Swoj saw i opini zawdzicza Hobbes bardziej Lewiatanowi anieli pozostaym swoim dzieom.

W po
wszechnej wiadomoci funkcjonuje w zasadzie wy
cznie jako prorok Lewiatana". Jeli Hegel moe
powiedzie, e ksika, ktrej tytu pochodzi od Le
wiatana, jest dzieem cieszcym si bardzo z sa
w" 1 , to do tej sawy z pewnoci przyczyni si ju
sam tytu. Przywoanie Lewiatana nie suy bowiem
jedynie zobrazowaniu myli jak w przypadku zwyke
go przykadu majcego zilustrowa pewn teori pa
stwa czy dowolnie wybranego cytatu; w ten sposb
wywouje si raczej mityczny symbol bogaty w ukry
te znaczenia.
W dugiej historii teorii politycznych, obfitujcej
w najrniejsze obrazy,i symbole, ikony i idole, para
dygmaty i fantazmaty, znaki i alegorie, Lewiatan jest
obrazem najwyrazistszym i najpotniejszym. Rozsa
dza ramy wszelkiej abstrakcyjnej jedynie teorii czy
konstrukcji. Czsto i w rnym sensie ujmowano jed
no wsplnoty politycznej na podobiestwo wielkie
go czowieka, jako iictixpot, av9pamoC i magnum cor
pus. Historia idei politycznych zna rwnie metafor
wielkiego zwierzcia. Ale obrazy te pozostaj zwykle
1

W.G.F. Hegel, Wykady z historii filozofii, t. 3, prze. .F. Nowicki,

PWN. Warszawa 2002, s. 382 (przyp. tum.).

13

w obszarze filozoficznych ilustracji. Obraz wsplnoty

jako wielkiego zwierzcia" znajdziemy ju u Platona,
ktry np. tum ogarnity irracjonalnymi afektami okre
la mianem wielogowego i wielobarwnego zwierz
cia", nouciAov 0peu|ia2. Dziaa to niczym sugestywny
obraz, ale nie ma jeszcze w sobie nadzwyczajnej i mi
tycznej siy Lewiatana. Kiedy Nietzsche nazywa pa
stwo najzimniejszym potworem"3, to wprawdzie wy
kracza ju tym samym poza sfer czysto filozoficzn
i racjonaln w stron obszaru irracjonalnoci", ale bar
dziej w impresjonistyczno-sugestywnym stylu XIX
wieku ni w sposb mityczny, w sensie tworzenia
wieckich obrazw propagandowych.
Lewiatan natomiast, jako symbol politycznej jed
noci, nie jest jakim ciaem" lub zwierzciem, ale
obrazem z Biblii, a cilej: ze Starego Testamentu, obra
zem, wok ktrego przez wieki narosy interpreta
cje mityczne, teologiczne i kabalistyczne. To morski
potwr, przedstawiony w Ksidze Hioba, w rozdziaach
40 i 41, jako najsilniejsze i najbardziej nieokieznane
zwierz. Oprcz niego, w rwnie plastyczny sposb,
z wieloma szczegami opisano tam zwierz ldowe,
4
Behemota . Gdzie w historii mitw naley szuka
rde tych biblijnych opisw, to odrbna kwestia.
Wie si je z kilkoma opowieciami; zwaszcza w Lewiatanie chtnie widzi si bogini Tiamat z babilo
skiej opowieci o pradawnym potopie. Nie ma potrze
by rozwodzi si tu nad najrniejszymi opiniami
2

Platon, Pastwo, IX, 588c. O pojciach ikony, idola, paradygmatu

i fantazmatu zob. H. Wilhns, EiCcop eine begriffsgeschichtliche
Untersuchung zum Piatonismus, 1.1, Verlag der Aschendorffschen
Verlagsbuchhandlung, Mnster 1935.
3
F. Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra, prze. S. Lisiecka, Z. Jaskua,
PIW, Warszawa 1999, s. 62: najzimniejszy ze wszystkich
zimnych potworw" (przyp. tum.).
4
W Biblii Tysiclecia mowa jest o hipopotamie (przyp. tum.).

14

i kontrowersjami, jakie pojawiaj si wrd teologw

i historykw zajmujcych si Starym Testamentem5
- nie odgrywaj one bezporednio istotnej roli w mi
cie politycznym, do ktrego nawizuje Hobbes. Wa
ne jest tutaj wycznie to, e mimo wielu niejasno
ci i pewnego zamtu Lewiatan w przedstawieniach
majcych rzeczywist si mitu zawsze jawi si jako
ogromne zwierz wodne, jako krokodyl, wieloryb
bd - oglnie - wielka ryba, z kolei Behemot jako
zwierz ldowe, np. wielki byk lub so.
Oba monstra z Ksigi Hioba czsto czy si z inny
mi postaciami zwierzcymi ze Starego Testamentu, tak
i w efekcie wiele rnych wyobrae zwierzt zlewa
si ze sob. Zarwno w Wulgacie, jak i w przekadzie
Lutra6 imi Lewiatan nosz oba we, ktre w myl
proroctwa Izajasza (Iz 27,1): Pan ukarze swym mie
czem / twardym, wielkim i mocnym", zabijajc tym
samym smoka morskiego"7. Ale jednoczenie i sam
Lewiatan zostaje w przekadzie oddany, oglnie, jako
5

Wymieni tutaj tylko kilka nazwisk: F. Delitzsch, Zschokke,

Knabenbauer, Gunkel, Torczyner i Knig. Na temat przedydowskiego Lewiatana por. czasopismo Syria" 1931, t. 12,
s. 357; na temat Behemota: Die keltischen Katechesen [w:] Analecta
Reginensia, red. A. Wilmart, Biblioteca Apostoka Vaticana, Citt
del Vaticano 1933, s. 107; E. Preuschen, Die Apokryphen gnostischen
Adamschriften aus dem Armenischentibersetzt,Festgruss B. Stade,
Giessen 1900, s. 31, 44; na temat Lewiatana: G.N. Bonwetsch,
Die Apokalypse Abrahams, Studien zur Geschichte der Theologie
und der Kirche" 1897,1.1, z. 1, s. 22, 32, oraz niedawno odkryte
fenickie poematy o Baalu.
6
Take w Biblii 'tysiclecia. Wszystkie cytaty za: Pismo wite Starego
i Nowego Testamentu. W przekadzie z jeykw oryginalnych. Opracowa
zespbWlistowpolskkhzimqatywyBenedctynfa wyd. 3 popr..
Wydawnictwo Paltotinum, Pozna-Warszawa 1991 (przyp. ttum.).
7
W Biblii Tysiclecia fragment ten brzmi nastpujco: W w dzie
Pan ukarze swym mieczem / twardym, wielkim i mocnym, /
Lewiatana, wa pochliwego, / Lewiatana, wa krtego; /zabije
te potwora morskiego" (przyp. tum.).

15

smok" i nabiera potem znaczenia wa lub smoka,

ktre najczciej s synonimiczne. Moliwe - powia
da Wolf Baudissin - e pierwotnie w micie funkcjo
noway cztery rne okrelenia smoka: w, Lewia
tan, Rahab8 i Tannin9, jednak u starotestamentowych
pisarzy nie wida wiadomoci tego zrnicowania"10.
W ten sposb, rzecz jasna, Lewiatan jako w albo
smok staje si przeraajcym obrazem niebezpiecznej
siy, a ostatecznie czym zym i wrogim po prostu. Mo
e oznacza zarwno moc diaba w jej najrniej
szych formach ekspresji, jak rwnie samego szata
na. Tym samym zblia si, podobnie jak bardziej
chtoniczny" Behemot, do zwierzt apokaliptycz
nych ktre wystpuj w Apokalipsie w. Jana: smok,
w, zwierz z otchani", zwierz z ziemi", zwie
rz z morza"11. Take mity o walce ze smokiem oraz
wszystkie podania i legendy o pogromcach smokw,
takich jak Zygfryd, w. Micha Archanio czy w. Je
rzy, mona odnosi do Lewiatana.
8

Zob. np. Iz 30, 7 (przyp. tum.).

