Zabawna matematyka

Autor poczytnej rubryki Gry matematyczne,

ktra ukazywaa si w Scientific American w latach 19561981,
podsumowuje to wierwiecze odkry zabawnych i cakiem powanych
Martin Gardner

Zabawa jest jedn z dziedzin

matematyki stosowanej
William F. White,
A Scrapbook
of Elementary Mathematics

i od czasu do czasu zaskakujcymi rozwizaniami. Obejmuje ona

paradoksy logiczne, pomysowe gry,
wprowadzajce w konsternacj magiczne sztuczki, a take dziwaczne
obiekty topologiczne, jak wstgi
Mbiusa i butelki Kleina. Tak naprawd niemal kada dziedzina matematyki prostsza od rachunku rniczkowego zawiera tematyk, ktr
mona uzna za rekreacyjn. (Kilka
zabawnych przykadw przedstawiam na stronie obok.)

DONNA BISE Gamma Liaison

oje Gry matematyczne

zainaugurowaem w grudniowym numerze Scientific American z 1956 roku artykuem
o heksafleksagonach. Te zadziwiajce struktury, utworzone ze zwykej
papierowej tamy poprzez odpowiednie jej zoenie w szeciokt,
Kko i krzyyk w klasie
a nastpnie sklejenie kocw, moMathematics Teacher, miesicznik
na wielokrotnie wywraca na druwydawany przez National Council
g stron, odsaniajc jedn lub wicej ukrytych powierzchni. Heksa- MARTIN GARDNER w swoim domu w Henderson- of Teachers of Mathematics (Krajofleksagony zostay wymylone w ville (Karolina Pnocna) cigle zajmuje si matema- w Rad Nauczycieli Matematyki),
1939 roku przez grup doktorantw tycznymi zagadkami. 83-letni pisarz pozuje do zdjcia czsto publikuje artykuy o charakz Princeton University; wrd nich z butelk Kleina, przedmiotem o jednej powierzchni: ze- terze rozrywkowym. Niemniej jedby Richard Feynman jeden z naj- wntrzna powierzchnia butelki pynnie przechodzi nak wikszo nauczycieli regularnie ignoruje te materiay. Moim
synniejszych fizykw teoretykw w wewntrzn.
najwikszym osigniciem w cigu
XX wieku. Manipulowanie heksa40 lat dziaalnoci byo przekonanie dyfleksgonami daje duo radoci, ale co
matematykw. Jest wrd nich Ian Stedaktykw, e matematyka rekreacyjna
waniejsze ukazuje zwizek pomiwart, obecny autor REKREACJI MATEMATYCZNYCH w Scientific American;
powinna zosta wczona do standardodzy zabawnymi amigwkami a poJohn H. Conway z Princeton University;
wego programu nauczania. Naley j
wan matematyk.
Richard K. Guy z University of Calgary
systematycznie wprowadza jako spoGdy w 1956 roku rozpoczynaem
oraz Elwyn R. Berlekamp z University
sb na zainteresowanie modych ludzi
wspprac z Scientific American, niewieof California w Berkeley. Artykuy na
cudami matematyki. Jak dotd jednak
le byo ksiek powiconych matematemat matematyki rozrywkowej coraz
dziaania w tym kierunku przypominatyce rekreacyjnej. Klasyczne dzieo w tej
czciej pojawiaj si rwnie w czasoj ruch lodowca.
dziedzinie Mathematical Recreations and
pismach matematycznych. Od 1968 roCzsto opowiadaem historyjk, ktEssays napisane w 1892 roku przez wyku zacz si nawet ukazywa kwartalra znakomicie ilustruje ten problem.
bitnego matematyka angielskiego W.
nik Journal of Recreational Mathematics.
Pewnego razu na zajciach z matemaW. Rousea Balla dostpne byo w werGranica pomidzy matematyk roztyki w szkole redniej, po rozwizaniu
sji uwspczenionej przez inn legenrywkow a powan jest bardzo nieprzydzielonych zada, wyjem czyst
darn posta kanadyjskiego geometr
ostra. Wielu profesjonalnych matemakartk papieru i prbowaem rozwiH. S. M. Coxetera. W Dover Publications
tykw traktuje swoj prac jako form
za intrygujcy mnie problem: czy istdokonano przekadu z francuskiego La
zabawy, podobnie postpuj zawodonieje prosta strategia pozwalajca zaMathmatique des Jeux (Rozrywki matewi gracze w golfa i gwiazdy koszykwwsze wygrywa temu, kto rozpoczyna
matyczne) pira belgijskiego specjalisty
ki. Oglnie rzecz biorc, matematyka
gr w kko i krzyyk. Gdy nauczycielw dziedzinie teorii liczb Mauricea Kraitmoe by uznana za rozrywk, gdy ma
ka zobaczya, e co skrobi, wyrwaa
chika. Oprcz tego byo jeszcze kilka
w sobie pierwiastek zabawy, zrozumiami kartk i rzeka: Panie Gardner, skozbiorw amigwek i tyle.
y i doceniany przez niematematykw.
ro jest Pan na mojej lekcji, spodziewam
Od tamtego czasu pojawia si lawiMatematyka rekreacyjna dotyczy elesi, e zajmuje si Pan matematyk i nina ksiek z tej dziedziny, a wiele z nich
mentarnych problemw z eleganckimi
czym innym.
zostao napisanych przez wybitnych

