum substantiae, nee etiam includit proprium
conceptum Dei.
1 istorum] obiectum F 2 hie om. A 3 commuru:m post subs!llntiae A
om. A 6 est om. A 9 et om. F 26 adaequato] a demonstrate(!) A

56Duns Scotus, OnJinotio, I d. 3 p. 1 q. 3. n. 139, 145-146 (Ill 87-87, 90-91).

57Cf. Duns Scotus, OrrJinaJio, I d. 3 p. 1 q. 1-2 n. 27, 35-36 (Ill18, 21-24).

omni

64

65

DIST.

66

67

68

69

3 QUAF..ST. 2

87

Patet igitur quod nomen entis est univocum, quia nomen est
idem et convenit omnibus secundum eandem rationem, scilicet
secundum eundem conceptum qui significat quiditative idem cum
illo nomine secundum impositionem quam modo habet.
Ex quo sequitur, ut dictum est, quod conceptus ille sit
univocus omnibus qui significat sic idem adaequate cum isto
nomine, quia definitio univocorum in Praedicamentif>B aut est data
iodifferenter de vocibus univocis et de conceptibus; tunc habetur
propositum, quod si vox ista sit univoca, igitur et conceptus sibi
adaequate correspondens; nam vox ideo est univoca quia convenit
omnibus secundum idem nomen et secundum eundem conceptum,
ita quod non secundum diversas definitiones; igitur similiter ille
conceptus est univocus quia convenit omnibus secundum eundem
conceptum, ita quod non propter diversas definitiones. Aut illa
definitio univocorum est solum data de vocibus, et adhuc sequitur
quod ille conceptus sit univocus ad intellectum istum, scilicet quod
idem significat quiditative et adaequate cum voce univoca, ut patet
ex dictis. Et similiter ad istum intellectum, quod si aliquis talis
conceptus transcendens describatur, competit omnibus inferioribus
secundum eandem descriptionem. Similiter etiam ad istum inte1lectum, quod significat multa, et non aequivoce, quia non secundum rationes diversas, igitur univoce prout univocum distinguitur
contra aequivocum.
Est igitur prima conclusio principalis,s9 quod sumendo univocum ut distinguitur contra aequivocum, conceptus aliquis est cornmunis Deo et aeaturae, non aequivoce, id est secundum rationes
diversas, igitur univoce, sic sumendo univocum.
[Conclusio 2: Swnendo univocum, ut distinguitur contra
denominativum, adhuc aliquis conceptus est univocus Deo et
creaturae]
Secunda conclusio principalis est quod sumendo univocum
ut distinguitur contra denominativum, adhuc aliquis conceptus est
2 scilicet] /in. al. m. F

6 qw] quia A

post intellectum A

SBCf. supra n. 3.

S'JCf. supra n. 51.

adaequate) a demonsttate(l) A

20 istum

10

15

20

25

88

10

15

20

25

30

LlBERI

univocus Deo et creaturae, quia aliquis idem conceptus simplex

convenit eis in quid seu per se prima modo dicendi per se, ut
conceptus entis. Haec enim praedicatio est in quid, distinguendo
praedicationem in quid contra praedicationem denominativam,
'Deus est ens', et haec similiter 'substantia est ens', et etiam ista
'accidens est ens'; igitur conceptus aliquis convenit eis univoce ad
ilium intellectum.
Assumptum patet prima quantum ad hoc quod est unus
conceptus et simplex, hoc enim patet quaestione praecedente.60 Sed
quod istae praedicationes 'Deus est ens' et 'substantia est ens' et
'accidens est ens' sint praedicationes in quid, distinguendo praedicationem in quid contra praedicationem denominativam, hoc
probo sic:
Prima, quia in isto syllogismo 'omnis substantia est ens, Deus
est substantia, igitur Deus est ens', uttaque praemissa est
praedicatio in quid; igitur conclusio est praedicatio in quid, quia
conclusio non est minus essentialis praedicatio utraque praemissarum, sicut nee conclusio potest esse minus necessaria utraque praemissarum.
Assumptum patet, quia uttaque praemissarum praedicatum
est per se superius ad subiectum secundum directam coordinationem
praedicabilium illorum in quibus Deus convenit cum aliis
substantiis, subordinantur directe isti conceptus 'Deus', 'substantia' et 'ens', in tantum quod si Deus deberet describi
descriptione fonnali secundum conceptum divintatis, conceptus
substantiae poneretur in ea; et si deberet descnbi secundum
conceptum substantiae, conceptus entis caderet in ea, eo quod est
suum per se superius secundum istam coordinationem directam.
Eadem modo arguendum est de ista propositione 'accidens est
ens:.
Secunda sic: Conceptus entis essentialiter describitur tarn pro
Deo quam pro creatura, ciun dicitur 'omne ens est aliquid' vel cum
dicitur quod 'omne ens est ens', quia ista praedicatio est essentialis
pro rebus pro quibus verificatur propositio, non solum pro Deo
21-22 secundum- praedicabilium] rep. A 22 illorum om. A 29 est! 0111. F
60C supm q. 1 a. 3 n. 174-176.

70

71

72

73

DIST. 3 QUAEST. 2

74

75

76

77

78

89

sed etiam pro creatura.

Tunc arguo: Essentialiter describitur pro Deo, igitur natus est
essentialiter verificari de aliquo proprio conceptu Dei; sed non
apparet quin aeque verificetur de conceptu qui subicitur in ista
propositione 'Deus est ens' sicut in quocumque alio conceptu Dei
proprio, quia aeque abstrahitur a Deo secundum istum conceptum
sicut secundum aliquem alium conceptum eius proprium; igitur
haec est praedicatio essentialis 'Deus est ens'. Similiter arguendum
est de quacumque creatura, quantum ad conceptum ilium quo reponitur directe in genere.
Vel arguatur sic: Conceptus entis natus est essentialiter disttibui
pro Deo et pro creatura, igitur natus est essentialiter verificari
de aliquo conceptu proprio Dei et de aliquo conceptu proprio
creaturae; et per consequens praedicatur univoce de Deo et creatura,
sumendo praedicationem univocarn ut distinguitur contra denominativam praedicationem.
Tertio sic: In propositione ista 'Deus non est ens' praedicatum repugnat subiecto essentialiter et quiditative, igitur in ista
propositione 'Deus est ens' praedicatum verificatur de subiecto
essentialiter et quiditative, quia non. minus essentialiter convenit
Deo secundum conceptum deitatis quod sit ens quam ei repugnet esse non-ens enti oppositum. Eodem modo arguendum est tarn
de substantia quam de accidente.
Est igitur secunda conclusio principalis,61 quod conceptus
aliquis est communis Deo et creaturae univoce prout univocum
distinguitur contra denominativum, quia haec praedicatio est iri
quid demonsttando Deum 'hoc ens est ens'; et similiter
demonsttando quamcumque substantiam, haec est in quid 'hoc ens
est ens'; et similiter demonsttando accidens, haec est in quid 'hoc
ens est ens'. Igitur conceptus entis convenit tarn Deo quam creaturae in quid, et per consequens univoce ad istum intellectum.
Assumptum patet, quia ista praedicatio 'Deus est Deus' aut
est in quid, et habetur propositum. Aut est praedicatio
denominativa; tunc reducitur ad aliam praedicationem essentialem
18-20 igitur- quiditative om. (hom.) A
61Cf. supra n. 69.

10

15

20

25

30

90

10

15

20

25

30

LIBERl

pro eadem re. Si enim verificatur de uno conceptu rei denominative, verificatur de alio conceptu illius rei essentialiter et quiditative. Sed maxime hoc videtur in ista praedicatione 'hoc ens est ens'.
Et eodem modo arguendwn est de substantia creata, et sUnihter de
accidente.
[Conclusio 3: Sumendo univocum, ut distinguitur contra
analogum, nullus conceptus communis Deo et creaturae est
univocus]
Tertio conclusio principalis est, quod swnendo univocum ut
distinguitur contra analogutn, nullus conceptus communis Deo et creaturae est univocus. Tribus enim modis quantum ad propositum potest
poni analogia conceptus vel nominis.
Uno modo, quando conceptus praedicatur de uno in quid et
de alio in quali accidentali; tunc enim per pnus, id est essentialius,
praedicatur de uno quam de alio, sicut cum dicitur pro creatura
'sapiens est sapiens' et 'homo est sapiens'. llia enim est praedicatio
essentialis, et ista accidentalis. Et ideo dico 'accidentalis' quia ibi est
denominatio subiecti ab accidente, quae est res distincta a subiecto;
i1la enim praedicatio accidentalis non est vera nisi alia praedicatio
essentialis sit vera, si propositio formetur.
Secundus modus analogiae potest poni, ubi conceptus
denominat unwn denominatione inttinseca, et denominat aliud
denominatione extrinseca; sicut 'sanum' denominat denominatione
intrinseca animal, cum dicimus quod animal est sanum; et
denominat denominatione extrinseca urinam, cum dicimus quod
urina est sana, aequivalet enim isti 'urina est signum sanitatis'; cum
etiam dicimus quod dieta est sana, quia aequivalet isti 'dieta est
causativa sanitatis'. In isto enim modo, ad hoc quod verum sit
dicere quod urina est sana, requiritur quod verum sit dicere quod
animal sit sanum.
Tertius modus analogiae potest poni, quando scilicet conceptus convenit uni rei perfection et alteri imperfection; tamen
non convenit naturaliter imperfection nisi quando dependet a
perfectiori; vel saltem ad hoc quod conveniat imperfectiori,
4 est2 om. F 18 subiectiJ obiecti F
aequivalet- sana 0111. (hom.) A

22-24 et -

inttinseca om. (hom.) A

26-27

79

80

81

82

DIST. 3 QUAEST. 2

83

91

requiritur quod ipsum sit natum naturaliter dependere a perfection,

sicut conceptus entis convenit substantiae et accidenti; accidens
enim est ens, quia entis, cum eius esse sit inesse,62 intelligendo ad
verum intellectum.
Ad propositum potest dici quod sumendo univocum contra
analogurn isto tertio modo, nullus conceptus Deo et creaturae est
eis uni.vocus, quia ille conceptus convenit Deo sicut enti perfectiori,
et creaturae sicut enti imperfection; et ad hoc quod conveniat creaturae, requiritur quod dependeat ad Deum actualiter, si est, vel potentialiter, si est in potentia. Converut etiam substantiae et accidenti,
sed non convenit accidenti natwaliter nisi quando dependet ad
substantiam. Ideo isto posito, [sic] sumendo univocum, conceptus
entis non est univocus Deo et creaturae, nee etiam conceptus
attributales communes Deo et creaturae.

10

[Obiectiones contra praedicta]

84

85

86

87

Contra ista obicio. Prima, quia prima conclusio63 implicat

quod aliquis conceptus sit aequivocus. Sed hoc falsum, quia ille
conceptus aut esset simplex, aut compositus; sed neutro modo,
quia eo ipso quod est unus conceptus, convenit omnibus illis
quibus convenit per eandem rationem et non per definitiones
divers as.
Secunda: videtur quod rationes secundae conclusionis64 aeque
probent quod haec sit praedicatio in quid 'Deus est sapiens', quia
conceptus sapientiae est per se superius ad Deum.
Tertio: videtur quod conclusio tertia65 sit falsa, nam analogia
non impedit univocum, quia conceptus generis per prius dicitur de
una specie quam de alia, et tamen est univocus eis.
Quarto:
sequitur
quod conceptus sapientiae non
praedicaretur univoce de conceptu Dei cum dicitur 'Deus est
sapiens' et de conceptu sapientis cum dicitur 'sapiens est sapientia
3 intelligendo 0111. A 16 prima] ipsa A 22-25 quod - videtur om. (hofll.) A

62ArJstot., Metaph., Vll c. 1 (AI. XXV-2 123; Z c. 1, 1028a 18-20); Andoritalu Arisfo.
telis, ed. J. Harnesse p. 128: "Accidentia non sunt entia, sed quid entis."
63C supra n. 51.
64Cf. supra n. 69.
6SC supra n. 79.

20

25

30

92

10

15

20

LIBERI

divina est sapiens', quia in una praedicatur in quid et in alia in quali

per te; et iste est unus modus analogiae secundum dicta [tua].
Quinto: videtur sequi quod conceptus entis sit univocus enti
et non-enti, sicut Deo et chimaerae; et sic verum esset dicere quod
non-ens sit ens.
Assumptum patet, quia unus conceptus, et non per rationes
diversas, potest convenire eis. Prima, quia ens dividitur in ens in
anima et ens extra animam, igitur nullus conceptus est communis
eis. - Secunda, quia rationes primae conclusionis66 aeque probant
hoc, sicut patet. Possum enim habere unam cognitionem de aliquo
per quam sum certus quod cogito de ente cogitabili, et tamen
dubito utrum sit ens possibile vel impossibile; igitur cum dico 'ens
cogitabile', habeo conceptum communem enti posSlbili vel
impossibili.
Sexto: videtur concedendum quod sit processus in infinitum
in conceptibus univocis, quia habendo conceptum entis, possum
ab illo conceptu et aliis de entibus abstrahere alium conceptum, et
sic in infinitum.
Septimo: videtur sequi quod Deus et creatura assimilantur, quia
quae univocantur assimilantur.
Octavo: videtur sequi quod auctores sint negandi, quia ubique
Aristoteles67 et Commentator et Porphyrius et alii ponunt ens aequivocum et non univocum, et ponunt exemplum de sano.

88

89

90

91
92

[Responsio Chatton ad dubia]

25

Ad primum istorum68 dicendum quod ibi in probanda

primam conclusionem,69 non est dictum quod aliquis unus conceptus sit aequivocus, sed solum quod conceptus aliquis sit univocus,
ita quod non aequivocus.
11 quod] et A 17 illo] alio A
19 assimilantur] assimilanda F

de] ab (ant. aliis) A

absttahere] /in. aL m. F

66C supran. 51-68.

67.Arlstot., Mrtaph., IV c. 2 (AL XXV-2 60; 11 c. 2, 1003b 33-35); Averroes, Metaph.,
IV com. 2 (cd. Iuotina VIII, f. 65b); Porphyrlus, Uber ~ c. 'De specie'
(AL 1-6 12; cd. Busse 621).
li8C supm n. 84.
69C supm n. 51.

93

DIST. 3 QUAEST. 2

93

[Dubiurn de conceptu disiuncto]

tamen est de conceptu disinncto utrum

94

95

96

91

Dubiwn
sit
aequivocus.
Videtur quod sic. Primo, quia convenit pluribus per rationes
diversas, ut patet de isto conceptu disinncto 'substantia vel
accidens', quia iste conceptus disinnctus convenit omnibus
substantiis per conceptwn substantiae, et omnibus accidentibus per
conceptwn accidentis, ita quod ratione diversorum conceptuwn quos
includit, convenit diversis.
SeCWldo, quia si unitas conceptus disinncti vitet aequivocationem, tunc nullwn nomen commnne est aequivocwn, quia
conceptus disinnctus ex conceptibus sibi correspondentibus esset
univocus; et per consequens illud nomen conveniret omnibus suis
significatis sub eadem ratione conceptus disinncti; ut hoc nomen
'canis' esset nomen commnne multis secnndum istum nnwn conceptum disinnctwn 'animal latrabile vel caeleste sidus vel marina
bellua'; et hoc per te sufficit ad univocationem; igitur non est
nomen aequivocum sed univocwn. Sed consequens est falswn, igitur
antecedens, scilicet quod conceptus disiunctus sit univocus.
Tertio, quia Doctores solent dicere quod conceptus entis non
esset univocus, quia posuerunt conceptum illwn esse conceptwn
disinnctwn, ita quod esset idem quod iste conceptus disiunctus
'finitum vel infinitum', vel iste conceptus 'substantia vel accidens',
vel alius consimilis.
Quarto, quia licet positi sint ttes modi analogiae, tamen
quartus modus analogiae potest poni, scilicet quando conceptus
disiunctus ex diversis conceptibus, quorum nnus est principalior
alio, convenit multis. Dla attnbutio est quaedam aequivocatio, quia
convenit multis per rationes diversas ex quibus integratur, ideo
solet dici quod convenit multis per attributionem. Quod potest
intelligi sic: quod est conceptus disinnctus integratus ex conceptibus diversis quorum nnus attribuitur alteri sicut minus principalis principali, et per rationes illas diversas quas includit,
convenit diversis. Ista conclusio posset probabiliter sustineri, et
multis aliis [argumentis] probabiliter rnuniri.
6 substlllltiis] aliis A 9 si om. F 10 commune om. F 12 consequens om. A
26 disiunctus] fllitJ. est A 28 integmtur] intdligatur A 30 disiunctus] coniunctus
A 33-34 sustineri- probabiliter om. (hom.) A

10

15

20

25

30

94

10

15

20

25

30

LIBERl

Qui tamen tenere voluerit aliam viam, potest dicere quod sit
conceptus univocus et non aequivocus, 1111mo quod nullus conceptus WlUS est aequivocus.
Prima, quia si conveniat multis, hoc erit secundum eandem
rationem et non secWldum diversas. Aut enim est conceptus simplex; tunc patet quod non convenit suis significatis sub diversa
ratione. Aut est conceptus disiwtctus; adhuc convenit suis
significatis sub ratione totius disiwtcti, et per consequens sub una
ratione disiuncta, ita quod Sortes est substantia vel accidens, non
solum quia est verum dicere quod est substantia, sed [etiam] quia
est verum dicere quod Sortes est contentus sub hoc quod dico
'substantia vel accidens'.
Secunda, quia aliter nullum nomen commune esset
univocum, nam conceptus disiunctus ex propriis conceptibus
inferiorum adaequate sibi correspondet. Si igitur ille conceptus
esset aequivocus, tunc nomen illud non esset univocum sed magis
aequivocum.
Tertio: sequeretur quod cum genus dividitur in differentias,
ex quo dividitur per differentias invicem disiunctas, sequitur quod
genus non potest univoce descendere in species, nee definitio
poterit congregari nisi mediante conceptu aequivoco.
Quarto, quia unitas conceptus disiuncti sufficit ad realem
contradictionem, et sufficit ad unitatem medii termini in bono
syllogismo; igitur non est aequivocus.
Quinto, quia praedicatur in quid de inferioribus. Haec enim
videtur [esse] praedicatio in quid 'homo est rationalis vel ic:ationalis'; saltem ista est in quid 'Sortes est homo vel animal', et ista
similiter 'homo est animal vel rationale'.
Sexto, quia iste conceptus complexus 'animal rationale' non
est conceptus aequivocus, quia est definitio hominis, et convenit
univoce inferionbus sicut conceptus specificus. lgitur nee iste conceptus [est] aequivocus 'animal vel rationale', quia haec disiunctio
'vel' non facit eum aequivocari.
10 quia2] quod F

99

100

101

102

103

104

1OS

DIST. 3 QUAEST. 2

95

[Ad argumenta istius dubii ad oppositum]

106

107

108

109

Qui autem teneret istud,'1ll dtceret ad primum in oppositum,71

quod conceptus disiunctus convenit suis inferioribus sub eadem
ratione disiuncta, et hoc sufficit ad univocationem, ita quod hoc
quod dico 'substantia vel accidens' non solum convenit substantiis
sub conceptu substantiae, sed etiam sub hoc totali conceptu
disiuncto 'substantia vel accidens'; et ille conceptus est unus unitate
quae sufficit.
Ad secundum.72 Vox est aequivoca quia significat diversa
secundum conceptus alterius rationis, nee copulantes ad invicem
nee disiunctos; sed imponitur ita ad significandum unum secundum
unum conceptum acsi non imponeretur ad significandum alium;
et ideo non imponitur ad significandum idem cum conceptu
disiuncto.
Ad argumentum. 7' Concedi potest quod aliquis potest esse
conceptus disiunctus ex conceptibus omnibus correspondentibus
illi nomini, et ille conceptus disiunctus forte poneretur univocus.
Sed ex hoc non sequitur quod illud nomen sit univocum, quia ilia
vox non significat quodlibet suum significatum sub ilia ratione
disi~cta, sed significat unum sub ratione una acsi ilia ratio nee
esset disiuncta nee copulata alteri, et [sic] significat aliud significatum sub alia ratione acsi ilia ratio nee esset copulata nee disiuncta cum ista.
Sed vox disiuncta significat et convenit multis sub una
ratione disiuncta, ut haec vox disiuncta 'animal latrabile vel caeleste
sidus vel marina bellua'. Tale enim disiunctum aequivalet termino
disttibuibili in propositione universali cum dicitur 'omne quod est
animal latrabile vel caeleste sidus vel marina bellua est substantia';
haec enim propositio de subiecto disiuncto est vera; et per consequens subiectum tam propositionis in voce quam in conceptu est
aliqualiter univocum.
34 hoc quod dico) haec dictio A 9 conceptus) conceptum A
copulantes]
copulatos A 11 acsi] aut si A 15 disiunctus) distinctus (d r infra) A 19 acssl aut si A
20 copulata altenl a. c. A 21 acssl aut si A 28-29 per coosequens] similiter A

111Cf. sup.m n. 99-105.

ctcf. sup.m n. 94.
12C supra n. 95.
'JC sup.m n. 95.

10

15

20

25

30

96

10

15

LIBER I

Ad tertium.~4 Qui tenent istam conclusionem, discordare

videntur a Doctoribus75 qui hoc dicunt, si negent conceptum entis
esse univocum ut distinguitur contra aequivocum. Forte tamen
intellexerunt quod conceptus entis non esset univocus ut univocum distinguitur contra analogum. Et hoc stat cum isto, quia
simul stant de conceptu simplici quam de conceptu disiuncto quod
non sit univocus ut univocum distinguitur contra analogum, et
tamen quod sit univocus ut univocum distinguitur contra
aequivocum.
Ad quartum.76 Non oportet ponere propter illam rationem
quartum modum analogiae,11 quia sive inter conceptus, quos includit
unus sit principalior alia sive non, saltem si conveniat analogice
Deo et creaturae vel substantiae et accidenti, hoc videtur ponendum
quod tertio modo analogiae, quia non convenit naturaliter rei
imperfection nisi quando conservatur ab illo perfection vel dependetadeam.

110

111

[Reswnptio responsionwn ad dubia praeallegata]

20

25

Ad secundam obiectionem principalem.78 Cum dicitur de ista

praedicatione 'Deus est sapiens', dico quod rationes illius secundae
conclusionis79 non probant quod haec sit praedicatio in quid seu
prima modo dicendi per se 'Deus est sapiens', quia cum dicitur
'Deus est sapiens', praedicatum et subiectum non sunt conceptus
ingredientes coordinationem praedicabilium, sicut patet quaestione 3
Prologi articuli 180 Sed non est sic in proposito, quia cum dicitur 'omnis
substantia est ens', hie praedicatur per se superius de per se inferiori secundum eandem coordinationem conceptuum; ideo assumpta
in argumentis valent hie et non valent ibi
Ad tertiam obiectionemB1 dicendum quod analogia non
3 ut] /in. al. m. F 7-8 analogum - contra om. (ho111.) A
12 principalior alia] a. p. A 21 quia] /in. al. 111. F 22 est 0111. A

11 quia] quando F

74C supra n. 96.

1SC supra n. 99.
-6C supra n. 97.
TIC supra n. 81-83.
111C supra n. 85.
79C supra n. 69-78.
lllChatton, &portolio et 1..Nmra mper Sentmtim, prol q. 3 a. 1 (ed. J. C. Wey, p. 160-168).
RI Cf. supra n. 86.

112

113

DIST. 3 QUAEST. 2

114

115

116

97

impedit univocationem distinctam contra aequivocationem, qua

aliquis [conceptus] aeque convenit plu.abus secundum rationes
diversas. Talis forte analogia convenit generi, et haec analogia
aliquando vacatur aequivocatio cum dicitur quod in genere latent
aequivocationes;82 tamen non est aequivocatio proprie dicta, scilicet
quando nomen convenit pluribus secundum rationes substantiae
diversas. Sumendo autem univocationem stricte prout distinguitur
contra analogiam, talis univocatio non est ubi est analogia sibi
opposita.
Ad quartam obiectionem principalem.83 Non dictum est
supra84 quod generaliter ubicumque conceptus aliquis praedicatur
in quid de uno conceptu et in quali de alio conceptu, quod
tunc praedicetur de eis analogice; hoc enim nee est concessum nee
negatum ibi. Sed dictum est ibi quod ubi conceptus aliquis
praedicatur de uno conceptu in quid et de alio in quali accidentali,
scilicet praedicatione in quali quae sumitur ab accidente realiter
distincto, ibi potest poni unus modus analogiae. Sed ita non est in
proposito.
CoNTRA. Ideo ponis ibi analogiam, quia de uno praedicatur
in quid et de alio in quali, hoc enim est ibi praedicari per prius et
per posterius; igitur similiter debet poni ubi est praedicatio in quid
et in quali pro eadem re, quia pmedicatum per prius, id est
essentialius, praedicatur de illo conceptu de quo pmedicatur in quid,
quam de illo de quo pmedicatur in quali.
DICENDUM quod sive consequens sit verum sive falsum,
consequentia potest negari, quia non sequitur: 'ubi est talis
pmedicatio in quali qualis habet ortum ex distinctione inter
subiectum et accidens, ibi est analogia; igitur ubi est quaecumque
praedicatio in qua1i, ibi est analogia'. Patet enim quod non sequitur,
sed est fallacia consequentis. Diceretur enim quod analogia
12 alia] aliquo A 12-13 quod tunc] de quo A 21 per om. F TT qualis] quaelibet(i') F

aa.Aristot., P~ vn c. 4 (AL Vll-1 TT1-TT2; e c. 4, 249a 22-24); .AJidoritales .Arisllr

lrlis, ed. J. Hamesse p. 155: "Aequivocationes latent in genenbus."
113C supm n. 87.
B4Ibic1.

10

15

20

25

30

98

10

15

20

25

30

LIBERI

requirat distinctionem renun quarum una denominetur ab alia, ita

quod ibi sit attributio rei ad rem actu vel potentia, ad hoc quod illa
denominatio verificetur uttobique. Diceretur igitur quod, licet non
ponatur haec species analogiae ubique ubi conceptus praedicatur de
uno in quid et de alio in quali, tamen ponenda est ubi est attributio
rei ad rem, propter quam conceptus dicitur de uno in quid et de
alio in quali. Et sic non est in proposito.
Ad quintam obiectionem8s potest did quod potest haberi
unus conceptus significans .omne cogi.tabile tarn possibile quam
impossibile, sicut patet de isto conceptu cum dicitur 'cogitabile' seu
'intelligibile'. Et forte cum dicitur quod ens dividitur in ens in
anima et extra, ibi nomen entis idem significat quod hoc nomen
'cognoscibile' vel hoc nomen 'intelligibile' seu 'cogitabile'. Tale enim
nomen seu talis conceptus est communis in significando quodcumque cogi.tabile, saltem quodcumque cogi.tabile quod non est
ipsemet conceptus nee etiam conceptus sibi conttadicens. Uncle
cum dicimus quod omne cogi.tabile est cogi.tabile, subiectum
distribuitur universaliter. - Videtur igitur dicendum ad argumentum86 quod sumendo univocum ut distinguitur contra aequivocum,
quod talis conceptus haberi potest, sicut probat ratio.
Ad sextam obiectionem87 potest dici uno modo concedendo
conclusionem, quod sit possibilis processus in infinitum in actibus
reflexis.BB Abstrahendo enim conceptum unum ttanscendentem si
postea absttahatur alius qui sit communis illi conceptui et aliis
rebus, tunc ille conceptus secundus est reflexus quodam modo quia
habet praecedentem pro obiecto; et in talibus non est inconveniens
concedere possibilem processum in infinitum.
CONTRA. Tunc non esset ibi dare cooceptum corn munissimum a quo intellectus posset incipere divisionem ut
desceoderet dividendo et componendo ad congregandum
11 dividitur] dicitur A in om. A 16 sibi conttadicens] conttadictus A
conceptus haberi] t2les conceptus habere A 29 ut] vel A

BSC. supra n. 88.

li6Cf. supra n. 89.
87Cf. supm.n. 90.
BBC. supra d. 2 q. 1 n. 57.

20 tlllis

117

118

119

DIST. 3 QUAEST. 2

120

121

122

99

propriam descriptionem alterius.

Potest DICI quod sufficit quod incipiat a divisione entis
divisibilis in ens in anima et extra. Licet enim sit possibile
procedere ad [concepturn] communissimum secundum istam viam,
tamen homo non indiget procedere ad communiorem quam ad conceptum communem entibus in anima et extra animam.
Alio modo potest dici quod conceptus ille entis, qui est
communis [entibus] in anima et extra, est communissimus possibilis, ita quod nullus communior eo inter conceptus simplices
est possibilis, quia conceptus ille: aut significat semetipsum et
omnia cognoscibilia, aut non significat semetipsum. Si semetipsum,
tunc nullus potest esse conceptus qui sit communior eo, quia et
significat se et alia omnia entia actu et potentia et etiam omnia
cogitabilia. Cum igitur omnes alii conceptus qui possint abstrahi
sint quaedam cogitabilia, sequitur quod concipiantur aliquo modo
isto conceptu, et per consequens nullus conceptus possibilis erit
communior isto. Si non significet semetipsum, eo quod numquam
conceptus est obiectum sui ipsius, etiam in transcendentibus, adhuc
sequitur quod nullus . possit esse communior isto, quia sicut iste
non habet semetipsum pro obiecto, ita nee ille haberet semetipsum
pro obiecto; et per consequens sicut iste significat omnia cogitabilia
praeter semetipsum, ita et ille; et ita neuter communior alia.
CONTRA utrumque membrum simul.89 lste tenninus
disiunctus 'ens veJ non-ens' est terminus communior eote, quia
omne ens est ens vel non-ens, et non econtta. - DICENDUM quod
aut loqueris de eote communi quod dividitur in ens in anima et
extra; tunc negandum est assumpturn, quia sicut conceditur quod
omne ens in anima vel extra est ens vel non-ens, ita econtra
concederetur quod omne ens vel non-ens est ens in anima vel
extra. Aut loqueris de ente sttictius loquendo, scilicet de ente quod
solum dividitur in actu et in poterttia; sic non est ad propositurn,
3 posSlbile) possibilis A
5 indiget procedere] p. i. A
quam ad om. F
14 cogitabilia] cognoscibilia A 15 cogitabilia] cognoscibilia A 17 oumquam] ~
al. m. F 18 est] /in. al. , F in om. A 21 cogitabilia] cognosabilia A 24 ente]
mg. ead. "' A
89Cf. supta n. 120-121.

10

15

20

25

30

100

10

15

LIBERl

quia loquor de ente prime modo.

Ad septimam obiectionem.90 Quae univocaotur specifice, assimilantur specifice. Quae autem univocantur genere, magis proprie
debent dici convenire convenientia generis quam assimilari. Quae
autem sunt entia quibus conceptus ille est communis, proportionantur in entitate, et conveniunt in hoc quod quidlibet eorum
est ens, et tamen non assimilantur.
Aliter potest dici quod quae univocaotur univocatione
distincta contra analogiam, assimilaotur aliquali assimilatione; quae
autem univocantur univocatione distincta contra aequivocationem
proprie dictam, scilicet quorum est unus conceptus non
aequivocus, non oportet ponere quod omnia Ql}ia assimilentur
similitudine proprie dicta, licet conveniant tiili convenientia quod
unus conceptus poterit ea significare. Immo entium et non-entium
potest esse unus conceptus, quae tamen non conveniunt convecientia reali in actu, quae scilicet sit realis a parte utriusque

123

124

extremi.

20

25

Ad octavam obiectionem.91 Notandum quod aequivocum,

aliquando sumitur .improprie pro analogo, quo modo dicimus quod
"in genere latent multae aequivocationes";92 aliquando sumitur
proprie, scilicet pro nomine quod convenit pluribus per rationes
diversas, qualiter aequivoca definiuntur in PraediCIIIIIenti.r.93
Auctoritates autem quae dicunt quod ens est aequiyocum, sumunt
aequivocum pro analogo. Ideo concedendum est quod ens non est
univocum prout univocum distinguitur contra analogum; tamen
cum hoc stat quod sit univocum prout univocum distinguitur
contra aequivocum proprie dictum, qualiter aequivoca definiuntur
2 Quae) Quod A 3 Quae autem] Quia aut A 4 Quae om. F 5 conceptus ille]
i. c. A 7 tamen] /in. al. m. F 9 aliquali assimilatione] aliqualiter conceptus A
13 similitudine] assimiliatione A 19-20 sumitur- aliquando om. (homJ A 23 sumunt]
sument F 25 univocurn prout univocum) aequivocum prout aequivocum A
9ltC supm n. 91.
9tC supm n. 92.
!12.Adstot., Pl!Jska, VIII c. 4 (AL VII-1 272; H c. 4, 249a 22-24); AltdoritaJes Arislolelis,
ed. J. Hamesse, p. 155.
93Arlatot., PnmJic., c. 1 (AL 1-2 47; c. 1 1a 1-2): "Aequivoca dicuntur quorum nomen
solwn commune est, secundum nomen vero substantiae ratio divet:Sa."

125

DIST. 3 QUAEST. 2

t26

127

128

101

in Praedicamentis.
Ad exemplum de sano.'l4 Ens enim se habet ad ea quibus
convenit sicut conceptus sahi se habet ad animal et dietam, non quod
sit simile per omnia, sed quod sit simile quantum ad istud: quia
sirut nomen sani convenit principaliter animali et minus principaliter dietae et urinae, ita nomen entis convenit principaliter substantiae
et minus principaliter accidenti.
Vel dicendum quod est simile quantum ad istud: quod sicut
denominatio sani vere convenit dietae a sanitate animalis, cui
denominatio sani convenit principaliter, ita accidenti convenit a
substantia quod sit ens, quae substantia est principaliter ens. Sed
est dissimile quantum ad hoc: quod dieta dicitur sana sola denominatione extrinseca, quia nulla est sanitas realiter in urina, sed
accidens dicitur ens non sola denominatione extrinseca sed ex
natura propria, quae est realiter quaedam entitas.
Ve1 aliter: quod ibi solum vult dicere quod sicut in secunda
modo analogiae95 sanum se habet ad sua signi.ficata, ita ens se habet
proportionaliter in tertio modo analogiae96 ad sua significata, quia
principalius dicitur de uno et minus princi.paliter de alia.

10

15

[R.esponsio Chatton ad articulwn secundwn]

129

Ad quaestionem et etiam ad auctoritates posset aliter did

quod aliter habet loqui de univocatione artifex realis, et aliter artifex
sermocinalis. Si enim quaeritur utrum conceptus entis sit univocus
prout artifex realis loquitur de univoco, dicendum. quod non, sed
magis analogus vel aequivocus, sumendo aequivocationem pro
analogia, quia metaphysicus et alius artifex realis, considerans
immediate naturas rerum extra animam, advertit quomodo entitas
unius est perfectior et independentior, et entitas alterius est
imperfectior et dependentior. Advertit etiam quod impetfectior
dependet in esse a perfectiori, et per consequens habet
4 per- simile om. (hom.) A 4 quia] quod F 5 animahl alteri A 6 urinae] visione A
11 ens] aJd quae sit ens A 13-14 quia- exttinseca om. (hom.) F 19 uno] aJd modo
A 21 ad om. A 22 aliter2) etiam A 28 et entitiiS] etiam identitiiS A 29 Advertit)
AdditA

94C supra n. 92

95C supra n. 81.

96C supra n. 82.

25

30

102

10

15

20

25

LIBERI

attributionem ad earn. Ideo ibi negat univocationem. Ad univocationem enim de qua ipse loquitur, non sufficit quod idem nomen
secundum c:andem mtionem conveniat pluribus, sed requiritur
quod conveniat cis aeque prima seu principaliter, ita quod neutri
[conveniat] ex dependentia ad aliud. Et isto modo, non est c;onceptus
entis Wlivocus; et sic currunt auctoritates.
Ad univocationem autem de qua loquitur logicus, sufficit
quod nomen sit commune et mno eadem quae quiditativc significet
idem cum illo nomine. Et isto modo, est hie univocatio; nee contra
istud vadunt auctoritates.

[Art. 3 - Ad quae se extendit univocatio]

Tertius articulus quaestionis est dicere ad quae extendit haec
univocatio.
[Opinio Duns Scoti]
Opinio Doctoris Subtilis97 videtur esse quod conceptus entis
non conveniat univoce differentiis ultimis, nee etiam passionibus
entis.
[Opinio Guillelmi de Alnwick arguentis contta Scotum]
Contm istam conclusionern multipliciter atguitur a diversis.
Unus Doctor98 atguit sic contm hoc. Prima sic: Aliquis potest esse
certus de ultima differentia seu de passione [entis] quod sit ens,
dubitando utrum [sit] substantia vd accidens; igitur habet alium
conceptum a proprio conceptu substantiae et accidentis; et per
consequens [ille] est Wlivocus. Consequentia patet et etiam
antecedens per probationes et modum arguendi quo Doctor
Subtilis probat univocationern entis ad ea quae sunt per se in
genere.
Secundo,99 quia ultima differentia causat conceptum entis, sed
non causat nisi conceptum suum proprium vd communem, igitur etc.

2 ipse loquitur] loquitur ipse A 9 est hie] hie est A 20 Doctor] actor A
97Duns Scotus, Orr/ifllllio, Id 3 p. 1 q. 3 n. 159-161 Qll97- 100).
98Guillelmus de Alnwick, Jent., I d 8, ed. S. Dumont, "The Univocity of Being in
the Fourteenth Century: John Duns Scotus and William of Alnwick," in MetlioePa/
Shlllies, 49 (1987) p. 47.

9'Jlbid. P 48.

130

131

132

133

DIST. 3 Qt 'AEST. 2

134

135

136

137
138

103

Tertio, 1m quia contingit attribuere Deo ultimam differentiam

rationalitatis sine omni imperfectione, cum sit perfectionis simpliciter; igitur causat aliquem conceptum quiditativum illius differenttae
qui est communis Deo et sibi, aliter non plus tribueretur ei rationalitas quam animalitas.
Confinnantur istae tres rationes, quia Doctor Subtilis per eas
probat univocationem suam, igitur eadem ratione habet hie eas
concedere; vel si respondeatur ad eas hie, eodem modo respondebitur ad eas ibi.
Quarto sic: Sub illa ratione est aliquid quiditative ens per
quam sibi repugnat non-ens enti oppositum; sed per ultimam differentiam suam sibi repugnat non-ens oppositum illi differentiae;
igitur etc.
Quinto, 101 quia omnis praedicatio in abstracto est essentialis;
sed haec est vera 'rationalitas est entitas', aliter esset nihileitas.
Sexto: natura specifica principaliter est ens per ultimam differentiam; igitur per earn maxime convenit sibi quod sit ens.

to

15

[Opinio Petri AureoHJ

139

140

Alii etiam arguunt, dist. 2, quaest. 2, art. 4.1 02 Primo sic: Ideo
Philosophus et Commentator ponunt quod ens non sit genus, nee
etiam habet differentias, quia nihil effugit rationem entis; igitur non
est aliquid cui non conveniat ens quiditative; si enim aliquid esset
cui ens non conveniret quiditative, tunc esset extra rationem entis,
et sic ens esset genus.
Secundo:lOJ Quod est 'aliquid', est quiditative ens; si igitur illa
differentia sit quiditative aliquid, sequitur quod sit quiditative ens.
Assumptum patet, quia de omni eo quod est aliquid contmglt
quaerere 'quid est?' sed respondendo oportet includere quod sit
ens.
4 qw] quae A 10 ratione 0111 F

IOOJ.bid. p. 49.
totGuillelmus de Alnwick, Smt., I d 8, ed. S. Dwnont, p. 48.
1112Petrus AureoJi, .'itriphml mper I Jmt., d. 2 sect. 9, ed. E. BuytBett (FIP-Text Series n. 3,
ll495).
103petrus AureoJi. Striphmlmper I Smt., d 2 sect. 9, ed. E. BuytBett (FIP Text Series n. 3,
ll496).

20

25

104

10

UBERI

Tertio,t04 quia conceptus enris quiditative se extendit ad omne

illud pro quo hoc signum romne1 natum est distribuere; sed hoc
signum 'omne' natum est distribuere tenninum communem pro omni
eo quod est aliquid.
Quarto:1os istae passiones 'differre', 'distinguere' non conveniunt nisi ei quod est quiditative ens, sed conveniunt ultimae
differentiae.
Quinto,106 quia istae propostttones contradicunt 'haec differentia ultima est formaliter aliquid', 'haec differentia ultima
non est fonnaliter aliquid'. Si prima istarum sit vera, habetur
propositum. Si secunda sit vera, tunc illud quod differt per ultimam
differentiam, nihil differt.

141

142

143

[Opinio GuiJlelmi de Ockham]

Alii arguunt, prime dist. 2, quaest. 9.101 Prime sic: Omnis

15

20

25

distinctio in re est distinctio rerum; sed ens praedicatur in quid de

omnibus rebus, quia omnis res vel est per se in genere, vel pars eius
quod est, est per se in genere; et de omni tali praedicatur ens in
quid
Secunda,108 quia differentia ultima plus distinguitur a Deo quam
ab alia differentia ultima; igitur minus convenit cum eo; et eis est
conceptus univocus, et tamen se toris differunt; igitur et hie potest
[esse conceptus univocus].
Confirmatur:109 Deus et lapis minus conveniunt quam differentiae ultimae; sed eis est conceptus univocus; igitur et hie.
Tertio,tto quia differentiae ultimae aliquo modo cognoscuntur
a nobis. Aut igitur conceptu simplici et proprio; sed hoc falsum,
quia non videntur intuitive. Aut conceptu communi quiditativo;
12 nihil- sic (initio n. 144)] ~ aL m. :F om. A 17 est?- om. A 24 et hie] etc. A
t04petrus Aureo1i, Striphmt mper I Sent., d. 2 sect. 9, eel. E. Buyw:rt (FIP Text Series n. 3,

11496497).
tospetrus Aureo1i, Striphmt mper I Sent., d. 2 sect. 9, eel. R Buytaert (FIP Text Series n. 3,

11 497).
IOiipetrus Aureo1i, Striphmt

mper I Sent., d 2 sect. 9, eel. E. Buytaert (FIP Text Series n. 3,

11497).
t070ckbam, Striphmt in I Sent., d
IIX!()ckbam, Striphmt in I Sent., d
t09()ckbam, Striphmt in I Sent., d
IIO()ckbam, Striphmt in I Sent., d

2 q. 9 (OTh ll 300-301).
2 q. 9 (OTh 11 300-301).
2 q. 9 (OTh 11 303-304).
2 q. 9 (OTh II 305-306).

144

145

146
147

DIST. 3 QUAEST. 2

148

105

tunc habetur propositwn. Aut solum conceptu denominativo; tunc

est alius conceptus cui iste conceptus denominativus ttibuitur.
Quaero de illo, et sic in infinitum.
Dicunt igitur isti ultimilll quod conceptus entis est univocus
in quid omrubus differentiis et passionibus extra animarn, tamen
non praedicatur in quid de conceptibus connotativis, quae important unum in recto et aliud in obliquo, sicut 'unum', 'bonum'
seu 'appetibile'. Tales enim conceptus praedicantur in quali et
denominative de ente.

[Responsio Chatton ad articulum tertium]

149

150

151

Ad istum articulum potest dici quod duplex est conceptus

entis. Unus qui solum est per se superior ad conceptwn Dei et
conceptus directe subordinabiles in decem praedicamentis; et isto
modo sumitur 'ens' stticte prout aequivalet huic quod dico 'ens
completum' seu 'essentia' vel 'natura specifica completa'.
Et secundum istum conceptum est ens subiectum Metaphysicae, quia secundum istwn conceptwn habet passiones; et
passiones entis isto modo sumpti sunt 'veritas', 'bonitas',
'unitas' et huiusmodi. Et ens isto modo non praedicatur per se
prima modo dicendi per se de differentiis ultimis, nee etiam de
passionibus. Tamen praedicatur de eis praedicatione identica cum
dicitur 'veritas est enti.tas'. Praedicatur eti.am de eis in concreto, ut
cum dicimus 'omnis veritas extra animam est veritas entitatis' seu
'omnis bonitas est bonitas enti.tati.s'.
Quod autem ens isto modo sumptwn non praedicetur per se
prima modo dicendi per se de differentiis ultimis, probat Doctor
Subtilis.tt2 Quia si sic, tunc ille conceptus qui se habet sicut ultima
differentia, haberet descriptionem convertibilem, quia esset conceptus directe subordinabilis in linea aliqua praedicamentali, vel
saltem esset conceptus consimilis conveniens Deo, qeia conceptus
entis isto modo sumptus non est per se et directe superior nisi ad
tales conceptus sic dfrecte subordinabiles. Et cuilibet tall conceptui
integranti. directam coordinationem praedicabilium sub ente sic
1718 et passiones 0111. (hom.) F 26 de] 6n. td 111. F 32 suboniinabiles] ordinabil.es F
111Qckham, Scriphmt;, I Sent., cl. 2 q. 9 (OTh I! 321).
112Duns Scotus, OnlinaJio, I cl. 3 p. 1 q. 3 n. 132 (Ill, 81-82).

15

20

25

30

106

10

15

20

25

30

LIBER I

sumpto, nata est descriptio convertibilis correspondere. Ilia descriptio integratur ex conceptu communi et alia conceptu qui sit
differentia respectu eius, aliter non esset descriptio convertibilis; et
per consequcns differentia prius data non fuit ultima, quia haec est
ulterior. Igitur ex opposito, si est differentia ultima nmc conceptus
entis sic sumpti non praedicatur de ea [per se] prima modo dicendi
per se.
Quod autem ens sic sumptum non praedicetur per se prima
modo dicendi per se de passionibus, probat ille Doctor. 113 Prima,
quia ens sic sumptum cadit in desaiptione passionis data per
additamentum, igitur non est de prima intellectu eius.
Secundo,114 quia ilia passio nata est describi aliqua descriptione; sed in eius descriptione non cadit tantum iste
conceptus entis, quia sic conceptus ille qui describeretur non se
haberet sicut conceptus passionis, non plus quam conceptus entis,
igitur praeter conceptum entis cadit in ilia descriptione aliquis alius
conceptus. Quaero de illo. Aut iste conceptus entis praedicatur in
quid de illo, vel non. Si non, propositum. Si sic, arguo de illo
conceptu sicut prius, quia in eius descriptione non solum cadit
conceptus entis, igitur aliquis alius. Et quaero de illo sicut prius, et
sic in infinitum.
Alius est conceptus qui est per se superior, non solum ad
illos conceptus qui directe integrant coordinationem decem praedicamentorum et etiam praedicabilium de Deo, sed etiam est superior ad omnem conceptum cuiuscumque entis, sive ille sit completus
conceptus rei sive sit conceptus se habens sicut differentia,
sive ille conceptus sit conceptus denominativus rei sive sit conceptus partis rei. Ens enim isto modo sumitur large, quia est
per se superius ad omnem conceptum de quo praedicari potest hoc
quod dico 'aliquid', saltem ad omnem conceptum alium a se ipso;
ens enim sic sumptum per se distinguitur contra nihil
24-25 superior] superius A
31 distinguitur) dicitur A

29 praedicanl verificari A

30 saltem- ipso om. F

113C Duns Scotus, Onlilllllio, I d. 3 p. 1 q. 3 n. 134-136, 159-161 (III 83-85,

97-100).
114Jbid.

152

153

154

DIST. 3 QUAEST. 2

155

156

157

107

Et ens isto modo sumptum praedicatur per se prima modo

dicendi per se de differentiis ultimis conceptuum inferiorum;
praedicatur etiam per se de passionibus inferiorum. Sed ens isto
modo [sumptum], nee habet passiones nee differentias, licet aliqua
sua per se inferiora habeant passiones et differentias. De illis enim
passionibus et differentiis suorum inferiorum praedicatur iste conceptus entis per se prima modo dicendi per se. Et isto modo
procedunt omnia argumenta omnium praecedentium,us et non prima
modo, 116 sicut patet intuenti.

[Recapitulatio supradictonun: Quid intelligitur per

conceptwn entis?]

10

Ad articulum igitur istum et ad quamlibet rationern praecedentium, quaerendum est quid homo vult intelligere per conceptum entis. Aut conceptum illum entis qui per se et prima
distinguitur contra 'nullo modo ens', qui scilicet est conceptus
per se superior ad omnem conceptum alium cuiuscumque
entis [et] sic videtur conclusio vera11 7 quam probant rationes
supra dictae, IlB scilicet quod ille conceptus entis natus sit praedicari per se prima modo dicendi per se de differentiis ultimis
et de passionibus et de omni conceptu alio cuiuscumque entis, sicut
probant rationes opinionum et etiam probat Doctor Subtilisll9 de
ultirnis constitutivis persona.rup1 divinarum.
Aut homo vult intelligere per conceptum entis magis st:ricte
loquendo, 11JJ conceptum scilicet ilium qui solum est per se et directe
superior ad conceptum Dei et conceptus decem praedicamentorum, qui scilicet conceptus non est natus indifferener abstrahi directe a quocumque conceptu rei, sed solum a
conceptibus completis rerum qui directe integrant ordinem
praedicabilium, quo modo dicimus quod ens est per se commune
ad Deum et ad ea quae sunt per se in genere secundum intentiones
12-13 praecedentium om. A 13 est om. A 14 conceprurn ilium] i. c. A entis2 om. A

IISCf. supm n 131-148.

liiJCf. supra n 149.
JPCf. supra n 155.
118(:f.supmn 131-148.
119J>uns Scotus, Onlinalio, I d. 23 q. un n 20 01 360).
laJCf. supmn 149.

15

20

25

30

108

LIBERI

illas quae integrant directe ordinem praedicabilium, quo modo etiam

dicimus quod ens est subiectum metaphysicae secundum conceptum
entis. Et isto modo videtur dicendum quod conceptus entis non
praedicatur in quid de differentiis ultimis et passionibus.
I_Tres obiectiO'nes circa praedicta]

10

15

20

Ut tamen haec appareant, obicio in oppositum. Prima, quia

praedicamenta sunt prima diversa, igitur in nullo conveniunt, per
consequens non in conceptu entis.
Secunda, quia dato isto, sequeretur quod ens secunda modo, 121
scilicet ens stricte swnptum, esset genus, quia per te habet
passiones et differentias de quibus non praedicatur in quid, sicut
est de anirnali; igitur est genus. Ideo enim Aristoteles122 negat ens
esse genus quia non habet differentiam de qua non praedicetur
in quid, et ens stticte sumptum est huiusmodi, igitur etc.
Tertio, quia quid intelligis per differentiam ultimam? Aut rem
extra animam, aut conceptum in anima. Si rem extra, igitur saltem
in simplictbus idem sunt ens completum et differentia ultima, quia
ibi res simplex se ipsa differt Si conceptum, tunc non est aliqua
differentia ultima, quia in conceptibus contingit ire in infinitum per
compositionem et divisionem in reflectendo et abstrahendo, sicut
homo experitur in se ipso.

158

159

160

lJtesponsio Ockham. ad primam obiectionem]

25

30

Ad primum istorum123 dicunt aliqui in I suo, dist. 2, quaest. 6,124

solvendo sextum argumentum Doctoris Subtilis, "quod non est
bene dictum quod dicitur communiter, scilicet quod prima diversa
sunt illa quae in nullo conveniunt, et illa sint differentia quae in
aliquo conveniunt." Hoc, inquit, non est bene dictum, sed debet
dici quod prima diversa sunt illa quorum unum immediate negatur
ab altero, et hoc est quando nihil conveniens altero est medium
concludendi negativam unius de alio. Sortes enim et Plato sunt
10 scilicet] /in. al. m. F 19 contingit] convcnit A
30 negativam- concludendi (p. 109 /in. 2) om. (hom.) A
121 C

24 solvendo]

al. m. F

supm n. 149.
Mtft#., m c. 3 (AL XXV-2 49; r c. 3, 998b 14-28); ibid., XI c. 1 (AL
:XXV-3220;Kc.1,1058b29-34).
123C supm n. 158.
t24()ckham, StripiHm in I Smt., d 2 q. 6 (OTh ll 213).
t22Arlstot.,

161

DIST. 3 QUAEST. 2

162

109

prima diversi, quia haec negativa est immediata 'Sortes non est
Plato', eo quod nihil conveniens125 altero est medium concludendi
illam negativam; haec enim est falsa 'nullus homo est Plato'.
Sed differentia126 sunt ilia quorum unum non negatur ab altero
immediate, ibi enim conveniens altero est medium concludendi
negativam unius de alio. Unde isto modo Sortes [et] asinus non
sunt prima diversi, sed sunt differentes; haec enim negativa non
est immediata 'Sortes non est iste asinus', quia probatur per
conununius, scilicet per istam 'nullus homo est iste asinus'.
Et ita patet quod species eiusdern generis sunt !Prima] diversae,
et etiam individua eiusdern speciei, non tamen species diversorum
generum, nee individua diversarum specierum.

10

[Contra responsionem Ockham]

163

164

Contra. Quaero quid intelligunt per 'in nullo convenire'? Aut

quod nullus conceptus transcendens possit esse conununis utrique;
sic non est ad :propositum, quia nullus ponit quod prima diversa
sunt ilia qwbus conceptus entis non sit conununis, nam eo ipso
quod sunt prima diversa, utrumque illorum est ens; igitur cum solet
poni quod prima diversa in nullo conveniunt, non intendebant
dicere quod non convenirent in conceptu entis. Aut inte.lligunt per
'in nullo convenire' quod non conveniant in aliquo genere, sic est
verum quod prima diversa non conveniunt in aliquo genere, si
enim convenirent in aliquo genere, tunc essent differentes, quia
"differentia est qua species abundat a genere," sicut dicit Porphyrius. 127
Secunda, quia quae sunt prima diversa, sunt diversa prima
diversitate sub ente; sed ilia est diversitas praedicamentorum; et per
consequens prima diversa sunt totaliter diversa secundum genus, id
est sunt diversa secundum quidlibet secundum quod competit isti
6 Uncle- asinus] " W. m. A B probatur] negatur A 21 sic] sed A 23 aliquo
om.F

t25Loco 'conveniens' tenus Ockham habet 'communius'.

126Qckbam, Scriphlm in I Sent., d. 2 q. 6 (OTh IT 213); itenun loco 'conveniens'
tenus Ockham habet 'communius'; sed videsis parum infra ubi textus Chatton
habet 'communius'.
liber praedkabili11111, cap. 'De differentia' (AL I -6 17; ed. Busse 10.22
11.1).

IZ7po~:phyrlus.

15

20

110

10

15

20

25

LIBP..Rl

vel i1li esse in genere.

Tertio, quia diversitas proprie est inter genera, quorum unum
non ponitur sub altero, nee ambo sub tertio; igttur primo diversa
sunt ilia quae sunt diversa secundum prima genera. Antecedens
patet in PraedicamenJis,12B ubi dicitur quod "diversorum generum et
non subalternatim positorum, diversae sunt species et differentiae."
Quarto: quae magis conveniunt, minus sunt diversa, quia
talia minus conveniunt; sed individua eiusdem speciei magis
conveniunt quam ind.ividua diversarum specierum; igitur minus
sunt diversa. Sed ilia non sunt primo diversa per te.1 29 Igitur nee
ista. Similiter species sub eodem genere magis conveniunt quam
species diversorum generum. igitur minus sunt diversae; sed illae
non sunt primo diversae; igitur nee istae.
Aliter igitur potest dici, quod esse primo diversa est esse
diversa prima diversitate sub ente. Et ilia est diversitas inter prima
genera, quae in nullo genere conveniunt; et ideo haec negativa est
immediata secundum Aristotelem130 'nulla substantia est quantitas'.
Differentia autem sunt quae differunt sub eodem genere; in genere
enim conveniunt, et per differentias sub genere differunt.
''Differentia enim species abundat a genere,"J31 et X MetapltJsicae,
commento 12:132 "llla quorum genus est unum, differunt per
differentias."
Ad argumentum,133 igitur dicendum concedendo quod praedicamenta sunt primo diversa, scilicet in nullo genere convenientia. Sed tamen cum hoc stat quod conceptus entis sit eis communis; immo eo ipso quod sunt primo diversa, conveniunt in
ente, quia si sunt primo diversa, sequitur quod sint entia; et si s.int
entia, igitur conceptus entis significat utrumque.
5 et 0111. F 10 ilia] itll A 25

tamen 0111. F

t28Ariatot., Prou./K., c. 3 (AL 1-2 48; c. 3, 1b 16-17); Allmrilatu ArirtrJfllis, ed.

Hamessc p. 302.

'29Cf. supm n. 162.

t:lOAdatot.,M~. VII c. 3 (ALXXV-2125;Z c. 3, 1029a15).
t31Cf. supm n. 163.
tlZAverroes, M~. X com. 12 (cd. Iwttina VIII 26b).
me supm n. 158.

J.

165

166

167

168

DIST. 3 QUAEST. 2

169

110

111

Ad secundum argumentum~'~4 dicendum quod non sequitur

ex dictis quod ens stricte sumptum sit genus, scilicet ens per se
superius ad conceptum Dei et illos conceptus qui directe integrant
coordinationes praedicamentorum. Ens enim sic sumptum, licet
praedicetur per se prima modo dicendi per se de conceptibus qui
sunt per se in genere, et non praedicetur per se prima modo
dicendi per se de conceptibus creaturarum qui non sunt directe in
genere, tamen non est genus; quia est per se commune ad conceptus diversorum generum, ideo non est genus.
Ad probationemt3s dico. Cum dicitur quod habet differentias,
potest dici quod si ponatur quod ens sic sumptum dividatur per
ens per se exsistens et ens in alia exsistens, vel ens finitum et
in6nitum, tunc pates sic dici. Aut loqueris de differentia stricte, ut
scilicet distinguitur contra prima diversum, swnendo scilicet
differentiam pro illa qua species abundat a genere; sic non habet
differentiam, quia differentia isto modo solum convenit generi vel
ei quod est in genere. Aut loqueris de differentia large, sumendo
differentiam pro quocumque quo dividitur commune, et isto modo
potest concedi quod ens [sic] sumptum, scilicet quod non est
praedicabile per se prima modo dicendi per se nisi tantum de
conceptu Dei et de conceptibus creaturarum qui sunt per se et
directe in praedicamentis, habeat differentias isto modo, large
loquendo de differentia; sic enim dici potest, si sustineantur istae
divisiones entis completi: quod aliquod est ens finitum per se
exsistens, et aliquod ens finitum [exsistens] in alia etc. Sustinendo
autem quod descendat per circumlocutionern in sua per se
inferiora, tunc potest dici quod non habet differentias proprie
loquendo. Sed isto modo descendit ens: quoddam est ens quod est
substantia infinita, quoddam est ens quod est substantia finita,
quoddam est ens quo aliquid est quantum, et quoddam quo aliquid
est quale, et quoddam quo aliquid est relatum, et quoddam quo
aliquid dicitur agens, et sic de aliis. Saltem sive ponatur sic sive
sic, non sequitur quod ens sic sumptum sit genus, quia est per se
32 sive2] /in. al. m. F 33 sicllm& al. m. F
134(;. supra n. 159.
llSCf. supra n. 159.

10

15

20

25

30

112

10

15

lJBERl

commune pluribus generibus, quia quodlibet genus separat illucl cuius

est genus ab aliis generibus non subaltematim positis, sicut patet
VII Tupiconm1. 1Y>
Confirmo, quia prima genera sunt prima diversa, igitur non
conveniunt in aliquo uno genere.
Ad ultimam obiectionem.m Cum quaeritur de ultima differentia, dicendum quod per conceptum differentiae ultimae intelligo
concepturn ilium simplicem [differentiae] qua species abundat a
genere, et non habet descriptionem compositam ex conceptu
speciei et differentia ulteriore. I1la est differentia ultima, quia
licet illa conveniat cum differentia sibi condivisa in conceptu
communi eis verificabili de utraque, tamen non differt ab ea per
aliquam differentiam ulteriorem, sed ibi est status. Ideo illa
differentia se ipsa differt a differentia sibi condivisa, et tamen
aliquis conceptus est eis communis; nee per consequens potest illa
differentia habere descriptionem essentialem secum converttbilem.
Quod autem ta1is differentia sit ponenda patet, quia aliter iretur in
infinitum in differentiis, nam haec differentia 'animalis' haberet
aliam, et illa haberet aliam, et sic in infinitum.

171
172

[Ad argumenta principalia]

25

30

Ad primam rationem principalem in qua.estione.!Jil Cum

dicitur quod "quanta convenientia est minor inter aliqua, tanto
pauciores conceptus sunt communes eis," istit propositio, si sit vera
est vera de conceptibus subordinatis essentialiter secundum eandem
lineam praedicamentalem; et sic sequitur conclusio quod nullus
conceptus generis praedicamentalis est communis Deo et creaturae.
De conceptu autem transcendente, videtur propositio falsa, loquendo de convenientia reali extra animam; Deus enim non minus
videtur convenire cum sapientia accidente quam cum lapide, et
tamen forte tot sunt conceptus abstrahibiles Deo et sapientiae creatae
quat Deo et lapidi.
1-2 quia- gcnc:nbus om. (hom.) A 9 descriptionem] differentiam A 10 specio] Dei
F 12 differt] differunt A 2:1 propositio om. A 29 quam cum lapicle om. F
136Adstot., Tofoa, Vll c. 1 (AL V-1, 146-147; H c. 1, 151b28-152b5).
mer. supm n. 160.
1311Cf. supm n. 1.

173

DIST. 3 QUAEST. 2

113

Ad secundam rationem principalem.m Concessa est conclusio, quod conceptus ille non est univocus, ut univocum distinguitur contra analogum.
140

supm IL 2
tJCf supm n. 79.

139Cf.

10

15

20

(Distinctio 3
Quaestio 3
Utrum viator possit concipere Deum conceptu quiditativo
Dei]
Tertia quaestio potest esse utrum viator possit concipere
Deum in via aliquo conceptu quiditativo Dei.
Probo quod non, quia eadem est quiditas deitatis et Trinitatis
divinae; sed Trinitas divina non potest cognosci quiditative a
viatore; igitur nee deitas, et per consequens nee Deus. Assumptum
patet, quia si Trinitas naturaliter sit cognoscibilis quiditative a viatore, maxime videretur quod philosophantes earn sic cognovissent, sed illi defecerunt.
Secundo, quia non potest naturaliter cognosci quid est
infinitum, igitur nee quid est Deus. Antecedens patet, quia viator
non potest naturaliter cognoscere ens infinitum nisi per
cognitionem finitam, sed cognitio finita repraesentat rem finite, et
per consequens non significat earn infinitam.
Ad oppositum. Potest cognosci naturaliter in via quod Deus
est substantia, igitur potest aliter haberi conceptus eius quiditativus,
quia formando in mente istam propositionem 'Deus est substantia',
formatus [est] conceptus qui se tenet a parte praedicati; sed ille est
conceptus quiditativus De~ aliter ista praedicatio non esset per se
primo modo dicendi per se 'Deus est substantia'.
10 defecerunt] dicerent F 19 formatus] format A

OIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

115

Quarto,s quod est cognoscibilis conceptu simplici proprio

connotativo, ut 'primum', 'creativum', 'immortale', et huiusmodi; iste
enim conceptus est simplex, licet significet multa aliquo modo
secundario.
Videtur igitur dicere haec opinio quod cognoscimus Deum
conceptu quiditativo, quia conceptus qui natus est supponere pro ipsa
deitate, et aeque abstrahitur a quiditate Dei sicut aliorum; non quod
Deus sit immediatum cognitum per cognitionem, sed quidam
conceptus seu ens fictum natum supponere pro Deo, non conceptu
simplici proprio, sed composito, nisi fuerit conceptus connotativus
aequivalens composito.
Confirmatur. 6 Quaero quid terminat actum cognoscendi Deum.
Non Deus in se, quia non cognoscitur in particulari distincte; igitur
aliquid aliud a Deo, [et] non nisi aliquis conceptus Dei, igitur etc.
Uncle dicunt solvendo primum dubium,7 quod Deus denominatur
cognitus ex hoc solum quod aliud cognoscitur, ita quod Deus nee
cognoscitur mediate nee immediate, sed solum aliud a Deo quod habet
stare et supponere pro ipso; et hoc non est aliud nisi quod utimur pro
Deo quodam conceptu sibi proprio, cui tribuimus quidquid potest Deo
tribui, non pro se, sed pro re. Addunt tamen condicionaliter,s sicut
alias, quod si ponatur intellectio esse conceptus, adhuc Deus non
cognoscitur in se, quia non cognitione propria.

10

[Contra opinionem Ockham]

25

30

Contra istam opinionem. Prima contra primum, quaero quid

intelligitur per cognitionem quid est. Aut cognitionem qua cognoscitur
ipsa entitas rei seu quiditas eius, aut cognitionem talem quae sit sua
explicata descriptio seu deftnitio, si talem habeat. Si primum, tunc
dictum illorum non apparet mihi verum, quia numquam contingit
habere talem cognitionem rei virtute cuius scitur rem esse nisi
cognoscatur sua entitas; nam cum componunt istam 'Deus exsistit', in
ista propositione in mente cognitio est subiectum. Quaero quid
intelligitur per illam cognitionem. Si entitas, tunc habetur propositum.
2 aeativum] terminativum A 19 quodam] quo F 20 Addunt) Adducit A 27 tunc) /in. oJ.
m. F 28 quia] /in. oJ. m. F 30 componunt] componit F

Scriplllm in I Sent., d. 3 q. 2 (OTh II 405).

6Qckham, Scriphlm in I Sent., d. 3 q. 2 (OTh II 409).
70ckham, Scriplllm in I Sent., d. 3 q. 2 (OTh II 408-409).
BQckham, Scriphlm in I Sent., d. 3 q. 2 (OTh II 410).

SQckbam,

11

116

12

13

14

LIBER I

Si solum aliud a Deo, igitur non est certus quod Deus exsistat sed quod
illud aliud a Deo exsistit; et per consequens ex opposito si haec sit tibi
evidens 'Deus est', tu babes cognitionem entitatis et quiditatis Dei. Si
autem intelligatur secunda modo, tunc non plus cognitio 'quia est'
habetur sine cognitione 'quid est' quando res cognoscitur intuitive
magis quam si non vidisset eam, quia albedo potest videri intuitive, licet
non habeatur eius defmitio seu descriptio eius, ita bene sicut tu ponis
quod de re quae non cadit sub sensu potest haberi talis cognitio virtute
cuius scitur rem esse, licet non habeatur eius definitio.
Confirmo istud, quia cognitio Dei in via virtute cuius sciretur
Deum esse, non minus requirit descriptionem Dei quam cognitio
intuitiva eius, quia per te sine intuitiva non cognoscitur nisi conceptu
composito; sed conceptus compositus est eius descriptio, licet aliqua
detur per praedicabilia per se superiora, et aliqua per conceptus
extrinsecorum; igitur si per cognitionem 'quid est' intelligatur explicita
descriptio rei de qua habetur notitia qtiia est, non plus habetur de Deo
cognitio quia est sine cognitione quid est proportionaliter quam respectu illorum quae videntur.
Confirmo secunda, quia aliud est habere cognitionem quid est
talem qualis habetur mediante visione Dei, et aliud est habere talem.
cognitionem quid est qualem habet_ille qui concludit unam rem esse per
aliam, qualiter concludimus substantiam esse per accidentia, et primum
ens esse per ordinem entium. Licet enim de re non contingeret haberi
naturaliter sine visione eius talis descriptio composita rei ex cognitionibus ita evidentibus sicut mediante visione, tamen non apparet quin
descriptionem aliquam significantem. idem quod significatur per illam
descriptionem evidentem habeatur in via vel haberi possit.
Confirmo tertio, quia fidelis et infidelis formant propositiones
incompossibiles in veritate. Unus asserit substantiam infinitam esse
trinam et unam, et alius negat et asserit oppositum. lgitur eidem rei cui
ille assentit, iste dissentit, et tamen unus habet cognitionem quia est de
Deo, licet mediante fide, et alius non. Ita, ut videtur, beatus format
aliquem complexum ex cognitionibus Dei evidentibus et describit
Deum viator. Nisi enim significaretur per istas descriptiones,
oppositum unius posset stare et verificari cum reliquo, et dictum
1-2 igitur - exsistit] " aL m. F 3 entitatis] entis A 4 plus om. F 12
F 26 significatur] atiJ. et F 30 asserit] assumit A 34 viator 0111. F

0111.

nisll sine F

15 si

li'

ts

211

25

311

35

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

117

infidelis verifi.caretur et staret cum articulo fidei quem format beatus,

quod falsum est.- Item, quod de Deo non possit cognosci nisi quia
est, error, sicut habetur inter articulos condemnatos Parisius.9
Ad argumentum10 igitur, cum dicit quod prius cognoscitur quod
aliquid interponitur inter terram et lunam quam sciatur quid interponatur, ponatur istud esse verum. Tamen non scitur prius quod
aliquid interponitur quam habeatur aliqua cognitio quiditativa illius
quod interponitur. Licet enim non habeat talem cognitionem virtute
cuius sciat se ipsum describere descriptione particulari, tamen habet
[talem] virtute cuius novit quod est ens et substantia et huiusmodi
conceptus quiditativos generales. Similiter, sicut nescit cognitione sibi
propria quid est, ita nee quia est, quia licet sciat aliquid esse interpositum, nescit tamen terram esse interpositam.
Secunda, contra secundum dictum opinionis.11 Magis apparet
mihi probabile quod in via contingat habere cognitionem qua
intellectus cognoscat Deum, nihil aliud cognoscendo per illam
cognitionem, nee ens fictum distinctum a Deo nee ens reale distinctum
a Deo, quia viator potest adorare Deum nihil aliud adorando; igitur
potest intelligere Deum nihil aliud intelligendo. Antecedens patet secundum eos. Consequentia etiam est plana, quia intellectus et voluntas
adaequantur in actibus.
Secundo, quia intellectus potest distinguere Deum a quolibet ente
reali et rationis quod non est ipsum, igi.tur potest habere intellectionem
per quam intellectus intelligat ipsum, nihil aliud intelligendo. Quia
accipio aliquam cognitionem eius: aut solus Deus est eius obiectum, et
propositum; aut aliquid aliud est, reale vel rationis; - CONTRA:
intellectus potest distinguere ab illo et quolibet alio, igitur per aliquam
cognitionem Dei quae magis sit Dei quam istius; aut igitur propria, et
propositum; aut non, [et] quaero de illo adhuc, et ibitur in infinitum, ita
quod Deus non potest cognosci per aliquam cognitionem, nisi simul
cognoscantur infinita per illam.
4 quod2J /in. al. 111. F 5-6 intetponatur] interpretatur A 6 ponatur] 111. al. 111. F 8 habeat post
cognitionem A 25 eius2 Dill. A
'R. Hissette, Enq11ete mr /es 219 Arlitlu Conrla1nni.r ri Paris... , n. 10, p. 32; D. Piche-:.
LaFleur, La Condalllnalion Pari.rienne tit 1277, (Paris: Vrin 1999, p. 144, 297): "Quod de Deo
non potest cognosci nisi quia ipse est, sive ipsum esse."
tOQc:kba,m, Striplllm in I Sent., d. 3 q. 2 (OTh 11 402).
llCf. supra n. 5.

15

16

17

118

18

19

20

21

22

LIBER I

Tertio, et est quasi idem, intellectus potest formare istarn

propositionem 'Deus nee est ens rationis distinctum ab eo, nee ens
reale distinctum ab eo'. Quaero utrum subiectum istius propositionis in
mente sit cognitio solius Dei, et propositum; aut non. Igitur non plus
distinguit Deum ab alio a se in ista propositione nee plus verificatur pro
Deo quam pro illo alia cognito.
Si DICffiJR quod non habetur cognitio simplex propria Deo,CONTRA: aeque probatur quod cognitio simplex. Prima, quia actus
adorandi simplex habetur quo solus Deus adoratur, igitur similiter de
cognitione, quia in illo instanti quo adoratio ilia est, tunc est cognitio
propria Dei; sed non est tunc cognitio simplex complexi, quia
experimur quod illae diversae cognitiones succedunt sibi invicem quae
SWlt partes conceptus complexi. - Secunda, quia habendo cognitiones
diversas, ut est 'ens', 'infinitum', possum intelligere Wla intellectione
rem significatam per hoc totum 'ens infinitum'; aliter enim mens non
posset demonstrate et dicere 'haec res significatur per hoc complexum
ens infinitum>>.'
Confirmo, quia mens potest discurrere a conceptu illo complexo
ad Deum. Aut in fine discursus habebitur simplex cognitio sibi propria,
et habetur propositum, aut non; adhuc de illo convenit discurrere sicut
prius, et sic in infinitum.
Tertio sic. Aliquis conceptus viatoris potest supponere pro solo
Deo, igitur aliquis conceptus potest significare solum Deum, quia
quidlibet tale est praecise cogitabile pro quo signum est natum praecise
supponere. Assumptum patet, quia cum dico 'ens est trinus et Wlus',
aut subiectum supponit solum pro Deo, aut pro alia a Deo. Quodcumque fuerit, haec esset falsa 'Deus est t.rinus et Wlus', quia nihil aliud
a Deo est t.rinum et unum, quia non plus propositio significaret ipsum
esse trinum et unum quam illud aliud, eo quod subiectum aeque
supponeret pro illo sicut pro Deo.
Arguo igitur sic. Viator potest intelligere Deum, nihil aliud
intelligendo; sed hoc non potest per descriptionem ex communibus;
igitur per intellectionem unam non includentem plures. Primum
assumptum patet. Secunda probo, quia descriptio ex conceptibus
communibus, licet tota sit inaeque, tamen quaelibet pars significat et
8 probatur] probaret A actus Dill. F 19 in fine] finem A 21 infinitum] add si dici.~ idem
argumentum de conceptu simplici proprio F 22 Tertio) proem. Et A 23 significare] cogitliie
A

tf,

15

711

25

30

35

OIST.

10

15

20

25

30

QUAE..'iT.

119

est intellectio non solum Dei sed aliorum a Deo, nee additio unius
partis aufert quin reliqua pars significet quod prius; igitur formans
descriptionem communem, quando format eius partes, intelligit multa
alia a Deo; et per consequens si aliquando intelligat Deum, nihil aliud
intelligendo, hoc erit per concepturn simplicem.
Tertio principaliter, quantum ad tertium dictum opinionis,12 patet
propositum meum, quia si de Deo potest haberi conceptus compositus
proprius sibi, igitur et simplex proprius sibi; quia ille conceptus sibi
proprius natus est causare concepturn simplicem eiusdem significati,
quia ille conceptus proprius: aut aequivalet propositioni, vel non. Non
potest dari quod non, quia semper duo conceptus implicant complexum, ut 'homo albus' implicat quod homo sit albus, aliter non esset
haec falsa, nullo homine exsistente albo, 'homo albus currit'; igitur
sim.i.iiter tres conceptus, et sic procedendo, ut videtur, ad magnam
multitudinem. Si sic, igitur natus est causare assensum, dissensum, ut
apprehensionem aliquam, saltem ad imperium voluntatis.
Confirmo, quia nullo homine exsistente albo, haec propositio
causat dissensum 'homo albus currit'; sed non propter implicationem
factam per copulam et praedicatum, quia pono quod homo currat;
igitur per implicationem factam in subiecto.
Quarto, ex quarto dicto opinionisl3 habetur intentum, quia
accipiatur conceptus relativus Dei, ut 'primum', 'creativum' et
huiusmodi. Si est simplex proprius, quaero a quo causatur? Aut a
conceptibus complexis praecedentibus, aut ab isto ens producens non
de aliquo, aut est conceptus simplex causatus a creatura ante
compositionem et divisionem. Non secundum, quia hoc improbas.
Etiam probo: quia conceptus relativus praesupponit cognitiones
absolutas extremorum. Igitur oportet dare primum, et hoc est
propositum, quia non minus descriptio absoluta unius rei potest
causare conceptum unum simplicem eiusdem absolutum quam eiusdem
descriptio relativa potest causare unum simplicem conceptum
relativum.
Quinto quod dicuntt4 quod Deus non cognoscitur aliter a viatore
7 meum om. A 12 implicat] repraesenlllt A 23 az om. F 25 a] ex A 30 unum om. F
12Cf.

supra n. 6.
13Cf. supra n. 7.
l"Cf. supra n. 8.

23

24

25

26

120

LmER I

nisi per hoc quod quoddam ens fictum, quod natum est supponere pro
Deo, terminat actum cognoscendi - sive istud negent sive ponant,
sicut processus illius scripti praetendit - saltem istud videtur falsum,
quia omni alio circumscripto, hoc solo posito quod maneat illa qualitas,
adhuc intellectus intelligit. Aut igitur Deum, et habetur propositum.
Non aliquid ~ud, quia omne aliud circumscribitur per positum. Secunda, quia tunc haec esset falsa 'Deus est trinus et unus', loquendo
de propositione composita ex intellection.ibus, quia intellectio a parte
subiecti immediate suppon.it pro illo ente ficto, cui non convenit quod
sit trinum et unum. - Tertio sic: nihil idem posset cognosci cogn.itione
indistincta seu universali, et singulari; et sic starent simul 'nullum animal
currit' et 'Sortes currit', quia subiectum universalis non significaret
Sortem nee supponeret pro Sorte.

1r

[Responsio Chatton ad primwn articulwn]

27

28

29

Aliter igitur dico ad istum articulum, sicut alias, quod viator

cognoscit Deum et intelligit Deum et entitatem et quiditatem eius, non
solum per descriptionem includentem multas intellectiones sibi invicem
succedentes, immo per unam intellectionem significantem relative.
Haec conclusio probata est in Prologo, et hoc contra opinionem.ts
Confirmo istud primo, quia si per quamlibet intellectionem unam,
qua intelligitur Deus, intelligatur aliquid quod non est Deus; aut hoc
esset primo, quia non intelligitur nisi intelligendo creaturam realem per
conceptus communes. - Secunda, aut quia non intelligitur nisi
intelligendo aliquod ens fictum supponens pro eo, seu aliqua species
repraesentans ipsum. - Aut tertio, quia non invenitur quae causa
posset causare talem cogn.itionem Dei. - Aut quarto, quia in via ipse
non est cognoscibilis quoad entitatem propriam, sed solum cognoscitur
quia est et non quid est, et hoc est solum cognoscere eius effectus.
Primum non impedit, quia secundum illos opinantes conttarium,
licet unus conceptus generalis sign.ificet non solum Deum sed creaturam, tamen quando plures formantur eo ordine quo descriptio aliqua
formatur, tunc ill~ totalis descriptio significat solum Deum. Tunc arguo
ut supra: illa totalis descriptio per te sign.ificat ipsum solum, igitur illa
intellectio quae aequivaleret illi descriptioni, saltem in supponendo,
9 subiecti om. F 16 entitatcm] entitate F quiditatem] quiditate F 22 quia] quod F 25-26
causa posset] causae possunt A 34 quae] /in. al. m. F
tSChatton, Reportatio et udHra ntperSententias, prol. q. 3 a. 4 (eel.]. C. Wey, p. 204-214).

t:

211

25

30

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

121

significaret ilium solum.

Confirmo, quia ex quo concedunt quod potest haberi cognitio
complexa de Deo quae aequivalet propositioni, ut 'ens infinitum', igitur
habent concedere quod sicut haec propositio 'aliquod ens est infinitum'
nata est causare aliquem actum assentiendi, ita videretur concedendum
de isto complexo, ut ens infinitum, sicut positum est exemplum de
dissensu causato per propositionem cuius subiectum implicat falsum.
Item, nisi istud esset verum, haec esset falsa 'Deus est trinus et unus',
quia subiectum non aliter significaret illam rem quam creaturam, nee
supponeret.
Secundum 16 non impedit, quia non video necessitatem ponendi
talia entia ficta; sic enim propositio in mente composita ex intellectionibus, quae dicit quod Deus est trinus et unus, esset falsa, quia subiectum significaret falsum ens fictum quod non est trinum et unum, et
pro eo inunediate supponeret.
Tertium17 non impedit, quia cognitio complexa, ut ens infinitum,
sufficit cum imperio voluntatis ad hoc quod intellectus causet unarn
intellectionem propriarn Deo. Aliter enim intellectus numquarn
formaret complexum verum significans quod Deus sit trinus et unus,
quia descriptio ista 'ens infinitum' includit intellectiones multarum
rerum. Quantumcumque enim illa totalis descriptio supponat in aeque
solum pro Deo, quia tamen partes sibi succedunt, et quaelibet pars,
quando est, est intellectio multorum, ideo per illarn non solum
significatur Deus, et per consequens significat a1iud a Deo. Licet igitur
subiectum articuli supponat pro Deo, quia aequivalet conceptui
proprio, tamen propositio ilia non significat solum Deum esse trinum
et unum; igitur propositio est falsa in significando.
Nee quartumlB est dandum, quia adhuc [haec] non esset vera
'Deus est trinus et unus', eo quod subiectum non significaret entitatem
et quiditatem Dei, nee supponeret pro eo. Similiter, est unus articulus
condemnatus Parisius: dicere quod de Deo non possit cognosci nisi
quia ipse est sive ipsum esse, error.19
31 Deo] facto A

16Cf. supra n. 28.

tBCf. supra n. 28.

17Cf. supra n. 28.

t9Cf. supra n. 14.

30

31

32

33

122

34

35

LIBER I

Ideo videtur dicendum quod viator habere potest unlllll

intellectionem, quando placet sibi, per quam intelligat Deum, nihil allud
intelligendo, quia sicut dictum est,20 aliter non salvaretur quod iste
articulus fidei, quem format intellectus, esset verus 'Deus est trinus et
unus'. Quando enim formatur complexio ex intellectionibus communibus in mente, ut cum dicitur 'Deus est trinus et unus', si ly Deus ibi sit
hoc totum 'ens infinitum', tunc non posset habere unam mtellectionem
simplicem propriam Deo, [et] tunc non intelligeret Deum in via, nihil
aliud intelligendo, quia formando illum conceprum complexum, per
hoc non intelligit in aliquo instanti Deum, nihil aliud intelligendo, quia
in instanti quo ponitur conceptus entis, intelligit multa, et similiter in
secunda et tertio instanti, et sic de aliis.
Ex istis patet ad formam quaestionis, quod viator potest habere
naturaliter in via aliquern conceptum praedicabilem in quid, seu per se
prima modo dicendi per se, de conceptu Dei, et non tantum
conceptum communem Deo et creaturae, nee tantum conceptum
proprium compositum ex conceptibus communibus, nee simplicem
proprium causatum per notitiam intuitivam, nee simplicem proprium
causatum ante compositionem et divisionern, sed conceptum simplicem
causatum post compositionem et divisionem, qui praedicetur in quid
seu per se prima modo dicendi per se, dicendo 'Deus est Deus'. Haec
conclusio probata est hie et prima quaestione Prologi. 21

t 1,

15

7Jl

[Quinque dubia circa praedicta]

36

37

Contra istud tamen moveo dubia. Primum est quod argumenta

non concludant, quia licet conceptus compositus ex communibus non
possit significate solum Deum, sicut probat argumenrum supra,22
tamen potest supponere pro solo Deo; et per consequens non valet
'subiectum istius propositionis Deus est trinus et unuS>> non significat
solum Deum, igitur propositio est falsa'; igitur oportet addere quod
non possit [supponere] pro solo Deo; sed hoc falsum est; igitur etc.
Secundum dubium, quia non videtur quod conceptus simplex
2 placet] /in. al. m. F 20 qw] quae A 29 igitur] haec A

20Cf. supra n. 21.

21Chatton, Riportalio et ua11ra slljJer Sentmlias, prol. q. 1 a. 2 (cd. J. C. Wey, p. 45-52).
22Cf. supra n. 22.

25

3D

DIST. 3 QUAEST. 3

123

proprius possit causari mediante conceptu complexo proprio, quia nihil

causatur ab eo quod non est, quia eius partes sibi succedunt eo ordine
quo voces prolatae sibi succedunt.
Conflmlo, quia si sic, eadem ratione causaret [conceptus]
5 infinitos; nam qua ratione isti [duo] conceptus sibi invicem succedentes
causant tertium conceptum simplicem, eadem ratione isti tres
conceptus causabunt quartum, et illi quattuor quintum, et sic in
infinitum.
Tertium dubium. Posito quod conceptus compositus causet
10 conceptum simplicem, adhuc ille conceptus simplex non significabit
solum Deum, quia significat omnino idem cum conceptu complexo a
quo causatur; sed conceptus complexus a quo causatur significat multas
res, quia componitur ex conceptibus communibus; igitur etc.
Quartum dubium, quia inter articulos condemnatos Parisius
15 . dicitur sic:23 quod intellectus noster per sua naturalia possit pertingere
ad cognoscendum essentiam primae causae, error, si intelligatur de
cognitione immediata.
Quintum dubium, quia dato isto, sequeretur quod conceptus
paternitatis et conceptus sapientiae et omnes conceptus Dei, tarn
20
essentiales quam notionales, essent conceptus quiditativi; turn quia
quilibet eorum significat essentiam divinam, nihil aliud connotando,
sicut patet de conceptu paternitatis: 'haec paternitas significatur per
istum conceptum, haec paternitas est haec essentia, igitur haec essentia
significatur per istum conceptum'; et eadem ratione quilibet conceptus
25
significat quidlibet quod est illa essentia, et per consequens quamlibet
personam.
Confinnatur, quia conceptus actionis in creaturis significat rem
absolutam, quia praeter res absolutas non sunt aliae res ponendae, igitur
multo magis conceptus generationis divinae significat rem absolutam
30
quae est essentia, et sic est conceptus quiditativus Dei.

38

39

40

41

42

[Responsio auctoris ad dubia]

Ad primum24 istorum videtur dicendum quod ex illo dicto
15 naturalia] Ill& al. m. F 20 quia om. A 27-28 Confumatur- absolulllm] m,g. al. m. F
23R. Hiaaette, EfltjHilt s11r lu 219 Articles Condamnis il Paris.. , n. 8, p. 27;
D. Pic:he-C. LaFleur, La C.omhmnaJion Parisimnl de 1277, (Paris: Vrin 1999, p. 144, 302):
"Quod intellectus noster per sua naturalia potest pertingere ad cognirionem Primae
Causae. - Hoc male sonat, et est error, si intelligatur de cognirione immediata."
24Cf. supra n. 36.

43

124

44

45

46

47

LmER I

sequatur propositum, quia s1 1ste conceptus 'ens infinitum' potest

supponere pro Deo, non supponendo pro lapide, licet conceptus entis
significet lapidem, igitur aliquis conceptus potest significare Deum, non
significando lapidem; et eadem modo arguendum est de aliis creaturis.
Probo consequentiam: intellectus potest cogitare de illo praecise pro
quo terminus praecise supponit, aliter enim dicendo quod iste conceptus supponit pro hoc, demonstraret non solum illam rem pro qua
terminus supponit, sed alia.
Confirmo, quia quod potest esse. totale significatum per
conceptum viatoris, potest esse totale obiectum conceptus viatoris; sed
Deus est huiusmodi, quia licet non omne significare sit supponere,
tamen omne supponere est significare, quia est stare sicut signum pro
signata. Si igitur potest supponere pro solo Deo, igitur potest significare solum Deum.
Confirmo secunda, quia intellectus potest distinguere inter ilium
pro quo terminus 'supponit, et quidlibet pro quo non supponit, aliter
non plus sibi innotesceret quod staret pro illa re quam pro alia; sed hoc
non posset nisi posset habere cognitionem aliquam qua cogitaret de illa
re, non cogitando de aliqua alia. Cum enim intellectus dicit quod
subiectum articuli fidei supponit pro hoc, aut demonstratur solus Deus,
et habetur propositum; aut non; igitur non denotas quod supponat pro
solo Deo.
Confirmo tertio, quia Deus potest esse totale obiectum alicuius
adorationis in via, igitur et alicuius cogitationis in via, seu contemplationis.
Ad secundum dubium25 dictum est dupliciter superius in Prologo.26
Uno modo, quod conceptus relinquunt species vel dispositiones vel
habitus in memoria, quae causant conceptum sequentem, ideo tunc
causa immediata est quando effectus causatur, licet mediata non sit;
sicut sonus in ista parte aeris causat alium sonum, qui alius sonus causat
tertium, et tamen sonus in ista parte aeris non est quando tertius
causatur, posito quod multiplicatio soni sit successiva.
12-14 quia- significate om. (hom.) F 17 innotesc:eret] innotesceretur A 20 aut] /in. al. m. F
26 duplicin:r] similiter A 27 relinquunt] requiruntA 27-28 vel- sequentem] "-al. m. F
30-31 causat- aeds om. (hom.) A

25Cf. supra n. 37.

26Chatton, Rlporfalio et Udtlra stper Sentenlias, prol. q. 1 a. 1 (ed. J. C. Wey, p. 28-31);
idem, proL q. 3 a. 2 (ed.J. C. We}', p. 184-188).

10

ts

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

125

Alio modo etiam est ibi dictum, quod ubi est talis ordo effectuum
quod non potest causare secundum nisi prius causet primum, ibi
causatio prioris aliqualem causalitatem distinguitur differre respectu
posterioris; causatio enim prioris esset, qua praesupposita posterior
potest statim causari, et qua non posita non potest. Uncle omnis actus
sciendi non potest causari naturaliter primo, nisi formato syllogismo
dicimus quod "demonsttatio est syllogismus faciens scire";27 et tamen
non oportet quod maior praemissa et quaelibet pars eius duret
quousque causetur actus sciendi. Per voluntatem etiam possum
imperare mihi ipsi ut faciam aliquid postea, et tamen non oportet forte
quod actus ille voluntatis maneat, quia omnis exsecutio nostra haberet
necessaria secum intentionem finis, quae.primo movebat eum ut modo
sic ageret.
Tunc ad argumentum:2B effectus requirit causam esse. Verum est,
activam, cuius est actionem elicere immediate; ita est in proposito,
scilicet ipsa anima. Tamen anima non causaret modo istum effectum
nisi prius causasset alium; ideo alius effectus fuit, quo prius posito, iste
effectus modo potest poni ab ista causa, et talis denominatio causalitatis
est ibi.
Ad confirmationem illius.29 Non oportet propter hoc procedere
in infinitum, quia ista causatio conceptus simplici.s post compositionem
et divisionem cadit sub imperio voluntatis; et per consequens si post
compositionem conceptus complexi velit cogitare per unam solam
cogitationem de illa re de qua prius prolixe peroravit, potest una
simplici cogitatione de illa cogitare. Si non velit, non oportet quod
faciat.
Ad tertium dubium.JO Cogitatio simplex quace sequitur cornpositionem et divisionem respectu eiusdem rei, cadit sub imperio
voluntatis, et ideo si voluntas praecipiat intellectui quod cogitet de
omnibus illis rebus simul, tunc facit. Si autem praecipiat quod cogitet
de una illarum in ordine ad aliam, potest. Si etiam praecipiat quod
S-6 Unde-

potestt~~.(hom.)A

10 oportet:]flllJ.ponere A

27Arlstot., Anal Post., I c. 2 (AL IV-2 113; A c. 2, 71b 18-20); An{toritales Aristotelis, ed.
]. Hamesse, p. 312: "Demonsttatio est syllogismus faciens scire quod in habendo
demonsttationem scimus."
28Cf. supra n. 37.
29Cf. supra n. 38.
30Cf. supra n. 39.

48

49

50

51

126

52

53

54

55

56

57

LJBER I

cogitet de una creaturarum tantum, scilicet de ilia pro qua conceptus

complexus supponit, tunc sic facit.
Ad quartum dubium. 11 Illud argumentum videtur efficax contra
opinionem supradictam, quia ponit quod intellectus viatoris naturaliter
videt intuitive itla quae sunt sibi intime praesentia, nee quantum ad hoc
dependet a sensu, igitur cum Deus sit praesens essentialiter intellectui
viatoris, etiam non minus praesens quam actus vel habitus, igitur
intellectus potest naturaliter videre Deum in via.
Si DICIS: non est praesens in ratione visibilis, - CONTRA: 1ta
dicam tibi de actu et habitu, quod licet sit praesens per essentiam, non
tamen in ratione visibilis.
Articulus autem ille32 non procedit contra dicta mea, quia non
habeo ponere quod intellectus posset naturaliter videre Deum; immo
nee pono quod habere poterit naturaliter conceptum simplicem
proprium Dei ante compositionem et divisionem.
Item, si articulus procederet contra dicta ista, aeque procederet
contra omnes qui ponunt quod potest haberi conceptus compositus
quiditativus Dei; immo multo magis, quia iste conceptus simplex
proprius non est cognitio immediata de qua loquitur articulus, quia est
immediatior quam conceptus compositus, quia causatur mediante eo.
Quaero igitur quam cognitionem vocat articulus immediatam. Aut
cognitionem intuitivam Dei; sic articulus ille merito esset erroneus,
talem enim cognitionem non pono naturaliter posse haberi de Deo.
Aut cognitionem simplicem propriam Dei immediate causatam per
sensus ante omnem compositionem et divisionem; adhuc talem non
pono. Quin tamen post compositionem et divisionem et bonam
deliberationem habitam de Deo, potero una cogitatione de ipso
cogitate qua non cogitem de aliquo alio, et ipsum adorare adoratione
aliqua qua adorem ipsum solum, hoc non est ab aliquo homine
condemnatum.
Nee est ibi ens fictum medium, quia tunc immediate adorarem
illud ens fictum.
[Ad quintum dubium. Opinio Ockham]

58

Ad quintum dubium. Isti de opinione supradicta dicunt quod

13 ponere 0111. F 29 adorem] adomtione A 31 medium 31 Cf. supm n. 40.
32Cf. supra n. 40.

fictum 0111. (hom.) A

DIST.

10

15

20

25

3 QUAEST. 3

127

conceptus attributales sunt quiditativi conceptus Dei et praedicantur

per se prima modo dicendi per se de conceptu deitatis. Quaestione
sexta Prologi3 1 ponunt differentiam inter primum modum dicendi per
se et secundum modum dicendi per se secundum mentem Philosophi,
et dicunt quod omnis propositio simpliciter necessaria est per se prima
modo dicendi per se vel secunda, sicut probant ibi. Dicunt etiam quod
ilia praedicatio est per se prima modo dicendi per se, cuius praedicatio
significat eandem rem cum re significata per subiectum, nihil
extrinsecum connotando. Dicunt etiam distinctione tertia,34 quod
conceptum esse quiditativum respectu alterius non est nisi significare
eandem quiditatem cum eo, nihil [aliud] connotando. Ex istis
consequenter concedunt in ilia distinctionis 3, quaest. 3 I in solutione
dubiorum,35 quod praedicationes sunt in quid seu per se prima modo
dicendi per se, in quibus conceptus attributalis praedicatur de conceptu
quem habet intellectus cum dicit 'Deus'. Prima quia praedicatum et
subiectum significant eandem quiditatem, nihil extrinsecum connotando; secunda quia conceptus sapientiae aequaliter abstrahitur a divinitate sicut a sapientia creata, igitur aeque per se praedicatur de utroque
conceptu.
Secunda, tenent distinctionis 1, quaest. 5,36 quod omnis conceptus tarn viae quam patriae unius personae divinae est conceptus
essentiae et cuiuslibet alterius personae divinae et econtra, etiam
necessaria; et per consequens quod omnis conceptus cuiuslibet
personae signifi.cat totalem quiditatem Dei, et quod oppositum claudat
contradictionem.
Tertio etiam tenent quantum ad illud quod tangitur de actione in
creaturis, quod nulla actio vel passio in creaturis est res distincta a rebus
absolutis; ideo dicunt quod conceptus actionis significat rem absolutam, connotando aliam. Hoc dicunt in I, distinctionis 30, quaest. 2.37

59

60

[Contra opinionem Ockham]

30

Contra istam opinionem arguo per quattuor argumenta,3B quae

18 conceptu 0111. F 23 claudat] includat A
33()ckham, Scriptum in I Sent.,
34Qckham, Scriptum in I Sent.,
35Qckham, Scriptum in I Sent.,

pro!. q. 6 (OTh I 178-181).

d. 3 q. 3 (OTh II 419-431).
d. 3 q. 3 (OTh II 425).
36Qckham, Smptum in I Sent., d. 1 q. 5 (OTh I 457 -458).
37Qckham, Scriptum in I Sent., d. 30 q. 2 (OTh IV 322,332- 333).
3BCf. supra n. 11-25.