W Biblii Tysiclecia zwykle jako smok - zob. np. Iz 51, 9 (przyp.
dum.).
10
Cyt. za: Realenzyklopdie fr protestantische Theologie und Kirche,
red. A. Hauck, t. 5, Hinrichsche Buchhandlung, Leipzig 1879,
s. 3 i im. Z bogatej literatury powiconej znaczeniu, jakie smok
i w miay w mitach i dziejach legend, chciabym przynajmniej
wspomnie o uwagach, jakie czyni w swojej ksice Dieu et les
Dieux zwykle zapominany Gougenot des Mousseaux (H.-R.
Gougenot des Mousseaux, Dieu etlesdieuxou un voyageurchrtien,
Lagny Freres, Paris 1854, s. 473 i mi.), nawet jeli ze zrozumia
ych wzgldw s one dzi w duym stopniu nieaktualne.
11
Wydaje si, e pomieszanie Lewiatana z figurami apokaliptycz
nymi nastpio pno, to znaczy dopiero za porednictwem uto
samienia go z diabem" w ogle. U Wilhelma Neussa (Die
Apokalypse des hl. Johannes in der altspanischen und altchristlichen Bi
bel-Illustration, W. Aschendorff, Mnster 1931) Lewiatan wpraw
dzie nie wystpuje, ale niektre obrazy smoka" czy Bestii z mo
rza" pniejszym komentatorom mogy si jawi jako obrazy
9

16

Otwarto na rne interpretacje oraz zmienno

nale do istoty obrazw mitycznych; cige meta
morfozy, in nova mutataeformae, stanowi wrcz nie
podwaalne wiadectwo ich ywotnoci i skuteczno
ci. W przypadku Lewiatana bogactwo teologicznych
i historycznych interpretacji jest wprost monstrualne.
Lewiatan rwnie dobrze moe by poerajcym
wszystko (jtau\qpaYov) morskim potworem jak sa
mym morzem, ktre w myl wykadni Efrema Syryj
czyka oraz na bizantyjskich przedstawieniach Sdu
Ostatecznego wyrzuca z siebie nieboszczykw12.
Zgodnie z doktryn mandeizmu, na kocu wiata Le
wiatan poknie kosmos, a razem z nim wszystkich,
ktrzy nie odizolowali si od wiata13. Na jednym z ry
sunkw Opiciniusa de Canistris, pochodzcym z XIV

Lewiatana. Uprzejmoci profesora Neussa zawdziczam informa

cj, e w pnostaroytnym chrzecijastwie i we wczesnym
redniowieczu na ilustracjach do Ksigi Hioba pojawiay si wy
cznie postaci mwice, np. Hiob i jego przyjaciele, Hiob i jego
ona. Szatan - nie Behemot czy Lewiatan - przed Bogiem; po
twierdza to ksika Kurta Weitzmanna, Die byzantinische Buchma
lerei des IX. und X. Jahrhunderts, Gebrder Mann, Berlin 1935.
W gandawskim Liberfloridus (XII wiek) Antychryst krluje na Lewiatanie, ktry okrelony jest jako serpens [wj i przedstawiony
w postaci wielkiej ryby, oznacza zatem tyle co wiat" i nie jest
figur apokaliptyczn; por. O. Erich, Antichrist [w:] Reallexikon zur
deutschen Kunstgeschichte, red. Otto Schmitt, J. B. Metzler, Stutt
gart 1937. [W Biblii Tysiclecia, kolejno: Bestia, ktra wychodzi
z Czeluci" (Ap 11, 7), Bestia wychodzca z ziemi" (Ap 13,11),
Bestia wychodzca z morza" (Ap 13,1) (przyp. tum.).]
12
Zob. te komentarz zamieszczony w tekcie synnego i wspaniae
go dziea francuskiej szkoy ikonograficznej: A. Martin, Ch. Cahier,
Monographie de la Cathearale de Bourges, a. 1, Vitraux du XIII. scle
Poussielgue-Rusand, Paris 1841-1844, s. 137-140 (dotyczcy okna
z witraem przedstawiajcym legend o w. Tomaszu).
11
M. Lidzbarski Das Johannesbuch derUandaer, Alfred Tpelmann,
Giessen 1915, s. 99. Namandejczykw, Opiciniusa i pozostae r
da (Die Apokryphen gnostischen Adamschriflen, sowiaskie apokry
fy i inne) zwrci uprzejmie moj uwag profesor Erik Peterson.

17

wieku, Lewiatan skojarzony jest z Morzem rdziem

nym, diabolicum mar14. Przy caej nierzadko zawikanej fantastyce istotne w takich mitach jest to, e Le
wiatan pozostaje zwizany z morzem. Z chaosu
licznych obrazw i wizji stopniowo wyodrbniaj si
w okresie redniowiecza dwie wielkie linie interpre
tacyjne, chrzecijaska symbolizacja, ktr opraco
wuj wczesnoredniowieczni Ojcowie Kocioa, oraz
ydowska mityzacja autorstwa kabalistycznych rabi
nw.
Obowizujca w chrzecijaskim redniowieczu in
terpretacja Lewiatana a do czasw scholastyki cako
wicie zdominowana jest przez teologiczn koncepcj,
zgodnie z ktr Szatan z chwil mierci Chrystusa na
krzyu przegra walk o czowieka, kiedy to - zwie
dziony ponion postaci Boga ukrytego w ciele - za
mierza pokn ukrzyowanego, ale zosta przy tym
zapany na krzy niczym na wdk. Szatan przedsta
wiany jest wwczas jako Lewiatan, to znaczy wielka
ryba, ktr Bg zwabi i zowi. Koncepcja ta jako dok
tryna teologiczna ma swoje rdo u Grzegorza Wiel
kiego (Moratia. Komentarz do Ksigi Hioba15), Leona
Wielkiego i Grzegorza z Nyssy16. Dziki komentarzo
wi Walafrida Strabo (IX wiek) zostaa nastpnie prze14

R. Salomon, Opicinius de Cartistris, Studies of the Warburg Insti

tute I, London 1936, s. 72-73: Gibraltar jako ossa vehittula, Ma
jorka jako nervi testiculorum Lewiatana.
15
Grzegorz Wielki, Moralia. Komentarz do Ksigi Hioba, 1.1-2, prze.
T. Fabiszak, A. Strzelecka, R. Wjcik, K. Nasta, Wydawnictwo
oo. Benedyktynw, Krakw-iyniec 2006 (przyp. tum.).
I
Reinhold Seeberg, Lehrbuch der Dogmengeschichte, t. 2, s. 316.
W jednym z kaza Innocentego III na pierwsz niedziel
adwentu (J.P Mign, Patrologiae latine cursus completus, t. 217,
Paris 1841-1864, s. 134, de triplici silentio) odnajduj ten sam
koncept teologiczny, tyle e jako zowiony diabe wystpuje tu
Behemot. Behemot", czytamy, ,jst diabolus". Dalsze wskazwki
zob. A. Martin, Ch. Cahier, op. cit., s. 138-139.

18

kazana kolejnym stuleciom. redniowieczne ilustracje

ksikowe umieszczaj Lewiatana, michele walvisch,
wycznie w kontekcie tej patrystycznej wykadni.
W ten sposb przedstawia go rwnie wspaniay ry
sunek w Hortus deliciarum przeoryszy Herrady z Landsbergu (XII wiek), gdzie Bg pokazany jest jako rybak,
Chrystus na krzyu jako przynta na wdce, a Lewia
tan jako ogromnych rozmiarw zowiona ryba. W cza
sach krucjat niemieccy pielgrzymi piewali:
O Krzyu Pana Naszego!
O Wadco wiata caego!
Na Tobie zapan
Dziki Lewiatan.
Jeszcze u Lutra jest to ywa tradycja17.
ydowskie ujcia Lewiatana i Behemota s zupe
nie innego rodzaju. Wiadomo powszechnie, e oba
zwierzta stay si symbolami wrogich ydom impe
riw pogaskich i mona je wiza z pastwem babi
loskim, asyryjskim, egipskim i innymi pastwami
pogan. Mniej znane s natomiast interpretacje po
wstae w redniowieczu, w ktrych dochodzi do go
su absolutnie odrbna, nieporwnywalna z innymi na
rodami, cakowicie wyjtkowa sytuacja i pozycja
narodu ydowskiego. Chodzi tu o najbardziej zadzi
wiajce mity polityczne i dokumenty o czsto wrcz
magicznej intensywnoci. Sporzdzili je kabalici i ma
j one, rzecz jasna, charakter ezoteryczny. A jednak
17

Na temat redniowiecznej ikonografii zob. J. Sauer, Die Symbolik

des Kirchengebudes, Herder, Freiburg 1902, s. 223, 333. Na temat
Lutra: H. Obendiek, Der Teufel bei Martin Luther, Furche-Verlag,
Berlin 1931, s. 75. O zowionym Lewiatanie w Hortus deliciarum:
J. Zellinger, Der gekderte Leviathan im Hortus deliciarium" der
Herrad von Landsperg, Historisches Jahrbuch der Grres-Gesellschaft" 1925, t. 45, s. 161.

19

stay si znane, nie tracc przy tym swej wewntrznej

ezoterycznoci, take poza rodowiskiem ydowskim,
o czym wiadcz Tischreden [Rozmowy przy stole] Lu
tra, Daemonomania Bodina, Analecta rabbinica Relanda
czy Entdecktes Judenthum [ydostwo odkryte] Eisenmengera18. Zgodnie z takimi ydowsko-kabalistycznymi interpretacjami Lewiatan reprezentuje bydo na
tysicach gr"\(Ps 50, 10)19, czyli pogaskie narody.
Dzieje powszechne to walka pomidzy narodami po
gan. W szczeglnoci Lewiatan, ktrego ucieleniaj
potgi morskie, walczy przeciwko Behemotowi, czyli
potgom ldowym. Ten pragnie rozerwa Lewiatana
rogami, podczas gdy Lewiatan swoimi petwami zaty
ka Behemotowi pysk i nozdrza, i w ten sposb go
umierca, co stanowi zreszt pikn metafor ujarz
mienia ldu przez zastosowanie blokady. ydzi jednak
stoj z boku i patrz, jak zabijaj si ziemskie narody;
dla nich te wzajemne rzezie i mordy" s zgodne
z prawem i koszerne". Dlatego spoywaj miso za13

Na temat Tischreden Lutra por. niej; podobnie na temat Daemo

nomania Bodina; ksika Johanna Andreasa Eisenmengera cy
towana na podstawie wydania z 1771 roku, opublikowanego na
mocy przywileju przyznanego przez krla Prus (zob. I, s. 401;
II, s. 873 i nn., 885). Analecta rabbinica Adriana Relanda, wyda
ne w Utrechcie w 1702 roku, cytowane na podstawie drugiego
wydania z roku 1723. Reland przypisuje ydowskim wykad
niom sens duchowy" i pisze w swoich Prolegomenach: Zaiwno Talmud, jak i inne rda, piszc o przyszym ksztatowaniu
si Lewiatana, koncentruj si na tym, co dotyczy ducha, nie
ciaa. Ksztatowanie Lewiatana ma wic charakter duchowy".
W swoich komentarzach, wydanych w roku 1817, do zazwyczaj
askawej dla ydw rozprawy Baila, ktry t opowie o Lewiatanie uznaje za absurdaln", wielki rabin Abraham de Cologna powiada: Byoby duo naturalniej i suszniej uzna t opo
wie za alegori, za tajemnic kryjc kilka z tych prawd,
ktre wschodni pisarze z waciwym sobie upodobaniem stale
skrywaj pod paszczykiem najdziwaczniejszych historii".