56 WIAT NAUKI Padziernik 1998

Cztery zagadki Martina Gardnera

1

IAN WOORPOLE

(Rozwizanie na stronie 63)

1
3

an Jones, znany szuler, kadzie na stole trzy zakryte karty.

S to as i dwie figury. Wskazujesz jedn z kart, idc o zakad, e to wanie as. Prawdopodobiestwo, e wskaesz waciwie, wynosi oczywicie 1/3. Jones ukradkiem podglda wszystkie trzy karty. Poniewa wrd nich jest tylko jeden as,
przynajmniej jedna z kart niewskazanych jest dam lub krlem.
Jones j odwraca. Jakie jest teraz prawdopodobiestwo, e
twj palec wskazuje asa?

to osobliwy przykad kwadratu magicznego. We w keczko jedn z liczb, a nastpnie wykrel wszystkie w wierszu i
kolumnie, w ktrych si ona znajduje. Spord nieskrelonych
wybierz kolejn liczb, obwied j keczkiem i znw wykrel odpowiedni rzd i kolumn. Postpuj tak dopty, dopki w keczkach nie znajdzie si sze liczb. Oczywicie kada z liczb zostaa wybrana losowo. Niezalenie jednak, ktre wybrae, zawsze
dadz ten sam wynik. Co to za suma? I na czym ten trik polega?

4
1

11

17

24

25

33

48

36

42

16

21

28

35

49

15

20

27

41

TASOWANIE
DOKADNE
14

19

26

10

13

34

40

47

12

18

29

37

43

22

30

38

23

31

32
TASOWANIE
NIEJEDNORODNE

39

44

45

46

50

owyej wydrukowane s trzy wersety z Ksigi Rodzaju

z Biblii Krla Jakuba. Wybierz dowolne 10 sw pierwszego
wersetu: In the beginning God created the haven and the earth.
Policz litery w wybranym sowie i oznacz ich liczb jako x. Nastpnie przejd do sowa, ktre jest o x sw dalej od wybranego (Jeli na przykad wybrae in, to id do sowa beginning). Teraz
policz litery w nowym sowie liczb nazwij n i przeskocz n sw.
Kontynuuj to postpowanie a do momentu, gdy acuch sw
wejdzie w trzeci werset Ksigi Rodzaju.
Na jakim sowie koczy si twoja wyliczanka? Czy odpowied
jest przypadkowa, czy te jest czci Boskiego planu?

ewien magik przygotowuje tali kart w taki sposb, e czarne i czerwone wystpuj na przemian. Nastpnie dzieli tali
na dwie mniej wicej rwne czci, tak aby na spodzie obydwu
pakietw byy karty rnego koloru. Teraz pozwala ci przetasowa karty z obu kupek w sposb pokazany na rysunku tak dokadnie lub tak niedbale, jak sobie yczysz. Gdy to zrobisz, zdejmuje dwie pierwsze karty z wierzchu talii. Bd to karta czerwona
i czarna (porzdek niewany). Nastpne dwie s znw rnych
kolorw. W rzeczywistoci kada kolejna para bdzie zawieraa
karty rnych kolorw. Jak magik to robi? Dlaczego nie mona
tak potasowa talii, aby uoenie kart byo przypadkowe?