61

128

62

63

64

65

LIBER I

superius in suis locis contra eadem adiuncta sunt. Primo probo39 quod
ipsi habeant concedere quod ista sit praedicatio in quid seu per se
primo modo dicendi per se 'Deus est Pater', sumendo praedicationem
in quid seu per se ut communiter sumitur, sicut etiam ipsi ibi sumunt
quod praedicatum significat totam quiditatem rei signi.ficatae per subiectum, et aeque abstrahitur a deitate sicut a patemitate creata; igitur
praedicatur per se primo modo dicendi per se, cum dicitur 'Deus est
Pater'. Consequentia patet per eandem probationem, quia ipsi probant
hoc de conceptu attributali, nee connotatur hie aliquid extrinsecum
quod non est Deus, non plus quam ibi. Sed consequens est falsum, quia
tunc omne quod est Deus esset Pater, quia quae per se insunt, universaliter insunt.40
Secunda, probo quod haec non sit praedicatio in quid seu per se
primo modo dicendi per se 'Deus est sapiens', quia ista praedicatio
'Deus est sapiens' est vera modo de facto, et nata esset esse vera,
quantum est ex formali consequentia terminorum, si per contradictionem sapientia nee esset deitas nee pars deitatis; igitur non est
praedicatio per se primo modo dicendi per se.
Tertio, probo contra aliud dictum,41 quod si est impossibile quod
aliquis conceptus habeatur in via vel in patria qui sit unius personae,
licet non alterius, sequi,tur quod ista propositio sit vera 'Pater est
Spiritus Sanctus', quia suppositum pro quo stat praedicatum est idem.
cum aliquo supposito significate per subiectum.
Quarto, contra illud quod dicunt de actione in creaturis,42 probo
quod distinguatur a rebus absolutis, quia ubi propositio affmnativa
verificatur pro rebus, si cum rebus absolutis aeque praesentibus situ et
duratione sine alia re stet quod propositio sit falsa, oportet aliam rem
ponere ad hoc quod propositio sit vera; sed ista est huiusmodi 'anima
causat cognitionem lapidis'; igitur etc.
Confirmo, quia ubi propositio est vera pro rebus, illae res non
sufficiunt ad hoc quod propositio sit vera, cum quibus aeque
praesentibus situ et duratione sine alia re stat quod sit falsa; sed ista
1 adiundll 0111. F 8 quia] quam A 9 attrJbutahl attribuibili A 20 qwl quae A 24 in
creaturis 0111. A 25 quod 0111. A 26 si cwn rebus 0111. A 28 pmpositio 0111. F
39Cf. supra n. 58.
40Resp. Arist.,Anal Post., I c. 16 (AL IV-1 37; A c. 16, BOb 1-16).
41Cf. supra n. 59.
42Cf. supra n. 60.

10

15

21l

25

311

DIST. 3 QUAEST. 3

129

propositio 'anima causat cognitionem lapidis' est huiusmodi; igitur etc.

Aliter igitur respondeo ad quintum dubium,43 et nego
consequentiam ibi factam, quia illa non valet, sicut patet articulo
sequente.
5

10

15

20

25

30

66

[Art. 2 - Responsiones in favorem opinionis Ockham et septem

conclusiones contra opinionem Ockham]

Secundus articulus quaestiorus huius includit duo principaliter.

Primo enim ponam quasdam responsiones quae dicuntur esse de mente
opinionis supra positae ad quattuor argumenta quae feci contra earn in
fine articuli praecedentis; et secunda, ponarn septem conclusiones in
oppositum.
Ad primam rationem factam44 contra opinionem in fine articuli
praecedentis, cum dicitur de ista praedicatione 'Deus est Pater' dicitur
quod est de mente opinionis concedere conclusionem, scilicet quod
haec sit praedicatio in quid seu per se prima modo dicendi per se 'Deus
est Pater', et sumendo praedicationem in quid seu per se sicut
communiter sumitur, ut supra dictum est;45 est enim praedicatio in quid
pro prima persona, non tamen pro secunda. Et ideo ad argumentum
dicitur quod ex hoc non sequitur quod omne quod est Deus sit Pater,
quia licet quae per se insunt, universaliter insunt, ubi terminus est
communis pluribus essentialiter distinctis, non tamen ubi una res est
tres res.
Ad secundum argumentum46 in fine articuli praecedentis dicitur
quod de mente illius opinionis est dicere, prima quod ideo ponenda est
ista praedicatio in quid seu per se primo modo, quia est praedicatio
affirmativa et directa et simpliciter necessaria, in qua praedicatum et
subiectum stant pro eadem quiditate rei, nihil extrinsecum connotando.
Sicut allegatum est esse de mente opinionis in fine articuli praecedentis,
ita est in proposito, cum dicitur 'Deus est sapiens', quia 'sapiens', ut
dicitur de Deo, non importat aliquod accidens.
Secundo dicitur quod de mente opinionis est dicere quod haec
1 anima) m,g. oJ. m. F

est huiusmodi om. A 13 Pater] atitJ. et A 14-15 quod haec) ex hoc

quod A

43Cf. supra n. 41, 58-60.

44Cf. supra n. 61; pro paragraphis 67 usque 74 inclusive, cf. Aclam \Vodeham, Lemtm
semnda, d. 2. q. 3, ed. G. Gal et R. Wood (St. Bonaventure Univ. 1990, 11 61-98).
4SCf. supra n. 61.
46Cf. supra n. 62.

67

68

69

130

70

71

72

73

LIBER I

propos1tto est falsa, cum accipitur quod haec praedicatio 'Deus est
sapiens' est vera modo de facto et nata est esse vera, quantum est ex
formali consequentia terminorum, si per contradictionem sapientia nee
esset deitas nee pars deitatis. Haec enim propositio est falsa, quia si
sapientia sic distingueretur, tunc haec praedicatio non esset, et per
consequens nee esset falsa nee vera.
Tertio dicitur quod consequentia facta in argumento non valet;
nam cum dicitur 'Filius Dei est homo', res significata per praedicatum
nee est quiditas nee pars quiditatis rei pro qua supponit subiectum, et
tamen ex hoc non sequitur intentum.
Quarto dicitur quod eadem propositio potest esse per se prima
modo dicendi per se pro una re contenta sub subiecto, et tamen quod
non sit per se prima modo dicendi per se pro alia re contenta sub
subiecto, sicut patet de ista propositione 'substantia est sapiens'. Haec
praedicatio est in quid seu per se prima modo dicendi per se pro Deo,
et tamen est in quali pro creatura. Similiter, haec propositio 'sapientia
est qualitas' est praedicatio in quid pro sapientia creata, et tamen est
falsa pro Deo, licet Deus contineatur sub subiecto ibi. Quod enim ille
idem conceptus specificus sapientiae praedicetur de Deo probatur, quia
superfluit ponere conceptum sapientiae transcendentis esse alterius
rationis a conceptu specifico sapientiae in praedicamento qualitatis, quia
omnia possunt salvari per istum; igitur superfluit ponere ilium.
Ad tertiam rationem47 illarum in fine praecedentis articuli dicitw:
esse de mente opinionis supradictae, quod contradictio sit habere in via
vel in patria aliquem conceptum qui significet unam personam, non
significando aliam. Tamen non sequitur quod haec propositio sit vera
'Pater est Spiritus Sanctus', quia non omne significare est supponere;
ideo licet subiectum illius propositionis significet tertiam personam,
tamen non potest supponere pro tertia persona, et ideo propositio est
falsa. Quod autem non omne significare sit supponere probatur, quia
conceptus hominis significat omnes homines, et tamen in ista 'homo
currit' solum supponit pro homine currente. Similiter, album significat
albedinem, et tamen non potest supponere pro ea.
Ad quartam illarum rationum,48 negatur maior, quia propositio
34 quia] quod F
47Cf. supra n. 63.
48Cf. supra n. 64.

111

15

20

25

311

DIST. 3 QUAEST. 3

10

131

ilia potcst esse falsa cum eisdem rebus sic praesentibus. Hoc non est
quia deficit aliqua res requisita, sed hoc est quia deficit una condicio
ncgativa, ut quod Deus non impediat actiones creaturarum, vel alia
consimilis; et veritas illius propositionis negativae non requirit aliam
rem.
Ad confirmationem.49 Non sequitur: 'illae res non sufficiunt,
igitur alia res requiritur'. Haec consequentia non tenet, quia quod illae
res non sufficiunt, hoc est quia aliqua condicio negativa necessaria
requiritur, et ilia non requirit rem aliam.

74

[Contra banc defensionem opinionis Ockham per septem

conclusiones]
Supposito igitur quod opinio supradicta se isto modo explicaverit,
arguo contra earn per septem conclusiones, quas arguitive procedens
persuadeo esse veras.
[Conclusio 1]

20

25

30

Prima conclusio est ista, quod non sit omnino tutum dicere quod
haec praedicatio de divinis 'Deus est Pater' sit praedicatio per se prima
modo dicendi per se, utendo vocabulis sicut solent homines uti, et
sumendo primum modum dicendi per se ut distinguitur contra
secundum modum dicendi per se, sicut ista opinio loquitur, sicut
recitatum est in fine articuli praecedentis.so Istam conclusionem probo,
quia sequitur 'haec praedicatio Deus est Pater>> est praedicatio per se
prima modo dicendi per se, igitur esse Deum convenit aequivoce tribus
personis'; sed hoc repugnare videtur huic articulo 'Deus est trinus et
unus', et etiam repugnare videtur determinationi Ecclesiae, cum dicitur,
Extra De summa Trinitate et Fide Catholica 'Damnamus,st quod haec
summa res est simul tres personae et quaelibet earum; igitur non est
omnino tutum hoc dicere. Assumptum probo, quia si illa sit praedicatio
per se prima modo dicendi per se, sequitur quod conceptus Dei
praedicetur aequivoce in istis propositionibus 'persona prima est Deus',
quia 'esse Pattern' cadit in formali descriptione illius praedicati ut
convenit primae personae, et non ut convenit secundae personae, narn
4 aliam] illam A 8 negativa] non A 8-9 necessaria requiritur]
Supponente A 24 hoc] aJO. non A 31 cadit] rrp. A

49Cf. supra n. 65.

SOCf. supra n. 61.
SIDm-etalu Gn!/)rii IX, I tit. 1 c. 2 (ed. A. Friedberg, n 6).

~al.

m. F 12 Supposito]

75

132

76

77

78

LlBER I

per te 'esse Pattern' praedicatur per se primo modo dicendi per se de

illo praedicato pro prima persona et non pro secunda. Eadem modo
'esse Filium' praedicatur per se prima modo dicendi per se de illo
praedicato pro secunda persona; igitur illud praedicatum aequivoce
sumitur respectu primae personae et secundae, quia "aequivoca sunt
quorum nomen commune est, et ratio substantialis diversa."-12
DICITUR ad istud quod Deus secundum conceptum deitatis non
describitur. - CONTRA: primum argumentum53 stat, saltem sequitur
quod esse Deum conveniat personis aequivoce, quia non convenit eis
secundum omnino eundem intellectum quiditativum sibi per se convenientem prima modo dicendi per se, quia 'esse Pattern' est suus
conceptus quiditativus ut convenit primae personae, non tamen ut
convenit secundae. Secunda quia distinctione octava,54 tenent quod
simplicia, licet non definiantur, stricte sumendo definitionem, tamen
describuntur secundum eos descriptione convertibili composita ex
conceptibus communibus in quid. Et probo hoc, quia pet eos multi
sunt conceptus quiditativi deitatis convenientes sibi et aliis. Componantur il1i ad invicem. Conceptus ille compositus est descriptio
quiditativa, quia quaelibet pars eius praedicatur de conceptu isto cum
dico 'Deus'; [et] est convertibilis, quia aliter esset alius conceptus ei
addendus, et sic in infinitum.
Confirmo totam rationem praecedentem, quia opinio supra dicta
describit praedicationem per se secundum mentem philosophantium
'quae per se insunt, universaliter insunt.ss Si igitur isto modo concedat
quod haec sit per se 'Deus est Pater' habet consequenter concedere
quod omne quod est Deus, est Pater; sed Filius est Deus, igitur est
Pater.
Aliter RESPONDEBATUR postea, quod conclusio non est inconveniens, scilicet quod conceptus deitatis conveniat personis divinis aequivoce, quia deitas est ttes res, quarum nulla est alia, igitur conveniunt
sibi multae descriptiones, quarum nulla est alia; et per consequens
secundum aequivocam rationem describitur hie et ibi.
1 de 0111. F 8 primum] primo F 11 per se 0111. A 26 Pater] "'& oJ. m. F 30-31 igituralia 0111. (hom.) A
52Aristot., Pra~dk., c. 1 (AL 1-2 47; c. 1, la 1-2).
53Cf. supra n. 61.
54Qckham, Smpmm in I Sent., d. 8 q. 3 (OTh Ill 207-214).
55Cf. supra n. 67.

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

~0

CONTRA. !stud videtur repugnare huic articulo fidei 'Deus est

trinus et unus', et etiam determinationi Ecdesiae, Extra De Slllllma
Trinitate et Fide Catholica, 'Damnamus',56 cum dicit quod haec summa res
est simul tres personae et quaelibet earum. Primo quia si 'esse Pattern'
sit de primo intellectu deitatis et similiter 'esse Filium' de primo
intellectu deitatis, igitur ilia eadem distinctio quae est Patris a Filio, ipsa
est distinctio deitatis Patris a deitate Filii, quia 'esse Pattern' et 'esse
Filium' sunt distinctiva distinguentia deitatem illius personae secundum
quiditativum intellectum deitatis a deitate illius personae secundum
quiditativum intellectum deitatis. - Secunda quia si 'esse Deum'
conveniat personis aequivoce, igitur prima persona est Deus deitate
aequivoca a deitate qua secunda persona e~t Deus, et econtra. - Tertio
quia isti articuli assentiunt quod cum distinctione personali stat quod
deitas unius personae nulla distinctione distinguitur a deitate alterius
personae, igitur secundum istos articulos dici debet quod licet
descriptiones personarum sint diversae, ita . quod propria descriptio
personalis primae personae non conveniat secundae personae, tamen
totalis descriptio quae convenit illi rei in quantum est deitas, vere
convenit cuilibet personae in omnibus simul. Immo si deitas describeretur per circumlocutionem sic dicendo 'deitas est ilia summa res
quae est eadem Patri et Filio et Spiritui Sancto', adhuc ilia eadem
descriptio conveniet cuilibet personae, quia quaelibet persona est ilia
summa res quae est eadem Patri et Filio et Spiritui Sancto. Multo
fortius descriptio sua quiditativa formalis data sine circumlocutione
conveniet cuilibet personae.
Uncle breviter, si non obstante distinctione personarum, sit ibi
omnino eadem deitas communis, sequitur quod non obstante diversa
descriptione personali, tantum est ibi una descriptio fonnalis conveniens illi rei in quantum est deitas, et ilia est communis omnibus personis;
et per consequens oppositum istius est periculosum.
Aliter adhuc postea respondetur quod cum conceditur quod est
praedicatio per se primo modo dicendi per se, ibi sumunt
praedicationem per se primo modo dicendi per se pro praedicatione
quae est vera sine omni accidente inhaerente Deo, ita quod solum

7 deitatis 0111. A 8 distinctiva] disiunctiva F 11 per.;onis] per hoc A 16 sint] sunt A 30

est0111. A

56Cf. supra n. 75.

L'
.,,

133

79

80

81

H4

82

83
84

LIBER I

significetur quod Deus non sit Pater per accidens sibi additum. - Item,
alia modo: quod per hoc quod concedant quod est praedicatio per se
prima modo dicendt per se, solum intendunt dicere quod sit praedicatio notionalis.
CONTRA. Prima, tunc conceditur propositum, quod non sit per
se prima modo dicendi per se, ut distinguitur contra secundum modum
dicendi per se. - Secunda, tunc non contradicitur Doctori Subtili, cui
nituntur contradicere, quia ipse ponit quod deitas et paternitas sunt
eadem res.~7 - Tertio sic: tunc receditur a proposito, quia ut est
recitatum, propositum principale est tenere quod sit prima modo
dicendi per se, ut distinguitur contra secundum modum dicendi per se,
quia aliter non respondetur ad argumentum suum supra, quod probat
quod ipsi habent concedere quod sit praedicatio per se prima modo
dicendi per st:, ut distinguitur contra secundum modum dicendi per se.
Nam ipsi distinguendo primum modum dicendi per se contra
secundum, ponunt quod ista praedicatio 'Deus est sapiens' sit per se
prima modo dicendi per se, quia praedicatum significat eandem
quiditatem quam significat subiectum, nihil extri.nsecum connotando, et
quia conceptus sapientiae aeque abstrahitur a deitate sicut a sapientia
creata. Haec patent supra, et ex isto inferebam quod haec esset per se
'Deus est Pater' propter easdem ratienes, et ad istum intellectum fuit
concessum quod esset per se. Si igitur sumere velint modo
praedicationem per se ad alium intellectum, habent noviter respondere
ad argumentum. - Quarto, quia tunc non sustinent principia propria,
quia sicut patet supra, conclusio quam probant ex intentione, quaestione sexta Prologi,SB est quod omnis praedicatio directa simpliciter
necessaria est per se prima modo dicendi per se vel secunda. lgitur si
neges quod sit per se secunda modo dicendi per se, babes ponere quod
sit per se prima modo dicendi per se.
Aliter adhuc DIOTUR quod est praedicatio in quid, tamen non est
praedicatio per se prima modo dicendi per se.
CONTRA istud eadem modo arguitur sicut prius; habetur enim
propositum principale, data ista responsione, scilicet quod illa
praedicatio non sit per se prima modo dicendi per se, igitur per
2 quod~ aJtl. haec A

51Jluns Scotus, Ordinatio, I d. 2 p. 2 q. 1-4 n. 377-410 (Il 344-361).

saockham, Smp111m in I Sent., prol. q. 6 (OTh I 178-181).

to

15

20

25

30

DIST.

10

15

20

25

3 QUAEST. 3

135

principia sua debent concedere quod sit per se secunda modo dicendi
per se, quia omnis fpraedicatio] d1recta simpliciter necessaria est per se
prima modo dicendi per se vel secunda secundum principia istorum,
igitur si non est per se prima modo dicendi per se, est per se secunda
modo dicendi per se. Similiter, tunc aequivocant de praed1catione in
quid, et recedunt a proposito, nee respondetur ad argumentum, sicut
dictum est.
Aliter adhuc DICITUR, quod cum dicitur quod est praedicatio in
quid, solum intenditur quod paternitas non importet aliquod accidens
nee aliquid extrinsecum Deo; sed cum dicitur quod non est per se
prima modo dicendi per se, solum intenditur quod non sit praedicatio
essentialis, sed notionalis.
CONTRA istud sicut prius, quia receditur a proposito; nam haec
est investigatio utrum sit per se prima modo dicendi per se, ut
distinguitur contra secundum modum dicendi, ut recitatum est supra,59
quia ad ilium intellectum ponunt quod omnis praedicatio simpliciter
necessaria et directa est per se prima modo dicendi per se vel secunda,
et haec non est per se secunda modo secundum eos; et ex opposito si
non est per se ut distinguitur contra secundum, habetur propositum
principale; et ideo transumendo sic vocabula, ponunt se ad aequivoca
significata vocabulorum, et ideo nihil ad propositum.
Patet igitur argwnentum, quomodo argwnentum probat quod
ponere quod haec deitas sit simul tres personae et quaelibet earum, et
tamen quod haec praedicatio 'Deus est Pater' sit per se prima modo
dicendi per se, sumendo vocabulum perseitatis ut solet sumi, est ponere
contradictoria, sicut patet ex dictis.

85

86

87

[Conclusio 2]

30

Secunda conclusio contra opinionem supradictam est ista: quod

non est saris tutum dicere quod generaliter concludendum esset
praedicationem esse per se prima modo dicendi per se, ex hoc quod
termini significant eandem rem realiter, nihil extrinsecum connotando,
etiam loquendo de praedicatione affirmativa necessaria et directa, quia
ex hoc sequeretur quod Filius esset Pater. Quia si praedicatio
necessaria, affirmativa et directa ideo sit per se prima modo dicendi per
1 debent] dicunt A 2 praedicatio] propositio AF 5 se] add et A 10 sed cum dicitur] l1{g, oL
m. F 15 est om. F 18 haec) hoc A 34 ideo] non F

S9Cf. supra n. 67-68.

88

136

89

90

91

92
93

LlBHR

se quia eius termini significant eandem rem realiter, nihil extrinsecum

connotando, igitur propositio talis cuius tennini significant eandem rem
summa identitate reali secundum eos, erit summe per se prima modo
dicendi per se. Cum igitur haec praedicatio 'Deus est substantia' sit ita
per se quod omne quod est Deus sit substantia, igitur haec erit ita per
se 'Deus est Pater, et omne quod est Deus est Pater; sed Filius est
Deus; igitur' etc.
Unde secundum eos paternitas est tanta identitate reali eadem
deitati quanta identitate reali sapientia est eadem deitati, nee secundum
eos plu5 significat extrinsecum Deo. Si igitur ex identitate reali arguant
praedicationem per se prima modo dicendi, sequitur quod arguere
debeant quod haec sit aeque per se 'Deus est Pater' sicut ponunt istam
'Deus est sapiens'; sed illa est ita per se quod omne quod est Deus est
sapiens; igitur etc.
Ad istud DICITIJR quod non sequitur, quia ista perseitas concluditur non solum quia tennini significant eandem rem, sed requiritur
quod termini sint absoluti.
CONTRA. Per te haec est per se prima modo dicendi per se 'Deus
est Pater', et tamen praedicatum est relativum. Unde ideo probas quod
ista praedicatio sit per se prima modo dicendi per se 'Deus est Pater',
non obstante quod praedicatum sit relativum, quia est praedicatio
directa et simpliciter necessaria, cuius termini [sunt] significantes
eandem rem, nihil extrinsecum connotando; igitur cum ponis quod
termini eius significent eandem rem tanta identitate reali sicut termini
istius 'Deus est sapiens', quam etiam ponis quod sit per se prima modo
dicendi per se, sequitur quod sit aeque per se, et sic sequitur quod
omne quod est Deus sit Pater, et per consequens quod Filius sit Pater.
Aliter DICITUR postea, quod non sequitur conclusio, quia ad
praedicationem per se requiritur quod conveniat subiecto universaliter.
CONTRA. Tu ponis et probas quod ista praedicatio 'Deus est
Pater' sit per se prima modo dicendi per se, non obstante quod
quodlibet quod est Deus sit Pater, et hoc ideo concludendum quia
eadem est res, tunc arguendum est sicut prius. Unde breviter, ipsi
concludunt praedicationem esse per se prima modo, aliquando ex hoc
quod termini significant eandem rem, aliquando ex hoc quod terminus
1 rem] l1{g, alm. F 3 eos] atiJ. igitur ilia pmcdicatio F 5 sit] est A 6 et A 26 sequitur- se] l1{g, al111. F 'ZT quod2 0111. A 35 mn] dicere A

Pater 0111. (hom.)

2'

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

137

aeque abstrahitur a quiditate rei significatae per subiectum sicut a

quiditate significatae per praedicatum, ideo aeque per se praedicatur de
conceptu Dei cum dicitur 'Deus est sapiens' sicut praedicatur de
conceptu creaturae cum dicitur 'sapientia creata est sapientia'.
Aliquando autem concludunt hoc ex hoc, scilicet quod non solum est
ibi praedicatio vera in concreto, sed etiam in abstracto, quia non solum
est haec vera 'Deus est sapiens', sed ista 'Deus est sapientia'. Cum igitur
istae condiciones aeque conveniant isti praedicationi 'Deus est Pater'
sicut isti 'Deus est sapiens' - et quod illud praedicatum relativum non
conveniat subiecto universaliter, .hoc non impedit praedicationem per
se secundum eos - , igitur debet poni ilia praedicatio esse aeque per se
sicut ponunt istam 'Deus est sapiens'.
Aliter DICITUR quod conceptus Patris connotat Filium. CONTRA. Hoc non obstante, haec est per se 'Deus est Pater' primo
modo dicendi per se secundum eos, igitur hoc non impedit. Similiter,
illud praedicatum est conceptus omnium personarum secundum eos,
quia ponunt quod una persona non potest concipi, alia non concepta,
igitur non connotant aliquid extrinsecum suo significato. Similiter,
sequitur quod haec sit ita per se 'Deus est substantia' sicut ista 'Deus
est Deus', quia res est eadem tanta identitate reali. Sed consequens
falsum. Primo, quia nulla propositio [est] verior ilia in qua idem de se
praedicatur. - Secundo, quia eius contradictorium est impossibilius vel
formalius impossibile 'nullus Deus est Deus' quam oppositum alterius,
cum dicitur 'nullus Deus est substantia'. Patet igitur quod ponere quod
ista propositio 'Deus est Pater' non sit per se ~umma perseitate
praedicationis, et tamen ponere cum hoc. quod ideo in divinis praedicatio necessaria et directa est per se, quia eius termini significant
eandem rem identitate reali, nihil extrinsecum connotando, est ponere
contradictoria, ut patet ex dictis.

94

[Conclusio 3]

35

Tertia conclusio principalis contra illam opllllonem est haec:

quod tales praedicationes attributales 'Deus est sapiens' et huiusmodi,
non sunt praedicationes per se primo modo dicendi per se. Probo, quia
haec praedicatio 'Deus est sapiens', ad hoc quod sit vera, non requirit
per consequentiam formalem quod sapientia sit deitas vel pars
2 significatae] aeaturae F

per pmedicarum om. F 32 attnbutales] attnbuibiles A

95

140

103

104

105

l.JBER l

Contra secundum.63 Consequentia et totum argumentum fortificatur sic: ilia propositio, ad hoc quod sit vera, non requirit per se
quod res significata per praedicatum sit quiditas vel pars quiditatis rei
significatae per subiectum, igitur non est praedicatio per se perseitate
primi modi dicendi per se, quia ad perseitatem praedicationis primi
modi per se, non sufficit quod res importata per praedicatum sit de
facto realiter eadem cum re significata per subiectum - illud est
probatum in praecedentibus - , sed requiritur quod veritas praedicationis requirat per se quod res significata per praedicatum sit
quiditas vel pars quiditatis rei significatae per subiectum. Antecedens
patet, quia veritas illius praedicationis 'Deus est sapiens' non requirit
per consequentiam fonnalem quod res significata per praedicatum sit
quiditas vel pars quiditatis rei significatae per subiectum, sicut est
concesswn; igitur veritas illius praedicationis non requirit per se quod
res significata per praedicatum sit quiditas vel pars quiditatis rei
significatae per subiectum. Nam illud verwn quod per se sequitur ad
aliud, consequentia formali, sequitur ad illud; igitur ex opposito quod
consequentia formali non sequitur ad aliud, non sequitur per se ad illud.
Si igitur veritas istius propositionis 'Deus est sapiens' non requirit per
consequentiam formalem quod haec sit vera 'sapientia est deitas vel
pars deitatis', tunc requirit per se quod sapientia sit deitas vel pars
deitatis.
Contra tertium dictum,64 quia illud dictum tertium repugnat
secundo dicto illorwn; dicunt enim quod cum dicitur 'Deus est
sapiens', ibi non sumitur [subiectum] pro habente sapientiam, sed ibi
sapiens idem est quod exsistens sapientia; et si ita sit, tunc consequentia
est formalis, quia haec est consequentia formalis 'Deus est exsistens
sapientia, igitur sapientia est deitas vel pars deitatis'; et per consequens
dicere quod consequentia non sit formalis, et tamen [quod] sapiens ihi
sumatur prout idem significat quod iste terminus 'exsistens sapientia',
est dicere repugnantia.
Confirmatur, quia cum dicitur 'Deus est sapiens', aut stat ibi
'sapiens' solum pro habente sapientiam, [et] hoc negas; aut stat solum
pro exsistente sapientia, [et] tunc est consequentia formalis; aut stat
19 propositionis] praedicationis F

63Cf. supra n. 97.

64Cf. supra n. 98.

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

141

generalius prout quoddam commune ad utrumque, [et] tunc haec

propositio 'Deus est sapiens' non significat idem cum ista 'Deus est
exsistens sapientia'.
Aliter dicebatur postea ad argumentum, quod esse conceptum
quiditativum respectu alterius contingit multipliciter intelligi. Uno
modo, prout conceptus quiditativus distinguitur contra conceptum
accidentalem, [et] isto modo est haec praedicatio quiditativa 'Deus est
sapiens', quia non est praedicatio accidentalis. - Alio modo dicitur
conceptus quiditati~s, conceptus qui dicitur secundum substantiam,
non secundum rationem, et isto etiam modo haec est praedicatio
quiditativa 'Deus est sapiens', quia est absoluta. - Tertio modo,
conceptus quiditativus dicitur conceptus essentialis, ut distinguitur
contra notionalem, et sic similiter est praedicatio quiditativa. Et multis
aliis modis potest distingui.
Uncle breviter, haec praedicatio 'Deus est sapiens' est praedicatio
quiditativa, ut praedicatio quiditativa distinguitur contra praedicationem
accidentalem, quia non est sapiens per sapientiam quae sit accidens.
Eodem modo distinguitur quod est praedicatio per se primo modo
dicendi per se, ita sumendo praedicationem prima modo dicendi ut
distinguitur contra praedicationem accidentalem, quia non est sapiens
per sapientiam quae sit accidens suum.
CONTRA. Primo: iam conceditur propositum, ut quod haec
praedicatio non sit per se primo modo dicendi per se ut distinguitur
contra secundum modum dicendi per se; hoc enim est propositum
principale. In hoc enim conveniunt omnes theologi, quod sapientia Dei
non sit accidens. Hie enim non est diversitas inter opiniones
theologorum. Si igitur ponatur quod haec praedicatio non sit per se
aliqua perseitate nisi tantum perseitate quae excludit quod sapientia Dei
nort sit accidens, tunc habetur intentum, quod non sit per se primo
modo dicendi per se ut distinguitur contra secundum modum dicendi
per se.
Secunda: receditur ab intento, nam Doctor Subtilis,65 quem
intendunt reprobate, ponit quod sapientia divina sit realiter deitas. Si
9 conceptus2 om. A 14 aliis om. A 17-20 quia- accidentalem om. (hom.) A 26 non2om. F
33 Si- probando (JJ. 142/in. 1)] /l{g aJ.m. F
Duns Scotus, OrdinatitJ, I d. 8 p. 1 q. 4 n. 191-217 (IV 260-274); ibid. d. 2 p. 2 q.
1-4 n. 400 (11 355).

65Cf.

106

107

108

109

,,
j'

ll

I:.I

LIBER I

142

110

111

112

igitur isti reprobantes eum, probanda quod haec pracdicatio non sit per
se prima modo dicendi per se, solum intendunt probare quod sic sit
per se quod non per accidens additum, tunc recedit ab illo quod
inceperunt probare contra Doctorem ilium, et probant id quod ipse
ponit, scilicet quod sapientia Dei non sit accidens.
Tertio: aliud est loqui de perseitate rei extra animam, et aliud de
perseitate praedicationis. In hoc enim conveniunt theologi, quod Deus
sit per se sapiens perseitate rei extra, id est non per rem additam Deo,
sumendo scilicet 'se' relative. Sed de perseitate praedicationis est hie
altercatio inter opiniones, utrum scilicet non obstante identitate reali, sit
ibi perseitas praedicationis primi modi dicendi per se, vel secundi. Si
igitur vadant modo solum ad perseitatem quae excludit sapientiam
accidentalem, tunc receditur ab intento.
Quarto, quia secundum principia eorum, ut patet quaestione sexta
Prologi,66 ubi loquuntur de perseitate praedicationis, omnis propositio
simpliciter necessaria est per se prima modo dicendi per se vel secunda
modo dicendi per se; et omnis praedicatio est per se prima modo
dicendi per se, cuius praedicatum significat eandem rem cum re
significata per subiectum, nihil extrinsecum connotando, maxime de
praedicatione directa. Ex. istis concludunt quod praedicationes istae
'Deus est sapiens' et huiusmodi sint per se primo modo dicendi per se,
ut supra est recitatum. Igitur modo eundo ad istam conclusionern,
quod solum sit ibi perseitas quae excludit accidens distinctum adeo
receditur a proposito.
Quinto, quia identitas realis rei significatae per praedicatum cum
re significata per subiectum, non sufficit ad praedicationem per se
primo modo dicendi per se. Prima, quia tunc omnes praedicationes
essent aeque per se prima modo dicendi per se quarum termini
significant eandem rem aequali identitate reali; et sic haec praedicatio
'Deus est Pater' esset aeque per se sicut ista 'Deus est substantia', quod
falsum est, quia tunc quaelibet persona quae esset Deus esset Pater,
sicut quaelibet persona quae est Deus est substantia. - Secundo, quia
sic haec esset aeque per se 'Deus est substantia', sicut ista 'Deus est
Deus'. - Tertio, quia sic esset haec aeque per se 'substantia est Deus',
1 igitur 0111. A 4
A

idJ illud A

7 enim] /in. em/. m. F 10 altercatio] alteratio A

66()ckham, Smphlm in I Sent., prol q. 6 (OTh I 178-181).

reahl aJd non

J1

IS

21

2'

3!

DIST. 3 QUAF:.ST. 3

10

15

20

143

sicut ista 'Deus est substantia', quia termini significant eandem rem
aequali identitate; sed consequens falsum, quia tunc Deus caderet in
formali descriptione substantiae, quod est impossibile, quia tunc nulla
creatura esset substantia.
Ad istud HABENT dicere quod non sequitur, quia non est
praedicatio directa. - CONTRA. Per eos identitas realis rei significatae
per terminos est causa quare praedicatio est qwditativa et per se primo
modo, maxime si non sit ibi connotatio extrinseci; igitur quod non tollit
nee deminuit quin termini significent eandem rem, non tollit nee
deminuit quin praedicatio sit per se primo modo; sed quod praedicatio
sit indirecta non plus tollit nee deminuit quin termini significent
eandem rem non plus quam praedicatio directa; igitur etc.
Ideo istud argumentum relinquitur non solutum; immo dicere
quod ista sit praedicatio attributalis 'Deus est sapiens' et non ista 'Deus
est substantia', et tamen quod sit praedicatio per se primo modo
dicendi per se, sumendo perseitatem primi modi dicendi per se sicut
solet sumi, est dicere opposita, quia eo ipso quod praedicatum esset
aeque quiditativum respectu illius subiecti pro re extra in una propositione sicut in alia, et aeque per se praedicaretur de illo subiecto in
una propositione sicut in alia, non apparet quare unum praedicatum
magis esset attributabile respectu illius subiecti quam aliud.

113

114

[Conclusio 4]

25

30

35

Quarta conclusio contra opinionem supradictam est ista, quod

non est saris tutum dicere quod humanitas nee sit quiditas nee pars
quiditatis rei pro qua stat subiectum istius propositionis 'Filius Dei est
homo', quia subiectum: aut stat pro aliquo homine, aut non stat pro
aliquo homine. Si non stat pro aliquo homine, tunc propositio est falsa.
Si stet pro aliquo homine, igitur res pro qua stat habet humanitatem
pro quiditate vel parte quiditatis. - Vel sic: aut subiectum illius
propositionis stat pro Christo, aut non stat pro Christo. Si stet pro
Christo, et hum.anitas est quiditas vel pars quiditatis Christi, igitur
humanitas est qwditas vel pars quiditatis rei pro qua illud subiectum
stat. Si non stet pro Christo, igitur illa propositio non est vera pro
Christo.
DICITIJR quod subiectum illius propositionis supponit pro
14 attnbutalis] accidentalis A 21 attributabile] attribwbile A 23 Quam 0111. A

115

116

144

117

118

119

120

LIBER

persona aetema una in Trinitate, de qua dixit Salvator ego et Pater unum
sumus,67 et antequam Abraham esset, e.go sum.6B- CONTRA. Sicut prius, aut
stat pro aliquo homine, et arguendum est sicut prius.
Ideo DICITUR aliter, concedendo quod subiectum illius propositionis supponit pro aliquo homine, et negatur ulterius consequentia:
'igitur humanitas est quiditas vel pars quiditatis illius pro quo supponit
[subiectum]', quia supponit pro eo contingenter. Sed si humanitas esset
quiditas vel pars quiditatis eius, tunc necessaria supponeret illud sub~ectum pro homine.
CONTRA. Sicut prius, subiectum istius propositionis 'Filius Dei
est homo' aut supponit pro aliquo homine cuius quiditas vel pars
quiditatis est humanitas, aut non supponit pro aliquo homine cuius
quiditas vel pars quiditatis est humanitas. Si primum, habetur propositum. Non est tutum dare secundum, quia si non supponat pro aliquo
homine cuius quiditas aliqua vel pars quiditatis sit humanitas, et supponit pro Christo per te, igitur ipsius Christi non est aliqua quiditas vel
pars quiditatis quae sit humanitas; et per consequens Christus non est
homo, quia esse hominem est esse ens cuius natura est humanitas. Si
igitur Christus non sit ens cuius natura quiditativa sit humanitas,
Christus non est homo. Unde breviter, dicere quod illud pro quo
subiectum supponit sit homo, et tamen quod non sit ens cuius quiditas
vel pars quiditatis sit humanitas, est dicere repugnantia.
Item, sequitur: subiectum illius propositionis supponit contingenter pro homine cuius quiditas vel pars quiditatis est humanitas, igitur
supponit pro homine cuius quiditas vel pars quiditatis est humanitas.
Antecedens est probatum, et consequentia patet, quia supponere
contingenter non perimit nee deminuit suppositionem, igitur consequentia est bona.
Item, isti recipiunt istum syllogismum in materia sua 'illud
subiectum propositionis supponit pro Filio Dei; et Filius Dei est homo;
igitur supponit pro homine'. Igitur per eandem rationem habent
recipere istum syllogismum. Demonstro subiectum istius propositionis
'Filius Dei est homo', et arguo sic 'nulla humanitas est quiditas vel pars
quiditatis rei pro qua illud subiectum supponit, sed humanitas
12 non 0111. F 18-20 quia- homo om. (hom.) A 21 et llUllen
sed] autAF
67Joan.

10, 30.

68Joan. 8, 58.

0111.

A 29 illud] sicut F 34

11,

15

:1lJ

3t

DIST.

10

15

20

25

30

3 QUAEST. 3

145

est quiditas vel pars quiditatis Christi, igitur Christus non est res pro
qua subiectum illius propositionis supponit'. Minor est vera secundum
fidem. Si igitur maior sit vera, ut concedunt, sequitur quod conclusio sit
vera, quam tamen negant. Immo si conclusio esset vera, sequeretur
quod haec esset falsa 'Filius Dei est homo', quia nee verificar~tur pro
Christo, nee pro aliquo alio homine.
Item, sequitur 'Christus habet humanitatem pro quiditate vel
parte quiditatis, igitur res pro qua illud subiectum supponit habet
humanitatem pro quiditate vel parte quiditatis'. Antecedens est verum
secundum fidem, et consequentia tenet per medium verum concessum
ab eis, quod Christus sit res pro qua illud subiectum supponit. - Vel
sic 'ista res, pro qua subiectum supponit, habet humanitatem pro
quiditate vel pro parte quiditatis, demonstrando Christum; igitur res,
pro qua subiectum supponit, habet humanitatem pro quiditate vel parte
quiditatis'.
Unde breviter, sicut haec propositio est contingenter vera 'album
est homo', et tamen impossibile est quod sit vera nisi subiectum
supponat pro aliquo homine cuius humanitas sit quiditas vel pars
quiditatis, licet supponat pro eo contingenter - nee ex hoc sequitur
quod propositio sit necessaria - , ita in proposito quantum ad hoc.
Licet enim haec propositio sit contingens et non necessaria 'Filius Dei
est homo', tamen impossibile est quod sit vera, nisi subiectum
supponat pro aliquo homine cuius humanitas est quiditas vel pars
quiditatis, licet subiectum illud contingenter sic supponat per
communicationem idiomatum.
Ideo dicere oppositum non apparet saris tutum, maxime quia
videtur hoc dictum coincidere vel cum opinione quae dicit quod
Christus non habuerit realem humanitatem qua fuerit univoce homo
nobiscum, vel saltem cum opinione quae reprobatur, Extra De haerelicis,
'Cum Christus',69 ubi dicitur quod quidam theologi, ultra quam oportet
intelligentes, dicebant Christum non esse aliquid secundum quod
homo. Cum igitur Christus711 sit "perfectus Deus et perfectus homo,''
mandat Papa Remensi archiepiscopo quatenus sub anathemate
1 est quidilliS om. F vel] aut A 8 illud 0111. A 13 pro om. F 26 tutum] dictum F 27
coincidere) communicare A 30 dicitur) videtur F
69Demtaks

Gngorii IX, V tit. 7 c. 7 (ed. Friedberg, II 779).

Ps.-Athanasian11m, ed. Denzinger-SchOnmetzger (ed. 36, p. 42).

70 SymboiRm

121

122

!.
I.
I

I'i
,I
I

11

123
i

I!
I,

.,

I'

.I

~I

'r'

.,

146

LIBER I

interdicat ne aliquis de cetera audeat dicere Christum non esse aliquid

secundum quod homo, quia sicut verus est Deus, ita "verus est homo
ex anima rationali et humana came subsistens."71
[Conclusio 5]
124

125

126

Quinta conclusio principalis contra opinionem est quod non est

saris tutum dicere quod ille conceptus sapientiae, qui est conceptus
specificus in linea praedicamentali qualitatis et subicitur in ista propositione 'sapientia est qualitas', quod iste idem conceptus sapientiae sit
conceptus quiditatis Dei et praedicetur in qwd cum dicitur 'Deus est
sapientia'; quia tunc non appareret quin sapientia divina esset ita per se
individuum praedicamenti qualitatis sicut sapientia creata. Et eadem
modo, si idem conceptus substantiae, qui est conceptus praedicamentalis substantiae, esset per se communis substantiae creatae vel increatae, Deus esset ita per se individuum praedicamenti substantiae sicut
substantia creata.
Ad istud DICITUR quod esse conceptum specificum in linea
praedicamentali potest intelligi dupliciter. Uno modo, quod sit talis
conceptus specificus de quo conceptus praedicamentalis praedicetur
universallter, sic dicendo 'omnis substantia est qualitas', et talis
conceptus specificus in genere qualitatis non est conceptus sapientiae
communis Deo et creaturae. Alio modo, quod sit talis conceptus
specificus de quo conceptus praedicamentalis rsapientiae1 praedicetur
particulariter et non universaliter, ut cum dico 'aliqua sapientia est
qualitas', et talis conceptus est conceptus sapientiae qui non solum est
conceptus specificus, sed est conceptus per se prima modo dicendi per
se seu quiditative praedicatur in ista 'Deus est sapientia'.
CONTRA. Probo quod claudat repugnantiam, quod aliquis sit
conceptus specificus in linea praedicamentali, et tamen quod conceptus
praedicamentalis non sit natus did de eo universaliter, quia si est
conceptus specificus illius praedicamenti, tunc conceptus praedicamentalis illius praedicamenti cadit in eius descriptione formali pro
aliquo individuo, ut habent concedere; sed non cadit in eius
descriptione formali pro Deo per te; igitur substantialis ratio eius est
diversa, ut convenit Deo et ut convenit creaturae; et per consequens
aequivoce convenit Deo et creaturae. Ex quo sequitur quod non est
~~

SymboltmJ Ps.-Aihanasian11m, ed. DellZlnger-Schonmetzger (ed. 36, p. 42).

111

15

3,

:z:

31

35

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

147

idem conceptus, quia conceptus est signum naturale, et in significatione

naturali non potest esse aequivocatio, proprie loquendo.
Item, non apparet quin Deus esset per se individuum
praedicamenti substantiae, quia sub conceptu illo praedicamentali
substantiae contineretur Deus tamquam ita per se individuum sicut
lapis; nee esset ibi ponere aliquam praedicationem particularem quae
impediat.
Item, secundum istud periret ordo praedicamentalis inter per se
superius et per se inferius, quia debitus ordo illius lineae requirit quod
superius sit commune ad omnia ad quae suum per se inferius est
commune, et non econtra, quia illa coordinatio est secundum magis
commune et minus commune. Ad hoc enim quod a assignatur per se
superius ad b in linea praedicamentali, non sufficit quod a praedicetur
de b particulariter, quia ita bene. superius vel convertibile potest praedican particulariter de inferiori vel aequali sicut econtra. Ideo nisi
subordinentur universaliter, non intrant directe coordinationem illius
lineae in qua conceptus subordinantur secundum magis commune et
minus commune universaliter, de quibus loquitur Aristoteles, ponens
quod superius in linea praedicamentali praedicatur per se primo modo
dicendi per se de suo inferiori in ilia linea; et ponit quod quae per se
insunt, universaliter insunt, ut patet I Posteriorum. 72 Haec enim est ars
Aristotelis in principio IV Topicorum,"3 scilicet quod si ponatur aliquid
esse genus respectu alicuius de numero specierum exsistentium,
inspiciendum est ad omnia contenta illius quod est assignatum pro
specie, et si de aliquo non praedicetur genus assignatum, tunc ipsum
quod est assignatum pro genere, non est genus respectu illius speciei,
sicut contingit aliquando in accidentibus. Et ponit exemplum suae
considerationis, ut si voluptatis genus ponatur bonum, et aliqua
voluptas sit non bona, palam est quod bonum non est genus voluptatis,
nam genus de omnibus quae sunt sub eadem specie praedicatur. Haec
ille. Patet igitur quod loquendo de tali coordinatione generum et
specierum de quali loquitur .Aristoteles, repugnantia est quod genus non
praedicetur de quolibet contento sub conceptu specifico, quia
coordinatio cuiuslibet decem praedicamentorum, de quibus ipse
1 idem 0111. A 8 per om. A 16 dil:ectej distticte F tEitit ~ al m. F 19 superius 0111. F
72Aristot., AnaL Post., I c. 16 (AL IV-1 35; A c. 16, 19b 34-80a 5).
1lAristot., Topica, IV c. 1 (AL V-1 66; A c. 1, 121b4- 5).

127

128

148

129

130

131

LmER I

loquitur, est secundum magis commune et minus commune

universaliter, sicut posset multipliciter ex principiis [suis] probari; et
ideo sumendo coordinationem praedicamentalem sicut Aristoteles
sumit, dicere quod sapientia divina sit individuum per se contentum
sub conceptu illo sapientiae qui est conceptus specificus in linea
praedicamentali qualitatis, habet necessaria dicere quod sapientia divina
sit vera qualitas per se exsistens in praedicamento qualitatis, quod non
est tutum. Et ex opposite dicere quod sapientia divina sit individuum
conceptus specifici in praedicamento qualitatis, et tamen quod non sit
vera qualitas contenta in praedicamento qualitatis, est dicere repugnantia.
Ideo ad vitandum talia, posuit Doctor Subtilis74 quod conceptus
sapientiae communis Deo et creaturae non est conceptus specificus
praedicamenti qualitatis, sed est quidam conceptus transcendens: non
sic transcendens quod conveniat omni enti, sed sic transcendens quod
est communis aliquibus rebus in uno praedicamento, et alicui rei quae
non est in illo praedicamento; et eadem modo, quod conceptus
substantiae qui est communis Deo et creaturae, non est conceptus
praedicamentalis sed est quidam conceptus aliquo modo transcendens,
sicut dictum est.
[Conclusio 6]
Sexta conclusio contra opinionem sic expositam est quod utendo
propositione negativa sicut fides utitur ea in divinis cum negat aliquid
de persona una quod concedit de alia, vel cum negat aliquid de persona
quod concedit de essentia, quod sumendo [cognitionem] ad ilium
intellectum, est magis tutum dicere quod aliqua sit possibilis cognitio
causativa Deo in via vel in patria per quam cognoscatur una persona,
aliqua alia non cognita; vel qua cognoscatur essentia, non cognita
persona, quod scilicet dicere istud sit magis securum quam dicere
oppositum.
Ad hoc arguo quadrupliciter. Prima, quia ad istam conclusionem
sequitur quod haec propositio fermata in mente 'Pater est Spiritus
Sanctus', sit propositio vera in significando, quia significat omnino.
idem quod ista propositio 'Spiritus Sanctus est Spiritus Sanctus'; igitur
4 sumit] aJJ. est F 7-9 quod- qualitatis 0111. (h0111.) A 16 est] sit A 18 qw]quae A 22
Sextaom.A
7

4Duns Scotus, Ordinatio, I d. 8 p. 1 q. 3 n. 114-115 (IV 206- 207).

10

ts

2JI

25

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

35

149

est vera in significando. Assumptum patet, quia subiectum illius

propositionis significat idem cum subiecto istius propositionis per te, et
praedicatum illius cum praedicato istius, et copula illius cum copula
istius; igitur propositiones significant omnino idem. Unde subiectum
unius propositionis in mente est cognitio cuiuslibet personae divinae
per te, et per consequens utrumque significat tertiam personam, et
similiter praedicatum et copula; igitur propositiones significant idem.
DICITUR ad istud, negando consequentiam, quod licet illae
propositiones significent idem, tamen in ista propositione 'Spiritus
Sanctus est Spiritus Sanctus', subiectum istius, licet significet tertiam
personam, tamen non est natum supponere pro tertia persona, sicut
tenemus fide. Ideo licet una propositio sit vera, non tamen alia.
CONTRA. Posito quod haec responsio esset possibilis, adhuc ipsa
concedit propositum, scilicet quod haec propositio in mente 'Pater est
Spiritus Sanctus' sit vera in significando, quia per te licet subiectum eius
non possit in ista propositione supponere pro tertia persona, tamen
illud subiectum est cognitio tertiae personae significans tertiam personam; igitur propositio ilia, licet ipsa non sit vera pro illo pro quo
subiectum natum est supponere per te, tamen ipsa est vera pro illo
quod significatur per subiectum. Loquendo igitur, non de suppositione,
sed de significatione, arguo sic. Sic est in re sicut ilia propositio
significat, igitur ilia propositio est vera in significando. Antecedens
patet, quia tarn subiectum quam praedicatum quam copula significat
illud idem quod subiectum et praedicatum et copula in alia
propositione. - Vel argue sic. Quaero utrum sic sit in re sicut ista
propositio significat 'Pater est Spiritus Sanctus', vel non. Si sic, igitur
propositio ilia est vera in significando. Si non, contra: res significata per
praedicatum est eadem cum re significata per subiectum, eo quod
subiectum significat tertiam personam per te; sed ista propositio 'Pater
est Spiritus Sanctus' significat rem significatam per praedicatum esse
eandem cum re significata per subiectum; igitur sic est in re sicut
propositio significat. Unde breviter, haec propositio 'Pater est Spiritus
Sanctus' significat rem significatam per praedicatum esse eandem cum
re significata per subiectum; et ita est in re secundum istud; igitur propositio ilia est vera in significando.
Ex istis patet quod fides qua tenetur quod haec propositio non
3 illius2J istius m: /in. al. m. F 29 propositio] pmcdicatio A 32 breviter 0111. A

132

133

134

150

135

136

137

LIBER I

sit vera 'Pater est Spiritus Sanctus', sicut fides ilia artat illud subiectum
quod non possit supponere pro Spiritu Sancta, ita artat quod non
possit significare Spiritum Sanctum, quia si significaret Spiritum
Sanctum, propositio ilia esset vera in significando, sicut est probatum;
ideo dicere quod propositio ilia non sit vera, et tamen quod subiectum
significat Spiritwn Sanctum, est dicere repugnantia.
Item, confmnatur istud, quia licet non omne significate sit
supponere, tamen ornne supponere est significate, quia subiectum
propositionis supponere est stare pro aliquo, sicut signum pro suo
significate; igitur si subiectum illud potest supponere pro una persona,
et non potest supponere pro alia, necessaria sequitur quod in aliquo
genere signi potest significare unam personam, in quo genere signi non
potest aliam significare.
Secunda principaliter ad eandem conclusionem, scilicet quod si
conclusio esset vera, multi articuli fidei viderentur falsi, igitur non
tutum est asserere. Antecedens probatur. Demonstretur iste articulus
'quilibet Pater divinus generat'. Ista propositio in mente est quaedam
cognitio complexa; aut igitur ipsa est cognitio primae personae et non
tertiae personae; tunc habetur propositum, quod aliqua potest esse
cognitio qua cognoscatur prima persona, licet ea non cognoscatur
tertia; et non solum cognitio quae est propositio, sed etiam cognitio
quae est terminus aequivalens propositioni, ut iste terminus 'Pater
generans' vel etiam cognitio aliqua simplex, si aliqua potest esse
praecise respectu eius significati. Aut ilia totalis propositio in mente
significat non solum primam personam sed etiam tertiam; tunc est
propositio falsa, quia aut significat tertiam personam vere, vel false.
Non vere, quia ipse non est Pater divinus generans; igitur false.
Confinnatur istud, quia iste terminus in mente 'Pater divinus', si
significat quamlibet personarum, aut igitur signifi.cat eas omnes simul et
collective, sicut iste terminus 'Trinitas'; sed si hoc detur, tunc non
potest supponere pro aliqua persona una, et per consequens tunc est
haec falsa 'quilibet Pater divinus generat'. Aut [significat] quamlibet
personarum, sicut nomen relativum significat suum correlativum, et si
hoc detur, tunc non significat tertiam personam, quia non refert ad
tertiam personam. Aut significat quamlibet divinarum personarum eo
14 quod 0111. A 15 non] etc. F 18 complexa] fllltJ. aut igitur ipsa est cognitio oomplexa F
19 qucxl aliqua] quia aut A 21 et] etiam F 31-32 est haec] h. est A

111

15

711

25

30

35

DIST. 3 QUAEST. 3

10

t5

20

25

30

35

151

modo quo terminus communis multis suppositis significat quodlibet

illorum suppositorum quibus est communis in significando; et si istud
detur, tunc non apparet quod possit distribui universaliter, quin
distribuatur pro quolibet eorum; sed si distribuatur pro quolibet
suppositorum divinorum cum dic1tur 'quilibet Pater divinus generat',
est propositio falsa. Nee apparet quomodo hoc nomen 'Pater divinus'
possit significare quamlibet personarum divinarum, nisi aliquo praedictorum modorum, licet multi sint alii modi significandi multorum
aliorum nominum. Eodem modo arguendum est de aliis articulis fidei.
Hie DICITIJR quod iste terminus est communis omnibus personis
in significando, non tamen in supponendo; ideo non potest distribui
pro qualibet illarum personarum. lstud autem est ponendum hie, licet
non alibi, propter fidem, quia fides artat, ut terminus ille solum supponat pro prima persona.
CONTRA. Verum est quod fides artat, ad hoc quod terminus ille
non potest supponere pro aliis personis, sicut est probatum, quia si
supponeret pro eis, articuli fidei essent falsi. Sed ex isto necessario
sequitur quod non significet aeque quarnlibet personarum. Haec enim
consequentia est necessaria 'ille terminus significat aeque tertiam
personam sicut primam, et eo modo quo tenninus communis communitate significationis significat supposita quibus est communis in
significando, igitur si potest distribui pro prima persona, potest
distribui pro tertia'; ideo si antecedens esset verum, consequens esset
verum. Sed consequens non est tutwn asserere, igitur nee antecedens.
Consequentia probata est. Primo, quia si subiectum significet
quamlibet personarum, tunc eadem ratione ilia totalis propositio significat quamlibet. Aut igitur vere, aut false; et sive sic sive sic._ denotatur
supponere pro qualibet earum.
Secundo, quia si sic significet unam quod potest pro ea
supponere, et non sic significat aliam quod potest pro ea supponere,
igitur non aeque significat istam et illam. Ex opposito: si aeque significet, aeque potest in propositione universali supponere.
Tertio, quia si non potest supponere prp qualibet illarum
personarum, igitur non quaelibet illarum personarum est Pater divinus;
sed sequitur 'non quaelibet illarum personarum est Pater divinus, igitur
4 eorum] illorum A 22-23 pro- distribw] " al. 111. F 30 et 31 significat] probat F

supponere 0111. (hom.) A

138

139

140

141

142

152

143

144

145

146

LIBER I

a prima, si non potest supponere pro qualibet earum, non quaelibet

earum significatur per ilium tenninum'.
Quarto, quia cum respondes dicendo quod ille terminus supponit
pro persona non-producta tantum: aut per ly personam non-productam
intelligis solum unam personam, aut quamlibet. Si tantum unam,
habetur propositum. Si quamlibet, igitur non plus significas mihi quod
supponit pro una quam pro alia.
Quinto; cum intellectus dicit quod illud subiectum supponit pro
ista persona, demonsttando primam personam, aut ille conceptus
demonsttativus est tantum respectu unius personae, et habetur
propositum, quod aliqua est cognitio respectu unius quae non respectu
alterius. Aut est respectu cuiuslibet personae; tunc iliud subiectum
supponit pro qualibet earum.
Sexto: fides non potest facere terminum ilium pro ilia solo
supponere, quod ipsa fides non potest praecise demonstrate. Si igitur
fides non potest compellere ad habendum conceptum aliquem demonsttativum unius personae tantum, igitur non potest compellere ad
sentiendum quod iste terminus 'Pater divinus' supponat pro hac
persona tantum. Uncle fides non potest demonsttare unam personam
nisi demonsttando aliam, tunc non potest me certificare quod ille
terminus stet pro una persona nisi certificando me quod stat pro alia.
Tertio principaliter ad eandem conclusionem.75 Aliqua visio
posset causari respectu Dei, per quam intellectus videntis natus esset
certificari se videre Pattern, licet per earn non esset natus certificari se
videre Spiritum Sanctum; igitur aliqua visio posset causari qua videret
Pattern, non videndo Spiritum Sanctum, utendo propositione negativa
modo quo fides utitur, cum negat de persona quod concedit de
essentia, vel cum negat de una persona quod concedit de alia.
Antecedens patet, quia creatura potest causare unarn visionem respectu
venientis a remotis qua intellectus est natus certificari rem visam esse
animal, licet per earn non sit natus certificari rem visam esse hominem;
sed non apparet quin multo fortius possit Deus causare unam talem
visionem sui qua videos natus esset certificari se videre deitatern, licet
per earn non esset natus certificari se videre Pattern; igitur eadem
11 quod] quia A 13 earum] illarum A 14 Sexto] Ergo Mit. m,g, ead m. A 16 potest] possit
F 21 stat] stet A 23 natus] m,g, aJ. m. F 32 fortius om. A
~scf.

supra n. 130.

tf'

t:

21

2:

3'

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

35

153

ratione videtur quod Deus possit causare talem vis1onem respectu sui
qua videos possit certificari se videre Pattern, licet per earn non esset
natus certificari se videre Spiritum Sanctum. Consequentiarn probo,
quia si Deus causat unam visionem qua intellectus videntis erit natus
certificari se videre Pattern, licet per earn non sit natus certificari se
videre Spiritwn Sanctum, quaere tunc: aut est verum dicere quod iste
per visionem istam non videt Spiritwn Sanctum, aut non est verum
dicere hoc, et sumo negativam ad intellectum supradictwn. Si est verum
dicere, habetur propositum.
Si NON sit verum hoc dicere,- CONTRA: quid intelligis per istam
negativam 'Spiritus Sanctus non videtur hac visione'? Aut intelligis
quod Spiritus Sanctus non sit essentialiter idem cum ilia re quae videtur
hac visione; tunc non sumis negativam ad intellectum fidei, quia cum
fides dicit quod Spiritus Sanctus non est Pater, non intelligit quod
Spiritus Sanctus non sit idem essentialiter cum ilia re quae est Pater.
Aut intelligis quod per banc visionem non est intellectus natus
certificari de re visa quod ipsa sit idem cum Spiritu Sancto, et isto
modo est verum dicere quod Spiritus Sanctus non videtur ista visione.
Et forte [lsto] modo potest intelligi per videri ista visione, esse illud cui
convenit condicio quam intellectus per istam visionem tribuit rei visae,
et nee sic videtur Spiritus Sanctus, scilicet visione ista, quia per istam
visionem intellectus tribuit rei visae quod sit Pater; sed esse Pattern non
convenit Spiritui Sancto; igitur etc.
Quarto, ad idem. Non est tutum negare a potentia Dei illud posse
ab ipsa fieri de quo non probatur aliqua contradictio; sed talem actwn
causari non probatur contradictionem includere; aut enim hoc
probaretur auctoritate, sicut per illud Salvatoris Philippe, qui videt me, videt
et Patrem meum,76 seu per aliam consimilem; aut hoc probaretur ratione,
sicut si sic arguatur 'iste Pater videtur, iste Pater est haec essentia, igitur
haec essentia videtur'; et ultra sequitur 'haec essentia videtur, haec
essentia est Spiritus Sanctus, igitur Spiritus Sanctus videtur'. Sed neutro
modo potest probari contradictio. Non auctoritate, quia haec auctoritas
et quaelibet alia loquitur: vel de potentia absoluta, non de potentia iarn
praeordinata, quae secundum leges iarn ordinatas procedit ad actwn, ut
quidarn Doctor sentit. Vel loquitui de visione perfecta qua videns

147

I
Ii

148

2 possit] posset F 3 se videre om. A 5 certifican'2 om. A 15 ilia om. A

76Ioan.

14, 9.

ii

154

149

150

LIBER I

poterit dare cognoscere identitatern et diversitatern personae visae ab

aliis duabus; saltem nulla auctoritas dicit quin Deus possit causare unam
visionem qua intellectus natus sit certificari se videre Patrem, licet per
earn non sit natus certificari se videre Spiritum Sanctum; immo de
cognitione viae patet per experientiam, nee est aliqua auctoritas in
oppositum quin aliquis possit cogitare de persona non-producta tall
cogitatione qua intellectus natus est certificari se cogitare persona nonproducta, licet per earn non sit intellectus natus certificari se tunc
cogitare de Spiritu Sancto, aliter nulla esset notio propria cuiuscumque
personae.
Nee potest oppositum probari ratione, quia secundum fidem iste
modus arguendi non tenet in divinis 'haec essentia est Trinitas, haec
essentia est Spiritus Sanctus, igitur iste Spiritus Sanctus est Trinitas';
nee valet 'iste Pater generat, iste Pater est haec essentia, igitur haec
essentia generat'; nee etiam valet iste modus arguendi secundum fidem
'pro hac essentia supponit subiectum istius propositionis essentia est
Trinitas)), haec essentia est Spiritus Sanctus, igitur pro Spiritu Sancta
supponit subiectum istius propositionis essentia est Trinitas.' In omni
tali modo arguendi de personis divinis est defectus penes aliquam
fallaciam, sive sit fallacia accidentis sive alia. Sed haec tesponsio et
quaecumque alia quae dabitur ad tales modos arguendi, aeque danda est
in proposito, cum arquitur 'haec essentia videtur, haec essentia est
Spiritus Sanctus, igitur Spiritus Sanctus videtur'. Similiter si arguatur
'iste Pater videtur, iste Pater est idem essentialiter cum Spiritu Sancta,
igitur Spiritus Sanctus videtur'. Patet quod ad istud est aeque respondendum sicut respondetur ad alium modum arguendi, cum argueretur
sic 'pro Patre supponit subiectum istius propositionis Pater generat,
sed Pater est idem essentialiter cum Spiritu Sancta, igitur pro Spiritu
Sancto supponit subiectum istius propositionis <<Pater generat>>.' Ex quo
igitur eadem solutio aeque valet ad istos paralogismos sicut ad illos, non
plus potest hie probari inconveniens quam ibi.
Ille igitur qui respondet pro ista via, utatur ista arte. Cum enim
sibi proponitur talis paralogismus 'haec essentia videtur, haec essentia
est Spiritus Sanctus, igitur Spiritus Sanctus videtur', vel talis
paralogismus 'iste Pater videtur, iste Pater est idem essentialiter cum
Spiritu Sancta, 1gitur Spiritus Sanctus videtur', arguat respondens in
25-26 IeSpOndendum] quaerendum A 31 hie] hoc A

to

15

2ll

25

31

3:

! n

10

!:j

155

.i

consimili forma arguendi 'haec essentia est Trinitas, haec essentia est
Spiritus Sanctus, igitur' etc.; similiter 'iste Pater generat, iste Pater est
idem cum Spiritu Sancto, igitur' etc. Eodem modo de suppositione 'pro
hac essentia supponit subiectum huius propositionis essentia est
Trinitas, haec essentia est haec persona' etc. Tunc quaerat respondens
ab opponente quae fallacia est hie, vel quae solutio est danda, et eandem solutionem det ipse in proposito.
Si DICAS: fides cogit ibi et non hie; - CONTRA: adducatur fides
illa, quia ilia cogit quod isti modi arguendi non tenent; sed eadem
solutio valet in proposito; igitur hie non potest probari contradictio, et
per consequens Deus potest hoc facere.

!llj

DIST. 3 QUAEST. 3

. (
.I

151
''I
I I
'I

I,

I'

[Conclusio 7]

15

20

25

30

35

Septima conclusio principalis contra illam optruonem est de

actionibus creaturarum, scilicet quod est magis tutum dicere quod
aliqua actio vel passio creaturae sit res realiter distincta ab omnibus
rebus absolutis quam dicere oppositum.
Arguo sic: si nulla actio vel passio creaturae sit res distincta ab
aliis rebus absolutis, videtur sequi quod haec propositio sit falsa
'Christus cruciftxus est a Iudaeis', et haec similiter 'unus militum lancea
aperuit latus Christi', et aliae consimiles de passione Christi.
Primo, de ista propositione 'unus militum lancea aperuit latus
Christi',- quia eadem modo arguendum est de aliis- arguo sic: ad
hoc quod ista propositio sit vera, aut sufficiebant iliae res absolutae pro
illis sitibus et illa duratione sine omni alia re, aut praeter ilia requirebatur
aliqua alia condicio. Non potest dari primum, quia Deus potuit fecisse
easdem res absolutas aequaliter praesentes situ et duratione, et tamen
quod ilia propositio fuisset falsa, quia Deus potuit fecisse quod miles
ilie aeque habuisset lanceam in manu et quod lancea intrasset latus
Christi etiam successive, et tamen quod totum iliud fuisset a se ipso et
non ab ilio milite, ita quod miles non movisset ad hoc. Si detur
secundum, scilicet quod aliqua condicio alia requiratur, sive ilia sit
negativa sive affirmativa, accipio propositionem quae exprimit earn, et
quaero utrum ad hoc quod ilia propositio sit vera, sufficiant istae res
absolutae secundum istum situm et durationem sine alia re, vel non. Si
sufficiant, CONTRA: cum eisdem rebus aeque praesentibus situ et
5-6 Tunc- danda om. A 24 omni om. A 27 ilia] ista A 30 non movisset] spat. wu: A 33
istae] illae A 34 Sll mid non A

152

153
,I

.I
154

i',

'I
lj'i

I: .

156

155

156

LIBER I

duratione sine alia re stat quod propositio sit falsa. Si non sufficiant,
igitur aliqua alia condicio requiritur, et arguendum est de ilia sicut prius,
sive sit affinnativa sive negativa, et sic in infinitum, quia non potest dari
status nisi ponatur aliqua res praeter absoluta. Item, arguendum est de
aliquibus aliis articulis fidei, ut de isto 'Christus natus est de Maria
Virgine', et de isto 'Christus ascendit in caelum', et etiam de multis a1iis
veritatibus in fide et in Scriptura contentis, quae non videntur posse
salvari nisi ponendo actiones et passiones creaturarum esse res
distinctas ab absolutis, sicut patebit distinctione 30.77
Confirmo istud per propositionem superius acceptam, quod ubi
propositio verificatur pro rebus, si cum aliquibus aeque praesentibus
situ et duratione sine alia re stet quod propositio sit falsa, oportet aliam
rem ponere ad hoc quod sit vera; sed haec propositio 'Christus passus
est a ludaeis' est modo vera pro rebus praeteritis, et cum omnibus
absolutis praeteritis in eisdem sitibus et eadem duratione sine alia re
fuisset possibile quod propositio fuisset falsa; igitur etc. Maior istius
argumenti, quam compulsi sunt irrationabiliter negare, probata est
superius prolixe, distinctione ista, quaestione prima, articulo primo;7B si
enim absoluta pro illo situ et duratione non sufficiunt ad verificandum
eam, igitur aliqua alia condicio requiritur. Quaero de ilia condicione: aut
requiritur forma respectiva ad verificandum earn, et habetur propositum; aut sufficiunt absoluta pro tall situ et duratione, quod falsum
[est], quia cum eis stat quod ilia propositio sit falsa; aut requiritur aliqua
alia condicio, et sic in infinitum.
Quod autem dicunt quod requiritur condicio negativa, ut quod
Deus non impediat quin sit a creatura, ista fuga nulla est. Primo, quia
arguendum est de illa negativa sicut ante; ad hoc enim quod haec sit
vera 'Deus non impedit calorem istum esse a sole': aut requiritur aliquis
respectus qui nullo modo non est, sive aliquis non esse qui est; tunc
habetur propositum. Aut sufficit quod absoluta sint praesentia tall
praesentialitate secundum situm et durationem sine alia re, [et] hoc
falsum, quia cum eis stat quod propositio sit falsa. Aut requiritur aliqua
alia condicio, et stat argumentum. - Secunda ad idem, quia illa
propositio negativa habet affirmativam sibi oppositam. Quaero de ilia:
10 quod] quia F 26 quin] quod A
Cf. Cbatton, '&porlalio in I Sent., d. 30 q. 1, ed.J. C. Wey et G. Etzkom.
7&Cf. supra d. 3 q. 1 n. 4-22.

71

1,.

1'

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

157

aut ad eius veritatern requiritur res relativa talis, et habetur propositum;

aut sufficiunt absoluta; aut requiritur alia condicio, et arguendum est de
ilia omnino sicut prius, et sic in infinitum.
Secunda, videtur dicendum quod isti haberent concedere propositionern illam et etiam conclusionem principalem, quia dicunt
distinctionis 30, quaestione 4, et frequenter alibi,79 quod contradictoria
non possunt successive verificari nisi propter motum localern vel
propter transitum temporis vel propter generationern seu corruptionem
alicuius; sed si omnes res maneant pro quibus est propositio vera, et
sunt uniformiter praesentes situ et duratione sine nova re, tunc non est
ibi motus localis nee transitus temporis qui impediat veritatem
propositionis, nee productio vel corruptio rei; igitur cum eis non stat
quod sua contradictoria sit vera; et per consequens si cum rebus
absolutis aeque praesentibus situ et duratione sine alia re stet quod
propositio sit falsa, tunc hoc erit quia aliqua res respectiva distincta ab
absolutis requiritur adesse vel abesse, ad hoc quod sit vera.

157

[Art. 3 - Solutio obiectionum aliquarum in oppositum]

20

25

30

Tertius articulus huius quaestionis est solvere quasdam obiectiones per quas creduntur dicta opinionis suprapositae muniri, et reprobationes dictorum suorum aliqualiter infringi.
Prima enim probatur quod non oporteat ponere quod si hoc
praedicetur de illo in quid, quod res significata per praedicatum sit
quiditas vel pars quiditatis rei pro qua stat subiectum, quia haec est
praedicatio in quid 'Filius Dei est homo', et tamen humanitas nee est
quiditas nee pars quiditatis rei pro qua stat subiectum istius
propositionis 'Filius Dei est homo', quia supponit pro supposito
aeterno.
Secunda probatur idem, quia non sequitur 'ultima differentia est
ens, igitur entitas est quiditas vel pars quiditatis eius', nam secundum
multos entitas nee est quiditas nee pars quiditatis ultimae differentiae.
Tertio probatur idem, nam haec est vera in quid 'homo est
animatus', et tamen ex hoc non sequitur quod anima sit quiditas vel
pars quiditatis rei pro qua stat subiectum; nam materia est animata, et
3 omnino] mid. modo A 21 hoc 0111. A 33 et 0111. A
79Qckham, Smp111111 in I Sent., d. 30 q. 2 (OTh N 328-330); ibid. d. 30 q. 1 (OTh IV

282);QIIaest. in libros Pl!]simn~111, q. 17, q. 57, q. 102 (OPh VI 437, 550-551, 669-670);
Q11otll. I, q. 18 (OTh IX 94).

158

159

160

158

161

162

163

164

165

166

167

LIBLR I

tamen anima nee est quiditas nee pars quiditatis materiae.

Quarto probatur idem, quia eadem ratione, si sapiens prae
dicaretur de aliquo, oporteret quod praedicaretur de eo in quali, etiam
in quali accidentali, sicut probatur de substantia creata; et per consequens praedicaretur de Deo in quali accidentali.
Quinto probatur quod modus arguendi per circumscriptiones
impossibiles aeque probat quod omnis praedicatio sit in quid et quod
nulla sit praedicatio in quid, quia quaelibet praedicatio vera est vera
modo de facto, et esset vera si res significata per praedicatum esset
quiditas vel pars quiditatis rei significatae per subiectum, igitur est
modo de facto praedicatio in quid. Consequentia est plana per te.
Similiter, eadem ratione arguendum est sic: ista praedicatio est vera
modo de facto, et esset vera, si res significata per praedicatum esset
accidens rei significatae per subiectum; igitur est modo in quali et non
in quid. Ita arguendum est de qualibet propositione vera, et per
consequens sequitur quod ornnis propositio vera sit praedicatio in quid,
et tamen quod nulla sit in quid. 'Eodem modo sequitur quod omnis vera
praedicatio sit in quali et tamen quod nulla sit in quali.
Sexto, quia hoc praedicatum 'sapiens' uniformiter praedicatur de
Deo et creatura per te; sed de creatura praedicatur contingenter, igitur
similiter de Deo praedicatur contingenter.
Septimo, sequitur consequentia formali 'Deus est sapientia, igitur
sapientia est deitas vel pars deitatis'; et per consequens est praedicatio in
quid.
Octavo, sequitur formaliter 'Deus est trinus, igitur Trinitas est
deitas vel pars deitatis'; et per consequens est praedicatio in quid.
Consequentia patet, quia esse Trinitatem est quiditas Dei et convenit
soli Deo, ideo est consequentia formalis.
Nono, causa quare haec consequentia non est formalis 'Deus est
sapiens, igitur sapientia est deitas vel pars deitatis', causa est quia
aliquid est sapiens cuius sapientia est accidens; modo non sequitur
'aliqua sapientia est accidens, igitur haec praedicatio non est in quid'.
Decimo, haec consequentia, licet [non] sit formalis, tamen est
necessaria gratiae materiae 'Deus est sapiens, igitur sapientia est deitas';
igitur ista praedicatio 'Deus est sapiens' est praedicatio in
12 pmedicatio) propositio A 28 Deo) "-al. 111. F 31 aliquid) aliquod F modo) immo A

10

15

31

25

30

3S

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

35

159

quid, quia si consequentia sit de facto necessaria, tgitur praedicatum de

facto significat quiditatem subiecti, et hoc sufficit ad praedicationem in
quid.
Undecimo, cum dicitur quod Deus est sapiens: aut sumitur ibi
'sapiens' pro habente sapientiam, aut pro exsistente sapientia. [Si pro
exsistente sapientia], igitur est consequentia formalis 'Deus est sapiens,
-- id est exsistens sapientia - , igaur sapientia est deitas vel pars
deitatis'. Si pro habente sapientiam, hoc falsum, quia Sancti volunt
quod ibi non sit 'habens sapientiam'.
Duodecimo, ilia est praedicatio in quid, per quam solvitur
quaestio quid est; sed si quaeratur quid est Deus, respondendum est
quod est sapientia.
Decimo tertio, aliter praedicatur concretum de illo de quo etiam
praedicatur suum abstractum, quam de ilia de quo non praedicatur
suum abstractum; sed hoc concretum 'sapiens' praedicatur de Deo, et
etiam sapientia in abstracto, quia Deus est sapiens et est saptentia; sed
de sapientia creata solum praedicatur concretum, et non abstractum;
hoc non esset, si utrobique praedicaretur in quali.
Decimo quarto, ilia non est praedicatio in quali quae non requirit
per consequentiam formalem quod res significata per praedicatum
distinguatur a tota quiditate rei significatae per subiectum; haec est
aeque evidens sicut propositio tua superius arguendo accepta, et eadem
modo probanda est; sed ista praedicatto 'Deus est sapiens' non requirit
hoc; patet de se; immo nee ista propositio 'angelus est sapiens', quia si
sapientia esset de quiditate angeli, aeque esset ista propositio vera tunc
sicut modo; igitur non est praedicatio in quali.
Decimo quinto, per modum tuum arguendi sequitur quod haec
non sit modo praedicatio identica 'Deus est sapientia', quia si sapientia
distingueretur a tota quiditate Dei, non esset praedicatio identica; igitur
nee modo.
Decimo sexto, sequitur 'ista praedtcatio est in quid haec sapientia est sapientia, - demonstrando sapientiam Dei - , igitur ista
praedicatio est in quid <<Deus est sapientia>>,' quia subiecta istarum
propositionum supponunt pro eadem re.
Decimo septimo, probatur quod humanitas non sit quiditas vel
pars quiditatis rei pro qua stat subiectum istius propositionis 'Filius
1 quia- pmedicatum] mg. al. m. F

168

169

170

171

172

173

174

'
I I'
' ~
'

i
!

'1

I'I
' l

:~

LIBER I

160

175

176

177

Dei est homo', quia si sic, tunc haec praedicatio esset per se prima
modo dicendi per se 'Filius Dei est homo'; et per consequens haec esset
necessaria 'Filius Dei est homo', quod falsum est.
Decimo octavo, probatur quod sit contradictio habere conceptum unius personae, non habendo conceptum alterius, quia sequitur ista
conttadictio, quod eadem res videtur hac visione, et non videtur hac
visione, quia haec essentia videtur hac visione, et haec persona non
videtur hac visione; sed haec essentia et haec persona sunt eadem res;
igitur illa res videtur ista visione, et non videtur ista visione.
Decimo nono, probatur quod propositio [ilia] sit falsa, qua
superius probantur formae relativae,so quia haec praedicatio est vera pro
rebus 'anima est forma corporis', similiter haec est vera pro rebus 'a et b
sunt partes contioui', similiter haec propositio est vera pro rebus 'Deus
creat', et tamen quaelibet istarum propositionum nata est esse falsa pro
eisdem rebus aeque praesentibus.
Vigesimo, probatur quod non sit talis actio relativa in rebus, quae
actio distinguatur ab omnibus absolutis, quia tunc Deus posset actionem istam ponere in quolibet alia fundamento eiusdem rationis; et per
consequeos posset facere quod ista actio non esset ab ista potentia
activa, quod non concedis. Similiter, creatura tunc non posset causare
unam rem nisi causaret multas.

1,

21

[Responsio Chatton ad argumenta supra dicta]

178

179

Ex istis viginti argumentis sequitur quod tenentes oppositum

habent concedere multas repugnaotias, quia habent concedere conclusiones istarum rationum. Si igitur concedant conclusiones oppositas,
igitur conceduot multas repugnantias. Haec sunt igitur argumenta per
quae opinio supradicta munita est, et per quae etiam ilia quae contra
opinionem illam adducta suot, creduntur impedita. Sed absit quod
propter talia argumenta vel consimilia ponantur vel defendentur
absuida supradicta; et licet credam quod ista argumenta quemcumque
intelligentem movere non debeaot, tamen ne ab ioconsiderantibus
divulgeotur demonstrate, ideo ad ipsas respondeo.
Ad primamBt earum dicendum quod aliud est quaerere utrum ista
praedicatio sit in quid 'Filius Dei est homo', et aliud utrum humanitas
11 pmedicatio] propositio F 34 aliud] add est A

80Cf. supra n. 153-155.

BtCf. supra n. 158.

2.'>

31

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

161

sit quiditas vel pars quiditatis illius rei pro qua stat subiectum istius
propositionis 'Filius Dei est homo', sicut supra positum est exemplum
de albo. 82 Haec enim praedicatio non est in quid 'album est homo', et
tamen res significata per praedicatum est quiditas vel pars quiditatis rei
pro qua stat subiectum, quia subiectum stat pro Sorte vel Platone, igitur
stat pro re cuius humanitas est quiditas vel pars quiditatis. Quando
igitur ASSUMITUR: nee est quiditas nee pars quiditatis illius pro quo stat
subiectum istius propositionis 'Filius Dei est homo', - DICENDUM
quod hoc est falsum, quia stat pro Christo. Si enim humanitas nee esset
quiditas nee pars quiditatis illius pro quo subiectum illud stat, sequeretur quod Christus non esset verus homo, quia humanitas nee esset
eius quiditas nee pars quiditatis.
Et cum DICITUR83 quod supponit pro supposito aetemo, - DICO
quod in ista propositione 'Filius Dei est homo' subiectum supponit pro
supposito aeterno, cuius est duplex natura, scilicet tarn deitas quam
humanitas; supponit enim pro Christo, qui est Deus et homo. Licet
enim ante incamationem iste terminus 'Filius Dei' non stabat in propositione vera pro aliquo cuius natura esset humanitas, tamen post
incarnationem, ex quo per eam facta est communicatio idiomatum, iste
terminus 'Filius Dei' natus est stare per communicationem idiomatum
pro aliquo homine cuius humanitas est quiditas vel pars quiditatis. Et
ideo sicut communcatio idiomatum est contingens, ita iste terminus
'Filius Dei' contingenter supponit pro homine; sic etiam ista propositio
est contingenter vera 'Filius Dei est homo'. Impossibile tamen est quod
haec propositio sit vera 'Filius Dei est homo', nisi subiectum supponat
pro aliquo homine.
Utrum autem haec praedicatio 'Filius Dei est homo' sit praedicatio in quid vel non, hoc pertinet ad tertium Sententiarum.84 Non
enim est omnis praedicatio in quid, cuius praedicatio significat
quiditatem vel partem quiditatis rei pro qua stat subiectum, sicut
positum est exemplum de alba. Tamen econtra omnis praedicatio in
quid requirit per consequentiam formalem quod res significata per
7 quo] qua A 8 istius] illius A 11 verus homo] 1/f fll. m. F esset) est A 12 cius 0111. A
23 contingenter 0111. A 24 estt 0111. A tamen) enim A 25 nisi] ubi A 30 quiditatem quiclitatis] par1m1 vel quiditatem A

B2Cf. supra n. 122.

83Cf. supra n. 158.
B4Cf. Chatton, Rrportalio in m Sent., d. 1 q. 1, ed.J. C. Wey et G. Etzkom, p. 1-18.

180

181

162

182

183

184

185

186

LIBER I

praedicatum sit quiditas vel pars quiditatis rei pro qua stat subiectum,
ideo argutum est supra negative:85 ubi veritas praedicationis non requirit
per consequentiam formalem quod res significata per praedicatum sit
quiditas vel pars quiditatis rei significatae per subiectum, ibi non est
praedicatio in quid.
Utrum autem haec sit praedicatio in quid86 'Filius Dei est homo'
vel non sit praedicatio in quid, non dico, quia spectat ad aliam
materiam. lpsi tamen habent dicere quod non sit praedicatio in quid,
quia non est per se primo modo per se; nam ipsi concedunt quod quae
per se insunt, de necessitate insunt; et per consequens cum ilia propositio sit contingens, ipsi habent dicere quod non sit praedicatio per se
primo modo dicendi per se.
De ultima differentia,s7 dicerent quod haec praedicatio est vera
'ultima differentia est ens', et quod est praedicatio identica, et non
praedicatio in quid; ideo non oportet quod requirit per se quod entitas
sit quiditas vel pars quiditatis ultimae differentiae.
Aliter tamen dicendum, sicut patet quaestione praecedenteBB quod
'ens' aut sumitur ibi stricte, prout est per se superius ad Deum et etiam
ad creaturam solum secundum illos conceptus qui directe intrant directas coordinationes praedicabilium. Alio modo large, ut est per se
superior ad Deum et ad creaturas secundum quemlibet conceptum
secundum quem est verum dicere quod est aliquid, et non nihil. Et isto
modo est praedicatio in quid 'ultima differentia est ens'; ideo requirit
per consequentiam formalem quod entitas sic sumpta sit quiditas vel
pars quiditatis ultimae differentiae. Sumendo 'ens' primo modo, sic potest intelligi responsio praecedens.
Ad tertiumB9 dicendum quod haec praedicatio est in quid 'homo
est animatus', ideo formaliter sequitur 'homo est animatus, igitur anima
est quiditas vel pars quiditatis rei pro qua supponit subiectum'; ibi enim
animatum idem est quod compositum ex corpore et anima.
Et cum DICJTUR 'materia est animata' etc., - DICO quod istae
2 supm] mg. aL m. F requirit om. A 3 per pmcdicatum om. A 7 quia.] quod F 18 superius]
superior A 22 quem] quemlibet A
BSC. supra n. 103.
86Cf. supra n. 158.
B7Cf. supra n. 159.
BBC. supra d. 3 q. 2 n. 51-78.
B9Cf. supra n. 160.

to

15

20

25

311

DIST. 3 QUAEST.

tO

15

20

25

30

163

sunt diversae propositiones 'homo est animatus' et 'materia est animata'. Prima est praedicatio in quid, secunda non. Et ex prima sequitur
quod anima sit quiditas vel pars quiditatis rei pro qua stat subiectum; et
ex secunda propositione non sequitur hoc.
CONTRA. Sumo 'animatum' in communi, ut scilicet est commune
composito et alteri parti quae est subiectum animae. Adhuc haec
praedicatio est in quid 'homo est animatus'. Dubium forte est si
intellectus habeat aliquem unum conceptum cum dicimus 'animatum',
qui scilicet conceptus sit communis eis.- Tamen supposito quod sic,
tunc est DICENDUM quod 'animatum' sic in communi acceptum, potest
diversimode describi. Uno modo quod animatum idem sit quod
substantia cuius forma est anima, et isto modo concederetur quod haec
non sit praedicatio in quid 'homo est substantia cuius forma est anima';
et istud probant eaedem rationes, sicut tactum est quaestione tertia
Prologi., articulo prima in flne positionis.90 Alio modo, quod animatum
idem sit quod substantia quae est ens per animam, et isto modo forte
diceretur quod ista propositio est in quid 'homo est animatus', et haec
non est in quid 'materia est animata'; proportionaliter etiam diceretur
de aliis descriptionibus animati.
Secundum istud consequenter dicetur quod non est inconveniens
eundem conceptum praedicari de uno conceptu in quid, et de alio non
praedicari in quid. Haec enim videtur praedicatio in quid 'album est
album', et tamen ista non est in quid 'homo est albus'; haec enim est in
quid 'animatum est ariimatum', et tamen haec non est in quid 'materia
est anima'. Verum enim videtur quod diversae sunt propositiones
habentes idem praedicatum, quarwn una sit in quid et alia non, ita quod
ad unam sequatur consequentia formali quod res signiflcata per praedicatum sit quiditas vel pars quiditatis rei pro qua supponit subiectum,
et altera non. lsto modo dictum est, quaestione tertia Prologi,91 quod
haec est praedicatio in quid 'sapiens sapientia divina est sapiens', et
tamen haec non est in quid 'Deus est sapiens', propter causam quae ibi
tangitur.

' '

,I

187

188

I_Tria obiecta circa praedicta]

Contra istud obicio. Quia eadem ratione dicam tibi quod istae

189

I
I

I;,.
.'
I ~

4 secunda] ista A tO acceptum] swnptum A 2t non] /in. aL m. F

h:

.I

I'

,.

CJOChatton, &portatio et Lemtra slljJerSenltntias, prol. q. 3 a. 1 (ed.J. C. Wey, p. 181-182).

91Ibid.

/~

!,l

I~

:I

LIBER I

164

190
191

sunt duae propos1ttones 'Deus est sapiens' et 'angelus est sapiens',

quarum una est praedicatio in quid, et alia in quali; et hoc est
propositwn.
Similiter, per eandem rationem eadem propositio posset esse in
quid pro uno individuo, et in quali pro alio, quod non concedis.
Similiter tertio, superius probatum est quod si conceptus sapientiae praedicaretur in quali de creatura, et in quid de Deo, tunc non
competeret eis univoce; igitur idem conceptus non praedicatur in quid
de uno, et non de alio.

[Responsio auctoris ad haec tria obiecta]

192

193

Ad primum istorum92 dicendum quod non est simile nee

consimilis ratio de istis propositionibus sicut de aliis in quibus hoc
ponitur, propter causam tactam quaestione tertia Prologi,93 quia
subiectum et praedicaturn istius propositionis 'Deus est sapiens' non
pertinent ad eandem coordinationem praedicabilium, ideo non debet
poni per se primo modo dicendi per se. Similiter, Deus, ex hoc quod
est sapiens, non requirit per se quod sapientia sit deitas vel pars
deitatis. Ideo licet concedatur in aliquibus aliis quod possent esse
propositiones alterius rationis habentes praedicata eiusdem rationis,
quarum una propositio sit in quid et alia non sit in quid, tamen non est
sic de istis propositionibus 'Deus est sapiens' et 'angelus est sapiens'.
Ad secundum.94 Non sequitur, nee est simile. Ucet enim diversae
possint esse propositiones, quarum una sit in quid et alia non sit in
quid, etiam aliquando pro eadem re, eo quod illa res est conceptibilis
conceptibus pertinentibus ad diversas coordinationes praedicabilium,
tamen ex hoc non sequitur quod eadem propositio possit esse pro uno
in quid et pro alio in quali. Primo quia si est in quid, igitur est per se
primo modo dicendi per se, et quae per se universaliter insunt,
necessaria insunt. - Secunda quia si est in quid, igitur subiectum
requirit per se quod praedicatum cadat in sua fonnali descriptione; sed
si conveniret alicui individuo in quid cui praedicaturn non competeret
in quid, tunc non requireret hoc per se. Unde si propositio quae est in
quid pro uno individuo, et propositio quae est in quali pro alio
24 aliquanclo] an A 28 se2] l1lid et A

92Cf. supra n. 189.

93Cf. supra n. 187.
94Cf. supra n. 190.

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

165

individuo, videatur in aliquo casu consimilis propositio vel eadem propositio, hoc erit in propositione in voce et non in propostttone in
conceptu, quia oportet quod a parte conceptus sit variatio vel in
subiecto vel in praedicato.
Ad tertium. 95 Probatum est supra quod eadem propositio non
potest praedicari in quid pro uno individuo et in quali pro alia, quia
subiectum illius propositionis non competeret eis univoce, nam illud
praedicatum caderet in fonnali descriptione subiecti pro una re et non
pro alia. Si enim ista propositio esset in quid pro Deo 'substantia est
sapiens', et non pro creatura, igitur esse sapientem cadit in fonnali
descriptione subiecti pro Deo, et non pro creatura; et per consequens
conceptus qui subicitur non convenit Deo et creaturae univoce.
Similiter, cum dico 'sapiens est volens', cum haec sit in quid pro Deo,
igitur praedicatum cadit in fonnali descriptione subiecti pro Deo et non
pro creatura, igitur 'sapiens' non convenit Deo et creaturae univoce.
Ad quartum argumentum opinionis,96 nego consequentiam; non
enim arguo sic: haec praedicatio 'substantia est sapiens' est praedicatio
in quali pro Deo, sed intendo arguere conclusionem negativam: est
praedicatio in quali pro creatura, igitur non est praedicatio in quid pro
Deo. Modo non sequitur: 'si praedicatio ista est in quali pro creatura,
non est in quid pro Deo; igitur si est in quali accidentali pro creatura,
est in quali accidentali pro Deo'; quia prima condicionalis est vera, et
secunda non. Quare autem probavi quod ista praedicatio sit in quali
'Deus est sapiens', patet quaestione supradicta, scilicet quaestione tertia
Prologi.97
Ad quintum argumentum opinionis98 et ad omnia consimilia
dicendum quod modus arguendi eorum non valet, nego enim
consequentiam eorum, quia oppositum consequentis stat cum
antecedente. Fundatur enim consequentia eorum super istam
propositionem falsam: quod omnis ilia praedicatio est in quid modo de
facto quae est vera modo de facto, et esset vera si res significata per
praedicatum esset quiditas vel pars quiditatis rei significatae per

194

195

196

;1

1 videatur] videtur A 7 illius] istius A

95Cf. supra n. 191.
96Cf. supra n. 161.
97Cf. supra n. 187.
9BC supra n. 162.

''

I.
I

166

197

198

199

LIBER I

subiectum. Istam propostnonem reputo falsam. Super nullam talem

propositionem fundatur argumentum meum.
Eodem modo dico, cum probant quod omnis praedicatio sit in
quali:9'J nego similiter consequentiam illorum, et concedo quod
oppositum consequentis stat cum antecedente. Fundatur etiam llla
consequentia in propositione falsa, scilicet quod omnis praedicatio sit
in quali quae est modo vera, et esset vera si res significata per
praedicatum esset accidens rei significatae per subiectum. Istam propositionem reputo falsam, et ideo consequentiam eorum non reputo
valere.
Modus autem quo ego arguebam per circumscriptionem impossibilem est bonus et tenet per modum quem habent concedere.
Duplici modo arguebam contra illos per positionem impossibilem. Uno
modo, probanda, per propositiones quas reputo veras, unam conclusionem negativam, scilicet illam: quod ista non sit praedicatio in
quid 'Deus est sapiens', prout praedicatio in quid idem est quod
praedicatio per se prima modo dicendi per se; haec praedicatio est
modo vera 'Deus est sapiens', et nata esset esse vera, quantum est ex
formali consequentia terminorum, si sapientia nee esset deitas nee pars
deitatis; igitur non est praedicatio in quid. Haec enim consequentia
fundatur super istam propositionem, quam reputo veram, scilicet quod
omnis praedicatio in quid requirit per consequentiam formalem quod
res significata per praedicatum sit quiditas vel pars quiditatis rei
significatae per subiectum, licet non econtra. Ex ista autem propositione affirmativa sequitur alia propositio universalis negativa, quam
etiam reputo veram, scilicet quod nulla praedicatio sit in quid quae nata
esset esse vera, quantum est ex formali consequentia terminorum, si res
significata per praedicatum nee esset quiditas nee pars quiditatis rei
significatae per subiectum. Patet igitur quod modus arguendi non est
contra istud, turn quia probant propositionem affirmativam et non
negativam, turn quia forma eorum arguendi nulla est contra me, quia
fundat se in propositione quam reputo falsam.
Alio etiam modo aliquando arguebam contra illam opinionem per
principia propria eorum, quae tamen non reputo vera, licet contra eos
bene procedant. Et hoc sic: haec propositio 'Deus est sapiens' est vera
13 Duplia] Dum A

99Cf. supra n. 162.

10

15

20

25

30

35

DIST. 3 QUAEST. 3

tO

tS

20

25

30

167

et necessaria modo de facto; et sibi non repugnaret, quantum est ex

formali consequentia terminorum, quod res significata per praedicatum
nee esset quiditas nee pars quiditatis rei significatae per subiectum;
igitur est praedicatio in quali. Antecedens est verum, igitur consequens.
Consequentiam probavi per dicta eorum. Nam ipsi tenent, sicut patet in
fine articuli primi, 1011 quod omnis praedicatio directa simpliciter necessaria sit per se prima modo dicendi per se vel secunda; sed ista
praedicatio 'Deus est sapiens' est vera et necessaria affinnativa et
praedicatio directa; si igitur ei non repugnet ex formali consequentia
terminorum quod res significata per praedicatum non sit quiditas vel
pars quiditatis rei significatae per subiectum, sequitur quod non sit
praedicatio per se prima modo dicendi per se; igitur est per se secunda
modo. Et banc etiam conclusionem probavi per multa alia quae ipsi
habuerunt concedere. Si autem contra istum modum arguendi intendant arguere, ipsi destruunt semetipsos.
Conf1rmo tamen istud, quia ipsi aliquando probant suas conclusiones, non solum negativas, modo superius expresso, sed etiam
affirmativas, per tales positiones impossibiles, sicut probatum est,
conclusione quarta, de ista conclusione 'Spiritus Sanctus dicitur potius
amor quam Verbum', 101 et de conclusione ista 'cognitio Dei, ex hoc
quod est cognitio infinita, est omnis cognoscibilis'; et posset probari
per multa alia dicta eorum. Ista reputo procedere secundum dicta
opinantis, et non secundum ea quae viro indifferenti nota sunt. Ideo
aliter probavi quod haec praedicatio 'Deus est sapiens' sit praedicatio in
quali, distinguendo praedicationem in quali contra praedicationem per
se prima modo dicendi per se, sicut patet quaestione tertia Prologi.1o2
Ad sextum argumentum opinionis,to3 cum dicitur quod conceptus
sapientis unifonniter praedicatur de conceptu Dei et creaturae, quaero
utrum intendant dicere quod de aliquo conceptu Dei praedicatur
uniformiter sicut de aliquo conceptu creaturae. Posset concedi quod
aliqua uniformitate uniformiter fpraedicatur], nam haec praedicatio est
in quid pro Deo 'sapiens est sapiens', et eadem praedicatio est in quid

200

201

10 veiJ nee A 12 dicendi per se om. F 14 habuerunt] habent A 28-29 e t - Dol " al. m.
F 30 aliquo] alio F
IOOCf. supra n. 62.
supra n. 100.