19

W Biblii "tysiclecia: tysice zwierzt na moich grach" (przyp.

tum.).

20

bitych narodw i z tego yj. Wedle innych tego typu

koncepcji Bg codziennie przez kilka godzin bawi si
Lewiatanem. Inne z kolei powiadaj, e Bg, aby
uchroni wiat przed okruciestwem tego zwierza,
wykastrowa mskiego Lewiatana i nasoli miso Le
wiatana eskiego, szykujc tym samym posiek dla
sprawiedliwych w raju. Nie bdziemy tutaj wchodzi
w szczegy niezliczonych wyobrae i kombinacji.
W kadym razie Lewiatan i Behemot staj si w ra
mach tych wykadni mitami propagandowymi o naj
doniolejszym znaczeniu. S obrazem pogaskiej witalnoci i podnoci widzianej ydowskimi oczami. To
wielki Pan", ktrego ydowska nienawi i ydowskie
poczucie wyszoci znieksztaciy do postaci potwora.
W obliczu takich interpretacji Lewiatana przychodzi
do gowy myl, by poway si na interpretacj prze
ciwstawn, otwierajc zupenie inny horyzont i po
zwalajc w cakiem nowym wietle zobaczy Lewiata
na Hobbesa. Skoro bowiem Lewiatan jest rwnie
wem albo smokiem, to przypomnijmy, e oba te
zwierzta, utosamiane w micie i przekazach, s
wprawdzie w mitologiach ludw Azji Mniejszej i mi
tologii ydowskiej czym zym i wrogim, ale ju ludy
nieydowskie widz w wu bd smoku symbol bstw
askawych i opiekuczych. Przykadem na to jest nie
tylko smok chiski. We i smoki czcili Celtowie. Lon
gobardowie, Wandalowie i inne plemiona germaskie
miay smoka lub wa na sztandarach. U Anglosasw
smok z dawien dawna znajdowa si na krlewskiej
chorgwi; w roku 1066 pod Hastings krl Harold ocze
kiwa ataku Normanw w otoczeniu angielskich wojsk
pod sztandarem smoka, ktry Wilhelm Zdobywca po
zwycistwie posa do Rzymu papieowi. Zdaniem Her
berta Meyera, ktremu zawdziczam znajomo tych
faktw historycznych, sztandar smoka jest pochodze21

nia raczej germaskiego ni orientalnego; pochodzi

z Anglii, gdzie zachowa sw funkcj chorgwi wojen
nej take po najedzie Normanw a do XV wieku20.
Kiedy Ammianus Marcellinus (XVI, 12 ) 2 1 powiada
o cesarzu Julianie Apostacie, i ten umieci na swojej
wczni szkaratny znak smoka, purpureum signum
draconis", to oznacza to jedynie przywrcenie dawne
go, pogasko-rzymskiego goda kohorty, ktre ozdabia
no wizerunkiem smoka i ktre nis draconaus,
a w ktrym cesarz Konstantyn Wielki zamiast smoka
rozkaza umieci monogram Chrystusa.
Z pewnoci aura gbszych mitycznych znacze
odgrywaa swoj rol we wszystkich wielkich sporach
politycznych toczonych przez ludy europejskie. Praw
dopodobnie take szczeglne wzruszenie, jakie towa
rzyszy wszelkim gbszym rozwaaniom o Lewiatanie, tu wanie ma swoje rdo. Jeli jednak rzeczy
wicie tak jest, wwczas tym bardziej naley postawi
pytanie, czy Hobbes, skoro ju uznaje si go za pro
roka Lewiatana", zaj w tej kwestii i w odniesieniu
do tego symbolu jakie jasne i okrelone stanowisko.
Kwestia ta narzuca si i domaga rozstrzygnicia ju
od pewnego czasu. W ksice z 1930 roku ydowski
22
uczony Leo Strauss analizuje Spinozjaski Traktat
20

H. Meyer, Sturmfahne und Standarte, Zeitschrift der SavignyStiftung fr Rechtsgeschichte. Germanische Abteilung" 1931,
t. 51, s. 230.
21
Ammianus Marcelinus, Dzieje rzymskie, t. 1-2, przet. I. Lewan
dowski, Prszyski i S-ka, Warszawa 2001-2003 (przyp. tum.).
22
L. Strauss, Die Religionskritik Spinozas ais Grundlage seiner Bibelwis
senschaft, Akademieverlag, Berlin 1930, s. 75, z odwoaniem do
nastpujcych fragmentw u Hobbesa: Elementyfilozofii,II,
VI-VIII; O obywatelu, XII, 2; Lewiatan, XII, XXIX i XLII. Strauss
upraszcza stanowisko Hobbesa do zwykego przeciwiestwa
midzy ydami i poganami, podczas gdy Hobbes walczy z typo
wymi doktrynami judeochizecijaskimi, a in concreto argumen-

22

teologiczno-polityczny i stwierdza daleko idc zale

no Spinozy od Hobbesa. Zauwaa przy tym, e dla
Hobbesa ydzi byli waciwymi twrcami odrnienia
religii i polityki, odrnienia siejcego bunt i niszcz
cego pastwo, Jest to pogld suszny, ale tylko przy
zastrzeeniu/e Hobbes walczy z typowo judeochrzecijaskim rozbiciem pierwotnej jednoci politycznej.
Zdaniem Hobbesa poganie nie rozrniali dwch
form wadzy, wieckiej i duchownej, poniewa religia
stanowia dla nich cz polityki; u ydw rdem
jednoci bya religia. Tylko Koci rzymski pod
wodz papiea oraz dne wadzy Kocioy albo sek
ty prezbiteriaskie funkcjonuj dziki destrukcyjne
mu dla pastwa oddzieleniu wadzy duchownej
i wieckiej. Niechtna przesdom i naduyciom wia
ra w duchy, zrodzona ze strachu i roje, zniszczya
pierwotn i naturaln jedno polityki i religii, cha
rakterystyczn dla wiata pogaskiego. Walka prze
ciwko krlestwu ciemnoci", do ktrego zmierza
rzymski Koci papiey, i przywrcenie rdowej
jednoci stanowi, zdaniem Straussa, waciwy sens
teorii politycznej Hobbesa.
Spord Niemcw uzasadnion polemik z po
wierzchownymi charakterystykami Hobbesa jako ra
cjonalisty, mechanicysty, sensualisty, indywidualisty
czy innego isty" prowadzi Helmut Schelsky23, uznatuje w sposb pogasko-chrzecijasko-erastiaski, majc przy
tym na uwadze wsplnot chrzecijask, civitas Christiana,
w ktrej suweren nie narusza, lecz broni jedynie podstawowej
prawdy wiary - that Jesus is the Christ - kadzie natomiast kres
teologicznym spekulacjom i subtelnociom ze strony dnych
wadzy kapanw i sekciarzy. W efekcie technicyzacji pastwa
(zob. niej) wszelkie tego rodzaju podziay na ydw, pogan
i chrzecijan staj si bezprzedmiotowe i powstaje obszar ca
kowitej neutralnoci.
23
H. Schelsky, Die Totalitt des Staates ba Hobbes, Archiv fr Rechts
und Sozialphilosophie" 1938, t. 31, s. 176-201.

23

jc Hobbesa za teoretyka politycznej aktywnoci, kt

remu chodzi o polityczn rzeczywisto i ktrego pi
sma zawieraj teori dziaania, nie za abstrakcyjny
system oparty na pojciach oglnych. Posugujc si
metafor Lewiatana, Hobbes wystpuje przeciwko
wszelkim religijnym sposobom mylenia o pastwie,
wpisujc si w cig wielkich mylicieli politycznych.
Jego towarzyszami na tej drodze s Machiavelli, Vico, a w nowszych czasach Nietzsche i Sorel". Jednak
gboki sens jego pojcia Lewiatana" polega na tym,
e w ziemski" i miertelny" bg, obecny tylko
w wiecie doczesnym, w peni zaleny jest od politycz
nej aktywnoci czowieka, dziki ktrej musi on wci
od nowa wydziera si z chaosu stanu natury".
W ten sposb Hobbes prowadzi swoj wielk,
w tamtym czasie niezwykle aktualn wojn przeciw
ko wszelkim formom teologii politycznej". Lewiatan
to wielki symbol tej walki. Jednak w wietle takiego
ujcia wszystko - i to wanie z punktu widzenia te
zy Schelsky'ego o teoretykach politycznej aktywnoci
- zaley teraz od tego, czy stworzony przez Hobbesa
mit Lewiatana w istocie przywraca pierwotn jed
no ycia, czy jako polityczno-mityczny obraz okaza
si skuteczny w walce z judeochrzecijaskim rozpa
dem naturalnej jednoci i czy posiad tyle bezwzgld
noci i chytroci, by sprosta takiej walce.