WIAT NAUKI Padziernik 1998 57

e
2
1

IAN WORPOLE

d
REP-TILES NISKIEGO RZDU poczone razem tworz wiksze kopie samych siebie. Rwnoramienny trjkt prostoktny
(a) jest figur samopowtarzaln rzdu 2: dwa takie trjkty tworz wikszy trjkt tego samego ksztatu. Trjkt rzdu 3 (b) ma
kty 30, 60 i 90 stopni. Wrd figur samopowtarzalnych znajduj si trapez (c) i szeciokt (d) oba rzdu 4. Jedynym znanym
samopowtarzalnym picioktem jest sfinks rzdu 4 (e).

Problem strategii gry w kko i krzyyk byby dla uczniw znakomitym wiczeniem. To doskonay sposb wprowadzenia modych ludzi w kombinatoryk,
teori gier, rachunek prawdopodobiestwa i zagadnienia dotyczce symetrii.
Ponadto stanowi element uczniowskiego dowiadczenia; kt, bdc dzieckiem, nie gra w kko i krzyyk? Mimo
to znam niewielu nauczycieli matematyki, ktrzy tego typu zabawy wczyli
do programu swoich zaj.
Wedug poradnika dla nauczycieli
matematyki z 1997 roku ostatnie trendy w nauczaniu matematyki nazywa si
now now matematyk (new new
math) w odrnieniu od nowej matematyki (new math), ktra zrobia kompletn klap kilkadziesit lat wczeniej.
W najnowszym systemie nauczania
dzieli si klas na niewielkie grupy
i uczy wsplnego rozwizywania problemw. Nauczanie interaktywne bo
tak si ta metoda nazywa ma zastpi
wykady. Aczkolwiek nowa nowa matematyka ma pewne zalety, zbulwersowa mnie fakt, e rzeczony poradnik
sowem nie wspomina o znaczeniu matematyki rekreacyjnej, ktra sama jest
doskonaym wprowadzeniem do kolektywnego poszukiwania rozwiza.
Pozwol sobie zaproponowa nauczycielom nastpujcy eksperyment. Niech
kada z grup uczniw wybierze sobie
trzycyfrow liczb nazwijmy j ABC.
Nastpnie popromy ich, by na swoich
kalkulatorach dopisali do niej jeszcze
raz t sam liczb. Dostan ABCABC.
Jeli uczniowie wybior na przykad
liczb 237, to po tej operacji otrzymaj
liczb 237237. Teraz, udajc jasnowidza, powiedzcie uczniom, e ich liczba
ABCABC po podzieleniu przez 13 nie
pozostawi reszty. Okae si to prawd.
Nastpnie poprocie ich o podzielenie

58 WIAT NAUKI Padziernik 1998

otrzymanego wyniku przez 11. I znw

nie bdzie reszty. Wreszcie kacie im podzieli rezultat przez 7. Czary-mary
i na kalkulatorze znw pojawi si wyjciowa liczba ABC. Tajemnica tej sztuczki jest bardzo prosta: ABCABC = ABC
3 1001= ABC 3 73 11 3 13. (Kada
z liczb cakowitych, a wic i 1001, rozkada si jednoznacznie na iloczyn liczb
pierwszych.) Nie znam lepszego wprowadzenia do teorii liczb i wasnoci liczb
pierwszych ni zadanie uczniom wyjanienia tej sztuczki.
Polimina i mozaiki Penrosea
Jedn z wielkich radoci redagowania przez ponad 25 lat rubryki w Scientific American bya dla mnie moliwo
poznania wielu prawdziwych matematykw. Sam jestem tylko ciut wicej ni
dziennikarzem, ktry kocha matematyk, i potrafi pisa o niej bez potkni.
Matematyki nie studiowaem. Mj dzia
zyska niezmiernie na finezji, gdy si
nieco podszkoliem, ale tajemnic jego
popularnoci by fantastyczny materia,
ktry udawao mi si wyciga od najlepszych matematykw wiata.
Solomon W. Golomb z University of
Southern California by jednym z pierwszych, z ktrymi wsppracowaem.
W majowym numerze z 1957 roku
przedstawiem jego badania nad poliminami, ksztatami powstaymi z jednakowych kwadratw poczonych bokami. Domino utworzone z dwch takich
kwadratw ma tylko jeden ksztat, ale
ju tromino, tetromino i pentomino dopuszczaj rnorodno: mamy litery
L i T, kwadrat itp. Jeden z pierwszych
problemw Golomba polega na wyjanieniu, czy wyrniony zbir kamieni
polimina dokadnie dopasowywanych
do siebie pokryje plansz do gry w war-