101 Cf.

1112Chatton, Reporlalio et l....et:tllra stper Senllntias, pro!. q. 3 a. 1 (ed.]. C. Wey, p. 181-182).

103Cf. supra n. 163.

[',
I

~:
u,

tj

168

202

203

204

LIBER I

pro creatura; et tamen non solum praedicatum sed etiam subiectum

propositionis est conceptus tarn Dei quam creaturae. - Vel utrum
intendant dicere quod ista praedicatio est uniformiter vera 'Deus est
sapiens' sicut ista propositio 'creatura est sapiens', et hoc omni
uniformitate; sic est propositio falsa, quia una est contingens, et alia
necessaria, quando formatur.- Vel intendunt (quaerere] tertio modo
utrum scilicet aliqua uniformitate sit uniformis praedicatio in istis 'Deus
est sapiens' et 'creatura est sapiens', potest DICI [quod] quantum ad
hoc, est utrobique uniformitas, scilicet quod utrobique est praedicatio
denominativa, et non in quid nee per se primo modo dicendi per se;
tamen quantum ad multa alia est difformitas.
CONTRA, per te conceptus sapientis praedicatur univoce de Deo
et creatura. -VERUM est de aliquo conceptu Dei, quia ista est vera in
quid tarn pro Dec quam pro creatura 'sapiens est sapiens'; similiter in
istis propositionibus 'Deus est sapiens', [et 'creatura est sapiens1
praedicatur sapiens univoce, prout univocatio distinguitur contra
aequivocationem, quia secundum idem nomen et eundem conceptum
transcendentem; non tamen univoce, distinguendo univocationem contra analogiam.
Ad septimum argumentum opinionis,t04 nego i11am consequentiam ultimam, quia licet ponam quod omnis praedicatio in quid
requirat per consequentiam formalem quod res significata per
praedicatum sit quiditas vel pars quiditatis rei significatae per subiectum, non tamen econtra. Ideo licet sequatur formaliter 'Deus est
sapientia, igitur sapientia est deitas vel pars deitatis', ex hoc tamen non
sequitur quod sit praedicatio in quid, sed est fallacia consequentis, eo
quod sequitur e converso, et non sic. Unde ista praedicatio 'Deus est
s11,pientia' vera est et praedicatio identica, tamen non est per se primo
modo dicendi per se, sicut nobis innotescit per praedicationem concretam correspondentem.
Ad octavum.tos Licet illa consequentia de Trinitate sit necessaria
gratia materiae, tamen non est formalis, sicut nee ista est consequentia
formalis 'Deus est Pater, igitur paternitas est deitas vel pars d~tatis'.
8-9 potest -

unifoanilliS om. F 12 praedi.catur] rep. A 17 quia] quod F

104Cf. supra n. 164.

t05Cf. supra n. 165.

DIST. 3 QUAEST. 3

169
'

'

'"
i'

10

15

20

25

30

Ad probationem, cum dicitur quod esse Trinitatem est quiditas,

quaero: quid intelligis per haec verba? Aut sic quod haec praedicatio sit
per se primo modo dicendi per se seu praedicatio in quid 'Deus est
ttinus'; hoc falsum, eo quod praedicatum non cadit in formali descriptione subiecti, quia sic quaelibet persona esset Trinitas. Aut sic
quod Trinitas esset ilia essentia quam significat hoc nomen 'Deus'; sic
dicendum est quod sic. Sed ex hoc non seqwtur quod praedicatio sit in
quid, nee etiam quod consequentia sit formalis.
Ad nonum argumentum,106 cum arguitur: 'aliqua sapientia est
accidens, igitur haec non est in quid Deus est sapiens,' concedo quod
haec consequentia non valeat; tamen cum hoc stat quod bene sequatur:
ad veritatem istius 'Deus est sapiens' non sequitur consequentia formali
quod res significata per praedicatum sit quiditas vel pars quiditatis rei
significatae per subiectum, igitur non est praedicatio in quid.
Et cum accipitur quod ideo pono quod haec non sit in quid
'Deus est sapiens', quia aliqua sapientia est accidens, patet ex dictis
quod istud est falsum; sed ideo pono quod praedicatio illa non sit in
quid, quia non requirit per se quod res significata per praedicatum sit
quiditas vel pars quiditatis rei significatae per subiectum; immo haec
non est in quid 'Deus est sapiens sapientia divina', et tamen nulla sapientia divina est accidens.
Ad decimum argumentum,107 concedo quod haec consequentia
est necessaria gratia materiae 'Deus est sapiens, igitur sapientia est
deitas'; sed ex hoc non sequitur quod sit praedicatio in quid, quia
praedicatio in quid, ut hie sumitur, est praedicatio per se primo modo
dicendi per se, et ideo oportet quod sit perseitas praedicationis perseitate primi modi dicendi per se; sed illa non est nisi ubi veritas
praedicationis requirit consequentia formali quod res significata per
praedicatum sit quiditas vel pars quiditatis subiecti.
Ad probationem, cum dicitur quod conceptus sapientiae significat
quiditatem Dei de facto, igitur de facto est praedicatio in quid, quaero
ut supra: aut intendis per accidens istud signicare quod in ista
praedicatione 'Deus est sapientia' praedicatum cadat in formali

205

lo

jl

11 .
.J

!'
I'

206
:I
:I

~l

207

...
:j
I

208

\,

209

i
'

.I

I:
;

4 trinus] aeternus am: /in. ltll1. m. A 17 illa] ita A 22 haec om. A consequentia] conclusio A
31 facto] aJd aut A

106Cf. supra n. 166.

107Cf. supra n. 167.

l
l

170

210

211

212

LlBER I

descriptione subiecti, ita quod sit praedicatio in quid; sic est antecedens
falsum, et tunc probaret idem per se ipsum. Aut intendis dicere quod
illud praedicatum significat de facto illam rem quae est deitas seu
essentia divma. Sic concedo quod conceptus sapientiae significat illam
rem quae est quiditas Dei; sed ex hoc non sequitur quod ista sit
praedicatio in quid seu per se prima modo dicendi per se, quia plus
requiritur, sicut supra est probatum, quia aliter haec esset per se summa
perseitate 'Deus est Pater'. Quod enim conceptus sapientiae significat
eandem essentiam cum conceptu deitatis, hoc accidit sibi, quantum est
ex formali descriptione sapientiae, et etiam quantum est ex formali
descriptione deitatis. Unde istud dictum eorum et multa alia fundantur super istud, quod semper sit praedicatio per se prima modo
dicendi per se, ubi praedicatum et subiectwn significant eandem rem,
nihil exttinsecwn connotando, de quo in fine primi articuli;toa sed istud
non est tutum dicere, sicut probatwn est articulo secundo. 10'1
Ad undectmum argumentum, 110 illud est contra se ipsos. Cum
enim concedunt quod haec non est consequentia formalis 'Deus est
sapiens, igitur sapientia est deitas vel pars deitatis', aut sumunt ibi
sapiens pro exsistente sapientia; tunc est consequentia formalis, quam
tarnen dicunt non esse consequentiam formalem. Aut pro habente
sapientiam, et sic dicunt quod non est in divinis nee competit Deo,
igitur sic est ista falsa 'Deus est sapiens'.
Ad argumentum igitur dico quod sapiens idem est quod ens cuius
natura est sapientia, vel est idem cum aliqua descriptione aequivalenti.
Quid igitur intelligis per habens sapientiam? Aut quod habens
[sapientiam] distinguatur aliqua distinctione extra animam a sapientia
habita; sic non est ibi habens sapientiam, et isto modo est divisio tua
insufficiens. Aut quod habens sapientiam idem sit quod substantia
cuius natura est sapientia; tunc patet quid dicendum.
Eadem modo dictum est aliasttt de ista propositione 'sapientia est
in Deo'. Aut intelligitur quod ibi sit aliqua distinctio extra animam, et
tunc unum sic distinctorum sit in alia; sic falsum. Aut intelligitur per
5 istllJ add sic A 10-11 sapientiae- dcscriptione om. (hom.) A
t08Cf. supra n. 58.
t09Cf. supra n. 88.
ttDCf. supra n. 168.
IIIChatton, uduro in I Sent., d. 2 q. 3 n. 88, 113; d. 2 q. 4 n. 61; d. 2 q. 6 n. 200-202, ed.
J. C. Wey et G. Etzkom, p. 309-310, 316-317,347,493-494.

to

ts

25

lO

jiT

.i!l

DIST. 3 QUAEST. 3

:l'r

171

:!i
'I

''1,

10

15

20

25

30

35

istam propositionem 'sapientia est in Deo' idem quod aliqua sapientia

est Dei qua De\lS est sapiens; sic patet quid dicendum.
Ad duodecimum argumentum. 11 2 Il1a est ad oppositum, quia ilia
praedicatio est in quali per quam congrue est respondendum ad
quaestionem factam per quale. Sed si quaeratur: qualis est Deus?
Respondeo quod est bonus, sapiens, iustus. Sancti tamen, loquentes
contra haereticos, ne credatur quod aliquod accidens sit in Deo,
aliquando videntur dicere quod si quaeratur: Quid est Deus? Dicunt
quod est verissime sapientia, iustitia et bonitas, non quod ibi velint
dicere quod praedicatio ilia sit praedicatio in quid, prout praedicatio in
quid idem est quod praedicatio per se prima modo dicendi per se, quia
de tall perseitate praedicationis non loquuntur; sed solum volunt quod
nomen vel conceptus sapientiae vel iustitiae, ut competit Deo, significat
ipsam essentiam divinam et non aliquod accidens in Deo. Sed hoc non
est ad propositwn.
Ad tertium decimum argumentwn.l1l Illud argumentum aeque
probat quod ista praedicatio 'Deus est Pater' sit per se summa perseitate. Dico igitur ad argumentum [et] quaero: de qua alietate praedicationis loquuntur? Aut sic 'aliter', quod de uno non solum praedicatur conceptus concretus sed etiam abstractus, et de substantia
concreta solum praedicetur vere conceptus concretus sapientis; sic
concedo quod aliter. Aut sic 'aliter', quod de conceptu Dei praedicatur
praedicatione necessaria cum dicitur 'Deus est sapiens', non tamen cum
dicitur 'sapientia creata est sapiens'; istam alietatem concedo. Si autem
intelligat quod sic 'aliter', quod ista sit praedicatio per se prima modo
dicendi per se 'Deus est sapiens', talem alietatem nego.
Si DICITUR quod essentialius praedicatur, - DICENDUM quod si
per hoc intelligas quod conceptus sapientiae significat essentiam Dei,
non tamen essentiam substantiae creatae, sic concedo. Si autem per hoc
intelligas quod praedicatio sit per se prima modo dicendi per se, sic
falsum est.
Ad quartum decimwn argumentum. 114 Maior est falsa, quia haec
praedicatio est in quali, id est per se secunda modo dicendi per se
'Deus est sapiens', et tamen non requirit per consequentiam formalem
quod sapientia distinguatur a tota quiditate Dei. Fundatur enim haec
IUCf. supra n. 169.

mer. supra n. 170.

114Cf.

supra n. 171.

11

213

'i.:

,,;:
I,

1'.I '
'I i)

I, ~

I:

il'

:1

'

'i

214

....

I'

''~

I"

.l
215

j ..

1.\
.~.
I,

'.

I..1\
216
I

i:'
I"

i'

11di
!~

t~-

172

217

218

219

220

LIBF.R I

maior super propos1ttonem falsam: quod omnis praedicatio in quali

requirit per consequentiam forrnalem quod res signifi.cata per
praedicatum distinguatur a tota quiditate rei significatae per subiectum.
Haec enim propositio falsa est; sic enim haec praedicatio non esset in
quali 'Deus est creativus', 'Deus est cognoscens', 'Deus est volens se
ipsum, 'Deus est ingenitus', 'Pater est ingenitus'.
Et cum DICITIJR quod aeque debet probari sicut propositio mea,
- DICO quod ista propositio est evidens 'omnis praedicatio in quid
requirit per consequentiam forrnalem quod res significata per praedicatum sit quiditas vel pats quiditatis rei significatae per subiectum'.
lsta propositio est vera et evidens, quia perseitas praedicationis primi
modi requirit talem identitatem, sicut requirit quod praedicatum cadat
in forrnali descriptione subiecti. Sed non est sic in proposito, quia
praedicatio per se secunda modo dicendi per se non requirit quod res
significata per praedicatum totaliter distinguatur a re significata per
subiectum, sicut probatum est multipliciter in praedictis.
Si QUAERATUR qualiter igitur probatur quod haec sit in quali
'Deus est sapiens',- ad hoc PATET quaestione tertia Prologi, articulo
primo.m
Ad quintum decimum argumentum,ll6 nego consequentiam. Non
enim arguebam ego sic 'si sapientia distingueretur a tota quiditate _Dei,
haec non esset praedicatio in quid, igitur modo non est praedicatio in
quid'; ideo non concede istud argumentum 'si sapientia distingueretur a
tota quiditate Dei, non esset praedicatio identica, igitur nee modo'.
Dico igitur quod istud argumentum non valet, nee sic arguebam.
Ad sextum decimum argumentum,117 demonstrando istas propositiones 'sapientia divina est sapientia', 'Deus est sapientia', dico quod
licet subiecta istarum propositionum supponant pro eadem re, tamen
non sequitur 'una est praedicatio in quid seu per se prima modo
dicendi per se, igitur alia', quia ad talem praedicationem non sufficit
quod supponant pro eadem re, quia sic esset summe per se 'Deus est
Pater', sed aliae condiciones requiruntur, quae frequenter tactae sunt.
30 dicendi per se om. F
115Chatton, &portatio et Ledura 111/Jer Sennntias, Pro!. q. 3 a. 1 (ed. J. C. Wey, p. 181-182).
116Cf. supra n. 172.
117Cf. supra n. 173.

to

ts

211

25

30

DIST. 3 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

173

Ad septimum decimum argumentum, 118 cum ACCIPITUR quod si

humanitas esset quiditas vel pars quiditatis rei pro qua stat subiectum
istius propositionis 'Filius Dei est homo', tunc ista praedicatio esset per
se prima modo dicendi per se, - DICENDUM quod sive consequens sit
verum sive falsum, nego coosequentiam, quia non est dictum quod
omnis praedicatio cuius res significata per praedicatum est quiditas vel
pars quiditatis rei significatae per subiectum, sit praedicatio per se
prima modo dicendi per se, sed est dictum quod omnis praedicatio per
se prima modo dicendi per se requirit per consequentiam formalem
quod res significata per praedicatum sit quiditas vel pars quiditatis rei
pro qua stat subiectum. Ideo deberent sic arguere: haec est per se
prima modo dicendi per se 'Filius Dei est homo', igitur requirit per
consequentiam formalem quod res significata per praedicatum sit
quiditas vel pars quiditatis rei pro qua stat subiectum. Alius autem
modus arguendi non est contra me.
Quantum autem ad consequens illius consequentiae, omnes
concordant quod ista praedicatio non est simpliciter necessaria 'Filius
Dei est homo'; ideo ilia condicio perseitatis primi modi dicendi per se,
scilicet condicio necessitatis, non competit isti praedicationi 'Filius Dei
est homo'. Aliter tamen est dicendum de ista propositione 'Christus est
homo', supposito quod hoc nomen 'Christus' sit proprium nomen illius
hominis, sicut Sortes est nomen proprium alterius. De hoc alias.J19
Ad octavum decimum argumentum: 120 est aeque contra eos, quia
cum dicitur 'essentia est Trinitas', subiectum istius propositionis supponit pro ista re quae est essentia, et non supponit pro persona, igitur
cum ilia persona sit ilia eadem res cum essentia, igitur supponit pro ista
re et non supponit pro ista re.
Ad argumentum igitur quaero: Quid intelligis per istam propositionem negativam 'haec persona non videtur hac visione'? Aut
intelligis quod ista visio, licet repraesentet iliam rem esse essentiam
divinam, tamen non repraesentat iliam rem esse hanc personam; sic est
verum. Et tunc solum sequitur ista conclusio, quod ista visio
representat iliam rem esse essentiam divinam, et non repraesentat esse
7 signi.ficatae per subiecrum] pro qua subiectum stat F 11 deberent] deberet etiam A

llBCf. supra n. 174.

119Cf. Chatton, Reportatio in Ill Sent., d. 1 q. 1, ed. J. C. Wey et G. Etzkom.
tzocf. supra n. 175.

I'

221

''
I

222

223

224
'

,I

I I

174

225

226

227

228
229

LIBER I

Patrem divinum; et ista non repugnant. Aut intelligis quod illi rei, ex
hoc quod est haec persona, non competit quod videatur hac visione; sic
est verum. Et tunc solum sequitur quod haec res videtur, et tamen haec
res non videtur in quantum est persona talis. Cum enim dicitur 'essentia
non generat', non intelligitur sic: [quod] essentia non est ille Pater qui
generat, sed oportet quod intelligatur sic: quod sibi non competit, in
quantum est essentia, quod generet. Sumendo igitur negativam ad ilium
intellectum fidei, non videtur inconveniens aliquod sequi.
Ad nonum decimum argumentum.t2t quod propositio illa sit vera,
patet superius, et patet prima quaestione huius distinctionis, articulo
primo;t22 etiam probatum est ibi quod ipsi haberent earn concedere.
Cum igitur primo dicitur de ista propositione 'anima est forma
corporis', dico quod est impossibile quod haec sit vera pro rebus, et
tamen quod cum omnibus eisdem aeque praesentibus situ et duratione
sine alia re, stet quod propositio esset falsa; ideo praeter animam et
praeter corpus et praeter praesentiam situs ponenda est ibi alia res,
scilicet dependentia animae ad corpus, id est respectus informationis.
Vel ponendum est quod praeter partes unitas est ibi ipsum compositum, cum quibus non stat quod propositio sit falsa. Quid istorum sit
verius, alias patebit.t23
Eodem modo dicendum est cum dicitur 'a et b sunt partes
continui', quia vel est ibi ponenda unio respectiva, vel compositum ex
partibus, cum quibus non stat etc.
Ad aliud, cum dicitur de ista 'Deus creat', dictum est quaestione
prima huius distinctionis, articulo primo.t24
Ad vigesimum argumentuml2S dicendum quod actioni istius
caloris repugnat quod sit aeque praesens isti calori sicut modo est, et
tamen quod non sit actio qua iste calor agit. Hoc sufficit quantum ad
propositum meum, sive possit esse in alio calore sive non. Nam quia
hoc sibi repugnat, ideo cum omnibus illis rebus aeque praesentibus situ
et duratione sine alia re, non stat quod haec propositio sit falsa 'iste
14 cum om. A 18 est1 om. A 19 Quid] Quod F 25 prima] tertia A

121Cf. supra n. 176.

122Cf. supra d. 3 q. 1 a. 1 n. 4-16.
123Cf. Chatton, Reportalio in I Sent., d. 30 q. 1 n. 14, 20, 90, 102-106, ed.J. C. Wey et G.
Etzkom.
24Cf. supra d. 3 q. 1 n. 40-82.
125Cf. supra n. 177.

1t

15

21,

25

31

DIST. 3 QUAEST. 3

175

calor calefacit hac calefactione'.

Ad aliud, concedo quod creatura non potest causare unam rem
absolutam, nisi causando plures res, scilicet actionem et terminum absolutum producendum. De fornus respectivis, si una potest causari sine
alia, alias tangetur.t26
Propter argumenta igitur ista vel alia consimilia vel debiliora, non
sunt absurda supradicta asttuenda, sicut est tactum.

230

[Ad argumenta principalia]

10

15

20

25

30

Ad primum argumentum principale in principio quaestionis,127

cum dicitur quod eadem est quiditas deitatis et Trinitatis divinae, sumendo quiditatem pro essentia rei extra, concedo, quia eadem essentia
divina est deitas et Trinitas.
Et cum accipitur ista negativa 'Trinitas divina non potest
naturaliter cognosci a viatore', aut intelligis pro ipsa, quod viator non
potest naturaliter esse certus quod haec propositio sit vera 'Deus est
trinus in personis', [et] istam concedo. Sed ex hoc non sequitur quin
aliquis conceptus possit naturaliter haberi a viatore qui praedicetur
quiditative de conceptu deitatis, ut cum dico 'Deus est substantia'. Aut
intelligitur quod non potest naturaliter in via haberi conceptus aliquis
qui significet illam rem quae realiter est idem cum Trinitate; istud est
falsum. Tales enim conceptus aliquos habuerunt philosophantes et
infideles, ut conceptum entitatis, conceptum substantiae, et multos alios
conceptus, qui significant illam rem vel in generali vel in particulari.
Ad secundum principale.t2B Quid intelligitur per nomen infiniti?
Aut idem quod substantia [sit] sic nobilior omnibus possibilibus simul
sumptis, quod ipsa non potest excedi; sic videretur concedendum quod
non plus est naturaliter certificabile quod primum ens sit Deus quam
quod ipsum ens sit ens infinitum. Aut sumitur, prout est idem quod
substantia excedens quodlibet possibilium divisim; sic potest concedi
quod potest naturaliter esse certus quod primum ens sit ens infinitum;
et qui sic sumeret conceptum Dei, diceret consequenter. Aut intelligitur
quod de ilia re quae est ens infinitum non possit naturaliter haberi in
15-16 cognosci- naturaliter 0111. (hom.) F 22 aliquos] alios A
126(:. Chatton, Rejwrtatio in I

127Cf. supra n. 1.
128Cf. supra n. 2.

Sent., d. 30 q. 1, ed.J. C. Wey et G. Etzkom.

231

232

233

176

LIBER I

via conceptus quiditativus; nego.

Ad probationem: conceptus viae est finitus. Verurn est, et hoc
sequitur quod non repraesentat ita perfecte illam rem sicut cognitio
infinita. Quin tamen repraesentet illam rem imperfecte, non probatur.
Et sub ratione infiniti, cum dicit quod infinitum est infinitum, ibi
uterque terminus est ratio imperfecta illius rei quae est infinita, et hoc
sufficit. Unde si probatio illa concluderet, aeque probaret quod nee in
patria cognosceretur.

233

2 est om. A 5 infinitum) finitum A

10

15

[Distinctio 3
Quaestio4
Utrum Deum esse sit per se notum naturaliter viatori]
Quarto circa istam distinctionem, quaere utrum Deum esse sit
per se notum naturaliter viatori.
Quod sic. Haec est per se nota 'necesse esse est', igitur haec est
per se nota 'Deus est'. Probo consequentiam, quia hoc intelligitur per
nomen. Antecedens patet, quia impossibile est dubitare istam 'necesse
esse est', igitur est per se nota.
Secunda sic. Deum esse est maxime notum, igitur est per se
notum. Consequentia patet ex opposite; si enim non esset per se
notum et potest esse notum, igitur per aliud notius eo, et per consequens non est maxime notum. Antecedens probo, quia ens immediatius et per prius descendit in Deum quam in creaturam, aliter non
conveniret uni in attributione ad alterum de eo.
Ad oppositum. Non est per se notum quod aliquod entium sit
ens infinitum vel necesse esse, igitur non est per se notum quod
aliquod entium sit Deus, quia hoc intelligitur per nomen, et per
consequens non est per se notum Deum esse.

DIST. 3 QUAEST. 4

177

[Art. 1 - Exponuntur duae opiniones. Opinio Petri Aureoli]

In ista quaestione erunt duo articuli. Prima enim ponetur duplex
opinio; secunda, solvetur quaestio.
Primus igitur articulus est recitare duas opiniones. Dicunt enim
aliqui in I suo, distinctionis 2, quaest. 2,1 quod propositio per se nota
distinguitur a propositione immediata, quia propositio immediata est ilia
quae tenet ex terminis; est enim ilia qua non est altera prior, ut patet I
Posteriorum.2 Sed propositio per se nota potest demonstrari, et per
consequens ea potest esse sine aliqua priori, et ita non tenet ex terminis.
Et ideo, I Posteriorum,3 dignitas vel maxima seu communis animi
conceptio, quae idem est quod propositio per se nota, definitur sic,
"quod est ilia quam necesse est habere quemlibet docendum. Et per
consequens docendus, quoad earn, non indiget instructore, quia venit
quasi naturaliter in mentem cuiuslibet per se ipsum."
Per hoc ad quaestionem,4 quia non quaerit de propositione
immediata, sed de propositione ex se nota, et dicunt quod ista
propositio 'Deus est', licet non sit nota ex terminis, nee per consequens
sit propositio immediata, eo quod non concipimus Deum nisi confuse
et sub ratione entis vel entis infiniti, et per consequens non formamus
propositionem immediatam, tamen est propositio ex se nota seu per se
nota, quia naturaliter venit in mentem cuiuslibet quod Deus sit, ex
quodam syllogismo imperceptibili, ita quod respectu illius nullus indiget
instructore.
Assumptum patet,s quia licet sectae diversificentur in speciali quid
sit Deus, tamen omnes homines et omnes sectae conveniunt in hoc
quod aliquis Deus est; ideo quilibet colit aliquid pro Deo; hoc enim
naturaliter venit in mentem cuiuslibet ex isto syllogismo imperceptibili.
Videmus enim quod aqua est melior quam terra, et aer melior quam
aqua, et ferrum melius quam plumbum, et sic de omnibus naturis

.I
5

10

15

20

25

:-
I

4 igitur 0111. A 7 non om. A 9 sine om. A 19 vel entis om. A 24 quia] quod A quid} quis
A 25 et omnes om. A 29 omnibus post specificis (JJ. 178 /in. 1) A
tPetrus Aureoli, Seriphlm mper I Smt., d. 2 sect. 10, ed. E. Buytaert (FIP-Text Series n.
3, II 556-557).
2Ariatot., Anal. Post., I c. 23 (AL N-113; B c. 23, 68b 30-32).
3Arlstot., Anal. Post., I c. 1 (AI. N -1 5; A c. 1, 24a 30).
4Petrua Aureoli, Seriphlm s11per I Stnt., d. 2 sect. 10, ed. E. Buytaert (FIP-Text Series n.
3, li 560-561).
5Ibid., li 562.

. I

'

178

lJBER I

specificis. Et in sic ordinatis non itur in infinitum, sed est status ad allquod primum. Illud est Deus; igitur etc.
[Contra opinionem Petri Aureoli]
5

10

15

20

25

30

Contra istam opinionem. Prima contra primum dictum. 6 Cum

DICUNT quod propositio per se nota non tenet ex terminis, CONTRA: intellectus, formando propositionem per se notam, sine omni
probatione eius, statim assentit, igitur ipsa est evidens se ipsa, ex
terminis propriis componentibus earn, sine omni probatione eius.
Consequentia patet, quia hoc est esse evidentem ex terminis.
Antecedens probo, quia si intellectus requireret quod ilia propositio
probaretur ad hoc quod assentiret, sequerentur duo. Primum est quod
omnis conclusio scientifica et demonstrabilis, demonstratione brevi,
esset per se nota, quia ad hoc quod propositio sit per se nota, sufficit
per eos quod intellectus, probando propositionem per medium breve,
assentiat. - Secundum est quod tunc non est propositio per se nota,
quia si ad hoc quod sit nota, requirat quod sit nota per medium
demonstrativum, igitur non est per se ipsam nota; et per consequens
ponendo quod sit per se nota, et tamen quod requirat probari per
medium ad hoc quod intellectus assentiat, sequitur quod non sit per se
nota, quia non per se ipsam sine demonstratione evidenter nota.
Confirmo istud, quia aut est per se nota perseitate excludente
medium notius quoad nos; aut perseitate excludente prius apud
naturam, descendente a terminis communibus per divisionem et
compositionem congregando definitionem formalem. Si utroque modo,
igitur non indiget probari quocumque medio. Si altero tantum, igitur
sequitur quod eo modo quo est per se nota, est immediata, quia eo
modo quo est per se nota, excludit medium; saltem non requirit quod
probetur per medium exclusum ilia perseitate. Uncle si est per se nota
perseitate excludente medium notius quoad nos, igitur est immediata
immediatione opposita illi medio, et eodem modo ex alia parte; et pet
consequens non plus debent dicere quod sit per se nota quam
immediata, quia sicut cum perseitate excludente medium notius quoad
nos, stat quod possit probari per medium a priori, ita cum
4 dictum] dubium A 5 nota 0111. A 11 sequerentur] conscquerentur A 14 per medium 0111.
F 21 istud 0111. F 25 medio] modo A 27 nota] aJtl. quia eo A saltem Ofll. F 31 quam]
quiaF

6Cf. supra n. 4.

180

10

15

25

30

LIBBR

Secunda contra istam opinionem,9 quia falsum assumit, scilicet

quod ista propositio 'Deus est" probatur syllogismo imperceptibili.
Nam istae conclusiones sunt diversae 'primum ens est" et 'Deus est".
Posito enim quod ex ordine essentiali probari posset immediate ista
conclusio 'summum ens est" vel 'primum ens est", quod tamen est
multis dubium, adhuc non probant ex hoc, quod haec conclusio 'Deus
est" vel haec conclusio 'ens infinitum in valore est' sit statim conclusa
ex ordine essentiali, sicut patet distinctione secunda. to
Tertio, quod dicunttt quod omnes homines et omnes sectae
sentiunt Deum esse: aut intelligunt quod omnes cognoscunt evidenter
non solum istam conclusionem 'primum ens est', sed etiam istam 'Deus
est'; hoc non probant isti. Aut intelligunt quod credunt Deum esse, ita
quod licet non habeant realem evidentiam, tamen firmiter credunt sic
esse. Ponatur quod istud sit verum. Ex hoc tamen non sequitur quod
ista propositio 'Deus est' sit propositio per se nota, proprie loquendo
de propositione per se, sicut philosophantes loquuntur, vel etiam ut
istimet loquuntur cum ponunt quod sit maxima seu dignitas vel
communis animi conceptio, quae naturaliter venit ad habentem, de qua
I Posteriorum.
[Opinio Guillelmi de Ockham]

12

Aliorum autem opinio est in I suo, dist. 3, quaest. 4,12 quod ad

hoc quod propositio sit per se nota, oportet quod quaecumque notitia
terminorum, sive sit perfecta sive imperfecta, sive confusa sive distincta, sive intuitiva sive abstractiva, dummodo illi idem termini qui
prius apprehendantur et non alii, sit sufficiens cum fonnatione propositionis ad causandum notitiam evidentem propositionis.
Et si quaeratur utrum notitia tenninorum in universali sufficiat,
dicunt quod non,13 quia tunc est aliquis tenninus apprehensus qui non
est in tall propositione per se nota. Quia igitur propositio ista 'Deus est'
quam format viator non est huiusmodi, quia propositio ista quam
format viator cum dicit 'Deus est' est propositio dubitabilis, ideo

1.1

2 probatur] probetur F 3 est1 0111. F 6 multisJ multum A 16 sicut] ut A etiam) et A 31

est-! 0111. A
9Cf. supra n. 5.
10Cf. Chatton, Ledllra in 1 Sent., d. 2 q. 1 n. 22, ed.J. C. Wey et G. Etzkom.
IICf. supra n. 6.
t2Qckham, Smplllm in I Sent., d. 3 q. 4 (OTh II 438-439).
t3Qckham, Smplllm in I Sent., d. 3 q. 4 (OTh II 439).

13

t'

DIST. 3 QUAEST. 4

16

17

18

181

''

sequitur quod non sit propositio per se nota viatori.

Similiter,14 propositio ista quam format viator est demonstrabilis
per i1la.m quam format beatus, igitur propositio ista quam format viator
non est per se nota.
[Contra opinionem Ockham]
Contra istam opinionem. Primo contra primum dictum, ts quaero
quid intelligunt per terminos: aut res extra, aut quaedam entia ficta
determinantia actus cognitionis, aut ipsos actus intelligendi. Non est
dare quod entia ficta, sicut probatum est quaestione prima huius
distinctionis, articulo secundo.t6 Nee est dare quod per terminos
intelligant ipsos actus intelligendi ex quibus componitur propositio,
quia propositio significans rem extra potest esse in mente et causare
assensum respectu rei significatae per iliam, licet ilia propositio non
cognoscatur nee etiam aliquis terminus componens earn; nam non
cognoscitur propositio illa vel pars eius nisi per actum reflexum, sed
actus ille reflexus distinguitur a propositione ilia et qualibet parte eius,
ut patet quaestione prima Prologi;17 et per consequens ilia propositio
potest formari sine hoc quod ilia propositio vel pars [eius] cognoscatur.
Igitur si notitia terminorum requiratur ad hoc quod propositio causet
assensum, non potest dici quod termini ibi sumantur pro partibus
propositionis, quia ilia notitia non requiritur, eo quod intellectus cum
tall propositione composita ex cognitionibus ita evidentibus sufficiunt
sine actibus reflexis ad causandum assensum rei significatae per illam
propositionem.
Si autem detur pri.mum membrum, scilicet quod intelligant per
terminos ipsas res significatas per partes propositionis, tunc aliud
dictum eorum est falsum cum dicunt quod ad hoc quod propositio sit
per se nota, requiritur quod quaecumque notitia terminorum perfecta
vel imperfecta sit sufficiens cum formatione propositionis ad causandum notitiam evidentem propositionis, dummodo idem termini
apprehendantur. Istud enim est falsum, vocando terminos ipsas res
7 entia f:icta] ecclesiastica(I) A 8 detcrminantia] terminantia A

cognitionis] cognitivos A 13

illam] ipsam A 18 pus] parte F 18-19 vel- propositio om. (hom.) A 26 panes] /in. ead. m.
F
t4Qckham, Smptum in I Sent., d. 3 q. 4 (OTh IT 440).
t5Cf. supra n. 14.
16Cf. supra d. 3 q. 1 a. 2 n. 88-105.
17 Chatton, Reportatio et Ledllra slljJer Sententias, prol. q. 1 a. 1 (ed. J. C. Wey, p. 22-23).

10

15

20

25

i.

.I
''!

I'

30

i I
I

~ I

'!I
I

'.

182

10

15

20

25

30

LIBER I

intellectas, quia simul stant quod propositio composita ex cognitionibus

perfectis et evidentibus sit per se nota, et tamen quod alia significans
easdem res, composita tamen ex cognjtionibus imperfectis et inevidentibus, non sit per se nota; et per consequens notitia imperfecta
illarum rerum non sufficit causare notitiam evidentem propositionis
compositae ex talibus notitiis. Etiam patet per eos, quia dicunt ibidemiB
quod propositio quam format viator cum dicit 'Deus est', non est per
se nota, et tamen aliqua propositio quam format beatus cum dicit 'Deus
est', est propositio per se nota nata demonstrate propositionem
viatoris, et tamen non clarum est quod idem Deus significatur
utrobique.
Secunda contra secundum dictum,19 cum dicunt quod per notitiam terminorum in universali est alius terminus apprehensus quam terminus propositionis per se notae, quaero sicut prius, quid vacant terminum: aut quoddam ens fictum distinctum ab ipsa cognitione et a rebus extra, sicut videntur eorum dicta praetendere, ut alias dictum est;20
aut ipsam intellectionem quae est pars propositionis per se notae; aut
rem significatam per illam intellectionem. Primum non est dandum,
sicut patet quaestione prima huius distfuctionis.2t Nee secundum est
dandum, quia universalis notitia illius intellectionis quae est pars
propositionis per se notae, est notitia reflexa cuius obiectum est et ilia
intellectio; et per consequens ilia intellectio quae est pars propositionis
per se notae est terminus apprehensus per iliam notitiam universalem.
Immo dicere quod aliqua sit notitia universalis illius termini, et tameo
quod ilie terminus non sit apprehensus per iliam ootitiam, est dicere
opposita, quia si est apprehensus in universali, igitur est aliqualiter
appreheosus. Similiter, demonstrata propositione per se nota quae
sigoificat res extra, partes illius propositioois sunt cognitiones evidentes
rerum extra. Si igitur quaeratur utrum cognitiones universales
eorundem cognitorum sufficiant ad propositionem per se notam, non
17 intellectionem] intentionem F 17-18 aut rem significatllm] est teaninus apprehensus F
19 sicut] ut F

tBCf. supra n. 16.

t9Cf. supra n. 15.
20Chatton, Reportatio et Ledllra sgptr Sententias, prol. q. 3 (ed. J. C. Wey, p. 198); idem,
Ledllra in I Sent., d. 1 q. 4 n. 23-25, 37; d. 2 q. 2 n. 15, ed. J. C. Wey et G. Etzkom; idem
supra d. 3 q. 3 n. 16, 26, 28.
21Cf. supra d. 3 q. 1 n. 106-134.

:,I'I,
I'

DIST. 3 QUAEST. 4

183

est respondendum, per actus reflexos, scilicet per notitiam universalem

illarum partiurn propositionis, sed per notitiam universalem rerum
extra.
Si autem detur tertium membrum, 2 ~ [scilicet] quod velint vocare
terminos ipsas res extra, tunc adhuc habent dicere quod illi termini qui
sunt cogniti per partes propositionis per se notae, sunt cogniti per
cognitiones universales illarum rerum, nam illae cognitiones universales
rerum non termmantur immediate ad entia ficta, sicut dicta illorum
praetendunt. Ideo oportet dicere quod cogrutio universalis sit eiusdem
rei cuius est ipsa cognitio particularis, et per consequens eadem res utrobique apprehenditur.
Tertio, contra aliud dictum eorum,23 cum dicunt quod non est
[propositio] per se nota, quia est demonstrabilis, et omnis conclusio
demonstrabilis est dubitabilis secundum eos. Contra istud est saris
dictum quaestione quarta Prologi.24
Quarto, contra illud dictum eorum25 cum dicunt quod propositio
quam format beatus cum dicit 'Deus est', demonstrat propositionem
quam viator format cum dicit 'Deus est'. Istud non apparet verum, quia
sive esset maior praemissa sive minor, saltem aliquis eius terminus
intraret conclusionem; et per consequens conclusio non esset talis
propositio qualem format communis viator, quia nullus terminus in
propositione quam format viator est cognitio eiusdem rationis nee ita
evidens sicut quiscumque terminus illius propositionis per se notae
quam format beatus. Similiter, per eos, sicut dictum est supra
quaestione quarta Prologi,26 non potest esse demonstratio nisi ubi
correspondet distinctio in re. Sed illi argumentationi non correspondet
in Deo aliqua distinctio, ideo volunt quod de Deo non potest esse
scientia; igitur etc.
Quinto, simul ad conclusionem principalem et contra dictum
eorump cum dicunt quod ad hoc quod propositio sit per se nota,

10

15

20

25

30

1 per] ad F 4 detur om. A 10 particularis] ant. ipsa A 18 cum dicit] dicens F 19 aliquis
eius] e. a. F
22Cf. supra n. 17.
23Cf. supra n. 15.
24Chatton, Reportalio et Lt:hlra mperSententiflS, prol. q. 4 a. 2 (ed.J. C. Wey, p. 233-237).
25Cf. supra n. 16.
26Chatton, Reportalio et l..et:hlra mper Sententitu, prol. q. 4 a. 2 (ed. J. C. Wey, p. 233-237).
27C supra n. 15-17.

I
I

184

10

15

20

25

LIBER I

oportet quod notitia terminorum sufficiat causare notitiam evidentem

propositionis. Istud dictum implicat quod propositio per se nota sit
obiectum illius assensus quem habet intellectus in formando propositionem illam, iuxta illa quae de eis tecitata sunt in prima quaestione.
Prologi, articulo primo;2B et hoc dicunt de propositione quam format
beatus, quod formans earn necessaria assentit ei. Sed istud falsum est,
ut in illa quaestione prima Prologi exstitit probatum.29 Nam intellectus
formando propositionem per se notam quae significat res extra, ut
istam 'omne totum est maius sua parte', non oportet quod habeat
apprehensionem reflexam de illa propositione; et per consequens non
est contradictio quod illa propositio formetur, et tamen quod non
apprehendatur. Sed si formetur, causatur in intellectu assensus, et non
respectu propositionis, quia non est cognita, igitur respectu rei significatae per propositionem.
Ad istud posset dici tripliciter. Uno modo, quod actus assentiendi
est quaedam apprehensio,30 ideo intellectus apprehendit et cognoscit
quidlibet cui assentit, quia ipse assensus ~st apprehensio. Tamen non
oportet quod quidlibet cui assentit intellectus sit apprehensum apprehensione distincta contra assensum.
CONTRA. Si sic dicant, tunc contradicunt se ipsis, quia in
quaestione prima Prologi sui probant istam conclusionem,31 quod
omnis actus iudicativus respectu complexi praesupponit actum
apprehensivum eiusdem complexi. A1iam conclusionem probant etiam
ibi,32 scilicet quod "actus iudicativus praesupponit in eadem potentia
notitiam incomplexam tenninorum, quia praesupponit actum apprehensivum complexi." Et infra33 probat quod intellectus viatoris videt
actus suos naturaliter cum sunt, quia aliter non esset certus de ista
propositione contingente 'ego intelligo'. Igitur habent dicere quod
statim propositio apprehenditur apprehensione intuitiva. Et infra,
4 ilia] ea F 5 dicunt om. F 10 ilia 11111. F
28Qckham, Scriptum in I Sent., prol. q. 1 a. 1 (OTh I 16-17), nihil tamen ibi, ut videtur,
de assensu beatorum in patria.
29 Chatton, Reportalio et Ltdllra slljJerSententitU, pro!. q. 1 a. 1 (ed. J. C. Wey, p. 37-45).
30Qckham, S&riphlm in I Smt., proL q. 1 (OTh I 59).
31Qckham, S&riphlm in I Sent., pro!. q. 1 a. 1 (OTh I 17).
32Qckham, S&riphlm in I Sent., proL q. 1 a. 1 (OTh I 21).
33Ibid., (OTh I 22).

24

2'

DIST. 3 QUAEST. 4

26

27

28

185

articulo sexto illius quaestionis,34 dicunt solvendo primum et secundum

dubium, quod licet actus assentiendi sit quaedam apprehensio, tamen
praeter illam apprehensionem complexi oportet ponere aliam apprehensionem illius complexi realiter distinctam ab assensu, sine qua non
potest ille assensus naturaliter causari secundum eos, licet posset de
potentia Dei. Et hoc probant ibi, 3 ~ quia prima dubitans de aliqua
conclusione, si postea assentiat eidem, facilius inclinabitur ad assentiendum quam si non dubitasset. Sed habitus dubitandi non tribuit sibi
illam facilitatem, quia ille inclinat ad actus dubitativos. Igitur praeter
habitum dubitandi adquirebatur habitus apprehendendi illud cornplexum distinctus realiter ab habitu dubitandi. Patet igitur ex intentione
quod tenent oppositum illius responsionis.
Item, ipsi concedunt quod omne obiectum volitionis est
obiectum cognitionis. Sed statim cum intellectus format articulum fidei,
voluntas sua potest complacere et velle illud complexum continuare,
licet pro tunc non assentiat eliciendo actum credendi, quia voluntas
habet imperare actum credendi. Igitur habent ipsi dicere quod
propositio ilia sit tunc obiectum apprehensionis; et non est obiectum
assensus pro tunc per eos; igitur est obiectum apprehensionis distinctae
ab assensu; et per consequens habent dicere oppositum.
Alia solutio posset dari ad argumentum, quod ipsamet propositio
sit apprehensio sui ipsius. Et tertia solutio, quod assensus est idem cum
ipsa propositione. Sed contra istas solutiones argutum est quaestione
prima Prologi,36
Si autem ego haberem dicere ad argumentum, possem quarto
modo dicere iuxta quoddam dictum, distinctionis 1, quaestione 2,
articulo secundo,37 Ibi tangitur quod ad hoc quod velim actum meum
intelligendi, sufficit quod actus ille sit in mente, et non oportet quod ille
actus sit obiectum apprehensum. Per ilium eundem modum posset dici
de actu assentiendi quod actus assentiendi ad hoc quod sit respectu
alicuius propositionis, sufficit quod ilia propositio sit in mente, ita
quod intellectus experiatur earn, non sicut obiectum, sed tali

10

I
I
i

15

I
I

20

25

iI
:.1

30

!',,I
I

II ::
i

I;
5 ille om. A 11 ab habitu] ad habitum F 19 apprehensionus distinctae] apprehensivum
distinctum A
34Qckham, Scriptum in I Sent., proL q. 1 a. 6 (OTh I 57-60).
Jrriptum in I Sent., proL q. 1 a. 6 (OTh I 58).
36Chatton, Reportatio et Le&hlra mper Sentenlias, prol. q. 1 a. 1 (ed. J. C. Wey, p. 37-45).
l 7Cf. Chatton, Le&hlra in I Sent., d. 1 q. 2 a. 2 n. 134-138, 143-147.
350ckham,

'

,.I

I
1:
!
i

'

LIBER I

186

experientia quali dictum est quod potentia viva experitur actus proprios
cum recipit eos. Sed istud dictum, si diceretur, non salvat opinionem
supra dictam, quia argumentum illud est factum contra dicta illius
opinionis, eo quod ponit assensum praesupponere naturaliter apprehensionem distinctam realiter a propositione ip!>a et ab assensu, sicut
patet in locis praedictis. Utrum autem istud dictum solvat argumentum
pro viro indifferenti, alias patebit. Praeter autem istud argumentum,
sunt alia argumenta multa ad illam conclusionem, prima quaestione
Prologi,38 et alias ponentur plura ad idem.

[Art. 2 -

15

20

25

30

Responsio auctoris ad quaestionem]

Secundus articulus est solvere quaestionem. Ad quam dicendum

quod propositionem esse per se notam potest intelligi tripliciter. Uno
modo, ad istum intellectum, quod ilia propositio sic dicatur per se
ipsam nota quod ipsa sit cognitio complexa sui ipsius, et ideo sit nota
per se ipsam sicut obiectum est notum per cognitionem qua
cognoscitur. Et isto modo nulla est propositio per se nota in intellectu,
saltem in terminis non-ttanscendentibus, quia nulla propositio
intellectus est cognitio complexa sui ipsius in terminis nonttanscendentibus, sicut dictum est in quaestione prima Prologi, articulo
primo.39
Alia modo potest intelligi propositionem esse per se notam quasi.
causaliter et immediate, ad istum intellectum quod propositio formata
in mente causet immediate actum assentiendi sibi ipsi sicut obiecto pro
re extra, ut videtur dicere secunda opinio superius recitata. 40 Et isto
modo nulla propositio est per se nota, quia nulla propositio causat
immediate actum assentiendi sibi ipsi, sed actum assentiendi rei significatae per illam propositionem, ut etiam ostensum est quaestione prima
Prologi,4t et alias amplius ostendetur.
Tertio modo potest intelligi propositionem esse per se notam
causaliter sed mediate, quando propositio sine omni probatione sui
nata est causare evidentem assensum rei significatae per earn, mediante
1 experitur] experiatur F 2 salvat] solvat A 6 praedictis] dictis (ant. locis) A 13 dicatur]
dicitur F 21 esse om. A

3BChatton, Rrportalio et Ledllra superSentenhas, prot q. 1 a. 1 (ed.J. C. Wey, p. 37-45).

l 9Chatton, Rrportatio et Ledllra super Senuntias, pro!. q. 1 a. 1 (ed. J. C. Wey, p. 43).
411Cf. supra n. 14-17.
41Chatton, &portatio et Ledllra super Senuntias, pro!. q. 1 a. 1 (ed.J. C. Wey, p. 20-21, 3738).

DIST. 3 QUAF..ST. 4

32

33

187

quo assensu est intellectui evidens quod ilia propositio est vera; ita
quod est ibi duplex propositio: una est illa quae dicitur per se nota, ut
ista 'omne totum est maius sua parte'; et alia quasi reflexa super istam,
cum intellectus dicit 'haec propositio quam formavi est vera'. Per hoc
enim quod intellectus format istam 'omne totum est maius sua parte',
causat assensum evidentem quo assentit rei significatae per illam
propositionem, et mediante illo assensu assentit evidenter quod ilia
propositio est vera, demonstrando illam quam prius formavit, scilicet
istam 'omne totum est maius sua parte'. Dicitur igitur propositio per se
nota, quia per hoc quod ipsa formatur, causari potest assensus
mediante quo est evidens ipsam esse veram sine omni alia probatione
sui. Et isto modo, sunt multae propositiones per se notae, ut ista 'omne
totum est maius sua parte quantitativa', et ista 'si ab aequalibus aequalia
demas, ilia quae relinquuntur erunt aequalia',42 et sic de multis aliis; non
quod talis propositio sit cognitio complexa sui ipsius, nee quod ilia
propositio causet immediate assensum habentem se ipsam pro obiecto,
sed est propositio per cuius formationem, sine omni probatione sui,
intellectus natus est causare immediate assensu.m evidentem, mediante
quo propositio reflexa est evidens quae significat ipsam esse veram.
Isto praesupposito, dicendu.m est ad quaestionem, quod ista
propositio quam communis intellectus viatoris format cum dicit 'Deus
est', non est propositio per se nota, quia non est propositio composita
ex cognitionibus ita evidentibus quod intellectus per eius formationem
sine omni probatione sui natus sit causare assensum evidentem,
mediante quo propositio reflexa sit evidens quae dicit ipsam esse
veram; igitur non est propositio per se nota. Consequentia patet ex
dictis, et antecedens patet per experientiam.
Istam conclusionem confirmo. Primo sic: ista propositio 'Deus
est' quam viator fomtat, non est magis evidens quam ista propositio
'substantia infinita est'; sed haec non est per se nota; igitur etc. Primum
assumptum patet, quia per conceptum substantiae infinitae devenimus
in conceptum Dei sub ratione deitatis, vel conceptus substantiae
infinitae est ipse conceptus qui respondet nomini deitatis. Secundum assumptum patet, quia quod aliqua substantia sit in

10

,I
15

,I
20

25

I'

I;

30

.I I
I

I'

,I11
I

,,1
I

:i

lt;
8 quam 0111. A 9 igitur] atUl ilia A 14 ilia 0111. A 19 ipsam] cam A 25 ipsam 0111. F
42Euclidea, Elemenla I 'scientia universaliter communis' n. 3 (ed. H. Busard p. 33);
eadem maxima allegatur ab Ockham, Smphml in I Sent., d. 3 q. 4 (OTh 11 438).

,I'
J:,

l.

188

10

15

20

25

30

LIBER I

universo quae excedat omnia alia entia ab eo simul sumpta, etiam si

infinita essent possibma in naturis specificis nunc possibilibus, non est
naturaliter evidens, sicut patet distinctionis 2, quaestione prima;43 igi.tur
etc.
Secunda confirmo idem, quia ubi res non est nota apud sensum,
propositio quam format viator, significans earn exsistere, non est per se
nota apud intellectum; sed Deus est huiusmodi res, quae non est nota
apud sensum, quia nee sicut accidens sensibile nee sicut substantia
sensibilis; igitur ista propositio 'Deus est' quam format viator ad
significandum illam rem exsistere, non est per se nota apud intellectum.
Primum assumptum patet, quia non innotescit evidenter viatori quod
res exsistit nisi vel illo modo quo sensibile innotescit, vel eo modo quo
ea quae non cadunt sub sensu, probantur esse per ea quae cadunt sub
sensu, et per consequens si res non est nota sicut res sensibilis, ad hoc
quod innotescat evidenter ipsam exsistere, oportet quod probetur per
ea quae cadunt sub sensu; et ita sequitur quod non sit per se notum
ipsam exsistere.
Tertio sic. Duplex est processus viatoris in cognoscendo rem
aliquam. Unus est quando incipit a cognitione sensitiva et procedit ad,
conceptus generalissimos per conceptus medios subordinatos secundum magis commune et minus commune. Alius est processus econtra,
a conceptibus communissimis descendendo ad proprium conceptum
rei. Et hoc dupliciter: quia vel ad conceptum proprium rei inevidentem,
qui est quid nominis, qualis habetur ante praecognitionem si est, et
haberi potest de re, sive sit possibilis sive non; aut ad conceptum
propriwn et evidentem rei, qui conceptus dicitur quid rei seu quiditativa
descriptio rei, qualem habet intellectus de re post praecognitionem si
est.
lsto supposito, arguo sic. Si ista propositio viatoris 'Deus est' sit
per se nota, aut igitur subicitur conceptus habitus de ilia re in primo
processu, aut in secunda, aut in tertio. Non primum, quia illa res non
cadit sub sensu. Si detur secundum, igitur non est propositio per se
nota, quia cum omni certitudine rei habita per quid nominis stat quod
ignoretur utrum res sit possibilis. Si detur tertium, tunc non est
2 nunc] non F 5 idem ~A 7 es. om. A 13 ea] es. A 18 viatoris om. F 23 inevidentcm]
evideotcm F 24 qui] quae F

43Cf. Chatton, Lenura in I Sent., d. 2 q. 1 n. 61,72-74.

3.: .

36

DIST. 3 QUAEST. 4

37

189

propositio per se nota, quia cognitio ilia quae subicitur, praesupponit

intellectum esse certificatum de si est; sed ilia certificatio non potest
haberi sine argumentatione, quia res ilia non cadit sub sensu; igitur etc.
Quarto ad idem. Si haec propositio est per se nota 'Deus est vel
non est', hoc provenit quia istud praedicatum disiunctum 'ens vel non
ens' est per se notum de conceptu quid nominis illius rei non minus
quam de conceptu chimaerae. Sed si illud praedicatum non praedicaretur evidenter nisi de conceptu quid rei, id est de conceptu evidente
rei qualis habetur post praecognitionem si est, cum talis cognitio praesupponat probationem terminantem praecognitionem si est, sequeretur
quod non esset propositio per se nota. Sed ita est in proposito, quia
praedicatum istius propositionis 'Deus est exsistens' non praedicatur
evidenter de conceptu quid nominis illius rei, scilicet de illo conceptu
inevidente qui habetur ante [praecognitionem] si est, sed solum de
conceptu quid rei qui praesupponit praecognitionem si est; et per
consequens praesupponit necessaria probationem terminantem si est.
lgitur non est propositio per se nota.

10

15

[Quinque dubia circa praedicta]

38

Ut autem ista magis appareant, moveo quaedam dubia. Prima est

dubium si aliquid sit per se notum de definitione quod non de definite.
- Secunda est dubium si esse quod est per se notum in patria de
divina essentia distinguatur a divina essentia. - Tertio est dubium
utrum quod convenit alicui prima et immediate, possit per ipsum de
quolibet contento sub eo demonstrari propter quid. - Quarto est
dubium utrum per ly per se nota excludatur notitia terminorum. Quinto est dubium quomodo auctores loquuntur de propositione per
se nota, quando ponunt 'Deum. esse' esse per se notum.

20

25

[Responsio Chatton ad dubia]

39

Ad primum. istorum dubiorum dicunt illi de opinione secunda in

quaestione qua prius,44 quod nihil est per se notum de definitione quod
non sit per se notum de definite, quia numquam est praedicatum per se
notum de aliquo subiecto composite nisi sit per se notum partes uniri,
etiam ut conceditur a Doctore Subtili;4S sed de nulla definitione potest
esse per se notum partes illas uniri, quia omnis definitio vel est proprie

30
1:

4 estz 0111. A 27 esse2 0111. A 30 nihil] vel A 34 definitio] propositio F

Scriptum in I Srnt., d. 3 q. 4 (OTh 11 435).

Scotua, Ordinatio, I d. 2 p. 1 qq. 1-2 n. 15-30 (11 131- 143).

440ckham,
45Duna

I:'

190

10

15

20

25

30

LIBER I

dicta, vel data per additamcntum. Si est definitio proprie dicta, igitur
datur per partes exprimentes partes rei; sed partes rei possunt cognosci,
licet non cognoscatur unio iUarum. Si est dcfinitio data per additamentum, tunc partes definitionis duo possunt cognosci, licet non
cognoscatur unio illarum; igitur etc.
Confl1'Illatur,46 quia ad cognittonem unibilium, non cognoscitur 41
quod tunc est unio actualis, quia illa unio actualis est contingens et
potest non esse, exsistentibus extremis. Nee sufficit cognoscere .
uoionem potentialem illorum, quia definitio exprimit uoionem actualem
illorum.
Contra istud, primo, sequitur ex ista quod nulla propositio sit per l 1
se nota in creaturis. Quia si aliqua, quaero: quid est subiectum eius? Aut
conceptus compositus ex multis conceptibus, aut conceptus simplex. Si
primum, igitur non est propositio per se nota, quia non est per se
notum illos conceptus [esse] vere unibiles pro re, eo quod per rationem
illorum ambo conceptus haberi possunt, ignorato quod sint vere
unibiles pro re. Si detur secundum, adhuc sequitur idem, quia cum illo
conceptu. simplici potest aliqua descriptio converti; sed non est per se
notum partes illius descriptioois vere uoiri pro re per idem argumentum
illorum; igitur etc.
Confirmatur, quia res significata per conceptum def.t.oiti non est 42
magis per se nota exsistere vel partes eius uniri quam res significata per
definitionem. Si igitur propositio in qua praedicatur passio de definitione non stt per se nota quia non est per se notu.m rem exsistere quae
significatur per definitionem, sequitur quod nee propositio erit per se
nota in qua passio praedicatur de conceptu definiti; immo sequitur
quod nee ista propositio 'omne totum est maius sua parte', nee aliqua
alia in qua praedicatur passio de quocumque conceptu creaturae, sit per
se nota per eandem rationem, nee etiam illa quam format angelus de
corporalibus in absentia eorum.
Primum assumptum patet per rationem illorum, quia definitio aut 43
datur per conceptus significantes extrioseca ipsi rei definitae, aut per
conceptus significantes essentiam vel pattern essentiae, non
consignificando extrinseca. Si detur secundum, sequitur quod
4 definitionis] /in. al. m. F 21-22 per- significata om. (hom.) A 23-26 definitione om. (hom.) A 29 nee etiam] etiam nee A
<160ckham, Smphlm in I Sent., d. 3 q. 4 (Oth ll 436).

de

DIST.

44

45

46

3 Ql 1AEST. 4

191

conceptus simplex qui definitur et sua definitio significent eandem rem,

et per consequens non est magis per se notum rem significatam unius
esse quam alterius. Si detur primum, adhuc sequitur idem, quia res
definita per additamentum vel dependet ab illo extrinseco per cuius
conceptum definitur, vel saltem potest in creaturis aequaliter non e~ose
de potentia Dei sicut illud, et per consequens non est per se notum sic
esse in re.
Uncle breviter, haec propositio quam format angelus 'omne
continens partem et amplius est maius parte ilia', non erit per se nota,
quia non est per se notum partes subiecti actualiter uniri per rationem
illorum.
Secunda arguo sic. Secundum eosin Prologo,47 definitio aliquando est medium demonstrandi passionem de subiecto. Aut igi.tur passio
ibi notius inest definitioni quam definito, vel non. Si non, igi.tur non est
demonstratio. Si sic, igi.tur eadem ratione potest esse per se nota de
definitione, licet non de definito, quia sicut dicunt ipsi quod propositio
non est per se nota in qua pr~edicatur passio de definitione nisi sit per
se notum partes uniri, ita dicetur eis quod llla propositio non erit magis
nota quam conclusio, nisi sit magis notum partes rei significatae per
subiectum illius propositionis uniri quam p$11es rei significatae per
subiectum conclusionis.
Tertio sic. Quaero: quid intelligunt per definitionem? Aut
descriptionem talem quiditativam qualis habetur ante praecognitionem
si est; aut solum talem descriptionem quiditativam qualis habetur post
praecognitionem si est. Si primo modo, nihil ad propositum. Primo,
quia talis descriptio est quid nominis et non quid rei secundum
communem uswn loquendi, nee ingreditur demonsttationem. Secunda,
quia componitur ex conceptibus ita inevidentibus quod stat cum
dubitatione utrum res sit possibilis vel non; et per consequens non est
per se notum aliquam passionem specialem ei convenire pro re quam
significat. Igitur oportet quod sumatur definitio secundo modo, scilicet
pro descriptione quiditativa composita ex talibus conceptibus
evidentibus quales habentur post praecognitionem si est. Sed intellectus formando definitionem compositam ex conceptibus talibus
8 omne] Dei A
evidentibus A
470ckham,

16 dicunt

0111.

24-25 aut -

si est 0111. (hom.) F 28 inevidentibus)

Smp11m1 in I Sent, pro!. q. 5 (OTh I 165-166).

10

15

20

25

30

192

10

15

20

25

30

LIBER I

evidentibus de re, non dubitat rem significatam per illam definitionem.

esse natam exsistere. Igitur non est venun quod dicunt, scilicet quod
partes definitionis possint haberi, licet non cognoscatur unio illarum.
Confirmo istud, quia communiter conceditur quod multae
propositiones formatae de creaturis sunt necessariae. Quaero igitur: ad
quem intellectum? Aut intelligitur hoc sic, quod res pro qua supponit
subiectum necessaria exsistat, et quod sibi necessaria conveniat id quod
significatur per praedicatum; et isto modo non est aliqua [propositio] de
creaturis necessaria, quia quaelibet creatura potest non esse de potentia
Dei. Aut intelligitur sic, quod quando res est pro qua supponit
subiectum, tunc necessaria sibi convenit id quod significatur per
praedicatum. Et si isto modo intelligant, tunc consequenter deberent
intelligere in proposito, cum dicitur quod ista propositio 'omne totum.
est maius sua parte' est propositio per se nota. Unde per rationetn
illorum nulla propositio esset necessaria, ubi non esset necessarium rem
significatam per subiectum exsistere, vel partes subiecti uniri; et talis
non formatur de creaturis; igitur etc.
Ad istud igitur primum dubium48 dicendum, cum quaeritur utrum
aliquid sit per se notum de definitione quod non est per se notum de
definite, dicendum quod aut quaeritur de per se noto perseitate excludente medium a priori apud naturam, aut de per se noto perseitate
excludente a posteriori et quoad nos. De quo duplici processu tactum
est in pede huius quaestionis argumento tertio, et etiam quaestione
quarta Prologi, articulo secundo.49 Si quaeratur prima modo, dicendum
quod sic, quia frequenter conclngit quod conclusio in qua praedicatur
passio de definite, nata est probari a priori per definitionem congregatam ex conceptibus communibus, et tamen quod ilia passio non
sit nata probari a priori de ilia definitione; immo quod propositio sit per
se nota apud naturam, in qua praedicatur ilia passio de ilia definitione.
Sed si quaeratur secunda modo, sic potest concedi quod nihil sit per se
notum de definitione, perseitate secunda modo, quin ilia perseitate sit
per se notum de definite, quia per eandem experientiam vd
10 quando 0111. A 12 deberent] deserent(l) A 16 significatam] signatam A 24 secunda]
tatio F 26 a priori 0111. A
48Cf. supra n. 38.
49Cf. supra n. 35; et Chatton, Reportatio et udtlra stper Smtentia.r, prol. q. 4 a. 2 (ed.]. C.
Wey, p. 232-237).

;-

4>-

DIST. 3 QUAEST. 4

49

50

193

sensum est utraque illarum propositionum evidens.

Ad probationem, cum dicitur quod nihil est per se notum de
subiecto composite nisi sit per se notum partes uniri,so concedo quod
nisi sit per se notum partes uniri de facto vel de possibili. Non oportet
autem esse per se notum partes uniri de facto, ita quod de facto ilia res
actu exsistat pro qua illud subiectum supponit. Ponendo enim quod
propositio necessaria pro creaturis, ut ista 'omne totum est maius [sua]
parte', licet appareat categorica secundum vocem, tamen ut conceditur
esse necessaria, aequivalet propositioni hypotheticae secundum multos,
ut isti 'omne totum, quod natum est exsistere, est maius sua parte
quando actu exsistit'. lstud ponendo, patet quod propositio est
necessaria, et tamen eius veritas non requirit rem exsistere extra
animam; tunc conformiter est dicendum de propositione per se nota.
Ponendo autem quod propositio necessaria pro creaturis, licet appareat
propositio de inesse secundum vocem, subintelligatur tamen realiter
aequivalere propositioni de possibili, ut haec 'omne totum est maius
sua parte' aequivaleat isti 'omne quod natum est esse totum, natum est
esse maius [sua] parte', tunc proportionaliter est dicendum de propositione per se nota, quod secundum intellectum ilium aequivalet
propositioni morali, in qua subiectum supponit pro supposito possibili;
et per consequens ad hoc quod ipsa secundum istum intellectum sit per
se nota, non oportet esse per se notum partes subiecti uniri pro re quae
tunc de facto exsistat, sed quod partes subiecti uniantur pro re possibili.
Ulterius, cum accipitur quod de nulla definitione potest esse per se
notum partes illas uniri, istud est falsum, loquendo de uniri pro re
possibili, quia aliter nulla propositio esset per se nota, ut superius est
deductum.
Et quando dicuntst quod partes rei compositae possunt cognosci
non cognita unione illarum, dicendum quod verum est de cognitione
quid nominis, non tamen de cognitione quae sit definitio distincta
contra quid nominis, quia ilia cognitio complexa est talis cognitio quae
non habetur nisi post certificationem habitam de possibilitate illius
unionis per illam praecognitionem si est.
3 nisi] rrp. A 5 autem esse] sunt A 17 sua om. A 24-26 Ulterius- possibili 0111. (hom.) F
32 post] prius A ce:nificationem] certitudinem F de] esse A
SOCf. supra n. 39.
51 Cf. supra n. 39.

10

15

20

25

I:

i'

I'

;I

30

I
I'

'

t'
I

194

10

15

20

25

30

LIBER I

Ad confmnationem,s2 cum dicitur quod definitio exprimit actualem unionem partium, istud est negandum, quia definitio indifferenter
subicitur pro ente actu et potentia, igitur nata est supponere pro re
possibili. Unde licet partes definitionis actualiter componantur in
mente, tamen definitio supponit indifferenter in tall propositione, sicut
dictum est.
Ad secundum dubium principale,53 cum quaeritur utrum esse
quod est per se notum de divina essentia, distinguatur a divina essentia:
Dicit opinio praecedens in quaestione qua prius,54 quod esse quod
est per se notum in patria de divina essentia, non distinguitur a divina
essentia, quia non plus distinguitur ab essentia [divina] quam attributa,
et ilia non distinguuntur ab ea. Forte isti dicunt istud, quia aliquotiens
videntur dicere, sicut frequenter tactum est in Prologo,ss quod in
propositione formata ex singularibus, sicut format intellectus cum videt
rem intuitive, in ilia propositione subicitur et praedicatur res extra. Sed
contra istud est argutum multipliciter in Prologo, quaestione quarta,
articulo tertio.S 6 Ibi probatum est quod propositio non componitur ex
ligna et albedine, vel ex duabus albedinibus, nee ex consimilibus rebus
extra animam. Ideo ista distinctione tertia, quaestione prima,57 dictum
est quod sumendo subici et praedicari sicut pars propositionis subicitur
et praedicatur, sic esse quod est Deus nee subicitur nee praedicatur in
propositione causata per intellectum creaturae. Sumendo tarnen subici
et praedicari secundum denominationem extrinsecam pro subici vel
praedicari in suo signa, sic res extra subicitur, non solum in
propositione composita ex conceptibus singularibus, sed etiam
universalibus.
Arguo igitur sic contra opinionem, quia aut intelligunt quod esse
quod est Deus sit per se notum de divina essentia, sicut una pars
propositionis, quam intellectus creatus causat, est per se nota de alia.
Sic falsum est, quia quaelibet pars propositionis causatae ab intellectu
creato est unus conceptus capiens esse contingenter, sicut aliae
16 argutum] ugurnentum A 21 necl) ut A 31 capiens] sapiens(!) A

52Cf. supra n. 40.

53Cf. supra n. 38.
S4Qckham, Smphlm in I Sent., d. 3 q. 4 (OTh II 437).
~Cbatton, '&portalio et udllra mper Sentenlias, prol. q. 4 a. 3 (ed.]. C. Wey, p. 239-246).
56Ibid.
57Cf. supra d. 3 q. I n. 107.

;.

52
53

195

creaturae. Aut intelligitur quod illud esse quod est Deus sit per se
notum in suo signo de divina essentia sumpta in suo signo. Iste
intellectus posset concedi, sed isto modo esse Dei non solum
praedicatur in propositione composita ex cognitionibus propriis
singularium, sed etiam in propositione composita ex terminis
communibus.
Ad tertium dubium principale,sB dicit eadem opinio, quaestione
illa, ~9 quod non oportet semper quod quando aliquid primo et
immediate convenit alicui, quod possit per ipsum demonstrari de
quolibet contento sub ipso propter quid, quia nulla propositio per se
nota est demonstrabilis, nee a priori nee a posteriori. Sed aliquando
praedicatum est per se noturn, non solum de subiecto cui primo
convenit, immo de subiecto contento sub eo. Sicut enim haec est per se
nota 'omne toturn est maius [sua] parte', ita haec est per se nota 'omne
continuum est maius [sua] parte'; igitur etc.
Contra istud probatum est quaestione quarta Prologi, articulo
seCWldo,60 quod propositio per se nota potest demonstrari, et
quomodo hoc debet intelligi est ibi dictum. Arguo enim sic. Si
propositio per se nota non possit demonstrari, hoc maxime videretur
quia nulla conclusio est demonstrabilis nisi quae est dubitabilis. Sed hoc
[est] falsum, quia esse dubitabile non est condicio necessaria requisita
ad hoc quod conclusio sit demonsttabilis, quia condiciones demonsttationis ponuntur cum dicitur quod demonstratio6t est ex primis
et veris et irnmediatis et causis conclusionum; sed cum omnibus istis
condicionibus stat quod non sit dubitabilis; igitur etc.
Item, videtur quod ipsi haberent ponere oppositurn. Nam cum
sic arguitur 'omne totum est maius sua parte, omne continuum est
quoddam totum, igitur omne continuum est maius sua parte', passio
notius apud naturarn et per prius convenit medio quam minori
exttemitati de qua concluditur in conclusione. Sed passio quae convenit
uni sicut subiecto primo, et alteri sicut subiecto non primo, non potest
demonsttari de subiecto pon primo per subiecturn fprimum], sicut ipsi

.,

DIST. 3 QUAEST. 4

55

56

57

23 ponW1tur] rrp. A 30 quae om. A 31 non2 om. A

'i8Cf. supra n. 38.

59()ckham, Smpt11m in I Sent., d. 3 q. 4 (OTh 11 437-438).
60Chatton, Reportatio et Udllra JlljJer SmtenliaJ, prol. q. 4 a. 2 (ed. J. C. Wey, p. 233-237).
6tCf. Ariatot.,AnaL Po11., I c. 9 (AL IV-1 23; A c. 9, 16a 26-30).

lr

I
5

10
lj

II
f

15

,,f

'

'

1\

20
i!
11

25

30

196

10

15

20

25

LmER I

videntur dicere in Prologo suo, quaestione quarta.62 Immo dicunt in

eadem quaestione describendo subiectum primum alicuius passionis,
quod "subiectum passionis est illud cui illa passio potest competere
omni alia circumscripto, et nulli ipso circumscripto." Et per consequens in ista propositione 'omne totum est maius parte' praedicatur
conceptus passionis de suo subiecto prima, mediante quo convenit toti
continua sicut subiecto non prima; et ita potest de illo per istud
demonstrari.
Et hoc confirmatur, quia passiones entis demonstrantur de Sk
inferioribus ad ens per naturam entis cui prima conveniunt, ut videntur
ponere quaestione secunda Prologi sui,63 et hoc non nisi quia prima
conveniunt enti et inferioribus non prima; igitur eadem ratione in
proposito.
Ad argumentum,64 negandum est assumptum eorum cum dicunt s~
quod nulla propositio per se nota est demonstrabilis, sicut alias est
ostensum.65
Ad quartum dubium6 6 dicunt isti ibidem quod cum propositio 6l'
dicitur per se nota, ly per se nota non excludit ibi quin requirat notitiam
terminorum. Requirit enim, ut dicunt,67 ad hoc quod causet assensum,
quod termini eius cognoscantur, et per imperium voluntatis propositio
formetur.
CONTRA istud. Patet ex supra dictis, quia termini non cognos- 61
cuntur nisi per actus reflexes, ad hoc quod ilia propositio cum formatur causet assensum, non oportet causare actus reflexes.
Item, totum istud supponit quod assensus causatus immediate 62
per propositionem habeat iliam propositionem pro obiecto. Sed hoc
falsum est, ut patet supra et prima quaestione Prologi.68
DICITIJR quod habet propositionem pro obiecto, non pro se sed
63
pro re. - CONTRA: probatum est quaestione prima Prologi69 quod nee
3 quod] et F 10 videntur] videtur F 22

00n. om. A

28 Dicitur quod] Contra F

62Qckham, Striphlm in I Sent, prol. q. 4 (OTh I 144-145).

63Qckham, Striphlm in I Sent., prol. q. 2 (OTh I 127-128).
64Cf. supra n. 55.
65Chatton, Rlportatio et udllra mper .fententias, prol. q. 4 a. 2 (ed. J. C. Wey, p. 233-237).
66Cf. supra n. 38.
67Qckham, Striplllm in I Sent, d. 3 q. 4 (OTh II 438); idem, prol. q. 2 (OTh I 81-82).
6BCf. supra n. 31 et Chatton, Reportalio et Ltetura rlljJtrSententiaJ, prol. q. 1 (ed. J. C. Wey,
p. 38,40).
69Ibid.

DIST. 3 QUAEST. 4

l
I

197

I
I

64

65

pro se nee pro re, immo quod sicut propositio significat immediate
ipsam rem, ita illa res est immediatum obiectwn illius assensus.
Ad quintum dubium dicunt istF0 quod auctores, quando dicunt
esse per se notum Deum esse, intelligunt ibi per 'per se notum'
generaliter omnem propositionem quae non requirit probari per
syllogismum vel per experientiam, quantumcumque requirat probari per
explicationem et exemplificationem, sicut est de ista 'ex maiori universali et minori similiter dispositis in modo et in figura, sequitur
conclusio universalis'. Haec propositio, licet indigeat probari per
exempla, tamen quia non indiget probari syllogismo et de experientia
extrinseca, ideo dicitur per se nota.
CONTRA istud. Ista propositio 'Deus est' requirit probari
syllogismo et deductionibus multis. Ideo potest dici quod auctores sic
dicentes intelligunt quod sit per se notum notitia creditiva; et sic est per
se notum in fide quod non requirit probari per credibile prius eo ad
hoc quod intellectus assentiat credendo. Vel aliter potest dici quod
habito quid nominis Dei, et habito per praecognitionem 'si est' quod
talis res sit possibilis exsistere, statim est per se notum sine ulteriori
probatione quod illa res actu exsistit. Et forte hoc vacant propositionem per se notam in proposito.

to

15

20

[Responsio Chatton ad quaestionem]

66

Juxta istud posset respondere aliter ad quaestionem. Sustinens

enim quod haec propositio 'Deus est' sit per se nota, dicere posset
quod ly per se in propositione per se nota non excludit propositionem
qua certificatur de praecognitione si est de subiecto; immo propositio
per se nota et etiam omnes propositiones in demonstratione praesupponunt praecognitionem si est, scilicet quod res pro qua subiectum
supponit sit ens possibile. Licet igitur non sit per se notum naturali
evidentia quod sit possibile talem rem esse in universo, qualem
theologus describit per quid nominis Dei, tamen quia propositio ista
'Deus est' supponit hoc esse praecognitum per praecognitionem si est,
et mens apud quam est praecognitum quod illa res est possibilis, non
requirit probationem aliam ad hoc quod formando istam
1 significat] signatA 2 illius] eius F assensus 0111. F 7 explicationern] cxplanationem A
13 deductionibus] de distinctiorubus F 19 quod illa res 0111. A 24 propositionem]
probationem A

25

''
'I

30

'i

11

700ckham,

Striphlm in I Sent., d. 3 q. 4 (OTh II 439).

198

10

15

LIBER 1

propositionem 'Deus actu exsistit' causetur assensus consequens. Ideo

ista propositio 'Deus actu exsistit' est propositio per se nota.
lstud patet in aliis propositionibus per se notis, ut videtur. Haec
enim est per se nota 'omne totum est maius sua parte', et tamen
praesupponit esse praecognitum ab angelo vel anima separata formante
hoc complexum, quod altquod totum sit possibile.
Sed licet aliqua dicta auctorum videantur sic sumere propositionem per se notam, tamen sumendo propositionem per se notam
proprie et stricte, magis est tenenda via opposita, scilicet quod haec non
sit per se nota 'Deus est', quia ubi evidentia propositionis praesupponit
de subiecto evidentem praecognitionem si est, ibi ad hoc quod propositio sit per se nota, requiritur quod sit per se notum rem esse
possibilem pro qua subiectum supponit, quia propositio illa implicat
eam [esse] possibilem. Si tunc non sit per se notum eam esse
possibilem, oportet quod evidenter probetur; et per consequens non
est per se nota. Quia igitur non est per se notum naturali evidentia
quod talis res sit possibilis, qualem theologus describit per quid nominis Dei, ideo haec non est per se nota 'Deus est'.
[Duo dubia circa praedicta]

20

25

Contra. Haec forte est per se nota de disiuncto praedicato

'chimaera est exs!stens vel non exsistens', et tamen non praesupponit
evidentem praecognitionem si est de chimaera.
Item, haec est per se nota 'omne totum integrale est maius sua
parte', et tamen praesupponit certitudinem praecognitionis si est. lgitur
licet sit sic, in proposito tamen est per se nota.
[Responsio Chatton ad haec dubia]

30

35

Ad primum istorum. Praecognitio quid nominis praecedit praecognitionem si est respectu eiusdem; et si propositio ilia supradicta de
chimaera sit per se nota, tunc est per se nota ex terminis illis qui sunt
quid nominis, et per consequens non requirit certitudinem haberi de
praecognitione si est de subiecto. Cum hoc tamen stat quod ubi
evidentia propositionis requirit evidentem praecognitionem si est de
subiecto, ibi propositio non sit per se nota nisi sit per se notum rem
esse possibilem pro qua subiectum supponit.
Ad secundum71 videtur dicendum quod per se notum ex tenninis
20 forte] atkL non F 31 est om. A 33 nisllin. aL ~ F 35 Ad]pmem. Ita A
7

1Cf. supra n. 70.

DIST.

QUAF..ST. 4

199

illis qui sunt quid rei non excludit experientiam vel notitiam sensitivam
in nobis, quia si sic, nulla propositio implicans rem posse esse esset per
se nota, quia quaelibet requirit evidentiam sensitivam; aliter enim caecus
a nativitate posset adquirere naturaliter scientiam de coloribus.
Dicendum igitur quod sicut haec est per se nota 'omne totum integrate
est maius sua parte' ita est per se notum ex sensu praesente vel
praeterito totum integrale posse exsistere; sicut est de istis propositionibus 'motus potest esse', 'natura potcst esse', et huiusmodi. Sed
non est sic in proposito; ideo etc.

[Ad argumenta principalia]

73

74

75
76

Ad primum argumentum principale72 dicendum quod proprie

loquendo, haec non est per se nota 'necesse esse est', quia non est per
se notum rem talem esse possibilem quae sit necesse esse, immo posset
dubitari.
Item, posito quod ipsa esset per se nota, adhuc non sequitur
quod ista propositio sit per se nota 'Deus est', quia descriptio theologi
adaequans significatum huius nominis 'Deus' plus importat quam
descriptio adaequans significatum huius quod dico 'necesse esse', sicut
supra dictum est.
Ad secundum principale73 dico quod haec propositio viatoris
'Deus est' non est per se nota, nee etiam maxime nota.
Ad probationem. Ponatur quod conceptus entis immediatius
descendat in propriam descriptionem Dei quam creaturae. Ex hoc
solum sequitur quod Deus sit ens maxime cognoscibile seu perfectissimum cognoscibile quantum est a parte sui. Sed ex hoc non
sequitur quod ista propositio quam format viator cum dicit 'Deus est',
sit maxime nota.
8 essel) add non potest esse A 12 esse om. F
72C supra n. 1.
73C supra n. 2.

15

20

25

[Distinctio 3
Quaestio5
Utrum ens sit obiectum adaequatwn intellectus nostri]
5

10

15

20

25

30

Quinto quaero quaestionem brevem, utrum scilicet ens sit obiecturn adequatum intellectus nostri.
Quod non, quia impossibilla et fi.cticia possunt intelligi, et
tamen non continentut sub ente, quia sic ens esset commune
possibilibus et impossibilibus; quod falsum, quia tunc habendo
conceptum entis, intelligerentut non solum infinita possiblia, sed
etiam infinita impossibilia, quia qua ratione per ilium conceptum
intelligeretur unum contentum sub ente, eadem ratione omnia contenta sub ente intelligereotur per ilium conceptum.
Item, solum verum est obiectum adaequatum intellectus,
igitut ens non est obiectum adaequatum eius, cum verum sit passio
eotis, et per consequens distioctwn ab ente. Antecedens patet, quia
solum illud est natum esse obiectum intellectus cui intellectus est
natus confonnari; sed solum verum est huiusmodi, quia veritas obiecti est adaequatio rei ad intellectum;1 igitut etc.
Ad oppositum. Solus conceptus entis est communis ad
omnia entia tam in anima quam extra animam, igitut solus
conceptus entis est communis ad omnia obiecta intellectus; et
nullum potest esse obiectum intellectus quin sit ens in anima vel
extra animam, igitut ens est obiectum adaequatum intellectus, et
nihil aliud. Primum assumptum patet, quia si aliquis conceptus
esset sic communis, maxime videretur de passionibus entis, sed ens
acceptum in sua maxima communitate non habet passiones, sed est
per se superius ad verum, bonum et ad differentias, et ad omnem
aliam intentionem.
[Status quaestionis]

In ista quaestione brevi, primo solvam quattuor dubia; et

secunda recitabo duas opiniones; et tertio respondebo ad formam
quaestionis.
9-10 sed- impossibilia om. A 16 cui intellectus om. A 23 animam om. A 25 esset
sic] entis sit F
1C

Thomas Aquinas,

intellectus."

s - theoL, I q. 16 a. 2 arg. 2: ''Veritas est adaequatio rei et

DIST. 3 QUAEST. 5

201

[Art. 1 - Quattuor dubia et responsiones Chatton]

4

Primum dubiwn est quid est esse obiectum intellectus; secundum dubium, quid est obiectum adaequatum intellectus; tertium,
quid est obieetum adaequatum esse atttngibile naturaliter ab intellectu; quartum est, quid est obiectum adaequatum esse motivum
intellectus.
[Opiniones alionun]
Ad primum istorum dubiorum, cum quaeritur quid est esse
obiectum intelleetus, aliquibus videtur2 quod esse obiectum intellectus idem sit quod movere intellectum ad actum intelligendi, causando actum ilium immediate vel mediante specie sua.
Aliis videtur quod esse obiectum intellectus idem sit quod terminare actum intelligendi, vel in se immediate vel mediante specie
sua; seu, secundum aliquos, mediante quodam ente obiectivo ficto
repraesentativo sui,3 et secundum aliquos mediante se ipso in esse
obiectivo quo est praesens animae in suo signo.

10

15

[Contra opiniones alionun]

Aliter potest dici quod esse obiectum intellectus non est movere intellectum vel causare actum lintelligendi] immediate nee etiam
mediante specie, quia aliquid est obiectum eognitionis divinae, et
tamen illa cognitio Dei nee causatur mediate nee immediate, immo
nee intellectus divinus movetur a quocumque.
Item, Deus infundere potest creaturae rationali multas eognitiones creaturarum, quae eognitiones non sunt natae causari a creaturis, [quia] illae eognitiones habent creaturas pro obiectis, et tamen
non movetur ad illas eognitiones per obiecta ilia, nee natus est
moveri a creaturis ad illas eognitiones.
Item, aut intelligitur quod omne motivum intellectus sit
obiectum eius, aut quod omne obiectum eius moveat ipsum. Non
primum, quia habitus, species, propositio, sensatio et ipsemet
intellectus causant multas intellectiones, quarum ipsa non sunt
obiecta. Nee secundum, quia eadem ratione obiectum esset
3 adaequatum
29 et 0111. F

0111.

F 14 aliquos] alios A 23 aeaturarum quae cognitiones

0111.

2C Petrus Alm:oli, Seripttun mper I Sent, d. 2 sect 10, cd. E. Buytaert (FIP-Text Series
n. 3, 1I 545).
JC Ockbam, Seripttun in I Sent, d. 3 q. 8 (OTh II 533-534).

20

25

30

202

10

15

20

25

30

LlBER I

motivum intellectus ad causandum speciem illam in memoria et non

immediate, quia forte est respectu non exsistentis; igitur mediante
alia specie sui, et sic in infinitum.
Secunda potest dici quod esse obiectum non sit idem quod
tenninare actum [mtelligendtl immediate, sic quod actus sit et obiectum sit et actus terminatur ad ipsum, quia multa possunt intelligi quando actu non exsistunt. Nee esse obiectum est tenninare
actum mediante specie sua vel mediante quodam ficto repraesentativo sui, quia sic immediate intelligeretur ilia species vel illud fictum,
et non ipsa res extra. Nee esse obiectum est idem quod tenninare
actum in quodam esse obiectivo, quia praeter intellectionem ipsam
et praeter ipsam rem extra, non est aliquod esse obiectivum medium,
sicut supra dictum est.4
Tertio potest dici quod esse obiectum intellectus non est nisi
ipsum intelligi ab intellectu seu significari per intellectionem.
Et si QUAERAS quae sint res quae requiruntur exsistere ad
hoc quod verum sit dicere 'a est obiectum intellectus', DICENDUM quod requiritur et sufficit quod talis intellectio sit in
intellectu quae idem sjgnificet cum descriptione quid nominis ipsius
a, saltem in generali vel in speciali, distincte vel indistincte. Si enim
sit cognitio propria et perfecta ipsius a, tunc intellectus potest virtute illius cognitionis advertere et iudicare se cognoscere a in particulari. Si autem sit cognitio confusa vel generalis ipsius a, tunc
vinute eius potest advertere se cognoscere obiectum contentum
sub ilia conceptu communi, et tunc cognoscit a in generali et
confuse; et per consequens cognitio ilia significat idem cum quid
nominis eius vel in particulari vel in universali.
Vel potest dici quod ad hoc quod sit verum dicere 'a est
obiectum intellectus', sufficit quod una talis intellectio sit in mente
quae sjgnificet et repraesentet a, sicut aliqua cognitio rosae
significat rosam. - Vel potest dici ut supra,s quod sufficit ut
intellectio aliqua sit in mente quae significet vel repraesentet talem
11 obiectivo] obiective A 15 significaa] signaa A 18-19 dicendwn - intellectu
om. (hom.) A 19 ipsius 0111. A 28 est] esse A 31 significat] signatA

"Cf. supra d. 3 q. 4 n. 19.

scr. supra n. 9.

10

11
12

13

DIST. 3 QLAEST. 5

14

15

16

17

18

203

entitatem qualem haberet a, si exsisteret.

Ad secundum dubiwn,6 cum quaeritur quid sit esse obiectum
adaequatum intellectus, opinio Ockham [dicit], ista distinctione,
quaestione ista,? quod esse obiectum adaequatwn intellectus est praedicari de omnibus cognoscibilibus ab intellectu; et potentiam habere
unam fonnalem rationem obiecti est unum conceptwn praedicari
de omnibus cognoscibilibus ab illa potentia.
Aliter POTEST dici quod posito quod non esset unus conceptus praedicabilis de omnibus entibus, adhuc non sequetur ex
hoc quod ens non sit obiectwn adaequatwn intellectus; igitur esse
obiectwn adaequatwn intellectus non est praedicari de omnibus
intelligibilibus. Asswnptwn patet, quia simul stant quod noo sit
unus conceptus praedicabilis de omnibus entibus, et tamen quod
intellectus possit intelligere omnia entia et solum ilia; igitur simul
staot quod non sit unus conceptus praedicabilis de omnibus entibus, et tamen quod ens sit obiectwn adaequatwn iotellectus.
Item, posito quod non esset unus conceptus praedicabilis de
omnibus entibus, adhuc cum hoc staret quod entitas esset fonnalis
ratio obiecti intellectus; igitur esse formalem rationem obiecti intellectus non est praedicari de omnibus cognoscibihbus ab intellectu.
Antecedens patet, quia licet non esset unus conceptus praedicabilis
de omnibus intelligibilibus, adhuc cum hoc staret quod principalis
condicio requisita ad hoc quod aliquid esset intelligibile, foret quod
ipsum esset ens.
Potest igitur dici uno modo, quod esse obiectwn adaequatum
intellectus idem est quod intellectum posse intelligere omnia entia
et solum illa, sicut sonum esse obiectum adaequatum auditus est
auditum posse audire omnem sonum praesentem, et nihil nisi
sonum.
Et cum QUAERITIJRB quid est intellectum habere unam
fonnalem rationem obiecti, - DICF..RETUR secundum istud quod
hoc non est aliud dicere nisi quod intellectus, ad hoc quod
6 unarn0111.A
liC supra n. 4.
'Ockham, Sniptum in I Sent., d. 3 q. 8 (OTh ll 533-537).
SC supra n. 14.

10

15

20

25

30

204

10

15

20

25

30

l.JBER I

cognoscat aliquid, reqwnt principaliter istam condicionem in

obiecto, quod ipsum sit ens, sicut auditus requirit principaliter istam condicionem in obiecto, scilicet quod ipsum sit
sonus.
Alio modo potest dici quod ens esse obiectum adaequatum
intellectus non est aliud nisi quod omnis cognitio intellectus repraesentat et significat aliquam entitatem, quae scilicet sit entitas
in anima vel extra; vel saltem [quod] omnis cognitio intellectus est
talis virtute cuius intellectus natus est iudicare se cognoscere
entitatem exsistentem in anima vel extra animam. Eodem modo, si
verum esset obiectum adaequatum intellectus, hoc non esset aliud
nisi quod omnis cognitio intellectus est talis virtute cuius intellectus
natus est iudicare aliquam propositionem [esse] veram, affinnativam
vel negativam.
Ad tertium dubium,9 cum quaeritur quid est obiectum adaequatum intellectus esse naturaliter attingr.bile ab intellectu, DICUNT
illi qui priusto quod esse obiectum adaequatum attingibile naturaliter non est nisi quod hoc praedicatum 'naturaliter attingibile ab
intellectu' praedicetur primo et per se de illo communi quod ponitur obiectum adaequatum intellectus; ut si ens sit obiectwn adaequatum intellectus naturaliter attingibile ab intellectu, tunc sequeretur
quod hoc praedicatum 'naturaliter attingibile ab intellectu', praedicaretur primo et per se de ente, et per consequens converteretur
cum ente, et sic conveniret omni enti; sicut hoc quod dico 'esse
id in quod intellectus naturaliter inclinatur' est passio primo convertibilis cum ente, et ideo convenit omni enti.
.Aliter VIDETUR posse dici, quod obiectum adaequatum
intellectus esse naturaliter attingibile ab intellectu non est nisi quod
quodlibet obiectum intellectus natum est naturaliter attingi ab
intellectu. Sive enim obiecta intellectus habeant unum commune
praedicabile de eis, de quo praedicetur convertibiliter hoc quod
2-3 quod- obiecto om. (hom.) A 7 significat] signatA 8-10 veil- anima 0111. (ho111.)
A 17 esse] omne A 18 non est om. A naturaliter 0111. A 25 id] idem A 28

attingibile] mid et A

9C supm n. 4.
IO()ckbam, S&riphtm in I Sent., d. 3 q. 8 (OTh II 538-540).

19

20

21

DIST.

22

23

24

25

3 QUAEST. 5

205

dico 'naturaliter attingibile', sive non, si intellectus posset naturaliter attingere ad cognoscendum quidlibet quod natum est esse eius
obiectum, vere diceretur quod obiectum adaequatum intellectus
esset naturaliter attingibile ab intellectu.
Vel alio modo ut prius, quod obiectum adaequatum intellectus esse naturaliter attingibile ab intellectu non est nisi quod
cuiuslibet obiecti sui potest intellectus naturaliter adquirere cognitionem. Et quantum ad istud potest dici quod si intelligatur quod
intellectus possit naturaliter adquirere quamlibet cognitionem stbi
possibilem respectu cuiuscumque obiecti sui, sic falsum est, quia non
potest naturaliter adquirere sibi visionem claram Dei vel angelorum.
Si intelligatur quod intellectus possit naturaliter adquirere aliquam
cognitionem de quocumque intelligibili, dicendum est quod sic,
saltem mediante compositione et divisione potest fonnare sibi
cognitionem quid nominis, et respectu multorum quid rei vel
quia est.
Vel quaerendum est ab opponente quid intelligit per 'naturaliter attingere obiectum'. Aut quod naturaliter habeatur visio
rei, [et] sic intellectus viatoris non potest naturaliter attingere
quodlibet obiectum intelligibile; immo intellectus purl viatoris non
habet aliquam intellectionam intuitivam pro statu isto. Aut intelligitur quod naturaliter haberi potest aliqua cognitio arguitiva qua
constet rem illam esse possibilem, [et] sic adhuc non quodlibet intelligibile est naturaliter attingi.bile, sicut patet de figmentis. Aut
tertio intelligit quod naturaliter haberi potest saltem aliqua cognitio
respectu cuiuscumque intelligibilis, et isto modo concederetur
quodlibet intelligibile posse naturaliter ab intellectu attingi, ut dictum
est.11
Ad quartum dubium, cum quaeritur quid est esse obiectum
adaequate motivum intellectus, DIC.1JNT il1i qui prius12 quod hoc
non est nisi esse id cum quo convertitur haec passio 'movere
intellectum'.
CONI'RA. Ut prius, quia posito quod entia non haberent

10

'I

i'

15

20

25
I

:I
'

i'

30
,,I

r<
i.'lj

5-6 Vel-intellectu om. (hom.) A 8 ad om. F 31 id] illuc!A

IIC supra n. 21-22.

12C supra n. 5.

.;.

f.;.

'I

206

10

15

LmER 1

Wtum conceptum eis commWtem cum quo converteretur haec passio 'movere intellectum', adhuc poneretur ens adaequate motivum
intellectus, [quia] si intellectus non esset mobilis nisi ab ente, et
si cum hoc omne ens esset motivum intellectus immediate vel mediante specie sua, igitur ens esse adaequatum motiwm intellectus
non est idem quod haec passio 'movere intellectum' coiwerti cum
conceptu communi omnibus entibus.
Ideo planius dicitur quod ens esse adaequate motivum intellectus est intellectum natum moveri a quolibet ente, et a nullo alio,
et hoc immediate vel mediante specie sua, mediante qua dicitur
metaphorice obiectum movere intellectum.
Vel alio modo, quod obiectum esse adaequate motivum idem
sit quod omnem cognitionem intellectus esse natam causari per
motionem obiecti realem seu metaphoricam, scilicet immediate vel
mediante specie seu habituali memoria.

26

27

[Art. 2 - Duae opiniones de obiecto adaequato intellectus]

SeCWtdo in principali, recitandae SWlt duae opiniones.

[Opinio Guillelmi de Ockharn]

20

25

30

Prima est opinio illorum. qui supra, dicentium tria. Primo

diCWtt13 quod nihil est adaequatum obiectum intellectus per se
commWle ad omnia per se intelligibilia, quia communissimum
quod potest apprehendi a nobis est ens quod est univocum omni
enti reali. Sed intentiones seCWtdae et ficta et impossibilia et
huiusmodi per se intelliguntur et universaliter complexa, et tamen
eis non est ens univocum. Et addit hoc esse verum "secundum opinionem ponentem quod intentiones animae solum habeant esse
obiectivum in anima." Sed "secundum opinionem quae ponit
intentiones animae esse qualitates subiective [exsistentes] in anima,
est dicendum quod ens est obiectum adaequatum intellectus nostri,
quia commune omni intelligibili, eo quod intentiones secundae et
imposstbilia et cetera huiusmodi sunt verae res exsistentes
subiective in anima."
3 ab om. F ente] /in. al. m. F 21 commune -se om. (hom.) A 22 nobis] add quod
F 25 ens] /in. al. m. F '1:1 obiectivum] obiectum F

130ckham, Striphlm in I Sent., d. 3 q. 8 (OTh II 533-534).

28

DIST.