Spytajmy wpierw o literaln zawarto tekstu: co

sam Hobbes mwi o swoim Lewiatanie i kim si w
Lewiatan okazuje w wietle sformuowa i wyjanie
zawartych w ksice, ktr Hobbes zatytuowa tym
imieniem?
Na stronie tytuowej pierwszego angielskiego wy
dania z roku 1651 zamieszczono rycin, ktra razem
z tytuem Lewiatan oraz mottem z Ksigi Hioba (41,25)
(non potestas super terrant auae comparetur ei1) ju na
pierwszy rzut oka robi niecodzienne wraenie: ogrom
na posta, zoona z niezliczonych maych postaci,
w prawej rce trzyma miecz, w lewej pastora, spra
wujc piecz nad spokojnym miastem. Pod kadym
ramieniem, zarwno wieckim, jak i religijnym, znaj
duje si rzd piciu obrazkw: pod mieczem zamek
warowny, korona, dziao, dalej muszkiety, lance
i sztandary, wreszcie bitwa; rwnolegle pod ramie
niem religijnym: koci, infua, obraz kltwy papie
skiej, wyrnione dystynkcje, sylogizmy oraz dylema
ty, i na kocu sobr2. Rysunki te przedstawiaj typowe
1
1

Nie ma mu rwnego na ziemi" (przyp. thim.).

Reprodukcja tytuowego rysunku Lewiatana, towarzyszca ni
niejszym rozwaaniom (patrz s. 27), zostaa reprodukowana na
podstawie duego wydania z roku 1750, znacznie wyraniejsze
go, jeli idzie o obraz, a przy tym zgodnego we wszystkich istot
nych dla nas punktach z wersj z 1651 roku. W pierwotnym wy
daniu wymienione zostaje take nazwisko wydawcy (Andrew
Cooke), co nie ma tutaj wikszego znaczenia.

25

narzdzia wadzy i walki w sporze pomidzy instan

cjami wieckimi i duchownymi. Polityczna walka,
oparta na nieustannie odnawianej i nieuniknionej
rnicy wrg-przyjaciel, przenikajcej wszystkie ob
szary ludzkiej aktywnoci, wytwarza po obu stronach
specyficzne rodzaje broni. Twierdzom i dziaom odpo
wiadaj organizacje i metody intelektualne, ktrych
warto bojowa wcale nie jest mniejsza. Obok tytuu
Lewiatan, ktry -jak zawsze w przypadku efektowne
go nagwka - sta si bardziej znany i sawny anieli
tre ksiki, zapewne i owa rycina przyczynia si do
silnego wpywu, jaki wywaro cae dzieo. W ten spo
sb od razu na pierwszej stronie unaocznione zosta
o wielkie odkrycie, i pojcia i dystynkcje s politycz
n broni, cilej: szczegln form broni opartej na
przemocy niebezporedniej".
Czytelnik, ktry chce wyjani znaczenie rysunku
Lewiatana na podstawie treci i sformuowa zawar
tych w samej ksice, jej literalnej zawartoci, bdzie
nieco zaskoczony. Mityczna aura, jaka towarzyszy na
gwkowi i rysunkom na stronie tytuowej, nie znaj
duje bowiem adnego potwierdzenia we fragmentach
tekstu dotyczcych Lewiatana. Jak wiadomo, wspo
mniany rysunek nie przedstawia Lewiatana, to znaczy
smoka, morskiego potwora czy innego monstrum
przypominajcego wa, krokodyla bd wieloryba,
w kadym razie niczego, co mona by uzna za Lewia
tana w sensie bliskim przedstawieniom z Ksigi Hioba;
mamy natomiast do czynienia z wielk majestatycz
n postaci czowieka. W ksice wystpuj obok sie
bie i zamiennie okrelenia magnus homo" i magnus
Leviathan", tak i nagle i rwnoczenie pojawiaj si
dwa obrazy, starotestamentowy zwierz morski i pla
toskie wyobraenie wielkiego czowieka. Nie musi to
wcale stanowi jakiej przeszkody, a - przeciwnie 26

REM

moe mie wiksz sil przekonywania. W wielu mi

tycznych przedstawieniach czowiek i zwierz prze
chodz w siebie nawzajem, a fakt, e wielki czowiek
i wielkie zwierz zlewaj si w jedno, moe wrcz
uwiarygodnia mityczny obraz. A jednak w samym
tekcie dziea Lewiatan wspomniany zostaje tylko trzy
razy. Najpierw na pocztku, gdy ciritas albo respublica
okazuj si wielkim czowiekiem, wielkim Lewiatanem, sztucznym zwierzciem, animal artificiale, automaton albo machina*. Pojawia si tu, bez dodatkowych
wyjanie czy komentarzy, wyraenie magnus Ule Leviathan" majce charakteryzowa wielkiego czowieka
i wielk maszyn, dziki czemu mamy teraz trzy
obrazy: wielkiego czowieka, wielkie zwierz oraz
wielk maszyn, stworzon moc ludzkiej sztuki
i przemylnoci. Po raz drugi Lewiatan wystpuje
w rozdziale siedemnastym ksigi drugiej zatytuowa
nej O pastwie*. Mowa tu o powstaniu pastwa: dzi
ki umowie, jak kady zawiera z kadym, powstaje
osoba-reprezentant albo ciao, ktre samo z kolei wie
lo kontrahentw wynosi do poziomu zintegrowanej
osoby, czyli pastwa. Oto, powiada Hobbes, narodzi
ny owego wielkiego Lewiatana, tudzie, dodaje, m
5
wic z wikszym szacunkiem" , deus mortalis* mier
telnego boga, ktry przez groz (terror), jak budzi jego
potga, zmusza wszystkich do pokoju, Obok wielkie3

Por. T. Hobbes, Lewiatan, czyli materia, forma i wadza pastwa kociel

nego i wieckiego, prze. Cz. Znamierowski, Fundacja Aletheia,
Warszawa 2005, s. 81-82 (przyp. tum.).
4
Por. ibidem, s. 258 (przyp. tum.).
'[Ibidem (przyp. tum.).] W tekcie angielskim fragment ten
brzmi nastpujco: This is the Generation of the great Leviathan, or rather (to speake mor reverently) of that Mortall God,
to which wee owe under the Immortal God, our peace and
defence". Po acinie: Atque haec est Generatio magni illius
Leviathan, vel (ut dignius loquar) Mortalis Dei; cui Pacem et Protectionem sub Deo Immortali debemus omnem". H. Schelsky

28

go czowieka, wielkiego zwierzcia i wielkiej maszyny

pojawia si jako czwarty, bez adnych komentarzy,
bg, i to bg miertelny, Tym samym, jak si zdaje,
osignita zostaa mityczna penia zoona z boga,
czowieka, zwierzcia i maszyny. To ona - jako cao
- przybiera starotestamentowe imi Lewiatana. Jed
nak rzeczywistego wyjanienia biblijnego obrazu
udziela Hobbes dopiero za trzecim razem, pod koniec
rozdziau 28. Wyjanienie jest bardzo krtkie i nie
wychodzi naprzeciw ogromnym oczekiwaniom, jakie
budzi musi mityczny stop boga i zwierzcia, zwierz
cia i czowieka, czowieka i maszyny. Hobbes rozwaa
tu kwesti kar i nagrd, ktre uznaje za konieczne na
rzdzia wpywu na ludzi, przede wszystkim dla okie
znania pychy i innych zych namitnoci. Karami i na
grodami dysponuje ten, kto posiada najwysz
wadz, wadca i zarzdca pastwa, Govemor, jak czy
tamy w tekcie angielskim, albo rector z wersji aci
skiej. To w rector, nie za pastwo jako cao i poli
tyczna jedno, porwnany zostaje z racji swej ingens
potentia do wielkiego Lewiatana, poniewa w Ksidze
Hioba (41, 25) Bg powiedzia o Lewiatanie, i adna
moc na ziemi nie moe si z nim rwna.
Jest to jedyne autentyczne wyjanienie podane przez
samego Hobbesa odnonie do obrazu Lewiatana.
Wszystkie zdania, jakie Hobbes cytuje z odpowiednieodnosi stopie wyszy w sformuowaniu to speake mor reverent
ly" do wyraenia mortalgod" (H. Schelsky, Die Totalitt des Staates
bei Hobbes, op. dt., s. 190-191). Cakiem susznie, skoro w przy
padku kadego stopnia wyszego naley bra pod uwag dwie
wielkoci; niewykluczone jednak, e sam Hobbes uwaa okre
lenie Lewiatan" w odniesieniu do pastwa za mniej godne. Nie
twierdziem nigdy, e Hobbes, ubstwiajc pastwo, nie czyni
tego powanie; sdz jedynie, e to nie obraz Lewiatana odpo
wiada temu ujciu i e trzeba w nim raczej widzie znami cza
su, a mianowicie zrodzony z dobrego angielskiego humoru, na
poy ironiczny koncept literacki".

