bailabén

Edith Cotilla Quintela|Gustavo Couto Rodríguez

MANUAL DE APRENDIZAXE
DO BAILE TRADICIONAL GALEGO

cumio
Edición a cargo de Francisco Villegas Belmonte

Primeira edición, febreiro 2010

Á nosa familia,
© dos autores: Edith Cotilla Quintela, Gustavo Couto Rodríguez en especial á nosa sobriña Cristina
Fotografías: Gustavo Couto Rodríguez

Vídeo e secuencias fotográficas: Mr Misto Films

Edición das secuencias fotográficas: María Lado, Cándido Meixide

Vestiario: Carriola-Tutú Danza

Corrección lingüística: María Lado, Avelino Hermida

Maquetación: Rosa Escalante Castro

© da edición:

Edicións do Cumio, S. A.

A Ramalleira, 5

36140 Vilaboa (Pontevedra)

Tel.: 986 679 035

cumio@cumio.com / www.cumio.com

© Reservados todos os dereitos.

Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta

obra só pode ser realizada coa autorización dos titulares, salvo excepción prevista pola lei.

Diríxanse a CEDRO (Centro Español de Dereitos Reprográficos, www.cedro.org) se precisan

fotocopiar, escanear ou facer copias dixitais dalgún fragmento desta obra.

Colabora:

ISBN: 978-84-8289-316-7

Depósito legal: VG 100-2010

Impresión: Gráficas Varona

Impreso en España
Índice
Introdución...................................................................... 9
Xustificación.................................................................... 10
Observación....................................................................... 11
Exercicios de quecemento
Estiradas............................................................................. 13
Estirando de forma regular, conseguiremos............ 13
Como estirarse............................................................. 13
Como non estirarse..................................................... 13
Respiración durante as estiradas............................... 13
Algunhas estiradas........................................................... 14
Nocello........................................................................... 14
Xeonllo........................................................................... 14
Abdutores...................................................................... 14
Lombo............................................................................ 14
Xemelgo......................................................................... 15
Cuadríceps e xeonllo................................................... 15
Ombro............................................................................ 15
Exercicios de ritmo
Camiñar a ritmo............................................................... 16
Abrir e pechar.................................................................. 16
Tacón-punta....................................................................... 17
Tres saltos.......................................................................... 17
Exercicios de equilibrio
Abaixo-arriba.................................................................... 18
Pata coxa........................................................................... 18
Cruce de pernas por detrás.......................................... 18
Cortes por diante............................................................ 19
Colocación dos brazos................................................... 19
Brazos nos puntos........................................................ 21
Brazos nos paseos........................................................ 21
Pasos
Muiñeira 1
Picado por detrás ou pas de vals................................... 22
Mestura de exercicios de ritmo e de equilibrio......... 22
Paseos básicos.................................................................. 23
Paseo da patada............................................................ 23
Paseo do salto............................................................... 23
Baile 1: Paseo e punto n.º 1............................................ 24
Baile 2: Paseo e punto n.º 2............................................ 25
Adiante-atrás ou trinta e tres........................................ 26
Muiñeira 2
Adiante-atrás mais tacón-punta..................................... 27
Adiante-atrás mais cortes............................................... 28
Adiante-atrás mais pata coxa......................................... 28
Arrastrados....................................................................... 29
Adiante-atrás mais arrastrados.................................. 29
Cruce de perna no aire por diante e atrás................. 30
Muiñeira 3
Adiante-atrás mais cruce ao aire................................... 31
Cruce de pernas por diante tocando o chan............. 31
|5
 Adiante-atrás mais cruce por diante............................ 32
Picado por diante ou paso de vasco............................ 33
Patadas cara a diante....................................................... 34
Adiante-atrás mais patadas............................................. 34
Muiñeira 4
Patadas cara a atrás e adiante........................................ 35
Adiante-atrás mais patada cara a atrás e adiante....... 36
Adiante-atrás mais patada mais picado........................ 37
Volta do trinta e tres....................................................... 38
Punto das patadas con volta.......................................... 39
Parada en flexión sobre unha perna............................. 39
Muiñeira 5
Adiante-atrás mais flexión.............................................. 40
Adiante-atrás mais volta con flexión............................ 41
Xota 1
Picado por detrás e picado por diante de xota......... 42
Adiante-atrás valseado.................................................... 43
Valseado mais picado por atrás..................................... 43
6|
Cortes por diante e atrás ao aire................................. 44
Cortes mais picado.......................................................... 45
Xota 2
Valseado mais cortes por diante e atrás..................... 46
Paseos de xota: con patada e con arrastrado............. 47
Punto de xota................................................................... 48
Punto de xota mais corte e picado.............................. 49
Adiante-atrás de xota...................................................... 50
Cambio de pé no adiante-atrás..................................... 51
Xota 3
Punto de xota mais tres pasos...................................... 52
Paseo básico de xota....................................................... 53
Paseo, punto e volta I...................................................... 54
Paseo, punto e volta II..................................................... 55
Conclusión....................................................................... 57
Bibliografía consultada. ................................................. 57
Agradecementos............................................................... 57
 Introdución
Seguindo as definicións da UNESCO, por inmateriais en-
téndense os empregos, representacións, expresións, coñe-
cementos e técnicas –xunto cos instrumentos, obxectos,
artefactos e espazos asociados a esas prácticas– que as co-
munidades, os grupos e, nalgúns casos, os individuos recoñe-
zan como parte integrante do seu patrimonio cultural. Polo
tanto, o Patrimonio Cultural Inmaterial (PCI) é o conxunto
de elementos, prácticas, procesos e representacións aos que
se aplica o patrimonio inmaterial. Este PCI transmítese de
xeración en xeración, sendo recreado constantemente po-
las comunidades e grupos en función do medio en que se
desenvolve, a súa interacción coa natureza e a súa historia,
infundíndolles un sentimento de identidade e continuidade e
contribuíndo, deste xeito, a promover o respecto da diversi-
dade cultural e da creatividade humana.
Dentro do PCI galego e tomando nota das definicións da
UNESCO, encóntrase o noso baile e a nosa música.
Decidimos achegar algo novo ao baile tradicional coa
creación deste manual, dirixido principalmente a mestres
de ensino primario e secundario que queren introducir esta
disciplina popular nos ámbitos da música e da expresión cor-
poral.Tamén, como non, a todos aqueles mestres de baile tra-
dicional que queiran seguir a nosa sinxela liña didáctica, ata
tal punto que podería servir de sistema de aprendizaxe para
calquera idade. O que pretendemos é cubrir o baleiro que
existe en canto a material didáctico de baile tradicional se
refire, ou polo menos dar un primeiro paso para encher ese
oco, e proporcionarlles aos mestres de primaria e secundaria
unha ferramenta de axuda nas súas aulas para que así poidan
dar a coñecer unha parte moi importante do noso patrimo-
nio inmaterial a todos os nenos e nenas que asisten a elas.
Ademais este traballo pretende darlle resposta a unha se-
Serxio Duro Iglesias rie de obxectivos recollidos na Lei orgánica de educación
(LOE) 2/2006, do 3 de maio, para educación primaria.
8|
Sobre esta lei, debemos destacar o Real decreto 130/2007,
publicado no DOG do 28 de xuño, polo que se establece o
currículo da educación primaria na Comunidade Autónoma
de Galicia.
Faremos referencia en primeiro lugar ao anexo I, «Com-
petencias básicas», onde das oito competencias que se citan
lle prestamos atención á número 6. Esta competencia, que é
a cultural e artística, supón «coñecer, comprender, apreciar
e valorar criticamente diferentes manifestacións culturais,
artísticas e deportivas, utilizalas como fonte de enriquece-
mento e goce e consideralas como parte do patrimonio dos
pobos».
No anexo II, e máis concretamente no bloque 5, baixo o
rótulo «O paso do tempo» recollemos o seguinte: «Reco-
ñecer algunhas manifestacións culturais presentes no ám-
bito escolar, local e galego, valorando a súa diversidade e
riqueza».
Seguindo neste anexo, pero dentro da área de música, po-
demos ler no bloque 2: «Interpretación e creación musical,
iniciación á interpretación de danzas e de cancións tradicio-
nais galegas».
E dentro da área de educación física que se divide en blo-
ques de contidos faremos referencia ao bloque 3, «Activi-
dades físicas artístico-expresivas», no que lemos: «Abrangue
aspectos relacionados coa expresividade e coa comunicación
utilizando o propio corpo a través do movemento». Aquí
englóbanse o ritmo, os bailes e danzas, a expresión, a imita-
ción, a representación e a dramatización. O ritmo mellora a
percepción temporal, polo que se relaciona co primeiro blo-
que de contidos. Desenvolverase a través de actividades con
música, bailes, danzas ou coreografías en función da idade do
alumnado.
Un dos obxectivos que se perseguen no anexo II é «co-
ñecer e practicar xogos, deportes e/ou bailes tradicionais
|9
 propios da cultura galega, amosando interese pola indagación
neste eido a pola súa difusión e valorando as repercusións
que teñen na nosa sociedade».
Por todas estas apreciacións que aparecen na LOE, pensa-
mos que é necesaria a aparición de novos materiais didácti-
cos no campo do baile e da cultura galega en xeral. Por iso
decidimos contribuír á existencia de materiais coa creación
deste traballo.
Outra das nosas intencións ao escribir este libro é a de
conseguir que o baile tradicional estea próximo a calquera
persoa interesada nel, e poida usar este manual como ferra-
menta de autoaprendizaxe.
Observación
O material gráfico que estades a ver pretende ser un guión Así mesmo, a descrición fotográfica detallada nos primei-
para utilizar nas clases, pois os impulsos, as cadencias e a rít- ros pasos de baile abreviarase a medida que comecemos a
mica só poden ser apreciados no visionado do DVD. combinalos entre eles.