caby, nie pomijajc adnego z pl. Badania nad poliminem wkrtce doprowadziy do rozkwitu caej dziedziny matematyki rozrywkowej. Arthur C. Clarke,
autor powieci science fiction, wyzna,
e sta si naogowcem pentomino,
gdy tylko zacz si bawi tymi zwodniczo prostymi figurami.
Golomb zwrci moj uwag na rodzin figur, ktre sam nazwa rep-tiles (gra sw; pisane oddzielnie znaczy powtarzalne kawaki, a razem
gady przyp. red.). S to identyczne
wielokty wypeniajce formy bdce
wikszymi kopiami tyche wieloktw.
Jednym z nich jest sfinks, nieregularny
piciokt, ktrego ksztat przypomina
nieco ten staroytny egipski monument.
Gdy w odpowiedni sposb poczymy
cztery identyczne sfinksy, otrzymamy
wikszy o takim samym ksztacie jak jego elementy skadowe. Wzory ukadane z powtarzalnych kawakw mog
rozrasta si w nieskoczono, pokrywajc paszczyzn coraz wikszymi i
wikszymi kopiami.
Ze zmarym niedawno Pietem Heinem, znakomitym duskim wynalazc i poet, ktry publikowa duo w
Grach matematycznych, szczerze si
zaprzyjaniem. W lipcowym numerze
z 1957 roku pisaem o pewnej wymylonej przez niego grze topologicznej, ktr nazwa Hex. Rozgrywa si j na planszy w ksztacie diamentu zbudowanej z szecioktw.
Gracze umieszczaj swoje piony na szecioktach i prbuj jak najszybciej
poczy nieprzerwanym acuchem
jeden z brzegw planszy z drugim.
Gr t czsto nazywa si John (eufemiczne i dzi ju starowieckie okrelenie toalety przyp. red.), gdy mona j toczy na szecioktnej posadzce
w azience.

PIES

1
2

PIRAMIDA

SCHODY

KRZESO

IAN WORPOLE

PAROWIEC

CZCI SOMASZECIANU s nieregularnymi ksztatami powstaymi przez poczenie

cianami szecianw jednostkowych (powyej). Siedem czci mona uoy na 240 sposobw, tworzc somaszecian o wymiarach 3 x 3 x 3. Mona je rwnie tak uoy, aby utworzyy jedn z bry prezentowanych obok. Czy potrafisz okreli, ktrej z nich nie da si
zbudowa? Odpowied na stronie 63.

Hein wymyli tzw. somaszecian,

ktry sta si tematem kilku odcinkw
mojej rubryki [wrzesie 1958, lipiec 1969,
wrzesie 1972]. Somaszecian skada si
z siedmiu rnych poliszecianw jest
to trjwymiarowy odpowiednik polimina. Czci skadowe powstaj przez
sklejenie identycznych szecianw cianami. Te poliszeciany mog by uoone w somaszecian na, ni mniej, ni wicej, tylko 240 sposobw podobnie jak
w ca panopli somaksztatw: piramid, wann, psa itd.
W 1970 roku matematyk John Conway
jeden z niekwestionowanych wiatowych geniuszy spyta mnie, czy nie
mam planszy do staroytnej orientalnej
gry w Go. Miaem. Conway zademonstrowa wtedy swoj synn dzi gr symulacyjn Life (ycie). Umieci kilka etonw na planszy, a nastpnie usuwa
lub dodawa nowe zgodnie z trzema prostymi reguami: kady eton z dwoma
lub trzema ssiednimi moe pozosta na
planszy; kady eton bez ssiadw albo
z jednym, czterema lub wicej ssiadami jest usuwany; nowy za eton dokada si na kade puste miejsce przylege
do trzech etonw. Stosujc te zasady
wielokrotnie, moemy uzyska zadziwiajc rnorodno form, w tym niektre poruszajce si po planszy niczym
owady. Opisaem Life w padzierniku
1970 roku i natychmiast staa si ona hitem wrd mionikw komputerw.
Pniej przez wiele tygodni sporo firm
i laboratoriw naukowych niemal zawiesio dziaalno, bo entuzjaci tej gry eksperymentowali z rnymi tworami powstajcymi na ekranach ich komputerw.