29

go fragmentu Biblii - Non est potestas super Terram, quae

comperatur ei; Factus est ita, ut non metuat; Videt sublimia
omnia infra se; et Sex est omniumfiliorum superbiae6 - m
wi tylko tyle, i ten, kto wadz dysponuje w sposb
suwerenny, dziery w swoim rku niepodzielnie naj
wysz wadz na ziemi, a dziki strachowi przed t
moc" (czytamy w rozdziale 17)7, wszyscy, w szczegl
noci za moni, dzieci pychy", s mu podporzdko
wani. Jeli bra pod uwag sytuacj polityczn w XVII
wieku, to znaczy walk absolutnej wadzy pastwowej
ze szlacht stanow i Kocioem, to Lewiatan w wiet
le przytoczonego wyej wyjanienia Hobbesa nie jest ni
czym wicej jak metafor najwyszej i niepodzielnej,
najsilniejszej wadzy doczesnej, scharakteryzowanej cy
tatami z Biblii tylko z racji porwnania z najsilniejszym
biblijnym zwierzciem. W rozdziale 33 Hobbes jako je
den z pierwszych krytycznych badaczy Pisma i rde
analizuje konkretne fragmenty Starego Testamentu. Tak
e wwczas odwouje si do Ksigi Hioba, formuujc kil
ka uwag krytycznych, ktre potem przejmie w swoim
Traktacie teologiczno-politycznym Spinoza; nie wida przy
tym, by Hobbesa jako szczeglnie interesowaa mitycz
na posta Lewiatana. Take w opublikowanej w roku
1682 odpowiedzi na zarzuty biskupa Bramhalla, ktry
zaatakowa go w swoim The catching ofthe Leviathan [Po
w Lewiatana], nie znajdziemy odniesie do interpre
tacji biblijnej figury, cho akurat w tym wypadku byo
by to bardziej usprawiedliwione.
* Nie ma na ziemi rzeczy, ktr by z nim mona porwna. Jest
on stworzony tak, e si niczego nie boi. Kad rzecz wielk wi
dzi on z wysoka i jest krlem wszystkich dzieci pychy"; T. Hob
bes, Lewiatan, op. cit., s. 405. Odpowiedni fragment w Biblii "ty
siclecia brzmi nastpujco: Nie ma mu rwnego na ziemi, /
uczyniono go nieustraszonym: / Kade mocne zwierz si lka /
jego, krla wszystkich stworze" (Hi 41, 25-26) (przyp. tum.).
7
T. Hobbes, Lewiatan, op. cit., s. 258 (przyp. tum.).

30

Natomiast w niewielkim tekcie z 1656 roku (The

Questwns concerning Liberty, Necessity and Chance [0 pro
mach zwizanych z wolnoci, koniecznoci i przypadkiem])
Hobbes polemizujc z Bramhallem zauwaa, e ade
kwatny tytu dla prby odparcia Lewiatana powinien
brzmie Behemot against Leviathan [Behemot przeciw Lewiatanowi]. Potem wykorzysta imi tego drugiego po
twora z Ksigi Hioba, Behemota, w tytule swojej ksiki.
Bd to dzieje prezbiteriaskiej i purytasMej rewolucji
z lat 1640-1660. Pocztkowo krlewska cenzura odm
wia zgody na druk, tak e w kocu ksika ukazaa si
dopiero w 1682 roku, a zatem ju po mierci Hobbesa8.
Behemot, zgodnie z tytuem, nieobjanionym dalej w sa
mym tekcie, stanowi tutaj symbol anarchii powstaej
wskutek religijnego fanatyzmu i sekciarstwa, ktre
w czasie purytaskiej rewolucji zniszczyy angielsk
wsplnot. Jak si wiec maj do siebie w dziele Hobbe
sa oba potwory: Lewiatan i Behemot? Fakt, i to wanie
Lewiatan oznacza pastwo, a Behemot rewolucj, nie
wynika rzecz jasna z jakich spekulacji Hobbesa nad mi
tami. Nie jest wszak przypadkiem, e dla siedemnasto
wiecznych Anglikw zwierz wodne staje si symbolem
porzdku gwarantujcego pokj - Lewiatan, olbrzymi
wieloryb", narzuca si wyobrani narodu angielskiego.
W istocie jednak obie formy, zarwno wymuszajcy po
kj porzdek pastwowy, jak i rewolucyjna, anarchiczna
sia stanu natury, w rwnej mierze korzystaj we wza
jemnej walce z elementarnej przemocy. Zdaniem Hobbe
sa pastwo to jedynie odwlekana bez przerwy dziki po
tnej wadzy wojna domowa. Innymi sowy: jeden
potwr, Lewiatan albo pastwo", nieustannie powstrzy8

Chodzi o dzieo Behemoth: the History oftne Causes ofthe Civil Wars
of England and ofthe Counsels and Artifices by which they were carried
onfrom theyear 1640 w theyear 1660 (take jako Behemoth, or The
Long Parliament) (przyp. tum.).

31

muje drugiego potwora, Behemota rewolucji". Jak po

wiada wybitny angielski znawca Hobbesa, Charles E.
Vaughan, Lewiatan to jedyny rodek zaradczy" przeciw
Behemotowi. Absolutyzm pastwa opanowuje zatem
nieopanowany w swej istocie, czyli ulokowany w indy
widuach, chaos. Carlyle wyraa to w prostych i drastycz
nych sowach: anarchia plus policja. T koncepcj pary
tetu" pomidzy Lewiatanem i Behemotem potwierdza
interpretaq'a Paula Ritterbuscha, dajc przy okazji jasny
obraz Hobbesowskiej teorii pastwa9.
Literalnie rzecz biorc, znaczenie Lewiatana w dzie
le nazwanym jego imieniem polega wycznie na tym,
e jako efektowny cytat z Biblii unaocznia najsilniej
sz wadz doczesn w postaci zwierzcia, ktrego
niezwyka sia powstrzymuje wszystkie sabsze. Sens
obrazu zdaje si sprowadza tylko do tego unaocznie
nia. Tak konstatacj naley jednak rozway raz jesz
cze w perspektywie historii jzyka i zwyczajowego
uycia tego sowa. W czasie gdy Hobbes czyni z Le
wiatana symbol swojego rozumienia pastwa, figura
ta znajdowaa si w bardzo okrelonym stadium hi
storycznego rozwoju.
9

E Ritterbuch, Der totale Staat bei Thomas Hobbes, Kiel 1938; por.
te dalej. C. E. Vaughan, Studies in the histoty ofPolitical Philosophy
before and fter Rousseau, t. I, Front Hobbes to Hume, Manchester
University Press, Manchester 1925, s. 53. Parytetowo relacj po
midzy Lewiatanem i Behemotem ujmuje Tnnies (TomaszHob
bes. yciejego i nauka, przel. L. Karpiska, Redakcja Przegldu Fi
lozoficznego, Warszawa 1903, s. 61): pastwo to jeden potwr,
rewolucja drugi". John Laird (Hobbes, Methuen, London 1934,
s. 36) zwraca uwag, e zasugerowany przez Hobbesa tytu Behemot against Leriathan miaby oznacza jedynie przewag potwo
ra ldowego nad morskim; mona by oczywicie przypuszcza,
e Dtugi Parlament zostaby przedstawiony jako obrzydliwy
stwr, natomiast Hobbesowski sztuczny czowiek jako askawy
olbrzym; a jednak w Krijtfee Hioba (40,19) Behemota okrela si
jako Pocztek drg Boych".

32

Wspomniane ju interpretacje chrzecijasko-teologiczne oraz ydowsko-kabalistyczne zostay

wprawdzie wyparte przez humanizm i renesans,
w adnym razie jednak nie znikny nagle zupenie.
Kontrreformacja na nowo je oywia. Dobrym tego
przykadem s pisma Campanelli o Pastwie Soca
(1602)10 i hiszpaskiej monarchii (1640): 1 z ich licz
nymi odwoaniami do Biblii i astrologii, nawet jeli
nie ma w nich mowy wprost o Lewiatanie. Wpraw
dzie dla skaniajcego si ku emblematom" i ale
goriom" baroku nie stanowi on jakiego szczeglnie
zajmujcego tematu, to jednak biblijna pobono
protestantw napenia go now demoniczn si.
The vile serpent, the Leviathan [obrzydliwy w, Lewia
tan] jest t sam figur dla Wiklefa w XIV wieku i dla
wieckiej literatury dwch kolejnych stuleci. W Tisch
reden Lutra to ksi tego wiata, ktremu Bg po
zwala baamuci ludzi, ale ktrego zarazem kontro
luje i ktrym zabawia si ku wasnej uciesze
codziennie przez trzy godziny. Ita Leviathan est magnus Ule draco, quem firmavit deus ad illudendum
ei, quem per suos pios irritat, et ipse narret sich mit
yhm singulis diebus tribus horis". S to (zarwno Behemot, jak i wieloryb oraz Lewiatan) przenone so
12
wa i figury albo obrazy oznaczajce szatana" .
Wzmianka o kilkugodzinnych zabawach Boga Lewia
tanem ma swoje rdo prawdopodobnie w kabali
stycznych wykadniach fragmentu z Ksigi Hioba,
10

T. Campanella. Pastwo soca, prze. L. i R. Brandwajnowie, Al

fa, Warszawa 1994 (przyp. tum.).
11
Idem, De Monarchia Hispanica discursus, Amsterdam 1640 (przyp.
tum.).
12
M. Luter, Tischreden, 2, nr 2598 a, i 6, nr 6829; u Lutra w tym
samym kontekcie mowa te jest o wielorybie; por. H. Obendiek,
Der Teufel bei Martin Luther, op. dt., przyp. 275; jak mi si zdaje,
Obendiek nie wspomina osobno o Lewiatanie.