Xustificación

Levamos algo máis de seis anos dedicándonos á ensinanza
do baile galego e, desde que comezamos, todos os nosos
alumnos, sen eles sabelo, foron aprendendo a bailar seguindo
este manual; non só iso, senón que eles mesmos tamén son
autores directos deste traballo, xa que foi con eles cos que
fomos desenvolvendo e pulindo este método, ata chegar ao
que agora presentamos.
Non sempre foi tal e como agora ve a luz. Fomos engadíndo-
lle pasos, tamén quitándollos, co fin de facer a aprendizaxe do
baile o máis amena e sinxela posible. Puxemos en práctica este
sistema con persoas de moi diferentes idades, desde nenos a
partir de tres anos a adultos de trinta en diante, e podemos
dicir que funcionou con todos, de mellor ou peor maneira,
pero todos eles aprenderon a botar uns puntos cando soa
unha muiñeira ou unha xota.
Moitas foron as discusións entre as xentes do baile tradi-
cional para intentar crear unha nomenclatura común. Nós
con esta publicación non pretendemos solucionar este pro-
plema, simplemente lles chamamos aos pasos como adoita-
mos facer nas clases, do xeito máis sinxelo posible, de forma
que os cativos relacionen facilmente as palabras que lles dici-
mos co paso que denominan.

Edith Cotilla Quintela

10 | | 11
 E xercicios de quecemento

Estiradas

A realización dunha serie de estiradas sinxelas, prestando

maior atención ás pernas, sérvenos para quentar os múscu-
los e así non sufrir agarrotamentos ou lesións. Deberanse
realizar antes e despois do baile.

Estirando de forma regular, conseguiremos:

• Aumentar a flexibilidade.
• Evitar lesións comúns.
• Reducir a tensión muscular e relaxar o corpo.
• Mellorar a coordinación de movementos.
• Mellorar o coñecemento do corpo.
• Mellorar e axilizar a circulación.
• Obter unha sensación agradable.
Estas estiradas son sinxelas, pero se non se fan adecuada-
mente poden producir danos. Por iso é esencial saber como
realizalas.
Como estirarse:
• O xeito correcto é unha tensión suave e mantida.
• Hai que lle poñer atención aos músculos que están a ser
estirados.
• Adaptar os exercicios á estrutura muscular, á flexibilida-
de e ao grao de tensión de cada persoa.
Como non estirarse:
• Non estirar con rebotes.
• Non estirar o músculo ata sentir dor.
• Non pasarse. Se a estirada é excesiva podemos provo-
car unha contractura.
• Non aguantar a respiración durante a estirada.
Respiración durante as estiradas:
• Debe ser lenta e rítmica.
• Non se pode cortar a respiración mentres temos o
músculo en tensión.
• Se a posición na que nos encontramos durante a estira-
da nos impide respirar con naturalidade, quere dicir que
non estamos relaxados. Polo tanto, debemos diminuír
a tensión do músculo, ata que poidamos respirar con
naturalidade.