3 QUAEST. 5

207

Secunda dicunt14 quod ens commune univocum est obiectum

adaequate motivum intellectus, non sumendo ens simpliciter pro
illo conceptu communi, quia ille non potest movere intellectum,
sed sumendo ens pro singularibus per se contentis sub illo communi; nam omne ens est motivum intellectus, quantum est a pane
intellectus. Tamen pro statu isto nihil est motivum intellectus nisi
sensibilis qualitas, vel saltem per se sensibile, vel aliqua infra animam, sicut actus et passiones, quae movent intellectum in via ad
propriam cognitionem intuitivam.
Tertio dicuntiS quod esse obiecturn naturaliter attingibile ab
intellectu, licet praedicetur de ente pro aliquo suo individuo, quia
aliquod ens est obiectum naturaliter attingibile ab intellectu, tamen
rion praedicatur prima de ente, quia sic conveniret cuilibet contento sub ente, et sic omne ens esset naturaliter attingibile ab intellectu, quod falsum est. l.lcet enim omne ens sit illud in quod intellectus naturaliter inclinatur, tamen non omne ens est naturaliter
attingibile ab intellectu. Uncle sicut hoc praedicatum 'esse obiectum
adaequatum intellectus' praedicatur de ente, et tamen non praedicatur
prima de ente, quia sic conveniret omn;i enti, ita est de hoc praedicato 'esse obiectum naturaliter attingibile'.

10

15

20

[Contra opinionem Ockham]

Contra istam opinionem. Cum DICUNT quod commurussimum quod potest apprehendi a nobis, est ens commune solum
entibus realibus, - CONTRA: ens divisibile in ens in anima et
extra animam est communius, quia non solum est commune entibus realibus, sed etiam figmentis, quae denominantur entia in
anima.
Confirmatur, quia hoc commune 'intelligibile' vel hoc commune 'apprehensibile' est communius quam ens commune solum
entibus realibus, et etiam hoc commune 'ens vel non-ens', et similiter hoc commune 'ens in anima vel extra'.
Secunda, patet ex eodem quod etsi ponantur figmenta solum
habere esse . obiectivum, nihilominus potest poni quod ens
commune ad entia in anima et extra animam sit obiectum
t4()ckham, Smptum in I Smt., d. 3 q. 8 (CYTh II
15Qckbam, Scriptum in I Sent., d. 3 q. 8 (OTh ll

540-541).
537-540).

25

30

208

10

15

LmER I

adaequatum intellectus. Aut enirn ens sic sumptum est conceptus simplex communis omni enti in anima et extta animam, [et] tunc ipsum
potest poni commune adaequate omnibus obiectis intellectus. Aut
solum est conceptus disiunctus, ut cum dico 'ens in anima vel
extta', et adhuc ille terminus disiunctus est communis omnibus
intelligibilibus adaequate, et per consequens ens sic sumptum poni
poterit obiectum adaequatum intellectus.
Tertio, patet ex eadem quod ponendo intentiones animae
esse qualitates reales in anima subiective, adhuc ens solwn -commune entibus realibus non est obiectum adaequatum intellectus,
quia figmenta possunt intelligi, et tamen non continentur sub ente
reali, quia tunc non essent figmenta; chimaera enirn non est
intentio aliqua in anima nee simplex nee composita, licet signifi.cetur per intentiones in anima, quia aliter non esset imposstbile
eam esse.
Quarto, contta id quod DICUNT quod nihil movet intellectum
in via nisi sensibilis qualitas16 et ea quae [sunt] intta animam, et illa
movent ad cognitionem intuitivam, - CONTRA: intellectus in via
non habet aliquatn intellectionem intuitivam, sicut dictum est alias. 17

34

35

20

25

30

Item, quaero quomodo sumunt 'movere'. Aut stricte et

proprie, sic quod per naturam propriam causet effective; sic non
qiJ.odlibet per se sensibile movet intellectum in via immediate, nam
sic superfluerent sensationes. Aut sumiter 'movere' metaphorice, sic quod dicatur obiectum movere ex hoc quod aliqua species
vel habitus vel sensatio eius movet; tunc isto modo deberet
concedi quod omne intelligibile movere potest intellectum, quia
respectu cuiuslibet obiecti potest haberi _aliqua species vel intentio
seu habitus ante compositionem vel post compositionem quae
repraesentet tale obiectum et movere potest il;ltellectum ad aliquam
cognitionem illius obiecti. Similiter, prima dicunt quod conceptus
entis non est motivus intellectus; postea dicunt quod actus
24 superfluerent] superfluent A 25 dicatur] dicitur F 29 ve1j et F 30

et 0111.

16C supm n. 29.

11Chatton, R4Joltalio et .l..emtm nper Sm~enliar, prol q. 2 a. 4 (cd. ]. C. Wey, p. 109).

36

DIST. 3 QUAEST. 5

37

209

intelligendi in anima potest movere ad intuitivam sui; sed conceptus

entis est quidam actus intelligendi.
Quinto, cum PONtJNTI 8 quod non omne obiectum intellectus
est naturaliter attingibile, - CONI'RA: hoc tactum est supra, dubio
tertio,19 quia licet intellectus non possit naturaliter attingere ad quamhbet cognitionem sibi possibilem de quolibet obiecto, tamen de quoIibet ad aliquam cognitionem potest naturaliter attingere; igitur
quodlibet ens est naturaliter attingibile ab intellectu, quantum ad
aliquam cognitionem de eo.

[Opinio Petri Aureoli]

38

39

40
41

Alia est opinio Aureoli, distinctionis secundae, quaestione 2.20

Prima quod ens est primum obiectum adaequatum intellectus primitate praedicationis, quia praedicatur in quid de omnibus.
Secundo,2t quod ens est obiectum adaequate motivum
[mtellectus], quia quaelibet entitas per naturam propriam est motiva
intellectus.
Tertio,22 quod verum est obiectum adaequate denominatum a
motione intellectus, sicut visibile denominatur a visione.
Quarto dicunt23 quod si quaeratur quid sit obiectum ada,equatum intellectus exsistens obiective in intellectu, dicunt quod
verum, quia actus [intelligencb] terminatur ad rem positam in esse
fonnato et vero. Similiter, locutio intellectus tenninatur ad verum,
igitur obiectum adaequate terminativum est verum seu res posita in
esse prospecto et v~.
1 movere] moveri F 7 attingere] pertingere F 13 quia] quod F 17-18 Tertioiotellectus 0111. (hom.) A
111Cf.

supra n. 30.
supra n. 20-23.
21JPettua Auleoli, Scriphlm JII}Jtr 1 Sent,
n. 3, II 547-548).
2tPetrus Auleoli, Scriptum mper I Sent,
n. 3, II 545-546).
:z2Petrus Auleoli, Striphlm mper I Sent,
n. 3, II 547).
23peuua Auleoli, Striplum mper I Sent,
n.3,II548).
19Cf.

d. 2 sect. 10, ed. E. Buytllert (FIP-Text Series

d. 2 sect. 10, eel. E. Buytllert (FIP-Text Series
d. 2 sect. 10, eel. E. Buytllert (FIP-Text Series
d 2 sect. 10, eel. E. Buytllert (FIP-Text Series

15

2D

210

LmE.R I

[Contra opinionem Petri Aureoli]

10

15

20

25

30

Contra. Videtur quod duo prima dicta repugnent.24 Aut enim

loquuntur de ente comml.Uli solum ad entia realia, aut de ente
comml.Uli entibus in anima et entibus extra animam. Si primum
detur, tunc primum dictum est falsum, quia ens commune solum
ad entia extra animam non est adaequatum obiectum intellectus,
quia figmenta, sicut chimaera, possunt intelligi, et ens in anima de
eis praedicari. Si detur secundum, igitur secundum dictum illorwn
est falsum, quia non omne ens in anima vel extra est natum movere
intellectum per naturam propriam, cum figmenta non habeant aliquas naturas proprias possibiles; cum hoc tamen stat quod denominentur movere metaphorice ex motione qua aliqua repraesentativa
illorum movent
Tertium etiam dictum illorum25 est dubium. Nam prima cognitio chimaerae vel alterius figmenti non apparet vera sed falsa, quia
repraesentat ens falsum; igitur obiectum illius cognitionis non denominatur verwn ab ilia cognitione; tamen denominatur intelligibilis
ab ilia intellectione possibili, sicut albedo visibilis a visione possibili.
Immo a nulla propositione falsa composita ex intellectionibus videtur res significata per earn denominanda vera, cum ipsa non sit
vera, igitur non omne obiectum cognitionis complexae est denominandum verum ab ilia cognitione.
Si DICITUR quod obiectum denominatur verum, quia respectu
eius nata est haberi aliqua cognitio vera; vel saltem, ut tactwn est
supra,26 mediante qualibet cognitione eius, potest formari propositio
vera affirmativa vel negativa, - CONTRA: eadem ratione debet
denominari falsum, quia respectu eius nata est haberi aliqua cognitio falsa et etiam propositio falsa. Similiter, verum non est adaequatum obiectum intellectus, si falsum sit aliquod eius obiectum;
sed cognitio figmenti, et etiam quaelibet propositio falsa habet falsum pro obiecto, quia verum est dicere quod falswn cognosdtur
per talem cognitionem.
13 Tertium] Secundum A 20 omne] esse F
aliqua] humana(l) A 29 quaelibet 0111. A

24Cf. supra n. 38-39.

25C supta n. 40.
26(; supra n. 41.

24 fonnanl aJJ. et A 26 haberi

42

43

44

DIST. 3 QUAEST. 5

211

Quartum dictum illorumZ7 non valet, quia non est ponendwn

aliquod esse prospectwn obiecti dtstinctwn ab esse cognitionis et esse
rei extra Nee tenninare cognitionem est aliud quam cognosci per
earn, sicut supra dictwn est.28

[Art. 3 - Responsio auctoris ad fonnam quaestionis]

Tertio in principali dicendwn est ad formam quaestionis ex
praedictis quod ens est obiectum adaequatwn intellectus ad istwn
senswn: quod hoc nomen 'ens' - divisibile in ens in anima et
extra animam significat intelligibilia quae adaequant virtutcm
cognitivam intellectus, quia significat omnia intelligibilia et solwn
ilia. Sive enim omnibus intelligibilibus possit esse unus conceptus
communis univocus sive non, sufficit ad veritatem istius cognitionis quod intellectus possit intelligere omne illud pro quo vere
potest dici quod ipswn est ens in anima vel extra, et solwn
illud. Nam isto posito, quantwncwnque omnibus eis non
conveniret unus conceptus communis, adhuc hoc nomen 'ens'
significabit [omnia] intelligibilia quae adaequant virtutem cognitivam
pntellectus].
Utrwn autem omnibus intelligibilibus possit esse unus
conceptus simplex communis, tactum est quaestione secunda huius
distinctionis, articulo secunda, ad quintwn dubium, et tertio
articulo in pede.29 Quia aliquis conceptus potest esse communis
omni intelligibili, saltem quod intelligibile non est illemet conceptus; quod dico, si forte nullus conceptus simplex possit esse
cognitio sui ipsius, nee etiam conceptus transcendens secundwn
aliquos.

10

15

20

25

[Duae instantiae contra praedicta]

Contra Male dicuntur omnia intelligibilia, quia figrnenta swnpta
cwn aliquibus entibus non sunt aliqua, igitur sumpta cwn omrubus
entibus non sunt omnia.
Item, chimaera est ens falsum, igitur conceptus entis false
2 esse1 0111. A 8 in ens 0111. A 9 significat] signat A 10 et 0111. F 12 veril:iltem)
vinutem A 13 vm:] vero A 15 posito] modo F 17 significabit) signabit A

27Cf. supra n. 41.

211Cf. supra n. 10.
29Cf. supra, d 2 q. 2 n. 117,169-172.

30

212

LIBER I

sibi convenit, igitur non convenit sibi veraciter.

[Responsio Chatton ad instantias]

10

15

20

25

30

Ad primum istorum30 dicendum quod sunt aliqua intelligibilia; et [sicut] non sequitur 'Homerus est in opinione, igitur
Homerus est', ita nee sequitur 'sunt aliqua intelligibilia, igitur sunt
aliqua'. Et eodem modo non sequitur 'sunt omnia entia intelligi.bilia, igitur sunt omnia entia', sed est fallacia secundum quid et
simpliciter, quia in antecedente sumitur ens secundum quid cum determinatione derninuente, et in consequente simpliciter.
Ad secundum,31 concede quod chimaera sit ens falsum, sic
intelligendo: quod falsum est chimaeram posse exsistere realiter
extra animam. Tamen verum est chimaeram esse ens in anima et
intelligi ab anima. Et per consequens 'ens in anima' non convenit
sibi false sed vere. Ex quo sequitur quod ens commune ad ens in
anima et ens extra potest vere praedicari de conceptu chimaerae,
saltem praedicatione secundum quid et cum detenninatione deminuente, sic dicendo 'chimaera est ens in anima' seu 'chimaera est
ens cognitum'. Sic enim conceptus entis est verificabilis deminute
de conceptu chimaerae, quia chimaera non dicitur ens ab entitate
propria, sed denominatione exttinseca ab entitate sui signi, quod
est cognitio in anima.
Ex supradictis apparet prima, quid dicendum de obiecto
motivo intellectus. Nam si quaeratur quid sit obiectum adaequate
motivum intellectus, patet ex dictis quod aut sumitur 'movere'
large, prout se extendit ad motionem proprie dictam qua res movet
realiter per naturam propriam et ad motionem qua denominatur
metaphorice obiectum movere, ex hoc quod aliquod repraesentativum sui movet; et isto modo potest dici quod ens est obiectum adaequate motivum intellectus, quia hoc nomen 'ens' significat omnia intelligibilia, et solum ilia, sed omnia intelligibilia et solum
ilia dici possunt isto modo movere.
CONTRA; Chimaera non habet speciem in intellectu
8 simpliciter] similiter F 9 deminuente] omni ente A 19 chimaerae] chimaera A
22 Ex] EtF 24 quod] quia A 29-30 significat] signatA

JOC supra n. 48.

supra n. 49.

31 C

50

51

52

53

DIST.

3 QUAEST. 5

213

moventem ad cogruttonem chimaerae, - DICENDUM quod post

fi>rimam] cognitionem chimaerae, relinquitur talis memoria quae pcteSt movere ad iteratam apprehensionem chimaerae.
Aut sumitur 'movere' stricte pro motione ilia solum qua res
movet immediate per propriam naturam, [et] sic non omne
intelligibile potest movere, ut patet de figmentis; sed sic potest
concedi quod ens reale sit natum esse adaequate motivum
intellectus, quia quantum est a parte intellectus, ipse natus est
aliquo modo moveri a quolibet ente reali. Tamen nulla res quae est
extra animam localiter vel subiective, est motiva intellectus
immediate pro statu isto, sed solum mediantibus sensationibus et
speciebus et habitibus et huiusmodi.
Ex praedictis apparet secunda quid dicendum de obiecto
adaequate attingibili ab intellectu, quia si dicitur illud obiectum
attingibile cuius aliqua cognitio potest adquiri ab intellectu, sic ens
poteSt poni obiectum adaequate attingibile, quia hoc nomen 'ens'
significat omnia attingibilia seu omnia intelligibilia et solum
iDa. Si autem solum vocetur 'attingtbile' illud obiectum cuius visio
potest adquiri intellectui, sic dicendum quod pro statu isto nullum
obiectum est ab intellectu naturaliter attingibile, quia nihil videt intuitive in via. Tamen ens reale est natum esse sic adaequate attingibile, quia de potentia Dei potest quodlibet ens reale videri ab
ipso intellectu.
Ex dictis etiam patet tertio, quid dicendum de obiecto
adaequate terminative intellectus, quia aut vacatur obiectum
terminare intellectionem 'intelligi per intellectionem', [et] sic ens est
adaequate tenninativum, quia omne intelligibile dicitur sic tenninare. Aut vacatur tenninare intellectionem aliquid aliud, ut quod
intellectio sit et obiectum sit, et unum protendatur [donee] terminetur ad aliud; sic nihil est terminativum eius, cum intellectio sit forma
absoluta.
Ex dictis patet quarto de obiecto in quod intellectus
naturaliter inclinatur. Si intelligatur per obiectum in quod

10

15

20

25
,'

30
:
'

f
,;

5 per) /in. tJI. 111. F propriam natmam) n. p. A 6 sed 0111. F 9 Tamen om. A
17 significat] signat A
omnia attingibilia] a. o. F 18 attingibile pon obiectum
A 20 videt] vale A 25 adaequate] adaequato A 26 sic] sicut A 29 intellectio]
intellectus F 33 Si- inclinanu: (p. 122/in. 1) 0111. (hom.) A

..
...

(,

~-

214

LlBER I

intellectus naturaliter inclinatur, illud cuius notitiam natura intellectualis nata est appetere, sic ens est obiectum adaequatum in quod
inclinatur, quia omnia intelligibilia sunt huiusmodi. Si autem per
obiectum in quod intellectus naturaliter inclinatur solum intelligator illud cuius cognitio est finis ultimus intellectus, sic est solus
Deus.

[Ad rationes prlncipales]

10

15

20

25

30

Ad primam rationem principalem.32 Dictum est alias33 de

conceptu entis communi ad entia in anima et extra animam, sicut
de conceptu huius quod dico 'cognoscibile', quod non habeo pro
inconvenienti quod per talem conceptum intelligantur infinita in
generali et indistincte, et tarn cognoscibilia possibilia quam impossibilia, nam hoc commune 'cognoscibile' significat omnia cognoscibilia
Ad secundam rationem de vera et bono,34 dicendum quod res
denominator vera et bona ab intellectu Dei et voluntate Dei, quia
scilicet est veraciter talis qualem Deus videt earn esse et qualem vult
earn esse. Isto modo non est veritas obiectum adaequatum
pntellectus], quia intellectus intelligit non solum veritatem rei, sed
etiam alias condiciones eius. Et similiter de bono respectu
voluntatis.
Alia modo dicitur quod [res] denominator vera et bona ex
hoc quod est obiectum cognitionis et voluntatis nostrae. Sed hoc
videtur falsum, quia eadem ratione debet denominari falsa et mala
quia est obiectum cognitionis falsae et volitionis malae. Tamen
potest dici quod denominantur a debito fine intellectus et
voluntatis. Nam finis conveniens et debitus intellectus adaequatus
sibi infra genus cognitionis est veritas, et similiter bonitas respectu
voluntatis. Veritas igitur et bonitas sunt fines debiti adaequati
intellectus et voluntatis, saltem veritas apparens et bonitas
apparens. Et sic potest intelligi quod dicit quidam Doctor, scilicet
quod ens est ratio obiecta, sed verwn est ratio obiectiva. Hoc
2 adaequatwn) affectum(?) F 13 significat) signat A

32Cf. supm n. 1.
DCf. supm d. 3 q. 2 per totllm.
34Cf. supra n. 2.

DIST. 3 QUAEST. 5

215

potest sic intelligi, quod in omni cognitione entitas aliqua exsistens

in anima vel extra est obiectum cognitum, sed veritas est finis
debitus, qui secundum rectam rationem debet intendi in adquirendo notitiam [et] etiam formando propositiones non solum veras
sed falsas, ut distinct:ius perveniatur ad verum. Patet igitur ad argumentum quod non solurn verum est obiectum intellectus, nee intellecrus est solum conformabilis vero per cognitionem.
Ad probationem. 3~ Veritas entis realis est confonnitas ad
intellectum divinum, et est confonnitas ad cognitionem quae est
finis conveniens intellectus nostri; tamen cum hoc stat quod multa
falsa cognoscantur ab intellectu.

ol

10

35Cf. supm n. 2.

[Quaestio6
Utrum prima cognitio inteUectus viatoris sit cognitio propria
singularis]
5

Sexto, quaero utrum prima cognitio intellectus viatoris

primitate generationis sit cognitio propria individui singularis.
Quod sic, quia illud prima cognoscitur quod prima movet
ad sui ipsius cognitionem; sed individuum singulare extra est
huiusmodi, quia nihil est in rerum natura nisi res singularis; igitur

'I

etc.
10

15

Ad oppositum. Innata est nobis via a confusis magis, quia

sicut totum est notius nobis prima quam eius partes, ita universalia
quam singularia; et ideo pueri prima appellant omnes homines
patrest et postea discernunt, non solum per sensum, sicut agnus
prima sequitur omnem ovem et postea discemit, sed etiam per
intellectum quo puer differt a bruto.

[Art. 1- Responsio ad quaestionem]

20

In ista quaestione erunt duo articuli. Primus erit respondere

ad quaestionem. Et secundus erit quomodo devenietur ad p.ropriam cognitionem individui singularis. Primus igitur articulus est
utrum prima intellect:io primitate generationis sit propria intellectio individui singularis.
ad 0111. A
11 univenalia] universale A
15 intellectum] mid in A

1Arlstot.,P~a,I

c. 1 (AL VD-1 B;A c.1,184b 12-14).

14

discemit] determinat F

LIBER I

216

[Opinio Guillelmi de Ockham]

3

Opinio Ockham, dist 3 quaest 6,2 quod prima cognitio intellectiva primitate generationis est intellectio intuitiva ipsius sensibilis
extra. Prima, quia nisi anima haberet intellectionem intuitivam,
nulla veritas contingens posset evidenter cognosci ab intellectu.
Cum igi.tur illa notitia intuitiva non sit posterior abstractiva, igitur
igi.tur est prima.
Secundo,3 quia si non, hoc esset quia repugnaret intellectui
prima habere intellectionem propriam singularis; hoc falsum, quia
aut hoc sibi repugnaret ratione perfectionis, aut ratione imperfectionis. Non ratione imperfectionis, quia sensus est imperfectior, et tamen cognoscit singulare. Nee propter eius perfectionem, quia universale est imperfectius singulari, tamen intelligitur.
Tertio,4 quia si non, aut hoc esset quia intellectus non posset
immutari ab aliquo materiali, aut quia non potest aliquid recipere
materialiter. Non primum, quia ab eadem potest immutari ad notitiam singularis, a quo immutatur ad notitiam unius universalis, licet
non alterius. Nee secundum, quia non plus repugnat notitiae singularis recipi immaterialiter quam notitiae universalis recipi singulatiter
vel materialiter.
Confirmatur,5 quia anima separata potest intelligere singularia,
igi.tur sibi non repugnat.
Quarto,6 ubi sunt potentiae subordinatae pro isto statu, quod
potest potentia inferior, illud idem sub eadem ratione potest potentia
superior, aliter non essent subordinatae. Patet inductive. Sed intellectus
et sensus sunt huiusmodi.
Quinto,7 solum illud cognoscitur per primam intellectionem
quod praecedit actum cognoscendi; sed huiusmodi solum est
2 Ockham] quaedam A
20ckham, Scriptum in I Senl., d. 3 q. 6 (OTh II 494); cf. etiam Ockham, Q11od/. I,
q. 13 (OTh IX 72-78).
JOckham, Seriplllm in I Sent., d. 3 q. 6 (OTh II 492-493).
40ckbam, Seriplllm in I Sent., d. 3 q. 6 (OTh ll 493494).
SOckbam, Smphlm in I Sent., d. 3 q. 6 (OTh ll 494).
6Qckham, Smphun in I Sent., d. 3 q. 6 (OTh ll 494-495).
7Qckbam, Smphlm in I Senl., d. 3 q. 5 (OTh II 473); idem, d. 3 q. 6 (OTh ll 494).

10

15

20

25

DIST. 3 QUAEST. 6

10

15

20

217

singulare; igitur etc.

Sexto,8 quia singulare est cognoscibile, non solum per
accidens, sed [etiam] per se ab intellectu. Aut igitur per intellectionem propriam singularis, et habetur propositum. Aut
solum per cognitionem universalis; quod non, .quia cognitio universalis indifferenter se habet ad quodlibet illorum singularium,
igitur per earn non plus cognoscitur unum singuJare quam
reliquum.
Septimo, aut eadem intellectione intelligitur universale et singulare, aut alia et alia. Si eadem, igitur intellectio universalis non praecedit. Si alia, quaero: a quo causatur cognitio singularis? Aut a
cognitione universalis, jgitur plures cognitiones [sunt] simul, quod
multi negarent Aut ab aliquo alia, sicut a re sive specie; tunc
intellectio singularis non necessaria praesupponit intellectionem
universalis, quia illae aliae causae possunt esse praesentes sine
cognitione universalis, et per consequens [habetur] propositum.
Dicunt9 jgitur quod prima cognitio intellectiva primitate
generationis est cognitio singularis, non solum confusa, sed
distincta, quia non solum primum cognitum a sensu est primum
cognitum ab intellectu, sed eadem ratione prima cognitum a sensu
distincte potest esse prima cognitum ab intellectu distincte, sicut
probatum est.

10

11

[Responsio Chatton ad primum articulum

Conclusio 1]
25

30

Aliter dico ad istum articulum, sicut dictum est, quaestione

secunda Prologi.lO quod prima intellectio primitate originis non est
cognitio propria alicuius singularis sensibilis extra, maxime non est
intuitiva.
Quod autem prima intellectio non sit visio quaedam sensibilis
extra, ibi probatum est. 11 Arguo sic. Anima sensitiva et intellectiva:
13 sive] vel A
SOckbam, Saiptum in I Smt, d. 3 q. 5 (O'Th ll 473474).
90clcham, S&ripttlm in I Smt, d 3 q. 5 (OTh ll 473).
10Chatton, Reportatio et LdRra super Smlmlias, pro!. q. 2 a. 4 (ed. ]. C. Wey, p. 108-

109).
I!Ibid.

12

i
13

:!

l.
j.
!.
,:1
1;1

I,

I,,
'I
11

218

14

15

LIBER I

aut sunt eadem forma, vel non. Si sint eadem forma, igitur ponitur
ilia visio intuitiva intellectiva rei extra sine omni necessitate, quia
omnia quae experimur de re extra salvantur per hoc quod
sensationes immediate recipiuntur in eadem subiecto immediato in
quo recipiuntur intellectiones, quia tunc illud idem quod immediate
intelligit, experitur rem extra per sensationes quas recipit; ideo
omnem evidentiam habet qualem haberet si haberet vtsionem
intellectivam. Si autem intellectiva et sensitiva sint formae realiter
distinctae, adhuc experientia qua intellectus experitur res extra, non
concludit visionem intellectivam in via, quia non minus sensatio
exterior sufficit ad hoc quod in intellectu causetur notitia evidentissima quam habet de re extra sine hoc quod intellectus
habeat visionem, quam sensatio exterior vel imaginat:io sufficiat ad
hoc quod causetur passio cordis quae habetur in praesentia rei sine
propria intuitiva in corde; sed ibi sufficit; igitur etc. Probo
assumptum, quia anima intellectiva et potentia sensit:iva, si distinguerentur, non distarent loco vel subiecto, et essent potentiae
ordinatae; sed potentia imaginativa et visiva et appetitiva cordis, si
sensitiva sit exter)Sa, distinguuntur subiecto; igitur etc.
Secunda, quia sic aeque probaretur unam visionem causari in
imaginativa vel lin] aliqua alia potentia sensitiva interiori. Nam
brutum, quando res est praesens, habet aliquem actum assentiendi
rem esse, vel explicite vel aequivalenter, qualem non habet in
absentia rei; aliter non plus prosequeretur modo quam prius, etiam
posito quod prius vidisset et non prosequebatur et modo
prosequitur. Aut igitur ad istum actum sufficit quod visio sensitiva
exsistat in sensu exteriori; tunc eadem ratione in proposito. Aut
non sufficit ilia sed requiritur alia in sensu interioti, et habetur
propositum.
Tertio, quia data isto, sequeretur quod in intellectu esset
quaedam visio ita clara sicut in visu respectu albedinis; sed hoc est
falsum, quia sic quilibet experiretur certitudinaliter se habere earn,
sicut quilibet experitur se habere visionem sensitivam, et per
consequens nullus negaret se habere earn. Consequentiam primam
probo, quia assensus intellectus respectu sensibilium requirit ita
11 quod in] quantum F 33-34 sicut- earn om. (hom.) F

10

15

20

25

30

35

DIST. 3 QUAFST. 6

219

claram visionem sicut est in sensu extenon, tta quod tanta est
certitudo intellectus quanta est nata facere visio ita clara sicut visio
exterior sensitiva; sed quanta est certitudo intellectus, tanta est
claritas visionis intellectivae, quia certitudo intellectus proportionatur
visioni illius intellectus secundum eos, eo quod ponunt visionem
in intellectu propter certitudinem habendam contingentium; igitur
etc.

10

15

20

25

30

35

Confirmo, quia quaero de visione in intellectu Sortis. Aut est ita

clara sicut visio sensitiva Platonis, vel non. Si sic, habetur propositurn. Si non, adhuc intellectus potest in via clarius illud obiectum
videre, quia potest plures veritates contingentes de illo obiecto
certitudinaliter cognoscere, eo quod intellectus potest melius disponi ad videndum, et obiectum potest clarius obici et efficacius
movere et medium convenientius haberi. Aut igitur habetur
adhuc ita clara visio intellectus sicut visio sensitiva Platonis,
et habetur propositum; aut non. Tunc itenun disponantur causae
melius et adhuc iterum, et non ibitur in infintum, igitur stabitur
ad aliquam visionem ita claram in intellectu Sortis sicut est visio
sensitiva Platonis.
Quarto, quia aut experiremur earn aequaliter in omni parte
corporis, aut tantum in aliqua parte determinata. Non primum,
planum est Nee secundum, quia in oculo non experimur visionero
albedinis nisi sensationero. Nee in loco illo capitis ubi viget
imaginativa, planum est Et sic discurrendo, non apparet ubi [oportet]
ponere earn.
Quinto, quia tunc non indigeremus sensu exteriore, quia aut
causaret i1lam visionem intellectus, vel non. Si non, igitur non
dependet ab eo, quia per te non dependet nisi a suis causis. Et si
non dependet a sensatione, igitur in caeca posset causari ilia visio
coloris naturaliter, et per consequens caecus adquireret scientiam de
colore. Si sic, ita dicam tibi quod sensatio eadem ratione potest
causare totaliter vel partialiter assensum rei contingenti sine ilia
visione intellectiva, et per consequens propter assensum ilium non
oportet earn ponere.
Sexto, tunc periret via investigand.i d.ifferentiam inter
5 illius] illi A

16

17

18

::

r
'J!
I

19

~
]'

'

220

20

21

LIBER 1

intellectionem et sensationem, quia non apparet quae sit via nisi

ponendo quod omnis ille actus sit sensatio quae causatur ad
ttansmutationem organi necessitate naturali, amotis impedimentis,
etiam post deliberationem; sed intellectio est ille actus qui potest
causari vel non causari, etiam post deliberationem, amoto omni
impedimenta sensitive. Aut igitur ista visio, amoto omni impedimenta sensitive, necessaria causetur; tunc est sensatio quaedam
necessaria causata ad ttansmutationem organi. Si libere, igitur
omni impedimenta alio circumscripto, posset non videre per illam
visionem, quod falsum est, quia omni impedimenta circumscripto, talem habet cognitionem virtute cuius potest iudicare si res
sit praesens.
Septimo, quia ilia visio causaret assensum rei contingenti
visae, igitur proportionaliter cognitio complexa, sicut propositio
causaret assensum rei cognitae, et per consequens propositio non
causaret assensum sibi ipsi.
Octavo, omnia argumenta aeque probant imaginationem
intuitivam, et etiam unam esse visionem in appetitu sensitive, quod
falsum est. Consequentia patet, quia aeque sunt in illis aliqui actus
tantum in praesentia rei; et non causantur a sensatione exteriore,
quia aeque diceretur eis quod assensus intellectus causaretur a
sensatione exteriore sine omni alia intuitiva sicut ipsi dicerent quod
imaginatio rei praesentis vel concupiscentia appetitus sensitivi respectu rei praesentis causetur sine intuitiva in sensu interiori.

10

15

20

[Conclusio 2]

22

Secunda conclusio principalis: quod ante compositionem et

divisionem non habeatur aliqua intellectio propria singu1aris
abstractiva.12 Si forte praeter visionem singularis ponatur cognitio
propria singularis ante compositionem et divisionem, probo quod
talem non habemus. Primo, quia [quaero]: uncle innotescit tibi
quod tu babes propriam cognitionem alicuius singularis ante
compositionem et divisionem? Aut quia experiris ilium actum
naturaliter dependere a praesentia illius singularis, aut quia
4-5 sed- deliberationem 0111. (hom.) F 29 probo) primo A 30 quia) qui A
t'(:

102).

Cbatton, Reporta1io 11 l..ldum mptr Smlmlias, prol q. 2 a. 3 (ed.

J.

C. Wey, p.

30

DIST. 3 QUAEST. 6

10

15

20

25

30

221

experiris te habere actum virtute cuius non solum poteris deliberare de

conclicionibus specificis, sed etiam virtute cuius contingit deliberate
de propriis conclicionibus illius individui, distinguendo ipsum a
quolibet alia inclividuo eiusdem mtionis. Non primum, quia per
te cognitio abstractiva non dependet naturaliter a praesentia rei
Non secundum, quia nullum actum experimur ante compositionem
et clivisionem pmeter intuitivam, virtute cuius contingeret clistinguere ipsum a quolibet alia individuo simillimo sibi; et per consequens talis actus non habetur.
Confirmo, quia si tu concedis te habere actum prop.rium
istius singula.ris, ex hoc quod tu experi.ris te habere actum qui
solum convenit sibi, igitur habes talem experientiam virtute cuius
es certus quod tu babes istum actum, et etiam quod iste actus
solum est respectu istius individui et non alte.rius; sed hoc non
potes nisi scias distinguere inter hoc individuum et quodlibet aliud,
etiam simillimum; sed talem non habemus; igitur etc.; ita quod ista
sunt opposita quod experia.ris te habere cognitionem prop.riam isti
singula.ri, et tamen quod non pote.ris distinguere ipsum a quolibet
alia singula.ri.
Si DICAS: idem argumentum de visione sensitiva, CONTRA: visione sensitiva posita, magis sum certus per illum actum
me videre unum singulare quam aliud, quia experior illam visionem
magis dependere ab uno quam a reliquo, quantumcumque essent
duo simillima simul exsistentia. Sed posito actu abstractive pmecedente compositionem, non experior quod plus dependeat ab uno
istorum simul exsistentium quam a reliquo, cum sit abstractiva.
Immo iste actus non est talis virtute cuius possum clistinguere inter
illa, si sibi succederent in eadem situ, quia sunt simillima. Igitur
non remanet mihi via quare debeam concludere quod ista cognitio
magis sit respectu unius quam alte.rius.
Arguo igi.tur sic: ad concludendum de actu cognoscendi
quem experimur, quod ipse sit magis cognitio unius quam alterius,
non est in via nisi vel quia dependet magis ab uno similium quando
exsistunt simul, quam a reliquo; vel quia est talis virtute cuius
20 dicas] dicis A 32 quem] quam F 33 in
reliquo] quam ab alio (fllll. quando) A

0111.

similiwn om. A 34 quam a

23

24

25

i'

i;".
I

~r
~j

..., .
~

l)

t:

ll

222

26

27

28

29

l.IBER I

intellectus potest dist:inguere inter ilia, sive sint simul sive succedant
sibi in eodem situ; vd quia est talis qui causatur mediante conceptu
complexo; sed ante compositionem et divisionem non experimur allquam intellectionem abstractivam de qua nobis constet quodcumque
istorum trium; igitur etc.
Secunda arguo sic: ista cognitio abstractiva propria isti albedini, a quo causaretur? Aut a visione albedinis, aut non. Si non, non
apparet quid posset causare earn ante compositionem et divisionem.
Non ipsa visio albedinis, prima quia ilia visio non solum repraesentat albedinem, sed repraesentat earn sic distare et esse tali situ
et sic distandi, et ita de multis condicionibus quae contingentere ibi
concummt. Si tunc illa causet cognitionem propriam singularis:
aut igitur respectu ipsiusmet visionis tantum; tunc non est propria cognitio albedinis extra. Aut respectu sui obiecti, igitur
illa cognitio abstractiva repraesentat simul illas condiciones contingenter concurrentes; et per consequens quando illae condiciones
non concurrunt, adhuc repraesentabit eas concurrere, et albedinem
exsistere quando non exsistit.
Secunda, quia si est cognitio abstractiva, igitur cognitio illa
potest causari naturaliter respectu eiusdem obiecti, quando visio
non est; et per consequens non requirit causari a visione, ad hoc
quod sit respectu singularis.
Tertio sic: habens sensationem rei sensibilis non indiget pro
tunc alia cognitione propria singularis; sed ante compositionem
anima habet sensationem rei senSlbilis, quia sensatio non recipitur
nisi in forma viva; sed non est nisi una forma viva in homine, quia
aliter essent plures animae in homine; saltem quomodocumque sint
fonnae distinctae, eo modo quo sunt una anima, sensatio sufficit
ad intellectionem deliberativam; igitur etc.
Quarto, cum auctores dicunt quod intellectus est universalium, et sensus singulariwn:n aut intelligunt quod intdlectus
prima primitate originis sit universalium et non singularium,
8 quid] quod A 9 non] /in. al. m. F 11 dismru:b] distcndi F 12 St] Sed F
15 abstractivaJ obiectiva A 19 cognitio2] t!: al. 111. F TT sint] sunt A 32 primo
OIII.A

tJCf. .Aristot., Dellllima, n c. 5 (B c. 5, 417b22-23).

10

15

20

25

30

0IST. 3 QUAEST. 6

223

et habetur propositum; aut solurn quod non omnes cogruttones

intellectivae sunt singularium, - CONTRA: sic non distingueretur
intellectus ab imaginativa, quia imaginativa potest esse respectu
intelligibilis et respectu impossibilium.
Confinno, quia si sic, hoc maxime poneretur quia experimur
nos [prima] cognoscere singulare; sed hoc est per sensum, scilicet
prima ante compositionem et divisionem.

30

[Responsio Chatton ad primum articulum

Conclusio 1]
tO

15

Videtur igitur dicendum quoad istum articulum [per] duas

conclusiones negativas. Prima conclusio est quod respectu sensibilis extra nulla est intellectio intuitiva in via, quia hoc aut concluderetur propter certitudinem aliquam maiorem habendam, aut
propter nobilitatem intellectus, aut propter accidentalitatem obiecti,
aut propter otdinem actuum cognoscendi in nobis; sed nullum
istorum concludit, quia omnia salvantut per hoc quod sensationes
immediate recipiuntur in anima ilia quae est eadem realiter cum
anima intellectiva.

31

j '

.,I

[Conclusio 2]
20

25

Secunda conclusio: quod respectu sensibilis eJttra, nullam

experimur cogruttonem intellectivam abstractivam propriam
singularis cuiuscumque ante compositionem et divisionem, quia
non experimur aliquem actum talem de quo concludimus quod
dependeat plus ab uno singulari quam ab alio, nee actum virtute
cuius contingat distinguere illud singulate a quolibet alio, etiam
simillimo sibi, nee actum talem qualis natus esset causari per
conceptum complexum proprium illius singularis.

32

[Contra rationes Ockham]

30

Ad rationes opinionis dico quod omnia aeque probant propriam cognitionem singularis etiam in appetitu sensitive, et etiam
intuitivam in imaginatione, quod est oppositum in adiecto.
Ad primam rationem opinionis,t4 patet quod aeque probat de
imaginatione et etiam appetitu [sensitive], quia brutum prosequendo aliquid, imaginatur rem illam esse praesentem, et
5

siJ in. aL m. F

1"C

supra n. 3.

15 in] a mn: /in. aL m. A

33

224

34

35

36

37

LIBER I

etiam appetitus eius habet actum talem qualem non haberet rust
respectu pra.esentis. Si tunc sensatio exterior non sufficit sine
intuitiva interiori, tunc praeter earn est ponenda intuitiva in virtute
imaginativa, et etiam in appetitu.
Dicendwn igitur quod anima sensitiva et intellectiva aut sunt
eadem res; tunc visio sensitiva recipitur in eadem subiecto immediato in quo recipiuntur intellectiones; tunc anima habens earn
potest certificari de contingentibus sine alia intuitiva. Aut sensitiva et
intellectiva distinguuntur; adhuc potentiae subordinantur non minus
quam sensatio exterior et imaginativa et appetitus sensitivus;
sed ibi visio exterior sufficit sine visione in imaginativa; igitur
similiter in proposito. Nego igitur consequentiam factam in argumento.
Ad secundum argumentum.1s Aeque arguendum de imaginativa. Ideo potest dici uno modo, quod intellectui non repugnat
habere visionem sensibilis, quantum est de se, sed tamen pro
statu isto non convenit sib~ quia pro statu isto movetur a sensu
ad primas perfectiones suas naturales, et sensus non sufficit causare
[niSI] intuitivas sensibilium extra. Alio modo potest dici quod hoc
convenit sibi ex imperfectione s~ qua in natura propria anima
est sicut tabula rasa sine speciebus rerum extra,16 et pro statu isto
dependet a sensu ad hoc quod eas habeat
Ad probationem.t'7 Anima sensitiva non est imperfectior
intellectiva, si sint idem. Tamen actus sensitivi sunt imperfectiores
intellectivis quantum ad laudabilitatem virtutis et quantum ad universalitatem condicionis, non quantum ad condicionem distinctae
cognitionis singularium sensibilium pro statu isto, saltem sensationes exteriores.
Ad tertium.1B Idem argumentum [est] de imaginativa.
Dicendum quod hoc est quia pro statu isto intellectus non est
8 contingentibus] ea A 10 sensatio] sensitiva A 14 arguendum] arguitur A
15 quod] quia F 20 imperfectione sui qua] impcrfectiones(l) in qua A 21 extra

om.F
'SC supm n. 4.
t&.Aristot., De tmima, m c. 4 (r c. 4, 4.30a 1-2).
11Cf. supm n. 4.
tSCf. supm n. 5.

10

15

20

25

.30

DIST. 3 QUAEST. 6

10

15

20

25

225

immutabilis ad primas perfectiones nisi a sensationibus, et iliae non suffi.ciunt causare tales visiones intellectuales. Non igitur ab eadem potest
moveri ad proprias visiones singulariwn, a quo ad species universaliwn
ante compositionem et divisionem.
Ad confinnationem.t9 Verum est: non repugnat simpliciter;
tamen pro statu isto non convenit ei per causas naturales. Qualiter
autem anima separata poterit videre res, tangitur alibi. 20
Ad quartum.21 Aeque probat de imaginativa. Dicendum quod
actus sensitivi et intellectivi subordinantur respectu eorundem obiectorum, scilicet quod idem cognoscatur a potentia superiore et
inferiore. Ideo concede quod prima intellectio intellectus respectu
rei extra est respectu sensati. Ex hoc tamen non sequitur quod
ilia intellectio sit visio illius sensati vel cognitio sibi propria; immo
est intellectio sua specifi.ca vel generalis vel ttanscendens, de quibus
infm.22 Si autem intelligant sic, quod omnem actwn quem potest
habere potentia inferior, potest potentia superior habere, vel saltem
consimilem, istud est negandum, maxime pro statu isto, quia sic
aliqua intellectio esset sensatio et actus organicus.
Ad quintum,23 patet per idem, quia aeque probaret de
imaginativa. Potest igitur concedi quod prima intellectione intelligitur res praecedens intellectionem ii1am, non quod ilia intellectio sit propria cognitio illius rei vel eius visio; sed magis quod
ilia cognitio sit, conceptus specifi.cus eius vel conceptus superior
eius.
Ad sextum24 potest did quod illa prima intellectio non est propria singulari sensato, sed est cognitio universalis indifferenter signifi.cans ill.ud singulare et alia eiusdem rationis; et ideo est communis
cognitio omnium eiusdem rationis.
11 intcllectio 0111. A
19C supra IL 6.
ZIC Chatton, &portaJio in I Sent., d. 3 q. 5 1L 33; idem, &portaJio in lli Sent., d. 14
q. 3IL 30.
21C supraiL 7.
21(: infra IL 42, 47, 64.
23C supra n. 8.
?AC:f. supra IL 9.

38

39

40

41

226

42

43

44

LlBER I

Ad septimum25 dicendum quod intellectio propria uni singulari

ut Sorti, et intellectio specifica e.ius quae est universalis et communis
omni homini, non sunt eadem intellectio.
Et cum QUAERITUR26 a quo causatur cognitio propria singulari? - DICENDUM quod causatur mediante compositione vel reflexione intellectus supra sensum, formando conceptum demonstrativum sic 'hoc quod ego video per sensum'.
Et cum DIOTIJR27 quod causae istius conceptus proprii respectu
singularis possunt esse praesentes sine conceptu universali, istud potest NF.GARI, quia pro statu isto non componit conceptus communes pro re sensata nisi prius intellexerit eam in
universali. lliud etiam argumentum implicat quod cognitio e.ius
universalis praesupponitur sicut causa respectu cognitionis propriae
ipsi singulan. Dicendum quod sive sit causa eius sive non,
nihilominus praecedit ordine generationis, quia sensatio vel species
non est nata movere intellectum primo nisi ad intentionem universalem pro statu isto.

10

15

[Art. 2- Per quem modwn intellectus noster cognoscit

singuiare cognitione propria illi singulari.
Utrum cognitio propria singu1aris praesupponat conceptus

20

universales]
Secundus articulus huius quaestionis est videre per quem
modum intellectus noster cognoscit singulare cognitione propria illi
singulari. Et prima praemitto utrum cognitio propria singularis
praesupponat conceptus universales.

25

[Opinio GuilleJmi de Ockham]

45

Et quantum ad hoc dicunt aliqui in I, dist 3, quaest 7,'J2. quod

non. Distinguunt tamen de comprehensione, quia sumitur prima in
generali pro omni apprehensione; secunda, pro apprehensione in
qua nihil rei latet, nee includit aliquid quod non est essentiale Slbi;
2 utJ et F 11 inteUexccit] intellexit A 12 DludJ Idem A 16 intentionemJ
intellectionem A
25 pmesupponat) pracsupponit A
28 non] oJJ. de
comprehensione singularis A
25C supra n. 10.
26C supra n. 10.
Z1C supra n. 10.
2B()ckham, Striphlm in I SmJ., d. 3 q. 7 (OTh II 522-523).

30

DIST. 3 QUAEST. 6

10

227

tertio, pro perfectissima cognitione rei; quarto, pro notitia rei quanturn ad omnia praedicabilia de ea; quinto, pro cognitione per quam
tanta appareat perfectio rei in actu quanta est in re.
Tunc dicunt29 quod primo modo et secunda, tarn Deus quam
creatura potest comprehendi a quolibet. Sed tertio modo Deus non
potest comprehendi a creatura. Quarto modo, nee Deus nee creatura potest comprehendi a creatura, quia sic cognosceret infinita.
Quinto modo, creatura potest comprehendere creaturam, non tarnen
Deum. Dicunt igitur aliter ad istud quod non, quia conceptus universalis non est de intrinseca ratione singularis.

46

[Contra opinionern Ockham]

15

20

25

30

Contra. Quando ponis singulare cognosci distincte ab

intellectu sine cognitione universalis: aut intelligis quod in intellectu
sit distincta cognitio singularis, et tarn~ [quod] ipsa non est
cognitio alicuius conceptus praedicabilis de pluribus. Si isto modo,
nihil ad propositum, qu.ia nullus ponit quod intellectio in mente sit
pars realis albedinis extra, et ideo albedo potest cognosci non
habendo cognitionem conceptus in mente. Aut intelligitur quod
intelligatur singulare illud distincte, et tarnen virtute eius non
contingat de ipso scire omnia superiora; sic est impossibile, quia si
distincte intelligitur, Jgitur habetur talis cognitio eius virtute cuius
scitur cuius naturae specificae sit, et per consequens cuius generis
propinqui, et sic de omnibus superioribus.
Secunda, quia si cognoscatur cognitione distincta, aut igitur
distincta prout distinctum distinguitur contra cogruttonem
communem multis, aut prout distinguitur contra cognitionem
abstractivam, aut prout distinguitur contra conceptum simplicem
proprium. Sumendo primo modo, sic omnis cognitio simplex
propria est distincta; si sic intelligatur, adhuc non est possibile sic
cognoscere Sortem quin verum sit dicere quod humanitas
cognoscitur, quia sequitur 'Sortes cognoscitur, igitur aliqua
humanitas cognoscitur'; et per consequens virtute illius cognitionis
sciri potest ipsum esse hominem. Cognoscere distincte secunda
9 aliter om. F 17 ideo om. F 20 omnia om. A 25 distinguitur om. A 28 proprium]
ipsumF
29Qckham, Smpmm in I Smt., d. 3 q. 7 (OTh 11 523).

47

48

228

49

50

51

52

53

54

l..IBER I

modo, est habere intuitivam eius, et sic adhuc non est possibile
quod habeat cognitionem distinctam quin virtute eius possit scire
ipsum esse hominem et distinguere ipsum a non-homine. Cognoscere
distincte tertio modo, est habere definitionem eius.
Tertio, quia omni cognitioni distinctae repugnat ignorantia
opposita conceptui specifico et cuilibet conceptui superiori, quia
licet cognitio in universali stet cum ignorantia in particulari, non
tamen econtra; igitur si cognoscitur distincte individuum, non ignoratur ignorantia opposita conceptibus superioribus.
Quarto, isti ponunt in Prologo de intuitiva,30 quod cognitio in
anima necessaria causat visionem sui, igitur habent ponere quod
non est possibile naturaliter cognoscere individuum extra distincte,
et tamen penitus illam cognitionem ignorare.
Quinto, contra distinctionem. Non stant simul quod habeat
cognitionem distinctam et perfectam quin habeat notitiam aequivalentem omnibus praedicabilibus de eo, quia si [cognitio] est distincta et perfecta, tunc virtute eius contingit distinguere ipsum a quolibet cui non competeret talis cognitio; sed hoc non potest nisi sit
talis virtute cuius possunt sciri omnia praedicabilia.
Ideo dico quod omnis hotitia distincta vel est definitiva vel
aequivalens definitioni, sive sit intuitiva sive abstractiva. Si est
distincta, tunc virtute eius contingeret devenire ad descriptionem
convertibilem, et per consequens si est notitia distincta singularis,
ipsa est virtute cuius natus est haberi distinctus conceptus
communior. Et etiam si est distincta, tunc est talis cum qua non
stat ignorantia rei opposita conceptui communi, quia sic posset
assentire quod esset homo, et tamen credere quod non esset
animal.
Secunda dico quod ex hoc sequitur quod proportionaliter,
secundum quod habet cognitionem magis distinctam vel minus,
novit antecedenter plum praedicabilia vel pauciora.
Ad dubium igitur istud [dico] quod si per distinctam notitiam
intelligatur definitio explicita, tunc est repugnantia quod habeatur
notitia distincta sine conceptu universali explicito. Si autem
6 quia] quod A 21 definitiooiJ definitiwe A 32 51] scilicet A
30()ckham, Seriphmt in I Smt., prol q. 1 (OTh I 68).

10

15

20

25

30

DIST. 3 QUAEST. 6

10

15

20

229

vocetur notitia distincta nottna intwttva vel nottna absttactiva

propria qualem habet in pattia, sic adhuc non potest haberi
distincta sine notitia universali, et antecedenter et aequivalenter;
antecedenter, quia est virtute cuius causantur conceptus superiores;
et aequivalenter, quia sibi repugnat ignorantia opposita conceptui
communi.
Sed si QUAERATUR de notitia distincta singularis quam habet
intellectus in via, - DICO quod non potest naturaliter cognosci
distincte in via per intellectionem sibi propriam nisi mediante
conceptu universali, quia non cognoscitur per intellectionem
intuitivam, sicut pater supra,31 nee per intellectionem absttactivam
sibi propriam praecedentem compositionem, sicut etiam patet
supra;32 igitur solum mediante compostttone et divisione
conceptuum communium, et per consequens praehabentur conceptus communes. lgitur ad hoc quod cognoscatur distincte naturaliter in via intellective, oportet praehabere cognitiones universales.
[Opinio Petri Aureoli]
Isto praemisso, descendo ad articulum principalem. Et est ibi
una opinio Aureoli, I, dist. 35, quaest. 5,33 quod intellectus pro statu
isto non intelligit per se singulare signatum, licet possit intelligere
singulare
34 quia singulare signatum non cognoscitur nisi
designando et demonstrando ipsum sub certo situ et ordine ad
apprehendentem;35 sed intellectus noster pro statu isto non habet
cognitionem talem per quam sic designet; igitur etc. Maior probatur, quia ex quo individua eiusdem rationis sunt simillima,
oportet quod omnis species, quae repraesentat et est similitude
unius quod sit similitude alterius; igitur species, ex natura propria,
non habet plus repraesentare unum quam aliud; et per consequens
si sit aliqua species quae plus repraesentet unum quam aliud,

vagum,

25

30

1-2 abstractiva propria] p.

28 similitudo om. F

a.

24

apprehendentern] apprehensionem A

31 C supm n. 52
31C supm n. 32
:DC Petrus .Aun:oH, Stripbtm in I Sent., d. 35 p. 4 a. 1 (ed. Romae 1605, 806-813).
34Jbid., ed. Romae 1605, 812b.
35Jbid., ed. Romae 1605, 806a.

55

56

230

57

58

l.JBER I

oportet quod ilia sit sensitiva. quae repraesentat designando certwn

situm, vel coniunctum ut in tactu, vel distantem ut in visu,36
Confinnatur ista maior, quia si species ex se plus reprae
sentaret a quam b, igitur intellectus virtute illius spedei posset
distinguere inter ilia, quod falswn est, quia sunt simillima. Minor
probatur, quia modus apprehendendi sequitur modum essendi; sed anima non exsistit quantitative, igitur nee eius cogrutio est quantitativa designativa certi situs. Vel sic: modus
repraesentandi sequitur modum essendi; sed species in intellectu
non est res quanta; igitur non repraesentat ut hie et nunc; pgitur]
etc.
Confinnatur, quia si in quolibet individuo esset aliquid in quo
esset dissimile alteri, tunc planum esset quod eius cognitio propria
posset haberi; sed non est aliquid in uno quin consirnile possit esse
in alio, quia Deus posset causare aliquid simile; igitur cognitio non
est Sibi propria nisi demonstraret ipsum esse in certo situ. Ideo
videtur etiam tenere quod nee angelus nee Deus cognoscit singularia nisi in quantum demonsttantur vel nata sunt demonstrari et
signari per diversos situs.

10

15

[Contra opinionem Petri Aureoli]

59

Contra istam viam sunt dubia. Primo, quia intellectus potest

habere descriptionem propriam individuo quae cc;>nveniat sibi et
nulli alteri etiam simillimo, igitur similiter potest habere conceptum
simplicem quo intelligat illud singulare, nihil aliud intelligendo.
Consequentia patet, primo quia descriptio nata est causare
conceptum simplicem sequentem respectu eiusdem rei, sicut alias
dixi.37 Secunda, quia omne argumentum probans quod non
[babeat] conceptum simplicem, aeque probat quod nee conceptum
complexum. Antecedens probo, primo quia cum intellectus format
hoc complexum 'haec albedo videtur', quaero de conceptu qui se
tenet a parte subiecti. Aut est solum respectu istius albedinis, et
habetur propositum. Aut non, igitur non plus denotat hanc
5 quod om. F
7
32 propositum] rrp. A

exsistit] excedit F

16

demonstta~et)

demonsttet F

36PetrusAureoli, Strj'Jhmtinl Sent,d 35 p. 4a. 1 (ed. Romae 1605, 806a).

37Chatton, &porlalio ttl...tthml super Smlenliar, proL q. 1 a. 2 (ed. J. C. Wey, p. 55).

25

30

DIST. 3 Ql'AEST. 6

10

15

20

25

30

35

231

albedinem videri quam aliam, quod falswn est. Secunda, quia in ista
'haec albedo non est ilia' subiectwn si demonsttet istam tantwn,
igitur propositwn. Si non solum istam sed illam, igitur propositio
est falsa, quia tunc aeque denotabit illam albedinem non esse se
ipsam sicut istam non esse illam, et per consequens est falsa.
Si DIOS: solus sensus demonstrat et non intellectus, CONTRA: intellectus format propositiones et syllogismos expositorios,
igitw: habet conceptus demonstrativos.
Secunda, arguo sic: aliquis potest diligere aliquod singulare
dilectione sibi propria, igitur potest intelligere ipswn intell.ectione
sibi propria. Consequentia patet, quia sive voluntas possit allquando ferri in incognitum sive non, non curo modo, tamen non
apparet qui.n omne volitum possit esse cognitwn, nee apparet quin
tot i.ntellectiones si.nt in potestate animae quot volitiones; et ideo si
volitio potest haberi sibi propria, ita et intellectio. Antecedens
patet, quia aliter non posses diligere unum hominem, nisi diligeres
alium.
Tertio, quia non minus potest intellectus habere intellectionem propriam albedinis istius quam Dei, quia sicut per divisionem et compositionem descendit ad proprium conceptum Dei,
ita potest ad propriwn conceptum albedinis; sed ad propriwn
conceptum Dei potest aliquis devenire, aliter nullus posset adorare
Dewn nee diligere ipsum super omnia et propter se.
Si DICIS: non est simile, quia Deus est talis naturae dissimilis
aliis individuis univers~ ideo potest habere cognitionem propriam;
sed non sic individuum cui est aliud omnino simile in eadem
specie; - CONTRA: non obstante quod Sortes et Plato sint omnino
similes, tamen plus conveniunt isti duo conceptus eiusdem his
replicatus 'Sortes, Sortes' quam isti conceptus 'Sortes et Plato',
aliter non plus conceptus Sortis significaret Sortem quam Platonem;
igitur similitude inter ilia non tollit quin aeque possit habere
proprium conceptum [de Sorte] qualem non habet de Platone ita
bene sicut de Deo; et per consequens si viator potest intelligere
Deum nihil aliud intelligendo, multo fortius hie.
Quarto, quia si sic, sequeretur quod nee Deus nee angelus
11-12 possit aliquando] a. p. A 30 significaret] signaret A 35 quia 0111. A

60

61

62

63

64

232

65

66

67

LIBER I

nee homo posset distinguere inter duas albedines, quia si angelus

modo videat unum individuum in tali situ, et postea videat illud
idem individuum in alio situ, quaero utrum potest esse certus quod
est idem individuum, vel non. Si non, habeo propositum; eodem
modo arguo de Deo. Si sic, quaero: per quid distinguit? Non per
istos situs, quia situs indifferenter se habent ad hoc quod idem
individuum sit succesive utrobique vel aliud sibi simile. Ita arguo de
omnibus condicionibus accidentibus, et per consequens oportet
dicere quod ideo distinguit quia experitur se angelus habere unam
cognitionem respectu naturae suae qualem non habeat respectu
alterius.
Quinto, quia rationes non concludunt, nam ex hoc quod sunt
omnino similes, solum convenit arguere quod sunt similes
similitudine specifica, et ideo quod cognitiones illorum conespondentes speciei sunt similes. Tamen ex hoc non sequitur
quin aliquem conceptum posset unus habere qualem alius non
poterit habere.
Forte DICE'IUR. ad argumeotum praecedens, quod ideo angelus distioguit quia experitur se habere unam visionem quae dependet naturaliter a praesentia unius, licet non a praesentia alterius,
et per i11am distinguit:; et isto modo visu distinguimus inter albedines, quia experimur nos istam visionem habere quae dependet a
praesentia istius et non alterius.
CONTRA: argumentum stat. Facio argumentum de eodem
individuo successive in alio et alio situ. Per quid sciet utrum sit
idem individuum? Non per hoc quod [visio] dependet, quia
consimili visione videretur aliud omnino simile et visione aeque
dependente.

10

15

20

25

[Opinio propria auctorls]

68

Aliter dico, quod pro statu isto poterimus habere conceptum

intellectivum proprium isti individuo, non qui praecedat compositionem et divisionem, ut dictum est supra,38 sed qui
causetur mediante quadam descriptione sibi propria. Primum
istorum patet ex dictis, quia nee videt intuitive hanc albedinem
32 qui 0111. F 34 quia] quod F

liiC supm n. 22-30.

30

DIST. 3 QUAEST. 6

10

15

233

ipse intellectus, nee habet cogruttonem si.mplicem abstractivam

sibi propriam, quia non apparet aliqua via per quam deberemus
concludere quod aliqua intellectio quam experimur esset ita istius
individui quod, si continuaretur, non esset alterius individui; nam
non apparet hoc posse concludi de actu praecedente compositionem, nisi vel quia dependet ab eo et non ab alia sicut haec
visio, vel quia esset actus virtute cuius aliquis distingueret ipsum
a quolibet non ipso. Sed secundum non est hie, certum est, quia
nullum actum experimur virtute cuius distingueremus ~psum] ab
alia sibi simillimo, si sibi succederet Nee primum, quia eo ipso
quod est cognitio abstractiva talis quae potest esse in absentia rei,
non dependet ab eius praesentia.
Confinno, [quia] etiam non apparet aliqua sensatio posse
haberi de uno singulari quin consimilis possit haberi de illo quae ita
repraesentet consirnile singulare per omnino consimilia accidentia
hie sicut ibi. Ideo solum ibi concludi.mus quod sensatio est propria
isti, quia experimur quod ipso recedente, cessat visio sensitiva;
igitur de nulla abstractiva ante compositionem potest hoc ioferri.

69

.,

[Dubiwn de conceptu demonsttativo]

20

Dubium est de conceptu demonstrativo, quia statim cum video

rem, ante omnem compositionem possum demonstrate per intellectum
dicendo 'hoc'; igitur habeo conceptum proprium simplicem ante
compositionem.

70

[Responsio auctoris ad hoc dubiwn]

25

30

Dico quod non ante omoem compositiooem implicitam vel

explicitam, vel quae aliquaodo praecesserit et maoet virtualiter, quia
numquam demonstto nisi implicando hoc quod video seu hoc quod
est in tali situ; et hoc est componere, saltem implicite.
Ideo dico secunda, quod potest haberi conceptus proprius
singulari mediante compositione et divisione, quia contingit habere
descriptionem Slbi soli convenientem, ut cum dico 'hoc quod
modo videtur a me', 'hoc quod modo est in hoc situ', vel 'hoc quod
distinguitur a quolibet alia ab isto'. Talis descriptio convenit isti et
non alteri, quia conceptus demonstrativi solum demonsttant istam
1 simplicem 0111. F 6 vel 0111. A 8 non
contingit] conceptum A

0111.

A 16 Ideo] Non A 30 quia] quod F

71

72

234

LIBER I

rem, aliter enim non plus diligerem ewn quam alium, sicut supra est
73

74

probatum. 39
Secundo dico quod talis descriptio propria posset causare
conceptum simplicem sibi proprium, aliter non apparet quin
semper, quando debeo noviter cogitare de Sorte, quin oportet
[iterum] incipere a divisione et compositione, componendo accidentia; et transiret magnum tempus antequam iterum cogitarem de
eo.
Tertio dico quod non est aliqua via qua, si Deus faceret aliud
individuum omnino simile quoad accidentia et omnia [alia], licet
tunc haberem conceptum proprium istius individui complexum vel
incomplexum, tamen non appareret aliqua via uncle nos perciperemus quod unum non esset aliud, si unum succederet alteri,
quia aliud est habere conceptum proprium eius, et aliud scire distinguere. Dico quod ad hoc quod aliquis sciat distinguere inter duo
quae succedunt sibi in eodem situ, requiritur quod habeat de illo
aliquem conceptum dissimilem, per quem sciat istum non esse ilium.
Sed non habemus certitudinem quod aliquis talis conceptus est in
nobis. Si tamen simul essent et in alio et alio situ, planum est quod
distingueret inter illa

10

15

20

[Ad rationes Petri Aureoli]

75

Ad rationes istius opinionis.40 Ad primam dico quod aeque

probat quod nee visio una potest esse respectu unius quin ipsa
eadem sit respectu alterius. Arguo enim sic: aut intendis concludere
ex hoc quod individua sunt similia, quod omnis eadem species
numero quae repraesentat unam, et reliquam; aut quod consimilis
species alia numero. Si eadem numero, aeque probas de visione,
quod ita similia, quod omnis eadem visio numero repraesentat
utrumque. Si solum quod alia consimilis species, ex hoc sequitur
propositum quod de una potest haberi aliqua cognitio quae eadem
numero non sit alterius, sicut eadem visio est istius et non alterius,
et habetur propositum.
11 vel] et A
28 ita] ilia F

24 intendis concludc:reJ intendere A

WC supra n. 43,59-61.
40(; supra n. 56-58.

26 reliquamJ

rectlUn

25

30

DIST. 3 QLAEST. 6

10

15

20

25

235

Secunda, quia argumentum supponit quod hoc est speciem

repraesentare individuum, quod esset sibi simile. Hoc est falsum,
quia de eadem re sunt species alterius rationis, ut visio a remotis
et de prope, et similiter cognitio intuitiva et abstractiva, sensatio
et intellectio, cognitio animae et angeli respectu eiusdem rei; igitur
ex sirnilitudine reali non contingit arguere: 'omne quod repraesentat
unum, et reliquum'.
Tertio, quia sensatio non magis extenditur nee est quanta
quam intellectio, quia ipsa recipitur immediate in aliqua fonna viva;
sed nulla fonna est viva nisi anima, nee est anima nisi viva; igitur
ipsa recipitur immediate in eadem receptive cum intellectione, et
per consequens [non] est magis quanta quam ilia; et per consequens ex quantitative modo essendi non debet concludi quod ipsa
repraesentet illud tantum.
Quarto, quia licet individua sunt sirnilia, tamen unum potest
causare aliquem effectum quem aliud non causaret; et per consequens posset causare unam speciem propriam qualem aliud non
causaret; tunc hoc quod dico: causa talis effectus esset conceptus
sibi proprius.
Patet igi.tur simul ad istum articulum et ad rationem
opinionis,4t quod sicut intellectus designat certum singulare per
istam propositionem 'hoc videtur a me in a instanti per b visionem',
ita quod haec propositio non potest verificari pro alio singulari
etiam simillimo, ita intellectus designat certum singu1are per istum
conceptum complexum cum dicit 'hoc quod videtur a me hac
visione in hoc instanti', ita etiam designat implicite ipsum solum
per conceptum simplicem proprium causatum mediante isto conceptu complexo.

76

77

78

79

[Ad argumentum prlncipale]

30

Ad primum principale,42 concede quod prima cognitio primitate generationis est aliquo modo cognitio illius rei quae movet
sensum, non quod sit cognitio sibi propria, de qua est quaestio, sed est
eius cognitio specifica, ut dictum est43

2 est om. F 10 nisi!- viva2 om. (hom.) A 12 ilia] est A

41C supra n. 56-58.
42C supra n. 1.
4JC SUDra n. 39. 42 65.

80

[Distinctio 3
Quaestio7
Utrum conceptus entia sit prima cognitio intellectus
primitate generationis]
s

10

15

Septima quaestio est ista: utrum conceptus entis sit prima

cognitio intdlectus nostri primitate genemtionis.
Quod sic, quia per Avicennam, I Metapqya,t ens prima impressione imprimitur.
Ad oppositwn. Si sic, aut esset prima cognitio secundum ordinem confusae cognitionis, aut secundum ordinem distinctae cognitionis. Non primum, quia conceptus specificus sensati est prima
cognitio primitate genemtionis secundum ordinem confusae cognitionis, scilicet secundum ilium ordinem cognitionis quo intellectus
procedit a conceptibus confusis et implicitis, qui correspondent rebus
secundum nomina earum, ad definitiones et conceptus explicitos
earundem rerum. Nee secundum est dandum, quia totus ordo
distinctae cognitionis et explicitae, seu definitione praesuppollit ordinem confusae cognitionis, igitur licet conceptus entis sit primus in
secunda ordine, non tamen simpliciter.

[Status quaestionis]

25

In ista quaestione sunt duo articuli iuxta argumentum. Primus

est utrum conceptus entis sit prima cognitio primitate genemtionis secundum ordinem confusae cognitionis. Secundus est utrum
conceptus entis sit prima cognitio primitate genemtionis secundum
ordinem distinctae cognitionis.

[Art. 1 - Utrum conceptus entia sit prima cognitio primitate

generationis secundwn ordinem confusae cognitionis

Opinio Duns Scoti]

30

35

Primus igitur articulus est utrum conceptus entis sit prima

cognitio primitate generationis secundum ordinem confusae
cognitionis.
Et hie est opinio Doctoris Subtilis2 quod, intelligendo per
cognoscere confuse, cognoscere sicut experimur per nomen, et per
cognoscere distincte, cognoscere sicut experimur per definitionem,
et loquendo de ordine confusae cognitionis et cognitione actuali
IAvicenna, MtllljJh., I c. 6, ed. S. Van Riet (AviL 31).
Scotus, Onlint:ilio, I d. 3 p. 1 q. 1-2 n. 72-73 (Ill 50).

2 Duns

DIST. 3 QUAEST. 7

237

tenet quod sic, [quia est] conceptus specificus cuius individuum

fortius movet sensum. Primo,3 quia illud quod [primo] movet
intellectum, causat primo perfectissimum conceptum quem potest,
quia causat naturaliter; sed potest in specificum, aliter numquam
haberet conceptum specificum. Secundo,4 quia aliter Metaphysica non esset ultima ordine doctrinae nisi conceptus SJbi
correspondentes essent primi primitate originis. TertioS
quia, si conceptus communiores praecederent conceptum specificum, tunc esset magnum tempus antequam haberetur conceptus
specificus.

10

[Opinio Guillelmi de Ockham]

Quaedam alia opinio, distinctionis 3, quaest 6,6 tenet oppositum:

quod conceptus specificus non est primus ordine. Primo, quia solus
ille actus est primus cuius obiectum praecedit actum secundum
illam rationem secundum quam terminat actum; sed cognitio specifica non est huiusmodi, quia eius obiectum terminans earn est ens
fictum quod non terminat actum.
Secundo,7 quia singulare aliquo modo cognoscitur a nobis.
Aut igitur conceptu quiditativo, aut solum denominative. Non
secundum, quia conceptus denominativus praesupponit quiditativum; et per consequens singulare etiam sua proprietas individualis nata est concipi a nobis conceptu quiditativo. Tunc arguo:
causa naturalis per te causat primo ordine conceptum perfectissimum
in quem potest, et potest in conceptum singularis, ut probatum est,
igitur etc.
Tertio,s quod causa naturalis causet statim perfectissimum
effectum quem potest. Aut intelligitur quod perfectissimum
gmdum eiusdem individui; hoc falsum, quia in argumento
proceditur ab imperfecta ad perfectum. Aut intelligitur de
perfectissimo individuo illius speciei, sed hoc adhuc aut intelligitur
6 nisi] cum A 17 fictum quod] sic tum quia A 23 ordine] origine A

Duns Scotus, OrrlinaJio, I d. 3 p. 1 q. 1-2 n. 76 (11152).

77 (Ill 53).
Sfuid. n. 78 (Ill 53).
fiQckbam, Seriphun in I Sent., d. 3 q. 5 (Oth 11 449).
70ckbam, Seriphun in I Sent., d. 3 q. 5 (Oth ll449-450).
BQckbam, Seriphun in I Sent., d. 3 q. 5 (Oth ll 450).
1

41bid. n.

15

20

25

30

238

10

15

20

25

LIBER I

ubi causa naturalis est partialis causa; sic est falsum, quia anima cwn
una notitia causat volitionem, et postea cwn alia causat volitionem
perfectiorem. Aut sicut causa totalis; tunc si ilia potest in plures
effectus, neutrwn produceret prius alia.
Confinnatur.9 Visibile d.istans per te cau&at prius visionem imperfectiorem quam perfectiorem.
Quarto, 1o quia secundum istud causabit prima conceptum
entis, quia omne quod potest causare conceptum minus communem, potest causare magis communem. Etiam hoc patet, quia ad
causandum conceptum entis sufficiunt intellectus agens, possibilis
et sensatio, et omnia ista hie concurrunt in prima instanti, igitur
si agit ultimate, non solwn causabit conceptum specificum, sed
conceptum entis; intermed.io nulla est mutatio propter quam plus
potest quam ante.
Quinto,11 quia cognitio singularis est perfectior cognitione
specifica, igitur cognitio specifica non est perfectissima cognitio in
quam potest.
Sexto,12 contra secundam rationem. 13 Si non, Metaphysica
esset prima ordine doctrinae, quia conceptus transcendentes essent
primi, igitur scientia de specie specialissima esset prima ordine
doctrinae; quod falsum est Prima: licet km1ini essent notissimi,
tamen non ideo sequitur quod complexa essent notissima. Secunda, quia I Pl{ysitrm~m,14 scientia de universalioribus est prior
ordine doctrinae. Tertio, quia tunc non solwn sensibilia
sciuntur, sed se et ilia quae non cadunt sub sensu, et tamen non
intelliguntur nisi movente conceptu entis.
Septimo, contra tertiam rationem,15 quia si ideo pona.s
conceptum specificum esse primwn quia aliter esset magnum
7 Quarto] Tertio A 10 sufficiunt] sufficieos A 13-14 intemtedio- ante om. F
18 non) ideo A 23 I Physicorum] secundum Philosophum A 25 se) sic A
9Qckham, Saiptum in TSent., d. 3 q. 5 (OTh 11 451).
IOQckham, Jaiptum in [Sent., d. 3 q. 5 (OTh ll452453).

IIOckham, Scriphlm in I Sent., d. 3 q. 5 (OTh Il453).

t20ckbam, Saiptum in I Sent., d. 3 q. 5 (OTh ll 456-457).
llld est, contra secundam ratiooem Scoti; c supra n. 3.
t4Adstot., P~ I c. 1 (AL VII-1 B;Ac. 1, 184a23-25).
ISC supra n. 3.

7
8

10

11

DIST. 3 QUAF!.ST. 7

239

tempus antequam haberetur conceptus specificus, ita eadem ratione

ens est primo cognitum, quia aliter esset magnum tempus antequam
cognosceretur ens.
[Contra opinionem Ockham]

t2

13

Contra istam opinionem. Pro conclusione praecedentis opinionis,16 prima sic: causa perfectior, ceteris paribus, nata est
causare immediate effectum perfectiorem quam causa imperfectior,
aliter non esset perfectior in causando. Sed sensatio, quanta
distinctior, tanto ceteris panbus est causa perfectior in suo genere
causae respectu intellectionis. Igitur ceteris paribus, quanto sensatio
est distinctior, tanto causabit intellectionem distinctiorem; sed non
intellectionem propriam uni singulari, sicut patet quaestione praecedente;17 igitur causabit conceptum communem quo distinctius intelligatur obiectum quam sensatio minus distincta. Et per
consequens anima cum sensatione virtute cuius solum sciretur
de aliquo ipsum esse ens, causabit immediate conceptum entis; et
sensatio distinctior virtute cuius sciretur de aliquo ipsum esse
substantiam, causaret cum anima conceptum substantiae; et
sensatio virtute cuius sciretur de aliquo ipsum esse corpus vel
animal, causaret immediate conceptum corporis vel animalis, et ita
descendendo, et sic habetur propositum, quod generaliter sensatio
et intellectio prima primitate originis se habent sicut cognitio
individualis et conceptus specificus immediate correspondens illi
sensationi.
Secundo sic: supposito quid sit 'sensibile. fortius movere
sensum', quia non est nisi quod causet sensationem distinctiorem
respectu eius, ut si una sensatio sit virtute cuius potest sciri de
aliquo ipsum esse coloratum, alia sit virtute cuius sciri potest ipsum
esse album, et sic descendendo, tunc arguo: quid intelligis per
speciem specialissimam? Vel ultimum conceptum specificum
respectu singularis extra anitnam, ultimum scilicet natum haberi de
1 haberetur) cognosceretur F
conceptus specificus om. F
2 ens est) poneretur tempus entis A
cognitum om. A
7
imperfectionem A 20 et om. F 26 sensum om. A 30 Veg Aut A

15

20

I!
. I

25

I
I

t
r

lt

):

30

t~

tf
!i

ita] igitur F
imperfectior]

I
~

4'
,.~

supra n. 3.
17Cf. supra d. 3 q. 6 per totun.

16C

'I
I

'

I'i
~~

I;

LIBER I

240

10

15

20

25

30

ilia re extra. Vel ultimum conceptum specificum cui haec sensatio

correspondet, sicut cognitio individualis correspondet conceptui
specifico. Si intelligas primo modo, nihil ad propositum,
quia simpliciter ultimus conceptus specificus, qui est natus haberi
de hoc individuo, non correspondet sibi secundum illam motionem
qua causat banc sensationem minus distinctam. - Si intelligas
secundo modo, sic conceptus specificus est prima intellectio
causata mediante ista sensatione, quia non magis essentialiter
praesupponit conceptus animalis conceptum entis quam sensatio,
virtute cuius sciretur de aliquo ipsum esse animal, necessaria
praesupponit sensationem virtute cuius sciretur de aliquo ipsum
esse ens. Si enim ibi praesupponeret, hoc esset quia effectus
petfectior praesupponeret effectum imperfectiorem, eo quod natura
procedit ab imperfecta ad perfectum; sed per eandem rationem
haec sensatio praesupponeret necessaria sensationem illam imperfectiorem. Sed non est ita de sensationibus; nam aliquis qui
prius non vidit albedinem, si primo videat earn in tali distantia
quod virtute [visionis] eius potest iudicari quod sit albedo, tunc ibi
sensatio albedinis habetur, et tamen non praecessit aliqua [sensatio]
imperfectior; igitur etc.
Tertio, sic: causae alterius rationis, licet non omnes earum
effectus sint semper alterius rationis, tamen possunt habere aliquos
effectus immediate alterius rationis, sicut patet inductive, igitur cum
sensatio distinctior et indistinctior respectu eiusdem sint causae
alterius rationis, igitur possunt causare immediate aliquos effectus
alterius rationis; et per consequens sensatio distinctior potest
causare distinctiorero intellectionero immediate quam sit conceptus
communior qui est effectus sensationis indistinctioris.
Quarto, sic: si visio animalis aeque immediate causaret conceptum entis sicut visio entis causat conceptum entis, tunc aeque
esset ista sensatio individualis cognitio correspondens conceptui entis
sicut animalis; et eadem ratione econtra: sensatio correspondens
enti esset correspondens sufficienter conceptui animalis, quia sicut
communia inter se, ita sensationes.
1 VelJ Aut A 5 illam] istam A

~7

vidit) videt F 26 alteJ:ius 0111. F

14

15

DIST. 3 QUAEST. 7

16

17

18

19

241

Quinto, per primum argumentum opinionisl8 causa naturalis

primo causat effectum eiusdem rationis cum perfectissimo effectu
quem potest causare, si non impediatur nee per hbertatem nee alia
de causa, aliter non esset causa naturalis totalis suo modo sicut est
in creaturis; sed anima habens sensationem aliquam de re potest
causare conceptum specificum correspondentem illi sensationi de
i11a re, aliter numquam causaret illum; et non potest causare
intellectionem propriam illi singulari, sicut patet articulo praecedente;19 igitur si non impediatur, statim causabitur ille conceptus.
Sexto, per secundum argumentum oplnionis primae,211 quia si
ista sensatio prima causaret conceptum entis, et conceptum veri,
boni etc., igitur propositiones metaphysicales in illis transcendentibus quae sunt per se notae nee requirunt aliam experientiam,
essent evidentissimae homini et primo primitate generationis;
et per consequens stante consimili sensatione adquireret
citius conclusiones metaphysicales quam aliarum scientiarum.
Confinnatur, quia quod auctores dicunt confusa esse prius
nota, verum est secundum proportionem ad sensum; quia enim
sensatio nostra communiter prius habetur indistinctior, et postea
distinctior, icleo primo intellectio est communior et postea minus
communis. Tamen stante eadem sensatione, non causatur prius
ordine intellectus communior.
Septimo, per tertium argumentum opinionis,2t s1 1Sta sensatio
causaret primo conceptum entis, eadem ratione secunda causaret
conceptum substantiae, et sic descendendo, esset magnum tempus
antequam intelligeret hominem, quia totalis causatio et processus
esset mere naturalis, nee esset in sua potestate causare prima
conceptum entis et postea conceptum hominis nisi causando
conceptus intermedios, sicut natura procedit in aliis effectibus
15 primo] primae A 22 intellectio] inn:llectus A 24 ordine] origine A

supra n. 3.
quaestione praecedente; cf. supra d. 3 q. 6 n. 12-21.
ZJC supra n. 3.
21C supra n. 3.
111Cf.

19potius

10

15

20

25

I,I
30

I'

I.
!j
~.

1:

tl
d
H,,,
rl

'I

'i

l.IBER I

242

ordinate per media; sed econtra si sensatio prima causet conceptum hominis, statim si placet. homo potest causare conceptum
entis, quia cum habetur conceptus inferior, potest haberi conceptus superior cum voluerit homo, licet non econtra. Igitur non
est simile.

[Responsio Chatton ad primum articulum]

10

15

20

25

30

Ideo dico aliter ad istum articulum. Et primo suppono

distinctionem de conceptu specifico, quia potest sumi absolute pro
conceptu ultimo specifi.co qui natus est haberi de re; aut pro
conceptu qui ita se habet ad sensationem sicut conceptus specificus
ad sensationem individualem sibi correspondentem. Primo modo,
non intelligo hie, sed secundo modo.
Secundo, respondeo ad istum articulum, et dico quod primo
primitate generationis habetur conceptus ultimus specificus qui
natus est causari mediante ista sensatione stante, et non aliquis
conceptus communis superior nee aliquis conceptus communis
inferior, nee intellectus singularis propria intuitiva nee intellectus
singuiaris propria abstractiva. Quod non intellectio propria singularis quocumque modo, patet quaestione praecedente.u Quod nee
conceptus communis inferior, quia ista sensatio indistincta correspondens conceptui communi singulari non sufficit sine compositione et divisione causare conceptum inferiorem, quia sic
non indigeremus sensationibus distinctis. Nee causabit haec
sensatio primo conceptum aliquem superiorem, sicut est probatum;
igitur etc.
[Ad rationes Ockham]

20

Ad primam rationem opinionis secundae,23 concedo quod

obiectum primae intellectionis est extra, scilicet ipsum individuum.
Sed ex hoc non sequitur quod prima intellectio sit propria illi
individuo, quia est eius intellectio specifica correspondens
immediate sensationi; ut si visio sit talis quod repraesentet rem
visam esse istum colorem, tunc prima intellectio est intellectio
specifica coloris. Est igitur illud individuum color quidam

22

21 singulan] superiori A 31 si] sicut A 33 coloris] colorum A

22Cf. supm d. 3 q. 6 per totam.

23Cf. supm n. 4.

21

DIST. 3 QUAEST. 7

23

24

25

26

243

praeexsistens intellectioni coloris, non quod intellectio ilia requirat

terminari ad exsistens, sed quia ilia prima intellectio est causata a
sensu vel specie derivata a sensu, tunc vel prius, in actu suo, et ille
actus sentiendi requirebat causari ab individuo exsistente, ideo ilia
intellectio prima praesupponit individuum exsistere tunc vel prius
exstitisse.
Ad secundam rationem,24 concedo quod individuum potest
concipi conceptu quiditativo, et concedo quod haec sensatio, cum
moveat naturaliter intellectum, causat speciem vel intellectionem
perfectissimam quam ipsa potest in intellectum sic dispositum, et
quia non potest causare cognitionem propriam individuo, ideo
cai.lSat conceptum specificum perfectissimum, qui correspondet illi
sensationi eo modo quo intellectio specifica correspondet intellectioni
individuali.
Ad tertiam,25 per idem, quia ilia sensatio causat speciem vel
intellectionem perfectissimam quam ilia sensatio potest causare in
intellectum sic dispositum, et si potest causare perfectiorem hoc
eri.t vel quia passum est aliter dispositum, vel propter alietatem
aliquam a parte activi vel a parte medii; immo si intellectus sit
minus distractus, tunc passivum aliter se habet, sive sensatio sit
totale principium sive partiale, non curo ad propositum.
Ad confinnationem,26 concedo quod vistbile multum distans
causat imperfectiorem visionem quam faceret si minus distaret:, et
ideo illi visioni correspondet primus conceptus communior et
imperfectior respectu rei extra quam esset conceptus primo eausandus mediante visione perfectiore et djstinctiore.
Ad quartum,27 non oportet quod primo causet conceptum
entis. Immo si sensatio repraesentet visibile esse hunc colorem,
prius causabitur intellectio coloris, quia causat perfectissimum
conceptum quem potest:, maxime ante imperium voluntatis, sicut
est in prima motione. Tamen habito illo conceptu, tunc intellectus
10 et 1111L F
Z4C supra n. 5.
25Cf. supra n. 6.
76Cf. supra n. 7.
27C supra n. 8.

10

15

20

25

30

LlBER I

244

abstrahere conceptus superiores potest, ut conceptum entis et

alios, quia quod potest causare conceptum minus communem,

potest causare magis communem; et si non primo prirnitate
generationis, saltem mediate vel immediate. - Nee ad causandum
conceptum entis sufficiunt illa quae concurrunt in illo casu in
prima instanti, quia conceptus ille specificus adaequat motionem

illam primam.

10

15

20

25

Ad quintum.28 Ponatur quod cognitio propria individuo sit perfectior cognitione specifica, tamen cognitio specifica est perfectissima quae potest naturaliter causari ab istis causis secundum istam
dispositionem activi et passivi et mediorum
Ad sextum,29 potest concedi quod habenti tales sensationes,
scientia de conceptibus specificis correspondentibus esset prima ordine doctrinae secundum processum confusae cognitionis.
Ad primam probationem.30 Sicut tennini illi essent sibi notissimi in isto processu,. ita et complexa in eodem processu.
Ad secundam probationem.31 Scientia magis universalium est
prior otdine distinctae cognitionis.
Ad tertiam.32 Tila solum probat quod conceptus specificus
non est primus in ordine distinctae cognitionis.
Ad septimum.3.1 Non sequitur quod habito quocumque
conceptu inferiore, statim potest homo habere conceptum entis si
voluerit, quia est per se [superior] ad ilium conceptum inferiorem.
Cum enim scitur de aliquo quod est calor, statim potest sciri de eo
quod sit ens; non tamen econtra, quia non sequitur 'est ens, igitur
est calor'.
1 potest om. F 5 sufficiunt] rep. A 19 probat] oJJ. (sm TlljJ.) solum AF
2BC supra n. 9.
29<: supra n. 10.
30!bid.
31Jbid.

~
33(:

supra n. 10.
supra n. 11.

Z7

28

29

30
31
32

DIST. 3 QUAEST. 7

245

[Opinio Petri Aureoli]

Aliter contra istud argum1t aliqui in I suo, distinctionis 2 quaest

2.34 Primo, quia per Avicennam,JS ens prima impressione imprimitur.
SeCWldo,36 quia conceptus entis minus requirit intellectum
vigomri quam conceptus specificus, et ideo puer ci.tius apprehendit
de re quod sit ens quam quod sit albedo.
Tertio,37 quia conceptus specificus solum habetur primo per
investigationem, aliter non esset difficile videre quae individua sint eiusdem .rationis.
Quarto,38 quia propositio composita ex tenninis transcendentibus est primo nota, sicut "de quolibet affinnatio vel negatio",39
igitur termini SWlt primo noti.
Quinto,40 quia agens naturale prius causat effectum imperfectiorem, et postea perfectiorem, igitur incipit ab imperfectissimo,
cuiusmodi est in proposito conceptus entis. Antecedens patet, quia
quia priora generatione SWlt imperfectio.ra.
Sexto,41 quia posteriora SWlt difficiliora ad cognoscendum.

10

15

[Contra argumenta Petri Aureoh1

Ad primum istorum.42 Verum est quod conceptus entis prima
impressione imprimitur antecedenter et virtualiter, quia quacumque
cognitione habita de re, statim potest haberi conceptus entis
mediante ilia cognitione, quia omnis cognitio entis_ realis
repraesentat rem i11am talem quod intellectus statim scire potest
ipsum esse ens. Dicendum igitur quod conceptus entis non
1 aliqw] alii A 4-5 intellectum vigomri] intellectui vigorare F
15 Antecedens patet] rrp. F 24 non om. A

34Petrus Aweoli, Striphml sfi}Jer I Sent., d. 2 sect 10, ed.

n.3,ll 535).
35C supran. 1.
36 Petrus Ameoli, Striphml mper I Sent, d. 2 sect 10, ibid.
37petrus Aureoli, Striphml mper I Sent., d. 2 sect 10, ed.
n. 3, 11 535).
38petrus Aweoli, Striphml mper I Sent, d 2 sect 10, ed.
n. 3,ll 536).
39Aristot., Topita, VI c. 6 (Al. V-1125; Z c. 6, 143b 16).
40}1etrus Aweoli, Striphml mper I Sent., d 2 sect 10, ed.
n. 3, II 536).
41Jbjd

42C supm n. 33.

5 puer om. A

E. Buytaert (FIP-Text Series

E . .Buymert (FIP-Text Series

E. Buytaert (FIP-Text Series

E. Buymert (FIP-Text Series

20

246

10

15

20

25

30

T.IBER I

semper prima imprimitur in se explicite; tamen in omni impressione

cognitionis entium imprimitur conceptus entis antecedenter et virtualiter. Non sic autem est generalitet verum de inferioribus conceptibus.
-Vel aliter: quod conceptus entis est primus generatione secundum
ordinem distinctae cognitionis.
Ad secundum43 dicendum quod conceptus specificus est primus in isto ordine, quia sensatio causat perfectissimum conceptum
quem potest pro tunc, et non potest causare conceptum individualem. - Ad probationem. lntellectus ex se est sufficienter vigoratus ad istum conceptum.
Ad tertium.44 ~ropositio assumpta est falsa. Licet enim conceptus specificus illorum quae non cadunt sub sensu habeatur per camper
sitionem conceptuum comrnunium, tamen conceptus specificus sensatorum habetur prima a sensu.
Quod autem difficile sit disti.nguere inter individua eiusdem
rationis, hoc non provenit ex difficultate habendi conceptum
specificum sensati, sed ex hoc quod potentia superior non potest
facilitet arguere distinctionem nisi ubi invenit aliquid dissirnile ex
una parte quod non ex alia, saltem intrinsecum vel extrinsecum.
Et hoc patet, quia conceptus specificus haberi potest respectu
aliquorum, licet intellectus nesciat evidenter distinguere inter ista.
Potest enim scire de cognito quod ipsum est albedo, et tamen ignorare utrum sit eadem albedo numero cum albedine quam prius
vidit
Ad quartum.45 Concedo quod propositio composita ex terminis transcendentibus est prima nota primitate distinctae cognitionis,
non tamen primitate confusae cognitionis, sicut nee tennini eius prima
habentur.
Ad quintum.46 Agens naturale causat prima effectum
perfectissimum quem potest pro tunc secundum istas dispositiones
activi et passivi et medii. Quod autem frequenter causat prima
17 sed om. F 20 haben1habere F 21 ista om. A 30 istliS] illas A

4JC supra n. 34.

44C supra n. 35.
45Cf. supra n. 36.
46(; supra n. 37.

40

41

42

43

44

DIST.

45

3 QUAEST. 7

247

formam imperfectiorem et postea perfectiorem, hoc est quia activum potest tunc in perfectiorem quam ante, sive hoc proveniat
ex convenientiori dispositione passivi sive activi vel medii vel
aliunde; sed in proposito non est impedimentum quin conceptus
specificus posset prima causari. Sed tamen respectu cognitionis
individualis est impedimentu~ sicut experimur; in cuius signum
dati sunt sensus exteriores in auxilium intellectus respe<!tu sensibilium.
Ad sextum.47 Posteriora entia, ut substantiae, sunt difficiliora
ad cognoscendum quam priora, ilia scilicet quae caduot sub sensu.
Si autem per priora INTElllGAT universaliora eo quod "illud est
prius a quo non convertitur consequentia",48 et per posteriora conceptus minus universales, - DICENDUM quod verum est respectu istorum quae non caduot sub sensu, sed respectu sensibilium
non est verum.

10

15

[Responsio fina1is ad primum articulum]

46

Patet igitur ad istum articulum, quod conceptus iste transcendens, quem vocamus conceptum entis, non habetur in se formaliter,
et hoc prima primitate generationis secundum ordinem primae
motioois factae a sensu; tamen habetur prima antecedenter et virtualiter, quia virtute conceptus specifici de re potest statim sciri quod
sit ens.

20

[Art. 2 - Utrum conceptus entis sit primus primitate

generationis secundum otdinem cognitionis distinctae et
expllcitae]

47

Secundus articulus est utrum conceptus entis sit primus

primitate generatioois secundum ordinem cognitionis distinctae et
explicitae.
[Opinio Duns Scoti]
Et ibi dicit Doctor Subtilis49 quod intelligendo per
3 passivl] passi A activij aJJ. sive passivi A 4-6 quin- impedimentum om. (hom.) A
6-7 signum - respectu om. A 12 consequentia om. F per om. A 17 iste] ille A
47C

supm n. 38.

48Arlstot., Pmedit.., c. 12 (AL 1-2 75; c. 12, 14a 26-31).

49Duns Scotua, Ordinatio, I d. 3 p. 1 q. 1-2 n. 72 (Ill 50).

30

248

10

15

20

LlBER I

cognoscere confuse cognoscere sicut exprurutur per nomen; et

per cognoscere distincte, cognoscere sicut exprimitur per definitionem, conceptus entis est primus primitate generationis secundum ordinem talis distinctae cognitionis actualis, quia nihil cognos~
citur explicite et distincte isto modo nisi descendendo a conceptu
entis, congregando conceptus communes, praedicabiles de eo in
quid
Item,so per Avicennam,st Metaphysica est prior secundum
ordinem sciendi distincte, quia habet certificare principia aliarum
scientiarum, igitur eius conceptus sunt primi isto ordine.
Secunda,52 dicit de cognitione habituali, quod communiora etiarn
sunt priora. Et ideo conceptus entis est prior origine secundum
ordinem cognitionis habitualis, quia ubi fonnae realiter distinctae
perficiunt idem, ibi illae perficiunt quodam ordine realiter, sic
quod imperfectior [sit] prior origine et generatione. Igitur si una
forma aequivaleat eis habitualiter vel virtualiter, eodem ordine perficiet habitualiter, et per consequens sicut si omnes conceptus communiores, si inessent, tunc semper communior esset prior actualiter.
Ita modo si unus conceptus aequivaleat omnibus illis, eodem ordine
perficiet virtualiter vel habitualiter.
Tertio, dicit53 quod isto non obstante, conceptus specificus
est simpliciter prior origine, quia totus ordo cognitionis confusae
praecedit totum ordinem cognitionis distinctae, et per consequens
quod est ibi primum, est primum simpliciter.

48

49

50

[Opinio Guillelmi de Ockham]

Alia est opiQio, ubi prius, quae dicit primo54 quod ens non
necessaria est prima cognitum primitate generationis secundum
ordinem distinctae cognitionis, quia quidlibet potest distincte
cognosci, non cognito illo quod non est de eius ratione essentiali
1 exprimitur] c:xpet:imur A nomen om. F
et om. F 6 de] in A 12 origine]
online F 15 genemtione om. F 20 vel] seu A 22 quia] quod F 26 ubi prius om.
A

SOJ>uns Scorus, On:linaJio, I d. 3 p. 1 q. 1-2 n. 81 (ID 55).

StAvicenna,M"""h., I c. 3, ed. S. Van Riet (Leiden: EJ. Brill1977,AviL 20-23).
52Duns Scorus, Orrlinalio, I d. 3 p. 1 q. 1-2 n. 93 (ID 60-61).
53J>uns Scorus, OnJinalio, I d. 3 p. 1 q. 1-2 n. 73 (ID 50-51).
540ckbam, Striphmt in I Sent., d. 3 q. 5 (OTh 11 458).

51

DIST. 3 QUAEST. 7

52

53

54

55

56

249

nee includitur essentialiter in illo; sed conceptus entis non includitur essentialiter in conceptu speci6co nee est de essentia reali cuiuscumque rei extra. quia per te conceptus entis est ens in anima;
igitur non est de essentia rei extra.
Item,55 conceptus entis ita convenit in quid Deo sicut creaturae, et tamen Deus potest distincte cognosci, non cognito ente,
quia simpliciter simplex aut totaliter cognoscitur intuitive, aut totaliter ignoratur, igitur etc.
Secundo,s6 probatur quod communiora non sunt prius nota
notitia habituali, quia ex quo passivum est natum recipere prima
conceptum communiorem, et per te activum illud, scilicet species,
est natum prima caus:ire illum conceptum, igitlir ille conceptus prima
causabitur, maxime quia intellectus non tollit ab obiecto modum
suum causandi.
ltem,57 istud repugoat dictis, quia per te causa naturalis non
impedita prima causat conceptum perfectissimum quem potest,
igitur cum causet prima conceptum specificum, igitur non continet
prima conceptum communissimum.
ltem,SB per te sic cognoscere in habitu est habere speciem
intelligibilem, igitur illud cuius est species prima intelligitur habitualiter, quia aut est eadem species respectu magis universalis et
minus, aut alia et alia. Si eadem, propositwn, quia illa species eo
ordine per6cit habitualiter, quo, si essent illae fonnae in actu,
perficerent; sed si essent in actu, prius perficeret conceptus minus
universalis per te; igitur similiter modo in habitu. Si sit alia et alia,
adhuc illae species causantur ab eadem obiecto per te, et illud
causat naturaliter, igitur. prima causabit perfectissimam, et illa
species speciei; igitur propositum.
ltem,59 minor videtur falsa: quod in notitia habituali prior
esset imperfectior, quia per . te causa naturalis prima causat
1 illo] eo A
55Qckham, Striphlm in I Still., d. 3 q. 5 (OTh II 459).