33

w ktrym da si zauway pewn ironi w stosunku

do potg tego wiata, cho oczywicie nie w sensie
romantyczno-subiektywistycznym, poniewa obraz
cakowicie przynaley do obszaru demoniczno-metafizycznego. Take u Jeana Bodina Lewiatan zachowu
je dawny sens demoniczny. W Daemonomania czyta
my: Lewiatan, to znaczy diabe, ktrego wadzy na
ziemi nikt nie potrafi si przeciwstawi, jak powie
dziano w Ksidze Hioba; wiadomo o nim, e nie zado
wala si ciaem, ale nastaje te na dusze, i dlatego te
nie mona zawiera z nim adnego paktu. To wszyst
ko dla tych, ktrzy wierz, i panuj nad ciemnymi
duchami". Niewykluczone, e Bodin ulega tu kaba
listycznym bd innym wpywom ydowskim, od
ktrych bez wtpienia zaleny by w znacznym stop
niu 13 . ydowskie rda ma te najpewniej ujcie
Isaaca de la Peyrere'a, yjcego za czasw Hobbesa
i majcego wielki wpyw na Spinozjask krytyk
wiary w cuda. W swojej wanej z wielu z wzgldw
ksice o pre-adamitach" (ludziach, ktrzy nie po
chodz od Adama), opublikowanej w roku 1655, pi
sze w zwizku z fragmentem z rozdziau 41 Ksigi Hio
ba o chaldejskich magach potraficych wywoywa
Lewiatana, ui Daetnon est" [ktry jest demonem].
Dodaje przy tym wyranie, i bez wtpienia istnieje
Lewiatan ldowy i wodny albo, co na jedno wycho
dzi, ldowy i morski demon14. La Peyrere odwouje
13

3. Bodin, Daemonomania (wydanie aciskie z 1581 roku), ks. II,

rozdz. 6 i ks. III, rozdz. 1; zob. te F. von Bezold, Jean Bodin ais
Okkultist und seine Daemonomania, Historische Zeitschrift" 1910,
t. 105, s. 1 i nn., tekst przedrukowany rwnie w pismach ze
branych Bezolda).
14
1. de la Peyrere, Praeadamitae, quibus inducuntur Primi Homines an
te Adamum conditi, Amsterdam 1655, s. 234. Wpyw de la Peyre
re'a na Spinoz zauway ju Thomasius; por. Leo Strauss, Die
Religionskritik Spinozas, op. cit., s. 32 i nn. i 287.

34

si tu do najsynniejszego za czasw Hobbesa komen

tatora Ksigi Hioba, Philippusa Codurcusa. W roku
1651, a zatem wwczas, gdy wyszed Hobbesowski
Lewiatan, Codurcus opublikowa w Paryu aciski
przekad Ksigi Hioba opatrzony komentarzami.
W przedmowie wspomina o gromkim Biada!" z 12
rozdziau Apokalipsy, o staroytnym smoku-wu Py
tonie, qui Diabolus appelatur, humani generis hostis [na
zywanym diabem, wrogiem ludzkoci], ktry pobu
dza do herezji i faszuje Pismo. Codurcus atakuje
heretykw, zwaszcza Kalwina, przy czym - co cieka
we - sam by protestanckim duchownym i dopiero
w 1645 roku przeszed na katolicyzm. W swojej ksi
ce nie interpretuje Lewiatana w wietle Apokalipsy,
ale wywodzi, i Behemot oznacza w Ksidze Hioba so
nia, a Lewiatan wieloryba, i to prope [rzeczywicie],
nie za symbolicznie. Poza tym jednak wspomina
o ich znaczeniu metaforycznym", zgodnie z ktrym
zwierzta te s krlami i ksitami tego wiata,
dziercymi wadz otrzyman od Boga. Codurcus
porwnuje je take z armi. Dodaje jednak, e Lewia
tan oznacza nie tylko wielkiego wieloryba, ale rw
15
nie smoka, ktry zabija sonia (Behemota) .
W sumie XVI wiek to czas, kiedy obraz ten traci sw
waciw moc demoniczn. Umieraj redniowieczne
wierzenia, ywe jeszcze w pismach Lutra; ze duchy
zmieniaj si w groteskowe, a nierzadko zabawne
upiory. Figur Lewiatana w szesnastowiecznej litera
turze spotyka los podobny do tego, ktry atwo rozpo15

Philippus Codurcus, Libri Job, versio nova ex hebraco cum scholiis,

Lutetiae Parisiorum MDCLI. Uwagi na temat Lewiatana i Be
hemota znajduj si w komentarzu do rozdziau 40 (s. 321
i nn.); o zabiciu Behemota przez Lewiatana s. 326-327 (elefanti perimuntur a Draconibus. Leviathan vero non modo immane cete,
Balaenam, sed etiam draconem significat); o Lewiatanie jako armii
(pieniu albo robaku hufcowym) s. 332.

35

zna w malarskich przedstawieniach diaba bd de

mona w okresie od Hieronima Boscha a po Pietera
Breughela modszego zw. Piekielnym. U Boscha (oko
o 1500 roku) nadal obowizuje redniowieczna wia
ra w demony; jego diaby s ontologiczn realnoci,
a nie wytworem przejtej groz wyobrani; krajobraz
jest piekem, ktrego ogie przedziera si w wielu
punktach przez zason doczesnych barw - nie istnie
je pusta scena albo przestrze dla ekscentrycznej gry
figur. U Breughela Piekielnego (okoo roku 1600) ta
niebezpieczna rzeczywisto jest ju w peni wyzwo
lona, tworzc odrbny styl interesujcy pod wzgldem
tyle estetycznym, co psychologicznym. Pomidzy Hie
ronimem Boschem a Breughelem Piekielnym rozwija
si realizm doczesnoci, ktrego typowym przejawem
w malarstwie s dziea Pietera Breughela starszego zw.
Chopskim, natomiast w literaturze angielskiej wiel
kie dramaty Christophera Marlowe'a i Szekspira.
W utworach Szekspira Lewiatan przywoany zostaje
kilkukrotnie, ale zawsze jedynie dosownie, jako po
tny, niezmiernie silny bd szybki potwr morski,
bez nawiza do symboliki zwizanej z obszarem polityczno-mitycznym. Take tam, gdzie -jak w akcie III
Henryka V- ma unaoczni nieposkromione barbarzy
stwo pldrujcych onierzy, nie ma w sobie nic demo
nicznego w sensie redniowieczno-teologicznym czy
wrogiego w sposb gboko metafizyczny16.
W literaturze angielskiej, nie liczc fanatycznych
odwoa do Biblii, w czasach gdy Hobbes pisa Lewiatana, czyli okoo roku 1650, dominowao zdecydowa
nie niemityczne i niedemoniczne jego ujecie. Nie nada
wa si rwnie na alegori w stylu szesnasto- czy
16

Henryk V, akt III, scena 3; nastpnie Sen nocy letniej, akt II, sce
na 1 (legendarna szybko Lewiatana) oraz Dwaj panowie z We
rony, akt III, scena 2 (w adnym okrelonym sensie).

36

siedemnastowiecznym. Milton wspomina o nim w Ra

ju utraconym, pomijajc gbokie to symboliczne, jako
o wielkim potworze wodnym. W opublikowanym
wczeniej (1607) satyryczno-literackim opisie pieka
autorstwa Thomasa Dekkera pojawia si wysannik
piekie, ktry zmaremu wanie londyskiemu skp
cowi objania geografi pieka i ktry okrelony jest
mianem lokaja tego wielkiego Lewiatana". O ile do
brze w fragment rozumiem, Lewiatan jest tu wpraw
dzie jeszcze szatanem, ale nie w sensie redniowiecz
nej teologii ani Dantejskiego obrazu pieka, czy choby
piekielnych opisw Swedenborga, lecz wycznie
w znaczeniu literacko-ironicznym, w stylu i nastroju
znamiennym dla angielskiego humoru17. W kazaniach
Sandersona (II, 310) mowa jest o tym, jak Bg obcho
dzi si z wielkimi wiatowymi Lewiatanami". Lewiatany oznaczaj tu po prostu monych" tego wiata.
W tym kierunku rozwino si pniej potoczne uy
cie sowa. I tak Burk (Works, III, 35) moe powiedzie
o ksiciu Bedfordzie, i ten jest Lewiatanem pord
wszystkich poddanych korony", a de Quincey w 1839
roku mwi o procesie przeciwko tak potnemu
wrogowi jak Lewiatan na dwch hrabstwach". Lewia
tan sta si na koniec humorystycznym okreleniem
wszelkich moliwych, niezmiernie wielkich i pot
nych ludzi oraz rzeczy, domw i statkw. Wzniose
18
sowo przenikno take do argonu . Oczywicie
17
18

Th. Dekker, A Knihts Conjuring; Percy Society, London 1842, s. 60.