Iria Portos Conde

12 | Quecemento| 13
 Algunhas estiradas
Nocello
Poñemos o pé en punta, e faremos un mo-
vemento circular co pé, sen mover a punta
do chan.
Xeonllo
Xuntamos os xeonllos e poñemos as mans
enriba deles. Faremos un movemento cir-
cular á vez que os flexionamos lentamente,
comezando cara a un lado e despois cara ao
outro.
Abdutores
Sentados, coas pernas flexionadas e unidas
polas plantas dos pés, tentamos manter as
pernas o máis abertas posible; podémonos
axudar coas mans para imprimir forza cara
ao chan, pero moi lixeiramente. Faremos en-
tre dúas e tres repeticións de 20 segundos
cada unha.
Lombo
Sentados coas pernas cruzadas, ama­
rraremos coas mans os xeonllos e estira-
remos o lombo. Estaremos o máis erguidos
posible durante 15 ou 20 segundos. Inmedia-
tamente despois, baixa­remos lentamente os
ombros cos brazos estirados.
14 |Quecemento
Xemelgo
Separamos lixeiramente as pernas e adian-
tamos unha delas para collela coa man co-
rrespondente. Podemos flexionar o xeonllo
lixeiramente. Faremos este exercicio uns 15
segundos con cada perna.
Cuadríceps e xeonllo
Para estirar os cuadríceps e o xeonllo,
suxeitaremos a parte posterior dun pé coa
man do brazo correspondente á perna, tiran-
do del lentamente cara ao cu. Este exercicio
é recomendable facelo entre 20 e 30 segun-
dos con cada pé.
Ombro
Estiramos o brazo cara a diante recollen-
do pola parte exterior, tiramos cara a nós e
mantemos presionado pero sen forzar uns 8
segundos.
Quecemento| 15
 E xercicios de ritmo
Este apartado é especialmente importan-
te, xa que a base do baile é o ritmo, e con
estes exercicios conseguiranse estupendos
resultados cos nenos, facendo que consigan
desenvolver este sentido.
Tacón-punta
É tamén un paso xeneralizado noutros
bailes da Península. Con isto trátase de que
os rapaces acaden mobilidade no pé, dando
lixeiros toques no chan co tacón e a punta.
Adóitanse realizar catro toques con cada pé
para despois, dun pequeno salto, cambiar de Tacón dereito Punta

Comezaremos facendo estes exercicios a pé. Por exemplo: pé dereito, tacón-punta-ta-

ritmo de muiñeira: cón-punta e salto cos dous pés. E despois co
pé esquerdo, tacón-punta-tacón-punta e salto
Camiñar a ritmo de parada.
A intención deste apartado é formar a base
rítmica do alumno. Este exercicio tan sinxe-
lo podémolo combinar de diferentes xeitos, Salto Parada Tacón esquerdo

por exemplo, andando a ritmo cara a diante

e cara a atrás, dando palmadas á vez que se
camiña etc.

Abrir e pechar
A práctica deste exercicio é común en
moitos dos bailes peninsulares. Serve para Punta Salto Parada

que os nenos empecen a coordinar move-

mentos con dous pés á vez, xa que cando
abrimos e pechamos farémolo cos dous pés
a un tempo. Comezando cos pés xuntos, e
seguindo ao ritmo da música, primeiro abri-
mos e despois pechamos. Podemos facer
este movemento abrindo e pechando nun só
tempo da musica, ou abrindo nun tempo e
Tres saltos
Cos pés xuntos realizaremos tres saltos
a ritmo. Faremos os tres saltos dentro dun
compás da música, estes saltos podémolos
acompañar con palmas.
Salto

pechando noutro.