56Ibid. (OTh II 460).

57Qckbam, Striptum in I Still., d. 3 q. 5 (OTh I1 461).
SBJbid. (OTh n 462).
59Qckham, Striptum in I Still., d. 3 q. 5 (OTh li 461).

10

15

20

25

30

250

10

15

20

25

LIBER I

effectum perfectissimum quem potest.

Tert:i.o,6ll probatur quod totus ordo confuse concipiendi non
praecedit totum ordinem distincte concipiendi, quia quod distincte
cognoscitur a sensu, potest distincte cognosci ab intellectu non impedito, cum sit perfectior; igitur non oportet confusam cognitionem
praecedere.
Item,6t multa sunt genera quae non possunt concipi nisi prius
concipiantur multae species; igitur confusa cognitio non praecedit
distinctam.
Quarto, respondetur ad quaesitum. Prima distinctio: 62
quaedam est cognitio confusa quando aliquid cogniti latet, et
quaedam distincta quando nihil eius latet quod est de inttaneitate
sua.
Seew1da distinctio:63 aliud est cognoscere confusum, et aliud
confuse. Cognoscere confusum est cognoscere totum habens
partes quascumque, sed cognoscitur confuse quando aliquid eius
latet.
Tertia distinctio:64 quod conceptus quidam est simplex non
habens partes, et quidam habet partes.
Conceptus autem speciei vel generis65 est ita simplex sicut
conceptus entis, non habens conceptum entis pro parte sua. Prima
quia si sic, tunc conceptus specificus nen praecederet conceptum
entis, cuius oppositum ponis.
Secunda, quia aliquando conceptus speciei est de re simplici,
igitur non habet partes.
Tertio, quia aliter haberet easdem partes quas habet definitio,
et sic non distinguitur a definitione.
Quarto, quia definitum potest distincte cognosci sine definitione;
igitur etc.
15 confusum est oognoscere 0111. F
WOcldwn, Saiphmt in 1Sent., d. 3 q. 5 (OTh IT 460).
61Ibid. (OTh 11 460).
620ckbam, Saiphmt in 1Sent., d. 3 q. 5 (OTh 11 471).
630ckbam, Saiphmt in I Sent., d. 3 q. 5 (OTh 11 472).
64Qckbam, Saiphmt in I Sent., d. 3 q. 5 (OTh 11 472-473).
65C Ockbam, Saiphmt in I Sent., d. 3 q. 5 (OTh 11 446-447).

57

58

59

60

61
62

63
64
65

DIST. 3 QUAEST. 7

66

67

68

69

70

251

Ponunt tunc quinque conclusiones. Prima conclusio:66 quod

primum cognitum a nobis primitate originis est singu]are, quia solum
illud praecedit actum intellectus.
Secunda conclusio:67 quod primum distincte cognitum potest
esse singulare, quia qua ratione primum cognitum a sensu potest
esse primum cognitum ab intellectu, eadem ratione primum
distincte cognitum a sensu potest esse primum distincte cognitum
ab intellectu.
Tertia conclusio:68 quod aliquid aliud a singulari potest esse
primum distincte cognitum, quia stante cognitione confusa intellectus de te extra, intellectus potest abstrahere unum conceptum
simplicem intelligendo ilium, et cum sit simplex, non potest intelligi nisi distincte; igitur tunc distincte intelligitur illud, et tamen
prius non intellexit singulare.
Quarta conclusio:69 quod solum singu1are reale extra potest
cognosci confuse, quia omne aliud est conceptus simplex, vel
compositus. Sed simplex non cognoscitur nisi distincte, quia non
habet partes. Si est compositus, adhuc non habet partes nisi in
cognosci; igitur quaelibet pars est in cognosci, et per consequens
nihileiuslatet.
Quinta conclusio:?o quod non semper totus ordo confuse
concipiendi praecedit totum ordinem distincte concipiendi, quia
aliquando primum cognitum primitate originis est distincte
cognitum, sicut distincte sensatum.

10

15

20

: j"

[Contra opinionem Ockham]

71

Contra istam opinionem, quia solum procedit in aliis

significatis vocabulorum. Primo igitur contra primum dictum,71
cum dicit quod ens non est primum cognitum secundum ordinem generationis primitate distinctae cognitionis actualis, quia
aut accipis ibi distinctam cognitionem pro cognitione explicita,
27 Primo] Dico A

"'ckbam, Striplrtm;, I Smt, d 3 q. 5 (OTh II 473).

67Qckbam, Striptrtm;, I Smt, d 3 q. 5 (OTh ll 474).
6IIOclcbam, Striplrtm in I Sent., d. 3 q. 5 (OTh 11 475).
69()ckbam, Striplrtm in I Smt, d. 3 q. 5 (OTh ll 475).
700ckham, Striplrtm in I Smt, d 3 q. 5 (OTh 11 476).
71 C supra n. 51.

f.
'I

30

252

10

15

20

25

30

LmER I

scilicet pro definitione vel descriptione, aut alio modo. Si alio modo,
nihil ad propositum, quia ilia opinio quam reprobas procedit de
cognitione definitiva, et ilia est distinctissima abstractiva. Si loquaris de definitione seu descriptione perfecta, sic planwn est quod
ista descriptio non habetur nisi incipiendo divisionem et compositionem a conceptu entis; igitur non habetur nisi prius habendo
conceptum entis.
Secunda, ad idem, quia aut accipis cognitionem distinctam
pro cognitione intuitiva solwn, aut pro cognitione abstractiva qualibet cuius nihil rei latet, aut pro definitiva. Non primum, quia
nulla intellectio est intuitiva in via, sicut patet superius, quia praeter
sensationes non oportet ponere aliam intuitivam. Sed intellectio illa
intuitiva, si poneretur, poneretur distingui a qualibet sensatione,
quia ponunt formam sensitivam et intellectivam realiter distingui Si
secundum, habetur propositum, quia si nullus conceptus rei latet,
igitur habentur omnes conceptus superiores, et per consequens
conceptus entis; vel si intelligas quod nihil rei lateat, id est nulla
pars rei est quae non sit cognita, sic est in cognitione confusa, quia
ipsa est totius rei, quia non plus est unius partis quam alterius.
T ertio, quia aequivocas de distincta cognitione, quia aut
loqueris de distincto, ut est condicio obiecti, aut ut est condicio
cognitionis. Si primo modo, simul stant quod cognitio sit confusa,
et tamen nihil rei lateat, quia simul stant quod cognitio sit confusa,
et tamen [respectu] obiecti distincti. Si secunda modo, aut pro
definitione; sic falswn est; aut pro conceptu definiti; sic nihil ad
opinionem.
Quarto, quia prima ratio72 non valet Quia aut intendis dicere
quod conceptus entis non est pars conceptus specifici simplicis; [et
sic] nihil ad propositum, quia hie sumitur distincta notitia ut distinguitur contra conceptum definiti, et per consequens sumitur pro
definitione, sed ilia requirit conceptwn entis haberi. Aut intendis
quod sine conceptu entis completa descriptio habeatur; sic falsum
est, quia oportet [quod] incipiat ab ente.
1 Si alio modo 11111. F 14 intellectivam] intuitiwm A
17Cf. supran. 51.

72

73

74

DIST. 3 QUAEST. 7

75

76

71

253

Quinto, quia secunda ratio73 nulla [est], quia cum simplicitate

Dei stat quod eius unus conceptus habeatur non habito alia, igitur
ad hoc quod habeatur descriptio convertibilis completa oportet
incipere a conceptu entis, descendendo per divisionem et compositionem.
Confirmo, quia sumendo conceptum confuswn prout distinguitur contra definitionem rei, sic simul stant quod res sit simplex,
et tamen quod confuse concipiatur, quia confuse concipi est candida actus; ideo stat cum simplicitate obiecti.
Ideo dice quoad istam conclusionem, si quaeratur quis conceptus requiritur prima haberi ad hoc quod explicite definiatur vel
describatur, dice quod illo modo conceptus entis praecedit origine
generationis, quia in illo processu quo congregatur definitio per
divisionem et compositionem, ille processus incipit a conceptu entis.
Et ideo ad istum intellectum nullus habet negare quin swnendo
distincte cognosci ut distinctum distinguitur contra conceptum
nominis, quin ad hoc quod distincte cognoscatur, oportet incipere
processwn a conceptu entis.

10

15

[Contra duas primas rationes Ockham]

78

79

Ad duas rationes in oppositum. Ad primam.74 Si intelligat

quod conceptus entis non praedicetur essentialiter et in quid de
conceptu specifico vel individuali, hoc est falsum. Si intelligat quod
conceptus entis non sit pars simplicis conceptus specifici, verum
est, sed non est ad propositum. Sufficit enim quod conceptus entis
sit praedicabilis in quid et essentialiter de inferioribus; et ideo
inferiora non possunt quiditative describi perfecte nisi incipiendo a
conceptu entis.
Ad secundam7S dicendum quod Deus non describitur a nobis
quiditative complete nisi incipiendo a conceptu entis, et licet sit
simpliciter simplex in essendo, tamen potest concipi multis conceptibus quiditativis.
2

Dei~~

F 2-3 non- habeatur ~~ (hom.) F

73C supra n. 52
supm n. 51.
7SC supm n. 52

74(:

20

25

30

254

LIBFR I

[Contra opinionem Ockham et argumenta sua)

10

15

20

25

30

Secunda principaliter contra opinionem istam secWldam. De

hoc quod dicit de notitia virtuali et habituali, quod ibi conceptus
entis non sit primus, quaero quid intelligis per memoriam vcJ intelligentiam continere habitualiter et virtualiter ipsos actus.
Aut quia nata est causare definitionem quae componitur ex
conceptibus, aut non. Si sic, tunc plana est conclusio, quod in
notitia habituali et virtuali conceptus entis praecedit origine alios
conceptus inferiores, quia memoria nata causare definitionem rei
[habet] conceptum communissimum a quo incipit intellectus. Si non,
nihil ad propositum, quia hie fit sermo de notitia quae sic est in
virtute et in habitu quod virtute notitiae quam habet causaretur
definitio.
Ad primam rationem76 illius opjnionis, cum arguit si obiectum contineat habitualiter etc., quid intelligitur per obiectum
continere? Aut quod virtute sensationis istius habitae causari possit
immediate conceptus entis; sic non est verum, quia quando
sensatio est perfectior et distinctior, tunc causabit conceptum
inferiorem et perfectiorem, et non conceptum entis. Aut intelligitur
quod quando habetur intellectio aliqua specifica, sic concedo quod
ilia cognitio specifica nata est causare descriptionem quae incipit a
conceptu entis.
Confirmo, quia aliud est sensationem aliquam movere, et
aliud est intellectionem aliquam vel habitum vel speciem movere ad
actum; igitur licet teneatur quod sensatio non possit causare
conceptum transcendentem, tamen cum hoc stat quod conceptus
specificus possit
Ad secundum,77 per idem. Simul stant quod in actione mere
naturali statim agatur effectus perfectissimus, et tamen quod in
actione voluntaria non; igitur licet anima habens sensationem
causet necessaria conceptum perfectissimum quem potest, tamen
conceptus specificus non causat conceptum entis postea nisi
quando placet Slbi investigare descriptionem rei; et per consequens
4 actuS] conceptus A 6 in 0111 F 13 opioionis] conclusionis A 14 habitualiter]
virtualitcr A 19 sic] sicut F 24 actum] actus A

supra n. 53.
C supra n. 54.

76C
77

80

81

82

8.3

DIST.

84

85

86

87

QUAr:.ST. 7

255

ex libertate actionis est quod conceptus specificus iam habitus non

necessaria causet conceptum ttanscendentem, vel ipsa species
specifica.
Ad tertium.78 Continere habitualiter est speciem natam causare
conceptum vel definitionem. Et cum dicitur, aut est una species vel
alia, ponatur quod sit una. Et cum dicis quod ipsa primo causabit
conceptum perfectissimum, non oportet, quia ilia causatio est
libera, sicut libere investigat definitionem re~ et per consequens non
concludit in isto processu deliberative, ubi est libertas talis.
Ad quarturn patet Propter libertatem in actione ilia investigandi definitionem, potest homo, cum voluerit, a conceptu ttanscendenti inchoare.
Dico igitur quantum ad istam secundam particulam, quod
continere habitualiter, si idem sit quod posse causare definitionem
rei, tunc dico quod ibi foret conceptus entis primus, quia in
definitione vel descriptione conceptus communior debet praecedere minus communem, et per consequens ea quae continent
conceptum entis, sic primo continent illum primitate originis quod
ilia species vel conceptus specificus posset causare definitionem
seu descriptionem quae requirit inchoationem fieri a conceptu
entis.
Tertio principaliter contra tertium dictum opinionis.79 Cum
ponit quod ordo confusae cognitionis intellectus non praecedit
ordinem distinctae cognitionis, quid intelligitur per confusam et
distinctam cognitionem? Aut conceptum definiti et definitionis, vel
non. Si non, nihil ad propositum, quia tunc non concordas in
significate vocabuli. Si sic, tunc est plane falsum, quia per prius
sensatio causat conceptum definiti natum causari a sensu quam
intellectus habeat definitionem. Licet enim in illis quae non cadunt
sub sensu, per prius habeatur conceptus complexus quam simplex,
tamen in illis quae cadunt sub sensu est opposito modo; et per
consequens sumendo conceptum confusum ut distinguitur contra
4 speciem] species A 16 veiJ et A 19 posset] possunt A posse F 30-31 persensu 0111. (hom.) A
1BC supm n. 55.
79C supra n. 57.

10

15

20

25

30

256

10

15

20

25

l..IBER I

definitionem, conceptus confusi pmecedunt illos conceptus distinctos

complexes definitionwn.
Ad argumentum,80 contra: propositio est falsa cum assumit
quod distincte cognitum a sensu potest esse distincte cognitum ab
intellectu. Si enim intelliga.s quod illud idem quod videtur intuitive
visione sensitiva, videtur intuitive visione inte11ectiva in via, falswn
est. Si etiam intelliga.s quod de illo habeatur propria cognitio intellectiva singularis, falsum est, sicut est probatum.B1
Ad secundum,B2 per idem. Quomodocumque sit de generibus,
licet individuum distincte intuitive cognoscatur a sensu, tamen non
cognoscitur cognitione intellectiva distincta non-intuitive, nee cognitione propria singulari abstractiva, nee cognitione definitiva, et hoc prima
primitate generationis.
Dico igitur quantum ad istud, quod sumendo et concordando
in quid nominis, intelligendo per notitiam coofusam et distinctam
sensibiliwn conceptum definiti et definitionum, non video quin
ordo cognitionis confusae praecedat ordinem cognitionis distinctae
sensibilium, quia prius causantur conceptus snnplices sensibilium,
et postea intellectus investigat definitiones.
Quarto contra opinionem quantum ad distinctiones.83 Prima,
contra illud quod videtur dicere: quod nwnquam est cognitio confusa nisi ubi aliquid ohiecti latet. !stud non est verum, quia quat
modis dicitur notitia distincta, tot modis coofusa. Sed notitia
distincta non solum est illa quae est totius rei, vel etiam notitia
intuitiva, sed etiam notitia definitiva et ipsa definitio; igitur snniliter
notitia coofusa non solum est ilia qua aliquid latet vel etiam notitia
qUaelibet absttactiva, sed specialiter notitia simplex subiecti est
confusa, sumendo confusum ut distinguitur contra definitionem.
Secunda, coritra secundam distinctionem,84 per idem, quia
7-8 intcllectiva] intuitiva absttactiva F 11 intdlectiva] intuitiva F 16 definitionum]
definitionem F 17 cognitionis2j cognitionum F 29 per- distinctionem (p. 265 /in.
4) 0111. (hom.)F
ll!Cf. supra n. 57.
BtCf. supra n. 21.
112Cf. supra n. 58.
83Cf. supra n. 59.
B4Cf. supra n. 60.

88

89

90

91

92

DIST. 3 QUAEST. 7

iT!

257

f;il
!' Po
.

'.I

93

94

95

96

non semper per cogni.tionem confusam aliquid latet, quia illud allquo modo cognoscitur confuse et indistincte quod non cognoscitur
explicite per definitionem.
Tertio, contta tertiam distinctionem,85 quia si intendis probare
quod una intellectio sit sic simplex quod non componatur ex
pluribus intellectionibus, nihil ad propositum, quia nullus hie ponit
oppositum, ideo ille labor est vanus; nee aliquis ponit quod conceptus superior est sic de intellectu inferioris quod sit pars eius.
Sed si intendis probare quod conceptus specificus sit sic simplex
quod non aequivaleat definitioni et descriptioni compositae ex conceptibus communibus, et per consequens quin resolvatur in plures
conceptus, hoc falsum est.
Quinto, contta conclusiones suas. Prima conclusio86 falsa est,
sic intelligendo, sicut ipsi habent dicere ex quo ponunt quod prima
intellectio est intuitiva, quod prima intellectio primitate originis est
propria intellectio alicuius individui sensibilis extra. !stud est falsum,
quia ilia aut esset intuitiva, aut absttactiva, sed neutrum istorum est
verum, ut dictum est supra.
Secunda, patet per idem quod secunda87 est falsa, quia prima
intellectio non potest esse distincta intellectio si1Jguiaris in via, quia
sicut prius, ilia notitia distincta non est intuitiva, sicut prius, nee
definitiva, certum est, nee abstractiva sihi propria, ut probatum est;
quia nee experimur quod dependeat plus ab uno singulari quam ab
alio, nee quod virtute eius contingat distinguere illud s1ngu1are a quohbet alio, nee quod causetur mediante propria descriptione individuali,
ideo non apparet quomodo concluditur esse propria.
Tertio, apparet tertia conclusio88 falsi, quia praeter res extta
et pmeter ficticia, quando intellectus absttahit et causat conceptum
communem, ille conceptus non potest habere ens fictum pro
obiecto, nee simplex nee compositum, quia quod non aliter habet
esse quam chimaera, non aliter teaninat actum quam chimaera; sed
7 oppositum om. A 8 inferiorls} supcrioris F 17 istorum om. A 20 esse 0111. A

BSC. supra n. 61.

116Cf. supra n. 66.
11Cf. supran. 67.
BBC supra n. 68.

,'J

10
;

,f

,,,

'"i
I'

l
15

.I

20

25

''

I'

,,,,

i
IJ

'

f.
30

t...

258

10

LIBER 1

istud ens ficturn est huiusmodi, aliter enim esset ens reale et non ficturn;
et hoc probatum est supra, ideo nihil tale cognoscitur.
Quarto, de quarta conclusione,89 licet ilia conclusio sit vera,
tamen apud mentem iliorum est falsa, cum dicunt quod solum
singulare reale extra cognoscitur confuse, quia quid intelligitur per
confuse cognosci? Si quod aliquid lateat, sic est falsa per te, quia
quando duo entia ficta sunt in esse obiectivo per unum actum,
adhuc per alium acturn reflexum potest una pars conceptus complexi
confuse intelligi, alia parte non intellecta; tunc cognoscitur confuse,
quia aliquid latet.
Quinto, quinta conclusio90 est falsa, sicut patet ex dictis.

97

98

[Responsio Chatton ad secundwn articulwn]

15

20

25

30

Aliter igitur respondeo ad istum articulum principalem. Cum

quaeritur utrum conceptus entis sit prior generatione secundum
ordinem tarn distinctae cognitionis actualis quam etiam secundum
ordinem distinctae cogniti.onis habitualis et virtualis, dico quod
sumendo cognitionem distinctam pro ipsa definitione, quae est
cogniti.o disti.nctissima rei abstractiva quia intuiti.vam cognitionem intellectivam non pono in via, sicut est probatum, ideo
distinctissima cognitio intellectiva in via est definitio - , et sic
recipiendo quid nominis, dico quod non potest aliquis ex
naturalibus distinctissime cognoscere aliquid nee cognoscere definitionem alicuius sensati nisi incipiendo a conceptu entis, per
divisionem et compositi.onem componendo differentias usque ad
descriptionem convertibilem compositam ex conceptibus quiditati.vis rei. Nam accipiendo quemcumque conceptum minus communem ente, adhuc contingit dubitare de re significata per
ilium quid ipsum sit; et ideo ad sciendum naturam eius, oportet
incipere a natura entis, descendendo per divisionem et compositionem. Cum igitur nulla definitio vel descriptio quiditativa
possit congregari sine conceptibus superioribus quiditativis, igitur
ad hoc quod perfecte et distincte congregetur, oportet incipere a
7 in] /in. aJ. m F 9 non om. A 16 virtualis] actualis A 23 incipiendo] incipiens A
24 differentias] ens A 31 superionbus] inferionbus A 32 oportet] ant ad A

89C supm n 69.

90C supm n 70.

99

DIST. 3 QUAEST. 7

259

conceptu entis.
Secunda, de cogruttone habituali seu virtuali. Sumendo
eadem modo ad istum intcllectum, quod cum intellectus habuerit
conceptus quiditativos simplices sensibilium quales adquiruntur
mediante sensatione, et debeat investigare definitionem seu descrip
tionem quiditativam, quis est conceptus quem memoria continet
virtualiter ad prima causandum ad hoc quod definiatur? Ad istum
intellectum patet, quia dicendum est sicut prius. Nam investigando
definitionem, oportet quod in toto ordine conceptuum conceptus entis sit primus, sicut dictum est; igitur cum memoria sic
contineat virtualiter conceptus sicut nati sunt causari, igitur memoria est ta1is virtute cuius anima est in potentia propinqua ad
causandum prima conceptum entis, et sic descendendo. Ita quod
si QUAERAlUR de ordine originis: quis est primus conceptus
quem memoria continet et respectu cuius est in potentia propinqua ad hoc quod causet eo ordine quo nata est definitio congregari? - DICO tunc quod conceptus entis est sic primus in
potentia habituali. Hoc sequitur ex praecedenti [et] patet ex dictis.

100

10

15

[Ad argumentum principale]

Ad primam rationem principalem91 quaestionis dictum est
articulo prima, solvendo primam obiect:ionem opinionis tertiae92.

101

Narn] aJd in A
11 virtute cuius] virtutis quod A
12 causandum] conceptum F 13 quis] quid F

91Cf. supm n. 1.

10

anima

Of/1.

!12Cf. supm n. 39.

[Quaestio 8
Utrum partes imaginis plus differant quam partes vestigii]
Octavo, quaero utrum partes imaginis plus clifferant quam
partes vest:igii.
Quod non, quia aut differrent realiter sicut distinctae res, aut
aliqua minori distinctione. Non primum, quia tunc Deus posset
facere unum sine reliquo. Nee secundum, quia nulla est distinctio
in re nisi rerum; igitur etc.
Secunda sic: cognitio et amor sunt idem cum substantia animae,
igitur in anima non sunt distinctae partes imaginis. Consequentia
patet. Probo antecedens, quia si notitia et amor distinguerentur
inter se vel ab anima, Deus posset facere amorem sine cognitiont::,
et tunc amaret et nesciret quid amaret

260

LIBER I

Ad oppositum. Partes vestigii non distinguuntur realiter, quia idem

sunt quod est entitas, veritas, bonitas rei; sed partes imaginis
sunt notitia et amor, quae distinguuntur realiter, quia aliter quanta
plus aliquis amaret, tanto plus cognosceret, quod falsum est; igitur
etc.
[Status quaestionis]
In ista quaestione, prima videndwn est quomodo se habent
inter se memoria, intelligentia, voluntas, quae sunt partes imaginis,
swnendo pro receptivis habitus et actus. Secunda, quomodo anima
se habet ad notitiam et amorem, quae concurrunt in partibus
imaginis. Tertio, respondendum est ad formam quaestionis.

10

[Art. 1 - Quomodo se habent inter se memoria, intelligentia

etvoluntas
Opinio Duns Scoti]

Primus igitur articulus est videre quomodo se habent inter se

memoria, .intelligentia et voluntas.
Opinio Doctoris Subtilis1 est quod sunt idem realiter, tamen
non sunt eadem potentia fonnali praedicatione, quia eis conveniunt
oppositi modi agendi; nam idem non potest agere oppositis modis
agendi; sed agere naturaliter et agere libere sunt oppositi modi agendi,
quia principiwn activum prima dividitur in activum naturale et activum
liberum; igitur etc.

15

20

[Opinio Guillehni de Ockham]

5

Alia est opinio Ockham,2 qui licet teneat quod sens1ttva et

intellectiva distinguantur realiter in homine, tamen probant quod
receptivum .intellectionis nullo modo distinguitur a receptive volitionis; immo, quod non sit aliqua non-identitas formalis ponenda inter
ilia, sicut probant super ll Senllmtiamm.
Prima, quia ista non-identitas formalis aut poneretur propter
diversitatem actuum, aut propter oppositum modum agendi. Non
primum, quia tunc quat sunt actus distincti specie vel genere, tot
essent potentiae. Nee secundum, quia non minus opponuntur
2 est 0111. F 17 est] quarto(i') A 24_ opinio 0111. A
tDuns Scotua, &portaJio Parisimsis, ll d 16 q. un. (ed. Wadding XI 348-349).
2Sententiae quas Chatton attnbuit opinioni Ockham hie usque ad pamgraphum n 12
la!:go modo invmiuntur inQIIIIUI. in H .fmt, q. 20 (OTh V 435-443).

25

30

DIST.

10

3 QUAEST. 8

261

principiare contingenter et principiare necessaria quam causare modo

voluntatis et modo naturae; sed ista non requirunt clistincti.onem in
principiis, quia voluntas Dei respectu sui fertur necessaria, et respectu
creaturae fertur contingenter; igitur etc.
Confirmatur, quia voluntas creata causat amorem in se ipso
libere, et causat necessaria amorem sui in alio; igitur illi modi causancli conveniunt eidem.
Secunda, quia si esset ibi aliqualis distinctio, voluntas esset caeca,
et per consequens cognitio intellectus non sufficeret voluntati, nee
velle sufficeret intellectui eadem ratione, ad prosequendum actiones

suas.

15

20

25

Tertio, quia non repugnat eidem fonnae substantiali esse principium multorum accidenrlum; igitur multo fortius anima intellectiva potest sine distinctione.
Quarto, non plus repugnat quod eadem anima causet multos
actus et cliversam denominationem habeat ab i11is quam quod idem
sol sit productivus herbae et vennis, vel quam quod eadem voluntas Dei sit gubemativa et praedestinativa; sed ita ibi; igitur etc.
Quinto. Per Augustinum:3 "eo est imago quo est capax Dei";
igitur sine distincti.one.
Sexto, quia si non essent sic idem, maxime hoc probaretur
quia auctores videntur negare identitatem; sed hoc non concluclit,
quia loquuntur de significatis vocabulorum. Haec enim est concedenda 'intellettus est voluntas' propter cliversam connotationem
vocabulorum, quia idem significat cum ista 'anima habens intellecti.onem est anima habens volitionem'; et ista praedicatio non
est per se propter cliversas connotationes.

10

11
12

[Contra opinionem Ockham]

30

Contra istam secundam opinionem, quia ipsa non solum concordat cum prima opinione in conclusione principali, scilicet quod
potentiae animae intellectivae sunt ipsamet anima realiter; immo
in illo in quo nituntur aliam reprobare, repugnant sibi ipsis et veritati.

13

I.

1 principiare principiare] principalittt ... principalittt F

25 significat] signat A
M

3August., De Trin., XIV c. 8 n. 11 (CO. 50, 436; PL 42, 1044).

5 amorem]

actum

I
1

!
j

262

14

15

LmER I

Prima, quia probant quod nulla sit ponenda non-identitas formalls inter intellectum et voluntatem; nam quaero: quid intelligunt
per non-identitatem fonnalem? Aut quod natura rei sit talis quod
haec praedicatio non sit formalis pro illa re 'intellectus est voluntas'. Aut intelligunt quod non sit ibi ponenda distinctio extra animam in re ipsa per quam ipsa anima sit bifurcata vd trifurcata.
Secunda modo non possunt intelligere, quia sic non irent ad mentern primae opinionis, quia prima opinio, in I, distinctione secunda,4 in materia de essentia et relatione in divinis, exponit quid
intelligit per non esse idem fonnaliter, scilicet quando unum non
cadit in fonnali definitione alterius. Igitur oportet quod isti intelligant prima modo; sed tunc repugnant sibi ipsis, quia ipsimet concedunt
quod haec non sit praedicatio per se 'intellectus est voluntas';
igitur habent dicere quod praedicatio non sit formalis ad intellectum
praedictum, et sic concedunt quod reprobare conantur.
Si DIOS: immo prima opinio ponit talem distinctionem in
anima, quod vere est ibi compositi.o aliqua in re qualem negat a
Deo, videtur DICENDUM quod prima opinio intendit quod
animae, ex hoc quod est intellectus, .non repugnet distingui a
voluntate, licet aliunde repugnet Et similiter de voluntate econtra,
quia defi.niti.o intellectus non includit rati.onem definitivam voluntatis, nee econtta. Immo quod animae, ex hoc quod est intellectus,
non repugnet per se distingui a voluntate, nee scilicet per se
prima modo dicendi per se, quia esse voluntatem non cadit in
formali descripti.one specifica eius ut est intdlectus, nee etiam
per se secunda modo dicendi per se, quia non distinguitur a
voluntate Sorti.s, [quia] non est passio specifica intellectus hwnani,
quia sic intellectus Platonis non distingueretur a voluntate Sorti.s.
Intellectui igitur humano non repugnat per se, scilicet nee prima
modo nee secunda modo, quod distinguatur realiter a voluntate,
licet aliunde repugnet, scilicet repugnantia reali, quia de facto sunt
una res. Sed intdlectui divino repugnat per se, saltem per se
secunda modo dicendi per se, ex sua descripti.one specifica, quod
1-2 foanalis inter] foonaliter A 10 formaliter] realiter A 18 intendit] intendat F
30 modo2 011/. A 33 secunda] prima rorr. /in. aJ. m. F quod] quia A
4Duns Scotus, Orriinalio, I d. 2 p. 2 q. 1-4 n. 388-410 (II349- 361).

10

15

2D

25

30

DIST.

3 QUAEST. 8

263

distinguatur a voluntate, quia requirit per se tall perseitate quod sit

innitus, et etiarn quod non plurificetur; ideo est ibi aliqua per se
repugnantia ad distinctionem, et per consequens ad compositionem,

10

15

20

25

30

quae non est hie.

Secundo contra opinionem, quia non apparet quod omnino
sit idem receptivum intellectionis et volitionis in nobis, quia intellectio aut recipitur inunediate in anima et mediate in certo organo,
vel solum recipitur in anima et non plus in una parte corporis
quam in alia. Si detur primum, habetur propositum, quia eadem
ratione volitio recipitur mediate in alio organo certo. Nee est dare
secundum, quia tunc non plus experiremur nos intelligere in capite
quam in pede, quia non experimur nos intelligere nisi per hoc quod
intellectio recipitur in nobis.
Tertio contra opinionem, quia rationes suae aeque concludunt quod sentitiva et intellectiva non distinguuntur, cuius oppositum tenent. Assumptum patet discunendo per argumenta illorum.
Prima ratioS aeque probat quod sensitiva et intellectiva non
distinguuntur realiter, quia si sic: aut hoc concluderetur ex diversitate actuum; tunc quot actus, tot animae in homine. Aut ex opposito
modo agendi; quod non, quia non minus opponuntur principiare
contingenter et principiare necessaria quam principiare active sicut
facit anima intellectiva, et passive sicut anima sensitiva principiat;
et ibi non arguitur distinctio, igitur nee hie.
Si DlCIS: immo ibi concluditur distinctio, quia actus appetitus
sensitivi conttariatur aliquando voluntati, - CONTRA: non contrariantur inter se fonnaliter, licet inclinent in effectus contraries, ut
dictum est quaestione secunda Prologi, articulo quarto,6 et alibi est
dicendum.
Ad argumentum7 igitur, ponatur quod ex hoc quod anima
1 volunt11te] atld sua A 2 aliqua] alia A 5 quia] quae F
22 principiare) principaliter (et lit if!fra) F 25 actus om. F

10 Nee] Non A

16

,.
17

18

19

20

I''
I.

I
I'

SC supm n. 6.
liChatton, &poTttJJio et Ledllra slljler Senlmlk:u, prol q. 2 a. 4 (ed.
117).
7 C supm n. 6.

I.

J.

C. Wey, p.lOS-

I
I
;.

264

21

22

22

LIBER I

potest agere oppositis modis ad actus quos recipit respectu eiusdem obiecti unifonni specie repraesentati, possit argui quod talis
sit natura rei quod sibi, ex definitione fonnali qua est intellectus
et voluntas, non repugnet per se quod distinguantur, licet aliunde repugnet. Tunc ad probationem dicendum, quod principiate
5
necessaria et contingenter actus, quos recipit respectu eiusdem
obiecti uniformi specie repraesentati, argu.it consimilem naturam
rei.
Et cum DICITURB de voluntate Dei, - DICENDUM quod
voluntas Dei in producendo ad intra et ad extra non accipitur
10
respectu eiusdem obiecti.
Cum etiam DICITUR9 de voluntate creata, ut est obiectum, DICENDUM quod ut est obiectum, non producit amorem in alio,
sicut nee alia obiecta, quia non dicuntur [obiecta] movere voluntates exttinsecas nisi metaphorice, per hoc quod sua repraesentativa
15
movent.
Aliter potest dici ad utrumque quod principium activum
dividitur in activum liberum et naturale; activum naturale sub20
dividitur in activum naturale modo intellectus per se causantis
cognitiones rerum in se ipso, et in activum naturale quod non
causat per se cognitiones rerum in se ipso. Dicendum igitur quod
principium activum hberum, quod causat per se volitiones rerum in
se ipso, non potest esse per se idem cum principio activo naturali
per se causative cognitionum in se ipso. Et hoc arguitur ex
25
opposite modo agendi hie et ibi, quia intellectus agit in se ipso
naturali necessitate propter verum, sed voluntas agit in se ipso
contingenter propter bonum, etiam respectu eiusdem obiecti. Et si
per posSlbile vel imposSlbile Deus faceret unum intellectum qui
non esset idem realiter cum voluntate- sicut esset ponendum, si intel30
lectus esset unum accidens, ut volunt aliqui - , adhuc ille intellectus
naturaliter cau;;aret aliquos actus in se ipso propter verum.
10 accipitur] recpitur F 25-26 in- agit om. (holll.) A

a C supm n. 6.
9!bid.

DIST. 3 QUAEST. 8

10

15

20

25

30

265

Ad primam igitur instantiam.l 0 Voluntas divina non est per se

principium naturale modo intellectus ad intra nee ad extra.
Ad secundam:11 quod voluntas creata, cum est obiectum alterius
voluntatis, non causat naturaliter per modum intellectus.
CONTRA. Si causare modo intellectus non potest esse per se
causatio voluntatis, igitur sequitur eadem ratione . quod voluntas
non potest agere necessitate naturali quacumque ad quemcumque
effectwn, quia differentiae prius dividentes commune non minus
repugnant quam differentiae inferiores; sed principium activum per
prius dividitur in activum naturale et liberum, et postea activum
naturale subdividitur in activum naturale modo intellectus et
activum naturale quod non agit modo intellectus; igitur etc. Videtur DICENDUM negando consequentiam.
Ad probationem 12 videtur dicendum quod aliquando differentiae
prius dividentes commune sunt non minus incompossibiles quoad aliqua sua contenta quam differentiae inferiores, non tamen
quoad omnia, sicut patet, quia potentia prius dividitur in activam et passivam, et postea potentia activa in aequivocam et
univocam: et tamen eadem essentia potest esse respectu eiusdem activum et passivum, licet non activum univocum et aequivocum respectu eiusdem. Potentia etiam rationalis dividitur in
cognitivam et volitivam, et cognitiva in cognitivam finitam et
infinitam; eadem autem essentia potest esse potentia cognitiva et
volitiva, sicut patet de Deo, et tamen nulla potest esse finita et
infinita. Quod igitur illae differentiae superiores prius dividunt illud
commune, hoc est quia sunt communiores et prius occw:rentes
intellectui quando descendit a magis communibus, et non quia sunt
universaliter incompossibiles, maxime de differentiis quae denominant rem extrinseca denominatione.
Ad secundam rationem opinionis.13 Illa aeque procedit de
14 videtur) clicitur F 16 sua) sui F
26 est] sunt F 27 sunt) sint A
tOC supm n. 21.
11C supra n. 22.
12C supra n. 26.
13C supm n. 8.

20 licet) sed A

23 cssentia) potentia A

24
25
26

27

28

..

266

29

30

31

32

LIBER I

sensitiva et intellectiva; quia sensitiva sit forma extensa, igitur appetitus sensitivus est caecus.
Item, tunc anima intellectiva haberet notitiam intuitivam
rerum extra, igitur esset caeca caecitate opposita; quod si haberet
intuitivam, non tamen sensationes, igitur esset caeca caecitate eis
opposita, et sine tanta certitudine quanta est in sensibus. Dicendum
igitur quod voluntas et intellectus sunt una essentia, et ideo
cognitio et amor recipiuntur immediate in eadem essentia animae,
illa essentia per consequens non est caeca, ideo nee voluntas est

caeca

10

Ad tertiam rationem et quartam simul.14 Aeque probant quod

eadem anima intellectiva potest esse principium sensationum et intellectionum. Dicendum igitur ad ea concedendo quod sunt realiter
una anima, sicut dixit prima opinio,15 et quod ipsa potest diversam
denominationem habere a diversis effectibus.
Ad quintam.16 "Eo est imago", id est per illam rem quae est
capax Dei per suas potentias.
Ad sextam.17 lbi concedit propositum opinionis primae: quod
non sunt per se idem, ex quo sequitur quod non sunt idem formaliter ad intellectum primae opinionis.18

15

20

[Responsio Cbatton ad primum articulum]

33

Dico igitur aliter ad istum articulum, quod de facto nulla est

ibi pluralitas extra animam inter illud quod recipit notitiam immediate et illud quod recipit amorem immediate et animam, quae efficit
utramque immediate.

25

[Conclusio 1]
34

Dico quod de facto nulla est ibi distinctio vel pluralitas extra
animam nee parva nee magna, quia si sic: aut distinguerentur sicut
duae formae substantiales, aut accidentales. Non secundum, quia
actus vitales solum recipiuntur immediate in forma viva; sed forma
1

extensa 0111.

0111.

A 6 sensibus] sensibilibus F 9 essentia] mid

14(: supm n. 9-10.

15Cf supm n. 4.
16Cf. supm n. 11.
11C supm n. 12
lSC supm n. 4.

et

AF 30 immediate

30

DIST. 3 Qt.AEST. 8

tO

15

20

25

30

267

viva non est rus1 anima; lgltur immediate recipiuntur in anima; et

non sunt plures animae; igitur in eadem. Nee distinguuntur
quacumque distinctione in re, sicut duae formae substantiales,
quia aut utraque esset ex realitate propna forma viva, vel non.
Si non, non habet ex natura propria quod possit esse subiectum
actus vitalis. Si sic, igitur ex natura propria 1psa est quaedam
anima, et non sunt tres animae qualitercumque distinctae de facto
distinctione reali; ideo nulla est ibi pluralitas vel distinctio subiective
in ipsa re.
Item, secunda, sicut prius, non distinguuntur de facto essentialiter sicut accidentia animae, nee minori distinctione, ita quod
sunt plures realitates eiusdem rei. Probo, quia illud idem quod habet
praecipere, habet cognoscere quid praecipiendum, aliter praeciperet
et nesciret quid praeciperet, quod est inconveniens.
Item, tertio, quia illud idem quod intelligit, habet experiri
volitionem recipiendo earn, aliter non posset earn cognoscere experimentaliter, cum nullam intuitivam habeat in via, sed si experitur earn,
recipiendo earn; igitur sunt idem.
Item, quarto. Si distinguerentur, non appareret quare una
obediret alteri, nee quare necessaria ad praeceptum unius una alia
res exsequeretur.
[Conclusio 2J
Secunda conclusio: quod receptivum mediatum unius et alterius
sunt organa distincta, aliter non plus experiremur velle in corde quam
in capite, quod falsum est.
Confirmo, quia si hoc, non maxime videretur quia in
quocumque esset subiectum, in eadem esset accidens in eo; sed
hoc non concludit. Prima, quia si accidens determinet sibi certum
compositum pro subiecto aliquo modo totali, cui prima convenit
per formam suam, tunc licet forma sit eadem in alia, non tamen
illud accidens, quia non solum dependet a receptivo immediato, sed
mediato. - Secunda, quia probabilius videtur quod licet accidens
illud sit in anima [et] in qualibet parte corporis, tamen non habet
quamlibet partem corporis pro subiecto mediato a quo essentialiter
3 distinctione om. A 16 recipiendo] praecipiendo F
experimentis A 28 si om. F 29 modo om. A

16-17 experimenlllliter]

35

36

37

38

39

LIBER I

268

40

41

dependet, eo quod sic aeque in i1la parte experiremur ilium actum sicut
in ista; igitur etc.
Confirmo secunda, quia quilibet experitur se videre in una
parte corporis et non in alia, et similiter dolere et tristari. Aut igitur
isti actus recipiuntur immediate in anima indivisibili intellectiva,
igitur oportet ponere quod mediate recipiantur in organo certo. Vel
si non, tunc sunt plures animae: una cognitiva et alia appetitiva.
CONTRA ista, quia non salvas quod intellectus et voluntas
sunt distinctae potentiae. - Ad istud DICENDUM quod quando
dicitur quod sunt duae potentiae, solum intendunt homines significare uno modo quod intellectus et voluntas ordinantur per se
ad actus qui requirunt diversa organa pro subiectis mediatis. Alia modo
sic quod actus ad quos per se ordinantur, non plus conveniunt
quam actus diversarum potentiarwn sensitivarum. Tertio modo,
quod fines proprii ad quos per se ordinantur, non plus conveniuot quam fines diversarum potentiarum sensitivarum, scilicet
verum et bonum. Quarto modo sic: quod intellectus natus est
satiari per actus sibi per se correspondentes, licet voluntas non
esset per actus sibi per se correspondentes satiata. Quinto modo,
sicut dicit prima opinio,19 quod non sunt per se eadem potentia,
quia intellectus non est per se voluntas. Sexto modo, quod
intdlectum et voluntatem esse plures potentias, non est nisi quod
agunt actus suos oppositis modis principiandi. Septimo modo,
dicunt aliqui quod anima est aequivalenter plures potentiae. Octavo
modo, dicitur quod plurale ponitur pro singu1ari, sicut cum dicitur:

10

15

20

25

0 altiludo diuitianlm sapientiae et scientiae Dei.'11J

[Art. 2- Quomodo anima se habet ad notitiam et amorem]
Secundus articulus est videre quomodo anima se habet ad
notitiam et amorem, quae sunt partes imaginis. Et sunt hie quinque
opiniones ponentes notitiam et amorem partes imaginis, et tamen
non salvant imaginem.
1 ilium] istum A 5 indivisibili] individuali A
22 et om. F 25 plumle] plane A
IIJCf. supm n 4.
3JR.om. 11, 33.

19

actus

Slbi] accidens nisi F

30

DIST. 3 QUAEST. 8

269

[Opinio Guillelmi de Ockham]

10

15

20

25

30

Prima opinio est aliquorum ponentium2t quod nottna non

distinguitur ab anima, nee etiam amor. Et probatur primo, quia
superfluum est ponere plura quando pauciora sufficiunt. Sed haec
omnia salvantur ponendo quod anima et cognitio sint eadem res,
solum differentes per connotationes, ita quod sicut idem lapis est
lapis visus a me posita visione, et non est lapis visus a me non
posita visione, eo quod lapis visus non solum significat lapidem,
sed consignificat visionem, ita eadem anima est cognitio albedinis
cum albedo est praesens, et non est cognitio albedinis cum non est
praesens, quia cognitio consignificat praeter animam obiectum esse
praesens.
Secundo, quia tunc anima haberet cognitionem infinitam de
quolibet obiecto, quia quando habet intellectionem de obiecto, est
magis disposita vel perfectius intelligat obiectum, igitur reciperet
perfectiorem cognitionem, et cum habet illam, tunc est in alio instanti magis disposita ad perfectiorem cognitionem, et sic in fine
parvi temporis, in quo transierunt infinita instantia, habebit cognitionem infinitam.
Tertio, quia si sic, intellectio esset infinitae finnitatis, quia
anima magis firmaret earn in duobus instantibus quam in uno, et
magis in tribus .quam in duobus; igitur in infinitis instantibus parvi
temporis ipsa firmabitur finnitate infinita.
Quarto, quia tunc ipsa [mtellectio] non corrumperetur umquam, quia aut corrumperetur per contrarium, aut per oblivionem,
aut per actum voluntatis, aut aliter. Sed contrarium non habet,
igitur non corrumpitur a contrario. Nee per oblivionem, quia oportet quod, undecumque oriatur ilia oblivio, sive ex infirmitate sive
ex indispositione, quod quando corrumpitur, quod corrumpatur ab
aliquo conumpente. Sed nullum tale potest dari, quia nulla fonna
nee volitio nee quaecumque dispositio est ita sibi repugnans sicut
species sui contrarii; sed ilia est sibi compossibilis in eodem subiecto;
igitur etc.

42

43

44

45

[Opinio secunda]
Secunda opinio est illorum qui ponunt quod omnis dilectio
21 in2 om. F infinitis] multis A 30 dispositio] inclispositio A

210ckbam,QNaUt in II Sent., q. 20 (OTh V 436-437).

46

270

47

T.IBF.R I

est quaedam intellectio, licet non econtta. Hoc probant quia aliter Deus
posset facere dilectionem etiam beatificam sine omni cognitione, et per
consequens frueretur incognito, sicut caecus.
Secundo: omnis dilectio retinetur et conservatur in memoria.
Patet per Augustinum, X Con.fos.rion11111, [cap.] 14,22 clicentem quod
affectiones animi eadem memoria continet, quamvis non illo modo
quo habet eas animus. Et [cap.] 18, tangit idem,23 Sed nihil continetur
in memoria nisi cognitio, aliter tertia pars imaginis causaret pri-

mam.
[Opinio tettia]
48

Tertia opl111o non salvans imaginem est illorum qui ponunt

quod omnis sensatio est quaedam intellectio, quia nullus actus est
ipsius animae intellectivae nisi intellectio, quia praeter illam non oportet alium ponere .in intellectu; sed sensatio recipitur in intellectu,
aliter intellectus non haberet ex.perientiam sensibilium, nee per consequens certitudinem; igitur etc.

15

[Opinio Godefredi de Fonttbus]

49

Quarta. opinio est illorum qui ponunt quod omnis intellectio

causatur ab obiecto extra vel a sensatione vel a specie, et nulla ab
ipsa anima. Probatur, quia nihil movet se, quia eadem ratione
aliquid produceret se, nam potentia activa est principium transmutancli aliud in quantum aliud.

20

[Opinio quinta]
50

51

Quinta est opinio non salvans imaginem, quae negat actionem relativam quae distinguitur ab activo et effectu. Haec conclusio
probatur, quia sic esset aliqua res quam Deus non posset causare
nisi concausante creatura, et per consequens respectu illius Deus
incliget creatura.
[Contra opinionem Ockbam]
Contra opinionem primam est argutum in pnnapto ISbus
tertiae distinctionis et etiam quaestione secunda Prologi, articulo
2 etiam] et F

22August., Cm!for.r.,Xc. 14 (CCL27, 165-166; PL32, 788).

23Ibid.,c.18(CCL27, 168-169;PL32, 788).

25

30

DIST.

tO

15

20

25

3 QUAEST. 8

271

primo.24 Ipsa etiam non salvat imaginem. Primo, quia intendit salvare quod imago repraesentet productiones duarum personarwn;
sed hie non salvatur aliqua productio notitiae vel amoris, si sint
idem cum ipsa anima. lmmo Sancti ponunt imaginem aliquo modo
esse in mente, notitia et amore, sicut in partibus realiter distinctis;
sed hoc non salvatur.
Rationes etiam istius opinionis non concludunt Ad primam.25
Non ponitur distinctio hie sine necessitate, eo quod sine illa distinctione non possunt omnia salvari, sicut patet in locis supra
dictis. Nam possibile est quod anima sit et lapis sit, et lapis sit
aeque praesens animae sicut modo est, et sine omni alia re, et
tamen quod haec sit falsa 'haec anima cognoscit istum lapidem';
ideo oportet aliam rem ponere, ad hoc quod sit vera. Et eodem
modo arguendum de visione lapidis per sensum, et per consequens
oportet quod visio distinguatur ab oculo. Haec cum aliis est
sufficiens necessitas concludendi propositum, sicut est deductum
ubi supra.26
Ad secundum.27 Sumendo infinitum pro illo quod sic excedit
infinite quod nihil unum potest excedere ipsum, nee etiam quaecumque infinita simul sumpta non includentia ipsum, sic solus
Deus est infinitus; et sic non valet consequentia. Sumendo autem
infinitum pro illo quod excedit aliqua quae intellectus noster non
sufficit computare, sic posset concedi quod visio beatifica creaturae
sit infinita, quia excedit aliquas cognitiones, etiam tot quot intellectus noster non sufficit computare.
Ad probationem.28 Non experimur nos posse variare
intellectiones nostras in quolibet instanti alicuius temporis, sed
magis experimur nos intelligere cum continuo et tempore.
Dicendum igitur quod secundum aliquos non sunt infinita
10 quod] fllltJ. quaedam A 18-21 Sumcndo- consequcntia] n!jJ. A 28 et 0111. A

24C Cbatton, LMIIml in 1 Selll., d. 3 q. 1 L 1 n. 4-22; Rlporftllio et I.ntllttz mper Smlftltiar, pml q. 2 L 1 (ed.J. c. Wey, p. 84-85).
25Cf. supra n. 42
7iC:f. supm n. 51 et nota ibi apposillL
Z1C supra n. 43.
211C supm n. 43.

52

53

54

272

55

56

57

LmER I

instantia in quolibet tempore,29 scilicet non tanta multitude quae non

posset excedi. Tamen sumendo infinitam multitudinem instantium
pro tot quot intelleci:US noster non sufficit computare, sic sunt
infinita instantia in qualibet parte temporis; quia tamen non est in
quolibet instanti verum dicere quod intellectus est magis dispositus
ad intelligendum quam ante, sicut nee quod habeat aliquam intellectionem vel speciem vel habitum quem non habuit ante, ideo
non sequitur conclusio. Et posito quod conclusio sequeretur,
solum sequeretur esse aliqua cognitio possibilis infinita, modo
praedicto.
Ad tertium argwnentum.30 Per idem est dicendum de finnitate cognitionis sicut dictum est de perfectione cognitionis, quia
non potest in quohbet instanti addere novam finnitatem. Et
posito quod posset, adhuc non sunt instantia infinita in quohbet
tempore, nisi intelligantur infinita esse tot quot .intellectus non
sufficit computare; ~t ad eundum intellectum, conclusio non
haberetur pro inconvenienti: quod aliqua cognitio esset firmior
aliquibus lllfinitis cognitionibus, scilicet tot quot intellectus noster
non sufficit computare.
Ad quartum argwnentum31 dicendum quod nos experimur
notitiam posse corrumpi tam actualem quam habitualem. Ideo
conclusio est certa: quod notitia est corruptibilis, licet dubium sit
quomodo.
Ad argumentum32 dicendum quod aeque sequitur inconveniens contra te, quia si notitia sit ipsa anima, igitur non plus posset anima privari ilia notitia qUa.m posset privari se ipsa, quia
omnis notitia est essentialiter notitia. Ideo dicendum quod nos
experimur talem esse naturam cognitionis nostrae quod notitia
habitualis non conservator nisi per frequentationem actuum; quia
igitur notitia actualis corrwnpitur per hoc quod ulterius a causa sua
non 'conservator, ita habitualis notitia corrumpitur quia per actus
20-24 quod- cliceodwn 0111. (hom.) A 25 ipsa 0111. A 26 possetzj possit A
29( Chatton, Reportatio in II Sent., d. 2 q.

JOC supm n. 44.

31C supm n. 45.

l21bid.

2-3, eel. J. C. Wey et G. Etzkom.

10

15

20

25

30

DIST.

3 QUAEST. 8

273

secundos vel unum actum continuatum non conservatur.

[Contra opinionem secundam]

tO

15

20

25

30

Contra secundam opinionem,l.' quia ipsa non salvat imaginem, quia sicut omnis dilectio pettinet ad Unaginem quatenus
est dilectio, ita omnis intellectio pertinet ad imaginem quatenus
est intellectio, quia partes imaginis sunt aequales, et capiunt se,
sicut ista intellectio quae est dilectio pettinet ad imaginem; et
per consequens numquam tertia _pars imaginis, quae . [ttnago]
consistit in mente, notitia et amore, distinguitur a secunda parte imaginis; illarum igitur distinctio non repraesentat distinctionem
realem personarum. Etiam sequitur quod amor, qui est tertia pars
imaginis, non produceretur a secunda parte imaginis, scilicet a
notitia sibi correspondente, quia stante iudicio intellectus quod
eleemosyna est danda pauperi, voluntas vult non dare eleemosynam pauperi. Si ilia volitio est quaedam cognitio: aut igitur
est cognitio conformis recto dictamini praecedenti, vel cognitio
repraesentans difformiter seu conttarium. Si primum,. igitur non
peccat, quia tunc agit confonniter iudicio vero; immo tunc per
illum actum volendi iudicat vere quid sit agendum, igitur ex hoc
quod causat illum actum non peccat. Si detur secundum, tunc
sequitur quod ille actus volendi non producitur a notitia sibi
confonni in secunda parte imaginis, etiamsi nolle dare sit quaedam
cognitio conformis iudicio intellectus dictantis esse dandum, igitur
ve11e dare est quaedam cognitio de conttario exsequendo; et per
consequens illud velle non causatur a notitia sibi conformi. in
secunda parte imaginis.
Item, conclusio istius opinionis34 videtur falsa, quia si esset
vera, superflueret secunda pars imaginis, et per consequens non
esset ponenda, quia si omnes actus voluntatis sint intellectiones,
non solum actus tales Vc>luntatis quales nati sunt haberi post
compositionem et divisionem, sed etiam tales quales voluntas
5-6 dilectio - est 0111. (hom.) A 7 sicut] igitur A 19 actum 0111. F iudicat om. F
23-24 cognilio - quaedam om. (hom.) F 28 et] /in. Ill. 111. F .30 voluntatis] potcoliae(?)
A
DC supm n. 46-47.
34C supm n. 46.

58

59

0IST. 3 QllAEST. 8

10

15

20

25

30

275

vellet. Quod autem nihil est volitum nisi cognitum, hoc est verum de
potentia naturae nunc institutae, ad intellectum positwn distinctione
prima, quaestione secunda.37
CONTRA: tunc ilia voluntas esset caeca. - DICENDUM quod
non, quia voluntas ilia esset eadem res cum intellectu qui esset
potentia videndi, licet tunc actu non videret. Nee potest ilia volitio
did caeca, quia ilia volitio non est nata videre.
Ad secundam rationem '18 dicendum quod Augustinus vult
quod species dilectionis conservatur in memoria post cognitiooem
illius dilectionis. Et ilio modo potest aliquid in tertia pane imaginis
causare aliquid mediate vel immediate in prima parte imaginis; non
quod volitio vel intellectio causet illam memoriam quae praecessit,
sed aliam.
Contra tertiam opinionem,39 quia nee ilia salvat imaginem,
quia aut ponis quod omnis sensatio est intellectio vel volitio et e
convetso, aut quod omnis sensatio sit intellectio vel volitio sed non
e converso. Sive sic sive sic, non salvat imaginem, quia si ponat
quod omnis actus intellectivus sit quaedam sensatio, igitur omnis
actus intellectivus causatur immediate ad transmutationem organi
circumscripta omni alia actione, et per consequens non producit
notitiam; et per consequens non est ibi aliqua notitia producta
quare anima sit ad imaginem Dei. Si autem ponat quod aliquis
actus intellectivus sit sensatio, et aliquis non, tunc saltem respectu
illorum actuum qui sunt sensationes, licet stnt in intellectu, tamen
non salvatur imago, sicut prius, quia quilibet iliorum actuum causatur necessario ad ttansmutationem organi, omni alia actione circumsc:ripta, et per consequens non causatur ab anima; igitur non est
ibi actus dicendi respectu illorum, qui repraesentet productionem
divinam.
Item, secundo probo quod illud sit falsum, quod omnis
sensatio sit quaedam intellectio vel volitio. Primo, quia quid
intelligis per intellectionem? Aut intelligis per intellectionem
21 notitiam] aiiam (ant. non) F

37C Chatton,.l..emmlinlJmt.,d. 1 q. 2 n. 71-73,ed.J. C. Wey erG. Etzkom.

38Cf. supta n. 47.
39Cf. supta n. 48.

63

64

65

66

276

67

68

69

LlBER I

omnem cognitionem quae recipitur in anima illa in qua recipiuntur

intellectiones, aut solwn cognitionem quam ilia anima immediate
causat Si secundum, habetur propositwn, quia sensationes sunt
tales actus qui necessaria causantur, obiectis praesentibus, circumscripto impedimenta quod natum esset impedire actionem naturalem, et per consequens tales actus experimur qui aeque necessaria
causantur in nobis per ttansmutationem organorum sicut in brutis; igitur sequitur quod actus quos anima causat non sint sensationes, sed intellectiones. Si detur primum: quod aliquis velit
vocare omnem actum cognoscendi receptum in anima intellectiva 'intellectionem', tunc aequivocat de nomine, [quia] non concordat in quid nominis, sed tamen ponit easdem res, et hoc non est
scientificum.
Tertio, quia si omnis sensatio sit intellectio vel volitio, igitur
omnis concupiscentia appetitus sensitivi est volitio, et omnis fuga
appetitus sentitivi est nolle, quod falsum est. Primo, quia tunc passio ilia sensitiva, cum est morosa, esset volitio morosa, et per consequens esset peccatum mortale quando concludit deliber:atio, quod
falswn est, quia aliquando, velit nolit, remanet passio.
Secunda ad idem, tunc eadem anima respectu eiusdem
obiecti simul vellet et nollet, quia ad transmutationem organi
causatur qnaedam concupiscentia alicuius rei delectabilis, et tamen
voluntas confoonis rationi non vult illud delectabile, sed habet
nolle respectu eius. Si igitur ilia concupiscentia esset quaedani
volitio, simul vellet eadem anima et nollet idem omnino, quod
falsum [est], quia quod in appetitu est prosecutio et fuga, hoc in
intellectu est affinnatio et negatio; et per consequens posset intellectus simul affinnare aliquid de aliquo et negare illud de eodem pro
eadem re
Tertio ad idem, tunc frequenter anima vellet, et tamen nollet
se velle illud, quia frequenter concupiscit et nollet se concupiscere
illud Etiam frequenter timet, et oollet se timere; frequenter dolet,
et nollet se dolere; et per consequens, si istae passiones sint volitiones et nolitiones, tunc frequenter vellet et nollet se velle illud

qwl quae F

9 primum] secundum A 20 anima 0111. F 23 sed 0111. A 25 idan

F 26 est2J in. al. m. F 0111. A 27 est] /in. al. m. F 0111. A 28-29 pro eadem re] et
eadem ratione A
6

0111.

10

15

20

25

30

"
l

DIST. 3 QUAEST. 8

10

15

20

25

30

277

Contra quartam opinionem,40 quia nee ilia salvat imaginem,

quia anima si nullam intellectionem vel notitiam causet in se ipsa,
igitur nulla est ibi actio quare anima sit imago, quia ipsa non
producit
Item, secunda, non apparet quod aliquid possit calefacere nisi
potentia calefactiva, ita nee dicere nisi potentia dictiva et locutiva;
sed omnis potentia locutiva videtur esse forma viva, aliter enim
non videretur quare actio cuiuslibet non esset locutio; sed non est
ibi forma viva nisi anima; igitur non apparet quin ipsa sit principium producendi verbum.
Item, sola potentia quae obedit praecepto voluntatis immediate causat notitiam, quia aliter causatio nullius notitiae esset in nostra pctestate; sed sola fonna [viva] obedit immediate et per se praeeeptis
voluntatis vel etiam dictamini rationis; igitur etc.
Item quarto, quia experimur istam notitiam esse novam,
igitur est nobis certum quod ipsa habet causam; et non apparet de
aliquo alia ab anima quod possit esse causa eius; igitur nee
invenitur repugnantia quin anima possit; igitur concludendum est
quod anima causat earn. Primum assum.ptum patet, quia quodcumque aliud ab anima vel est actualis sensatio vel aliquid quod
remanet quando sensatio non est; sed licet sensatio causetur ad
transmutationem organi, tamen [nee] .sensatio nee aliquid aliud
accidens in anima ante intellectionem elicit aliquam actionem talem,
quia tunc, cum sit naturale, quamdiu remanet, ex quo activum est
praesens passe, semper esset ilia actio; et per consequens vel
semper notitia foret vel actio sirie tennino, quod est inconveniens
de actione productiva.
Item quinto, non apparet uncle possit concludi aliquid esse
vivum nisi per hoc quod movet se; igitur si debeamus concludere
animam esse vivam, oportet assumere quod moveat se, licet e converso non contingat arguere, si moveat se, quod ideo sit vivum.
Ad argumentum illius opinionis,41 cum assumitur quod
potentia activa est principium transmutandi aliud, verum est de
12 nullius] istius F 14

dictlUniniJ dictationi F

70

71

72

73

74

75

15 quia] quod F 19 patet t~~~t F

.COC supra n. 49.

41 Cf. supra n. 49.

.,. ~

278

76

LIBER 1

potentia activa actione transeunte; non oportet quod de actione

immanente.
Contra quintam opinionern;42 ipsa non salvat imaginern, quia
quae non salvat actionem dicendi verbum, non salvat imaginern;
sed isti qui negant formam respectivam actionis distingui ab absolutis, non salvant dictionem verbi; igitur etc. Quia non possunt
salvare quod haec propositio sit vera 'memoria producit notitiam';
haec enim non est vera pro memoria creata nisi ilia productio
sit quaedam res respectiva distincta ab absolutis, et ut probo per
propositionem positam in principio huius distinctionis,43 quia illae
res non sufficiunt ad hoc quod pro eis propositio sit vera, cum
quibus qualitercumque praesentibus secundum situm et durationem
~e alia re, stat quod propositio sit falsa; sed res absolutae
sunt huiusmodi, quia simul staot quod haec memoria sit et quod
haec cognitio sit, et tamen quod haec memoria non producat
banc notitiam; igitur res absolutae non sufficiunt ad hoc quod
pro eis propositio sit vera. Tunc arguo: ubi propositio verificatur
pro rebus actu exsistentibus, si res absolutae qualitercumque praesentes situ et duratione sine alia re non poterunt sufficere, oportet rem aliam ponere; et si est res alia ab omnibus absolutis, est
respectiva; igitur etc.

10

15

20

[Septem obiectiones contra banc responsionem Chatton]

77

Contra istam rationem arguitur: nam haec propositio 'homo

est albus' est vera pro rebus, ut pro homine et ista albedine sibi
inhaerente, ita quod istae res sufficiunt ad hoc quod haec
propositio sit vera pro eis, et tamen cum eisdem rebus stat quod
propositio sit falsa, quia si haec humanitas alba assumatur a Verbo,
tunc est ilia propositio falsa pro illis rebus, quia dernonstrando
eandem rem quam prius, ilia res tunc non est homo, igitur tunc
non est homo albus; aut enim esset homo qui est Deus, aut homo
qui non est Deus. Non primum, quia solum includit naturam
creatam, etiamsi tota assumitur, et Deus non assumitur. Nee
7 sit om. F 18 actu]
monachorum F

rep. F 23 uguitur] arlnot.

42C supm n. 50.

43C supm d. 3 q. 1 n. 4-22.

1/{g,

aJ. m. magister magistrorum

25

30

DIST. 3 QUAEST. 8

10

15

20

25

30

35

279

secWldum, quia tunc hie forent duo homines: WlUS qui est Deus, et
alius qui non est Deus.
Secunda, quia ista propositio est vera pro rebus 'Petrus est
beatus seu habet vitam aeternam', et tamen cum istis stat quod
propositio sit falsa, quia cum istis stat quod haec visio et fruitio
eras destruatur, inuno quod Petrus adnihiletur, et tunc nee est
verurn quod Petrus est beatus, nee etiam verum quod Petrus fuit
beatus, quia si Petrus habuit vitam aetemam, igitur adhuc Petrus
est habens earn, quia non stant simul quod fuerit aetemum, et
tamen adnihilatum; igitur etc.
Tertio, quia haec propositio est vera pro rebus 'Sortes habet
gratiam perseverantem', et tamen pro eisdem rebus stat quod
propositio sit falsa, quia cum istis rebus stat quod Sortes non
perseveret in gratia; perseverantia enim non addit rem ultra res
perseverantes, quia sic perseverantiae esset alia perseverantia in
infirutum; immo quaelibet res potest se ipsa conservari a Deo et
perseverare; etiamsi perseverantia esset res alia, Deus non posset
earn destruere, quia pro re cui ipsa infuit, esset haec necessaria 'iste
habuit perseverantiam perpetuam', et si Deus potest earn destruere,
tunc potest facere quod non habeat earn, et per consequens non est
perpetua, et ita numquam fuit perpetua; igitur etc.
Quarto, haec est vera pro rebus 'Deus vult isti vitam aeternam', sicut praedestinavit eurn, et tamen potest esse falsa, quia iste
potest damnari.
Quinto, quia sic relationis esset relatio in infinitum, quia hoc
fundamentum et haec relatio possunt esse, licet haec relatio non sit
ab hoc fundamento; narn Deus potest omnia immediate in genere
causae efficientis quod potest mediante causa secunda, et per consequens ad hoc quod haec sit vera 'haec relatio est ab hoc fundarnento', oportet aliam relationem ponere, et sic in infinitum.
Sexto, falsum supponitur, scilicet quod propositio solurn
veri.ficatur pro rebus extra. Hoc enim falsurn est, quia non solurn
requirWltur res extra ad veritatem propositionis, sed etiam modus
significandi certorum conceptuum ordinatorum; 'homo' enim et
'hominis' idem significant, et tamen haec est falsa 'homo est
8 PeiiUSZ om. F 23 sicut] sive A 30 in] /in. eod m. F

78

79

80

81

82

LIBER I

280

83

84

hominis'. Saltem eaedem res importantur per istas propositiones

'asinus est homo' et 'asinus est hominis', et tamen una est vera et alia
est falsa.
Septimo, haec consequentia non valet 'istae res possunt esse
quando propositio est falsa, igitur non sufficiunt ad hoc quod sit
vera', sicut patet in simili. Non sequitur 'Deus erit quando non
causabit a, igitur non sufficit ad causandum d; nee sequitur 'voluntas erit quando non vult a, igitur non sufficit ad volendum a'; nee
sequitur 'soL lux et medium erunt quando lux non erit a sole, igitur sol non sufficit ad causandum lucem'. Patet quod iste modus
arguendi non valet.
Dicitur igitur ad argumentum s1c: quod res sufficere ad veritatem propositionis potest intelligi dupliciter. Uno modo sic; quod
illis positis necessaria sequatur quod propositio sit vera, et isto
modo est secunda propositio falsa, llcet enim non sic sufficient,
tamen ex hoc non sequitur quod alia res sit ponenda. Alia
modo sic: quod ad hoc quod propositio sit vera pro istis rebus,
non oportet istis rebus addere aliam rem, sicut dicimus quod Deus
est sufficiens ad causandum a, quia non indiget alia ad hoc quod
causet [a], et tamen ad Deum esse non sequitur necessaria quod
causet a. Et ideo isto modo est prima propositio falsa, sicut patet
in exemplis iam positis.

10

15

20

[Responsio Chatton ad argumenta supra dicta]

85

Sed videtur mihi quod nee valeat ista solutio ad argumentum,44

nee quod rationes45 concludant ipsorum intentum. Solutio enim
non valet, quia includit repugnantia, quia si res, secundum condiciones secundum quas ponuntur, sufficiant sic quod non oportet addere ad hoc quod propositio formata sit vera pro illis
rebus, igitur illae res secundum illas condiciones sic sufficiunt ad
hoc quod ilia propositio sit vera quod eis sic positis, necessaria
2 homo ... hominis] hominis ... homo A 3 est om. F 15 &!sa] vera F 20 non
om. A 21 ideo om. A 22 iam positis] p. iam F 25 concludant] concludunt F

27 secundum quas] rep. A

44Id

est, :ugumentum propositum a Chatton C:ontm quintam opinionem; cf. supra

n 76.
4SC supran 77-83.

25

30

DIST. 3 QUAEST. 8

10

15

20

25

30

35

281

sequitur propostttonem esse veram; et ideo ponendo cwn isto

antecedente oppositum consequentis, ponunt opposita. Probo consequentiam, quia demonsttata ista propositione 'calor hgni est
productus ab igne', si res significatae sic sufficiant secundum condiciones secundum quas ponuntur, quod non oportet eis addere
ad hoc quod propositio sit vera, igitur sic se habent in re sicut
propositio significat; sed si illae res sic se habeant in re sicut propositio significat, igitur necessario sequetur quod ilia propositio formata sit vera, quia propositionem esse veram, cum est formata,
non est nisi sic esse in re sicut ipsa significat; igitur a primo ad ultimum etc.
Item, si res ponantur secundum condiciones requisitas, ita
quod non oportet addere, et tamen cum eis sic se habentibus propositio possit esse falsa, tunc non est aliqua ratio danda quare
magis est vera pro rebus pro quibus est vera, quam pro rebus pro
quibus non est vera. Ponatur hie unus ignis producens calorem in
ligno aliquo, et sit Romae alius ignis et lignum, aequalia omnino
istis hie et aequaliter se habentia secundum situm et omnes alias
condiciones, nisi quod in illo ligno capiat calor esse a Deo et non
ab igne, nee sint plures res absolutae ibi quam hie. Tunc arguo:
haec propositio est vera pro rebus quae sunt hie, scilicet 'calor in
ligno producitur ab igne', et haec eadem propositio non est vera
tunc pro rebus quae sunt Romae. Huius nulla est ratio danda nisi
ponatur aliqua actio respectiva creaturae hie distincta ab absolutis,
quae tamen non est Romae; et ideo negando illam actionem, nulla
est ratio danda etc.
Si DIOS: immo ratio est haec, scilicet quod J:?eus influit hie
generali sua influentia, et non ibi. - CONI'RA: sicut prius, haec est
vera pro rebus quae sunt hie 'Deus influit generali influentia igni ad
calefaciendum', et non est vera pro rebus quae sunt Romae. Huius
nulla est ratio assignanda nisi ponatur illa actio respectiva distincta
ab absolutis.
Eodem modo arguendum si DIOTUR quod requiratur haec
condicio: quod Deus non impediat, vel haec condicio: quod Deus
solus non producat creaturam illam. --CoNTRA: arguendum, sicut
8 igitur 0111. A 22-23 et- Romae 0111. F 35 solus] solum F

86

87

88

282

LIBER I

prius, de ista condicione et qualibet alia assignanda: haec propositio

'Deus non impedit', vel haec ~positio 'solus Deus non producit
calorem in ligna', est vera pro rebus ex una parte, et non pro rebus
ex alia. Quaero: quae est ratio? Et arguendwn est de illa, et sic in
infinitum.
[Contra obiectiones supra positas]
89

90

91

Rationes autem eorum non sunt contra me. Ad primam46

dicendwn quod si ista propositio 'homo est albus' sit vera pro ista
humanitate alba ante assumpt:ionem, et non sit vera pro eadem
humanitate post assumptionem, eo quod tunc ilia humanitas non
est homo, sicut nee tunc est ipsa [humanitas] suppositum hominis, adhuc non sequitur aliquid contra me, quia dico quod modo
est falsa propter positionem novae re~ scilicet novae dependentiae naturae assumptae ad Verbum cui natura ilia est unita nova
unione, vel quia illud unum est novum pro quo noviter est haec
vera 'Deus est homo' et 'homo est Deus'. Ideo additum est in propositione quam reprobant, quod si est vera pro rebus actu exsistentibus, cum illis uniformiter praesentibus sine nova re non stat
quod propositio sit falsa.
Ad secundam,47 Ilia non est contra propositionem, quia ista
propositio 'Petrus habet vitam aeternam' verificatur pro rebus
secundum condiciones aliquas quarum aliqua est futura, et hoc
exclusum est in propositione, cum dicitur quod pro rebus actu exsistentibus.
Aliter etiam dico ad argumentum,48 concedendo quod ilia
propositio verificatur pro rebus; et dim quod cum illis rebus uniformiter praesenttbus situ et duratione non stat quod propositio
sit falsa, quia ista propositio 'Petrus habet vitam aeternam'
aequivalet isti copulativae, 'Petrus habet vitam et ilia durabit sibi
aetemaliter'; igitur haec propositio includit propositionem de
futuro, quae denotat illas res esse praesentes non solum pro nunc,
9-10 ante- humanitate 0111. A 13 positionem] rationem A 20 quia] qui A 26 et
dico] /in. emJ. m. F 27-28 duratione- habet om. A
46Cf. supra n. 77.
47Cf. supra n. 78.
48Cf. supra n. 78.

10

15

20

25

30

DIST.

10

15

20

25

3 QUAEST. 8

283

sed etiam quod erunt praesentes aeternaliter. Sed non stant simul
quod ilia propositio sit falsa, et tamen quod iliae res conserventur
aetemaliter sicut modo sunt Concedo igitur quod Deus potest
facere quod ilia vita quam habet Petrus non sit aetema, sed si hoc
ponatur in esse, sequitur quod haec propositio non sit modo vera
'Petrus habet vitam quae sibi durabit aeternaliter'.
Ad tertiam49 per idem, cum dicitur quod Sortes habet gratiam
perseverantem finaliter. Haec non est contra propositionem quam
reprobant Prima, quia non solum verificatur pro actu exsistentibus. Secunda, quia cum rebus illis uniformiter praesentibus situ
et duratione, sicut significantur, non stat quod propositio sit
falsa, nam includit propositionem de futuro, scilicet quod ilia gratia
perseverabit finaliter, et per consequens significantur illae res non
solum esse praesentes pro nunc, sed fore praesentes finaliter pro
futuro; sed cum eis sic praesentibus duratione non stat quod
gratia ilia non duret finaliter; si enim non duret finaliter, igitur
ista propositio non est modo vera pro illis rebus 'Sones habet
gratiam quae durabit finaliter'.
Ad quartamSO per idem, quia ilia instantia sicut duae praecedentes est exclusa per illas duas particulas proposit:ionis quae tactae
sunt, quia ista 'Deus vult isti vitam aeternam' includit propositionem de futuro, ideo non verificatur solum pro actu exsistentibus; et similiter, cum illis rebus uniformiter praesentibus pro futuro
non stat quod propositio sit falsa.
Ad quintamSt responsum est ubi supra, in principio istius
distinctionis. 52
Ad sextum.53 Licet multae condiciones requirantur ad hoc
quod sic sit in re sicut propositio significat, tamen per nullam
vitatur argwnentum, nisi ponatur nova res, sicut patet per artem
4 sit) /in. ettd m. F
F 20 illas) istas F

hoc

0111.

49Cf. supm n 79.

'iOC supm n 80.
SI Cf. supm n 81.
52(;. supm_d. 3 q. 1 a. 1 n 4-16.
53Cf. supm n 82.

A 13 perseverabitl persevembat: A 16 dt=t) dumt

92

93

94

95

284

96

l.JBER

positam in principio huius distinctionis;54 nee est hie defectus in modo significandi conceptuum.
Ad septimum.ss De tribus exemplis dicendum quod non est
simile, quia sufficientia significati, quae requiritur ad hoc quod
propositio sit vera, includit quod actualiter sic sit in re sicut propositio significat; sed causa dicitur sufficiens non solum ex hoc
quod actu causat, sed etiam ex hoc quod potest causare pro futuro;
ideo non est simile de sufficientia causae respectu effectus, et de
sufficientia significati ad hoc quod propositio sit vera. Si tamen
velint quod exempla ista sint ad propositum, arguant de significatis
propositionum, et tunc sunt ad propositum meum. Si enim haec
propositio sit vera pro rebus actu exsistentibus 'Deus causat d,
dico quod cum illis rebus uniformiter praesentibus secundum
durationem et sine alia re non stat quod ipsa sit falsa; et ex
opposito, si cum istis rebus sic praesenttbus duratione, scilicet in
prima instanti quo a est, et sine alia re staret quod propositio esset
falsa, tunc propositio non est sufficienter et totaliter vera pro istis
rebus sic praesentibus. Similiter, haec est vera pro rebus 'voluntas
vult d, et cum istis rebus uniformiter praesentibus situ et duratione
sine alia re non stat quod propositio sit falsa; et ex opposito, si cum
eis sic praesenttbus staret quod propositio esset falsa, tunc propositio non esset modo totaliter vera pro eis sic praesentibus. Eadem
modo de tertio exemplo.

10

15

20

[Responsio Chatton ad secundum ardculum]

97

Ad istum igitur articulum, patet ex praedictis quid dicendum,

nam ex dictis contra quinque opiniones praedictas patet quod
notitia et amor intellectuales distinguuntur ab anima; et secunda,
quod distinguuntur inter se; tertio, quod distinguuntur ab actibus
sensitivis; quarto, quod causantur ab ipsa anima; quinto, quod
productiones eorum sunt res distinctae a rebus absolutis, scilicet
actio dicendi qua producitur notitia qUae est verbum, et actio
spirandi qua producitur amor.
1 posi12m] f1IIJ. ibidem A

hie om. F 30 absolutis om. A

54C supm d. 3 q. 1 a. 1 n. 4-16.

55C supm n. 83.

25

30

0IST.

3 QUAEST. 8

285

[Art. 3 - Responsio ad fonnam quaesti.onis]

Tertius articulus est respondere ad formam quaestionis, utrum
scilicet plus differant panes imaginis, vel vestigi.i.

[Opinio Guillelrni de Ockham]

5

10

15

20

25

Opini.o quaedam ponit in I suo, distinctionis 3, quaest. 9 et 10.56

Primo ponit vestigium Trinitatis esse in omni creatura, quia esse
vestigium est esse aliquid derelictum ab aliquo per quod devenietur
in notitiam complexam alicuius contingentis de illo cuius est vestigium, praesupposita tamen notitia incomplexa istius cuius est vestigium,
quia nulla res causat notitiam incomplexam alterius. 57
Secundo,ss sequitur quod omnis causa sit vestigium Trinitatis,
quia praehabita notitia Dei, tunc ex causa cognoscitur quod Deus est
patens, Deus est sapiens, Deus est bonus, quae sunt appropriata
tribus personis.
Tertio.s9 Quomodo differunt partes vestigii? Dicit quod ens,
verum, bonum significant unam rem, scilicet ipsam creaturam, et
connotant diversa realiter distincta: ut ens signi.ficat earn connotando eius praesentialitatem, verum signi.ficat earn connotando eius confonnitatem ad exemplar, bonum significat idem connotando eius
ordinem ad finem.
Quarto,60 dicit quid est imago, quia imago proprie est similitudo rei habens quasi consimilia accidentia cum re.
Quinto.61 Ex hoc sequitur quod in omni creatura rationali et
sola ilia est imago Trinitatis, quia habet unitatem cum Trinitate se
habente secundum ordinem originis in consimilibus perfectionibus,
quasi habet notitiam et amorem, ita quod anima causat notitiam, et
notitia et anima simul causant amorem. Quod autem notitia causet
amorem probatur. [Primo], quia ubi sunt duo absoluta, et
secundum ponatur ad positionem primi, primum est causa secundi,
6 devenietur] devcnitur A 8 pmesupposita] pmesupponitur A 12 est] sit A
est2] sit A 14 differunt] definito A 18 connotando] po.rt otdinem A 20 est] /in.
ead. m. F proprie est] est p. A

560ckbam, Seripbtm in I Smt., d. 3 q. 9 (OTh n 549).

570ckbam, Seripbtm in I Smt., d. 3 q. 9 (OTh n 544).
58Ibid. (OTh n 549).
59Ibid. (OTh 550-551).
150Qckham, Seripbtm in ISmt., d. 3 q. 10 (OTh n 553).
6t0ckbam, Seripbtm in I Smt., d. 3 q. 10 (OTh n 555-559).

98

99

100

101

102

286

103

lJBER I

quia ilia est causa ad cuius positionem ponitur aliud. - Secunda,

quia aliter non potest probari aliquid esse causam alterius. Tertio, quia effectus dependet ab eo, et non dependet nisi a suis
causis.
Ex istis patet quod imago est in omni creatura rationali, quia
quaelibet est sic similis quod sibi soli conveniat, quia in nullo alio
invenitur haec similitudo.

[Contra argumenta Ockham]

104

105

106

Contra primum istorum,62 quia nisi plus dicatur, non aliter

esset causa vestigium Dei quam quilibet effectus suae causae, quia
omnis effectus derelinquitur a sua causa, et per ipsum aliquo modo
concluditur aliqua veritas, etiam simpliciter contingens de ea, ut calor
calefacit lignum.
Secunda, contra secundum.63 Non sufficit quod notitia Dei
incomplexa praesupponatur ad hoc quod creatura ducat in notitiam
istam Dei, sed requiritur notitia complexa; nisi enim prius sciam
quod Deus producit, intelligit, et est finis omnis creaturae, ex hoc
quod video istam creaturam, non ideo concludo Deum esse efficientem eius, finem eius et artificem disponentem respectu eius.
Tertio,64 cum ponit quod intellectus causet volitionem, non
intelligo quod eliciat aliquam actionem distinctam ab ilia per quam
anima agit, quia tunc semper durante ilia notitia, cum esset causa
naturalis, semper ageret in passum praesens; et ideo vel semper
causaret amorem, vel [esset] actio productiva sine termino.

10

15

20

[Responsio auctoris ~ quaestionem]

107

Ad quaestionem istam dicendum. Et praemitto quomodo

intelligo quod creatura est vestigium Dei. Dicendum quod creatura
dicitur esse vestigium Dei ex hoc quod est unum et quodammodo
trinum. Est enim unum in entitate et trinum in relativa proprietate,
quia est creatura, et veritas quaedam, et etiam quaedam bonitas, et
2 aliter non] non a. A 9 dicatur] dicitur F 10 causa) aeatura(?) F 13 calefacit]
calefecit A 20 intcllectus) intdlectio A 23 praesens om. F 27 Dicendum om. A
30 aeatura] causa A et etiam quaedam om. A
152C supra n. 98.
63(: supra n. 99.
64C supra n. 102

30

DIST.

10

15

20

25

30

3 QUAEST. 8

287

haec tria SWlt ooa res, Wlum ens, una essentia. Et ideo dicitur vestigium quia repraesentat Deum imperfecte, sicut vestigium imperfecte
repraesentat illud cuius est Repraesentat enim Deum quantum ad
unitatem et ttinitatem, imperfecte tamen, etiam dupliciter. Uno modo,
repraesentat quod una res posstt esse aliquo modo trina et una,
sicut lapis; quia lapis est creatura, et est veritas, et est bonitas,
et tamen haec creatura, veritas et bonitas sunt unus lapis, Wlum
ens; et per consequens non est inconveniens quod Wla res essentialiter sit quasi trina secundum proprietates relativas. Alio
modo, repraesentat appropriata personis, quia ex hoc quod est causa,
repraesentat potentiam Dei quae appropriatur primae personae; et
ex hoc quod est verum quoddam, repraesentat sapientiam Dei
disponentem appropriatam Filio, quia veraciter est talis res qualem
Deus sapienter disposuit; et ex hoc quod est bonum quoddam,
repraesentat benevolentiam Dei quae appropriatur Spiritui Saacto,
benevolentia enim Dei fuit producere ipsorum propter finem
debitum.
Secunda principaliter, pono quod imago WlO modo sumitur
pro ipsamet anima intellectiva cum potentiis suis. Et isto modo
dicitur quod "eo est imago quo est capax Dei",65 et sic dicitur
imago, quia perfectius repraesentat Deum quam vestigium, quia
anima intellectiva non solum repraesentat quod aliqua res potest
esse ooa essentialiter et trina proprietate relativa communi uniente
et non-uniente, immo repraesentat quod una natura rationalis
potest esse trina secundum proprietatem relativam, quia una anima
est memoria, intelligentia et volWltas, quae aliquo modo sunt tres,
saltem non SWlt per se idem. Et non solum in vestigia est verum
quod tertia proprietas requirit consubstantialiter secundam et non
econtta, et secunda proprietas primam et non econtra, per se
loquendo, immo etiam hoc est verum de imagine sic sumpta quod
tertia pars requirit secundam per se, et secWlda primam, et non
econtra.
Tertio principaliter, pono quod imago sumitur tertio modo,
prout scilicet ponitur a Sanctis consistere in mente, notitia et
2 quia) quod A 6 creatum) causa A
fiSC supra n. 11.

est2J /in. NJd m. F

108

109

LlBER I

288

110

amore, et sic repraesentat Deum non solum tribus modis praedictis,

sed etiam tertio modo; sic enim mens dicitur memoria conservans
speciem repraesentantem Pattern generantem; notitia est ipsa intelligentia actu considerans [repraesentans] Filium genitum; et amor
est voluntas redamans [repraesentans] Spiritum Sanctum procedentern ab utroque. Et licet quaelibet pars imaginis possit sic repraesentare unum Deum et ttes personas simul, tamen repraesentatio
Patris appropriatur memoriae, et repraesentatio Filii intelligentiae,
et repraesentatio Spiritus Sancti ipsi voluntati.
Istis praesuppositis, patet quid dicendum est ad formam
quaestionis, cum quaeritur utrum partes imaginis plus differant
quam partes vestigii. Dicendum quod sumendo imaginem prima
modo, dicendum quod neutrobique est distinctio realis extra animam, licet sit verum dicere uttobique 'hoc non est per se illud';
et per consequens non plus differunt memoria, intellectus et
voluntas eiusdem animae vel eiusdem ange1i quam partes vestigii.
lsta conclusio patet ex articulo prima. Sed sumendo imaginem
secunda modo, sic partes imagines plus differunt, quia differunt
essentialiter inter se et ab anima sicut res essentialiter distinctae.
Nam patet ex secunda articulo, prima quod notitia et amor distinguuntur ab anima; secunda, quod dist:inguuntur realiter inter se;
tertio, quod distinguuntur ab actibus sensitivis; quarto, quod causentur ab anima; quinto, quod dist:inguuntur a causationibus earum.
Ex quibus sequitur quod sunt inter se realiter distinctae.

10

15

20

[Ad argumenta prlncipalia]

111

Ad primam rationem principalem.66 Sumendo imaginem

secunda modo, distinguuntur realiter, et concedi potest quod Deus
potest facere actum voluntatis sine actu intellectus. Sumendo
imaginem prima modo, adhuc memoria, intelligentia et voluntas
non sunt per se idem; cum hoc tamen stat quod non [est] distinctio

realis.
112

Ad secundum67 per idem, quod actus voluntatis potest fieri

absque conttadictione sine actibus intellectus.

5 est] eius A 7 et) /in. al. 111. F

16 animae) /in. al. 111. F 18 plus om. F
66Cf. supm n. 1.
67C supm n. 2

10 est om. A

15 intcllcctus] intellectio A

30

[Distinctio 4

Quaestiol
Utrum Deus generet Dewn]
5

10

15

20

25

Circa distinct:i.onem quartam quaere utrum Deus generet

Deum. 1
Quod non, quia si sic: aut igitur haec esset vera per se aut per
accidens. Non primum, quia sic omnis Deus generaret Dewn. Non
per accidens, qUia tunc sibi non repugnaret non generare Deum, et
pei consequens sibi non repugnaret esse sine Filio Deo.
Secunda, quia omnis Deus est necesse esse. Si igitur Deus
generaret Deum, tunc necesse esse generaret necesse esse. Quod
falsum, quia tunc necesse esse necessaria exigeret aliud a se ad hoc
quod esset, et per consequens illo alio circumscripto ipsum non esset,
igitur ipsum non est necesse esse.
Contra: Pater generat Filium et uterque est Deus, igitur Deus
generat Deum.
[Status quaestionis]

In ista quaestione unum supponitur et aliud quaeritur.

Supponitur enim quod in divinis una persona generet aliam personam. Et hoc supposito, quaeritur utrum ista propositio debeat
concedi 'Deus generat Deum'. Admisso supposito tamquam certissimo ex fide, eo quod Filius a Patre solo est non factus nee creatus
sed genitus, in ista tamen quaestione sunt duo facienda. Primo
enim aliqua sunt tangenda de suppositione per quae quaestio solvetur; secunda est per i11a respondendum ad quaestionem.

[Art. 1 -De suppositione

Opinio Guillelmi de Ockbam]

30

Primus igitur articulus est tangere aliqua de suppositione per

quae solvetur quaestio. Et hie est opinio Ockharn in I, distinctionis
4 quaestione 1.2 Distinguit suppositiones in generali, dicens quod
suppositio variatur dupliciter: quia aliquando variatur ex hoc quod
supponit pro alio et alio et aliquando variatur ex hoc quod
4 generet] gencrat F 9 Dco] idem A
. om. F 30 Distinguit)prtzm Quae F

10

Stl Quia F

12 esse] est A

23 tllmen

1Tbis question has been previously edited by S. Brown, "Medieval Supposition

Themy in its Theological Context," in MIJimHJJ PhiltJrofo.J and T~ 3 (1993)
121-157.

'Ockbam,SnJmtminlSmt,d.4q.1 (OI'hffi7-13).

290

LIBER I

supponit aliter et aliter pro eodem.

Suppositio isto secunda modo dividitur in suppostttonem
confusam tantum et in suppositionem confusam et distributivam.
Suppositio primo modo dividitur in suppositionem simplicem,
materialem et personalem. Tenninus enim in propositione vocali
supponit simpliciter quando ilia vox supponit pro conceptu.
Licet enim vox non significet conceptum illum, tamen quia ista
vox et iste conceptus sunt signa subordinata respectu eiusdem
significati, ideo respectu praedicati quod convenit conceptui
potest vox supponere pro conceptu, ut cum dicitur 'homo est
species'. Sed in propositione in mente terminus supponit simpliciter quando supponit pro se ipso et non pro re extra, ut patet
de ista 'homo est species'; ut patet distinctionis 2 quaestionibus
4 et 5 et alibi frequenter.3 Terminus autem supponit materialiter
quando supponit pro ipsa voce, ut in ista 'homo est nomen'.
Sed tenninus supponit personaliter quando supponit pro ipso
individuo reali significato.

10

15

[Contta opinionem Ockham]

6

Contra ista. Primo, non videtur verum quod vox supponat

pro conceptu quem non significat, quia supponere pro aliquo est
stare loco sui sicut signum pro significate.
Item, si in ista propositione in voce 'homo est species'
subiectum supponat pro conceptu, igitur idem est dicere quod 'iste
conceptus est species'. Sed istae voces quas formavi cum dixi. 'iste
conceptus' vere significant illum conceptum.
Item, sicut conceptus dicitur species seu illud quod est
praedicabile de plw:i.bus in propositione in conceptu, eadem ratione
haec vox 'homo' dicetur species seu id quod praedicatur de
pluribus in propositione in voce. Qua ratione igitur in propositione
in voce vox, si supponat simpliciter, supponit pro conceptu
communi, eadem ratione in propositione in mente si conceptus
supponat simpliciter supponit pro voce communi vel alio signa
4-5 in -

enim

0111.

17 significato] signato (et si& tleimqJ/) A

28 idJ idem A

30-32 pro- supponit om. (hom.) A

30ckham, Smpmm in I .fllllt, d. 2 q. 4-5 (OTh 11 135, 157);

64 (OPh I 195).

Jfllllflla

Lofiw, p.

1 c.

20

25

30

DIST. 4 QliAEST. 1

10

15

20

25

30

291

cotporali, [ut] cwn intellectus format hanc propos1ttonem 'haec

vox <<homo praedicatur de pluribus'. Et si PONAS quod hoc
non sit necesse, eadem ratione DICAM quod ibi non sit necesse.
Secundo, non apparet verum quod in propositione in mente
quando conceptus supponit simpliciter supponit pro se ipso, quia
tunc significaret se ipsum; sed significari per intentionem est intelIigi; igitur iste conceptus est intentio sui ipsius, et per consequens omnis cognitio intellectiva esset cognitio sui ipsius, quod
falsum est, sicut patet in prima quaestione Prologi, articulo primo4
- reducendo primum argumentum contra opinionem, et etiam distinctione prima.s
Item, eadem ratione in propositione in voce: si vox supponat
simpliciter, supponit pro se ipsa.
Item, in propositione in mente conceptus potest supponere
materialiter ita bene sicut vox in propositione in voce; et hoc non
possent ipsi salvare nisi ponendo quod tunc conceptus supponat
pro se multo magis quam quando supponit simpliciter.
Item, in ista propositione 'homo est species' vel in ista 'homo
ptaedicatur de pluribus', 'praedicari de pluribus' non convenit illi
subiecto pro se sed pro re, nam cum 'homo' praedicatur in istis
'Sortes est homo', 'Plato est homo', praedicatur de eis pro rebus
extra secundum eos.6 Igitur subiectum istius propositionis, si
supponit pro conceptu, hoc erit in ordine ad rem significatam.
Igitur licet immediate supponat pro conceptu, tamen mediate
supponit pro re significata per conceptum ilium. Aut igitur pro re
communi, et istam negant;7 aut pro re singulari. Tunc mediate
saltem supponit personaliter, quia secundum eos hoc est supponere
personaliter: supponere pro supposito rea.li significato. lgitur si
supponat mediate pro illo individuo vel supposito, tunc supponit
personaliter mediate.
Confinno, quia cwn dicitur quod Sortes ptaedicatur de uno
1 hanc) habeat A 10-11 distinctione] de A 17 quam 0111. A 24 !limen 0111. A

c.

<!Chatton, ReportatiD et Udrm:l Slljllr Senlmlias, proL q. 1 a. 1 (ed. J.

Wey, p. 24-27).
SCf. Chatton, Udrm:l in I Smt., d. 1 q. 2 n. 96, ed. J. C. Wey et G. El2kom.
IIC Ockbam, S111111111J LotJ-, p. 1 c. 64 (OPh I 195).
'Ibid.

10
11

12

13

292

LIBER I

solo, quaero utrum subiectum supponat simpliciter vel materialiter

vel personaliter. Non simpliciter, quia subiectum non est commune;
nee rnaterialiter, quia stat significative. Si personaliter, igitur cum suppositione personali stat quod immediate supponat pro conceptu et
mediate pro re significata per ilium.

[Opinio reducens omnem suppositionem ad suppositionem

personalem]
14

15

16

Quantum igitur ad istud diceret forte aliquisB quod omnis

suppositio est personalis, tarn suppositio simplex quam materialis,
quam etiam quaelibet alia, quia quilibet terminus supponens supponit pro aliquo singulari quod significatur per ipsum. Aut enim
supponit pro re extra singulari quod significat; tunc habetur intentum. Aut significat conceptum aliquem et supponit pro illo:
adhuc tunc supponit pro una singulari qualitate sive illa qualitas sit
eadem cum ipsomet conceptu supponente sive non sit eadem sib~
ut verius credo.9
Aut significat vocem unam et supponit pro ea sive illa sit eadem
cum subiecto supponente sive non, adhuc supponit pro quadam
qualitate significata per ipsum. Et eadem modo de scripta arguendum est, et etiam de quocumque alio signo.
Diceretur igitur quod suppositio personalis sumitur dupliciter: uno modo large pro suppositione qua tettninus supponit pro
re singulari significata per ilium terminum. Et isto modo suppositio personalis non distinguitur contra suppositionem simplicem et materialem sed est co~unis eis, quia omnis
suppositio materialis ~ simplex est suppositio personalis isto
modo et non e contra. Alio modo sumitur suppositio personalis
stricte, eo modo scilicet quo condividitur contra suppositionem
materialem et simplicem, et sic est suppositio qua terminus
supponit pro singulari significate per ipsum, non mediante suo
29 terminus] res A
BAn opinion lau:r held by Peter of Mantua; c also Paulus Venetua, LD!fra MJ1fJ14
TrrxtahiJ tit ~. ed. A Pemiah (St Bonavmturc The Fmnciscan Institute, 1971, pp. xi. 53-73).
!IC G. Gal. "Gualteri de Chatton et Guillelmi de Ockham controversia de natura
conceptus univt:rsa!is," in Fmnti.rmn Studies, 27 (1%7) 191-212

10

15

20

25

30

DIST. 4 QUAEST. 1

293

signa sed immediate. Diceretur enim quod suppositio materialis est

quando terminus supponit pro signa aliquo non in ordine ad suurn
significatum, sive in saipto, sive in propositione in voce, sive in
mente, ut in istis, 'homo est vox', 'conceptus est qualitas'. Suppositio simplex est qua terminus supponit pro signo in ordine ad
suum significatum, sive in voce, sive in scripta sive in conceptu,
ut in ista 'homo praedicatur de pluribus'. Sed suppositio personalis
isto modo est illa qua teaninus supponit non pro signo rei sed
pro re extra significata per ipsum, ut in ista 'homo currit'.