Na temat fragmentw wskazanych w tekcie i innych odniesie
zob. The Oxford English Dictionary, t. 6, Oxford University Press,
Oxford 1933, s. 228, pod c": Lewiatan jako a man ofvast and
formidabk power orenormous wealth [czowiek o ogromnej i strasz
nej sile albo olbrzymim majtku]. Ponadto E. Partridge, A Dic
tionary of Slang and Unconventional English, Routledge & Kegan
Paul, London 1937, s. 479: Leviathan = a heavy hacker of horses
[naogowy gracz na wycigach].

37

Hobbes mia szczeglny wpyw na obowizujce w tej

kwestii zwyczaje jzykowe. Nie wiem, czy fragment
zawarty w historii wyspy Barbados autorstwa Richar
da Ligonsa, brzmicy niczym z Hobbesa, w istocie po
wsta pod jego wpywem: co jest rdem harmonii
w tym Lewiatanie, to dobrze zarzdzana spoecz
no" 19 . atwo natomiast poj, i skorzysta z okazji
Locke, przeciwnik Hobbesa, by uy Lewiatana w spo
sb polemiczny: Gdy za o to samo zapytamy zwo
lennika filozofii Hobbesa, to nam odpowie: dlatego,
e wymaga tego opinia publiczna i e Lewiatan uka
raby nas, gdybymy tego nie uczynili'"20. Mandeville w Bajce o pszczoach mwi ju zupenie jak Hobbes:
bogowie zdecydowali, aby miliony Was, dobrze
nawzajem powizanych, utworzyy razem Lewia
tana" 21 - 22 .
Jeeli uwzgldnimy specyfik charakteru Hobbesa,
to nie jest oczywicie wykluczone, e za obrazem kry
je si gbszy i bardziej tajemniczy sens. Hobbes, jak
"Ten cytat z opisu podry Ligonsa znajduje si w sowniku oksfordzkim {The Oxford English Dictionary, op. cit., s. 228) i pocho
dzi jakoby z 1657 roku. Jednak z biografii Ligonsa (w: Biogra
phie universelle ancienne et moderne, red. L.-G. Michaud, t. 24,
Michaud Freres, Paris 1843-1865, s. 530) dowiadujemy si, e
pierwsze wydanie jego ksiki ukazao si w Londynie ju
w 1650 roku, a zatem przed Lewiatanem Hobbesa. Poniewa
nie mam dostpu do oryginau, nie jestem w stanie sprawdzi
tego faktu, niezwykle wanego z punktu widzenia potocznego
uycia sowa Lewiatan".
20
J. Locke, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 1, prze. B. J.
Gawcki, PWN, Warszawa 1955, s. 63 (przyp. tum.).
21
Na temat zalenoci Mandeville'a od Hobbesa zob. zwaszcza
uwag Stephena, ktry okrela Bajk mianem popularnego
wydania Hobbesa"; por. F. Tnnies, Tomasz Hobbes. ycie jego
i nauka, op. cit., s. 307, przyp. 131 i cytowan tam literatur.
22
Zaprezentowany w tekcie krtki szkic historycznego rozwoju
znaczenia nie ma by wyczerpujc analiz filologiczn. Wyja
nia on jednak, jak sdz, mj pogld wyraony w roku 1937

38

wielu wanych mylicieli jego czasu, ywi upodobanie

do ezoterycznych zabiegw. Sam o sobie twierdzi, e
myli swoje wyjawia tylko w poowie", za prawdzi
we pogldy ujawnia jedynie czciowo, i e dziaa
niczym ludzie, ktrzy na moment otwieraj okno, aby
natychmiast znowu je zamkn ze strachu przed
burz23. Trzy wspomniane fragmenty, w ktrych poja
wia si tytuowy Lewiatan, s by moe wanie
tego rodzaju oknami, otwartymi jedynie na chwil.
Dalsze drenie w tym kierunku doprowadzioby nas
z jednej strony do rozwaa biograficznych i psycho
logicznych, z drugiej do bada w rodzaju tych, ktre
na przykad Maxime'owi Leroy kazay si zastanawia
nad nieznanym yciem Kartezjusza pord rokrzyowcw, a w odniesieniu do Lewiatana mogyby odso
ni jakie fragmenty kabalistycznej czy innej wiedzy ta
jemnej, wykorzystujcej Lewiatana jako ezoteryczny
symbol. I rzeczywicie jest co zagadkowego w cako
witym zaniku redniowiecznych wierze chrzecija(C. Schmitt, Der Staat als Mechanismus bei Hobbes und Descartes,
Archiv fr Rechts- und Sozialphilosophie" 1937, t. 30,
s. 161-162), e w przypadku Hobbesa uycie obrazu Lewiatana
to zrodzony z dobrego angielskiego humoru, na poy ironicz
ny koncept literacki". Mj kolega anglista z Uniwersytetu w Ber
linie, pan profesor Walter Schirmet by uprzejmy stwierdzi,
i jego zdaniem mam w tym wzgldzie suszno. Kiedy nato
miast Helmut Schelsky (w swoim cytowanym ju wyej tekcie
- H. Schelsky, Die Totalitt des Staates bei Hobbes, op. dt., s. 190,
przyp. 11) powiada, i samo moje wyjanienie nie jest niczym
innym jak tego rodzaju konceptem", to nie jest to opinia ca
kiem zasadna. Przyznaj jednak, e kwestia w adnym razie nie
zostaa wyczerpana przez samo tylko objanienie znaczenia so
wa w kontekcie epoki. Dlatego jestem wdziczny Schelsky'emu
za jego krytyk, dla mnie niezwykle pouczajc; ostatecznie
wszak to waniejsze anieli wszelkie dalsze kontrowersje.
23
F. Tnnies, Tomasz Hobbes. ycie jego i nauka, op. cit., s. 240; por.
te fragment z biografii stanowicej wprowadzenie do wielkie
go wydania dzie Hobbesa z 1750 roku.

39

skich w XVI i XVII wieku-'1. Jednak lego rodzaju niezwykle wymagajce badania w istocie jeszcze sie nie
rozpoczty, a i brak dla nich jakiego rzeczywistego
punktu oparcia. Poza lym adna teza o charakier/c czvsio biograficzna-psychologicznym, jakkolwiek \vana
by bya. nic pozwoli nam udzieli ostatecznej odpowie
dzi ud nasze pytanie, co bowiem zmierza w stron po
litycznego mitu jako suwerennej siiy aktywnie kszta
tujcej histori.
C jednak oznacza figura Lewiatana w koniekcie
teoretycznym i systematycznym, jakie miejsce zajmu
je w pojciowej strukturze llobbcsowskicj koncepcji
pastwa?
Punktem wyjcia dla konstrukcji Hobbesowskiego
pastwa jesi strach panujcy w stanie natury, celem
i punktem dojcia - bezpieczestwo w obrbie cywi
lizowanego pastwa. W stanie natury kady moe za
bi kadego; kady moe dokona tej najwikszej
rzeczy". W wietle tego zagroenia wszyscy s rwni.
Jak powiada Hegel, w tej sytuacji kady jest wobec
- M. Leroy. Dctutts, !e philosophe aii maajue, Riedet Paris 1929,
innych kim sabym"'. O tyle panuje demokracja".
i. I, s. 69 i nn., z mottem z Kanezjusza: I.es Stiaiccs sontactuelKady wie, e kady moe zabi kadego. Dlatego ka
Irmeni masaueef (Nauki sa. dzi zamaskowane]; Ren (i.ienon.
La CriseJu monde moderne. Bossard, Paris 1927, s. "J9-10, powia
dy jest dla innych wrogiem i konkurentem - oto syn
da, i niepodobna zrozumie szybkoci, z ;aka cala rednio
ne bellum omntum contra omnes (wojna wszystkich
wieczna tywilizacjfl ulesta pod naporem XVII wieku, jeli nie za
przeciw
wszystkim). W stanie cywilnym", pastwo
oy istnienia tajemniczych, pozostajcych w ukryciu volenti
wym, wszyscy obywatele s pewni swej fizycznej eg
dinetrice (wola sterowania] i idee pricortciie \prtesi\. Ju Mar
lin i Cahier (A. Martin, Ch. Cahier, Monographie de la CasMdrale
zystencji; panuj wwczas spokj, bezpieczestwo
deBourya. a. I, vraux du xtll siede, op. cii, s. li) zauwayli,
i porzdek. Jest to, rzecz jasna, definicja policji. No
jak symbole, ywe w XIII wieku, od wieku XIV staj si coraz
woczesne pastwo i nowoczesna policja powstay jed
mniej widoczne, by znika bez ladu od wieku XVI. Wtargni
cie nowego, cakowicie odmiennego wiata najpeniej unaocz
noczenie, i to policja stanowi podstawow instytu
ni Karl (iiehlows w swoim wielkim dziele iiier$}ypkenku"deaes
cj pastwa fjako gwaranta] bezpieczestwa. Co
Humanismus in der Allegorie der Renaissame. besonders der Ehren
zaskakujce, Hobbes dla scharakteryzowania tego sta
pforte Kaiser Maximilians I. (Jahrbuch der ktinsthistorischen
Sammlungen des Allerhchsten Kaiserhauses" 19)5, t. 23, *. I).
nu pokoju, ktry zapewnia policja, korzysta z forcnuWystpuj tam te ryby, majqro o/nacza niesprawiedliwo
i bezbono, jednak nie w postaci Lewiaiana. lecz symboli
egipskich i klasyeznn-aniycznych.
' G. w; F. HcgcL Wykady z his&rfilozofii, I. 3, przet. S. F. Nowicki.
PWN, Warszawa 2002, s. J84 (przyp. dum.)
41