Conway wsppracowa pniej take z matematykami Richardem Guyem

i Elwynem Berlekampem nad zagadnieniem, ktre w moim przekonaniu mona uzna za najwikszy wkad do matematyki rozrywkowej w tym stuleciu.
Chodzi o dwutomow prac z 1982 roku Winning Ways (Drogi zwycistwa).
Jednym z setek klejnotw tej pracy jest
gra dla dwch osb nazywana Phutball
(Philosophers Football), ktr mona
rozgrywa take na planszy do Go.
Pionek nazywany Phuthballem ustawia
si na rodku planszy. Gracze przesuwaj etony midzy przeciciami siatki. Mog przemieszcza Puthball, przeskakujc nim etony, ktre s nastpnie
usuwane z planszy. Celem gry jest przekroczenie Phutballem przeciwlegej linii bramkowej przez uoenie acucha
etonw w poprzek planszy. Cech odrniajc opisan gr od szachw, warcabw, Hexa czy Go jest to, e w Phutballu nie przypisuje si kademu z
graczy innych etonw do budowania swoich acuchw korzystaj z tych
samych. W rezultacie kady ruch jednego z graczy moe by zrobiony rwnie przez przeciwnika.
Wrd matematykw, ktrzy wnieli
nowe pomysy do mojego dziau, jest
Frank Harary, obecnie pracujcy w New
Mexico State University. Uoglni on gr
w kko i krzyyk. W wersji zaprezentowanej w kwietniowym numerze z 1979
roku celem nie jest utworzenie prostej
linii skadajcej si z kek lub krzyykw. Kady z graczy prbuje wyprzedzi przeciwnika, ukadajc ze swoich
znakw specjalny ksztat, na przykad

ZAMEK

DRAPACZ
CHMUR
WANNA

TUNEL

KANAPA

STUDNIA

MUR

WIAT NAUKI Padziernik 1998 59

L lub kwadrat. Ronald L. Rivest z Massachusetts Institute of Technology pozwoli mi pierwszemu ujawni w numerze sierpniowym z 1977 roku system
szyfrowania z kluczem publicznym, ktrego by wspwynalazc. To pierwszy
z szyfrw, ktre zrewolucjonizoway ca kryptografi. Miaem te przyjemno
zaprezentowania matematycznej sztuki Mauritsa C. Eschera, ktrego dzieo
znalazo si na okadce kwietniowego
wydania Scientific American z 1961 roku, jak rwnie nieperiodyczne mozaiki odkryte przez Rogera Penrosea, brytyjskiego fizyka, znanego ze swych prac
na temat teorii wzgldnoci i czarnych
dziur.
Mozaiki Penrosea s wspaniaym
przykadem, jak odkrycie dokonane wy-

BLOK

cznie dla zabawy niespodziewanie

znajduje praktyczne zastosowanie. Penrose wymyli dwa typy ksztatw: latawce i strzaki, ktre wypeniaj
paszczyzn tylko w nieperiodyczny
sposb: adna z podstawowych czci
wzoru si nie powtarza. Wyjaniem donioso tego odkrycia w styczniowym
wydaniu pisma z 1997 roku. Na okadce tego numeru znajdowa si wzr uoony z pytek Penrosea. Kilka lat pniej trjwymiarowa forma mozaiki
Penrosea staa si podstaw konstrukcji wczeniej nieznanych struktur molekularnych nazywanych kwasikrysztaami. Od tego czasu fizycy napisali
setki prac naukowych o kwasikrysztaach i ich unikatowych wasnociach termicznych i wibracyjnych. Chocia idea

W GRZE LIFE formy ewoluuj wedug regu ustalonych

przez matematyka Johna H. Conwaya. Jeli cztery organizmy s pierwotnie uoone w kwadratowy blok (a), to taka
forma nie ulega zmianie. Trzy inne konfiguracje pocztkowe
(b, c oraz d) ewoluuj do stabilnej formy zwanej ulem. Pita
(e) rozwinie si w kocu w oscylujc figur wiato uliczne, ktrej komrki bd na przemian ukada si w pionowych i poziomych rzdach.