[Contta istam opinionem]

15

20

25

30

Iste modus dicendi, licet posset sustineri, habet tamen

dubitationem. Prima, quod non omnis suppositio sit suppositio personalis, sumendo earn generalissime, quia quando unus terminus
supponit pro alio tennino communi, ista non est suppositio
personalis, ut in ista 'homo praedicatur de plw:ibus'. Ucet
enim subiectum supponat pro uno conceptu vel voce singulari
in essendo, tamen supponit pro illo conceptu vel voce quatenus
est communis in significando, et per consequens non est suppositio
personalis.
Secunda est dubium, quia sumendo suppositionem personalem stricte, isto modo, tunc non videtur divisio suppositionis su.fficiens in simplicem, materialem, et personalem, sicut
patet de ista propositione 'Sortes praedicatur de uno solo'. Subiectum enim in ista non videtur supponere aliquo istorum
modorum, ut supra dictum est.to Item, tunc hie est suppositio
simplex 'homo est vox significativa'; et hie similiter 'conceptus est
qualitas cognitiva', quia subiectum supponit pro signa in ordine ad
significatum.
Tertio est dubium in isto modo dicendi, quia teanini multi
supponunt simpliciter et tamen supponunt pro re extra. Patet in
exempli&:
Primum exemplum est de subiecto istius propositionis
8 qua 0111. A 13 sumendo] sustincndo F 20 sumendo] sustincodo F 21 isto] eo
F

tOC supran. 13.

17

18

19

20

294

21

lJBER l

'homo est substantia secunda', sicut habetur in PraedicfJIIIentis.' 1

Si DICA11JR quod subiectum istius supponit pro conceptu,
quia sensus propositionis est quod de conceptu hominis sumpto
significative praedicatur hoc praedicatum 'substantia secunda'; CONTRA: aeque dicam tibi quod in ista propositione 'homo currit'
subiectum supponit pro conceptu, quia denotatur quod de conceptu
hominis sumpto significative praedicatur hoc praedicatum 'cur-

c;

rere'.
22

23

24

25

Item, tunc habetur propositum, quia si hoc praedicatum

'secunda substantia' sit verificabile de conceptu hominis significative sumpto et non verificatur de conceptu hominis sumpto
significative secundum suppositionem personalem, igitur secundum
suppositionem simplicem.
Item, subiectum huius propositionis 'homo est secunda
substantia' non minus supponit significative quam subiectum huius
propositionis 'homo non est in subiecto' iuxta dictum Aristotelis
ibidem in PraedicfJIIIentis12 ubi ponit proprietatem communem omni
substantiae tarn primae quam secundae: quod non sit in subiecto.
Sed subiectum istius propositionis 'homo non est in subiecto' stat
significative pro re extra ita bene sicut subiectum in ista 'Sortes non
est in subiecto', quia sicut dictum est 'non est in subiecto' est
proprietas unifonniter conveniens substantiae primae et secundae,
igitur etc.
Secundum exemplum est de subiecto istius propositionis 'homo
est magis substantia quam animal'. Dicit enim Aristoteles ibidem in
Praedictzmenfisll quod inter substantias secundas species est magis substantia quam genus.
Si DICATUR quod subiectum huius supponit pro conceptu,
quia sensus propositionis est quod ad quaestionem factam per quid
de isto homine, convenientius respondetur quod est homo quam
5 contra] mid est A
11Aristot.,~. c.

5 (AL l-2 7;c. 5,2a 11-17).

c. 5 (AL I-2, 7-8; c. 5, 2a 11-34); c Ockham, Expositio in
ibnlm~Aiirlllt, c. 4 (OPhll 162-171).
13Aristot., Praetiic., c. 5 (AL I-2, 8; c. 5, 2b 8-9); cf. Ockham, ExpoJi1io in Ubrum
~Aiirlllt c. 8 (OPh n 176-177).
12Aristot.,

~.

10

15

20

25

30

0JST. 4 QUAEST. 1

10

15

20

25

30

295

quod est animal. - CONTRA: per istam rationem dicetur quod

animal rationale sit magis substantia quam homo, quia convenientius respondetur quod est animal rationale quam quod est
homo.
Item, per istam propositionem 'homo est magis substantia
quam animal' aut intelligitur quod haec sit magis vera 'homo est
substantia' quam haec 'animal est substantia'; tunc habetur
propositwn, quia hie ly homo stat significative, igitur ibi. Aut
intelligitur quod hoc totale praedicatum 'esse magis substantia
quam animal' verificetur de subiecto isto; adhuc tunc habetur
propositwn, quia non verificatur de isto subiecto pro quocumque
signa rei, quia nullum signum est magis substantia quam animal,
igitur verificatur de subiecto illo significative sumpto pro re extra.
Unde breviter illa propositio est vera et non pro aliquo conceptu
vel voce vel saipto; igitur pro re extra significata per subiectum
illud.
Tertium exemplum est de subiecto istius propositionis 'homo
est substantia, quae dicitur de subiecto et non est in subiecto'.
Ibidem enim in Praedicamentis14 habetur quod substantia secunda non
sit in subiecto sed dicitur de subiecto.
Si DICATIJR quod subiectum istius stat pro conceptu, quia
sensus propositionis est quod de homine significative sumpto
praedicatur hoc praedicatum 'substantia', quae dicitur de subiecto
et non est in subiecto; - isto modo respondet Ockham ad istud
exemplum et ad praecedentia in prima parte Tractatus sui De ltJfica,
cap. 32 et 34. ts - CONTRA: tunc habetur propositum quod haec
propositio sit vera prout subiectum supponit significative pro re
extra, quia non supponit personaliter, quia Aristoteles non considemt istam 'Sortes est substantia quae est dicibilis de subiecto et non
est in subiecto' eo quod negat hoc a substantiis primis; igitur stat
simpliciter.
Si DICATIJR16 quod dici de subiecto est praedicari, sed
c Ockbam, ExposiJio in libnlm
Pnwlic Anm~t, c. 4 (OPh n 149-154).
ISNunc cap. 42-43; Ockbam, S11111111a Logi&al, p. 1 c. 42-43 (OPh I 118-132).
t6C Ockbam. Sll111ffltll...tJp. p. 1 c. 32 (OPh I 94-95).
t4.Adatot., Prtmik., c. 2 (AL 1-2, 7; c. 2, la 20-21);

26

27

28

29

296

30

LIBER I

praedicari non convenit rei extra; - ad istud DICETIJR infra.1 7

Quartum exemplum est de subiecto istius propositionis
'equinitas nee est de se una nee plures', et similiter de subiecto istius
propositionis 'humanitas non est de se Sortes nee Plato', et sic de

~
31
32

33

Et similiter de subiecto huius propositionis 'humanitas non

requirit per se quod ipsa sit Sortes vel Plato', et sic de singulis.
Ad primum istorwn18 dicit Ockham, in I, distinctionis 2
quaestione 5 versus finem, t9 quod per illam propositionem intelligitur quod nee unum nee plura cadit in definitione equinitatis.
- CONI'RA: eadem ratione haec est vera 'humanitas nee est de se
una nee plures', et similiter ista propositio 'animal rationale vel
animalitas-rationalitas nee est de se una nee plures', et tamen
istam ultimam propositionem non contingit sic glossare, quia
animalitas-rationalitas non habet definitionem, quia sic definitionis
esset definitio in infinitum.
Ad secundum2D dicitur eadem quaestione:21 cum dicitur quod
'natura humana non est de se Sortes' aut sumitur ibi subiectum
personaliter; sic est propositio vera pro Platone, et similiter sua
subcontraria vera pro Sorte: 'natura hwnana est de se Sortes'.
Aut sum.itur simpliciter pro conceptu; sic vera est, quia universalis conceptus ille non est de se Sortes. CoNI'RA: licet
haec propositio sit vera 'natura hwnana non est de se Sortes' prout
subiectum supponit personaliter pro Platone, tamen ista propositio
non est vera si subiectum supponat personaliter 'natura hwnana
nee est de se Sortes nee Plato nee Gcero', et sic de singulis. Haec
enim est falsa 'Plato non est de se Sortes nee Plato', et sic de
singulis. Nee stat ibi subiectum pro conceptu, quia haec copulativa
est vera 'natura hwnana est de se realis humanitas extra et tamen
natura humana nee est de se Sortes nee Plato' et sic de aliis. Et
17 cum dicitur] m,g. ead 111. F 20-21 Sorte- pro 0111. (hom.) A 22-23 Contra- Sortes
(/Jom.) A 26-27 nee- PJatoZ 0111. A

0111,

t7C infra n. 3543.

supra n. 30.

1SC

t9Qckham, Seriptum in I Smt., d. 2 q. 6 (OTh II 219).

3(; supra n. 31.

210c:kham, Jmptum in I Smt., d. 2 q. 6 (OTh II 198-200).

10

15

20

25

30

DIST. 4 QUAEST. 1

297

sicut subiectum primae pams 1st1us copulativae supponit pro re

extra, ita et subiectum secundae partis istius copulativae supponit

pro re extra.
5

10

15

20

25

Quintum exemplum est de subiecto istius propositionis

'homo est prii:no animal rationale', 'homo est prima risibilis', et sic
de consimilibus. Hie dicit Ockham, in prima parte Tractatus De
logica, cap. 6522 quod Philosophus mtelligit quod 'risibile' prae
dicatur convertibiliter de homine et 'animal rationale' praedicatur
convertibiliter de ista intentione 'homo', et ad istum intellectum
subiectum supponit pro ipsa intentione animae; et idem dicit in
I, distinctionis 2 quaestione 4.23 - CONTRA: non suffi.cit quod
praedicatum et subiectum convertantur ad hoc quod praedicatum prima praedicetur de subiecto. Nam si nullum animal esset
nisi homo, adhuc haec non esset vera 'homo est prima compositus ex corpore et anima sensitiva'; sed haec esset vera 'animal
est prima compositum ex anima sensitiva et corpore', et tamen
'homo' et 'compositum ex corpore et anima sensitiva' converterentur. Item, ad hoc quod haec sit vera 'homo est prima
riS1bilis' non sufficit quod 'homo' et 'risibile' convertantur sed
requiritur quod 'risibile' conveniat rei significatae per subiectum in
quantum est homo, et quod non conveniat alicui nisi in quantum
ipsum est homo, et per consequens ad hoc quod haec sit vera
'homo est prima risibilis' requiritur quod iste terminus 'homo'
supponat pro re extra cui conveniat risibilitas ex hoc quod ista res
est homo et non nisi quia ipsa est homo.

34

[Opinio auctorls]

30

Quantum igitur ad istud videtur aliter dicendum quod

suppositio personalis est quando tenninus supponit sic pro
individuo singulari quod de eius conceptu proprio natum est
praedicatum illius propositionis verificari, ut cum dicitur quod
'homo currit' hie subiectum supponit pro Sorte pro quo est haec
vera 'Sortes currit'. Suppositio materialis est ista qua subiectum
7-8 pra.edicatur convc:rtlbiliter] c. p. F 15-16 sed- corpore 0/f/, A 28 suppositioestOIIl.F

220c:kbam, Sllllllllfll.JJ/ittJI, p. 1 c. 66 (OPh I 202-203).

230ckbam, Seripbun in I Sent., d. 2 q. 4 (OTh II 99-152).

35

298

36

l.JBE!.R I

supponit pro signo rei extra, ut 'homo est nomen', 'conceptus est
qualitas'. Sed suppositio simplex pro re extra est ilia qua subiectum
sic supponit pro re extra quod pmedicatwn non est natwn
verificari de proprio conceptu illius rei extra, sicut posita sunt
exempla praecedentia, et multa alia possent poni. Potest enim dici
uno modo sic: quod iste homo et est Sortes et est homo et est
animal, et sic de aliis. Tunc cum DICI'IlJR quod humanitas nee est
de se Sortes, nee de se Plato, et sic de aliis, sicut nee de se unum vel
plum, DIO potest quod subieetwn istius propositionis supponit
pro ilia re in quantum est homo et sibi repugnat respectu illius
praedicati supponere pro ilia re in quantum est Sortes. Ideo haec
non est vera 'Sortes non est de se Sortes nee Plato', et sic de aliis.
Et eodem modo de ista propositione 'animal est substantia
secunda', et sic de consimilibus. - Alio modo potest dici quod licet
natura humana pro qua subiectum illius propositionis supponit sit
realiter Sortes, quia tamen supponit pro ea tali suppositione cui
non repugnat formaliter quod natura pro qua supponit esset
communis, ideo illud praedicatum non est natum verificari de
proprio conceptu Sortis. Assumptum patet, quia haec consequentia
non est formalis 'subiectum illius propositionis supponit pro natura
humana, lgitur supponit pro Sorte vd pro Platone et sic de aliis',
et per consequens oppositwn consequentis non repugnat formaliter antecedenti, scilicet quod subieetum illius propositionis supponeret pro natura humana, et tamen nee supponeret pro Sorte nee
Platone, et sic de aliis. - Vd tertio modo potest dici quod verum
est dicere quod subiectum illius propositionis supponit per se pro
natura humana et non est verum dicere quod supponit per se pro
Sorte; immo magis esset verum dicere quod sibi repugnat supponere per se pro Sorte, ideo etc.
Patet igitur quod suppositio simplex est ilia pro re extra qua
subiectum propositionis sic supponit pro re quae est realiter
singularis quod praedicatum illius propositionis non est natum
verificari de proprio conceptu singularis propter causas dictas. Nee
istud debet esse extraneum tenenttbus oppositum, quia ipsimet, ut
21 pro2 0111. A 24 nec 1) sic F 25 et - aliis om. F Z7 non 0111. F
estF

est verum) v.

tO

15

20

25

30

DIST. 4 QUAEST. 1

10

299

vidctur, habent hoc concedere sicut tactum est. Ipsi24 concedunt

istam propositionem 'de conceptu communi substantiae sumpto
significative praedicatur secunda substantia'. Quaero igitur utrwn
conceptus communis substantiae, quando sumitur significative,
sumitur pro substantia reali communi extra animam, et hoc negant.
Aut sumitur significative pro re singuJari, et tamen de eius
conceptu proprio sumpto signi.ficative non praedicatur secunda
substantia secundum eos; igitur habent concedere quod de
conceptu communi rei singularis sumpto [significative] pro illo
singulari praedicatur aliquod praedicatum, et tamen illud praedicatum non potest vere praedicari de conceptu proprio eiusdem singularis.
[Instantiae contra positionem auctorls]

15

20

Contra:25 subiectum istius propositionis 'conceptus hominis

p.raedicatur de pluribus differentibllS numero' non supponit personaliter nee materialiter, igitur simpliciter, et per consequens
quando terminus supponit simpliciter, tunc supponit pro conceptu
et non pro re extta.
Item, probo quod subiectum istius propositionis 'homo est
species' non supponat pro re extra, quia 'esse speciem' est intentio
secunda sicut 'praedicari de pluribus', sed intentio secunda non
convenit rei significatae.

37

38

[Responsio Chatton ad instantias]

25

30

Ad primum istorum26 potest dici sicut solet dici a multis27

quod duplex est suppositio simplex: una qua terminus supponit
simpliciter pro re extra sicut in exemplis suprapositis, et alia qua
terminus supponit pro voce communi vel conceptu vel scripta in
ordine ad significatum suum respectu praedicati quod est intentio
secunda. Secundum istud concederetur quod ibi supponat
suppositione una simplici, tamen praeter illam est alia suppositio
16 nee] vel mn: /in. 11111. 111. F 21-22 non - significallle 0111. A 28 ad 0111. A
24Cf. Ockbam, S1111111111 ~.I c. 72 (OPh I 222).
25C Ockbam, Stmm~a LD!frae. I c. 65 (OPh I 198).
76<: supm n. 37.
27Ex. gr. Gualterus Burleigh; c S. Brown. "Waiter Burleigh's Treatise De ntppoJi.
tionibus and its Influence on William Ockham," in Fran&iscan Shltlies, 32 (1972)
35-36.

39

300

40

41

LIBER I

simplex pro re extra, ut dictum est

Aliter potest dici quod ttiplex est suppositio materialis: una
qua subiectum propositionis supponit pro voce vel conceptu vel
scripta non in orcline ad aliquod significatum, ut cum dicitur 'iste
conceptus homo est qualitas', 'haec vox homo est sonus';
alia qua subiectum propositionis supponit pro voce vel conceptu
vel scripta, licet in orcline ad significatum, et ista modo potest dici
in proposita quod est suppositio materialis. Nee istud videtur
magnum inconveniens, nam respectu passionis gmmmaticalis
subiectum supponit materialiter et tamen pro voce vel conceptu vel
scripta in orcline ad significatum, ut cum dicimus quod 'homo
est nomen substantivum', 'homo est nomen significativum'.
Tales enim praedicationes verificaotur pro signis in ordine ad
significata sua et tamen ibi est suppositio simplex. Ita, ut videtur,
potest did in proposita de passionibus logicalibus, ut cum dicimus
quod 'conceptus hominis praedicatur de pluribus', quod hie
subiectum supponit materialiter et tamen supponit pro uno signa,
scilicet conceptu, aliquo modo in ordine ad significatum suum.
Tertio modo diceret qui vellet, ut tactum est supra., quod subiectum illius propositionis supponit personaliter, quia subiectum
illius propositionis est actus reflexus et supponit significative
pro actu recto qui est res extra singularis in essendo, licet
sit communis in significando; et praedicatum illius propositionis est natum vere praedicari de proprio conceptu illius actus
recti, igitur est aliquo modo suppositio personalis. Quiscumque istorum ttium modorum ponencli detur, non est magna cura quantum ad propositum, quia in proposita sufficit
quod aliqua sit ponenda suppositio simplex respectu rei extra
arttmam.
Ad secundam obiectionetn28 potest did quod aliquid dicitur
praedicabile de pluribus uno modo quia ipsum realiter pet
entitatem propriam natum est esse pars propositionis sequens
copulam, et ista modo res extra non dicitur praedicari sicut nee
subici; et sic sumitur 'praedicari' in obiectione immediate
18 modo om. F 22 extta] vera A

211C supra n. 38.

10

15

20

25

30

DIST. 4 QUAEST.l

10

15

20

25

30

301

praecedente cum dicitur quod 'conceptus hominis praedicatur de

pluribus'. Alia modo sumitur 'praedicari' pro 'sjgnificari per se et
prima per praedicatum quod praedicatur de pluribus'. Et isto modo
convenit rei extra, nam verum est dicere quod natura humana per
se et prima. significatur per conceptum hominis seu per istam
definitionem 'animal rationale', quae definitio nata est praedicari de
pluribus. Uncle sicut res extra dicitur cognoscibilis quia nata est
significari per cognitionem, ita res extra dicitur praedicabilis quia
per se et prima nata est sjgnifiqu:i per praedicatum.
Consimiliter est dicendum de specie cum dicitur 'homo est
species'. Aut enim sumitur ibi 'species' pro illo quod praedicatur de
pluribus eo modo quo pars propositionis praedicatur, et tunc patet
quod subiectum istius propositionis supponit pro voce vel conceptu vel scripta. Aut prout est idem quod per se et prima significari per praedicatum quod est pars propositionis communis
multis, et isto modo res extra est species sicut humanitas. Aut
propositio illa valet istam 'homo est natura quaedam specifica' et
sic adhuc convenit r~ extra. Ex isto patet illud quod tactum est
supra, prima exemplo,29 quod eadem res extra ex hoc quod est
Sortes est substantia prima et ex hoc quod est homo est substantia
secunda, et similiter ex hoc quod est animal, et sic de consimilibus. Et eodem modo de tertio exemplo:30 ex hoc quod est
homo convenit sibi per se et prima quod sit dicibile de substantia
prima ista et illa ad intellectum praedictum, sed ex hoc quod est
Sortes non convenit sibi hoc.
Aliter adhuc posset dici, si homo vellet, quod aliter distinguit
suppositiones artifex realis et aliter artifex sermocinalis. Nam
artifex realis considemns de rebus extra intelligit per suppositionem
simplicem illam qua terminus supponit pro re singu1ari extra, et
tamen praedicatum illius propositionis non est natum verificari de
proprio conceptu illius singularis. Et intelligit per suppositionem
personalem i11am, scilicet qua teaninus supponit sic pro re extra
singulari quod praedicatum est natum verificari de proprio
20-22 ex- consimilibus] rrp. A
29Cf. supra n. 20-23.
30Cf. supra n. 27-29.

42

43

L!BER I

302

conceptu illius singularis. Et intelligit per suppos1t10nem materi

alem illam qua tenninus supponit pro signa rei extra sicut pro
conceptu, voce vd scripta sive supponat pro illo in ordine ad significatum sive non. Logicus autem qui est artifex sermocinalis intelligit per suppositionem personalem sicut prius, sed
per suppositionern simplicern intelligit illam qua terminus supponit pro signa in ordine ad significatum et hoc respectu praedicati quod est passio logicalis, cuiusmodi est intentio seamda,
sive illud signum pro quo subiectum supponit sit vox sive
conceptus sive scriptum, ut 'homo est species'. Per suppositionem materialem intelligit illam qua subiectum supponit pro signa
rei tam respectu praedicati grammaticalis, ut 'homo est nomen',
quam etiam respectu praedicati quod non convenit sibi in ordine
ad significatum, ut 'homo est vox', ita quod artifex realis omnern
suppositionem vocet suppositionem materialem qua terminus supponit pro signa rei sive illud signum sit vox sive conceptus
sive scriptus, et hoc tarn respectu praedicati logicalis quam respectu praedicati grammaticalis quam etiam respectu praedicati
quod non convenit signo in ordine ad significatum, et ideo apud
eum omnis suppositio simplex est pro re extra; non sic Jogicus, ut
dictum est.
[Art. 2- Responsio ad quaestionem]
Secundus
quaestionern.

igitur articulus huius

quaestionis

est

10

15

20

soJvere

[Opinio Guillelmi de Ockham]

44

Ad quam dicit Ockham, ubi prius, distinctionis 4 quaestione

1,31 quod iste terminus 'Deus' ex modo suo signHicandi solum
supponit pro supposito, tamen ratione praedicati adiuncti supponit
pro natura ex usu loquentium introducto ad vitandum errores et ad
exprimendum identitatern summam quae est ibi. Et ideo quando
praedicatum solum convenit supposito tunc solum supponit pro
supposito, et quando convenit naturae, solum supponit pro natura.
Tunc ad quaestionem: haec propositio est vera 'Deus generat
Deum', quia praedicatum solum convenit supposito, ideo
10 est 0111. A 15 vocet suppositionem 0111. (hom.) F 19 non om. F 24 quaestionem 0111.
A
31Qcldwn, Saiphml in I Sent., d.

4 q. 1 (OTh Ill 12-13).

30

~'~I

0IST. 4 QUAEST. 1

, , I

303

. . I

subiectwn ibi solum supponit pro supposito.

[Contra opinionem Ockham]

10

15

20

Contra: dubium est utrum respectu cuiuslibet praedicati convenientis naturae possit iste terminus 'Deus' supponere pro natura,
quia dicimus quod natura Patris est communicata Filio a Patre, et
tamen isti non concederent istam 'Deus Patris est communicatus
Filio a Patre'.
Similiter, per Magistrum, distinctione 34, cap. 'Hie considerandum,>u haec est vera 'una est essentia trium personarum,' non
tamen ista 'Deus est trium personarum'.
Secundo, aliud est deminute dictum: quod subiectum solum
supponat pro supposito quando praedicatum solum convenit supposito, quia tunc ita esset propositio universalis vera sic dicendo 'omnis Deus generat Deum' sicut haec indefinita, quia non
declarant quare illud praedicatum artet magis subiectum ad solum
standum pro uno quam artet signum universale ad solum
dist:ribuendum pro uno. Similiter, forte non concederent istam
'Deus non est t:rinus et unus', licet concederent praedicatum solum
convenire supposito. Hoc forte non concederent ne daretur aliis
occasio errandi.

45

46

47

[Responsio Chatton ad quaestionem]

25

30

Aliter igi.tur potest dici ad quaestionem dupliciter. Uno modo

per praedicta quod propositio est ab~olute vera, nam ubi terminus
supponit personaliter ibi propositio est vera si praedicatum natum
est verificari de proprio conceptu illius pro quo subiectum supponit. Sed ita est hie, quia subiectwn istius propositionis 'Deus
generat Deum' supponit pro prima persona, de cuius proprio
conceptu verificari potest hoc praedicatum 'generans Deum' sic
dicendo 'ista persona non producta generat Deum', igi.tur etc.
Unde iuxta praedicta contingit de divinis triplicem
suppositionem praedictam assignare, ut videtur. Aliquando enim
terminus supponit simpliciter de divinis, ut cum dicitur 'Deus est

48

49

;:

3 respectu] /in. ead m. F 4 terminus] tres A 8 distinctione) /in. ead m. F

12 supposito] significate F
15 declarant] declamtut A
24 propositio]
propositiooe A
32petrus Lombardus, Sent.

in W Ubris Dirt., I d. 34 c. 2 (ed. I. Brady, I 251).

1'
;'

j,'

'

304

LIBBR I

tres personae et quaelibet earum'. Ideo in talibus paralogisrnis est

fallacia ex varia suppositione 'Deus est ttes personae et quaelibet earum; Deus est Pater, igitur etc.', quia in prima propositione subiectum supponit simpliciter et in secunda supponit
personaliter pro Patre. Aliquando etiam supponit personaliter, ideo
variatur suppositio in talibus paralogismis 'hie Deus est Pater; hie
Deus est Filius; igitur Pater est Filius', quia subiectum primae
propositionis supponit personaliter pro Patre et in secunda
supponit personaliter pro Filio. Aliquando etiam supponit pro
signa, ut cum dicimus quod 'conceptus Dei est qualitas', et sic
etiam fiunt paralogisrni sic arguendo 'haec sapientia divina est per
se prima modo dicendi per se sapientia; sed haec sapientia divina
est haec iustitia divina; igitur haec sapientia divina est per se prima
modo dicendi per se haec iustitia divina'. Subiectum enim minoris
supponit pro re extra, quia denotatur quod sapientia divina et
iustitia divina sint una res extra. Sed subiectum maioris supponit
pro una propositione, quia iste est sensus: 'haec propositio
sapientia divina est sapient:ia est praedicatio per se prima modo
dicendi per se'. Hie enim subicitur iste terminus 'haec propositio' et
supponit pro hac propositione 'sapientia divina est sapientia'. Et
similiter, sic arguendo 'Deus est Pater ingenitus; Deus est terminus
communis; igitur Pater ingenitus est tenninus communis', subiectum primae proposit:ionis supponit pro re extra, sed subiectum
secundae propositionis supponit pro conceptu vel alio signa rei.
Patet igitur quod ista proposit:io potest concedi 'Deus generat
Deum', quia subiectum supponit personaliter pro re de cuius proprio conceptu verificatur 'generans Deum'.

10

15

20

25

[Obiectiones contra praedicta]

50

51

Contra: prima, quod conceptus Dei supponit ibi pro hoc Deo
qui est simul tres personae, igitur proposit:io est falsa. Assumptum
patet, quia conceptus Dei prima signicat hunc Deum, sed prima
supponit pro suo prima significato, igitur etc.
Secunda, conceptus Dei non supponit pro Patre nisi quia
Pater est ipsa deitas, et per consequens deitas est primum
2 ex 0111. A 9-10 prol- conceptus om. A 10 quod] 6n. ead 111. F 19 tclnlinus] tres
A 25-27 Patet- Deum2 om. F 29 quod] quia A

30

DIST.

10

15

4 QUAEST. 1

305

significatum illius conceptus. Aut igitur supponit ibi pro deitate, igitur
deitas generat Deum; aut non; tunc non supponit pro Patre, quia
si non supponit pro suo primo significato, non supponit pro
secundario significato.
Tertio, quia idem significant 'Deus generat Deum' et 'Deitas generat deitatem', quia concretum et absttactum idem significant; sed una istarum est falsa, igitur alia.
Quarto, indefinita est vera pro aliquo individuo. Si igitur haec
sit vera 'Deus generat Deum' non sufficit dicere quod sit vera pro
persona sed requiritur quod sit vera pro aliquo individuo. Sed hie
non potest dare individuum, nisi 'hie Deus' qui est trinitas et pro illo
non est propositio vera, igitur etc.
Quinto, melius salvantur veritates theologicae et melius vitantur difficultates in oppositum exponendo propositiones in quibus
praedicantur notionalia de essentialibus per propositiones alias in
quibus praedicantur essentialia de notionalibus, ut in proposito dicendo quod haec praedicatio 'Deus generat Deum' valeat istam
'generans est Deus' et 'genitum est Deus'.

52

53

54

[Responsio Chatton ad obiectiones]

20

25

30

Dicendum quod istae obiectiones licet valeant contra illos qui

ponunt quod propositio ista est primo vera pro hoc Deo, non
tamen valent contra me.
Dixerunt enim aliqui33 non solum quod 'deitas' aliquo modo
in re distingueretur a qualibet personarum sed etiam quod iste
tenninus 'hie Deus' primo significat illam rem ut sit distincta a
personis et quod pro hoc Deo, sic sumpto, est haec primo vera
'Deus generat Deum'. Contra istam opinionem valent illae obiectiones, quia tunc ista propositio esset falsa 'Deus generat 'Deum'
eo quod haec est falsa 'Deitas generat deitatem'; et similiter haec est vera 'primo generans distinguitur a primo genito', quia
nihil primo generat se. Si igitur 'hie Deus' esset primo generans,
tunc 'hie Deus' dist:ingueretur a se.
18 et-Deus2 om. (hom.) A
11 C

Duns ScobJs, OrrlinaJio, I d. 4 p. 2 q. un. n. 11-13 (IV 5-7); 1..ethmz, I d. 4 q. un.

n. 4-7 (XVI408-409).

55

56

306

57

58

59
60

61

LIBHR

Obiectiones autem illae non sunt contra me. Ad primam l4

illarum dicendum quod subiectum istius propositionis 'Deus
generat Deum' supponit pro prima persona. Et ad probationem
dicendum quod Pater est primum significatum illius subiecti, pro
quo scilicet illa propositio est vera, et hoc sufficit ad propositum.
Sicut enim est verum dicere quod conceptus specificus hominis
prima significat hominem et non significat per se et prima Sortem, et tamen primum significatum illius conceptus pro quo ista
propositio est vera 'homo currit' est Sortes, ita licet sit verum
dicere quod con~eptus specificus Dei per se et prima significet Oeum et quod non significat per se et prima Pattern, tamen Pater est primum significarum pro quo ista propositio est vera
'Deus generat Deum'.
Ad secundum35 dicendum quod Patti convenit ex hoc quod
est Deus quod ille conceptus potest pro eo supponere, et concedo
quod non est verum dicere quod supponat hie pro deitate. Sed
ex hoc non sequitur quod non supponit pro Patre. Et cum dicitur
de prima significato, dicendum quod Pater est primum significatum pro quo ista propositio est vera, et hoc suffi.cit. Unde respectu huius praedicati non habet aliud significatum cui vere
conveniat.
Ad tertium36 patebit distinctione quinta.37
Ad quarrum:38 ubi idem individuum est plures personae distinctae, ad veritatem propositionis indefinitae sufficit quod verificetur pro una illarum personarum seu pro individuo illo in quantum
est una illarum personarum, licet non verificetur pro illo individuo
in quantum est omnes simul; ita est in proposito.
Ad quintum:39 illa opinio reprobatur a Magistro Sententiamm,
3 Et 0111. F 4 illius] istius F
0111. (hom.) A
31Cf. supra c. 50.
35C supra n. 51.
36C supra n. 52.
37C infra d. 5 q. 1 c. 41.
JBC supra n. 53.
39C supra n. 54.

suhlecti 0111. F 8 primum 0111. F 16 non- quod

10

15

20

25

DIST. 4 QUAEST. 1

307

distinctione ista,40 de qua etiam dicetur quaestione proxima.41

[Alia responsio ad quaestionem]

Alia modo potest responderi ad quaestionem distinguendo.

Cum quaeritur utrum haec sit concedenda 'Deus generat Dewn',
quaero: quid vis significare? Aut enim intendis quaerere utrum
persona quae est Deus generet personam quae est Deus alia
ddtate; sic falsum est Aut intendis quaerere utrum persona quae
est Deus generet aliam personam quae est Deus eadem deitate;
sic est verum.

62

[Chatton ponit obiecta contra se ipsum]

15

20

25

Ut tamen istud magis appareat obicio in oppositum. Prima,

quia eadem ratione diceretur quod Deus distingueretur a Deo.
Secunda, quia tunc Deus generat aliwn habentem deitatern, igitur generat alium ab habente deitatem, et per consequens generat aliwn ab omni habente deitatem, quia negatio importata per ly alium negat illud quod sequitur confuse et
distributive.
Tertio, quia aut generat Deum qui est Pater aut Dewn qui
non est Pater. Si Deus generat Deum qui est Pater, igitur per
conversionem Deus qui est Pater est genitus. Si genuit Deum qui
non est Pater, igitur est aliquis Deus qui non est Pater et sic piures dii.
Quarto, quia si sic: aut generat se Dewn, aut aliwn Dewn eo
quod generat eundem Deum vel diversum; non se Deum, quia nihil
generat se, igitur alium Deum et sic plures dii.
Quinto, Deus genuit alium: aut igitur alium Deum, tunc sunt
plures dii; aut alium non-Deum, igitur genitus est non-Deus.
Sexto, eadem ratione haec esset vera pro Filio 'Deus non
generat Deum'.
[Responsio auctoris ad obiecta]

63

Ad primum istorum:42 non est simile, quia haec est absolute

falsa 'Deus distinguitur a Deo', quia negatio importata in vocabulo

69

20 est- qui 0111. (hom.) A 23-25 Quarto- dii 0111. (hom.) A

JPetrus Lombardua, Sent. in IV Ulnir Did., I d. 4 c. 1 (ed. I. Brady, I 78).
41C infra d. 4 q. 2 n. 8-11.
42Cf. supra n. 63.

64

65

66

67

68

I..IBER I

308

70

71

72

73

distinctionis negat terminwn sequentem distributive et universaliter,

et ideo valet istam quae est simpliciter falsa 'Deus non est idem
alicui Deo'.
Ad secundwn:43 quid intelligis? Aut quod Deus generet alium
in persona qui tamen habet eandem deitatem; sic potest concedi.
Et similiter quod generet aliam personam habentem deitatem.
Sed ex isto non sequitur quod genuit aliwn ab habente deitatem,
quia sensus est quod genuit alium a quolibet habente deitatem;
sicut nee sequitur 'Deus genuit non eundem habentern deitatern,
igitur genuit non eundem alicui habenti. deitatem'; patet quod
non sequitur.
Ad terti.wn44 quaeri potest quid intelligitur? Aut sic: utrum
Deus generet Deum qui est idem Deus cum Patte; sic concederetur, ex quo solum sequitur quod Deus genitus est idem Deus
cum Patre. Aut intelligitur utrum Deus generet Deum qui est eadem
persona cum Patte; sic est falsum. Ex quo solum sequitur quod
est aliquis Deus qui non est eadem persona cum Patte, et ex hoc
non sequitur quod sint plures dii.
Ad quartum45 potest similiter quaeri: quid intelligi.tur? Aut
enim intendunt quaerere utrum genuerit se Deum ad istum intellectum, utrum scilicet genuit personam quae est idem Deus cum
se ipso; et sic concederetur. Nee ex hoc sequitur quod genuit se,
quia sunt personae distinctae licet sint idem Deus. Aut quaeritur
utrum genuit personam quae est idem personaliter secum; sic
falswn est. Cum eti.am quaeritur utrum genuit aliwn Deum: aut
quaeritur utrum genuit alium qui est Deus; et patet quod sic. Aut
quaeritur utrum genuit alium, alietate deitatis; dicendum quod
non.
Ad quintum:46 aut quaeritur utrum genuit alium qui est Deus;
potest dici quod sic, quia aliam personam quae est Deus. Aut
quaeritur utrum genuit aliwn alietate deitatis; sic falswn est.
5

qwl quae F

17 non] On. ead m. F 26 Deus) Pater A

43Cf. supm n. 64.

+!Cf. supra n. 65.
4SCf. supm n. 66.
46Cf. supm n. 67.

10

15

20

25

30

DIST. 4 QUAEST. 1

309

Cum etiam quaeritur utrum genuit alium non-Deum: aut quaeritur

utrum genuit alium qui non est Deus; sic falsum est Aut quaeritur
utrum genuit alium qui tamen non est alius alietate deitatis; sic
estverum.
[Ad argumenta principalia]

tO

15

20

25

30

Ad primum principale:"7 dicendum quod haec praedicatio

non est per se primo modo dicendi per se, ut alias dictum est48
Nee est praedicatio per se secundo modo dicendi per se ad
illum intellectum quo passio praedicatur de primo subiecto cum
quo primo convertitur. llcet enim iste conceptus 'generare Deum'
sit conceptus primo converttbilis cum propria descriptione
quiditativa absoluta primae personae, et ideo de illa praedicetur per
se secundo modo dicendi per se secundum opinionem illam quae
tacta est in 3 quaestione Prologi, articulo 1,"9 in positione, tamen
non est conceptus convertibilis cum conceptu isto communi
omnibus personis cum dicitur 'Deus', quia sic omnis qui est Deus
generaret Sed se habet ad illum . sicut passio convertibilis cum
conceptu inferiore se habet ad conceptum quiditatiwm superiorem, ut patet de ista propositione 'animal est risibile' vel de
ista 'homo generavit Platonem'. Genuisse enim Platonem est
passio convertibilis cum proprio conceptu Sortis et praedicatur
particulariter de conceptu communi hominis; ita in proposito
secundum opinionem praedictam. Et cum arguitur quod tunc est
per accidens, si intelligatur quod praedicatum conveniat subiecto
per aliquod accidens seu etiam per aliquam rem distinctam in re a
deitate, sic est falsum; nee consequentia valet Si autem
intelligatur sic quod 'generare Deum' non convenit sibi in quantum
est deitas, sed magis per rationem extraneam, scilicet in quantum
est talis persona, iste intellectus concederetur secundum opinionem
illam, et ideo illi rei in quantum est deitas non repugnaret non
generare Deum, sicut patet de Filio et Spiritu Sancto. Aliunde
8 per1 se1om. A 12-13 per se om. F 23 cum] quando F
47C supra n. 1.
48C Chatton, Lmum in I Smt., cd.]. C. Wey et G. Etzkom, d. 2 q. 4 n. 23-32.
49Chatton, "&portatio et LmuM mper Sententias, prol q. 3 a. 1 (ed. ]. Wey, p. 167182).

74

310

75

LmER I

tamen repugnat, scilicet in quantum est talis persona; ideo non potest
esse sine Filio Deo.
Ad secundum principaJe:SO conceditur quod necesse esse
generat necesse esse ad ilium intellectum quo conceditur quod Deus
generat Deum. Et cum arguitur quod tunc necesse esse exigeret
aliud a se: Aut intelligitur quod necesse esse per unam necessitatem essendi exigeret necesse esse per aliam necessitatem essendi;
sic falsum est, qwa sicut sunt una deitas ita sunt una necessitas essendi. Aut intelligitur quod unum suppositum quod est
necesse esse exigit aliud suppositum quod est necesse esse per
eandem necessitatem essendi. Iste sensus, si proponeretur, esset
concedendus. Et cum dicitur quod tunc alia circumscripto ipsum
non esset Aut intelligitur quod, alia alietate necessitatis essendi
circumscripto, ipsum non esset; sic falsum est, et non valet
consequentia. Aut intelligitur quod, alia alietate personali circumscripta, quod tamen est necesse per eandem necessitatem essendi, tunc ipsum non esset; sic est verum, quia illo circumscripto
circumscriberetur propria necessitas essendi et propria deitas; igitur
ipsummet circumscriberetur. Et ex hoc non sequitur quin ipsum sit
necesse esse sicut non sequitur 'ipsum non esset circumscripta
propria necessitate essendi, igitur non est necesse esse modo
de facto'. Aliter posset responderi distinguendo de necesse esse
fonnaliter vd privative, sed transeo.
6 esse] est A 8-9 sic - essendi om. (hom.) A 11 proponeretur] poneretur F
12-13 concedendus -essetom. (hom.) A 15 mtelligiturom. A

SOCf. supra n. 2.

10

15

20

10

15

20

[Distinctio 4
Quaesdo2
Utrum haec sit vera 'Deus est Pater et Filius et Spiritus
Sanctus']
Secundo, quaero utrum haec sit vera 'Deus est Pater et Filius et
Spiritus Sanctus'.
Quod non, quia quaero pro quo supporut subiecturn: aut pro
aliqua personanun, aut pro essentia. Non primwn, quia nulla personarum est Pater et Filius et Spiritus Sanctus. Nee secundwn est dandum,
quia si supponat pro essentia et non pro aliqua persona, igitur
essentia distinguitur aliqua distinctione a qualibet persona, et per
consequens in divinis est quarta res.
Item secundo sic: Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt tres
dii, igitur unus Deus non est Pater et Filius et Spiritus Sanctus.
Antecedens probo, quia esse Deum est idem quod habens deitatem,
sed istae tres personae sunt tres habentes deitatem, igitur sunt
tres dii.
Ad oppositurn est fides, eo quod fides Catholica haec estl
''ut unwn Dewn in Trinitate et Trinitatem in unitate veneremur,
Patris enim et Filii et Spiritus Sancti una est deitas, nam Deus
Pater, Deus Filius, Deus Spiritus Sanctus, et tamen non tres dii sed
unus est Deus," ut patet in Symbolo Athanasii.
[Status quaesdonis]

25

30

In ista quaestione est conclusio certa ex fide quod sic, sicut

est detenninatum ab Ecclesia firmiter credendwn, Extra, De s11111ma
Trinitate et fide Catho/ica, 'Finniter',2 ubi profitetur Ecclesia dicens:
''Firmiter credimus et simpliciter confitemur quod unus solus est verus
Deus, Pater et Filius et Spiritus Sanctus, tres quidem personae,
sed una essentia, substantia seu natura simplex omnino." Tangendae
sunt tamen quinque difficultates in ista quaestione.

[Difticultas 1 -Pro quo supponit subiectum huius

proposidonis 'Deus est Pater et Filius et Spiritus Sanctus'?]
Prima difficultas istius quaestionis est pro quo supponit
9 Nee] m,g. al. m. F est] atld eandem A 10 si om. A
tSymbofRm Pr.-AJhanasiamlm, 'Quicumque', ed. Denzinger-Schonmetzger (ed. 33 n. 75
p.41).

2Demtalu Grrgorii IX, I tit. 1 c. 1 (ed. Friedberg II, 5).

312

LIBER I

subiectum huius propositionis 'Deus est Pater et Filius et Spiritus

Sanctus', utrum scilicet pro aliqua personarum divisim, aut pro
omnibus personis simul sumptis, vel pro quarta re aliquo modo
distincta a personis, sicut tactum est in prima argumento. 3

[Opinio Guillelmi de Ockham]

5

Hie est opinio una: Ockham in I suo, distinctionis 4, quaest. 2,4

quod supponit pro essentia divina et non supponit pro persona
divina. Et tamen tenet, distinctionis 1, quaestione s,s quod est
conttadictio habere conceptum essentiae, non habendo conceptum
personae.

10

[Contra opinionem Ockham]

Contta istam opinionem, quia ilia duo dicta sua repugnant,
sicut ostensum est supra, distinctionis 1, quaest. 4, articulo 1, et distinctionis 3, q~t. 3, articulo 2, conclusione 6 prolixe,6
Item, haec opinio videtur ponere in divinis quartam rem allquo modo distinctam in re a personis, ut tactum est supra, distinctionis 2, quaest. 6, articulo 2.7

15

[Opinio Gilberti Porretani]

Alia est opinio quam recitat Magister Sententiamm, distinctione ista,B concedens istam propositionem 'Pater et Filius et Spiritus
Sanctus sunt unus Deus et una substantia', et tamen negat istam
'unus Deus sive una substantia est Pater et Filius et Spiritus Sanctus,
dicunt enim substantiam divinam praedicari de tribus personis, non
tamen tres personas de substantia divina.
Forte intendunt quod ubi est praedicatio indirecta notionalis
de essentiali, ibi oportet quod illud essentiale supponat pro
supposito aliquo, et quia ita est in ista 'Deus est Pater et Filius et
Spiritus Sanctus', ideo oportet quod subiectum supponat pro
aliquo supposito. Sed in proposito nullum est suppositum in
4 aigWDento] articulo A 6 Ockham 0111. A 12 illa] ista F 25 ubJ] ibi F
.lC supra n. 1.
4Qckham, Stripllim in I Sent, d 4 q. 2 (OTh m 23-24).
SOckham, Stripllim in I Sent, d 1 q. 5 (OTh I 455-456).
6Chatton, l..edrmzini Sent, d 1 q.4a. 1 n. 20-54;idem, d. 3 q. 3 a. 2 n. 130-151.
7Cbatton, Ler:turo in I Sent., d 2 q. 2 a. 2 n. 28-66.
Bpetrus Lombardus, Sent. in W Libro.r Dist., I d. 4 c. 2 (ed. I. Brady, I 79-80)
atgucns contra Gilbertum Poaetun.

20

25

DIST. 4 QUAEST. 2

10

15

313

divinis pro quo ista propositio sit vera, ideo non concedunt illam
propositionem. Primwn asswnptum patet, quia ubi est praedicatio
indirecta, subiectum supponit personaliter; patet inductive, maxime si subiectum natum est supponere pro supposito. lstam tamen
concedunt 'Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt Deus', quia
est secundum eos praedicatio directa et partes 5ubiecti copulati
stant pro suppositis.
Si QUAERAS pro quo stat praedicatum in ista, - DICERENT
quod stat pro natura divina; nee oportet istud praedicatum stare
pro persona ibi, quia praedicatum appellat suam formam, quam
formam prima significat
lntendunt igitur dicere quod tales propositiones quae
conceduntur 'Deus est Trinitas' et huiusmodi, intelliguntur a concedentibus eas, significare alia!; propositiones quae praedicant essentialia de notionalibus, ut in proposito istam 'tres personae sunt
unusDeus'.

10

11

[Contra opinionem Gilberti Porretanae]

20

Contra istam opinionem. Reprobat Magister hoc, sicut patet

in littera.9 - Item, Ecclesia, ubi prius,to confitetur quod unus est
verus Deus, Pater et Filius et Spiritus Sanctus.

12

[Responsio Chatton ad primam diflicultatem]

25

30

Ideo aliter est dicendum ad istud. Ubi notandum est quod

ista oratio 'Deus est Pater et Filius et Spiritus Sanctus' potest
intelligi esse copulativa, vel de copulato extremo. Prima modo,
sunt tres propositiones categoricae invicem copulatae sic 'Deus est
Pater' et 'Deus est Filius' et 'Deus est Spiritus Sanctus'; et in
qualibet istarum trium propositionum subiectum supponit personaliter pro una trium personarum. Sed secunda modo, est una
propositio categorica habens praedicatum copulatum, et isto modo
dico quod [subiectum] supponit pro hoc Deo seu pro ista essentia
divina, quatenus ipsa est ttes personae simul.
1 ista] ilia A 9 istud] illud A 10 persona] personis A ibi om. A 11 formam
A 23 ista oratio] istud dicere A TT ttium 01/1. A 27-28 personalirer 01/1. A
28 unaom.F
01/1.

9C supra n 8.
'OC supra n 3.

13

314

14

15

LIBER I

Advertendum tamen est quod aliud est loqui de ista propositione 'Deus est Pater et Filius et Spiritus Sanctus', seu 'Deus
est Trinitas', et aliud de ista propositione 'Deus est simul ttes
personae et quaelibet earum'. Subiectum enim istius propositionis
'Deus est ttes personae simul et quaelibet singillatim' pro hac
essentia supponit suppositione simplici, quia est vera propositio
pro natura ista communi, et tamen praedicatum istius propositionis
non est natum verificari de proprio conceptu cuiuscumque personae, nee etiam de conceptibus propriis omnium simul sumptis;
haec enim est falsa 'tres personae simul sunt ttes personae simul
et quaelibet earum'. Sed in ista propositione 'Deus est Trinitas'
seu in ista 'Deus est ttes personae simul' seu 'Deus est Pater et
Filius et Spiritus Sanctus', subiectum cuiuslibet istarum supponit
pro essentia illa in quantum ista res est simul ttes personae,
quia haec est vera 'tres personae simul sunt tres personae simul';
et ideo potest aliquo modo dici suppositio personalis respectu
suppositionis praecedentis, non quia supponat pro ista essentia in
quantum est aliqua istarum personarum divisim, sed quia supponit
pro ea in quantum est istae ttes personae simul
Ad istud declarandum nullum potest inveniri exemplum
suf6ciens, quin scilicet sit dissimile in infinitum; pono tamen
unum, valeat quod valere potest. Ponatur quod essent tres homines
dissimiles, aequaliter tamen alti et spj.ssi et lati omnino. Formetur
tunc unus lapis trium laterum in eadem altitudine laterum et
spissitudine aequaliter omnino cum illis hominibus, et prottahatur
cum aliquo instrumento imago unius illorum hominum in substantia illius lapidis ex uno latere et sine omni nova re addita
lapidi; et ex alio latere imago alterius hominis, et ex tertio latere
imago tertii hominis. Tunc verum est dicere quodam modo quod
iste unus lapis est tres imagines; licet enim sint unus lapis, tamen
non sunt una imago, quia una est imago primi hominis et non

secundi, alia econtra.

16

Forte DICIS quod iste lapis per aliam partem sui est imago
1 wnen om. F 2 Deust est 0111. F 5 hac om. A 6 supponit] ant. pro A 8 proprio]
proposito F 9 etiam] autem A 10 pmonae] propositiones F 13 cuiuslibet]
cuiuscwnque A 14 ista] ilia A 18 quia] quod A 23 spisst] passi A 24 latenun2
0111. A 29 quodam modo 0111. F 30 enim om. A 33 dicis] dices A

10

15

20

25

30

DIST. 4 QUAEST. 2

10

15

20

25

30

315

unius, et alterius. - CONI'RA: totus lapis repraesentat quemlibet

istorum hominum; statim enim ante unum latus lapis apparet totus
ille lapis esse imago unius illorum hominum et secundum totam
longituclinem et latituclinem et spiss.ituclinem, et secundum lineamcnta
protracta per casum; et statim ante aliud latus lapidis apparet totus
ille lapis imago altenus, et eodem modo de tertio; igitur iste totalis lapis est tres imagines, et tamen unus lapis, ita quod totalis
lapis est imago istius et illius.
Secundum istud, si QUAERATUR pro quo supponit subiectum
istius propositionis 'lapis est tres imagines simul', - DICERETUR
quod pro isto lapide in quantum est tres tmagines simul. Et si
QUAERATUR pro quo supponit subiectum huius 'lapis est tres
imagines simul et quaelibet earum',- DKF...RETIJR ut supra.
!stud exemplum, si valeret, posset applicari multis aliis in ista
materia. Prima, cum dicimus unam personam incamari, alia non
incarnata. - Secunda, cum dicimus essentiam [esse] communicabilem et Pattern non esse communicabilem. - Tertio, cum
dicimus quod essentia est simul tres personae et quaelibet earum,
sed Pater non. - Quarto, cum dicimus quod relatio distinguit,
essentia non distinguit. Ad ista et his similia posset applicari exemplum illud ad videndum quomodo talia conceduntur sine omni
distinctione in persona divina.
Ad primum istorum11 potest applica.ri exemplum, Iicet non
sufficiat, posito quod coram uno latere Japidis poneretur velamen
vel pictura. Tunc diceretur quod ilia imago esset velata, et alia non
esset, non quod per istam negativam intelligatur quod alia imago
non sit idem lapis cum imagine velata, sed quod ilia alia imago non
sit eadem imago cum imagine velata. lsto modo aliqualiter intelligeretur quod Pater et Filius sunt unus Deus, et tamen quod
Filius sit persona velata humanitate; et Pater, licet sit idem Deus
cum persona incarnata, tamen non est eadem persona cum persona
incarnata.
2 istorum] illorum A
2B aliqualiter] aliter F

IICf supra n. 18 'Primo'.

12 subiectum huius

0111.

25-26

et -

esset

Of/l.

17

18

19

LIBER I

316

20

21

22

23

Ad secundum.t 2 Quid intelligis per essentiam? Aut aliquid in

persona aliquo modo distinctum a persona; sic esset quarta res,
et sic non est ponenda in divinis. Aut per essentiam intelligitur ilia
summa res quae est simul tres personae et quaelibet earum; tunc
dicendwn quod essentiam Patris esse communicabilem Filio vel
Spiritui Sancto idem est quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus
sunt unus Deus.
Et cum dicitur13 quod Pater non est communicabilis Filio,
idem est quod Pater et Filius non possunt esse una persona. Unde
ilia swnma res quae est Pater sic est Filius seu communicata Filio
quod Pater et Filius suot idem Deus, sed Pater non est communicabilis Filio sic quod sunt una persona. lsta stant simul
sine omni distinctione in persona. Verbi gratia, in exemplo, prima
imago non est sic communicabilis secundae imagini quod possint
esse eadem imago, et tamen essentia sua est sic communicabilis
secundae quod sunt idem lapis, et tamen nulla distinctio est primae
imaginis ab essentia sua, immo de natura lapidis est verum [dicere]
quod ille lapis sic est secunda imago quod prima imago et secunda
sunt idem lapis, non tamen sic quod prima imago et secunda sint
eadem imago. Ita in proposito: deitas sic est Filius quod Pater et
Filius sunt unus Deus, non tamen sic quod Pater et Filius sint
eadem persona. lsta bene stant simul sine omni distinctione in
persona.
Ad tertium. 14 Si per essentiam intelligatur aliquid in persona
aliquo modo distinctum a persona, intelligitur ibi quarta res, quae
non est ponenda. Ideo concedo quod essentia divina sic est tres
personae et quaelibet earum [et] quod tres personae sunt unus Deus,
non tamen sic quod tres personae sint eadem persona.
Cum igitur dicitur15 quod Pater non est tres personae, si
intelligatur quod Pater non sit idem Deus cum aliis personis,
2 res] pars A 3 ponenda] posita A 6-9 et- Filius-1 om. (hom.) A 12 sunt] sint F
14 possint] possunt A 15 et om. A 16 distinctio est] est d A 22 eadem] una F
in] /in. ead m. F
12Cf.

supra n. 18 'Secundo'.

13(; supran.18 'Secundo'.

14Cf. supra n. 18 'Tertio'.

ISC supra n. 18 Tertio'.

10

15

20

25

30

DIST. 4 QUAEST. 2

317

i I

10

15

20

25

30

falsum est. Si intelligatur quod non sit eadem persona cum aliis
personis, verum est. Uncle sicut in exemplo natura lapidis non est
sic tres imagines quod sint una imago, sed sic quod unus lapis [sit],
et sicut prima imago non est sic eadem secundae quod sint una
imago, sed sic quod sint idem lapis, et tamen nulla est distinctio
imaginum a natura lapidis, ita in proposito.
Ad quartum. 16 Quid intelligitur per relationem? Si aliquid in
persona aliquo modo distinctum a persona vel ab essentia, tunc
poneretur ibi quarta res. Si per earn intelligitur ipsa persona
intellecta per intentionem relativam abstractam, tunc potest dici
quod relatio quae est prima persona sic distinguit quod ipsa non est
eadem persona cum Filio, tamen non sic distinguit quin sint idem
Deus.
Cum autem dicitur17 quod essentia non distinguit personam a
persona, dicendum quod hoc ideo est quod personae illae sint eadem
essentia, idem Deus; ideo sequitur quod relatio nort distinguit personas sic quin sint idem Deus.
Si autem sic ARGUATIJR: relatio distinguit personas sic quod
ipsa est differentia qua persona una est diversa ab alia; sed essentia
non distinguit sic quod ipsa sit differentia qua una persona est
diversa ab alia; igitur essentia non est illa relatio nee illa persona, et
per consequens ipsa non est ttes personae simul et quaelibet
illarum singillatim; - DICENDUM ad istam negativam quod ipsa
non potest sic intelligi quod essentia non sit realiter relatio illa quae
est differentia, igitur oportet quod intelligatur sic quod illa res, in
quantum est essentia deitatis, non est differentia qua ista persona
differt ab illa; cum hoc tamen stat quod eadem res, in quantum est
relatio seu persona, sit differentia qua una persona differt ab alia.
Uncle sicut in exemplo haec res, in quantum est lapideitas,
non est differentia qua una imago differt ab alia, et tamen eadem
res, in quantum est haec imago, est differentia qua una differt ab
alia, nee ex hoc sequitur aliqua distinctio inter istam imaginem et
6 imaginum] primae imaginis A 11 est] /in. ead. m. F
20 una om. A 23 illarum] earum A 30 alia] una F
lf>Cf. supra n. 18 'Quarto'.
17Cf. supra n. 18 'Quarto'.

12 persona] /in. ead m. F

24

25

26

27

318

LlBER I

naturam lapidis, isto modo dicendum in proposito.

[Difficultas 2 - Utrum debeat concedi 'Subiectum istius
propositionis td>eus est Trinitas non supponit pro aliqua
una persona in divinis,

28

Secunda difficultas huius quaestionis est utrum ista negattva

debeat concedi 'subiectum istius propositionis <<Deus est Tnnitas))
non supponit pro aliqua una persona in divinis specifica'.
Arguitur sic 'hoc subiectum non supponit pro Patre, hoc subiectum supponit pro hac essentia, igitur haec essentia non est Pater'.
Conclusio est falsa et minor est vera, igitur maior [est] falsa.

10

[Responsio Chatton ad secundam difficultatem)

29

30

Ad istud, licet posset hie assignari fallacia una iuxta dicta in

secunda articulo quaesttorus praecedentis, IS potest tamen
responderi alio modo multipliciter. Uno modo, quaerendo quid
homo intelligit per illam propositionem negativam. Aut quod
persona non sit realiter ilia res pro qua supponit [subiectum], et
isto modo non debet concedi, quia persona est i11a essentia realiter
pro qua supponit [subiectum]. Aut intelligit quod non supponit pro
ilia re, in quantum est talis persona Patris, et isto modo potest
concecli. Et tunc debet sic argui 'hoc subiectum non supponit pro
hac re in quantum est Pater, et hoc subiecwm supponit pro hac re
in quantum est deitas'. Ex istis non sequitur ista conclusio
quod 'deitas non sit Pater'; sed ista debet conclucli quod 'haec
res, in quantum est deitas, non est Pater'. Et hoc est verum, quia si
in quantum est deitas esset iste Pater, igitur omne quod est deitas
esset iste Pater, et per consequens Filius esset Pater.
Aliter potest dici, quaerendo quid intelligitur cum dicitur
quod subiectum illius propositionis non supponit pro Patre. Aut
intelligitur quod illud pro quo supponit non sit idem realiter cum
Patre; sic est falsum. Aut intelligitur quod illud subiectum non
supponit per se pro Patre, et sic potest concecli, quod licet sit per
se verum dicere quod illud subiectum supponit pro ipso Deo, non
tamen est per se verum dicere quod illud subiectum supponit pro
Patre, quia tunc praedicatum illius propositionis vere praedicaretur
22 conclusio 0111. A 31 quod] quia F

ISC supra d. 4 q. 1 a. 2 n. 48-49.

licet] hoc A 32 ipso] isto A

15

20

25

30

DIST. 4 QUAEST. 2

10

15

20

25

319

de proprio conceptu Patris sic dicendo 'Pater est Trinitas'.

Sumendo igitur istam negativam 'subiectum illud non supponit pro
Patre' prout aequivalet isti propositioni 'non est per se verum
dicere quod illud subiectum supponit pro Patre', sic concederetur ilia propositio negativa. Et tunc debet sic argui 'hoc subiectum non supponit per se pro Patre, sed hoc subiectum
supponit per se pro hoc Deo, igitur hie Deus non est per se iste
Pater'.
Tertio modo, diceretur, cum DICITIJR quod supponit pro hac
essentia: aut intelligitur quod supponit pro quolibet quod est haec
essentia; falsum est, quia sic Pater esset Trinitas. Aut pro aliquo
quod est haec essentia; tunc sic non supponit pro Patre et supponit
pro aliquo quod est haec essentia, igitur aliquid quod est haec essentia non est Pater; et hoc est verum, quia Filius non est Pater.
Istae tres responsiones et aliae, si dentur, possent ostendi in
exemplo supra dicto.19 Si QUAERATUR utrum subiectum istius
propositionis 'lapis est tres imagines' supponat pro prima imagine,
- DICERETUR enim quod si intelligatur sic: utrum prima imago sit
realiter iste lapis pro quo illud subiectum supponit, patet quod sic.
Si autem QUAERATUR utrum supponat pro ista re in quantum est
prima imago divisim, DICERETUR quod non. Si tertio
QUAERATUR utrum sit per se verum dicere quod supponat pro
prima imagine divisim, - DICERETUR quod non. Si non concedatur quod prima imago sit tres imagines, ita diceretur proportionaliter
de aliis solutiorubus quae darentur.
[Difticultas 3 -Utrum hie Deus, qui est ttes personae, possit
vere d.ici suppositum vel persona]

30

Tertia difficultas istius quaestionis est utrum illud pro quo

subiectum. illius propositionis supponit per se et primo possit vere
dici esse suppositum, utrum scilicet hie Deus qui est tres personae
possit vere dici suppositum vel persona, quia si sic, igitur est ibi in
divinis unum suppositum commune ttibus, et tria supposita
quorum nullum est commune, et per consequens quattuor
4-6 sic- per se] rrp. A 11-12 fillsum- esseotia 0111. (hom.) A 20 ista] illa A 29
possitj posset A
19Cf.

supra n. 15.

31

32

320

33

34

35

LmER I

supposita, immo quattuor personae, quia sunt in natura rationali.

Notandum quod nomen suppositi sumitur dupliciter. Uno
modo large, prout scilicet extendit se cuilibet quod potest subici
praedicationibus vel coordinationibus pmedicabilium, et sic dicimus
quod haec albedo est suppositum pmedicamenti qualitatis. Alio
modo sumitur st:ricte pro ente quod per se exsistit et non est natum
naturaliter alteri communicari, et isto modo quaeritur hie.
Tunc dicendum quod suppositum isto modo vel persona in
natura intellectuali habet duas coodiciones. Una est quod ipsa non
est communicabilis ad extra naturaliter, ita quod ipsa nee dependet
nee est nata naturaliter dependere ad suppositum ext:rinsecum. Alia est quod ipsa sit incommunicabilis ad intra, ita quod ipsa non
sit nata esse plures personae in natura propria; sic enim est persona
creata persona dupliciter incommunicabilis, immo omne suppositum
creatum est sic dupliciter incommunicabile, et sic Pater in divinis est
suppositum incommunicabile.
Cum igitur QUAERITIJR. de hoc Deo qui est ttes personae,
utrum sit persona vel suppositum, DICENDUM quod habet
primam condicionem suppositi, non tamen habet secundam
condicionem suppositi; est enim ens incommunicabile incommunicabilitate naturae ad suppositum ext:rinsecum, tamen
non est incommunicabile ad intra quin vere sit tres personae
simul et quaelibet singillatim; et per consequens non habet
condiciones requisitas ad completam rationem personae vel
suppositi.

10

15

20

25

[Difficultas 4 - Utrum 'Pater et Filius et Spiritus Sanctus'

verlficeturfoanalius
de hoc Deo quam de hac deitate]

36

Quarta difficultas principalis huius quaestionis est utrum hoc

praedicatum copulatum 'Pater et Filius et Spiritus Sanctus' verificetur fonnalius de hoc Deo quam de hac deitate.
Et videtur Doctor Subtilis dicere hic:W quod istud
praedicatum copulatum 'Pater et Filius et Spiritus Sanctus'
praedicatur denominative formali denominatione de hoc Deo et
21 naturae Of/1, A

ZJI>uos Scotus, OrrlinaJio, I d. 4 p. 2 q. un. IL 10-11 (IV 4-5).

30

DIST. 4 QUAEST. 2

10

321

non de hac deitate ad istum intellectwn, quod sumendo praedicationem denominativam ut distinguitur contra praedicationem
identicam, ista praedicatio est denominativa fonnali denominatione
'hie Deus est Pater et Filius et Spiritus Sanctus', et haec praedicatio 'haec deitas est Pater et Filius et Spiritus Sanctus' est
magis praedicatio identica quam denominativa fonnali denominatione. Ratio conclusionis est quia haec deitas et hie Deus se
habent sicut proprium quo et proprium quod; sed praedicatum
denominativum concretum fonnalius denominat 'quod' quam 'quo';
haec enim est fonnalior denominatio 'Deus est creator' quam sic
dicendo 'deitas est creator', et haec 'Deus est Pater' quam sic
dicendo 'deitas est Pater'; igitur etc.

[Opinio Guillelmi de Ockham arguentis contra Scotum]

15

20

25

30

Contra istud arguunt aliqui primo sic:Zt non plus possunt cornpetere eidem contradictoria intentionalia quam realia; sed si subiectum istius propositionis 'hie Deus est Pater et Filius et Spiritus
Sanctus' supponat pro hoc Deo et non pro hac deitate, cum
non sit distinctio inter hunc Deum et banc deitatem, sequitur
quod contradictoria intentionalia conveniant eidem respectu eiusdem
sine distinctione.

Secundo sic:22 assumptum est falsum, scilicet quod semper

proprio 'quo' correspondeat proprium 'quod', nam anima separata
et etiam accidens separatum, utrumque istorum est proprium 'quo';
tamen non correspondet ei proprium 'quod'; immo in proposito
deitas est [proprium] 'quo', et tamen non est ibi proprium
'quod', quia ibi non est nisi essentia et relatio, sicut in individuo
creato non est nisi natura speci.fica et proprietas individualis.

[Contra opinionem Ockham]

Sed ista non concludunt, quia nulla est repugnantia quod pro
eadem re una praedicatio sit denominativa et alia praedicatio
alterius rationis non sit denominativa ad intellectum praedictum;
sed istae duae propositiones sunt huiusmodi 'hie Deus est Pater et
Filius et Spiritus Sanctus' et 'haec deitas est Pater et Filius et
5 et?- 0111. A 15 realia] reali A 23 etiam) in(?) A

m 21).
220ckham, Smptum;, I Sent., d. 4 q. 2 (OTh m 23).
2t0ckbam, Seriptum;, I Sent., d. 4 q. 2 (OTh

37

38

39

322

40

41

42

43

LlBER I

Spiritus Sanctus'; igitur etc.

Ad primwn istorum. 2' In proposito non competunt contradictoria eidem, et ideo subiectwn istius propositionis 'hie Deus est
Pater et Filius et Spiritus Sanctus', sicut supponit pro re significata
per istum conceptum concretum 'hie Deus', ita supponit pro re
significata per istum conceptum abstractum 'haec divinitas'. Ex hoc
tamen non sequitiJt quod ista praedicatio 'haec deitas est Pater et Filius
et Spiritus Sanctus' sit praedicatio denominativa fonnali denominatione, sicut alia est.
Ad secundwn24 dicendwn quod intelligendo per conceptwn
quo et quod, conceptwn abstractum et conceptum concretwn sibi
correspondentem, concedendwn est quod semper proprius conceptus quo, scilicet abstractus, potest habere ptoprium conceptwn
quod, id est concretum sibi correspondentem, qui supponat et
significet sicut conceptus suppositales supponunt et significant.
Et ita est de anima separata et etiam de accidente separato, et
de hac deitate et de ommbus. Et tamen non sequitur ex isto
quod in divinis sit aliqua distinctio inter rem significatam per istum
conceptum abstractum 'haec deitas', et rem significatam per istum
conceptum concretum 'hie Deus'.
Si QUAERATIJR quare Doctor Subtilis ponit quod sit praedicatio denominativa 'Deus est Pater et Filius et Spiritus Sacntus',
DICENDUM quod quia ipse videtur sentire quod licet persona
divina constituatur realiter extra animam per relationem, tamen si
ipsa debeat describi solum per conceptus quiditativos, non ponetur
conceptus relativus in sua descriptione, sed conceptus deitatis et
alius conceptus absolutus personalis; et ideo pro prima persona
praedicatio ista non est quiditativa sed denominativa 'Deus generat',
'Deus est Pater'.
Si QUAERATIJR quomodo stant simul quod relatio constituat
et distinguat personam, et tam.en conceptus absolutus personalis
ponatur in quiditativa descriptione et non relativus, - DICERETIJR
5 hie Deus om. A 14 etj etiam F 15 suppositales] suppositi.ooi tales F
isto) t111l. non A 21 quac:ratur] didtur F Subtilis) atld sic F 27 prima Ofll A
23Cf. supra n. 37.
24Cf. supra n. 38.

17 ex

10

15

20

25

30

DIST. 4 QUAr~T. 2

10

323

secundum viam suam quod sicut res absoluta potest conc1p1

conceptu relativo, ita res relativa potest concipi conceptu absoluto.
Et in proposito ille conceptus absolutus est quodammodo prior
apud naturam et quasi differentia personalis in ilia descriptione. Cutn praedicto modo dicendi concordare potest illud verbum,
quod alias dictum est, quod praedicationes in abstracto innotescWlt
nobis per praedicationes concretas [sibi) correspondentes, utrum
scilicet sit praedicatio denominativa, non sumendo denominativam
ut distinguitur contra praedicationcm identicam, ut iste Doctor
loquitur hie, sed ut praedicatio denominativa distinguitur contra
praedicationem quiditativam, quae est per se prima modo dicendi

per se.
[Difticultas 5 - Utrum haec sit concedenda 'Pater in divinis
est tres personae1
15

20

Quinta difficultas quaestionis est utrum haec sit concedenda

'Pater in divinis est ttes personae'.
Quod sic, quia sequitur 'Pater iste est idem essentialiter istis
tribus personis, igitur est idem istis tribus personis'; quia esse idem
essentialiter non deminuitur ab esse idem, igi.tur consequentia est
bona; et per consequens iste Pater est istae tres personae simul.

44

[Responsio auctoris ad quintam difficultatem)

25

30

Ad istud dicendum quod non debet concedi secundum

fidem, quia alia est persona Patris, alia Filii, alia Spiritus Sancti.
Ad argumentum.25 Distinguo consequens. Aut enim intelligi.tur
quod Pater sit idem aliis personis essentialiter et personaliter;
sic nego consequentiam. Quia non sequitur 'sunt idem essentialiter,
igi.tur sunt idem essentialiter et personaliter'. Aut intelligi.tur in
consequente sicut in antecedente, scilicet de identitate sola essentiali
et non personali; tunc nego secundam consequentiam. Quia non
sequitur 'Pater est idem aliis personis essentialiter, igitur Pater est
illae personae', quia consequens plus importat quam antecedens ad
communem intellectum hominum. Si enim concederetur quod Pater
esset Filius et Spiritus Sanctus, crederetur quod non distingueretur
distinctione personali.
4 apud om. F 19 est om. A 27 Aut} aJd enim A

25Cf. supra n. 44.

45
46

324

47

48
49

LIBER I

Ad istam solutionem et ad alias praedictas potest applicari

exemplum supra dictum de lapide. 26 Quod si illud exemplum non
valeat, ponatur aliud de homine. Ponatur quod Deus faceret unum
hominem omnino similem illi lapidi. Tunc iste esset unus homo, et
tamen ttes imagines. Quod si nee istud exemplum valeat, ponatur
quod una anima infonnaret tria corpora humana dissimilia. Tunc
ista anima est una [et] tamen tripliciter configurata, eo modo quo
forma spiritualis dicitur configurata spiritualiter ex hoc quod coexsistit non solum toti sed cuilibet parti secundum ordinem ilium
situs secundum quem disponuntur partes. Vel si unus angelus esset
in tnbus locis distantibus inter se, tunc ille idem angelus tripliciter
subsisteret in ordine ad situm. Quod si nullum istorum valeat,
recurrendum est ad exemplum de vestigia vel imagine, aliter nullum
valebit.
[Ad argumenta principalia]
Ad primam rationem principalem,Z7 patet quid dicendum ex
solutione secundae difficultatis.28
Ad secundam rationem,29 negandum est assumptum, quia
non ttes dii sed unus est Deus secundum fidem. - Ad probationem dicendum quod esse Deum est esse substantiam spiritualem infinitam cuius natura est deitas; sed non sunt ttes substantiae spirituales quarum cuiuslibet natura sit deitas, quia non sunt
ttes substantiae sed una substantia, nee ttes spiritus sed unus spiritus.

8 configumta] consignata A
9 toti o111. A
12 subsisteret] substaret F
16 rationcm] rem A 18 quia] quod A 20 est 0111. F 20-21 spiritualem 0111. F

26C supra n. 15.

l7C supra n. 1.
28C supra n. 29-32.
2!1C supra n. 2.

10

20

10

15

[Distinctio 5
Quaestio!
Utrum essentia generet vel generetur]
Distinctione quinta, quaero uttwn essentia generet vel
generetur.
Quod sic: haec est vera 'Deus generat', igitur similiter ista
propositio 'deitas generat', quia istae propositiones significant idem;
nam subiecta significant idem, quia se habent sicut concretum et
abstractum, et praedicatum est idem.
Secunda, quia si non, hoc esset quia iste terminus 'essentia'
non posset supponere pro prima persona; sed hoc falsum, quia aliter
haec non esset vera 'essentia est Pater'.
Contra, Extra, De .f11111111a Trinitate et fide Catholica, 'Damnamus', dicitur:l ''Nos igitur proprio approbante consilio, credimus et
confitemur quod una quaedam res est incomprehensibilis et ineffabilis" etc.; et infra: "llia res non est generans neque genita neque
procedens, sed est Pater qui generat, et Filius qui gignitur, et Spiritus
Sanctus qui procedit''.

[Status quaestionis]
20

25

In ista quaestione, est conclusio finniter tenenda, quod essentia divina nee generat nee generatur, quia haec conclusio est ab
Ecclesia detenninata. Ista tamen negativa posset habere duplicem
intellectum. Uno modo, potest intelligi sic quod essentia divina
non sit realiter illa persona quae generat, et iste intellectus est falsus
et contra detenninationem Ecclesiae. - Alia modo potest intelligi sic
quod illi rei, in quantum est deitas, [non] conveniat generare, et
isto modo essentia divina nee generat nee generatur.
Dubium tamen est quae sit ratio quare haec est falsa 'essentia
generat'.
[Opinio Duns Scoti]

Et dicit hie Doctor Subtilis2 quod quia illa propositio non

potest esse vera nisi sit per se prima modo dicendi per se, in qua
praedicatum realiter distinctivum quod non est natum praedicari
10 terminus] ttes(l) A 11 posset] possit A
A 25-26 Alio- convcniat 0111. A

15 quacdam] quidem A 16 etc.

IDemtafu GregoriiiX, I tit. 1 c. 2 (ed. Fricdberg, TI 6-7).

2J>uns Sc:otus, Onlinatio, I d. 5 p: 1 q. un. n. 18 (IV 17-18).

0111.

326

LIBER I

nisi formalitcr praedicatur de ultimate abstracto, et in proposito non

est per se primo modo dicendi per se et tamen huiusmodi praedicatum praedicatur de ultimate abstracto, ideo non est vera.

[Opinio Guillelmi de Ockham]

5

Contra istam opinionem arguit Ockham, distinctionis 5, quaestione l.' Primo, quia haec est vera 'essentia divina commWl.icatur
Filio', et similiter haec 'essentia divina videtur ab intellectu creato'.
Utraque enim istarum est vera; neutra tamen est per se primo
modo dicendl per se, licet utrobique subiectum sit sic abstractum et
praedicatum adiectivum [sit) praedicabile formaliter solum sicut ex

10

alia parte.
6

Si DICATUR4 quod non est simile, quia 'generare' est

praedicatum reale, sed 'conunWl.icari' vel 'videri' sunt praedicata
CONTRA: si praedicatum reale non potest vere
rationis, praedicari de ultimate abstracto nisi praedicetur primo modo dicendi per se, multo fortius nee praedicatum rationis, quia ultimate
abstractum non minus est abstractum respectu istius quam respectu illius.
Confirmatur,s quia istae propositiones sunt verae 'essentia
divina vult', 'essentia divina intelligit', 'essentia divina creat', 'essentia
divina est sapiens', et omnia huiusmodi; igitur etc.
Si DICITIJR6 aliter quod non est simile, quia 'generare' est
praedicatum realiter distinctivum, et tale non potest praedicari de
ultimate abstracto nisi per se primo modo; sed praedicata ista non
sunt huiusmodi, - CONTRA: haec est vera 'equinitas distinguitur a
Deo', et tamen non est per se primo modo dicendi per se, licet
subiectum sit ultimate abstractum et praedicatum formaliter praedicabile et realiter distinctivum.
Item,7 probationes propositionum aeque probant de aliis praedicatis adiectivis sicut de praedicato realiter distinctive.
10 sicut om. F 17-18 respectu om. F 25 vera om. F
30ckbam, Seriphmt in I Sent., d 5 q. 1 (OTh m 30-31).
4Jbid (OTh ill 31).
5Qckbam, Jerip/Rm in I Sent., d 5 q. 1 (OTh ill 32).
6Qckbam, Smptum in I Sent., d. 5 q. 1 (OTh lli 31, 34).
70ckbam, Seriphmt in I Sent., d 5 q. 1 (OTh m35).

15

20

25

30

DIST. 5 QUAEST. 1

10

327

Secunda, respondet ad articulum,8 ponendo aliam rationem

quare non conceditur quod essentia generet: quia generare non
praedicatur nisi tantum de illo de quo primo praedicatur et
immediate, et non praedicatur prima et immediate nisi de supposito, ideo de solo supposito praedicatur; et eodem modo de
'generari'.
Quare autem generare vel generari non praedicantur nisi
solum de illo de quo prima praedicantur, dicit9 quod hoc est vel ex
proprietate sermonis vel ex usu loquentium, ne concedatur quod
divina essentia distinguatur ab aliquo quod est in divinis.

10

11

[Contra opinionem Ockham]

15

20

25

30

Sed non apparet quod haec secunda opinio procedat contra

intellectum Doctoris praedicti, quia argumentum suum videtur esse
hoc: omne illud quod praedicatur fonnaliter de essentia praecise
sumpta praecisione excludente quodlibet praedicatum formale
quod non est de suo prima intellectu, praedicatur de ea per se
prima modo dicendi per se. Ita patet ex opposito, quia si
praedicetur de ea et non primo modo dicendi per se, igitur non est
de primo intellectu suo; et per consequens ab illo praescinditur
essentia praecisione excludente quodlibet praedicatum quod non
est de suo primo intellectu; sed si 'generare' praedicaretur de
essentia ultimate abstracta, praedicaretur de ea fonnaliter praecise
sumpta praecisione excludente quodlibet praedicatum formale
quod non est de suo primo intellectu; igitur si generare praedicetur
de essentia ultimate abstracta, praedicatur de ea per se primo modo
dicendi per se. Minor patet, quia non est ultimate abstracta nisi
sumatur praecise praecisione excludente omne praedicatum formale quod non est de suo primo intellectu; hoc enim intelligit
per nomen 'ultimate abstracti', sicut ipse deducit Videbatur enim
isti Docto.ritO quod Magister Sententiarum,tt negans istam propo8 est om. A 17 ltaj Ista A 22 de ea) post fonnaliter A 25 per se om. F 26 quia)
quod A

BOckham, .ftriphml in I Sent., d. 5 q. 1 (OTh Ill 36).

9Qckham, Striphmt in I Sent., d. 5 q. 1 (OTh III38).
IUScilicet Duns Scotus, Ordilllllio, I d. 5 p. 1 q. un. n. 12-16 (IV 15-17).
IIPetrua Lombardua, Sent. in W Ubros Dirt., I d. 5 c. 1 (ed. I. Brady, I 8().87).

12

328

13

14

LmER I

s1ttonern 'essentia generat', et sUniliter Ecclesia approbans dictwn

suum, swnpsit essentiam praecise et abstractissime abstractione
excludente ab ea omne quod praedicatur de ea fonnaliter quod
non est de prima suo intellectu, scilicet in quantum est deitas condivisa contta omne praedicatum adiectivum quod non est
de suo prima intellectu. Et ideo de essentia sic swnpta, dixit
quod essentia ultimate absttacta non potest praedicari tale adiectivum nisi prima modo dicendi per se, quia ad ilium intellectum propositio ista 'essentia generat' aequivalet isti propositioni
'essentia praecise swnpta, praecisione excludente omne praedicatum
formale quod non est de suo prima intellectu, generat', et isto
modo respondet quod non est vera, quia si esset vera, esset
per se prima modo dicendi per se, et non est sic per se, igi.tur
non est vera.
Ad instantias autem factas12 contta argumentum, [dico] quod
non vadunt contta eum. Diceretur enim quod in exemplis illis
essentia non sumitur secundum conceptum ultimate absttactum;
licet enim non habeatur vox una simplex absttactior quam sit ista
vox 'essentia', conceptus tamen haberi potest absttactior vel unus
simplex per se vel saltem conceptus cum detenninatione aliqua, et
forte vox cum determinatione aliqua ut sic dicendo 'essentia in
quantum deitas', vel sic dicendo 'essentia quiditative sumpta', vel
sic dicendo 'essentia praecise swnpta praecisione supradicta'. Quia
igi.tur in proposito sumitur abstractissime secundum intellectum
Magistti Sententiamm, ut habet ista opinio dicere, et in exemplis
positis non sumitur secundum conceptum ultimate absttactum secundum communem intellectum quo conceduntur illae propositiones, ideo non est simile. Licet enim haec vox 'essentia' sit nomen
valde abstractum, tamen non sumitur in exemplis supradictis cum
praecisione quam intelligi.t Doctor ille quando loquitur de ultimate
absttacto.
Secunda contta istam opinionem secundam, quia ratioB illius
8 modo om. F 12-14 quia- vera2 om. (hom.) F 15 quod] quia F 17 absttactum]
abstmcteA

12C supm IL 5-9.

13C supra IL 10.

10

15

20

25

30

'j
DIST. 5 QUAEST. 1

10

15

20

25

3D

opinionis non valet. Nam data ilia ratione, sequeretur quod haec
non esset vera 'Deus generat', quia per eos 'generare' solwn
praedicatur de illo de quo primo praedicatur, et praedicatur
primo de conceptu Dei, sicut ipsi habent dicere, quia intelligunt per
'praedicari primo de aliquo', praedicari de illo convertibiliter, sicut
patet in quaestiooibus illorum de universali, et in Prologo de primo
subiecto passionis;t4 igitur sequitur quod haec sit vera 'Deus
generat'.
Si DlcrnJR quod non est simile, quia conceptus Dei in
concreto natus est supponere pro supposito, CONTRA: ita
diceret adversarius in proposito quod iste conceptus absttactus
'deitas' seu 'natura divina' supponeret ibi pro supposito. Primo,
quia isti termini 'Deus' et 'deitas' sunt aequalis communitatis.
Secunda, quia haec est vera 'deitas est Pater', igitur subiectum
supponit pro illo pro quo supponit praedicatum, ut diceret adversarius; igitur etc.
Tertio contra eos, quantum ad hoc quod dicunt, quod veritas
istius 'essentia generat' inferret istam 'essentia distinguitur ab aliquo
quod est in divinis'; quia ita argueret adversarius de Deo, quia
eadem ratione argueretur 'Deus generat, igitur Deus distinguitur ab
aliquo quod est in divinis', quia sicut tu ponis quod iste tenninus
'Deus' supponit pro supposito, ita diceret adversarius de isto tennino
'deitas'; et si neges consequentiam ex una parte, ita adversarius
negaret consequentiam ex alia parte.
Item, adversarius diceret quod non plus valet haec consequentia 'essentia generat, igitur essentia distinguitur ab aliquo
quod est in divinis', quam valeat ista consequentia 'essentia est
potentia generandi, igitur distinguitur ab aliquo quod est in divinis',
vel quam valeat ista consequentia 'essentia est principiwn elicitivum
generationis, igitur distinguitur ab aliquo quod est .in divinis'. Sed
istam consequentiam babes tu negare quia concedis antecedens et
negas consequens, ita negaret adversarius ex alia parte. Unde sicut
3 et] quia non A 21 te:nninus] tres(l) A 29-30 vd- divinis om. (hom.) A 31-32
antecedens ... consequens] consequens ... antecedens F
t4()ckham,

265-274).

329

Seriphmt in I Sent., d 2 q. 4-8 (OTh 11 99-292); idem, Prol q. 9 (OTh I

15

16

17

330

18

19

20

LIBHR

nihil generat se, ita diceret adversarius quod nihil est potentia generativa sui ipsius, et per consequens potentia generandi distinguitur
agenito.
Item, non valet iste modus arguendi 'Pater generans distinguitur a genito, essentia est Pater generaos, igitur essentia distinguitur a genito'; ita diceret adversarius in proposito 'generans
distinguitur a genito, essentia est generans, igitur essentia distinguitur a genito'. Nee etiam valet 'essentia divina communicatur,
igitur essentia divina distinguitur a Patre communicante'; [quia]
ita diceret adversarius quod non sequitur 'essentia generator, igitur
distinguitur a generante'.
Aliter potest dici quantum ad istud quod haec est simpliciter
falsa 'essentia generat' et haec similiter 'essentia generator'. Ad hoc
potest poni triplex ratio. Prima est ratio Magistti Sententiartmt hie,
cap. 1, distinctione 5,15 .sic arguendo: ista propositio 'essentia
generat' implicat quod natura divina, ut est communis ttibus
personis et tota in singulis, generet, igitur est propositio falsa.
Antecedens patet, quia sicut ista propositio 'essentia creat' implicat
quod ipsa, ut est communis tnbus et tota in singulis, creat. Ita in
proposito; et ideo dicit Magister quod hoc nomine essentiae intelIigitur divina natura quae communis est tribus personis et tota in
singulis. Consequentia probatur, quia si ipsa ut communis est generaretur, igitur ipsa ut in Patre est esset genita; sed ipsa ut [est]
in Patre est Pater; igitur sequeretur, ut arguit Magister, quod Pater
esset genitor eius rei quae ipse est, et ita eadem res se ipsam
genuisset, quod negat Augustinus. 16 Eodem modo, si essentia, ut
communis natura est, generaret, igitur ut est in Ftlio generaret; sed
ut est in Filio est Filius; igitur Filius esset genitus a re quae ipse est,
et sic eadem res esset genita a se ipsa.
Confirmatur, quia per istas propositiones 'essentia generat',
'essentia generator', datur intelligi quod generate et generari
conveniant essentiae ut ipsa est prior suppositis secundum
5-7 essentia2 - genito 0111. F 16 est 0111. F 19 ut 0111. F 21 quae] qua A 25 ita 0111.
F 28 igitur om. A 31 et generari 0111. A
Lombardus, Sent. in Wl.Jbros Dist., I d. 5 c. 1 (ed. I. Brady, I 80-83).
16C August., De Trin., VII c. 1 n. 2 (CO.. 50, 214; PL 42, 916).

1'i}Jetrua

10

15

20

25

30

DIST.

10

15

20

25

30

35

5 QUAEST. 1

331

modum nostrum imaginandi, ad ilium intellectum quo ponitur a quibusdam quod attributa conveniant essentiae per prius aliqua prioritate quam suppositis. Sed hoc falsum est, quia sic essentia divina,
ut prior sit suppositis, relative diceretur vel pro relativo poneretur,
quod probat Magister esse contra Augustinum.
Secundo potest argui, praemittendo quod sicut 'album' sumitur uno modo pro aggregato ex subiecto et albedine, et sic non
conceditur quod lignum sit album, quia non est illud aggregatum;
alio modo sumitur pro subiecto cui inhaeret albedo, et sic conceditur quod lignum est album. Ita 'generans' sumitur dupliciter:
uno modo ad similitudinem praedicati aggregati, et sic includit
intrinsece generationem; alio modo ad similitudinem praedicati
denominantis rem absolutam ab actione sua, sicut conceditur quod
ignis generat ignem.
Isto supposito, potest did quod haec est falsa utroque
modo 'essentia generat' et similiter ista propositio 'essentia generatur', uniformiter distinguendo de genito sicut de generante.
Sumendo enim generans primo modo, scilicet ad similitudinem
aggregati includentis inttinsece generationem, sic est haec falsa
'essentia generat', quia si subiectum huius propositionis non supponat pro illo de cuius primo intellectu est generatio, ista propositio non est vera; sed subiectum eius non supponit pro illo de
cuius primo intellectu est generatio, sumendo generare illo modo;
igitur propositio illa non est vera, sumendo generans modo praedicto.
Primum assumptum patet, quia sicut conceptus aggregati non
verificatur nisi pro illo totali aggregato -lignum enim non est album,
sumendo album pro aggregato, sed compositum ex subiecto et albedine est isto modo album - , ita in proposito sumendo generans
prout includit intrinsece generationem, non verificatur de subiecto
aliquo in propositione nisi pro illo de cuius prima intellectu est
generatio; et per consequens si subiectum istius propositionis
'essentia generat' non supponat pro illo de cuius primo intellectu
est generatio, tunc propositio illa non est vera.
Secundum assumptum patet, quia subiectum istius
2 conveniant] conveniunt A 3 est om. F 27 illo] ipso A aggregato om. A

21

22

23

24

332

25

LIBER I

proposlttorus 'essentia generat' aut supponit pro natura divina

communi ttibus fpersonis], sicut exponit hie Magister SententianmJ,17
aut supponit pro Patte. Non prirnum, quia tunc generare esset de
prirno intellectu naturae divinae ut communis est, et pmedicaretur
de ea prima modo dicendi per se, sumendo generare sicut prius.
Nee secundum, quia conceptus qui subicitur in ista propositione,
non est conceptus suppositalis sed est conceptus quiditativus
abstraetus condivisus contra conceptum qui natus est supponere pro supposito respectu talis praedicati adiectivi notionalis, aliter non esset conceptus slln.pliciter abstraetus a supposito.
Isto etiam modo intelligi potest argumentum Magistti
SententianmJ in littera, quia si haec esset vem 'essentia generat', sic
sumendo generare, tunc essentia divina diceretur relative vel pro
relativo poneretur, quod falsum et, ut probat per Augustinum.1B
Assumptum patet, quia subiectum istius propositionis 'essentia
generat': aut supponit pro natura divina; tunc iste tenninus
'essentia divina' relative diceretur, quia generate esset de primo
intellctctu suo, quod falsum est, quia est conceptus abstractus
substantiae. Aut supponeret pro Patte; tunc pro relativo poneretur,
quod falsum [est], quia est conceptus abstraetus illius substantiae.
Sic etiam verum est dictum illud Doctoris Subtilis,t9 si sic intelligatur quod generate sic sumptum non praedicatur adiective de
ultimate abstracto, nisi praedicetur de illo primo modo dicendi
~~

26

Secundo,20 videtur dicendum quod sumendo generantem ad

secundum intellectum, prout scilicet est tale praedicatum quale
denominat rem absolutam ab actione sua, qualiter etiam
8 conceptum] istum A
9 adicctivt] adiecti A
13 Sentt:ntiarum 0111. F
essential /in. emJ. m. F 17 natuia 0111. A
terminus] ttes(l) A 18 relative
diceretur] d r. A 22 illud] illius A 24 prlmo om. A Z7 quale] qualem A
t7C supm n. 19.

tapettus Lombardus, Smt. in W Ubrit Dist., I d. 5 c. 1 (ed. I. Bmdy, I 81);

August., De Trin., V c. 7 n. 8 (CCL 50, 214; PL 42, 916): "quod relative dicitur,
non indicat substllntiam."
19C supm n. 4.
IDC supmn. 19.

10

15

20

DIST.

10

15

20

25

30

5 QUAEST. 1

333

denominamus lignum album ab albedine sua, sic adhuc haec est

falsa 'essentia generat', quia ista propositio 'essentia generat' dat
intelligere, sic sumendo generare, quod generare conveniat essentiae divinae per se secunda modo dicendi per se; sed hoc est falsum;
igitur propositio est falsa.
Primum assumptum patet, quia subiectum istius propositionis 'essentia generat' non stat pro essentia ilia in quantum
est essentia Patris, non plus quam stet pro ea in quantum est
essentia Filii vel Spiritus Sancti, quia significat earn absolute; nee stat
pro ea in quantw:D. est aliqua personarum propter idem; nee stat
pro ea in quantum ipsa est tres personae simul, quia sic esset
propositio falsa; igitllr stat pro essentia divina in quantum ipsa est
deitas absolute, eo modo quo stat subiectum istius propositionis 'essentia divina intelligit seu diligit'; igitur est praedicatio
per se secunda modo dicendi per se, si vera est, sic sumendo
generare.
Secundum assumptum patet, quod illa praedicatio non sit per
se sic quod tunc quaelibet persona generaret sicut quaelibet persona intelligit, nam quae per se insunt universaliter insunt;2t igitur
quod praedicatur per se secunda modo dicendi per se de essentia
divina, praedicatur vere de quohbet supposito de cuius prima intellectu
est essentia divina; igitur etc.
Si DICITUR. quod tunc esse generantem esset de prima
intellectu et quiditativo primae personae, et per consequens
descriptio quiditativa primae personae non esset mere absoluta, ad istud DICERETIJR secundum illam viam quod generare non est
de prima intellectu quiditativo primae personae; et ideo cum dicitur
[quod] haec persona generat, ibi non sumitur generans prima
modo, [scilicet] ad similitudinem fpraedicati] aggregati includentis
intrinsece generare, sed secunda modo, prout scilicet est praedicatum denominativum, eo modo [quo] actio Sortis denominat
Sortem quantum ad propositum; et ideo haec est per se se~o modo dicendi per se 'ista persona generat'. Non sic autem
1 haec est] est h. A 10 stat om. A 15 secundo- per se om. (hom.) A 18 quodJ quia
A 20 se] add. etiam A

21Resp.Aristot.,AnaL Post, I c. 16 (AL IV-1 37;A c. 16, SOb 1-16).

27

28

29

334

30

LJBER I

est de ista propositione 'Pater generat' seu 'generans generat', quia

in tali propositione praedicatum est de prima intellectu subiecti,
sicut haec est per se prima modo dtcendi 'risibile potest ridere',
et tamen haec est per se secunda modo dicendi per se pro eadem
re 'homo potest ridere'.
Tertio in principali22 potest argui sic: ista propositio 'essentia
generator' implicat quod essentia capiat esse simpliciter per
generationem, igitur est falsa, quia ipsa praefuit in Patre. lsta etiam
propositio 'essentia generat' implicat quod essentia sit quoddam
per se exsistens distinctum a personis, a quo generatio activa capiat
esse, sicut actio creaturae a supposito. Igitur est falsa, quia nee actio
ilia capit esse ab aliquo, eo modo quo actio in creaturis, nee etiam
sicut generatio passiva in divinis; et similiter, quia essentia non est
quoddam per se exsistens distinctum a personis. Forte istud non
concludit; prima, quia tunc haec [esset] falsa 'prima persona
generat', quia implicaret illam actionem esse ab aliquo [alit>). Secunda, quia tunc haec esset falsa 'essentia creat', 'essentia
intelligit', et sic de multis aliis. Saltem, sive valeat sive non, potest
argui per argumentum Magistri sub ista forma: haec propositio
'essentia generat' implicat quod essentia sit distincta a genito, igitur
est falsa; et similiter, ista propositio 'essentia generatur' implicat
quod ipsa distinguatur a generante, igitur est falsa.