16 |Ritmo Ritmo| 17
 E xercicios de equilibrio
É importante realizar estes pasos, tanto a
ritmo de muiñeira como a ritmo de xota. Cos
exercicios aos que nos referimos a continua-
ción melloraremos o sentido do equilibrio e
ademais seguiremos traballando a nosa base
rítmica.
Abaixo-arriba
Simplemente consiste en anicarnos flexio-
nando os xeonllos e despois levantarnos,
sempre sen dobrar o lombo. Faremos os
dous movementos nos golpes fortes da
música.
Pata coxa
Neste exercicio daremos tres saltos igual
ca no exercicio de ritmo pero desta volta só
sobre unha perna. O movemento que fare-
mos neste paso é o mesmo que facemos na
pata coxa: levantando o pé dereito á altura
do xeonllo esquerdo, damos dous saltiños co
pé base (esquerdo, neste caso que estamos a
tratar) e no terceiro tempo temos os dous
pés xuntos no chan.
Cruce de pernas por detrás
Para o cruzamento de pernas por detrás
faremos o mesmo movemento que facemos
ao correr, pero con base rítmica. Daremos
tres saltos alternando a perna de apoio, e a
outra desprazarémola cara a atrás coma se
estivésemos correndo. O primeiro destes
exercicios farémolo cunha parada logo de
tres saltos. O segundo farémolo sen parada.
18 |Equilibrio
Cortes por diante
Recibe este nome porque na acción des-
te paso os pés dan un golpe seco no chan a
modo de corte, para despois erguer un deles
á altura do xeonllo contrario, alternando os
cortes e o alzamento dos pés.
Corte co pé dereito Arriba Parada
Colocación dos brazos
Estas indicacións son para que os nenos se
afagan a levar os brazos erguidos no baile.
Non se trata de conseguir xa ao principio
unha óptima colocación dos brazos, só facer
que os poñan o máis alto que poidan. Se son
nenos duns cinco anos, conseguir que teñan Corte co pé esquerdo Arriba Parada
os brazos erguidos durante un minuto de
Flexionamos Estiramos baile é un logro. Isto serve para que saiban
que no baile tradicional galego os brazos van
ergueitos.
A partir de aquí, ímoslle prestar máis aten-
ción á postura destes; e comezaremos a di-
ferenciar entre a posición dos brazos das
mulleres e a dos brazos dos homes.
Salto Salto Parada Os brazos dos homes colócanse dunha for-
ma moi similar á quinta posición da Escola Bo-
lera, pero un pouco máis abertos ca nesta.
Mentres que os brazos das mulleres se co-
locan un pouco máis abaixo ca os dos homes,
cos pulsos á altura dos ollos.
Os brazos móvense cos ombros, nunca cos Quinta posición de home Detalle da quinta posición de home Perfil da quinta posición de muller
pulsos, e menos cos cóbados pechados. Hai al-
gunha excepción, xa que en bailes dalgunha zona
de Galicia os brazos non van en quinta posición,
e outros requiren que se pechen un pouco os
Salto Salto Parada cóbados, aínda que nisto non imos afondar.
Os brazos deben acompañar sempre os
movementos dos pés dun xeito harmónico. Á altura dos ollos Estendemos Quinta posición de muller
Equilibrio| 19
 Da mesma forma que os pés se desprazan
pola superficie, os brazos desprazaranse polo
espazo en harmonía con estes.
O mellor para traballar os brazos é situar-
se adiante dun espello.
Neste apartado de colocación dos brazos,
ímonos centrar na primeira, segunda e quinta
posición da Escola Bolera, deixando as outras
posicións para máis adiante.
Estamos cos brazos en primeira posición,
xusto antes de comezar a bailar, mentres
esperamos a coller un paseo ou punto. Esta
posición consiste en ter os brazos abaixo,
pegados ao corpo.
A segunda posición empregarémola en fi-
guras do baile que non requiran os brazos
erguidos, como por exemplo, os paseos. Can-
do estean en segunda, estarán baixos, á altura
das cadeiras, co puño pechado, xuntando o
dedo matapiollos co dedo maior para facer
estalos ou pitos, e moveranse segundo os pés
requiran, pero como dixemos antes, sempre
en harmonía.
Por outro lado, a quinta posición (bra-
zos erguidos) usarémola para a execución
de case todos os puntos, salvo excepcións,
como dixemos antes. Nesta posición é
moi importante a harmonía cos pés, xa
que podemos considerar os brazos como
parte dos puntos que realizamos cos pés.
Tamén aquí o puño levarémolo pechado,
xuntando o matapiollos e o maior para fa-
cer pitos.
Os brazos formarán unha especie de semi-
círculo, que se consegue dobrando moi lixei-
ramente os cóbados.
20 |Equilibrio
Brazos nos puntos
Polo xeral, os brazos nos puntos colócanse
como antes explicamos, en quinta posición.
Queremos dicir, ben arriba e formando un
semicírculo. Pero hai tamén algunhas varia-
cións. Podemos utilizar para facer máis es-
Neno en primeira posición Neno en primeira posición pectaculares os puntos a cuarta posición, que
consiste en manter un dos brazos en quinta Quinta posición
(arriba) e o outro baixalo ata a segunda po-
sición (á altura da cadeira). Por exemplo, nun
picado por detrás no que levamos o pé de-
reito atrás, baixaremos pois o brazo dereito
mantendo o esquerdo arriba e viceversa.
Segunda posición Segunda posición
Brazos nos paseos
Como ben dixemos antes, os paseos sér-
vennos de descanso, polo tanto, os brazos
irán nunha posición relaxada. Antes mencio-
namos a segunda posición, agora engadire-
mos tamén a sexta posición. Esta posición é Sexta posición Cuarta posición
Quinta posición Quinta posición moi sinxela, trátase de colocar un brazo por
diante da cadeira e outro por detrás desta,
dobrando un pouco os cóbados. Utilízase
para embelecer algúns paseos. Por exemplo,
un paseo que empecemos co pé dereito cara
á dereita, empezarase co brazo esquerdo
adiante e o dereito atrás; e se se empeza cara Segunda posición Pitos
á esquerda, ao revés.
Por último, debemos salientar o movemen-
to dos pulsos, pois este non debe existir. E
tamén mencionaremos por última vez que os
puños irán pechados, facendo o dedo polgar
e o maior pitos, ao ritmo da música.
Mans facendo pitos
Equilibrio| 21