UL

UL

UL

IAN WORPOLE

60 WIAT NAUKI Padziernik 1998

Penrosea wzia si z potrzeby rozrywki, to zapocztkowaa cakowicie now

dziedzin fizyki ciaa staego.
Spuczka Leonarda
Dwa odcinki mojej rubryki wywoay szczeglnie wielk lawin listw:
primaaprilisowy i powicony paradoksowi Newcomba. Pierwszy ukaza si w 1975 roku, oczywicie w kwietniu, i obwieci dokonanie wielkiego
przeomu w nauce, a w matematyce
w szczeglnoci. Owe elektryzujce odkrycia to obalenie teorii wzgldnoci
i ujawnienie, e Leonardo da Vinci odkry spuczk klozetow. Sygnalizowaem rwnie, e w szachach otwierajcy ruch pionka o dwa pola w kierunku
wiey krlewskiej dawa pewn wygran oraz e e podniesione do potgi
jest rwne liczbie cakowitej
p 3 163
262 537 412 640 768 744. Ku mojemu
zdziwieniu tysice czytelnikw nie zorientowao si, e to art. Tekst ilustrowaa skomplikowana mapa, o ktrej napisaem, e wymaga piciu kolorw do
pomalowania w taki sposb, by dwa obszary o tym samym kolorze si nie stykay. Setki czytelnikw przysao mi kopie tej mapy pomalowanej tylko czterema kolorami, potwierdzajc suszno
twierdzenia o czterech barwach. Wielu
z nich przyznao, e powicio na rozwizanie zada sporo dni.
Paradoks Newcomba wymyli fizyk
William A. Newcomb, ale sam problem
po raz pierwszy zosta opublikowany
w pracy naukowej filozofa Roberta Nozicka z Harvard University. Mamy dwa
zamknite pudeka A i B. W pudeku
A znajduje si 1000 dolarw, natomiast
w pudeku B jest albo milion dolarw,
albo nic. S dwie moliwoci: wybierasz
albo pudeko B, albo oba. Wzicie dwch
wydaje si oczywicie lepszym rozwizaniem. Jest jednak pewien haczyk. Nadistota Pan Bg, jeli sobie yczycie
ktra potrafi przewidzie, jak bdziesz
wybiera. Jeli Nadistota uzna, e powodowany chciwoci wybierzesz oba pudeka, to pozostawi B puste, i bdziesz
musia si zadowoli tylko tysicem dolarw. Jeli natomiast zgadnie, e wybierzesz tylko pudeko B, to umieci
w nim milion. Moesz wielokrotnie ob-


72

36

36

36

1
1

36

36
36

72

f = 1 + 5
2

MOZAIKI PENROSEA mog by konstruowane przez

dzielenie rombu na latawiec i strza w taki sposb, e stosunek dugoci ich przektnych wynosi f
jest to tzw. zoty podzia (powyej). Pi strzaek uoonych wok wierzchoka tworzy gwiazd. Rozmieszczajc 10 latawcw wok gwiazdy i symetrycznie rozszerzajc mozaik, otrzymujemy nieskoczony wzr
gwiadzisty (z prawej). Inne mozaiki zbudowane wok jednego wierzchoka to na przykad dwjka, walet
i krlowa. Te figury rwnie mog stanowi zacztek
nieskoczonej mozaiki zoonej latawcw i strzaek.

DWJKA

WALET

KRLOWA

zwanej teori decyzji, pozostaje nierozstrzygnity. Moim zdaniem paradoks

dowodzi przez sprowadzenie do sprzecznoci, e niemoliwe jest istnienie nadprzyrodzonego daru przewidywania decyzji. Napisaem na ten temat w lipcu
1973 roku. Otrzymaem potem tak wiele listw, e zrobiem z nich paczk i oso-

WIATO ULICZNE

bicie zaniosem do Nozicka. A on dokona analizy tych listw na amach marcowego numeru z 1974 roku.
Magiczne kwadraty od dawna s bardzo popularnym dziaem matematyki
rekreacyjnej. Magicznymi czyni je odpowiednie uoenie liczb: liczby w kadej
kolumnie, wierszu i na przektnych daj tak sam sum. Zazwyczaj wymaga
si, by liczby w kwadratach byy rne
i kolejne, poczynajc od jedynki. Istnieje tylko jeden kwadrat magiczny rzdu
3 utworzony z liczb od 1 do 9 rozmieszczonych w tablicy trzy na trzy. (Odmiany powstae przez obrt lub lustrzane
odbicie kwadratu si nie licz.) Dla kontrastu istnieje a 880 magicznych kwadratw rzdu 4, a ich liczba gwatownie