10

15

20

[Responsio Chatton ad quaestionem]

31

Ad quaestionem igitur patet quare propositio est falsa. Ad

vitandum tamen altercationes, posset distingui. Cum quaeritur
utrum essentia generet, potest quaeri ab opponente quid intelligit.
Aut scilicet quaerit utrum essentia sit ipse Pater qui generat, et iste
sensus est verus. Aut quaerit utrum illi rei, in quantum est deitas
indifferenter se habens ad omnes personas, conveniat generare, et
sic dicendum quod non.
[Quinque obiecta contra istam solutionem]

32

Contra tamen ista obicio. Prima, quod non oporteat semper

quod, si praedicatio sit per se, quod praedicatum conveniat
1 est om. A 2 propositione] praedicatione A 8 praefuit] Pater fuit F
sicuij /in. eod 111. F 25 tunen] igitur A 30 quod] /in. eod m. F
:UC supra n. 19.

11 esse

25

30

DIST. 5 QUAEST. 1

10

15

335

subiecto Wliversaliter; nam haec est per se, etiam prima modo
dicendi per se, 'generans generat', et tamcn praedicatum non
convenit subiecto universaliter, quia tunc essentia generaret sic
arguendo 'omnis res generans generat, essentia est res generans,
igitur essentia generat'. Conclusio est falsa per tt:; et non minor,
igitur maior.
Secunda, quia haec est vera 'essentia est potentia generandi',
et haec similiter 'ess'?fltia est communicata Filio'; igitur eadem
ratione in proposito.
Tertio, quia haec propositio est vera 'essentia divina est tres
personae simul et quaelibet earum', et tamen subiectum non stat
pro essentia ut est communis; igitur similiter in proposito eadem

ratione diceretur.
Quarto, quia sequitur: 'essentia est Pater istius Filii, igitur
essentia genuit istum Filium'; antecedens est verum, igitur consequens.
Quinto, ad hoc est auctoritas una in littera,23 et est Augustini,
VII [De] Trinitate, [cap.] 4,24 quae dicit quod ibi est "sapientia de
sapientia" et "essentia de essentia"; et alibi25 lumen de lumine.

33

34

35

36

[Responsio auctoris ad obiecta]

25

30

Ad primum istorum,26 quaero: quid intelligitur per praedicatum

convenire subiecto universaliter? Aut quod conveniat cuilibet de
quo subiectum praedicatur praedicatione identica; sic falsum est
in divinis, quia sic haec non esset per se 'res generans est generans',
quia non omne id quod est idem cum re generante generat, quia
sic essentia generaret Aut intelligitur sic universaliter quod praedicatum conveniat cuilibet de cuius prima intellectu est subiectum,
et sic haec est per se prima modo dicendi per se 'generans
generat', et omne illud generat de cuius prima intellectu est hoc
quod dico 'res generans'.
4 generat - generans om. (hom.) A 5 essential /in. ead. m. F 13 diccretur] atltJ. in
proposito A 15 est om. A 17 hoc] atltJ. quod F 18 quae] qui A 19 et2 om. A
25 id] illud A 26 intelligitur] intelligit F 27 est] in rorr. /in. eod. m. A
23}Jetrua Lombardus, Sent. in W l.ibri.r Did., I d. 5 c. 1 (ed. I. Brady, I 82-83).
24August., De Trin., VII c. 1-2 n. 2-3 (CCL 50, 249-250; PI. 42, 936).
25August., De Trin., VII c. 1 n. 2 (CCL 50, 249; PL 42, 936).
26C supra n. 32

37

336

38

39

40

41

42

l..IBER I

Quando igitur arguitur 'omnis res generans generat, et essentia divina est res generans' etc., si maior sic intelligatur [quod] omne
illud quod est idem cum re generante generat, sic est falsum. Si autem
intelligatur sic: omne illud de cuius primo intellectu est res generans
generat, sic est verum.
Et cum dicitur27 quod essentia est res generans, si intelligatur
quod essentia sit idem cum Patre, venun est; et sic est maior falsa,
ut dictum est Et si intelligatur quod de prima intellectu essentiae
est quod sit res generans, sic minor est falsa.
CONTRA. Haec est per se secunda modo dicendi per se 'Deus
generat', et tamen praedicatum non praedicatur universaliter de
subiecto, etiam non pro omni eo de cuius prima intellectu est esse
Deum, quia sic quaelibet persona generaret
DICENDUM quod ista praedicatio 'Deus generat' non est
praedicatio per se secunda modo dicendi per se ita quod prae~
dicatum convertatur cum subiecto; sed magis est talis praedicatio qualis est passionis convertibilis cum inferiori de subiecto
communiori, de quo praedicatur particulariter, ut cum dicitur
'animal est risibile' seu 'homo generavit Platonem', ut dictum est
distinctionis 4, quaestione 1 in fine. 211 Haec tamen praedicatio 'Deus
generat' est praedicatio denominativa pro prima persona, quia
generare praedicatur per se secunda modo dicendi per se de
desaiptione absoluta propria personae primae secundum unam
opinionem, ut tactum est in Prologo, quaestionis 3, articulo 1 in
positione.29
Ad secundum istorum,30 de ista propositione cum dicitur
'essentia est potentia generandi', dicendum quod non est simile,
quia per istam propositionem 'essentia est potentia generandi' non
intelligitur quod essentia, ut est indifferens ad omnes personas, sit
potentia generandi, sed quod essentia divina, prout est essentia
1 uguitur0111.A 18 quo) quaF
27Cf. supm n. 32.
28C supm d. 4 q. 1 n. 74.
29Chatton, '&portttJio ell...edmtl slljJer SmlenJias, prol q. 3 a. 1 (ed. J. C. Wey, p. 181182).
JOC supra n. 33.

10

15

20

25

30

DIST.

10

15

20

25

30

5 QUAEST. 1

337

personae primae, sit potentia generandi; sed per istam propositionem 'essentia generat' intelligitur secundum communem usum
loquendi quod essentia ut est communis omnibus personis
generet.
Similiter, non est simile de secunda propositione31 cum
dicitur quod essentia est communicata Filio. Quia non intelligitur
quod communicari Filio conveniat essentiae ut est indifferens et
communis omnibus personis, quia sic ipsa ut est in Spiritu Sancta
diceretur communicata Filio. Sed intelligitur quod Filius habet a
Patre quod ipse sit Deus per eandem essentiam qua Pater est Deus,
et per consequens essentia illa denominatur communicata, quatenus ipsa est in Patre prima primitate originis et secunda non
solum in Patre sed [etiam] in Filio. Sed in proposito, si haec esset
vera 'essentia generatur', daretur intelligi ad intellectum Magistri
Sententiamm,32 quod ipsa teaninaret generationem non solum ut est
in Filio, sed [etiam] ut ipsa est communis omnibus personis, sicut
intelligitur cum dicitur 'essentia intelligit'.
Ad tertium33 dicendum quod non est simile. Ista enim
propositio 'essentia divina generat', si esset vera, magis esset similis
isti, quantum ad suppositionem subiecti, 'essentia intelligit' quam
isti 'essentia est tres simul et quaelibet earwn', quia sicut subiectwn
istius 'essentia intelligit' supponit sic quod intelligere convenit
cuilibet personarum divisim, et ptaedicatwn praedicatur adiective et
sic fonnaliter, sic in ista propositione 'essentia generat', si vera est.
Non sic autem in ista propositione 'essentia est tres simul et
quaelibet earwn', quia hie est praedicatio identica secundum illam
viam, et subiectwn supponit simpliciter, sic quod praedicatwn illud
copularum non est natum verificari de conceptu proprio personali;
igitur non est simile.
Ad quartum.34 Quid intelligitur per istam propositionem
'essentia est Pater istius Filii'? Aut intelligitur quod essentia sit
3 utom.F 22 isrius)cuiusA 24 sic2JitaA 31-(p.338/in.1) Aut-Filiiom.(hom.)A

JIC supra n. 33.

:UC supra n. 12
JJCf. supra n. 34.
34C supra n. 35.

43

44

45

338

46

47

48
49

50

LIBER I

eadem identitate cum primo supposito quod est Pater istius Filii;
sic est antecedens verum, et consequentia non valet. Aut intelligitur
quod essentia genuerit istum Filium, ita quod idem significetur per
antecedens et consequens; sic est antecedens falswn.
Ad quintum'5 quidam Doctor, scilicet Magister Alexander de
Hales in dubiis suis super librum Sententiamm, dist 5,.3f dicit quod in
ilia auctoritate Augustini essentia ponitur pro persona.
Et hoc conftrmatur, quia ilia auctoritas aeque concedit essentiam de essentia sicut sapientiam de sapientia; sed sapientia potest
supponere pro persona, quia Sancti concedunt quod ibi est sapientia
genita; igitur etc.
Similiter, DecretaJis37 concedit quod essentia est Pater qui
generat, et Filius qui generatur.
Et similiter, Magister J"ententiarum, distinctione ista, capitula
praedicto,38 glossat illam auctoritatem Augustini sic: "sapientia de
sapientia, id est Filius qui est sapientia est de Patre qui est
sapientia"; et essentia de essentia, id est Filius qui est essentia est
de Patre qui est essentia; et per consequens in ilia auctoritate tarn
nomen essentiae secundum eos quam nomen sapientiae ponitur
pro persona.
Vult igitur iste modus dicendi quod ad intellectum Magi.stri
Sententiamm, intelligendo nomine essentiae divinam naturam
communem omnibus personis, haec est falsa 'essentia generat', et
haec similiter est falsa 'essentia generatur'. Sumendo tamen nomen
essentiae vel sapientiae pro ipsa persona, sic dicunt ipsi quod
procedit auctoritas Augustini. Isti tamen alibi, scilicet in S11111111a
sua,39 et etiam alii Doctores posteriores, licet concedant quod
sapientia et lumen et huiusmodi possint sumi pro persona, sicut
cum dicitur quod est sapientia genita, tamen nomen essentiae, ut
dicunt, non potest sumi pro persona, quia nomen essentiae est
17 est3 om. P 19 sapientiae om. A 26 in om. A 28 possint] possunt A

35Cf. supra o. 36.

.l6.Alexancfer de Hales, GIDssa in QIIIIIRor Iilmn Senlenliamm, I d 5 in Bibliolhw Fmntisrana J'dxJ/as~Ua XII (Quaracchi 1951, p. 85).
37C supra n. l.
3llpetrus Lombardus, Sent in W Iibris DiJI., I d. 5 c. 1 n. 8 (ed. I. Brad)', I 83).
39Alexander de Hales, Sll111flllltheol., I inq. 2 tr. un. q. 1 tit. 1 c. 3 a. 1 (1426b).

10

15

20

25

30

DIST. 5 QUAEST. 1

10

15

339

abstractivum; non sic nomen sapientiae. Et per consequens isti

habent dicere quod nomen essentiae secundum communem usum
sumitur praecise praecisione excludente quodlibet praedicatum
denominativum quod non est de suo primo intellectu, cum dicitur
quod essentia nee generat nee generatur; non sic nomen sapientiae
cum dicitur esse sapientia genita; et hoc provenit ex communi usu
hominum.
Quomodocumque sit de istis modis dicendi, dico ad auctoritatem Augustiru sicut dicit Magister. Cum dicitur 'essentia de essentia', aut intelligitur hoc sumendo nomen essentiae vel sapientiae
pro natura communi; sic non intelligit Augustinus, quia sic non
est essentia de essentia nee sapientia de sapientia. Aut intelligitur
quod Filius qui est essentia sit de Patre qui est essentia, [et] sic
est verum; et similiter, quod Filius qui est sapientia sit de Patre
qui est sapientia.

51

[Ad argumenta principalia]

20

25

30

Ad primum principale.40 Non sequitur 'haec est vera Deus

generat, igitur haec est vera <ieitas generat,' quia in prima
propositione iste terminus 'Deus' supponit pro supposito quod
generat; sed cum dicitur 'deitas generat', iste terminus 'deitas'
non potest supponere pro supposito respectu huius praedicati
'generare', quia respectu huius praedicati significat abstracte naturam ut communis est Et conceditur quod nomen concretum potest
supponere pro supposito respectu alicuius praedicati respectu cuius
suum abstractum non potest supponere.
Ad secundum;H conceditur quod iste terminus 'essentia' non
potest supponere pro supposito respectu huius praedicati 'generare', quia claret intelligere quod essentia, ut communis est,
generaret; sicut essentia, ut est communis omnibus, intelligit; et
neganda est consequentia. - Ultra, cum infertur quod haec non
esset vera 'essentia est Pater', dicendum quod non sequitur.
8 dico] add quod F 13-14 Filius - verwn] trp. A 19 terminus] tres(l) A 26-27 Ad
supponcre om. (hom.) A 28 cormnunis est] est cormnunis A

40Cf. supra n 1.
41 C

supra n. 2

Exemplum illorum quae dicuntur in hac quaestione praecedenti42 de lapide qui se toto est tres imagines trium hominum modo

52

53

340

LIBER I

secundi hominis. Adhuc haec non concederetur 'lapideitas generat

secundam imaginem', quia daretur intelligi quod lapideitas ilia,
ut est communis omnibus tribus imaginibus, generaret, et per consenquens quod quaelibet illarum imaginum generaret secundam.
Similiter, haec non concederetur 'lapideitas generatur' propter
eandem causam, et etiam quia daretur intelligi quod Iapideitas
caperet esse simpliciter per illam productionem, quod non concederetur. Isto modo posset hoc exemplum applicari ad alia dicta.

10

1 quaestione] add ponitur A

47C supra d. 4 q. 2 n. 15.

[Distinctio 5
Quaestio2
Utrum Filius generetur de substantia Patris]

10

15

Secundo, quaero utrum Filius generetur de substantia Patris.

Quod non, quia si sic, igitur substantia Patris esset quasi
materia in ista generatione. Aut enim esse de substantia Patris
excludit creationem, vel non. Si non, igitur productio Filii est
creatio. Si sic, igitur substantia Patris est quasi materia, quia haec est
causalitas materiae excludens creationem formae, scilicet quod
materia sit de qua forma capit esse; et per consequens si haec
condicio sit in divinis, igitur est ibi talis causalitas qualis est propria
materiae in creaturis.
Secundo, quia substantia Filii est terminus formalis istius
generationis, igitur Filius non generatur de substantia Patris, quia
eadem est substantia Patris et Filii, igitur terminus formalis istius
generationis est substantia Patris; sed Filius non generatur de
termino formali istius generationis, igitur nee de substantia Patris.

DIST. 5 QUAEST. 2

341

Ad oppositum est Magister in littera, dist. 5, cap. 8, et probat hoc.t

[Status quaestionis]
In ista quaestione sunt duo articuli. Prima, videndum utrum
substantia Patris sit ibi quasi materia, et hoc est quaerere utrum hoc
quod dico 'de substantia Patris' dicat circumstantiam causae quasi
materialis. Secunda, utrum essentia sit terminus formalis illius
generationis, et tunc ex istis duobus respondebitur ad formam
quaestionis.

[Art. 1 - Utrum in generatione Filii substantia Patrls sit quasi

materia
Opinio Petri Aureoli]

5
6

Primus igitur articulus est utrum 1i de substantia Patris importet

circumstantiam quasi causae materialis, et hoc est quaerere utrum in illa
generatione substantia Patris liit quasi materia, ut tangitur in prima
argumento.
Opinio Aureoli probat quod non. Primo,2 quia nulla imperfectio
ponenda est in perfectissimo, sed si essentia esset quasi [materia], ibi
esset aliqua imperfectio, quia ipsa esset actuabilis.
Secundo,3 quia actus purus actuari non potest, sed essentia est
huiusmodi, quia est perfectio infinita.
Tertio,4 quia tunc filiatio denominaret essentiam, quia actus
subiectum.
[Opinio Guillelmi de Ockham]
Opinio Ockham probat idem, distinctionis 5, quaest. 2. Primo,s
quia eadem ratione essentia divina esset asinus. Aut enim essentia esset
materia proprie loquendo, aut secundum similitudinem, ex hoc quod
aliqua condicio materiae convenit sibi. Si primum, aeque diceretur quod
sit asinus; ens enim prima dividitur in ens creatum et increatum; sed
ens creatum dividitur in materiam et asinum et alia entia creata; igitur
13 inom.F
IRectius cap. 2; Petrus Lombardus, Sent. in IV UbriJ Dist., d. 5 c. 2 (ed. I. Brady, I 8788).
2petrus Aureoli, StripiHm mper I Sent., d. 5 sect. 17, ed. E. Buytaert (FIP Text Series n.
3, II 785).
31bid.
4Petrus Aureoli, S mptum !1/jJer I Sent., d. 5 sect. 17, ed. E. Buytaert (FIP Text Series n.
_,

TT

"'7ne"'

15

20

25

342

10

20

25

30

LIBBR I

non plus est materia ens increatum quam asinus. Si secundum detur,
adhuc aeque sequitur quod sit asinus, quia aliqua condicio asini aeque
convenit Deo secundum similitudinem sicut aliqua condicio materiae.
Secundo,6 quia eadem ratione persona est ibi quasi composita;
sicut enim ponis ibi materiam et formam sine omni imperfectione, ita
consequenter est ibi ponendum compositum sine omni imperfectione.
Tertio,7 quia si sic, hoc maxime poneretur ad salvandum contra
haereticos quod Filius .non sit de nihilo; sed hoc non oportet, quia ubi
forma praecedit, aeque excludit creationem sicut faceret materia; nam si
anima intellectiva praeexsistens noviter caperet esse in aliqua materia
praeexsistente, adhuc totum non esset de nihilo.
Quarto,s quia eadem ratione qua essentia esset quasi materia
respectu filiationis, ipsa esset quasi materia respectu patemitatis, quod
non conceditur.
[Contra opiniones Aureoli et Ockham]
Contra istas opiniones. Quia licet conclusio sit vera: quod in
divinis non sit materia nee quasi materia, tamen istae rationes non concludunt, immo sunt contra ipsosmet. Prima enim opinionum istarum
nonprobat.
Suppono primo quod haeretici quaerebant utrum Filius sit de
aliquo sicut de materia, aut non sit de aliquo sicut de materia. Si sic,
igitur ibi est materia. Si non, igitur Filius producitur de nihilo, et per
consequens creatur et est creatura.
Suppono secunda quod materia habet duas causalitates respectu
formae in creaturis: una est quod materia est forma receptiva formae et
actualis per earn; et ista causalitas materiae non excludit creationem,
quia anima recipit gratiam infusam et tamen gratia creatur, et corpus
recipit animam quae tamen creatur. Alia est causalitas materiae, quia est
de qua educitur forma, id est per cuius passionem iilatam ab agente
forma capit esse; et haec [causalitas] excludit creationem, ut alias
patebit.
Istis suppositis arguo sic: non sequitur 'in divinis non est materia
actuabili per perfectionem recipiendam, igitur in divinis non est
18 opinionwn] opinio A 24 habet) habeat F
6Qckham, Smplllm in I Sent., d. 5 q. 2 (OTh Ill 63).
70ckham, Smplllm in I Sent., d. 5 q. 2 (OTh III 55).
Blbid.

10

11

12

13

14

DIST. 5 QUAEST. 2

15

16

343

materia.' Haec enim consequentia non valet, quia licet forma educta de
materia in creaturis non posset recipi in materta illa, adhuc ilia materia
esset respectu illius formae materia de qua educeretur. Et ex eadem
patet quod conclusio quam probat prima opinio,9 non est ad propositum, quia non quaeritur hie utrum ibi sit materia actuabilis per
formam, sed quaeritur utrum essentia habeat istam condicionem communem cum materia, scilicet quod ipsa sit de qua producitur productum, ita quod productum non creetur; et ideo probanda quod ibi non
sit materia actuabilis, non est ad propositum.
Item, rationes eorum sunt contra se ipsos, quia ibi ponunt quod
essentia divina est indivisa aliqua indivisione in re a se ipsa, qua indivisione ipsa non est indivisa a generatione activa nee passiva; et per
consequens habet dicere quod divisio opposita illi indivisioni est inter
essentiam et generationem tarn activam quam passivam; et per consequens cum essentia et generatio constituant unam personam, oportet
quod ilia sic divisa uniantur, et unum sit actuabile per reliquum.
Ad rationes suasH1 diceretur concedendo conclusionem: quod
essentia divina non dicitur actuabilis, nee etiam generat nee generatur.
Sed ex hoc non probatur quod essentia non habeat condicionem communem cum materia, illam scilicet qua excluditur creatio: quod ipsa sit
de qua est Filius.

10

15

20

[Contra opinionem Ockham]

17

Quantum ad secundam opinionem, ipsi, ut videtur, haberent

dicere oppositum, quia ipsi videntur ponere, sicut recitatum fuit dist.211
quod essentia non est summa identitate eadem in re extra cum
generatione activa nee cum passiva, quomodo essentia est summe
eadem sibi ipsi; ex quo sequitur, ut concedunt, quod ipsa est aliquo
modo in re nee eadem generationi, quo modo ipsa est eadem sibi ipsi.
Tunc arguo: essentia est quasi perfectibilis per generationem, igitur ipsa
est respectu generationis quasi materia, quia licet non sequatur negative
'non est perfectibilis, igitur non est quasi materia', tamen affirmative
bene sequitur eadem ordine 'est actuabilis et perfectibilis per
generationem, igitur est quasi materia respectu eius'. Antecedens
17 diceretur] dicitur A 18 dicitur] est A 28 necj non A

9Cf. supra n. 4.
JOCf. supra n. 4-6.
11Chatton, l.Ntura in I Sent., d. 2 q. 6 n. 28-35.

25

30

344

10

15

20

25

LIBER I

patet, quia essentia et generatio constituunt unam personam et sunt

aliquo modo non-idem in re, igitur uniuntur, eo modo saltem quo sunt
non-idem.
Confirmo.' Quaero: quomodo sumunt essentiam? Non pro aliqua
personarum divisim nee pro personis simul sumptis, sed pro essentia
communi; et illam ponunt aliquo modo distingui a qualibet personarum; et per consequens est aliquo modo quarta res, et est in Filio
constituens unum cum generatione passiva; igitur aliquo modo actuatur per earn.
Item, rationes eorum non concludunt, loquendo in speciali de ista
condicione materiae, scilicet quod sit de qua producitur productum, ita
quod li de dicat circumstantiam talem quae excludit creationem.
Ad primam igitur rationem12 eorum diceretur quod non sequitur
'essentia divina est de qua generatur Filius, igitur essentia divina est
asinus'; si enim consequentia esset bona- et tu concedis antecedens
- , igitur babes concedere consequens.
Ad argumentum13 igitur dicendum quod solum probat quod
essentia divina non sit ipsa materia creata; tamen non probat quin
essentia divina conveniat cum materia in ista causalitate: quod est de
qua producitur tetmiilus; nee ex hoc sequitur quod sit asinus.
Ad secundum, 14 per idem, quia solum probat quod essentia divina
non sit materia, sicut nee compositum; tamen non probat quin conveniat cum materia in causalitate quae excludit creationem.
Ad tertium,1 5 per idem: si forma praecederet et esset de qua
produceretur tenninus, tunc ilia forma conveniret cum materia in
causalitate qua excluditut creatio. Ita diceretur in proposito.
Ad quartum..1 6 Non sequitur, quia Sancti concedunt quod substantia Patris est de qua producitur Filius, non autem de qua generatio
activa etc.

18

19

20

21

22

23

24

[Responsio Chatton ad primum articulum]

Quantum ad istum articulum, diceodum quod essentia seu
2 eo] eadem F 4 quomodo om. F 8-9 actuatur) actualiter F 12 de om. A dicat) aJd. ibi A

12Cf. supra n. 7.
16Cf. supra n. 10.

13Cf. supra n. 7.

14Cf.

supra n. 8.

15 Cf.

supra n. 9.

25

DIST. 5 QUAEST. 2

26

27

345

substantia Patris nee est materia nee quasi materia in ista productione,
quia materia in creaturis duas solum habet proprias causalitates. Una est
quod ipsa cum forma unitur componendo totum; et alia est quod ipsa
est per cuius passionem illatam sibi ab agente, forma capit esse; hoc
enim est formam causari seu educi de potentia materiae.
Prima autem istarum condicionum non convenit essentiae divinae, quia sicut patet distinctione 217 ipsa nulla distinctione extra animam
distinguitur a quocumque quod est in divinis; et ideo cum nullo ibi
unitur, nee est unibilis nee parva unione nee magna. Tamen videtur
quod duae opiniones praecedentes habeant dicere oppositum, quia
ponunt aliqualem non-identitatem seu non-indivisionem ibi extra
animam, et per consequens ibi est unio tanta quanta est ilia nonidentitas secundum istos, vel non-indivisio secundum alios. Ipsi etiam
nomine essentiae non intelligunt aliquam personarum nee omnes
simul, sed illam rem quasi quarta.m habentem illam non-identitatem
cum productione cum qua constituit personam; igitur etc.
Secunda istarum causalitatum materiae non convenit essentiae
divinae, quia in proposito nihil capit esse per passionem essentiae
divinae sibi illatam ab agente, quia ibi non est habitudo agentis ad
passum, sed producentis ad productum, sicut arguit Doctor Subtilis.18

I'
I

10

15

20

[Duae difficultates]
28

Secundum istud restat adhuc dicendum quam circumstantiam

dicit li de, cum dicitur 'Filius productus de substantia Patris'. Et
similiter quomodo vitatur hie creatio.
[Responsio ad primam difficultatem]

29

Ad primum istorum dicendum quod cum Sancti dicunt quod

Filius est de substantia Patris, intendunt dicere quod Filius per productionem accipit quod ipse sit eadem substantia cum Patre. Signifificant enim quod Filius sit eadem substantia cum Patre, ut vult
Magister, dist. 5 cap.10. 19 Et significant quod hoc convenit Filio per
productionem, ut probat Magister, dist. 18, cap. 4 et 5.2 Dicendum
quod li de ibi non importat circumlocutionem causae materialis vel
5 de 0111. A 14 aliquam personarum 0111. A 31 Dicendum] mid igi.tur A 32 non 0111. F
17Chatton, Ledllra in I Sent., d. 2 q. 6 per totam.
IBDuns Scotus, OrJinalio, I d. 5 p. 2 q. un. n. 146 (IV 81-82).
19Petms Lombardus, Sent. in IV Ubrir Dut., I d. 5 c. 1 (ed. I. Brady, I 85-86).
211Petrus Lombardus, Sent. in IV Ubrir Dirt., I d. 18 c. 2-4 (ed. I. Brady, I 153-157).

I,

\
~

,,i

30

:J

I~

:1

,,

':
1::

,j
'I
r

fiI:
IJ:

346

10

15

20

25

30

35

LIBER I

quasi causae matcrialis, sed est circumlocutio essentiae, ita quod ista
propositio 'Filius est de substantia Patris' significat quod Filius est per
illam substantiam quae fuit prius origine substantia Patris; et ista
propositio 'Filius est genitus de substantia Patris' valet istam in
significando 'Filius per generationem accepit !llam eandem essentiam,
quae prius origine fuit essentia Patris'.
Aliter tamen posset dici quod ista propositio 'Filius est de
substantia Patris' valet istam 'Filius est per substantiam illam de qua est
verum dicere quod ipsa est substantia Patris'; et haec 'Filius est genitus
de substantia Patris' valet istam 'Filius per generationem accepit quod
sit substantia, de qua est verum dicere quod ipsa est substantia Patris'.
Si QUAERAS utrum li de dicat circumstantiam causae formalis, DICENDUM quod in divinis non est proprie causa formalis, sicut in
creaturis ponitur. Si tamen VOCETUR forma omne quod nee est materia
nee compositum, - tunc DICETUR quod licet Deus non sit forma
informans aliquid, est tamen substantia spiritualis per se subsistens [et]
magis similis formae quam materiae vel composito.
Ad secundum de creatione,21 dicendum quod duae condiciones
concurrunt ubicumque est creatio, et si altera deficit, non est creatio.
Una condicio est quod aliquid ibi capiat esse cuius nihil intrinsecum
praefuit; et alia condicio est quod illud capiat esse non per causalitatem
passi, scilicet quod non capiat esse de potentia passi seu per hoc quod
passum patitur ab agente. Productio naturalis creaturae non est creatio,
quia deficit secunda condicio; licet enim nihil intrinsecum formae
producendae praefuerit, quia tamen producitur de potentia subiecti,
ideo non creatur; si enim crearetur, produceretur non de aliquo
subiecto communicante. Productio autem divina non est creatio, quia
deficit prima condicio; quia non est in divinis aliquid quod capiat esse
cuius nihil praefuit prius origine in persona producente, quia ipse Filius
est ipsa essentia Patris, et similiter ipsa generatio passiva est ipsa
essentia producentis. Ex istis sequitur quod Deus non sit realiter
materia, quia materia est creatura, et quod substantia Patris non habeat
causalitatem aliquam similem propriae causalitati ipsius materiae, et
tamen quod ipsa substantia Dei Patris est qua posita Filius nee creatur
nee est de nihilo.
25 producendaej producendo F 28 aliquidj aliquod F capiat] capit F

21Cf. supra n. 28.

30

31

32

DIST. 5 QUAEST. 2

33

347

Si autem Ql"AERATUR utrum obligatus ad sustinendum quod

essentia divina aliquo modo distingueretur in re a personis, habeat
ponere earn quasi materiam, ad istum intellectum quod concedat earn
habere unam causalitatem talem qualis ponitur causahtas materiae, videtur DICENDLM quod sic, saltem causalitatem primo modo dictam
superius, scilicet quod ipsa esset unibilis cum alio in constitutione
personae; et ideo eo modo quo opiniones supra dictae ponunt unum,
haberent ponere reliquum.

[An. 2 - Utrum essentia divina sit tenninus fonnalis istius

generationis]
Secundus articulus est utrum essentia divina sit terminus fonnalis
istius generationis. Hie sunt duae opiniones laborantes contra Doctorem Subtilem.
[Opinio Petri Aureoli]
34

35

36
37

Prima est opinio Aureoli, quod ipsa non est terminus fonnalis.
Primo,22 quia essentia non capit esse per istam generationem, nam ipsa
omnino eadem praefuit in Patre, igitur non est terminus formalis istius
productionis. Consequentia patet inductive, quia albedo non esset terminus fonnalis ipsius dealbatio.nis nisi caperet esse per earn.
Secundo, quia si essentia sit terminus formalis (generationis]: aut
igitur [quia] capit esse simpliciter per earn; quod non, quia tunc essentia
Filii distingueretur ab essentia Patris. Aut quia capit esse in Filio per
generationem; quod non, quia ubi forma communicatur alicui ab aliquo,
licet forma communicata terminet communicationem, non tamen terminat generationem. Ut si anima quae est in corde communicetur alteri
membro, ipsa tamen non terminat generationem qua illud membrum
generatur, quia non capit esse per illam generationem; igitur similiter in
proposito.
Tertio,23 quia producens habet relationem realem ad terminum
formalem, sed in proposito Pater non refertur ad essentiam.
Ideo dicunt isti24 quod licet generatio passiva sit terminus
3 eam2j unam F
22}Jetrus AureoH, Scriptum mper 1 Sent., d. 5 sect. 17, ed. E. Buytaert (FIP Text Series n.
3, n 787).
23Petrus AureoH, Scriptum super 1 Sent., d. 5 sect. 17, ed. E. Buytaert (FIP Text Series n.
3,11 789).
24Petrus AureoH, Scriptum super 1 Sent., d. 5 sect. 17, ed. E. Buytaert (FIP Text Series n.
3,11 797).

15

20

25

30

348

LIBER I

formalis generationis activae, tamen generatio passiva non habet terminum formalem aliquem; quia nee essentiam, sicut probatum est; nee
generationem ipsam, quia non est terminus sui ipsius; nee totam
personam, quia ilia aut esset terminus formalis ratione essentiae, vel
ratione proprietatis, et neutrum est dandum; igitur etc.
[Opinio Guillelmi de Ockham]

10

15

20

25

30

Secunda est opinio Oclm~!-ffi, dist. 5, quaest.3.25 Si fiat sermo de

generatione passiva, dicitur quod Filius non est terminus, sed potius
Pater, quia Filius refertur ad Patrem per generationem passivam, et non
econtra. Loquendo autem de generatione activa, sic est terminus formalls; nee est generatio passiva nee essentia, sed ipse Filius potest dici
eius terminus formalis, non distinguendo formalem terminum contra
totalem, sed sumendo terminum formalem pro illo quod prima capit
esse per productionem, et tamen non est formaliter ipsa productio.
Quod autem generatio passiva non sit terminus formalis patet,
quia ipsa est productio ipsa passiva, igitur non est terminus formalis
distinctus a productione.
Sed quod essentia non sit terminus formalis probatur. Primo,26
quia de ratione termini formalis est quod non habeat esse formale nisi
per productionem, sicut de ratione termini totalis est quod non habeat
esse totale nisi per productionem; ideo enim in productione naturali
materia nee est terminus totalis nee formalis, quia non capit esse per
productionem; sed essentia divina non sic capit esse in proposito; igitur
etc.
Secundo,27 quia idem non est principium elicitivum et terminus
formalis, quia sic praecederet se; sed essentia est principium elicitivum;
igitur etc.
Tertio,28 quia Filius habet essentiam solum uno modo habendi
eam; sed habet eam ut principium elicitivum productionis Sancti Spiritus; igitur non ut terminativum generationis.
Quarto,29 ut supra, quia si sic, aut hoc quia caperet esse
2 essentiam] personam F 32

quia2J quod F

25Qckham, Seriplrlm in I Sent., d. 5 q. 3 (OTh IllBl-82).

260ckham, Seriplrlm in I Sent., d. 5 q. 3 (OTh m 68).

27Ibid.
28Qckham, Seriplrlm in I Sent., d. 5 q. 3 (OTh Ill 69).
69).
29Qckham, Seriplrlm in I Sent., d. 5 q. 3 (OTh

38

39

40

41

42

43

DIST. 5 QUAEST. 2

44

45

46

349

simpliciter per generationem, quod falsurn [est], quia praefuit in Patre;

aut quia per productionem capit esse in Filio; tunc si anima praeexsistens uniretur materiae praeexsistenti, ipsa esset terminus formalis
illius productionis, quod falsurn est.
Quinto:30 si sic, hoc esset quia essentia est communicata Filio per
generationem; sed eadem ratione spiratio activa esset terminus formalis
generationis, quia ipsa communicatur Filio per generationem.
Sexto,3t quia si forma praeexsisteret et materia esset nova, ipsa
materia esset terminus formalis; igitur non dicitur terminus formalis
quia est ibi forma termini totalis, sed quia prima capit esse per productionem; et ita non est hie.
Septimo,32 quia quod non refertur ad producentem, non est
terminus; sed essentia est huiusmodi.

10

[Responsio Chatton ad articulum secundum]

47

48

49

Aliter videtur dicendum ad istam quaestionem. Et quaero: quid

intelligitur per terminurn formalem? Aut quod ipsa essentia sit terminus
partialis in producto, capiens esse simpliciter per productionem, eo
modo quo forma in creaturis capit esse per productionem, et isto modo
non est ponenda essentia divina terminus formalis illius productionis.
Turn quia essentia divina est necesse esse, nee producens nee producta;
turn quia ipsa non est pars personae, eo quod persona divina est noncomposita sed simplex omnino. Magis tamen haberent opiniones praedictae ponere earn esse pattern personae quam alii, quia ponunt quod
ipsa minus est eadem personae divinae etiam in re extra quam persona

15

~~

Aut intelligitur alia modo ipsam esse terminurn formalem, sic

scilicet quod Filius accipiat per generationem quod ipsa sit essentia eius
qua ipse sit, et sic potest dici quod essentia est terminus formalis istius
generationis; immo quod haec generatio requirit principaliter quod
productum sit Deus, etiam forte principalius quam quod sit haec
persona, sicut secundum multos generatio hurnana requirit principalius
quod productum sit homo quam quod sit Sortes.
Haec conclusio potest confirmari. Prima, quia istum intellecturn
videtur Magister Sententiarum probare in prima, dist. 18, cap. 4, 5 et 6.

30

30Qckham, Seriphllll in I Sent., d. 5 q. 3 (OTh ill 70).

llQckham. Seriphlm in I Sent., d. 5 q. 3 (OTh ill 71).
l2()ckham, Seripblm in I Sent., d. 5 q. 3 (OTh III 72).

20

350

'i

10

15

20

25

30

LIBER I

Probat enim ibi" per Augustinum, V De Trinitate leap.] 18,14 quod

"Filius nascendo accepit non tantum ut sit Filius, sed omnino ut sit" et
ut ipsa substantia seu essentia sit. Et similiter, per Augustinum, XV De
Trinitate [cap.] 27, ' 5 probat quod Pater "Filio praestat essentiam.''
Probatl6 etiam per Hilarium, V De Trinitate,3' quod "ex virtute naturae
in eandem naturam nativitate subsistit Filius," id est secundum eum ex
Patre, qui est virtus ingenita, naturam quam habet eandem Filius,
nativitate seu nascendo, habet et Spiritus Sanctus procedendo.
Secunda, quia Filius accipit illud principaliter per generationem
quo prtncipaliter exsistit, quia generatio requirit per se et prima quod
genitum exsistat; sed essentia divina est huiusmodi, eo enim Filius est
exsistens quo est Deus; sicut enim tres personae sunt idem Deus, ita
sunt idem esse; igitur etc.
Tertio, quia Filius illud principaliter accipit per generationem quo
principaliter convenit sibi quod sit substantia, quia ilia generatio divina
est generatio simpliciter, et non secundum quid, igitur non requirit per
se quod genitum sit substantia; sed essentia divina est huiusmodi, sicut
probat Magister, dist. 33, cap. 'Verumtamen';38 igitur etc.
Quarto, quia generatio divina est perfectissime assimilativa, igitur
ipsa requirit per se et prima quod genitum sit Deus, sicut generans est
Deus; sed est Deus deitate seu essentia divina; igitur requirit principaliter quod genitum sic accipiat essentiam quod illa generatio sit
perfectissime assimilativa. Patet, quia aliter non esset perfectissima
generatio.
Quinto, quia "istae duae opiniones videntur imaginari in persona
divina quasi duo, licet non realiter distincta, saltem aliquo modo in re
extra; nam eadem inter se quo modo essentia est eadem sibi ipsi in re
extra,. scilicet essentiam et relationem; et tunc quod essentia Filii non
capiat esse per activam generationem, sed praefuerit in Patre, et quod
relatio personalis in Filio capiat esse per generationem activam. Sed
4 quod Pater 0111. A 7 habet 0111. F 8 et 0111. F 14 illud 0111. F 22 sic 0111. A 27 nam] non
A 28 quod 0111. F
33Petrua Lombardua, Sent. in W ubris Dist., I d. 18 c. 3 (ed. I. Brady, I 155).
34Auguat., De Tnn., V c. 15 n. 16 (CCL 50, 224; PL 42, 921).
3SAuguat., De Trin., XV c. 26 n. 47 (CCL 50, 528; PL 42, 1094).
36Petrua Lombardua, Sent. in W Ubris Dist.,l d. 18 c. 3 (ed. I. Brady,l156).
31Hilariua, De Trin., V n. 37 (PL 10, 154C-155A).
38petrua Lombardua, Sent. in IV Ubris Dist., I d. 33 c. 2 n. 2 (ed. I. Brady, I 244-245).

50

51

52

53

DIST.

54

55

56

QUAEST. 2

351

ista imaginatio non videtur conveniens, quia eadem ratione sic se

haberent in Patre, et per consequens Pater dedisset Filio partem
substantiae suae, partem sibi ipsi soli retinendo, quod est contra
detenninationem Ecclesiae, Extra, De summa Trinitate et fide Catho/ica,
'Damnamus'.39
Sexto. Cum dicunt quod Filius et generatio passiva capiunt esse
per generationem activam, quaero quomodo intelligunt Aut quod ilia
generatio passiva non sit illud idem esse quod praefuit in Patre; sic est
falsum, quia ipsa est essentia divina, igitur ipsa est illud esse Patris. Aut
quod ipsa habet per generationem activam quod ipsa sit illud esse, sicut
et Filius habet per generationem activam quod ipse sit essentia divina
quae praefuit in Patre; tunc eadem ratione haberent concedere quod
essentia divina accipiat per generationem Filii quod ipsa sit ipse Filius;
qua enim ratione conceditur quod Filius accipit per generationem istam
quod ipse sit essentia divina, eadem ratione haberent isti concedere
quod essentia divina accipit per illam generationem quod ipsa sit Filius
seu essentia Filii qua Filius exsistit et qua Filius est substantia, et per
consequens quod essentia esset terminus formalis modo superius
expresso.
Quantum igitur ad istum articulum, intelligendo per terminum
formalem productionis essentiam quam productum accipit per productionem, qua scilicet productum exsistit et qua productum est
substantia, potest dici quod essentia divina est terminus fonnalis
generationis activae, et tamen quod ipsa essentia non generatur.
Ubi notandum quod triplex productio est imaginabilis in creaturis
ad propositum: una, qua altera pars compositi capit esse per productionem, etiam sic quod nee ipsa praefuit nee ipsa est aliquid quod
praefuit, nee eius partes intrinsecae praefuerunt; sicut in generatione
ignis forma capit esse, et ipsa nee praefuit, nee etiam aliquid praefuit
actu quod modo sit ista forma, nee etiam partes intrinsecae istius
formae praefuerunt. - Alia est productio possibilis in creaturis qua
essentia compositi capit esse, et sic quod nee -ipsa praefuit actu, nee
aliquid praefuit actu quod modo sit ista essentia, tamen materia et
forma praefuerunt quae modo sunt partes huius compositi;
8 illud] id F 24 genemtionis om. A 28 pmefuerunt] pmefuerint A 31 qua] mid. etiam A
32 pmefuit] mid. in A
39Decretales

Gregorii IX, I tit. 1 c. 2 (ed. Friedberg, 11 6).

10

15

20

25

30

352

10

15

20

25

30

l.JBER

ut si corpus et anima fuerint prius non unita et modo uniantur, et

Sortes compositus ex eis capiat esse, tunc essentia Sortis capit esse,
etiam sic quod nee ipsa prius fuit actu, nee aliquid unum prius fuit actu
quod modo sit haec totalis essentia Sortis; tamen eius partes prius
fuerunt. Tertia est productio imaginabilis in creatura, qua
productum accipit per productionem quod ipsum sit essentia quae
praeexistebat actu; sicut si de lapide produceretur imago Herculis sine
omni positive addito, demonsttando enim aliquem lapidem aequalem
Herculi per omnia in quo sit protracta imago Herculis intrinsece in
propria substantia lapidis, ibi concederetur aliquo modo quod imago
Herculis est producta et capit [esse] per productionem, quia ipsa sit
lapis ille qui praecessit, ita quod imago producitur et lapis ibi non
producitur, et tamen natura lapidis est essentia quam imago ilia accipit
per productionem et qua ilia imago exsistit et qua ilia imago est
substantia. Intellectus autem viatoris insurgit ad cognoscendum productionem personae divinae, non ex productione prima modo, nee
etiam ex productione secunda modo, sed aliquo modo ex productione
tertio modo, licet non sit per omnia simile.
Vel ponatur exemplum, sicut positum est supra, dist. 4, quaest.
40
2. Accipiatur aliquis lapis altus trium laterum aequaliwn; et sint ttes
homines quorum quilibet est aequalis illi lapidi in omni dimensione; et
sit in uno latere insculpta dispositio anterior primi hominis iliorum
trium; tunc videos ilium lapidem ex illo latere iudicat totum ilium
lapidem esse imaginem primi hominis. Imaginemur tunc quod ilia
imago faciat eundem lapidem esse imaginem secundi hominis continentem dispositionem anteriorem illius secundi hominis insculptam
in alio latere, totus enim lapis est imago primi hominis, et totus est
imago secundi hominis; et tunc ista secunda imago est producta a prima
et accipit per productionem suam quod lapideitas, quae est essentia
primae imaginis, sit essentia sua qua ipsa existit. Ex tall modo imaginandi manuducim.ur ad imaginandum illam productionem divinam, licet
non sit simile per omnia.

57

[Contra rationes Petri Aureoli]

Ad primam rationem primae opinionis,4t cum accipitur quod

2 Sortx:s 0111. A
quod A

compositus) compositum A Sortis] solwn A 8 enim] aurem F 11 quia)

40Cf. supra, d. 4 q. 2 n. 15.

41Cf. supra n. 34.

58

DIST. 5 QUAEST. 2

353
'I

59

60

61

62

essentia divina non capit esse per istam productionem, dicendum quod
ex hoc solum potest concludi quod non sit tenninus formalis modo
superius expresso in principio positionis,42 sicut nee est ibi productio
prima modo vel secunda de tribus productionibus nunc ultimo expressis; cum hoc tamen stat quod sit tenninus formalis alia modo. Ideo
exempla eorum non sunt ad propositum, ut patet ex dictis.
Ad secundam,43 per idem. Istimet haberent concedere quod essentiae divinae convenit ex productione Filii quod ipsa sit Filius, quia
concederent quod Filius habet ex ilia productione quod ipse sit essentia
divina, etiam quod essentia divina sit essentia eius qua ipse exsistit.
Cum igitur arguitur# quod tunc essentia non terminat generationem, sed communicationem, quaero: quomodo sumitur generationem terminare? Aut sicut essentia compositi seu altera pars compositi
terminat productionem prima modo vel secunda superius positam;4S sic
est verum. Aut sumitur tenninare generationem prout est idem quod
esse essentiam, quam genitum accipit per generationem, qua scilicet
essentia genitum exsistit; tunc non valet consequentia, nee est exemplum iliorum ad propositum, ut patet ex dictis.
Si QUAERAS: aut accipit essentia esse simpliciter per istarn
generationem, vel non, - potest DICI distinguendo: aut intelligitur per
'esse simpliciter' esse personam Filii, quae est ens simpliciter et non
secundum quid; sic ipsa accipit esse simpliciter modo praeconcesso, sic
scilicet quod essentiae convenit ex productione Filii quod ipsa sit ipse
Filius qui est ens simpliciter. Aut intelligitur per esse simpliciter quod
essentiae conveniat ex productione Filii quod ipsa sit vel quod ipsa sit
deitas, et sic non concederetur quod essentia accipiat esse simpliciter ex
productione Filii; sicut in exemplo supra dicto46 lapidi illi non convenit
quod sit lapis ex productione imaginis, tamen ex ilia productione convenit sibi quod sit ilia imago.
Ad tertiam rationem. 47 Illa propositio de relatione ad tenninum
formalem non est vera de tennino isto modo sumpto.
11 arguitur quod {)fll. A 17 essential esse F
42Cf.
43Cf.
44Cf.
45Cf.
46Cf.
47Cf.

supra n. 47-48.
supra n. 35.
supra n. 35.
supra n. 47-48.
supra n. 56.
supra n. 36.

10

15

20

25

30

354

LIBER I

[Contra opinionem et rationes Ockham)

10

15

20

25

Quantum ad secundam opinionem,48 patet 'luod non loquitur ad

propositum dicendo 'luod essentia non est terrrunus capiens esse per
generationem; de hoc enim non est quaestio ista, sicut nee est hie
quaestio utrum in divinis sit productio prima modo dicta superius vel
secunda modo dicta. Dicendum est enim quod ibi est productio, non
essentialis seu alicuius essentiae, sed personalis, quia ibi est generatio
personae quae accipit ex sua productione quod sit essentia divina, et
ideo convenit sibi ex sua productione quod exsistat.
Ad primam rationem illius opinionis.49 Cum dicitur quod essentia
non accipit esse formale [nisi] per istam productionem, aut intelligunt
quod non conveniat essentiae ex productione Filii quod ipsa sit essentia
Filii seu Filius; sic falsum est. Aut intelligunt quod non conveniat
essentiae ex ilia productione quod ipsa exsistat sive quod ipsa sit deitas;
sic potest concedi. Sed ex hoc non sequitur quin sit terminus formalis
ad intellectum supra dictum.
Ad secundam,so per idem. Sumendo terminum formalem sicut hie
est expressum, et principium elicitivum eo modo quo exprimetur distinctionis 7, quaest. 1, articulo prima,st sic potest concedi quod eadem
essentia divina potest esse isto modo terminus formalis, et tamen
potentia generandi sicut eadem deitas potest esse essentia generantis et
essentia geniti.
Et cum dicitur52 quod tunc praecederet se, dicendum 'luod solum
se'luitur quod eadem essentia aliqua prioritate prius sit potentia
generandi quam terminus formalis, scilicet prioritate potentiae
productivae respectu termini isto modo. Sic etiam ipsi habent
concedere quod prius origine sit deitas essentia producentis quam
producti,
Ad tertiam rationem.s3 AliquiS4 IMAGINANTUR essentiam habere
2 opinionem om. F 10 rationem] probationem A 16 supra dictum] praedictum A 25-26
teaninus- modo om. A
48Cf. supra n. 38-39.
49Cf. supra n. 40.
SOCf. supra n. 41.
SIC. infra, d. 7 q. 1 a. 1 n. 20-33.
52Cf. supra n. 41.
SJCf. supra n. 42.
S4Forte Robertua Cowton; cf. Ockham, Srriplrlm in I Jent., d. 5 q. 2 (OTh lii 49-52).

63

64

65

66

67

DIST. 5 QUAEST. 2

68

69

70

355

ibi rationem quasi materiae et etiam rationem termini formalis. CONTRA istos est propositio probabilis, quod Filius habet essentiam
solum uno modo habendi earn de numero istorum duorum modorum
habendi earn; sed in proposito est propositio falsa, quia eadem essentia
potest esse ipsi Filio potentia spirandi et tenninus formalis generationis;
etiam in creaturis eadem forma potest esse terminus formalis alicuius
productionis, et tamen potentia productiva alia productione.
Ad quartam,ss patet ex praedictis; potest enim concedi quod
essentiae conveniat ex productione Filii quod ipsa sit essentia Filii,
etiam ipse Filius productus; sed ex hoc non sequitur quod anima
praeexistens communicata materiae praeexsistenti sit formalis terminus
generationis ad istum intellectum, quia anima fit ipsum suppositum
quod producitur, nee totalis essentia sua. In proposito autem productio
divina requirit per se quod ipsum suppositum productum sit ipsa
essentia divina, eo quod esse sibi convenit ex hoc quod ipsum est
essentia divina.
Ad quintum56 dicendum quod ideo ponitur essentia divina isto
modo terminus illius generationis, quia illa generatio requirit per se
quod ipsa essentia divina sit essentia totalis illius producti qua ipsum
productum sit substantia exsistens; sed quia ista productio non requirit
per se quod spiratio activa sit essentia Filii, ideo non sequitur quod
spiratio activa in Filio sit per se terminus formalis illius generationis;
licet enim spiratio activa sit eadem cum essentia divina, et per
consequens sit ilia res quae tenninat, tamen illi rei, ex hoc quod est
spiratio activa, non convenit sic terminare, sed ex hoc quod est deitas
talis personae.
Quod autem dicunt57 essentiam communicari, non est imaginandum, sicut ipsi videntur imaginari, quod in persona sint quasi duo,
quorum unum communicetur et aliud non, sed quod ipsa deitas sit
totalis essentia cuiuslibet personae, et tamen cum hoc, quod distinguuntur .personaliter, sicut positum est exemplum de lapide.ss
10 etiaml et A 13-14 quod- suppositum om. (hom.) F 15 esse] essentia A 17 divina 0111.
F 19 illius] ipsiusA 27 est] esse F 30-31 distinguuntur) distinguantur F

sscr. supra n. 43.

S6Cf. supra n. 44.
57 Cf. supra n. 44.

10

15

20

25

30

356

LIBER I

Ad sextum.S9 Verum est quod essentia divina non dicitur terminus fonnalis quia sit forma materiae, sicut nee quia sit materia
fonnae, sed quia productio requirit per se quod ipsa sit fonnalis essentia suppositi producti qua ipsum substantialiter exsistit.
Ad septimum60 dicendum sicut ad tertiam opinionis praecedentis. M

71

72

[Responsio Chatton ad quaestionem principalem]

10

15

20

Ex praedictis apparet solutio principalis quaestionis,62 cum quaeritur utrum Filius generetur de substantia Patris. Patet quod sic. Quia si
non: aut hoc esset quia substantia Patris non esset quasi materia de qua
produceretur; aut quia nihil esset in Filio quod esset terminus fonnalis
generationis. Sed primum non impedit, sicut patet articulo prima, nee
secundum, sicut patet articulo secunda; igitur etc.
Ex praedictis etiam patet quomodo est intelligendum quod
essentia divina communicator, non sic quod in persona divina sint quasi
duo quorum unum communicator et alterum non, sed quod per istam
productionem Filius accipit quod ipse sit ipsa eadem essentia et idem
Deus cum Patre. Essentiae igitur non convenit ex productione Filii
quod ipsa sit ipse Filius.
Si autem QUAERAS utrum obligatus ad sustinendum quod essentia
divina distingueretur aliquo modo in re a relatione vel persona, haberet
ponere essentiam esse terminum fonnalem istius generationis, adhuc videtur DICENDUM quod sic, maxime si cum hoc sustineret quod
Filius esset idem Deus cum Patre sicut modo.

73

74

75

[Ad argumenta principalia]

Ad primam rationem principalem quaestionis,63 cum infertur

quod tunc substantia Patris esset quasi materia, neganda est coosequentia; et tameo cum hoc stat quod illa productio non sit creatio, sicut
patet articulo prima.
Ad secuodam rationem,64 coocedatur quod essentia est terminus
16 accipit] accipiatA ipsa om. F 17-18 Essentiae- Filius om. F

5BCf. supra n. 56-57.

59Cf. supra n. 45.
60Cf. supra n. 46.
61Cf. supra n. 62.
62Cf. supra n. 3.
63Cf. supra n. 1.
64Cf. supra n. 2.

76

77

0IST. 5 QUAEST. 2

357

formalis ad intellectum praedictum; nee ex hoc sequitur quod Filius

non generetur de substantia Patris, quia ibi eadem essentia est substantia Patris de qua Filius producitur modo superius expresso, et
tamen terminus formalis.
Cum igitur diciturM quod Filius non generatu.r de termino formali:
aut intelligitur quod Filius non generetur de illa substantia in quantum
est terminus formalis; sic est verum. Aut quod non generetur de ea in
quantum est substantia Patris; sic est falsum.

78

65Cf. supra n. 2.

[Quaestio3
Utrum prius natura sit persona divina producta quam
creatura cognita]

10

15

Tertio, potest quaeri utrum prius natura sit persona divina producta quam creatura cognita.
Quod sic, quia ista productio est secundum se res maioris necessitatis in essendo quam quod creatura sit cognita, igitur praecedit natura, quia ordo naturae attenditu.r secundum ordinem necessitatis
in essendo.
Secunda, quia si non, hoc esset quia Pater in primo signa originis habet notitiam infinitam, quae ex hoc quod est infinita, est omnis
cognoscibilis. Sed hoc non impedit, quia ita in eadem signa habet
potentiam generativam infinitam; igitur per eandem rationem ipsa, ex
hoc quod est infinita, est producibilis in primo signo originis; quod
falsum est.
14 est] f1lld omnis A

158

LIBER I

Contra. Cognitio divina praecedit generationem istam respectu

creaturae; igitur non econtra. Antecedens patet, quia cognitio divina
praecedit, cwn ipsa non sit ab aliquo, sicut nee essentia; igitur
cognitio creaturae praecedit, quia Deum cognoscere creaturam non est
nisi cognitionem illam divinam esse Deum. - Confirmatur, quia ilia
notitia est pro prima signa originis infinita, igttur pro illo signa est
omnis cognoscibilis.

[Status quaestionis]

Quantum ad istam quaestionem, supposito quod creatura fuerit aeternahter cognita a Deo, et similiter persona divina aeternaliter producta, et per consequens quod non fuerit ibi ordo durationis, hoc supposito, esset dicendum de signis originis et de signis
naturae. Sed quia de .eis dicetur dist 9, ideo de illis transeo, et
pono prima unam distinctionem de prius natura, quia hoc potest
intelligi quadrupliciter.
Prima modo potest intelligi illud esse prius natura alia, t quod est
perfectius eo in natura, quomodo dicimus in creaturis quod allquando priora secundum generationem sunt posteriora secundum
perfectionem. Et isto modo posset concedi quod persona divina
est producta prius natura quam creatura sit cognita; sive enim
creatura sit cognita prius origine quam persona divina producta
sive non, saltem maioris perfectionis est quod persona divina
sit producta quam quod creatura sit cognita. Non quod cognitio
Dei sit imperfectior quam persona divina, quia sunt idem, sed
quia minus malum esset quod illa cognitio Dei non esset respectu
creaturae quam quod persona non esset producta; igitur est prior
isto modo.
Alia modo, quod illud dicatur prius natura alia quod potest
praecedere ipsum duratione magis quam e converso, sicut corpus
sine isto colore. Et isto modo nee persona divina est producta
prius natura quam creatura sit a Deo cognita, nee e converso, quia
persona divina non potest esse producta prius duratione quam
6 notitia] nomina A aJJ. non F 16 natura] non A
20 prius natura om. A 25-26 non- aeaturae] rep. A

17 in] /in. al. m. F om. A

.Altdoritales AnsloltliJ, ed. J. Hamesse, p. 304: ''Prius dicitur multis modis, scilicet
natum, tempore, ordine, dignitate et cetera."

1C

10

15

20

25

30

OIST. 5 QUAEST. 3

to

15

20

25

30

359

creatura cognita, nee e converso.

Si DKAS contra: saltem magis potest persona divina esse prius
producta quam e converso, - ore ENDUM quod non, quia si non est
possibile, non est magis possibile.
Tertio modo potest mtelligi quod aliquid dicatur praecedere
aliud natura, quando realiter minus repugnat naturae suae esse prius
duratione alio quam eeontra, quomodo secundum philosophantes
substantia praeeedit natura omne accidens suum, quod non esset
possibile secundum eos quod substantia aliqua exsisteret sine omni
accidente, sed quod minus repugnaret substantiae, secundum eos,
esse sine quolibet accidente quam econtra. Et isto modo prius
natura est persona divina producta quam creatura a Deo cognita.,
ad istum scilicet intelleetum, quod minus repugnat naturali ordini
universi, et minus repugnat naturae divinae et cognitioni creaturae
quod persona divina sit producta prius duratione quam ereatura
sit cognita, ita quod sit minor repugnantia realis quod creatura
esset prius duratione cognita quam persona divina sit producta.
Nam creaturarn aliquando fuisse non cognitam, hoc repugnat naturae divinae ex hoc quod natura divina est ipsa cognitio infinita,
quae ex sua infinitate est omnis cognoscibilis. Quia tamen nee
deitas nee cognitio qua Deus cognoscit, est eadem cum ipsa
creatura cognita., ideo ex identitate naturae divinae cum creatura
cognita non oritur hie aliqua repugnantia realis, eo quod non
sunt idem. Sed ex alia parte, quod persona divina aliquando
fuisset non producta, repugnat naturae divinae, non solum ex
hoc quod natura divina est ipsa productio activa seu ipsum producens, sed ex hoc quod ipsa est productio ilia passiva et etiarn
ipsum productum; igitur etc.
Item, minor repugnantia realis est quod Deus eognoscat
essentiarn propriam non eognita creatura quam quod cognoscat
creaturarn non cognita propria essentia, cum in cognoscendo
essentiam propriam, cognoscens et eognitio et ipsum cognitum sint
eadem deitas; et in cognoseendo creaturam, licet cognoseens et
cognitio sint idem, tamen nee cognoseens nee ipsa cognitio est ilia
14 et') etiam A 15 quam creatura sit] " aJ. m. F 22 creatura] causa A 23 realis
om. A .TT ilia] ipsa A etiam om. F 29 realis] natumlis F 31 propria essential
e.p.A

360

10

11

lJBER I

creatura cognita. Ex hoc sequitur quod minor sit repugnantia realis

quod divina persona sit producta, non cogoita creatura quam
econtra, quia sicut cwn Deus cognoscit se, essentia divina est ipse
cognoscens et ipsa cognitio et ipsum cognitum, ita cwn persona
divina producitur, ipsa essentia divina est ipse producens et ipsa
productio et ipsum productum; et per consequens si Deus cognosceret se non cognita creatura, adhuc persona esset producta; igi.tur
minor repugnantia realis est etc.
Quarto modo potest aliquid esse prius natura alia, quando est
prius eo secundum naturalem consequentiam,2 quia scilicet unum
sequitur ad aliud evidenter et non econtra. Et potest dici quod isto
modo neuttum est prius natura alia. Quia licet Catholicus concedat
quod haec consequentia sit bona 'creatura est cognita a Deo, igi.tur
persona divina est producta', tamen quia concedit similiter quod e
converso est consequentia bona, scilicet 'persona divina est producta, igi.tur creatura est a Deo cognita', ideo diceret Catholicus
quod neuttum est prius alia secundum consequentiam [naturalem};
sicut enim lista] consequentia est necessaria gratia materiae 'creatura est cogoita a Deo, igitur Deus est', et similiter 'Deus est,
igitur tres personae sunt quarum duae sunt productae', ita est lista]
consequentia necessaria gratia materiae 'Deus generat, igitur Deus
est', et similiter 'Deus est, igitur cognitio creaturae est'.
Si autem QUAERAS de consequentia fonnali, - potest DIO
similiter, quod neuttum est prius secundum consequentiam
fonnalem, quia licet utrobique sit consequentia necessaria gratia
materiae, tamen nee est consequentia fonnalis, sicut nee e
converso.
Sed si QUAERATUR de consequentia naturaliter evidente, tunc potest DIO quod philosophantes, qui negant primum ens
cognoscere creaturas, negarent uttamque consequeotiam; et ideo
dicerent quod neutrum est prius alia secundum consequentiam
evidentem; philosophantes tamen, qui concedunt eum cognoscere
omnia entia, dicereot negando istam consequentiam 'mundus est a
1 hoc] quo A 9 aliquidj Qt/d dici A 13 aeatura) causa A

2C Adatot., Pmedi&., c. 12 (M.I-2 75; c. 12, 14a 31): "Secundo aut.em quod non convertitur secundum subsistendi consequentiam."

10

15

20

25

30

DIST.

QUAF..ST.

361

Deo cognitus, igitur aliqua persona quae est Deus est producta', et
per consequens non dicerent quod persona divina sit prius producta isto modo.
Si autem ARGUAlUR econtta 'persona divina est producta,
igitur mundus est a Deo cognitus', - DICERENT quod conse. quentia est bona, sicut ex impossibili quidlibet; et per consequens
isti concederent creaturam esse prius cognitam prioritate consequentiae, qua ex lmpossibili sequitur verum.

12

[Responsio Chatton ad quaestionem]

10

15

20

25

Patet igitur ad quaestionem istam, quomodo persona divina

est prius natura producta quam creatura sit a Deo cognita, et
quomodo non.
Si autem QUAERAlUR utrum sit prius producta secundum
modum nostrum imaginandi, - DICENDUM quod aliquis modus
lmaginandi est possibilis quo imaginemur personam esse prius
productam, et aliquis modus imaginandi quo imaginemur e
converso, et eadem modo dicendum de pri.oritate secundum
rationem.
Et ideo ille modus dicendi qui dicit quod in divinis hoc
praecedit illud secundum rationem vel secundum modum nostrum
imaginandi, non videtur sufficiens. Inchoando enim imaginationem ex deitate Filii, quomodo scilicet Filius est essentia
divina, imaginatur homo Filium praecedere et esse prius [productum] quam creatura cognoscatur. Inchoando autem imaginationem ex supposito Patri.s, quomodo habet ex se omnes perfectiones, et quomodo est a quo est Filius, imaginatur homo
creaturam prius cognosci, et ideo melius videtur dicendum sicut
dictum est. Require plura de ista quaestione, distinctionis 9, quaest. 3,
articulo 1,3

13

14

15

[Sex obiecta facta contra opinionem propriam]

Obicio tamen contra me ipsum. Prima, quia Deus prius
cognoscitur a se ipso quam Filius producatur, etiam prius natura,
igitur eadem ratione creatura cognoscitur prius natura ab eo quam
21 Inchoando enim] Quia i A 22 quomodo] rep. F quo A 24-25 imaginarioncm]
imaginem F 26 cst2 om. F 27 melius) maius A 28-29 Require- articulo 1] om. A
3C Chatton, l...8drmJ, I d. 9 q. 3 a. 1 n. 13-28,47-64.

16

362

17

18

19

20

21

I.IBBR I

Filius producatur.
Secunda, quia cognoscere creaturam est essentiale in divinis,
igitur commune primae personae 'non ab alio'; cum igitur Filius sit
ab alio, sequitur quod creatura sit cognita a prima persona prius
natura quam Filius sit.
Tertio, quia notitia Patris est principium producendi Ftlium,
quia Filius est sapientia de sapientia, sicut patet in httera,4 igitur
praecedit Filium natura. Aut igitur est hoc verum de notitia creaturae, et habetur propositum; aut de cognitione qua Deus cognoscit
se ipsum, et adhuc habetur proposinun, quia Deus eadem cognitione cognoscit se et alia.
Quarto, quia creatura est cognita in prima signa originis, quia
omnis perfectio simpliciter convenit primae personae in prima signa
originis, igitur Filius non est productus prius natura quam creatura
sit cognita.
Quinto, quia in prima signa originis cognitio Dei est infinita,
igitur pro tunc est omnis cognoscibilis, et per consequens creaturae;
et ita sequitur quod Filius non sit prius natura quam creatura
cognita.
Sexto: creatura repraesentatur per memoriam primae persanae, igitur Filius non est prior quam creatura sit repraesentata,
et eadem ratione nee prior quam creatura cognoscatur. Prima
consequentia patet, quia Verbum nascitur de omnibus quae sunt in
memoria primae personae per Augustinum, XV De Trinitate, [cap.]
16.5 Primum etiam assumptum patet, quia memoria paterna est
infinita, igitur est omnium. Plures obiectiones require, distinctionis 9,
quaest 3, articulo 1 in fine.

10

15

20

25

[Responsio Chatton ad obiecta]

22

Ad primum istorum6 dicendum negando assumptum; Deus

enim non cognoscit se prius natura quam producat Filium, quia
3 commune primae) convenit Patri A 'i-4 cum - alio om. (lxmt.) A 4 prima persona]
Patte A 10 Deus] post cogoitione A 13 primae petsonae] Patri A 20-21 primae
personae] Patris A 24 primae petsonae] Patris A 26-Tl Plures - fine om. A
4Petrus Lombudus, Sent. in TI-' l.ibrir Dirt, d. 5 c. t (cd. I. Brady, I 83).
5August., Dt Trill., XV c. 16 (CCI. 50, 496-497; PL 42, 1076-l<n7).
liCf. supra n. 16.

30

DIST. 5 QUAEST. 3

10

15

20

25

30

363

nee sumendo 'prius natura' prima modo/ quia omnia quae sunt ibi
sunt eadem perfectio, non solum cognitio et persona, sed ipsum
cognitum primariwn de quo est hie senna; nee sumendo 'prius
natura' secunda modo vel tertio modo,s quia non minus repugnat
isti repugnantia reali praecedere illud duratione quam econtra.
Igitur nihil ibi praecedit aliud natura modo superius expresso, nisi
sumatur 'prius natura' pro priori secundum consequentiam naturalem evidentem infideli, qui forte concederet quod cognovit se
prius secundum consequentiam qua ex inlpossibili quidhbet. Diceret
enim infidelis quod haec consequentia est bona, sicut ex irnpossibili
sequitur verum 'Deus producit Filium Deum, igitur cognoscit se
ipsum [prius]', et negaret consequentiam econtra; et ideo ipse poneret
ibi prius in consequendo.
CONTRA. Doctores videntur dicere quod prima persona prius
cognoscit essentiam propriam quam producat personam. DICENDUM quod loquendo de prius natura, sic non est concedendum proprie loquendo, quia omnia quae sunt ibi ad intra
sunt una essentia et una natura. Sed loquendo de prius origine, sic
concedunt, ad istum forte intellectum, quod minor!' esset repugnantia quod cognitio divinae essentiae, ut in prima persona,
praecederet duratione Filium quam econtra, nisi aliud impediret,
quia prima persona est productiva Filii et non econtra; aliunde
tamen impeditur quod non sit minor repugnantia, scilicet ex hoc
quod ibi est identitas essentialis et simultas correlativa secundum
actum relattonibus quae sunt ipsae personae.
Ad secundum argumentum: 10 non sequitur 'cognoscere
creaturam convenit Patri non ab alia, igitur praecedit Filium
natura', - DICENDUM quod non sequitur quia, licet conveniat
Patri 'non ab aliquo', tamen [cognoscere creaturam] est posterius
natura Filio. Nam ex hoc quod ipsa est cognitio entis possibilis,
8 cognovit] cognitio sit A
17 ibi om. A

14 prima persona] Pater A

15 propmm] ipsam F

supra n 4.
BCf. supra n. 5, 7.
9Loco 'minor - personae' (fin. n 23) codex A alium textum praebet; cf. Appendix.
tOCf. supra n 17.

~cr.

23

24

364

25

26

27

28

29

LmER I

minus repugnat sibi repugnantia reali quod non sit eius cogrutto
quam quod Filius non producatur. Sed non est sic de ista cognitione
in quantum est cognitio obiecti quod est necesse esse, quia ibi
est aliter, ut supra patuit.ll
Ad tertium.12 Essentia divina in quantum est deitas primae
personae, est principium producendi Filium, vd saltem essentia ilia
in quantum est natura intellectiva primae personae, de quo alias.
Cum igitur accipitur quod sapientia Patris vd cognitio est
principium: aut inteUigitur quod cognitio vd sapientia sit eadem
cwn Patre qui producit vel cwn essentia quae est principium
producendi; sic est verum. Aut inteUigitur quod ilia res, in quantum
est cognitio, sit principium producendi Filium, et sic non est verum,
quia nee in quantum est cognitio obiecti primarii, quod est Deus,
nee in quantum est cognitio obiecti secundarii, quod est creatura.
Non primum, quia cognitio in quantum talis non est principium
producendi, nisi respectu alterius notitiae vel respectu habitus
cognitivi vd respectu actus voluntatis; sed sic non est principium
in divinis, quia omnis notitia, habitus et actus in divinis est communis tribus personis; sed nullum productum est commune eis;
igitur etc. Nee est dare secundum propter idem.
Et hoc confinnatur, quia si ilia cognitio in quantum est
cognitio creaturae esset principium producendi Filium, tunc Filius
in divinis esset verbum creaturae. Consequentia et etiam falsitas
consequentis patet ex dictis Sanctorum.
Ad argwnentum13 'est ibi sapientia de sapientia'. Hoc Magister exponit in littera: id est Filius qui est sapientia, est de Patre qui
est sapientia.
CONTRA. Cognitio paterna praecedit Filium origine, igitur est
DICENDUM quod
per se principium originandi Filium. praecedere aliud origine est dupliciter:: uno modo, sicut illud quod
est principium originandi_ alterum; alia modo, sicut illud quod est
1 reali 0111. A 7 oatma- petsonae] intellectus A 11-12 sic - producendi om. (hom.)
A 22 creaturae] essentiae F 25 est ibiJ ibi est A 31 illud quod 0111. A
IICf. supra n. 22.
12Cf. supra n. 1B.
13(;. supra n. 18.

10

15

20

25

30

DIST. 5 QUAEST. 3

365

simul cum illo quod originat alterum; isto modo est in proposito.

10

15

20

25

Ad quartam obiectionem, 14 neganda est consequentia. Aut

enim sumitur primum signum originis pro Patte; tunc creaturam
cognosci in prima signa originis idem est quod creaturam cognosci
in Patte. Aut sumitur primum signum originis pro signa alicuius
mensurae, non quod prima persona possit esse in aliquo signa
durationis in quo non sit secunda persona, quia tanta repugnantia
repugnat reali primae personae esse sine secunda quanta e
converso, quia sunt aeque essentialiter idem necesse esse, sed sic
intelligendo: quod aliquod signum durationis sit vere imaginabile
pro quo non repugnat15 primae personae, ex hoc quod est
ingenitus, quod praecedat secundam duratione, licet aliunde
repugnet, scilicet ex- hoc quod illae personae sunt idem necesse
esse. Sic sumendo primum signum originis, cum dicitur quod
creatura est a Deo cognita in prima signa originis, tunc significatur
quod cognitioni creaturae, ex hoc quod ipsa convenit primae
personae a se, non repugnat praecedere Filium in tall signa
durationis, licet aliunde repugnet. Et ad istum intellectum videntur
fuisse locuti Doctores concedentes illud antecedens. Et simili~ in
concedendo eius probationem ad eundem sensum quod quaelibet
perfectio simpliciter est talis quod ei non repugnat ex hoc quod
ipsa convenit primae personae a se quod praecederet Filium in tall
signa durationis, licet aliunde sibi repugnet ex hoc quod Filius est
idem necesse esse cum Patte, et similiter ex hoc quod persona
divina est producta necessaria prius natura quam creatura sit

30

cognita.

[Duae instantiae contra praedicta]

30

Contra: si creatura sit cognita posterius natura quam Filius producatur, igitur ilia non est cognita prius origine quam persona ilia
sit producta.
Item est una origo, per te, non de facto in uno tall signa sine
alia origine, igitur non sunt ibi talla signa ponenda.
7 repugnantia 0111. A 8 reah 0111. A 28-30 Contm- producta] 0111. F
14C supra n. 19.
tSLoco 'repugnat -

cognita' (fin.n. 30) codex F habet aliam lecturam; c Appeodix.

31

32

366

LIBER I

[Responsio ad instantias]
33

34

35

Ad primwn istorum,11 loquendo de posterius natura prima

illorum quattuor modorum superius positorum, diceretur secundwn
istos quod sic in creaturis idem respectu eiusdem potest esse
prius ordine originis et tamen posterius ordine perfectionis, ita
dicerent hie quod simul stent quod ilia sit prius cognita a Deo Patre
primitate originis quam persona producitur et tamen quod ipsam
sic cognosci sit posterius natura posterioritate perfectionis. Swnendo
autem posterius natura tertio modo potest dici quod adhuc
simul stant quod ipsa creatura sit prius11 origine cognita et tamen
posterius natura illo tertio modo. Quia simul stant quod cognitionem creaturae non repugnet ex hoc quod ipsa convenit primae
personae a se praecedere Filiwn in tall signa durationis, et tamen
quod aliunde sibi repugnet, tanta scilicet repugnantia quod minus
est imposstbile realiter personam divinam produci non cognita
creatura quam econtra. Alia secunda modo swnendi prius natura
non sunt contra ista.
Ad secundwn istorum ts dicendwn quod non dicuntur signa
originis ex hoc quod una origo possit esse de facto in uno illorum
signorum durationis sine altero, sed ex hoc dicuntur signa ilia esse
signa originis ex hoc quod una persona est originativa et productiva
alterius. Sequitur quod minor esset repugnantia personam productivam praecedere in tall signa personam productam quam econtra,
nisi aliud impediret.
Et ad istwn intellectwn videntur fuisse locuti Doctores concedentes illud antecedens; et similiter in concedendo eius probationem ad eundem sensum, quod quaelibet perfectio simpliciter
est talls quod ei non repugnat, ex hoc quod ipsa convenit
primae personae a se, quod praecederet Filiwn in tall signa
durationis, licet aliunde stbi repugnet, [scilice~ ex hoc quod
Filius est idem necesse esse cwn Patre, et similiter ex hoc quod
persona divina est producta necessaria prius natura quam creatura
8 sit posterius on1. F 10 ipsa 0111. F
tiiC supra n. 31.
t7I..oco 'prius- ism (fin. n. 33) codex F habet aliam lecturam; cf. Appendix.
tSC supra n. 32

10

15

20

25

30

OIST.

10

15

20

25

367

5 QtJAEST. 3

sit cognita.
Ad quintam obiectionem principalem, 1 '~ per idem. Intelligendo
per primum signum onginis Pattern, certum est quod est propositio vera, quia in ipso Patre est cognitio infinita omnis cognoscibilis; sed ex hoc non sequitur quin prius natura sit Filius
productus quam creatura cognita. lntelligendo autem per pnmum
signum originis primum signum durationis imaginatum, pro quo
non211 repugnat primae personae ex hoc quod est ingenitus quod
praecederet Filium, licet aliunde repugnet Tunc diceretur secundum
illam viam concedendo quod cognitio Dei est infinita et omnis
cognoscibilis pro illo signo ad istum scilicet intellectum quod illi
cognitioni ex hoc quod convenit primae personae a se, non repugnat quod in illo signo ante productionem Filii esset infinita et
omnis cognoscibilis.
Et a.un INFERTI.JR.21 quod tunc Filius non est prius natura
productus quam creatura cognita, - NEGATI.JR. consequentia, quia
licet non repugnet illi cognitioni, ex hoc quod ipsa convenit primae
personae a se, aliunde tamen est tanta repugnantia realis, quod merito
poni debeat Filium produci prius prioritate [naturae].
Ex dictis igitur apparet quod esse prius duratione est
praecedere aliud in aliqua duratione in qua ipsum sit sine alio; sed
illud est prius natura alio cui minus repugnat esse sine eo quam
econtra; sed illud est prius alio origine cui ex hoc quod est originativum alterius vel conveniens originativo, minus repugnaret esse
ante reliquum quam econtra, nisi aliud impediret.
Ad sextam obiectionem,22 conceditur quod aeatura repraesentatur per memoriam Pat:ris, etiam prius origine ad intellectum
supra dictum.
Et cum DICITUR23 quod Filius producitur de omnibus quae
3 per] quod F
quod om. A 16-19 quia 20-25 Ex- impediret (fin. n. 38) om. A

natw:ael propter causam dictam F

19C supra n. 20.

211I..oco 'non - prioritate (fin. n. 37), codex F praebet aliwn
dix
21C supran. 20.
22Cf. supra n. 21.
2.1Jbid

textum;

c Appen-

36

37

38

39

40

368

LmER I

sunt in memoria Patris: aut intelligitur quod memoriae [Patris] conveniat quod sit principium producendi per hoc quod ipsa repraesentat creaturam; iste intellectus est falsus. Aut intelligitur quod
Filius producatur de illa memoria Patris quae est omniwn cognoscibililim repraesentativa, licet non sit principium producendi ex hoc
quod memoria est omnium, et iste intellectus potest concedi;
sumendo memoriam sicut intellectum: vel quia scilicet ut est nomen
appropriatum principio productive Filii, vel prout est nomen naturae
divinae in quantum est natura intellectualis, de quo distinctionis 7,
quaestione 1.24 Ex isto [tamen] non sequitur quod memoria ilia,
ex hoc quod repraesentat creaturam, habeat quod ipsa sit principium
producendi Filiwn.

10

[Ad argwnenta principalia]

41
42

Ad rationes principales. Rationes ad primam partem2S non sunt

contra istam viam.
Ad primam rationem in oppositwn,26 patet ex solutione quartae
et quintae obiectionis.V Et ad secundam similiter.
7 quia om. F 8 prout] ut F 14 Rationes 0111. A

24Cf. infm, d 7 q. 1 n. 23, 65.

2.5Cf. supra n. 1-2.
~f. supra n. 3.
Z7Cf. supra n. 30, 36.

15

[Distinctio 6
Quaestio unica
Utrum Pater genuit Fllium voltmtate vel naturali necessitate]
5

10

15

20

Distinctione sexta, quaero utrum Pater genuit Filium voluntate vd naturali necessitate.
Quod voluntate, quia Filius est aeque per se amor sicut
Spiritus Sanctus, aliter aliqua perfectio simpliciter esset in una
persona quae non esset in alia; et sic non essent personae omnino
aequales, quod falsum est; oportet igitur quod pr:incipium producendi Filium sit ita per se voluntas sicut pr:incipium spkandi est
voluntas.
Secunda, quia Filius est Verbum seu notitia perfecta et perfecte declarativa omnium quae sunt in memoria Patris; sed taiis
notitia est notitia ddiberativa, quae habetur mediante imperio
voluntatis copulantis memoriam cum acie cogitantis; igitur etc.
Ad oppositum. Productio Filii requirit per se quod eius pr:incipium sit natura, igitur producitur naturae necessitate. Antecedens
patet, quia sequitur 'haec productio est generatio, igitur eius pr:incipium est natura'. Ista consequentia tenet non per accidens sed
per se; et antecedens est verum non per accidens sed per se;
igitur consequens.

[Status quaestionis]

25

30

Ista quaestio mota est propter decem dubia, quorum primum

est utrum voluntas sit pr:incipium istius generationis; secundum est
utrum volitio sit pr:incipium istius generationis; tertium, utrum
Pater producat Filium voluntate imperante; quartum, utrum
producat voluntate copulante intelligentiam cum memoria;
quintum, utrum producat voluntarie; sextum, utrum producat
voluntate approbante; septimum, utrum eius productio sit cognitio;
octavum, utrum cogrutto sit pnnoptum quo producit; nonum,
utrum genuit Filium natura; decimum, utrum genuit Filium
necessitate.
5 natulah] naturae F 9 opottet igitur] i o. A 26 Filiwn]
Filiwn 0111. A genuitz! producat A Filium2J 0111. A

0111.

A 31 genuit] producat A

370

L!BBR

[Dubium 1 - Utrum voluntas sit principium generationis

Filii
Opinio Ockham]
4

Ad primum dubium. Opinio Ockham, ista distinctione sexta, 1

quod voluntas est principium istius generarionis sicut natura, quia
suntidem.
[Contra opinionem Ockham]

Contta. Magister in littera, cap. 'Sed contra pracdicta'/ facit

eandem obiectionem contta se, et solvit earn.
Item, aut intelligunt isti quod haec generario requirat per se
quod eius principium sit voluntas, vel non. Si non, tunc non est
ad propositum, quia hie non quaeritur utrum voluntas sit eadem
cum essentia quae est principium, quia omnes tenent quod sunt
realiter idem. Aut quaeritur primo modo; tunc non sequitur 'haec
generatio requirit per se quod deitas Patris sit eius principiwn,
igitur requirit per se quod voluntas Patris sit eius principium'. Patet
quod non sequitur, quia accidit deitati Patris, quatenus est principium istius generationis, quod ipsa sit voluntas.
Confinno. Haec consequentia non est fonnalis 'deitas Patris est per se principium istius generationis, igitur voluntas Patris
est eius principium'. Et per consequens oppositum consequentis
non repugnat fonnaliter antecedenti; et ita possunt simul stare.
quantum est de fonna consequentiae, quod deitas Patris sit
eius principiwn, et tamen quod voluntas Patris non sit eius
principium.
Item, quomodo sumunt isti essentiam seu voluntatem?
Videtur quod sumant earn pro quarta re, quia ponunt quod in re
extta ipsa non est eadem personae quantum sibi ipsi; sed non est
ibi aliqua quarta res quae sit principium etc.
Qual.iter autem possint simul stare quod Pater generet Filium
natura et non voluntate, et tamen quod voluntas et natura sunt
idem, est difficultas quam Magister movet contra se;3 et respondet
quod non sequitur 'soot idem, igitur omne quod dicitur de uno, et
de reliquo'; sicut velle Dei et praescientia Dei sunt idem, et tamen

8 non3 om. F 25 personae] natume A 25-26 sed possint] possunt A 29 respondet] responderet F

ibi om. F Z7 Qualiterj Aliter A

'Ockham, Suipttu in I Smt., d. 6 q. un. (OTh ill 96-97).

zpetrus Lombardus, Sent. in IV Libris Dist., I d. 6 c. un. n 3 (ed. I. Brady, I 90).

10

15

20

25

30

DIST. 6 QUAEST. UN.

371

non sequitur 'scit mala, igitur vult mala'.

[Opinio Petri Aureoh1

lstud declaratur secundum opinionem Aureoli.4 Uno modo,

quod nomen naturae et nomen intellectus, licet idem sigruficent,
tamcn diversa connotant, sicut patet in exemplo Magistri; et hoc
sufficit. - Alio modo, secundum eum potest dici quod natura non
est principium, sicut nee voluntas; tamen Pater product Filium
natura, id est pruductione naturali, et non produat ipsum voluntate, id est non producit ipsum modo voluntatis.

10

[Contra opinionem Petri AureoH]

IS

20

25

30

Contra primum istorum. Non suffiat, quia sic possem dicere

quod essentia divina sit principium generationis, et tamen deitas
non; et vitabitur repugnantia per connotata diversa. Sic etiam
album non esset musicum, quia ista nomina connotant diversa. Secundum etiam non sufficit, quia est contra Magistrum, ut dicetur
infra.s
[Responsio auctorls ad primwn dubiwn]

11

Ad istud igitur dubiurn solvendum, potest quaeri: quid

intelligitur per istam propositionem 'voluntas Dei est principiurn
producendi Filium'? Aut quaeritur utrum voluntas sit realiter eadem
cum essentia quae est principium istius generationis, [et] dicendum quod sic. Aut quaeritur utrum haec productio requirat per
se quod eius ptincipium sit voluntas, et dicendum quod non, quia
haec consequentia non est formalis 'ista generatio requirit quod
eius principium sit natura producentis, igitur requirit quod eius
principium sit voluntas producentis'; igitur oppositum consequentis
posset stare cum antecedente, quantum est de forma consequentiae,
scilicet quod haec productio requirat quod natura sit eius principium, et tamen quod non requirat quod voluntas Patris sit eius
principium; et per consequens haec generatio non requirit per se
quod eius principium sit voluntas, licet requirat per se quod principium
eius sit natura producentis.

12

1 vult] inrelligit F 12 deitas) diviniw A

"Petrwi AureoH, Saiphlm sllfJer I Sent.,

n. 3, II 824-826).
5C

infra rL 13.

32 sit om. F
d 6 sect. 18, ed E Buytaert (PIP-Text Series

372

13

LIBER I

Patet igitur ad obiectionem Magistri contra se ipsum,6 quia

intentio [eius] est quaerere utrum haec generatio requirat per se
quod eius principium sit voluntas, et respondet Magister quod non,
licet requirat per se quod eius principium sit natura producentis.
Nee valet iste modus arguendi 'natura producentis et voluntas
producentis sunt idem, haec generatio requirit per se quod eius
principium sit natura producentis, igitur requirit per se quod eius
principium sit voluntas'; quia licet sint eaedem res, tamen haec
generatio requirit eam per se quatenus est talis, non tamen quatenus habet a1iam condicionem. Nam anima nostra est eadem
realiter cum intellectu et voluntate, et ipsa recipit intellectionem,
non in quantum est voluntas, sed in quantum est intellectus. Ita in
proposito.

10

[Dubiwn 2- Utrum divina volitio vel amor sit principiwn

illius generationis]

14

Secundum dubium est utrum divina volitio vel amor sit principium illius generationis.
Quod sic, quia Pater praecedit Filium origine, [et] in illo
priori Pater desiderat Filium exsistere; quia Filius non est in prima
instanti originis et in illo instanti Pater vellet eum exsistere, igitur
desiderat eum exsistere. !stud desiderium movet ad productionem
Filii, ut videtur.

20

[Responsio Chatton ad secundum dubium]

15

Ad istud dubium per distinctionem dicendum. Quia aut quaeris

utrum volitio paterna sit eadem realiter cum essentia quae est principium, et sic omnes habent concedere. Aut quaeris utrum i11i rei
convenit in quantum est volitio paterna, quod ipsa sit eius principium,
ita quod haec generatio requirat per se quod volitio sit eius principium,
et sic dicendum quod non, quia haec generatio non requirit per se quod
voluntas sit eius principium, sicut patet dubio praecedenti,7 igi.tur nee
amormteiusprincipiunL
8 sint] sit F 11 recipit] atld. autem F 16 vel] seu A 24 dicendum] anll distinctionem A
29-30 et- principitlm 0111. (hom.) A

6Cf. supra n. 5.
7Cf. supmn. 12-13.

25

30

OIST. 6 QUAEST. UN.

373

[Opinio Petri AureoJi]

Ad primum in oppositum. Videtur esse opinio Aureoli hic,s

quod amor essentialis in divinis non sit prior Filio quocumque
modo, scilicet nee duratione nee origine nee naturali conceptione,
quia per Augustinum, 11 Contra Maximimnn, cap. 18,9 cum dicitur
Filius a Patre genitus, non ostenditur inaequalitas substantiae, sed
ordo naturae, non quo alter prior sit altero, sed quo alter ex
altero.

16

[Contra opinionem Petri Aureoli]

10

15

20

25

30

Contra. Quid intelligitur per esse prius alia? Aut sic, quod
hoc sit in aliquo signa durationis vere imaginabilis in quo non sit
aliud; sic verum est quod non est in divinis prius altero. Aut sic,
quod isti volitioni non repugnat, ex hoc quod convenit primae
personae a se, quod praecederet Filium duratione, licet aliunde
repugnet, et talem prioritatem non vitant isti, quia ponunt ibi
realem ordinem aliquorum; et secundum originem quo aliqua ordinantur, non sunt omnia aeque prima secundum eundem ordinem;
igitur in illo ordine unum est prius alia, etiam in proposito
prius origine; et per consequens sibi ex origine non repugnaret
praecedere duratione vel situ, licet aliunde repugnet, ut haberent
isti consequenter concedere.
Ad Augustinumto dicendum quod cum ponit quod ibi sit
ordo naturae, non intelligit quod ibi sit ordo naturae ad naturam,
quia ibi est tantum una natura, sed quod haec natura quodam
ordine originis habetur a personis. Cum autem dicit quod ibi non
est quo alter sit prior altero, verum est ad istum intellectum quod
unum possit esse in aliquo signa durationis vel situs in quo non sit
alterum; tale 'prius alia' non est ibi. Tamen cum hoc stat quod ex
origine non repugnet ei quin possit esse in tali signa sine altero, licet
aliunde repugnet
Secundum igitur istam viam diceretur ad primum
2 essentialis] esset F 15 ordinem] originem F originem] ordinem A 19 yt] non A 21
cum] Bn. eaJ. m. F 28 e1] ank repugnet A 30 igitur] port istam

A
Bpetius Aureo1i, S&riphmt mper I Sent., d. 6 sect. 18, eel. E. Buytaert (PIP-Text Series
n.3,ll 827).

9August., ContraMaximinlllfl, IT c. 14 (PI. 42, 785-786).

tOC supmn.16.

17

18

19

374

LIBER l

argumentumll quod in Patre non est aliquod desideriwn proprie

loquendo, quod sit respectu Filii non habiti; sumendo enim de~
siderium prout est amor respectu non habiti, sic Pater non
desiderat Filium exsistere, licet velit ipsum exsistere et amet amore

infinito.
20

21

22

23

Quando igitur diciturl2 quod Pater praecedit Filium origine,

verum est, non quod prima persona possit esse in aliquo signo
durationis in quo non sit secunda, sed sic quod sibi non repugnat, ex hoc quod est a se, quod esset in tall signo sine secunda,
licet aliunde repugnet.
Et cum dicitur quod Filius non est in primo signo originis,
aut intelligitur quod Filius non sit ipse Pater; sic est verum; vel non
in ipso Patre, et sic est falswn. Aut intelligitur quod Filius non sit in
illo primo signo imaginabili durationis, pro quo non repugnat
primae personae, ex hoc quod est a se, esse sine Filio; sic est
falsum. Quia licet non repugnet sibi, ex hoc quod est ab alio, quod
non esset in illo signo, tamen aliunde sibi repugnat, scilicet quia
personae sunt idem necesse esse. Patet igitur quod in quocumque
signo durationis imaginabilis in quo Pater vult Filium exsistere, in
eodem Filius exsistit; et ideo illud velle non est desiderium.
Si DIOS: illi amori, ex hoc quod convenit primae personae a
se, non repugnat quod esset desiderium, licet aliunde repugnet, PA1ET ex dictis quid dicendum.
CONTRA. Saltem amor quo Pater vult Filium produci, movet
ad p~uctionem istam. - DICENDUM quod licet iste amor sit
realiter idem cum principio productivo, tamen haec productio nort
requirit per se quod amor sit eius principium, sicut dictum est.13
Verum est tarnen quod in aeaturis amor producendi sive productionis vel alicuius alterius diligibilis movet aliquando ad producendum; sed ipsa productio activa inchoatur ibi et capit esse a
potentia imperata a voluntate. Sed non est sic in proposito, sicut
dictum est.
7 est] add quod F 13 est om. F 14 illo]6n.ead m. F 15 sine] om. F
IIC supra n 14.

'2lbid.
IJC supra n 15.

10

15

20

25

30

DIST. 6 QUAEST. UN.

375

[Dubium 3 - Utrum Pater producat Filium voluntate

imperante productionem]

Tertium dubiurn
te productionem eius.
Quod sic, quia
ipsum propter finem;
amor finis movet ad
tatis; igitur etc.

est utrum producat l'iliurn voluntate imperanproducit l'iliurn rationabiliter, igitur producit
sed ubi aliquid producitur propter finem, ibi
productionem eius mediante imperio volun-

24

[Responsio Chatton ad tertium dubium]

10

15

Ad istud dubium videtur dicendum sicut communiter dicitur,

quod haec productio non requirit per se quod imperium voluntatis sit
eius principium. Prima, quia haec productio activa non capit esse ab
aliquo illo modo quo actio in creaturis, igitur non requirit per
se deliberationem intellectus nee imperium voluntatis pro principio.
Secunda, quia hie non potest accidere error, igitur non requiritur per se deliberatio vel amor finis, quae ponuntur ad
excludendum errorem actionis. - Tertio, quia ista productio est
Deus, igitur non habet causam finalem sui cuius amor moveat ad
imperandurn earn.

25

[Ad argumentum in oppositum]

25

30

Ad argumenturn in oppositurn, 14 quaero: aut intelligitur quod

prima persona agat rationabiliter, id est scienter scientia praeveniente et dictante actionem inchoandam; sic non est verum,
quia sic Filius non fuisset genitus aeternaliter. Aut scienter scientia
concomitante, id est scientia qua Pater producendo Filium, simul
cum hoc scivit productionem illam esse bonam; sic est verurn. Non
quod ista generatio requirit per se quod talis consideratio sit eius
principium, quia generatio activa illa non capit esse ab aliquo, eo
modo quo in creaturis. Ideo non requirit talem dehberationem; nee
etiam potest ibi esse error, ad quem vitandum requiratur ibi talis
consideratio. Sed ideo cum illa productione activa Patris simul
convenit ipsi Patri a se talis consideratio, quia haec consideratio est
perfectio simpliciter.
10 dicitur om. F 16 ponuntur) ponitur F 18 moveat] non est A 23 et) add a F 24 sic
om. A 26 est verum] verurn est A

14Cf.

supm n. 24.

26

376

27

LlBER I

Et cum inferturiS quod Pater agit hie propter finem, si intelligatur quod haec generati.o requirat per se quod amor finis sit eius
principium, - DICENDUM quod non, quia generati.o acti.va non
capit esse ab aliquo, eo modo quo in creaturis. Ideo non requirit
per se quod talis amor sit eius principium, nee eti.am est ibi error
possibilis ad quem vitandum requiratur ptaesti.tuti.o finis.

[Tres obiectiones contra praedictaJ

28

29

30

Contra. Pater producit Filium propter se, sicut diligit Filium

propter se, aliter non frueretur eo; igitur Filius est causa finalis illius
producti.onis.
Secunda, quia per te causati.o finis est eadem cum causati.one
efficienti.s, igitur sicut in proposito est producti.o acti.va ponenda, ita
similiter causati.o finis.
Terti.o, quia productum est finis producti.onis.

10

[Responsio auctoris ad has obiectiones]

31

32

33

Ad primum istorum.16 Sicut Pater diligit Filium suum non

propter alium finem, sed tamquam finem ultimum, non sui ipsius,
sed aliorum a se, ita producit ipsum, non propter alium 6neri,
sed sic propter se tamquam finem ultimum aliorum a Deo, et non
tamquam causam fioalem productionis, quae est eadem essenti.a
cum se ipso. Ideo ilia producti.o non requirit principiari ab amore
alicuius finis.
Ad secuodumP Verum est quod omnis causati.o causae finalis
est eadem cum aliqua actione agenti.s propter finem illum, non tamen
oportet econtra quod omnis producti.o producenti.s sit eadem cum
causati.one alicuius causae 6nalis illius producti; nam ubi productum
et eti.am productio est finis i.lltimus, ibi productum non producitur
propter finem.
Ad terti.um.tB Finis sumitur aequivoce. Uno modo, pro
ten:nino producti.onis, et sic est in proposito; sed sic non intelligitur
difficultas. Aut sumitur pro causa 6nali cuius amor movet ad
16 suwnom. F

tSC supra n. 24.

16Cf. supra n. 28.
PCf. supra n. 29.
IIIC supra n. 30.

20

25

30

DIST. 6 QUAEST. UN.

377

actionem, et sic non est hie.

CoNTRA. Si Pater non producit propter aliquem finem, tunc
frustra; aliter enim non probatur causa finalis in entibus. DICENDUM quod non sequitur, quia licet non producatur propter
finem, tamen producitur tamquam finis ultimus aliorurn a se, et
ideo non frustta. Causa autem finalis probatur in entibus, quia ubi
productwn non est finis ultimus, ibi est quaestio mtionabilis
propter quid debet produci; sed de fine ultimo non est quaestio
rationabilis.

10

[Dubium 4 - Utrum Pater producat Filium ultimate

voluntate copulante memoriam cum acie cogitantis]

15

20

Quartum dubium: utrum Pater producat Filium ultimate voluntate copulante memoriam cum acie cogitantis.
Quod sic, quia quod perfectionis est in imagine creata, ponendum est in ilia Trinitate cuius est imago; sed hoc convenit
imagini creatae, sicut patet per Augustinum, IX [De] Trinitate, [cap.]
12,19 quod partum mentis praecedit appetitus.
Etiam probo per rationem, quia quando plum obiecta omnino aequalia aequaliter movent immediate vel per species suas,
non apparet quare unum magis intelligitur quam reliquum, nisi quia
voluntas vult quod intellectus intelligat istud et non aliud; igitur etc.

34

35

36

[Opinio aliorum]

25

30

Hie est quaedam opinio, quod in mente creata non requiritur

talis copulatio voluntatis, quia si sic, hoc maxime esset in compositione et divisione; sed hoc non oportet, quia cum intellectus viatoris videt intuitive albedinem, ista visio est causa
naturalis habens passum pmesens dispositum; igitur necessaria
causat maximum effectum quem potest; sed potest causare istam
propositionem 'res visa est alba', et similiter assensum sequentem
intellectus; igitur statim sine omni copulatione voluntatis causatur
propositio et etiam assensus sequens. Ex eodem patet: si in
memoria sit species repraesentativa rei extra, adhuc ipsa est motiva
intellectus, sicut activum natumle; igitur statim causabit propositiones circa rem quam repmesentat, sine omni copulatione
3 causa] tarn A 12 ultimate 0111. F 17 pmecedit)

0111.

A 31 in om. F

19.August., De Trill., IX c. 12 (Cc;:L 50, 305; PL 42, 968).

37

378

L!BER l

voluntatis.
[Contra banc opinionem]

38
39

40

41

42

Contra istud est Augustinus, ubicumque loquitur de ista materia, IX De Trinitate, et XII De Trinitalf et multis locis.
Item, data isto, quilibet laicus esset ita sciens respectu
sensibilium sicut maximus clericus, quia sensibile necessitate naturali per te movet ad omnem compositionem quae nata est causan
mediante cognitione intuitiva eius vel mediante specie eius; tgitur
circumscripto imperio voluntatis, causantur omnes demonstrationes quae natae sunt causari de talibus sensibilibus, et per consequens statim laicus habet omnes demonstrationes et omnes
scientias de eis possibiles adquiri mediante sensu vel specie adquisita per sensum.
Item, tunc impossibile esset hominem peccare in conscientia
circa sens1bilia, quia sensibilia statim necessitate naturali causarent
in eo rectissimas conscientias circa ipsa, quia necessitate naturali causarent maiorem et minorem et conclusionem syllogismi practici; et sic nullus esset laudandus magis alio ex conscientia magis
recta.
Item, tunc fides respectu sensibilium causaretur ipso nolente,
quia circumscripto omni actu voluntatis, causaretur articulus in
mente necessitate naturali, et similiter credere. Sed hoc falsum.
Prima quia tunc fides non esset sibi imputanda ad meritum. Secunda quia scire potest homo nolens; credere autem non nis1
volens per Augustinum.20
Item, data isto, sequeretur quod respectu illorum quae non cadunt sub sensu, causaretur necessitate naturali omnis compositio et
syllogismus qui natus est causari mediante actuali cognitione rei vel
mediante specie in memoria, quia [sij sensibilia necessaria movent
intellectum per te ad propositiones, eadem ratione necessario
causant omnes conceptus communes ante imperium voluntatis, ad
quos illa sensibilia nata sunt movere, et ilii. conceptus communes
agunt necessitate naturali; igitur necessaria causant omnes
16-17 in-- c.ausan:nt om. (hom.) A

211August., In l01111nis Ellilll&, tr. 26 n. 2 (CCL 36, 260; PL 35, 1607): "Credere non
potest nisi volens."

111

15

20

25

30

DIST. 6 QUAhST. UN.

10

379

propositiones et syllogismos necessitate naturali quos nati sunt causare

mediante imperio voluntatis; sed mediante imperio voluntatis nati sunt
conceptus communes cum intellectu causare propositiones
circa ilia quae non cadunt sub sensu, etiam significantes
idem cum quibuscumque propositionibus et syllogismis formatis
mediante imperio voluntatis; igitur etc.
Confirmo, quia quaelibet cogitatio in mente agit necessitate
naturali quidquid potcst;, sicut visio sensibilis extra, igltur quaelibet
cogitatio neeessano causab1t propositiones et syllogismos, circumscripta imperio voluntatis, Ita bene hie sicut ibi.

43

[Responsio Chatton ad quartum dubiwn]

15

20

25

30

Aliter igitur dico ad hoc dubium, quod omnis compositio et

divisio deliberativa hominis viatoris est mediante imperio voluntatis
praecipientis intelleetui inquisitionem vel compositionem. Tamen
non omnis viatoris intellectio causatur mediante imperio voluntatis,
quia "non est in potestate nostra quibus visis tangamur."21 In Deo
autem non est sic. Prima, quia cognitio paterna est essentialis et
convenit Patri a se, ideo illa non est producta mediante imperio
voluntatis. - Secunda, quia Deus non componit nee dividit;, nee
procedit a notitia imperfecta ad perfectam, nee est ibi possibilis
error, nee hie.
Dico igitur quod productio Filii non requirit per se quod
copulatio, qua voluntas copulet intelligentiam cum memoria, sit
eius principium, quia nulla apparet neeessitas hoc ponendi.
Ad argumentum22 dubii dicendum quod sic copulare non est
perfectio simpliciter, sicut nee componere vel dividere, sed est
perfectio, supplens imperfectionem, eo quod anima nostra non
esset sciens nisi mediante tali libera compositione et divisione.
Licet igitur conveniat imagini creatae, non tamen Deo propter
imperfectionem annexam. - Probatio probat quod in nobis est ita,
et hoc est verum.
2 sed - voluntatis 0111. (hom.) F
perfcctio om. (hom.) A

7 agit] aJd quidquid A

26-Zl simpliat:er -

21August., De lib. aro., lll c. 25 n. 74 (CU. 29, 319; CSEL 74, 151; PL 32, 1307).
DC supra n. 37.

44

45

46

380

47

48

LIBER I

Ad argumentum opinionis.2.1 Non est ponenda intellectio

intuitiva in anima viatoris, ut dictum est quaestione secunda Prologi.24 Et posito quod esset, adhuc dicendum quod nee ilia intuitiva nee species in memoria nee habitus causant propositiones vel
syllogismos, quia propositiones et syllogismi intellectivi sunt effectus
liberi, sic quod praesupponunt in viatore impe:rium voluotatis,
sicut expe:rimur. Ideo non sunt oati causari ad praecisam motionem
naturaliter agentis.
CoNTRA. Brutum componit et dividit, sicut canis sequens
leporem accipit viam breviorem et dimittit longiorem.25 DICENDUM quod sensitiva bruti non componit proprie nee dividit;
aliquos tamen actus habet aequivalentes compositioni causatos ad
transmutationem organi sine reflexione potentiae, aliter natura
deficeret ei in necessariis.26

10

[Dubiwn 5 - Utrum Pater producat Filiwn voluntarie]

49

Quintum dubium: utrum Pater producat Filium voluntarie.

Videtur quod sic, quia si necessaria ipsum produceret, nihil
fieret a Deo contingenter, quia Augustinus, XI Cotifessionum,P prope
medium, scilicet inter principium et medium, loquens ad Deum
dicit: ''Verbo tibi coaetemo simul et sempiterno dicis omnia quae
dicis, et fit quidquid dicis ut fiat nee aliter quam dicendo facis."
Tunc arguo: producere V erbum est determinare quae fienda sunt
ab ipso, sicut patet ex auctoritate praedicta, et ideo ait Psalmista
de Deo: Dixit et facta sunt'li!. Si igitur necessaria produxit Verbum
seu Filium, igitur necessaria detenninantur ab ipso fienda, et per
consequens necessaria fient.
18 XI om. A 20 et] ant simul A 24 facta] finita A

2.X:: supm n. 37.

2AChatton, &portalio et uchlra mper Smletrtiar, prol q. 2 a. 4 (ed.]. C. Wey, p. 109111).
25J:dem exemplum habetur apud Duns Scotum, Quam. in Mdaph. Aristot., !J.b. I q. 3
n. 10 (OPhill 89).
21iAristot., De t111., ill t. 45 (I' c. 9, 432b 21-23); c AH&toritaJer Amtotei.s, (ed. J.
Hamessee p. 183): "Natura nihil filcit &ustra, unde non deficit in necessariis, nee
abundat in supecfluis"; De caeh, I c. 4 (A c. 4, 271a 33); AHdoritaler Aristotelis, ed.
J. Hamesse, p. 161: ''Deus et natura nihil faciunt frustta."
Z1August., Confos., XI c. 7 (CCL27, 199; CSEL33,287; PL32, 813).
28ps. 32, 9.

20

25

DIST. 6 QUAEST. UN.

381

[Responsio Chatton ad quintmn dubium]

10

15

20

25

Ad istud dubium quaero: quid intelligitur per voluntarie producere? Aut quod contingenter producat ipsum; sic est falsum,
quia Filius est necesse esse; igitur necessaria est, et non nisi per
productionem; igitur necessaria producitur. Aut intelligttur quod
Pater vult producere Filium, et dicendum quod sic, quia vult
producere omne quod producit Aut tertio quaeritur utrum ista
productio requirat per se quod voluntas sic volens sit eius principium; sic dicendum quod non, quia nulla apparet necessitas hoc
ponendi in proposito.
Ad argumentum contra:2'1 neganda est illa condicionalis. Ad probationem dicendum quod omnia dicuntur dici et disponi in
eo per appropriationem. Sicut enim Sancti appropriant Slbi contra
haereticos quod sit ars Patris et quod sit sapientia, ita appropriant
sibi quod in ipso disponantur fienda; sic etiam sibi appropriatur
quod sit id per quod facta sunt omnia Ioannes 1, omnia per ipSIIIIJ
facta .fllflt,?AJ et Ad Hebraeos 1: Dens per Filium fecit saecufa.31 Tunc
dicendum quod Deus libere determinat per voluntatem suam quae
fienda sunt ab ipso, igitur producere Verbum non est per se idem
quod sic detenninare, quia tunc producere Vetbum esset per se idem
quod velle.
Quando igitur dicit Augustinus:32 "non aliter quam dicendo
fads," intelligitur quod non fads aliter quam scias faciendum per
sapientiam quae est eadem cum Verbo quod dicendo producis.
Quod etiam ait Deo Patri: "fit quidquid dicis," intelligitur sic: fit
quidquid scis esse faciendum per . sapientiam quae est ipse Filius
quem dicendo producis. Et sic de consimilibus auctoritatibus dici
potest.
I_Dubium 6 - Utrum Pater producat Filium voluntate
approbante et acceptante]
Sextum dubium est utrum Pater producat Filium voluntate
3 est &lsum] &lsum est A 8 sic] nee A 16 quod- ipsum 0111. A 17 filcm] finita A

29C supra n 49.

30J:oan 1, 3.
31AdHebr.1,2
l2C supra n 49.

50

51

52

382

53

J.IBI!R I

approbante et acceptante.
Quod non, quia nee voluntate acceptante productionem antequam productio esset, quia fuit ab at.'temo; nee voluntate quae incepit
aliquando acceptare productionem praecedentem, quia acceptatio ilia
est perfectio simpliciter, igttur aetema; nee voluntate concomitante
tn acceptando adhuc ilia praecessisset generationem saltem origtne,
quia convenit Patri a se.

[Responsio auctoris ad dubiurn sexturn]

54

55

56

Ad istud dubium dicendum, concedendo quod Pater producit

Filium voluntate approbante et acceptante illam productionem, non
quod illa productio requirat per se acceptationem illam esse principium respectu sui, quia non apparet necessitas hoc ponendi,
sed quia sic velle productionem illam est perfectio simpliciter et
convenit Patri a se.
Ad argumentum,33 concedo quod voluntas acceptans nee est
antecedens productionem illam secundum durationem nee consequens, id est posterior duratione, sed concomitans secundum durationem.
Si autem QUAERAS utrum sit anteeedens secundum originem,
- DICENDUM ut supra, quod non sic quod conveniat originanti in
aliquo sigo.o durationis in quo non sit Filius, sed quod sibi non
repugnat, ex hoc quod convenit primae personae a se, quod sic
praeeederet, hcet aliunde repugnet sibi

10

15

20

[Dubiurn 7 - Utrum cognitio divina sit productio qua

Pater producit Filiurn]

57

Septimum dubium: utrum cognitio divina sit productio qua Pater

producit Filium.
Quod sic, quia si non, hoc maxime videretur quia cognitio
divina est communis omnibus personis et actus producendi non est
communis; sed istud non artat, quia licet essentia sit communis
omrubus personis tamen ipsa est uni personae potentia generandi,
et alteri non; ita licet cognitio sit communis omnibus personis,
tamen ipsa poterit esse uni personae activa generatio, et alteri
4 acceptare] accipere F 6 acceptando] accipiendo F 9-10 Ad- voluntate
23 sibi 0111. A 28 cognitio] communis F 31 personis 0111. A ipsa 0111. A
1X:

supra p. 53.

0111.

30

DIST. 6 QUAEST. UN.

383

passiva gcneratio, etsi tertiae personae nee sit generatio activa nee
passi\a.
[Responsio Chatton ad septimurn dubiurn
Opinio Petri Aureolil
5

10

15

Ad istud dubium. Aut quaeritur utrum cognitio divina etc.

Opi.nio Aureoli videtur esse in I, dist. 9, quaestione 1, articulo
1, et dist. 27, quaest.2, articulo 3, dubio de actu dicench,34 quod
dicere idem est in divinis quod intelligere, nam secundum eum in
eadem quaestione, Verbum in divinis non est rusi Deus p<>situs in
esse obiectivo cognito, et quia res ponitur in esse cognito per cognitionem, ideo ipsa cognitio est dicere seu Verbum producere.
Tamen dicunt quod intelligere sumitur dupliciter, quia potest
accipi: vel in quantum vi sua activa obiectum capit esse tale
obiectivum; sic vacatur dicere, id est producere Verbum. Vd potest
accipi in quantum obiectum sic productum apparet in ipso quasi
praesens; sic vacatur intdlectio. !stud probatur per Ansehnum,
10 et-cugnito om. (hom.) A 12 quia] quod A 14 id est] et A

34Petrus Aureoli, .faipltlm mper I Smt., d 9 q. 1 a. 1, ed. R L Friedman

(Unpublished Ph. D. Dissertation, University of Iowa, 1997, appendix 2, p. 481):
''Et quia actus intellectus prout erat formativus appellabator dicere sive loqui, ideo
solus Pater dicit sive loqwtur, ac profert Verbum in divinis. nee communicator
Filio actus intellectus, prout virtute eius capit res quod sit apparms; actus tamen
intellectus, prout sibi res apparet et est illud cw fit locutio et dictio, communicator
Filio et Spiritui Sancto. Hoc aurem erat formaliter intellectio et intuitio, propter
quod quilibet trium formaliter intelligit et intuetor... Restat ego quod Filio
communicet actum intellectus, prout est id cui lucet res funnata et cui apparet; et
quod recipit rem stc positam obiective, et ita communicat stbl suum intelligere et
suum intueri"; c idem, c:bst 32 a. 2 (ed Romae 15%, p. 725b): "Secunda vero
deficit in hoc quod ait sapere vel intelligere non habere habitudinem ad verbum,
quia sunt quid essenbale. Anselmus enim Monologjon dicit quod unusquh;que
trium est diccns, sicut intelligens, quia nil aliud est dicere quam cogitando intueri,
et quod quemadmodum singu1aris pater, singula.ris filius, et singularis eonun
spirituS est sdens et intelligens; et tamen hi tres plures non sunt intelligentes, sed
vnus scien.~ et vnus intelligens; ita singularis quisque dicens est, nee sunt tres
dicentes, sed unus dicens. non est enim scire et intelligere ahud quam dicere, id est
semper praesens intueri, ex quibus patet quod mimes tres dicunt verbo, in
quantum dicere est idem quod intelligere et intueri. Et hoc non esset nisi posset
concedi sub alio sensu quod omnes intelligunt et intuentor verbo, quamuis unus
solus notionaliter dicat verbo, ergo sub aliquo sensu hoc concedendum videtur."

58

384

LIBER I

Monologjon [cap.] 62:35 "Nihil aliud est sermo spiritum dicere quam
59

60

61

62

cogitando intueri."
CONTRA. Tunc producere Verbum conveniret omnibus personis, quia intelligere convenit omnibus, igitur dicere convenit
omnibus. - REsPONDETIJR ibi quod dicere est aequivocum. Quia
uno modo idem est quod exprimere seu fonnare Verbum; sic est
notionale tantum conveniens Patri. Alia modo, idem est quod
recipere Verbum obiective et intueri ipsum, et sic est commune
omnibus.
[Contra opin.ionem Petri Aureoli]
Contra. Verbum producitur in d.ivinis, aut igitur productione
realiter distincta a Verbo, vel non. Si sic, igitur cum intellectio ilia
non sit realiter distincta a Verba, igitur ipsa non est productio Verbi
Si non, sequitur quod generatio activa in divinis sit Filius, et sic
Pater esset Filius.
Secunda sic: essentia divina non habet per productionem quod
cognoscat se ipsam, igitur non convenit essentiae per productionem quod ipsa sit cognita a se ipsa, igitur non convenit Deo
per productionem quod ipse sit in esse cognito; sed Deus in esse
cognito est Filius genitus per eos; igitur Filius est genitus et productus, et non per productionem.
Tertio, cum Aristoteles36 ponit differentiam inter actionem
immanentem et ttanseuntem, non intelligit solum quod actio sit
immanens principio active, quia omnis actio immanet principio
activo suo, quia non denominatur formaliter agens nisi per
actionem quae est formaliter in eo, sicut nee formaliter album nisi
albedine quae est fonnaliter in eo. Et ideo in divinis ponitur
generatio activa in Patte et non in Filio. Si igitur Aristoteles sic
intelligeret, tunc non poneret differentiam actionum, quod falsum
est. Igitur oportet quod intelligat per actionem ttanseuntem
actionem quae est productio alicuius tennini distincti a se, id est
ttanseuntem in terminum, non obiective, sed tenninative, ita quod
26-27 nisi albcdine om. A 28 sic] rep. A 31 productio] clico A 32 obiective) subiective

F
35AnseJmus, MonoltJ!fon, cap. 62 (ed Schmitt, I 63; PL 158, 2030): "Nihil aurem
aliud est summo spiritui huiusmocli dicere, quam quasi cogitando intueri."
36C Arlstot., Metaph., IX c. 2 (AL XXV-2 169-170; 8 c. 2, 1046a 36-b 28).

15

20

25

30

DIST. 6 QUAEST. UN.

10

15

20

25

30

385

ibi relinquitur terminus productus distinctus ab actione; et per actionem immanentem actionem quae non est productio alicuius termini.
Cum igitur ponat intelligere esse actionem immanentem, sequitur quod
ipsa non sit productio talis.
Quarto, tunc Filius in divinis esset ens secundum quid et ens
deminutum obiectivum, quia talis est proportio inter Deum in esse
cognito cognitione increata et Deum in esse cognito cognitione
creata, qualis est inter cognitionem increatam et creatam; sed inter
intellectionem creatam et increatam est ta1is proportio, quod sicut
una est ens reale realiter exsistens, ita et alia, Jicet non sit ens ita
perfectum; nee est cognitio divina improportionata cognitioni creatae sic sicut ens reale improportionatur enti ratiorus; igitur similiter ex alia parte, et per consequeos si Deus in esse cognito
cognitione increata sit ens reale, ita Deus in esse cognito cognitione
creata; et si Deus in esse cognito a creatura sit ens deminutum, ita
ibi, ita quod licet esse cognitum non sit aeque perfectum hie et ibi,
tamen magis conveniunt quam esse reale et esse rationis.
Confumatur, quia eadem ratione Deus cognoscendo angelum, produceret angelum in esse cognito et non in esse deminuto; Jgltur in esse reali ab aetemo. - Item, contra talia esse
dictum est dist 3, quaestione prima, et in Prologo, quaestione
secunda.37
[Responsio Chatton ad dubium septimum]

Aliter igitur dicendum ad istud dubium. Et quaero: aut

intendis quaerere utrum productio J:<"ilii sit eadem realiter cum
cognitione divina, [et] dicendum est quod sic, quia quodhbet
notionale est idem realiter cum essentia et quolibet attributo. Aut
intendis quaerere utrum ex hoc quod ilia res est cognitio qua Deus
est cognitus a se ipso, ipsa sit productio Filii, [et] dicendum quod
non. Ita quod non plus debet concedi quod cognitio sit productio
Filii quam quod intellectus sit productio Filii; etiam si cognitio esset
ibi per quam Deus poneretur in esse cognito, sicut isti imaginantur.
Adhuc non esset productio Filii nee V erbi, etiam ut sic, quia si
9 creatmn et om. A quod] quia F 16 ibi ita om. A
l7Cbatton, Lefhmt in I Sent., d. 3 q. 1 n. 137; idem, '&portalifJ d Ledura super Sentenlim,
pro1q.2a.3(ed.J.C. Wey,p.103-104).

63

64

65

386

66

67

68

69

LlBhR l

Deus caperet esse cognitum per cognitionem essentialem tantum,

caperet esse cognitum a qualibet personarum. Nam sicut intellectus
est conununis eis et cognitio conununis eis, et Deus a qualibet
illarum personarum est cognitus per illum intellectum et per illam
cognitionem, ita si Deus capiat esse cognitum per illum intellectum
et per illam cognitionem, a qualibet accipiet illud esse.
Ad argumentum opinionis38 dicendum quod 'dicere' sumitur
ibi dupliciter: uno modo pro intelligere, et sic est essentiale et
convenit omnibus personis, et sic loquitur ibi Anselmus. Alio modo
pro productione assimilativa quae requirit per se quod natura intellectualis sit eius principiwn; sic non est per se idem cum cognitione
per se primo modo dicendi per se; nee ex hoc quod ilia res est Dei
sicut obiecti, convcnit sibi quod sit talis productio.
Ad argumentum dubi~'9 concedo quod quia intellectio est communis, potest argui quod sibi non convenit, in quantum intellectio,
quod sit productio Filii.
Ad probationem4 de potentia generandi, potest dici quod
sicut essentia Filii est potentia qua Pater potest generare, non
tamen qua Filius potest generare, ita essentia Filti est generatio
activa qua Pater generat, non tamen generatio activa qua Filius
generat. Sed si generatio activa esset ipsa intellectio, tunc ilia
generatio activa esset qua Filius generaret, quia ilia intellectio non
solum denominat Patrem intelligentem, sed Filium et Spi.ritum
Sanctum. Si igitur ipsa, ex hoc quod est intellectio, esset dicere vel
generare, tunc sicut illa est intellectio qua Filius intelligit, ita esset
generatio qua Filius generaret.
Vel aliter potest dici quod fonna conununis pluribus potest
denominare unum illorum potentem producere, etsi non possit sic
denominare aliud sic potentem producere tali productione, quia ad
posse producere non sufficit habere formam quae nata est alicui
esse principium agendi, sed oportet quod habeatur forma quae nata
est sibi ipsi esse principium agendi. Unde licet in Filio sit essentia
1-2 cognitum- sicut 0111. A 20 qua] 0111. A 21-22 ilia generatio] g. i. A 25 est om. F
28 sic 0111. F 30-31 alicui esse] esse alicui A
38C supra n. 58.
39(: supra n. 58.

"'Non fit mentio supra de hac probationc, ut videtur.

10

1c;

20

25

30

DIST. 6 QUAEST. UN.

387

quae e'it Patri principium generandi, quia tamen ipsa non est nata
esse principiwn quo Filius potest generare, ideo non sic denominat
ibi; sed in proposito ad hoc quod aliquid denominetur actu generans,
sufficit quod generatio sit in eo; igitur non est simile de potentia
generandi et de breneratione ipsa.

[Dubium 8 - Utrum principium quo Pater producit Filium

sit actualis cognitio]

10

15

Octavum dubium: utrum principlum quo Pater producit Filiwn

sit ipsa actualis cognitio.
Quod sic, quia nullum absolutum essentialiter et necessaria
praesupponitur alteri nisi sit eius causa in aliquo genere causae, eo
quod ipswn non dependet nisi ex suis causis; sed dicere in divinis
essentialiter et necessaria praesupponit intelligere; igitur intelligere
est eius principium in aliquo genere, et non nisi in genere principii
productivi; igitur etc.

70

[Opinio Guillelmi de Ockham]

20

25

30

Hie est opinio Ockham, dist. 7, quaestione 2,41 reprobando

Doctorem Subtilem, probat quod intellectus sit ibi principium istius
productionis, quia quidquid ex ratione formali est principium producendi, in quocumque fuerit sine imperfectione, erit principium
producendi, sic enim probatur quod intellectus divinus sit principiwn producendi; sed cognitio est huiusmodi, sicut patet in
nobis, quia actus cognoscendi est principium causandi habitum;
igitur in Deo est principium productivum, et non nisi respectu Verbi;
igitur etc.
[Contra opinionem Ockham]

71

Contra, nihil est ponendum sine necessitate; sed non apparet

aliqua necessitas ponendi quod ilia res, in quantum est cognitio, sit
principium generandi; nee auctoritates sonant hoc, nee rationes hoc
deducunt ex creditis, nisi sumatur cognitio pro potentia cognitiva
vel pro memoria, sicut aliquando sumitur.

72

[Solutio octavi dubii]

Ad istud dubium dicendum sicut quaestione praecedenti.42
14 principii 0111. A 18 intellectusj intentio F 29 auctoritates] auctoritate A hoc2 0111. A
~~~~.S~in!Sent,d. 7q.2(mblll140-141).

73

388

74

75

76

77

LlBER I

Aut enim intendis quaerere utrum cognitio divina sit eadem realiter
cum essentia divina quae est principium generandi, et sic dicendum
est qucxl sic. Aut intendis quaerere utrum haec prcxlucti.o requirat per se quod cognitio sit eius principium, sive fiat sermo de
cognitione Dei sive respectu creaturae, et potest dici quod non,
quia nulla videtur necessitas hoc ponendi. Similiter sola productio
habitus cognitivi, vel actus seu habitus appetitivi, vel alterius
notitiae, requirit per se quod notitia sit eius principium saltem
immediatum, sed nullum istorum producitur hie, quia quodlibet
istorum in divinis est perfectio simpliciter et communis omnibus
personis.
Si DICATUR quod producti.o ista requirit deliberationem, et
ideo Deus cognoscendo se prcxlucit Filium, - DICENDUM quod
hoc non est necesse ponere, ubi productio activa non capit esse ab
aliquo, eo modo quo in creaturi.s, sed in Deo est sic.
Ad argumentum opinionis,43 Maior est evidens; si enim formalis ratio seu definitio alicuius requirit rem cuius est esse principium
producendi, tunc cuicumque essentiae convenit hoc, eidem convenit
quod sit principium producendi, dummodo sit in supposito convenienti ad actionem. Sed cum dicitur qucxl cognitio est huiusmodi, illud negaretur, quia nulla esset necessitas hoc ponendi de
intellectione.
Et cum DICITUR.44 quod tunc ille modus arguendi non teneret
de intellectu, - DICENDUM qucxl nee illa ratio probat sufficienter
contra infidelem quod intellectus divinus sit productivus ad intra;
tamen fidelis qui tenet praemissas esse veras ex fide, haberet dicere
in sustinendo conclusionem contra infidelem, qucxl illa ratio reddit
propter quid conclusio est vera.
Sed QUARE magis de intellectu quam de cognitione est? DICENDUM secundum ponentes intellectum seu memoriam
principium productivum istius productionis, quod quia auctoritates
sonant de intellectu et non sic de cognitione, ideo per easdem
3 uttum] aut F 5 Dei om. A 7 cognitivi] cogoiti A 21 hoc 0111. F 32 don] /in. e4ll. m.
F

43C supran. 71.

+4Haec dictio non inveni.tur supra; c Ockbam, Striphlm in I Smt., d 7 q. 2 (OTh

m 143).

10

15

20

25

30

DIST. 6 QUAEST. UN.

389

auctoritates, tenendum est quod hie valet ratio et non ibi.

Ad argumentum factum in principio dubii,45 diceretur quod
dicere in divinis non praesupponit essentialiter cognitionem, intelligendo per essentialiter praesupponere, per se praesupponere, quia
quod dicere ibi praesupponat intelligere, hoc non est quia dicere
requirat hoc per se, sed hoc est quia dicere praesupponit primam
personam cui intelligere convenit a se; et per consequens accidit illi
productioni quod intelligere sic praecedit.

78

[Dubium 9 - Uttum Pater genuit Fillum natura]

10

15

20

25

30

Nonum dubium: utrum Pater genuit Filium natura.

Quod non, quia aut natura directa a se ipsa, aut natura directa
a superiori agente. Non secundum, certum est; igitur ptimum.
Tunc arguo: Pater agenda naturaliter dirigit se ipsum, igitur praecognoscit producendum, et per consequens Filius producentis exemplariter, quia talis producentis in re qualis praeconcipiebatur
in mente artificis.
[Opinio Petri Aureoli]
Hie est opinio Aureoli, dist. 6,46 quod Patrem producere
Filium natura potest intelligi dupliciter. Vel natura sicut principio
elicitivo, et hoc [est] falsum, quia ibi non est gen.eratio elicita. Vel
naturali, id est productione naturali, et sic est verum, quia ilia
productio observat modum productionis naturalis, eo quod est
productio producti similis distincti a producente, manentis tamen
in ipso producente, quia productum in proposito est ipse Deus in
esse cognito, qui producitur modo assimilative sicut imago vel species
seu sicut res producitur in esse cognito.
Contra. Utrum natura sit potentia generandi, et utrum generatio sit elicita, patebit quaestione sequente.47
Sed de hoc quod dicit, quod Filius producitur sicut res in esse
cognito, eo quod ponit ipsum esse Deum in esse cognito, istud
1 est 0111. F 4 per se ptaeSUpponere 0111. F 5 hoc] l1l1d intelligere A 22 naturalis
F 23 mancntis] manentc F 24 proposito] producentc F

0111.

45(:,

supm n. 70.

<llipetrus

Aweoli, SeriptRm mper I Smt., d. 6 sect. 18, ed. E. Buymert: (FIP-Text Series

n. 3, n 819-820).
41C infra d. 7 q. 1.

79

80

81
82

390

83

84

85

LlBER I

non apparet verum, sicut dlctum est dubio septimo.411 Filius enim
est ita realiter et ita essentialiter Deus sicut Pater, et per consequens non plus est Deus in esse cognito quam Pater. Similiter,
non potest habere esse cognitum productum nisi cognitio pro
ducatur, sed ibi nulla est cognitio producta. Antecedens patet, quia
.esse cognitum non est ahquod esse distinctum ab esse cognitionis
et [ab] esse rrali rei extra, ut dictum est distinctione 3.49
Item, secundum istud habent concedere quod intellectus sit
potentia generandi, quia intellectus est potentia productiva rei in
esse cognito, si producatur in tali esse; sed consequens negant, ut
dicetur quaestione sequente.so
lResponsio Chatton ad nonum dubiwn]
Dicendum igitur concedendo quod Pater producit Filium
natura sicut potentia generandi, ut dicetur quaestione sequente;51 et
etiam producit Filium naturaliter seu productione naturali. Naturale
tamen uno modo dividitur contra supernaturale, et isto modo illa
productio est supernaturalis et non naturalis. Alia modo naturale
dividitur contra violentum, et isto modo haec productio est naturalis, quia nullo modo est violenta. Tertio modo naturale distinguitur
contra voluntarium seu contra productionem modo voluntatis, et
isto modo haec productio est naturalis, sic quod non modo voluntatis, quia est productio assimilativa, cuius principium est natura
Pattis, non in quantum natura volitiva, sed in quantum est natura
intellectualis, cui repugnat ut sic, quod ipsum sit principium libere
agendi, ut alias patebit.52
Ad argumentum in principio dubii,Sl dicendum quod Pater
producit Filium natura et productione naturali, quae non requirit
per se quod dirigatur per cognitionem, cum non sit ibi possibilis
error, nee per consequens requirit quod Filius producatur iuxta
exemplar praeconceptum. Concedo tamen quod Pater producit
Verbum cognoscendo, non quia productio illa requirat per se quod
1 est om. F 5 est cognitio] cognitio est F 13 igitur] quod F 15 etiaml atld quod A 22
quia] atld haec A
48C supra n. 60-65.
49Chatton, Ledum in I Sent., d. 3 q. 1 n. 137.
SOC infra d. 7 q. 1.
SIC. infra d. 7 q. 1.
52Chatton, Ledum in I Sent., d. 10 q. 2 n. 14.

SJCf. supra n. 79.

10

15

20

25

30

DIST.

6 QUAEST. UN.

391

cognitio sit eius principium, sed quia cognit:io concomitatur, sicut volitio, etiam aliquo modo praccedens Filium origine modo superius expresso eo quod convenit primae personae a se.
[Dubium tO- Utrum Pater producat Filium necessitate]
Decimum dubium est utrum Pater producat Pilium neces-

sitate.

10

15

20

Quod non, quia si sic, aut hoc necessitate indigentiae, aut nccessitate violentiae, aut necessitate naturali opposita contingentiae.
Non primum, quia Pater nullo indiget. Nee secundum,
quia ibi non est violentia sed infinita complacentia in producendo. Nee tertium, quia per Augustinum, Ad Oro.ri11111,
quaestione septima:54 "Pater nee voluntate nee necessitate genuit
Filium."
[Opinio Petri Aureoli]

86

Hie est opinio Aureoli, dist. 6,55 quod Pater producit Filium
necessitate, non solum necessitate immutabilitatis, sed etiam necessitate indigentiae, qua Pater indiget Filio, non sicut perfectione sibi
formaliter conveniente, sed sicut termino suae product:ionis; et sicut
cognitio necessaria requirit esse obiectivum rei cognitae et indiget eo
sicut tennino obiectali.

87

[Contra opinionem Petri Aureoli]

25

30

Magis videtur mihi non esse concedendum quod Pater p_,roducat Filium necessitate indigentiae, quia nomen indigentiae videtur
imperfectionem importare, scilicet insufficientiam indigentis. Aut
enim indiget perfectione quae nata est sibi competere; tunc
ilia perfectio distinguitur ab eo, et per consequens ipsum, ut
distinctum ab ilia perfectione, est insufficiens. Aut indiget alio
quod non est natum esse perfectio sui; tunc est insuf:ficiens sine
eo, et dependet ab eo ad hoc quod ipsum sit sufficiens ad essendum vel agendum.
Confirmo, quia aliud est requirere aliquid, et aliud est indigere
eo. Requirere enim aliquid exsistere non arguit requirentem esse
7 aut] add igitur A
9 nullo] modo add F
insufficientiam] insufficientia A

17-18 sibi formalter) s. F

24

54Ps.-August., Dia/JJgw qiiiJlJI. 6S, q. 7 (PL 40, 736).

55petrus Aureoli, Smptum mper I Sent., d. 6 sect 18, ed. E. Buytaert (FIP-Text Series
n. 3, II 830-831).

88

89

392

LmER I

insufficientem de se; sed indigere arguit.

[Responsio Chatton ad decimwn dubiwn]
90

91

Ideo dicendwn est ad istud dubiwn, quod Pater producit Filiwn necessitate, non necessitate violentiae nee necessitate indigentiae, sed necessitate opposita contingentiae. Necessitas autem opposita
contingentiae swnitur dupliciter. Uno modo in genetali, quando
scilicet repugnat agenti quod non agat illam actionem, quo modo
dicimus quod tarn productio Filii quam Spiritus Sancti est necessaria, quia uttaque persona est summe necesse esse, igitur utraque persona producitur necessitate per quam summa repugnantia
repugnat producenti quod non producat. Alia modo, swnitur
necessitas stricte pro necessitate conveniente productioni modo
naturae, qua1is non convenit productioni modo voluntatis secundum
multos. Tall enim productioni, ex hoc quod est modo voluntatis, non repugnat quod esset libera, aliunde tamen sibi repugnat,
ex hoc scilicet quod in divinis est idem necesse esse cum omnibus quae sunt in divinis. Productioni autem Filii repugnat quod sit
libera, ex hoc quod ipsa est modo naturae requirens per se principium naturale, aliter non esset naturalis generatio. Igitur Pater producit Filitim necessitate, ad istum intellectum.
CONTRA: igitur Filius est magis necesse esse quam Spiritus
Sanctus. - DICENDUM quod non sequitur, quia tot modis una est
productio necessaria quat alia, eo quod illae productiones sunt
idem necesse esse. Licet enim uni productioni, ex hoc quod est
modo voluntatis, non repugnet quod sit libera, quia tamen illi
productioni aliunde repugnat quod non sit etiam tot modis, aliunde
quat modis repugnat productioni Filii quod non sit, ut alias patebit.
Ideo non sequitur.

10

15

20

25

[Ad argumenta principalia]

92

Ad primum argumentum principale56 dicendum quod productio Filii non requirit per se quod eius principium sit
voluntas. - Ad probationem. Amor potest swni dupliciter. Uno
mod,o, quod sit idem quod productum modo voluntatis in natura
11 producat] repugnat A 16 quod]po.rt divinis A idem om. F 19 Pater] patet A 22
est una] una est A 23 eo] et A 26 etiam /in. a.. m.. F 26-Tl aliunde quot modis om. F

56Cf. supra n. 1.

30

DIST. 6 QUAEST. UN.

393

intellectuali, et isto modo convenit solum Spiritui Sancto. Alio

modo, distinguitur contra odium, quo modo dicimus quod
perfectius est amare Deum quam odire; isto modo est perfectio
simpliciter, et aequaliter convenit omrubus. Licet istud nomen
amoris approprietur Spiritui Sancto in aliquibus dictis Sanctorum, iste
amor non est productus. Ideo licet Filius sit iste amor, tamen eius
productio non requirit per se quod eius principium sit voluntas.
Ad secundum,57 patebit quaestione sequente.ss

93

7 quod eius 0111. A

STC supra n. 2
SIIC infra d. 7 q. 1.

10

15

[Distinctio 7
Quaestiol
Uqum essentia divina sit potentia generandi]
Distinctione septima, quaero utrum essentia divina sit potentia
generandi.
Quod non, quia quaero quomodo sumitur ibi essentia. Non
pro Patre, quia tunc idem esset potentia sui ipsius. Nee pro Filio vel
Spiritu Sancto, nee etiam pro omnibus tribus personis simul, quia
sic generatio praesupponeret illas personas ea praesuppositione qua
potentia praesupponitur actui illius potentiae. Nee sumitur pro quarta
re, quia non est ibi quarta res.
Secundo, quia Filius est Verbum, igitur eius productio est
dicere; sed productio quae est dicere requirit per se quod eius
principium productivum sit intellectus; igitur magis debet did quod
intellectus divinus sit principium generandi quam essentia divina..
7

ve1J 6n. eaJ. m. F

394

LIBER I

Ad oppositum. Nihil in product<> est nobilius, secundum se

acceptum, quam potentia producnva, quia aut est generatio univoca; tunc sunt aequalis perfectionis. Aut aequivoca; tunc principium productivum est nobilius tennino fonnali, saltem principium mediatum vel immediatum; quod dico si accidens sit
potentia immediata respectu productionis substantiae. Cum igitur in
Filio producto sit essentia divina, oportet quod potentia productiva ibi sit secundum se aeque perfecta sicut essentia; sed hoc non
potest salvari nisi ponendo ipsammet essentiam esse principium;
igitur etc.
[Status Quaestionis]
In ista quaestione erunt tres articuli. Primo videndum est
utrum in divinis sit aliqua potentia productiva, scilicet genemtiva
vel spirativa. Secunda, utrum essentia divina sit ilia potentia
generativa. Et tertio, utrum essentia divina sit potentia producendi
Verbum in quantum est natura intellectualis personae primae.

10

15

[Art. 1 -Utrum in divinis sit aliqua potentia generativa seu

spirativa
Opinio Petri Aureoli]

Primus igitur articulus est utrum in divinis sit aliqua potentia

genemtiva seu spirativa.
Et quantum ad istud est opinio Aureoli1 quod nulla est ibi
potentia productiva, sed solum quod Pater dicitur patens generate
Fillum, eo modo quo dicimus quod Pater potest esse Deus. Quod
autem ibi non sit aliqua potentia genemtiva, seu generalius
loquendo, quod nulla sit ibi potentia productiva ad intra, probatur.
Prima, quia genemtio activa divina non est elicita, igitur non
requirit ibi potentiam quae sit reale principium eius. Antecedens
patet, quia si esset elicita, tunc prima persona constitueretur per
actionem elicitam, et per consequens prima persona non esset
simpliciter non ab aliquo. Similiter, prima persona faceret se
Pattern quia esset causa quare generatio sua esset. Similiter, aut
suppositum aliquod praecederet a quo genemtio esset, vel non. Si
7-8 oportet- essentia om. A 16 personae po.rtprimae A 21 seu) vel A 28 ibi om. F

.Ameoli, Seriplllm
o. 3, II 849-850).

1Pettus

mper I Sent., d

7 sect. 19, ed. E. Buytaert (FIP-Text Series

20

25

30

DIST. 7 Q. 1

I0

15

20

25

395

sic, igitur Pater non esset persona prima. Si non, tgttur illa generatio esset ab ipsa essentia elicitive, et per consequens essentia
generaret.
Secundo sic:2 si esset potentia talis in prima persona et non in
secunda. igitur aliqua perfeetio simphciter esset in una persona
quae non in alia, quia posse producere personam divinam non
minus esset perfec:tio simpliciter quam posse producere creaturam;
sed posse producere creaturam est perfectio simphciter.
Tertio sic; aut potentia generandi poneretur ipsamet generatio, aut essentia, aut ipsa tota persona. Non primum, quia tunc
generatio disttngueretur a se ipsa. qwa esset principium elicitivum
sui. Nee secundum, propter idem. Nee tertium, quia tunc Pater
esset potentia sui ipsius.
Quarto,l quia in ente simpliciter necessaria non differt
potentia ab actu; sed si esset ibi talis potentia, ipsa differret ab actu,
quia nihil est principium a quo est ipsummet active.
Quinto.4 Si sic, tunc Filius esset impotens, quia careret una
reali potentia quae esset in Patre, quod [est] falsum, quia Filius non
genuit, non quia non potuit, sed quia non oportu!t, ut probatur per
Augustinum, et habetur distinctione septima.s
Sexto,6 quia per Magistrurn distinctione septima, cap. 'Potest
7
igitur': Filius non potest generare, "non est ex impotentia sui, sed ei
non conveniebat, sicut Deus Filius non est Deus Pater, et tamen hoc
non est ex impotentia sui." lgitur videtur quod Deum Patrem posse
generare non est nisi sicut Deus Pater potest esse Deus Pater.

1 personapo.rtprima A 8 posse] posset A 12-13 Nee- sui om. (hom.) A

:zpettus Aureoli, Saiptzmt mper I Sent., d 7 sect. 19, ed. E. Buytaert (FIP Text Series
n.3,ll850).
JPettus Aureo1i, Saiptzmt mper I Sent, d 7 sect. 19, ed. E. Buytaert (FIP Text Series
n. 3, n 854-855).
4Pettus Aureoli, Saiptzmt mper 1 Sent., d 7 sect. 19, ed. E. Buytaert (FIP Text Series
n. 3,ll 855).
spettus Lombardus, Jmt. in W Libris Dist., I d 7 c. 1 n. 2 (ed. I. Brady, 1 92):
"Vldetur enim dicere [Augustinus] quod Filius potuit generan; sed non Oportuit; et ita
potuit quod non oportw.t."

6Jbid
7}Jettus Lombardus, Sent. in W Libris DUI., I d 7 c. 1 n. 5 (ed. I. Brady, I 93).

396

LIBER I

10

Septimo. Si potentia aliqua esset ib~ maxttn.e videretur quod

deberet poni aliquid absolutum; sed omne absolutum Patris est in
Filio; igitur in Filio esset potentia generan~ et sic Filius poterit
generare.
[Contra opinionem Petri Aureoh]

11

Contra. Non minus est in divinis potentia generandi quam

potentia intelligendi, quia non minus est cognitio paterna non
elicita quam generatio ilia; sed non obstante quod ilia cognitio non
sit elicita, adhuc ibi est realiter potentia cognitiva, scilicet intellectus
seu potentia intelligendi; igitur etc.
Secunda, quia ibi est potentia dictiva Verbi, ut isti habent
concedere, quia ponunt quod ideo Filius est Verbum quia est Deus
subsistens in esse cognito; sed non minus est ibi potentia generativa quam memoria, quae est potentia dictiva; igitur etc.
Tertio, quia non minus est ibi potentia generativa Filii quam
potentia creativa mundi; volitio enim divina qua mundus capit esse
non plus est elicita quam generatio, ut concederent; sed ibi est voluntas qua vult producere mundum; igitur etc.
Quarto, quia de ratione generationis est quod sit opus
naturae, ut patet per Damascenum, lib. I, cap. 8,8 et Richardum, VI
De Trinitate, cap. 16:9 "generatio est productio exsistentis ex
exsistente secundum operationem naturae"; et Magister Sententiamm, dist. 5 in fine, et dist. 6, cap. secundo,lO ponit Pattern
genuisse Filium natura; et Augustinus, VI [De] Trinitate, cap. primo,U
vult quod sicut ignis producit candorem, scilicet lucem, ita Pater
Filium; alibi etiam ponit quod Filius producitur, non quo modo
datus, sed quo niodo natus;12 et Magister, d. 7, cap.6,t3 dicit quod

12

13

14

3 esset] est F 21 De om. F

IIJ:oan. Damasc., De foie Otthod., I c. 8, versio Bmgundionis, ed. E. Buyt2ert (FIP Text
Series n. 8, p. 32).
9Richardua de S. Victore, De Trin., VI c. 16 (ed. Ribaillier TPMA VI, 250; PL
196,981A).
topetrus Lombanlua, Sent. in W l.Jbris Did., I d. 5 c. 2 n. 4; d. 6 c. un. n. 4 (ed. I.
Brady, I 88, 90).
11August., De Trin., VI c. 1 (CCL 50, 228; PL 42, 923).
t2August., De Trin., V c. 14 (CCL 50, 222; PL 42, 921).
13 Petrus Lombanlua, Sent. in IVI.Jbris Did., I d. 7 c. 2 n. 1 (ed. I. Brady, I 93).

10

15

20

25

DIST. 7 Q. 1

10

15

397

potentia Pattis qua generat, est eius natura vel essentia.

Et si ARGUAS: igitur aliquam potentiam habet Pater quam non
habet Filius, - Magister RESPONDET14 quod non sequitur, quia per
eandem potentiam Pater est potens generare per quam Filius est potens
generari, sicut ipse deduxit prolixe.
Quinto, quia secundum istos15 generatio illa est sicut quaedam
communicatio fonnae symbolicae qua natura praeexsistens in uno
supposito communicatur alteri supposito, non relinquendo suppositum in quo praeexsistebat, sicut si anima exsistens in corde
communicetur alteri membro et ttansmeet in aliud membrum;
igitur videtur quod natura divina est principium communicandi
se ipsam Filio, sicut anima cordis [est] principium et potentia
communicandi se ipsam alteri membro; sed potentia quae est
principium communicandi essentiam est principium producendi
personam; igitur etc.

15

16

[Responsio Chatton ad primwn articulwn]

20

25

30

Quantum igitur ad istum articulum, dicendum est quod ibi

est potentia generandi et etiam spirandi, quia si non, non esset ibi
generatio nee Filius genitus, quia ubi non est aliquid productum
productione naturae, non est aliquid genitum, sicut probatum est.
Potest igitur dici quantum ad istum articulum, quod ibi est vera et
realis potentia generandi, qua scilicet potentia, Pater generat Filium,
quia aliter prima persona non esset ita perfecte potens generare
secundam sicut producens in creaturis est potens producere suum
productum. Nam de igne non solum est verum dicere 'ignis potest
producere' ad ilium intellectum quo conceditur quod ignis potest
esse ignis, sed etiam verum est dicere quod ignis potest producere
per potentiam realem productivam. Si igitur de prima persona
divina non sit verum dicere quod est potens generare per aliquam
realem potentiam generandi, sed solum quod esset verum dicere
2 arguas] arguaD.Ir F 8-9 suppositum] subiectum F 12 Fllio om. A 18 quia] quod
A nonl om. A 23 prima post persona A 29 sit] esset A
t4 Petrua

Lombardua, Sent. in IV Ubris Dirt., I d 7 c. 2 n. 1 (ed.I. Bmdy, I 94).

mper I Sent., d. 5 sect. 17, ed. E. Buytaert (FIP Tat Series

tspetrua Aureoli, Saipbtm

n. 3, n 805-806).

17

398

18

19

I.IBER I

quod potest generare ad ilium intellectum quo conceditur quod potest

esse Pater, ut isti dicunt, sequeretur quod non esset ita pertecte potens generare sicut creaturam producere.
Confinnatur, ut supra, 16 quia prima persona non est minus
patens generare quam intelligere; sed est patens intelligere per
realem potentiam intellectivam; igitur etc.
Si DICIS: igitur ita est verum dicere quod ilia potentia
generandi generat sicut quod potentia intellectiva Dei intelligit, -DICENDUM quod non sequitur. licet enim sit simile quantum ad
hoc quod est suppositum esse aeque patens per potentiam realem
hie sicut ib~ non tamen est simile quoad omnes condiciones.
Aliquid enim impedit quare una denominatio non conceditur, quod
tamen non impedit denominationem concedi ex alia parte, sicut
patet per rationes assignatas distinctionis 5, quaestione prima 1"

10

[Contra argumenta Petri Aureoli]

20

Ad primam rationem opinionis,t8 cum acctpttur quod

generatio non est elicita, quaero quid intelligitur per potentiam esse
elicitivam generationis activae. Aut intelligitur quod illa potentia sit
qua talis persona est patens generare, et ad istum intellectum
concedunt Doctores quod potentia generandi Patris est potentia
elicitiva generationis etiam activae; et contra istum intellectum non
vadunt probationes. Aut intelligitur per potentiam elicitivam generationis, quod generatio activa capiat esse ab ipsa potentia,t9
sicut actio creaturae capit esse a creatura, [et] isto modo potentia
generandi non est elicitiva generationis activae; et ad istum
intellectum procedunt probationes. Si autem loquamur de generaclone passiva, potest concedi quod potentia generandi Pattis est
qua Pater est ~ta] patens ut Filius, et [quod] etiam generatio
passiva capiat esse ab eo. Uncle breviter, si per generationem
activam elici a potentia generativa intelligatur solum quod potentia generativa sit qua illa persona est patens generare, sic
t genemre] m.g. em/. m. F 2 dicunt om. A 8
16(: supra n. 11.
17Cf. supra clist 5 q. t n. 31, 37.
ISC supra n. 4.
19Hic terminatur textus Lccturae in coclice A.

generat 0111.

A 23 ipsa] ilia A

20

25

30

DIST. 7 Q. 1

10

15

20

25

30

399

conccdendum videtur quod generatio illa sit dicita a potentia

generandi.
Ad argumentum 211 dicendum quod ista consequentia non
valet: generatio activa in divinis non est elicita secunda modo, sic
scilicet quod capiat esse ab ilia potentia sicut actio creaturae a
creatura, igitur non est ibi potentia generandi; patet enirn quod non
sequitur: intellectio divina non est sic elicita, igitur non est ibi
potentia intellectiva.
Ad secundum argumentum. 21 Illud aeque probat contra eos,
quod non sit ibi generatio activa quae competat uni personae et
non alteri. Nam ilia esset perfectio simpliciter, quia non esset
imperfectior quam productio activa creaturae; et per consequens
sequeretur quod aliqua perfectio simpliciter sit in una persona quae
non sit in alia.
Ideo dico quod potentia generandi Patris est vd essentia
Patris vel memoria Patris, ut patebit infra,22 et tarn essentia ilia
eadem quam etiam memoria est in Filio et etiam Spiritu Sancta.
Tamen ilia essentia vel memoria est qua Pater potest generare, non
tamen est qua Filius potest generare.
Ad probationem23 potest dici dupliciter. Uno modo, quod
esse potentiam generandi Patris seu esse potentiam qua Pater
potest generare est perfectio simpliciter, et ideo competit essentiae
in quacumque persona fuerit; nam verum est dicere quod essentia
Filii est potentia qua Pater est potens generare, et essentia Spiritus
Sancri est potentia qua Pater est potens generare; ex isto tamen non
sequitur quod Filius vd Spiritus Sanctus possit generare, quia esse
potentiam qua Filius vel Spiritus Sanctus sit patens generare, non
est perfectio simpliciter nee convenit essentiae in quacumque
persona. Haec enirn est falsa 'essentia Patris est qua Filius potest
generare'. Patet igi.tur quod non sequitur 'in divinis est aliqua potentia generandi qua Pater potest generare, et non qua Filius potest
generare, igi.tur aliqua est perfectio in una persona quae non in alia';
patet enim ex dictis quod non sequitur.
lllCt: supra n. 4.
Ct: supra n. 5.
Z1Ct: Chatton, Ltura in I Sent., d. 9 q. 3 n. 86, ed. J. C. Wey et G. Etzkom
2JCf. supra n. 5.

21

21

22

23

24

400

25

26

27

28

LIBER I

Si autem DICITUR quod essentia divina sit potentia generandi

in una persona et non sit potentia generandi in alia, - potest DIQ
tunc alio modo ad argumentum. Cum accipitur quod potentia
generandi est perfectio simpliciter, quaero: quid intelligitur? Aut
quod melius sit cuilibet personae divinae quod sit potens generare
quam quod sit patens [creare, et] sic falsum est. Nee est simile
de posse producere creaturam, propter repugnantiam quae ponetur
quaestione proxima.24 Immo posse producere istum lapidem
non est melius cuilibet, quia non isti lapidi Aut intelligi.tur per
perfectionem simpliciter, quod cuilibet personae divinae est melius
esse idem cum ilia potentia generandi quam non esse idem sib~
[et] sic est perfectionis simpliciter, quia quaelibet est eadem cum
essentia Patris. Aut intelligitur quod sit perfectio excedens omnem
perfectionem limitatam, scilicet esse potentiam generandi Filium
Deum, [et] sic est verum, et sic concederetur quod convenit essentiae in quantum est esseotia Patris, non autem in quantum est essentia
F~ quod sit potentia generan~ et tamen ipsa eadem essentia
est in Filio.
Ad tertium argumentum.25 Ponatur quod esseotia divina sit
potentia generandi qua Pater potest generare, de quo infi:a.26 Sed ex
hoc non sequitur quod essentia distinguatur in Patre a generatione
activa; sicut non sequitur 'intellectus est potentia intelligen~ igitur
distinguitur ab intellectione in Deo'.
Si DICIS: potentia activa non est eadem cum sua actiooe, DICENDUM quod non est verum de actione quae non capit esse ab
ilia potentia.
Ad quartum,27 per idem. Concedi potest quod ilia potentia
nee distat ab actu nee differt ab actu, non plus quam potentta
intellectiva et intellectio ibi. - Ad probationem, sicut ad praecedens.
6 creare] generare F

24C infm d. 7 q. 2 n. 101-103.

25C supra n. 6.
~infmn.59, 71, 75.
27Cf. supra n. 7.

10

15

20

25

DIST. 7 Q. 1

10

15

20

25

30

401

Ad quintum.2B Non sequitur quod Filius sit impotens, quia

quod ista non potest esse vera 'Filius generat', hoc non est quia
Filius [non] habeat potentiam definitivam, sed quia claudit conttadictionem quod Filius aliquis ab ipso generetur; aut enim ipsemet
esset natus generari a se, aut aliquis Filius alius a se ipso in di~
natus esset ab ipso generari, [et] utrumque istorum claudit conttadictionem.
Cum igi.tur dicitur quod caret una potentia reali, si intelligatur
quod essentia quae est ipsi Patri potentia generandi, non est ipsi Filio
potentia qua ipse possit generare, - DICENDL'M quod ex hoc non
sequitur quod Filius sit impotens, quia hoc non provenit ex hoc
quod Filius non habeat potentiam sufficientem, sed quia contradictio
est quod alius Filius, qui sit Deus, ab ipso generetur.
Ad sextum argumentum,29 patet per dicta Magistri Sententiamm, dist 7.'!A 1 lbi enim ponit quod non solurn est [haec] vera
'Pater potest generare', eo modo quo haec est vera 'Pater potest
non esse Filius', sed etiam ad istum intellectum, quod natura vel
essentia Patris sit eius potentia generandi, sicut ponit, dist. 7, cap.
'Item quaeritur', et tamen quod per illam naturam Filius non est
patens ad generandum, sicut dicit, cap. 'Ita etiam',lt licet per eandem
naturam possit Filius gigni, ut ibidem concedit.
Ad probationem32 dicendurn quod Magister intendit ibi impedire istam consequentiam 'Filius non potest generare, igi.tur est
impotens'. Et dicit [quod] consequentia ilia non tenet, sicut nee
ista consequentia tenet 'Filius non potest esse Pater, igi.tur est
impotens'; nee etiam ista consequentia tenet 'Pater non potest esse
Filius, igi.tur est impotens'; ita nee tenet argumentum in proposito.
Sed licet ilia consequentia non teneat, sicut bene probat Magister,
ex hoc tamen non sequitur quin Pater sit patens generare per quandam realem potentiam generandi.
Ad septimum,33 concede quod omne absolutum Patris est in
2BCf. supm n. 8.
29C supm n. 9.
:lOpetrus Lombardus, Sent in W Ubris Dist., I d. 7 c. 2 n. 1 (ed. I. Bmdy, I 93-94).
31lbid., c. 2 D. 4 (I 94).
37C supm D. 9.
33C supm n. 10.

29

30

31

32

33

402

LlBER I

Filio. Sed ex hoc non sequitur quin illud idem absolutum quod est
in utroque, sit uru potentia generandi et non alteri modo praedicto.
Haec quantum ad istum articulum.
[Dubium additum articulo primo]
34

DUBIUM tamen posset esse utrum ilia generatio activa caperct

esse ab essentia, si ipsa distingueretur ab ea. - Potest DICI quae-

rendo: quid intelligitur? Quia aut quaeritur utrum haec consequentia

sit bona 'essentia et generatio activa distinguuntur, igitur generatio
activa capit esse ab essentia', et potest dici quod consequentia
[non] est bona, non solum quia antecedens est impossibtle, sed
etiam quia generatio activa non esset tunc ens necesse esse
simpliciter non ab alio, qwa tantum unum esset ens necesse
esse non ab alio, et haec generatio distingueretur ab eo per
positum, igitur etc. Aut quaeritur utrum, supposito quod generatio
distingueretur ab essentia, cum hoc staret quod ipsa caperet esse ab
essentia, et videtur dicendum quod sic, quia haec consequentia non
valet tunc 'essentia et generatio activa distinguWltl.l;r, igitur generatio non capit esse ab essentia'; et per consequens oppositum
consequentis staret tunc cum illo antecedcnte. Ex isto sequitur
quod illi qui supra34 haberent concedere quod de facto generatio
activa capiat esse ab essentia, licet hoc negent, quia consequentia
est bona, sicut est probatum. Et ipsi habent conced~re antecedens,
nam ipsi ponunt quod .aliqua est indivisio essentiae a se ipsa quae
non est esscntiae a generatione activa, et per consequens inter eas
est divisio seu distinctio opposita.

10

15

20

25

[Art. 2 - Utrwn essentia Patris sit sibi potentia generandi

Opinio Ockham]

35

36

Secundus articulus est utrum essentia Patris sit sibi potentia

generandi ad intellectum praedictum.
Hie est opinio Ockham, distinctionis 7, quaest. 1, dicens ttia.35
[Primo] quod proprietas personalis non sit principium elicitivum gencrationis activae, quia ipsa est eadem cum generatione activa, et nihil
est principium elicitivum sui ipsius.
Secundo,36 quod proprietas personalis non est principium
34Id est, Petrus Aureo1i; cf. supra n. 4-10.
lSOckham, S""mm in I Smt., d. 7 q. 1 (OTh Ill 113-114).
36Qckham, S~m in I Sent., d. 7 q. 1 (OTh ill 114).

30

DIST. 7 Q. 1

403

elicitiwm generationis passivae, quia idem est principium elicitiwm

generationis activae et passivae.
Tertio,37 quod aliquid absolutum, scilicet ipsamet essentia clivina, est principium seu potentia generandi, quia solum illud est prin
cipium producendi quod esset principium, omni alio ci.rcumscripto,
eo quod solum illud per se requiritur ad earn; sed essentia divina
est huiusmodi.

37

[Contra argumenta Ockham]

10

15

20

25

Contra prima duo simul, quia frequenter ponunt quod quia

intellectus et voluntas divina sunt idem, cuius principium est
intellectus eius principium est voluntas. Patet per eos, distinctionis 7,
quaest 2.311 Igitur eadem ratione si essentia sit principium elicitivum
generationis passivae, igitur et generatio activa erit eius principium,
quia generatio activa et essentia Pattis sunt idem.
Secunda, quia ideo proprietas personalis per eos non est principium elicitiwm generationis activae quia sunt idem, igitur eadem
ratione essentia non erit principium elicitiwm generationis activae,
quia sunt idem; quod tamen ipsi negant.
Tertio, quia alibi non recipiunt modum arguendi per circumscriptionem impossibilem,39 [et] tamen hie arguunt per earn.
Quarto. Cum ponunt essentiam esse principium elicitiwm,
non sumunt essentiam pro aliqua personarum divisim nee pro
omnibus ttibus simul, sed sumunt earn eo modo quo alibi ponunt
earn distinqui aliquo modo in re a proprietatibus personalibus, ut
tactum est, distinctionis 2, quaestione ultima;40 et per consequens
videtur quod habeant pooere quartam rem aliquo modo.

38

39

40

41

I_Explanatio allonun]

30

Aliter solet dici a diversis quod prop.rietas personalis est

potentia generandi, quia actus generandi non potest competere nisi
tantum primae personae, igitur potentia generandi competit solum
primae personae; et per consequens potentia generandi in Patre est
illud quod non potest competere alteri personae, [et] huiusmodi
non es~ nisi proprietas personalis.
37lbid.
380c:kham, S&riphlm in I Sent., d 7 q. 2 (OTh m 141-143).
39Qckham,Q~~at.rt in II Smt., q. 5 (OTh V 85).
40C supra, d 2 q. 6 n 28-35.

42

404

43

LIBER I

Confirmatur, quia sic probat Aristoteles, X Ethicomm,41 quod

felicitas non consistat in sensu sed in parte rationali, quia felicitas
non potest competere brutis, igitur nee potentia beatificabilis potest
eis competere; et per consequens ilia potentia est talis forma hominis
quae non potest competere brutis; huiusmodi est sola anima rationalis. Ita in proposito arguendum est

[Contra banc explanationem]

44

45

46

47

Contra. Proprietas personalis ipsius Patris est essentia Filii, igitur

est in Filio. Antecedens patet, quia ipsa est eadem cum essentia Patris, igitur est eadem cum essentia Filii.
Item, proprietas personalis ipsius Patris, de qua isti loquuntur, est ipsa generatio; sed quantum est de se, in quantum
scilicet est intellectio, non est qua aliquis est intellectivus, sed qua
aliquis actu intelligit; ita generatio in quantum talis, non est qua
aliquis [est] generativus seu patens generare, sed qua aliquis est actu
generans; igitur licet ilia generatio sit eadem res cum potentia
generandi, tamen illi rei, ex hoc solum quod est generatio, non
competit quod sit potentia generandi.
Item, Magister, distinctione septima,42 ponit quod ilia potentia generandi est in Filio, sed isti non ponunt aliquid quod est in
Patre esse in Filio nisi tantum essentiale.
Ad argumentum opinionis.43 Actum generandi non convenire
Filio, potest intelligi [dupliciter]. Uno modo, quod actus generandi
non sit essentia Filii; sic est falsum. Alia modo, quod non sit
[potentia] qua Filius generat, et sic est verum. Prima igitur modo
non convenit soli Patri iste actus generandi, sed secunda modo.
Consimiliter, potest distingui quod potentia generandi non conveniat Filio. Aut sic quod ipsa non sit essentia Filii; sic falsum
est Aut quod ipsa non sit Filii potentia qua ipse possit generare;
sic est verum. Dicendum igitur quod generare convenit soli
Patri sic quod ilia generatio est qua ipse solus potest generare;
et eadem modo, concedendum est quod potentia generandi
28 non] mg. oJ. m. F

41Aristot., Eth. Nic., X c. 8 (AL XXVI-3 358-358; K c. 8, 1177a 12-29).

42petrus Lombardus, Sent. in IVUbtir Dirt., I d. 7 c. 2 (ed. I. Brndy, I 93-94).
43C

supra n. 42

10

15

20

25

30

DIST. 7 Q. 1

10

15

20

25

405

convenit soli Patti ad consttnilem intellectum; quod per earn solus Pater
potest generare.
Quando igitur infertur# quod potentia generandi sit illud quod
non potest competere alteri personae, si intelligatur quod ipsa non
potest competere alteri personae sic quod sit sibi potentia qua ilia
persona generet, sic est verum.
Et cum dicitur4S quod huiusmodi non est nisi proprietas personalis, dicendum quod potentia generandi est eadem realiter cum ilia
generatione activa personali, tamen illi rei non convenit per se, ex hoc
quod est generatio, quod sit potentia generandi.
Ad confinnationem.46 Non est simile in proposito hie et ibi de
bruto, quia non est eadem fonna essentialiter in homine et bruto,
quae convenit uni potentia beatificabilis et non sit alteri potentia
beatificabili. Ideo ibi tenet 'si actus felicitatis repugnat bruto in
omni gtadu, igitur et potentia beatificabilis sibi repugnat in omni
gtadu'. Sed si eadem fottna esset in homine et bruto, quae
esset homini potentia beatificabilis, et licet esset in bruto, tamen
non esset sibi potentia qua esset beatificabile, tunc non sequeretur
'actus repugnat bruto, igitur potentia', sed solum sequeretur 'actus
repugnat bruto, igitur illa potentia non est ipsi bruto potentia qua
ipsum esset beatificabile'. Isto modo est in proposito; actus generandi non est in Filio modo praedicto, igitur essentia Filii non est sibi
potentia qua ipse posset generare.
Si ARGUAS 'actus generandi non est Filius, igitur nee potentia
generandi', - DICETUR negando consequentiam, si ita sit quod
potentia generandi sit essentiale ad intellectum Magistri, non sic
quod essentia sit ipsi Filio potentia qua ipse possit generare, sed sic
quod essentia sit in Filio, quae tamen est potentia qua Pater potest
generare. De antecedente etiam posset distingui modo praedicto.

48

49

50

51

[Opinio tertia]
Tertia op1n1o solet esse distinguens de p~tentia generandi.
Aut per earn intelligitur potentia qua haec persona generat Deum
sibi consimilem; aut per potentiam generandi intelligitur potentia
qua generat personam distinctam a se. Haec divisio patet, quia
44Cf. supra n. 42.
4SCf. supra n. 42.
46Cf. supra n. 43.

52

406

LmER I

generatio ilia est et assimilativa et etiam distinctiva. St intdligatur prima

modo, sic dicitur quod essentia est potentia generandi, quia ipsa est
principium assimilandi. Si intelligatur secunda modo, tunc ipsamet
proprietas personalis est potentia generandi, quia ipsa est principium
distinguendi personam a persona.

[Contra tertiam opinionern]

53

54

55

56

Contra. Ista dicta vtdentur repugnare. Nam si essentia sit

potentia generandi simile, igitur est potentia generandi distinctum
simile. Quia sequitur 'est potentia generandi simile, et non est
potentia generandi ipsum simile, igitur est potentia generandi simile
distinctum a se ipso'. Eadem modo arguendum [est] ex alia parte:
si generatio activa sit ex se potentia generandi distinctum, et non
est ex se potentia generandi distinctum quod est dissimile in natura,
igitur est ex se potentia generandi distinctum quod est simile in
natura.
Item, generatio non est potentia generandi ex hoc quod est
generatio, quia ex hoc quod est generatio, non est [potentia] qua
aliquis sit generativus seu patens generare, licet sit qua aliquis actu
generet, sicut prius dictum est
Ad argumentum47 igitur dicendum quod eadem est potentia qua
generat simile et qua generat distinctum simile; ideo si essentia s1t
potentia generandi simile, ipsa est potentia geoerandi distinctum.
Et cum DIOTIJR48 quod proprietas personalis, scilicet ipsa
DICENDUM quod dare esse
generatio, dat esse distincturn, distinctum potest dupliciter intelligi. Uno modo sicut differentia
dat esse distinctum, id est, est qua una persona differt personaliter
ab alia. Alia modo sicut potentia productiva dat esse distincturn, ex
hoc quod est qua aliquis producit distinctum a se. Generatio autem
activa in divinis non dat esse distinctum secunda modo, scilicet in
quantum est generatio, quia licet ipsa sit eadem cum potentia
generandi, tameo ipsa non est potentia generandi ex hoc quod est
generatio.
2 modo] /in. oJ. m. F
47Cf. supm n. 52.
48Jbid.

10

15

20

25

30

DIST. 7 Q. 1

407

[Responsio Chatton ad secundum articulum]

10

15

20

25

30

Ideo potest aliter dici ad istum articulum. Et suppono quod

non quaeritur hie de hoc nomine 'potentia', utrum sit relativum vel
absolutum, quia manifestum est quod hoc nomen est relativum et
denominat relative in ordine ad terminum; et similiter conceptus et
intellectio correspondens. Sed quaeritur hie quid est illud in Patre
cui convenit, ex hoc quod est tale, quod sit ipsi Patri potentia
generandi, utrum scilicet ilia summa res quae est Pater sit potentia
generandi ex hoc quod est deitas Patris, aut ex hoc quod est generatio qua Pater generat.
Et ad istum intellectum, distinguo de potentia generandi sicut
a multis distinguitur de causa: quia causa potest, secundum eos,
sumi large pro illo a quo causatur res, quo modo dicimus quod
Policletus est causa statuae;49 et isto modo non dicitur causa in actu
quae simul est et non est cum suo effectu. Alio modo potest causa
sumi stricte pro causa actu causante, quo modo dicimus quod
statuae factor est causa statuae; et isto modo dicitur quod causa
particularis et in actu simul est et non est cum suo effectu, quia
effectus in fieri et causa actu faciens simul sunt et non sunt.
Isto modo distinguo in proposito de potentia generandi, quia
potentia generandi potest sumi uno modo, pro eo quo aliquid est
potens generare; et isto modo essentia divina, ex hoc quod est
deitas talis personae, est potentia generandi, sicut patet per
Magistrum, dist. 7,YJ ubi ponit quod potentia generandi est ipsa
natura Patris, et tamen quod eadem potentia est in Filio, non quod
ipsa sit Filio [potentia] qua ipse potest generare, sed quod ipsa sit in
Filio, sicut qua ipse potest generari. Alio modo potest sumi
potentia generandi pro potentia ilia ut est qua ilia persona actu
generat; et sic est ipsa essentia, in quantum ipsa est simul potentia
qua ilia persona est potens generare, et etiam generatio qua actu
generat; sic enim ipsa est potentia similis potentiae particulari et in
actu quae requirit per se quod simul sit et non sit cum producto in
fieri. Et isto modo potest intelligi illud Augustini, quod eo Pater
quo generat.51
49Cf. Adstot., Mef4Jh., V c. 2 (AI.. :XXV-2 86; A c. 2, 1013b 35-1014a 1).
sopetrus Lombardus, Sent. in W Ubris Dirt., I d. 7 c. 2 (ed. I. Brady, I 93-94).
SIAugust., De Trin., VII c. 6 n. 11 (CCL 50, 262; PL 42, 943).

57

58

59

408

60

LlBER I

Exemplwn istius ponitur, distinctionis 4, quaest. secunda,52 de

lapide illo qui est tres imagines. Si enim lapis ille esset prima imago
non ab aliquo, et tamen posito cwn hoc quod illa prima imago
faceret quod ille idem lapis esset secunda imago, et hoc modo naturae, tunc concederetur ad propositum quod prima imago generaret
secundam, et quod lapideitas primae imaginis esset qua prima imago
esset patens generare secundam. Si etiam illa lapideitas esset eadem
cum illa generatione activa, diceretur quod ilia lapideitas, in quantum
est simul potentia qua est patens generare, et etiam ipsa generatio
qua actu generat, ipsa est potentia simi1is potentiae particulari et
in actu qua aliquis simul est et non est cum producto in fieri.
Isto modo est in proposito, ut dictum est Nee videtur mirabile quod
eadem essentia sit in Patre et Filio, et tamen quod ipsa sit illi
personae potentia genemndi, et non isti; nam eadem anima intellectiva
est in capite et pede, et tamen est qua caput cognoscit, non tamen
qua pes cognoscit

10

15

[Art. 3 - Utrum essentia sit potentia producendi Verbwn

Opinio Duns ScodJ

61

62
63

Tertius articulus est videre utrwn essentia sit potentia

producendi Verbum, in quantum ipsa est natura intellectualis talis
personae.
Opinio Doctoris Subtilis53 videtur esse quod ipsa non est
immediatum principium illius productionis, in quantum ipsa est
essentia, quia eadem ratione esset principiwn ut sic, producendi
Spiritum Sanctum; quod [est) falsum, quia idem principium, in
quantum idem, non potest principiare oppositis modis principiandi, scilicet modo naturae et voluntatis; sed productio Filii est modo naturae, et productio Spiritus Sancti [est] modo voluntatis;
igituretc.
Secunda videtur dicere54 quod ipsa, in quantum est natura intellectualis talis personae, sit potentia producendi Verbum.
Tertio,ss quod ipsa non est potentia productiva Verbi, in
52(; supm, d 4 q. 2 n. 15 et d. 5 q. 2 n 57.
S3J>uns Scotus, Orrlinalio, I d. 2 p. 2 q. 1-4n 300-303 (11305- 309).
541bid. n 310 (11313-314).
SSDuns Scotus, Orrlilllllio, I d. 6 q. un. n 16-29 (IV 96-104).

20

25

30

DIST. 7 Q. 1

409

quantum ipsa est voluntas. licet enim iste Doctor non semper
exprimat 'in quantum' in talibus dictis, tamen sicut apparet per
pnnop1a sUa, intendit in talibus inquirere quid convenit alicui
secundum se in quantum tale et quid non; et ita procedit hie de
intellectu et voluntate.
[Opinio Guillelmi de Ockham)

10

Alia est opinio Ockham, dist 7, quaest 2,56 reprobans istam.

Et prime ponit quod si intellectus seu memoria sit principium
producendi Filium, tunc tam essentia quam etiaD;~ voluntas est
principium producendi ipsum, quia nulla est distinctio inter
essentiam, intellectum et voluntatem, sic quod convenit uni, et

64

alteri.

15

20

25

.30

Secunda, quia idem potest principiare unum modo intellectus,

et aliud modo voluntatis, sicut alibi tangunt, et recitatum est supra,
distinctionis 3, quaestione ultima, articulo primo.57
Tunc dicit ad quaestionemss quod haec nomina 'voluntas' et
'intellectus divina' aut significant absolutum solum, aut significant
absolutum et connotaot actum dicendi et spirandi; quando enim
Sancti ponunt Filium procedere modo intellectus et non modo
voluntatis, non intendunt quod intellectus et voluntas ibi distinguantur, sumendo intellectum et voluntatem prime modo, quia
sic sumendo sunt idem, et ideo omne quod convenit uni, et alteri,
sed sumendo intellectum et voluntatem secunda modo, et sic est
verum. Licet enim idem sol sit productivus vermis et plantae,59
tamen hoc nomen 'vis vennificativa' non solum significat solem,
sed etiam connotat vermem et non plantam; et hoc nomen 'vis
causativa plantae' significat solem connotando plantam et non
vennem. Ideo haec est per se 'vis vermificativa est causativa
vermis', etiam per se primo modo dicendi per se; non sic ista
propositio 'vis vennificativa est causativa plantae'. Ita in proposito:
intelligendo per intellectum intellectum dictivum Filii, et per

560ckbam, S~;, I Sent., d. 7 q. 2 (Ill 136-138).

57Cf. supm, d. 3 q. 8 n. 5-12
!i8Qckham, Smphlm in I Sent., d. 7 q. 2 (OTh ill 141-146).
S9Qckbam, S~;, I Sent., d. 7 q. 2 (OThiii 144-145).

65

66

410

67

68

LlBER I

nomen voluntatis voluntatem spirati.vam Spiritus Sancti.; et ideo haec

est per se primo modo dicendi per se 'intellectus est principium
producendi Verbum', quia valet istam 'principium producendi Verbum
est principium producendi Verbum'; sed ista non est per se primo
modo dicendi per se 'essenti.a est principium producendi Verbum',
sed est per se secunda modo dicendi per se. Et eodem modo de
voluntate. Patet igitur ad dicta Sanctonun, quia cum ponunt contra
haereti.cos quod Filius producitur modo intellectus, non modo voluntati.s, intendunt dicere quod esse principium Filii praedicatur de
intellectu per se primo modo dicendi per se, non sic de essenti.a vel
voluntate, sumendo intellectum modo supra dicto.
Addunt autem isti., disti.nctionis 10, quaest. prima,60 quod si esset
disti.ncti.o inter intellectum et voluntatem in divinis, tunc intellectus
esset principium producendi F'ilium, et non voluntas.
Hie eti.am, disti.nctionis 7, quaest. secunda, addunt quaedam alia,
quae tetigi, disti.nctione 6.c.J

10

15

[Contta opinionem Ockham]

69

Contra istam secundam. opinionem. Primo, quia posito quod

nomen intellectus et voluntatis possent sic connotare actus dicendi
et spirandi, adhuc conceditur propositum, quia licet haec non sit
per se primo modo dicendi per se 'voluntas est principium
generaodi', sicut nee ista est per se primo modo dicendi per se
'principium spirandi est priocipium geoerandi', tamen isti. habent
concedere secundum priocipia eorum quod haec vera sit 'voluntas
est principium generandi', sumendo voluntatem ut ipsi sumunt, et
quod haec sit vera 'principium spirandi est principium generandi',
et per consequens quod intellectus sit voluntas sic sumendo, et
[quod) ita Filius procedit a voluntate sicut modo intellectus.
Assumptum patet in exemplo eorum; haec eoim est vera \lis
vennificati.va est causati.va plaotae', licet non sit per se primo modo
dicendi per se. !stud ha~t concedere, quia concedunt tales
syllogismos expositorios 'haec vis causati.va plantae est causati.va
plaotae, sed haec vis causati.va plantae est haec vis vennificativa,
igitur haec vis vermificati.va est causati.va plantae'. Ita arguendo in
600ckham, Striptmn in I Sent., d 10 q. 1 (OTh Ill 327).
61Cf. supm, d 6 q. un. n. 5-9.

20

25

30

DIST. 7

10

15

20

25

30

Q. 1

411

proposito habent concedere quod conclusio sit vera.

Secundo, quia sumendo intellectum ut est attributum absolutum, et similiter voluntatem, adhuc habent dicere quod esse
principium generandi non convenit per se ipsi voluntati eo modo
quo convenit per se intellectui, quia sic convenit per se intellectio
quod sibi conveniret etsi intellectus ibi distingueretur a voluntate
per eos; sed non convenit sic per se voluntati quod sibi conveniret
si distingueretur ab intellectu; igitur etc. Ex quo sequitur quod ad
glossandum dicta Sanctorum, non oportet ponere quod nomen
intellectus connotet actum generandi, nee voluntas actum spirandi,
quia non obstante ilia cormotatione, adhuc recurrunt isti ad perseitatem praedicationis; sed aeque vitarent difficultatem recwrendo
ad perseitatem praedicationis sine ilia connotatione, prout scilicet utrumque nomen est pure absolutum, ut probatum est;
igitur etc.
Tertio. Cum dicunt quod haec est per se secundo modo
dicendi per se 'essentia est principium generandi', videtur quod
habeant concedere ex hoc, quod omne illud de cuius primo
intellectu est essentia divina, sit per se principium generandi, licet
non primo, quia quae per se insunt, universaliter insunt;62 igitur si
esse principium generandi praedicetur de essentia per se et primo
secundo modo dicendi per se, sequitur quod Filius et Spiritus
Sanctus sit per se potentia generandi.
Quarto. Contta conclusionem eorum, quia sumendo intellectum prout est attributum absolutum, probo quod ipsi habeant concedere secundum principia eorum, quod non plus sit
intellectus per se principium generandi quam voluntas unifonniter
sumendo, etiam quod intellectus non sit magis per se principium
generandi quam spirandi, quia Filius non plus est realiter notitia
quam amor; igitur hon plus requirit pro per se principio intellectum
quam voluntatem. Consequentia patet ex opposito, quia si magis
per se requireret intellectum quam voluntatem, cum intellectus non
sit per se pnnap1um rus1 respectu nottnae, igitur Filius esset
realiter magis notitia quam amor. Antecedens patet, quia omnis
11 recurrunt] requirunt F 24 quia] quod F

62Resp.Arist.,AnaL Prut, I c. 16 (ALIV-1 37;A c. 16, 80b1-16).

70

71

72

412

73

74

75

LIBER I

notttta realis in divinis et omnis amor realis ibi est perfectio

simpliciter, sed Filius non est plus una perfectio simpliciter quam
alia.
Eodem modo arguendum [est] de Spiritu Sancta, quia Filius
non plus est realiter notitia quam Spiritus Sanctus; igitur eius productio non plus requirit quod intellectus sit eius per se principium quam spiratio. Antecedens patet, quia omnis notitia in diviois
qua Deus cognoscit se ipsum vel creaturam est perfectio simpliciter,
igitur aequaliter convenit omnibus personis.
Secunda ad idem, quia Filius nascendo accepit, non quod
ipse sit sapiens per se primo modo dicendi per se, sed quod ipse sit
Deus per se primo modo dicendi per se; igitur ilia productio
requirit quod ipsa natura deitatis sit eius per se principium. Consequentia est plana, quia intellectus non est per se principium productivum nisi respectu notitiae, et similiter de voluntate respectu
amoris, et sic de aliis attributis; et per consequens productio
ista non requirit per se aliquod attnbutum in ratione principii,
sed ipsam essentiam divinam, in quantum est deitas talis personae. Antecedens patet: primo, quod haec non sit per se primo
modo dicendi per se 'haec persona est sapiens'. Hoc patet
supra, distinctione secunda.63 Et quod haec sit per se primo modo
dicendi per se 'ista persona est Deus' conceditur ab omnib:us.
Confirmo, quia Magister, dist. 18, cap. 4 et 5,64 probat quod
Filius nascendo accepit, non solum quod sit Filius, sed etiam quod
sit essentia. Et inter alia adducit illud Augustini, XV [De] Trinitate,
27,65 quod Pater Filio praestat essentiam; et aliam auctoritatem
Hi1arii, V [De] Trinifate,66 quod "ex virtute naturae in naturam
eandem nativitate subsistit Filius"; igitur essentia divina est qua
persona ilia aliquo modo tenninat generationem, et per consequens
productio ~ requirit quod essentia sit Slbi per se principium, quia
productio ilia requirit quod illud quod est [Slbij per se principium,
non sit minus perfectum seCundum se quam tenninus eius formalis.
63C supra, d. 2 q. 3 n. 11-12.
fi4Petrus Lombardus, Sent. in WLibris Did., Id 18 c. 3 (ed. I. B!lldy, I 155-156).
65.August., De Ttin., XV c. 26 n. 47 (CCL 50, 528; PL 42, 1094).
66Hilarlus, De Trin., V n. 37 (PL 10, 154C-155A).

10

15

20

25

30

DIST. 7 Q. 1

10

413

Ad primum dictum istius opinionis,67 cum accpttur quod

voluntas sit principium genetandi, aut intelligi.tur quod illi rei
convenit, in quantum est deitas Pattis, quod sit principium
genemndi; sic falsum est Nee sequitur 'essentia et voluntas divina
sunt eadem res, igitur si hoc conveniat ei in quantum est essentia
Patris, igitur similiter in quantum est voluntas Pattis'. Aut
intelligi.tur per illam propositionem quod voluntas divina sit ilia res
quae est principium genemndi, [et] sic est verum; et solum hoc
probatur in argumento.
Ad secundum argumentum68 dictum est, distinctionis 3, quaest.
ultima, articulo primo.69

76

77

[Opinio Petri Aureoll]

15

Tertia est opinio Aureoli,7() quod Filius in divinis non est nisi
Deus constitutus in esse cognito; et ideo licet neget ibi potentiam
productivam, tamen habet concedere quod si ibi esset potentia
generandi, ilia esset intellectus vel intellectio.

78

[Contra opinionem Petri Aureoll]

20

25

30

Contra istud, per obiectiones ultimas factas contra opinionem

praecedentem.71
Item, esse cognitum Dei non est ex se perfectius quam ipsa
cognitio Dei, nee magis intrinseca personae, quia cognitio est qua
aliquid denominatur cognitum, omni alio circumscripto, sicut patuit,
distinctionis 3, quaest prima; ":tb sed esse deitatem est secundum se
perfectius in quantum tale quam esse cognitionem divinam attributam deitati, et etiam esse deitatem est magis intrinsecum
personae quam esse cognitionem, quia est de prima intellectu
istius personae, non autem cognitio, ut patuit, distinctione secunda;72
igitur etc.
Confirmo, quia esse cognitum rei est esse illius rei secundum
quid, sicut patet, quia esse cognitum creaturae a Deo, licet sit
30 quia] quod F

67C supra n. 64.

68Cf. supra n. 65.

69C supm, d 3 q. 8 n. 5-12
AmeoH, Saiphlm mper I Sent., d 6 sect. 18, ed. E. Buytaert, n 825): "Sed
Filius emanat in actuali intellectione, cum sit Verbum et Deus in esse conspicuo."
711& Cf. supm dist. 3 q. 1 n. 136.
71 Cf. supm n. 69-77:
11C supra d 2 q. 3 n. 95; d 2 q. 6 n. 265.

70petrus

79
80

81

414

LJBER I

ipsa cognitio Dei, quae est ens simpliciter, tamen est secundum quid
esse ipsius creaturae; et per consequens si Filius solum esset Deus in
esse cognito, esset Deus solum secundum quid.
[Responsio Chatton ad tertium articulum]
82

83

Ideo potest dici ad istwn articulum quod ilia productio Filii

Dei est perfecta generatio, et stmiliter ipsa est actus dicendi. Et in
quantwn est perfecta generatio, ipsa requirit per se quod essentia
illius personae sit eius principium, quia perfecta generatio est
assimilativa productio naturae, per quam producitur substantia ex
substantia generantis; est enim generatio opus naturae, id est pro
ductio per modum naturae, quo opere producitur substantia ex
substantia generantis, ut habetur a Damasceno, libro prima, cap. 8; 73
natura enim est principium ex similibus similia procreans.
Illi autem productioni convenit quod sit 'dicere' dupliciter. 74
Nam uno modo 'dicere' sumitur prout est idem quod productio
assimilativa., cuius principium est natura intellectualis, [et] tunc
productio ilia, in quantum est dicere isto modo, requirit per se
quod eius principium sit natura intellectualis ipsius producentis.
Alia modo 'dicere' sumitur prout est idem quod productio notitiae,
et isto modo ilia productio vacatur 'dicere', et per consequens ex
hoc eius principium vacatur intellectus, non quod Filius magis sit
notitia secundum rem quam alia persona, sumendo notitiam prout
distinguitur contra ignorantiam, sed quia nomen sapientiae
appropriatur Filio. Iicet enim personae divinae sint simpliciter
aequales in potentia. sapientia et bonitate, tamen potentia
appropriatur Patri, sapientia Filio, et bonitas Spiritui Sancta, sicut
patet, I Sententiarum, dist 34, cap. quinto. 75 Illa autem appropriatio
fit a Sanctis propter duas rationes. Prima, propter aliqualem
similitudinem cum ordine personarum, quia sicut a potentia
procedit sapientia. et a potentia et sapientia simul procedit bonitas,
ita a Patre Filius, et a Patre et Filio simul Spiritus Sanctus. Istam
1lloan. Damasc., De }itlt orlhod., l c. 8, versto Bwgundionis, ed. E. Buytaert (FIP-Text
Series n. 8, p. 32).
74C supra d. 6 q. un. n. 66.
75petnJII

Lombardus, Sent. in W Ubris Dist., I d. 34 c. 3 (ed. I. Brady, I 251-252).

10

15

20

25

30

DIST. 7 Q. 1

10

15

415

rationem appropriationis tangit Richardu.c;, VI [DeJ Trinitate, 15.76 Secunda, ad excludendum haereses haereticorum, ne scilicet credatur
Pater esse impotens ex antiquitate vel Filius inscius ex iuventute vel
Spiritus Dei crudehs ex praemonitione, appropriatur Patri potentia,
Filio sapientia, et Spiritui Sancta bonitas, sicut patet I Jententiarum,
dist. 34, cap. 6 et 7.'' - Tertio, propter hoc quod producitur per
modum naturae in hoc quod producitur productione assimilativa
per naturam intellectualem sicut per principium producendi. Aliae
etiam causae appropriationis ta.ngentur, dist. 10, quaestione pnma,
articulo secunda, et distinctione 13.78
Ad istum igitur articulum potest dici quod essentiae divinae
convenit, in quantum est natura intellectualis talis personae, quod
ipsa sit potentia productiva secundae personae quae est Verbum, quia
producti.o secundae personae est dicere, igitur requirit per se quod
eius principium sit natura intellectualis.
Item, appropriatur producto nomen sapientiae, igitur et eius
productioni [appropriator] nomen productionis sapientiae, et potentiae productivae nomen intellectus.

84

85

[Quattuor obiectiones contra solutionem ChattonJ

20

25

Contra. Probo quod Filius sit magis sapientia secundum rem

quam aliae personae per Augustinum, VII [De] Trilzitate:19 et "eo
Filius quo Verbum, et eo Verbum quo Filius"; igitur sicut sibi soli
convenit quod sit Filius secundum rem, ita et Verbum.
Secunda, quia Filius est sapientia genita, aliter Magister Senhnliarum non concederet quod Pater non esset sapiens sapientia genita,
cuius oppositum lhabeturJ, distinctionis 32, cap. 'Praeterea'.ao
Tertio, quia Filius est imago Pattis, et solus Filius, [sicut]
patet per Augustinum, VI [DeJ Trinitate, cap. secundo.at
4 praemonitione] /er. dttb. F 7 natume] notitiae F
76Ricbardua de S. Victon:, De Trin., VI c. 15 (ed. J. Ribaillier EPMA VI 247-248;
PL 196, 979-980).
11petnJ8 Lombardus, Jmt. in W l.Jbri.r Dill., I d. 34 c. 4 (ed. I. Bmdy, I 252-253).
7SC Chatton, Lethmz, I d. 10 q. 1 a. 2 n. 27; d. 13 q. un. n. 16-17, ed. J. C. Wey et G.
Etzkom.
79August., De Trin., VII c. 2 n. 3 (CCL 50, 249; PL 42, 936).
IJJPetrus Lombardua, Smt. in IV Ubri.r Dill., I d. 32 c. 6 (ed. I. Bmdy, I 238-239).
SIAugust., De Trin., VI c. 2 n. 3 (CCL 50 230; PL 42, 925).

86

87

88

LmER I

416

89

Quarto, quia per Augustintun. VI [De} Trinitate, 10:82 Filius est

ars omnipotentis et sapientis Dei Patris; et ideo Augustinus, VI
[De} Trinitate, 10, ponit quod Pater omnia novit in Verbo; igitur etc.
[Responsio Chatton ad obiectiones]

90

91

92

Ad primum istorum83 potest did quod 'verbum' sumitur

dupliciter. Uno modo nomine verbi intelligitur productum productione assimilati.va, quae requirit per se quod eius principium sit
natura intellectualis, et isto modo intelligenda est auctoritas quod
"eo Verbum quo Filius"; sed ex hoc non sequitur nisi quod solus
Filius est realiter Verbum isto modo. Aliter sumitur 'verbum' pro
producto per modum naturae, quod est sapientia, et sic etiam convenit sibi soli, quia solus est huiusmodi; tamen nomen sapientiae
est sibi appropriatum.
Ad secundum.B4 Filius est sapienti.a genita ad ilium intellectum, quo expositum est dictum quoddam Augustini, dist 5, quaesti.one prima,BS cum dixit Augustinus, VIT [De] Trinitate, 4,86 quod
Filius est sapienti.a de sapientia, scilicet essenti.a de essentia, scilicet ad istum intellectum Filius qui est sapienti.a, est de Patte qui
est sapienti.a, sicut exponit Magister, dist 5,87 Ideo vult ibi Augustinus
quod non eo Verbum quo sapientia, quia eo Verbum quo Filius,
et eo sapienti.a quo essenti.a; igitur accipit sapientiam ut est commune
omnibus personis ..
Et cum INFERnJR quod tunc non diceretur quod Pater non
sapit sapienti.a genita, - DICENDUM quod intendit quod non sapit
i11a sapienti.a, solum in quantum est Filius; sicut nee est verum
dicere quod Pater est per essentiam solum in quantum i11a essenti.a
est Filius, quia et est per essenti.am in quantum i11a essenti.a est
ipsemet Pater, et sapit per sapienti.am in quantum ilia sapienti.a est
ipsemet Pater.
18 inrellectum] quod aid F

B2August., De Trin., VI c. 10 (CCL 50, 242; PL 42, 932).

lllC supra n. 86.
114C supra n. 87.
BSC supm d. 5 q. 1 n. 36.
86August., De Trin., VII c. 1-2 n. 2-3 (CO.. 50, 249-250; PL 42, 936).
87 Pettus Lombardus, Smt. in W Ubris Did., I d. 5 c. 2 (ed I. Brady, I 87-88).

10

15

20

25

DIST. 7 Q. 1

10

417

Ad tertium88 dicendum de imagine sicut dictum est de Verbo,

quia eo imago quo Verbum, et sic dicitur Verbum quo modo imago,
sicut patet, I Senlenliarum, distinctionis 27, cap. 'Hie non est' et cap.
'Aperte ostensum est'. B9
Ad quartum. 90 Ars est commune attributum, et ideo Filius est ilia
ars; Pater etiam novit omnia in V erbo, id est novit omnia in notitia quae est Verbum. Vel aliter, ut supra, 91 quod esse artem plenam
omnium rationum, et esse declarativam notitiam creaturarum et
omnia consimilia, in aliquibus dictis auctorum appropriantur Filio
propter causas dictas.

93

94

[Ad argwnenta principalia]

15

20

Ad primum principale.92 Cum dicitur quod essentia est potentia

generandi, ibi sumitur essentia sicut sumitur cum dicitur quod
essentia est qua Pater est Deus. Et concedo quod essentia, ut sic,
est ipse Pater. Nee videtur inconveniens concedere quod idem sit
potentia qua ipsummet producit, sicut nee est inconveniens quod
Pater sit ipsa generatio activa qua ipsemet generat.
Ad secundum.93 Verum est [quod] Filius est Verbum ad intellectum supra dictum, et ideo eius productio requirit per se quod
natura intellectualis sit eius principium immediatum. .Atgumentum
in oppositum94 non est contra istud.
88 Cf.

supra n. 88.

89 Pettus Lombardua, Sent.

90 Cf. supra n. 89.

91 Cf. supra d. 6 q. un. n. 2

92 Cf. supra n. 1.
93Cf. supra n. 2
94Cf. supra n. 3.

in WLibris DiJt., I d. 27 c. 3 n. 2, 6 (ed. I. Brady, I 206-207).

95

96