WIAT NAUKI Padziernik 1998 61

IAN WORPOLE

serwowa gr innych i przekona si, e

zawsze, gdy gracz wybiera oba pudeka, B jest puste. Gdy wybiera tylko B,
staje si milionerem.
Na co powiniene si zdecydowa?
Pragmatyzm, uwzgldniajcy dowiadczenia z rozgrywek, ktrych bye
wiadkiem, podpowiada, e moesz zaoy, i Nadistota naprawd ma moc
precyzyjnego przewidywania. Powinienie wic zawsze wybiera B, co gwarantuje wygranie miliona dolarw. Ale
uwaga! Nadistota przewiduje przed rozpoczciem gry i nie ma moliwoci dokonywania zmian w jej trakcie. W chwili, w ktrej wybierasz, pudeko B jest
albo puste, albo zawiera milion dolarw.
Jeli jest puste, nie otrzymasz nic, wybierajc tylko B. Gdy wybierzesz oba,
w najgorszym razie dostaniesz 1000 dolarw z A. Jeli natomiast B zawiera milion, to zyskasz milion plus jeszcze tysic. Czy wic moesz przegra, wybierajc dwa pudeka?
Kada argumentacja wydaje si przekonujca i nienaganna. Alici nie mog
istnie dwie najlepsze strategie jednoczenie. Nozick konkluduje, e paradoks,
ktry naley do gazi matematyki na-

Zadziwiajcy dr Matrix

Paradoks znikajcej powierzchni

ozwamy figury przedstawione poniej. Kady wzr uoony jest z takich samych 16 kawakw: czterech duych trjktw prostoktnych, czterech maych
trjktw prostoktnych, czterech omioktw i czterech maych kwadratw. W ukadance po lewej stronie kawaki pasuj do siebie jak ula, w ukadance po prawej natomiast porodku jest dziura! Skd wzi si ten dodatkowy kawaek powierzchni? Dlaczego nie ma go po lewej stronie?

IAN WORPOLE

Tajemnic tego paradoksu ktry wyjaniem w Grach matematycznych w majowym wydaniu Scientific American z 1961 roku ujawni w REKREACJACH
MATEMATYCZNYCH za miesic. Niecierpliwi znajd odpowied w Internecie na stronie www.sciam.com

ronie dla wyszych rzdw. Zaskakujce, e sprawa ma si zupenie inaczej

w przypadku magicznych szecioktw. W 1963 roku przysano mi magiczny szeciokt rzdu 3 odkryty przez
Clifforda W. Adamsa, emerytowanego
urzdnika z Reading Railroad. Przekazaem ten magiczny szeciokt Charlesowi W. Triggowi, matematykowi z Los
Angeles City College, ktry udowodni,
e w elegancki wzr jest jedynym moliwym magicznym szecioktem rzdu
3 i e nie istniej adne szeciokty magiczne tego ani jakichkolwiek innych
rzdw.
A co si stanie, gdy przestaniemy wymaga, by liczby w kwadracie magicznym byy kolejne? Jeli zadamy tylko,
by byy rne, da si skonstruowa
ogromnie duo kwadratw rzdu 3. Na

przykad istnieje nieskoczenie wiele takich kwadratw zbudowanych z rnych liczb pierwszych. Czy istniej kwadraty rzdu 3 skadajce si z dziewiciu rnych liczb bdcych kwadratami liczb cakowitych? Dwa lata temu
w artykule w Quantum wyznaczyem
100 dolarw nagrody za skonstruowanie takiego wzoru. Jak dotd nikt nie
przedstawi kwadratu z kwadratw,
ale nikt te nie udowodni, e nie jest to
moliwe. Jeli kwadrat taki istnieje, to
wystpujce w nim liczby musz by
ogromne, prawdopodobnie poza zasigiem najszybszych wspczesnych komputerw. Taki kwadrat magiczny nie
miaby zapewne adnego praktycznego
zastosowania. Dlaczego wic matematycy prbuj go znale? Poniewa by
moe istnieje.

Podczas mojej wsppracy z Scientific American miaem zwyczaj powica

jeden odcinek w roku na wyimaginowany wywiad z numerologiem, ktrego
nazwaem dr Irving Joshua Matrix
(zwracam uwag na liczb 666 otrzyman z liczby liter pierwszego i drugiego imienia oraz nazwiska). Ten znakomity specjalista wyjania nietypowe
wasnoci liczb lub zadziwiajce gry
sw. Wielu czytelnikw uznawao doktora Matrixa i jego pikn crk Iv Toshiyori, p-Japonk, za autentyczne
postacie. Przypominam sobie list od japoskiego czytelnika, ktry zwrci mi
uwag, e nazwisko Toshiyori jest nadzwyczaj niezwyke. Mj informator wyjani mi, e w jzyku japoskim sowo
to znaczy ulica starych ludzi. Wziem je z planu Tokio.
Ubolewam nad tym, e nigdy nie zapytaem doktora Matrixa o opini na
temat nonsensownego bestsellera 1997
roku Kod Biblii, ktry roci sobie prawo
do przewidywania przyszoci na podstawie ukadu liter hebrajskich w Starym Testamencie. W ksice wykorzystywany jest system liczbowy, z ktrego
doktor Matrix byby dumny. Selektywne stosowanie tego systemu do wybranych fragmentw tekstu pozwala dociekliwym czytelnikom znale ukryte
przepowiednie nie tylko w Starym, ale
rwnie w Nowym Testamencie, Koranie, w Wall Street Journal, a nawet na
stronach samego Kodu Biblii.
Gdy ostatni raz miaem wiadomoci od doktora Matrixa, by on w Hongkongu, badajc przypadkowe wystpowanie liczby w znanych dzieach
literackich. Dla przykadu zacytowa
nastpujcy fragment z dziewitego
rozdziau Wojny wiatw H. G. Wellsa
For a time I stood regarding... Litery wystpujce w tych sowach daj
liczb z dokadnoci do szeciu cyfr
po przecinku!
Tumaczy
Zdzisaw Pogoda

Informacje o autorze

Literatura uzupeniajca

Martin Gardner od 1956 do 1981 roku prowadzi

w Scientific American Gry matematyczne. Pniej
przez kilka lat okazjonalnie pisywa artykuy. Zostay one zebrane 15 ksikach, z ktrych ostatni
s The Last Recreations (Ostatnie rekreacje) wydane
przez Springer Verlag w 1997 roku. Jest take autorem The Annotated Alice, The Whys of a Philosophical
Scrivener, Zwierciadlanego Wszechwiata (PWN, 1969),
Relativity Simply Explained oraz The Flight of Peter
Fromm (powie). W swoich ponad 70 ksikach pisze o nauce w ogle, o matematyce, filozofii, literaturze i o swej gwnej pasji biaej magii (magicznych sztuczkach).

RECREATIONS IN THE THEORY OF NUMBERS. Albert H. Beiler; Dover Publications, 1964.

MATHEMATICS: PROBLEM SOLVING THROUGH RECREATIONAL MATHEMATICS. Bonnie Averbach

62 WIAT NAUKI Padziernik 1998

i Orin Chein; W. H. Freeman and Company, 1986.

W. W. Rouse Ball i H. S. M. Coxeter. Wyd. 13;
Dover Publications, 1987.
PENGUIN EDITION OF CURIOUS AND INTERESTING GEOMETRY. David Wells; Penguin, 1991.
MAZES OF THE MIND. Clifford Pickover; St. Martins Press, 1992.
ZWIERCIADLANY WSZECHWIAT. Martin Gardner; PWN, 1969.
PRZEZ ROZRYWK DO WIEDZY. Stanisaw Kowal; WNT, 1991.
OPOWIECI MATEMATYCZNE. Micha Szurek; WSiP, 1987.
MOJE NAJLEPSZE ZAGADKI MATEMATYCZNE I LOGICZNE. Martin Gardner; Oficyna
Wydawnicza Quadrivium, 1998.
SYNNE ESEJE. Red. Martin Gardner; Prszyski i S-ka, 1998.
MATHEMATICAL RECREATIONS AND ESSAYS.