ly Bacona z Verulamu i powiada, e teraz czowiek

staje si dla czowieka bogiem, }iomo hominideus, pod
czas gdy w stanie natury czowiek by czowiekowi
wilkiem, homo hominilupus. Groza stanu natury przy
ciga do siebie nawzajem przeraone jednostki; ich
strach osiga maksimum; rozbyska wiato rozumu
- i oto nagle stoi przed nami nowy bg.
Kim jest ten bg, ktry ludziom drczonym stra
chem przynosi pokj i bezpieczestwo, ktry wilki
zmienia w obywateli, a dziki temu cudowi okazuje sie
bogiem, cho oczywicie - zgodnie z okreleniem Hobbesa -jedynie bogiem miertelnym", deus mortalis?
Okrelenie miertelny bg" stao sie okazja do wie
lu nieporozumie i dezinterpretacji. Zamei jest dlate
go lak wielki, e Ilobbcs w istocie uywa trzech r
nych i niewspmiernych ze sob wyobrae tego
boga". Na pierwszy plan wysuwa si niezwyky ob
raz Le w i a t a n a , wieloznaczny mityczny, czcy
w sobie boga, czowieka, zwierz i maszyn. Obok te
go mamy prawn koncepcj umowy, suc wyjanie
niu natury suwerennej osoby, ktra powstaje dziki
reprezentacji. 1'oza tym jednak Hobbes - i to wydaje mi
si sednem jego koncepcji pastwa - przekada kartezjaskie wyobraenie czowieka jako pewnego mecha
nizmu obdarzonego dusz na wielkiego czowieka",
czyli pastwo, ktre staje si m a s z y n oywion
przez osob suwerena-reprezentanta.
Okrelenie pastwa jako boga" nie ma w wywo
dzie opisujcym konstrukcj pastwa jakiego szcze
glnego i osobnego znaczenia. O ile nie chodzi tu po
prostu o przejcie formu typowych dla redniowie
cza i czasw Ludwika XIV, okrelenie to ma wyrany
sens polemiczny. Kto broni prawa pastwa przeciw
ko roszczeniom papiea, prezbiterian i purytanw,
powoujcych si na Boga, len nie moe po prostu zn42

stawi boskoci swoim przeciwnikom i kocioowi.

Chacun prend l'ennemi, qu'il le vcuille ou non"
(Kady okrada wroga, czy tego chce, czy nie]. Nie
mieccy historycy. Gisbert Beyerhaus i Karl Theodor
Budderberg, wykazali, e w pojciu suwerennoci,
ktre obowizuje w nowoczesnym pastwie prawa,
zawiera si w zsekularyzowanej postaci kalwiskie
pojcie Boga razem z charakterystyczn dla zasad
legibus solutus [niezwizany prawami) J . Najwybitniej
szy angielski znawca lej epoki wojen religijnych i cza
su ksztatowania si poj, John Ncville Figgis, twier
dzi nawel, i Bg kalwinizmu to Hrtbessow.ski
Lcwiaian o wszechmocy nieograniczanej przez prawo,
sprawiedliwo czy sumienie*. Dla Hobbesa Bg jest
przede wszystkim moc {potesias). Hobbes wykorzy
stuje przy tym przejt /. chrzecijaskiego rednio-

- G. Bcycrhaws, Studien zur $:saitansih3uun$ Calvins, mil beSMderer

Bercksichtigung seines Se>uvernittsbe$riffs, Trowttzsch. Berlin 1910,
np. s. 65 iipsc s>bi.'}. 72 {wyksrxtiCnaA jus naturae jako decydu
jce znami boskiej suwerennoci); K. T. Buddcbcrg, Gett und
Swvtrit, Archiv des ffentlichen Rechts. Neue Folge" 1937,
t. 23. s. 290 i nn gdzie dowiedziona zostaje analogia pomidzy
pojciem suwerennoci Boditu a kalwiskim pojciem (toej. N.i
uwag zasuguje tu te? rozprawa Bud derbe r^a, Descemet und der
pcliKtieAbsolutismus, Archiv tui Recht*- und Sozialphilosophie"
1937. i. XXX, s. 541 i nn. Ponadto zob. fragment we wspanialej
ksice A. 'i
!-. i :::.i i i' F.: i::
. . L--. o Riiliaid/.ie Honkerze {Kiaardo
Hooket: ioittritwto jlto teoria e \>!ia Sterin de! dinttp naturdie. Memorie dcli' Isiiuno Ginridico delia R. Universita di Torino, Serie II.
22. Turin 1932, s. 40. przyp. 7). Na tcinai okrelenia krla jako
.Boga" w czasach Ludwika XIV zol). J. Vialatoux. la Ciii de Hob
bes: iMerit de ,'YtoftotaHiaire.essai sur b eencepiwi mturahste Je A/
eiviUtalion. Uxoffre. Lyon 1935. s. 197.
' J. N. Figgis. The Diun Rigtt oflhe Ktngs. Cambridge Univcrsily
Press. Cambridge 1934, s. 325: The Delty of Calvinism is Hob
bes" Leviathn, >vith power uuchecked by law. justiceor conscicnce". Jest to icza o yk- suszna, e dla Hobbesa. co najwyraniej
wida w jego odpowiedzi biskupowi Bramhallowi, Bg jest
przede wszystkim moc (nie za mdroci, cay sprawiedliwo
ci).
43

wiccza formu namiestnika Boga na ziemi", bd

ca, okreleniem suwerena wadajcego pastwem,
ktry w przeciwnym razie byby ..namiestnikiem pa
piea na ziemi". Uoski" charakter suwerennej"
i ..wszechmocnej" wadzy pastwowej nie suy tu
wic za uzasadnienie w sensie, w jakim dowodzi si
jakiego teoretycznego twierdzenia. Stiweren nie jest
Defensor Paris, obroc pokoju, ktrego rda sigaj.
Boga, lecz jedynie twrc pokoju ziemskiego, Creator
Paris, Kierunek uzasadniania jest zatem odwrotny
ni w przypadku rozwaa o prawie boskim"; z te
go, e wadza pastwowa jest wszechmocna, wynika
jej boska natura. Jej wszechmoc ma jednak inne ani
eli boskie pochodzenie: jest dzieem czowieka i po
wstaje dziki umowie" zawartej midzy ludmi.
Decydujcy punkt caego rozumowania polega na
tym, e umowa, wbrew przedstawieniom rednio
wiecznym, nie dotyczy istniejcej ju i stworzonej
przez Boga wsplnoty, jakiego uprzedniego, natural
nego porzdku, poniewa pastwo jako porzdek
i wsplnota stanowi dzieo ludzkiego rozsdku i ludz
kiej aktywnoci twrczej i w ogle powstaje dopiero
w efekcie umowy Umowa zostaje potraktowana
w sposb cakowicie indywidualistyczny. Wszelkie
wizi i wsplnoty ulegy rozpadowi. Zatomizowane
jednostki, ogarnite stracicm, cz si, a wreszcie
rozbyska wiato rozsdku i rodzi si porozumienie,
oparte na powszechnym i bezwarunkowym podpo
rzdkowaniu najpotniejszej mocy. Jeli spojrze na
t konstrukcj z perspektywy jej skutku, czyli pa
stwa, okazuje si, e w skutek to co wicej i w isto
cie co innego, ni to, do czego mgby doprowadzi
ukad zawarty pomidzy samymi tylko indywiduami.
Jednoczcy si we wzajemnej wrogoci, przestrasze
ni ludzie nie potrafiliby przezwyciy tej wrogoci
44

wycznie na mocy przesanek lecych u podstaw ich

zjednoczenia. Jak trafnie zauway Paul Ritterbusch.
niepodobna, posugujc si analitycznymi pojciami
tego racjonalizmu, przej od pluralistycznego sianu
natury" do kompletnie odmiennego stanu jednoci
4
i pokoju . Dochodzi wprawdzie do ugody wszystkich
ze wszystkimi; wwczas jednak mamy do czynienia
wycznie z anardstyczn umow spoeczn, a nie
pastwowo!wrcz. To, co wyania si ponad umow
spoeczn, jedyny gwarant pokoju, osoba suwerena-reprezentanta, nie powstaje z racji ugody, a tylko przy
jej okazji. Osoba suwerena-reprezentanta to co nie
porwnywalnie wicej, anieli byyby w sianie spra
wi poczone siy wszystkich uczestniczcych pod
miotw woli. Nagromadzony strach drcych o swj
ywot indywiduw pozwala wprawdzie pojawi si
Lewiatanowi i nowej wadzy; ale bardziej tego nowe
go Boga wywouje ni stwarza. O tyle nowy Bg jest
wobec wszystkich poszczeglnych kontrahent w, jak
rwnie wobec ich sumy transcendentny, oczywicie
tylko w sensie prawnym, nie za metafizycznym. We
wntrzna logika ukonstytuowanego przez ludzi
sztucznego tworu, czyli pastwa", prowadzi nie do
osoby, lecz do maszyny. Nie chodzi bowiem o osobo
w reprezentacj, ale rzeczywist ochron jako pe
wien fakt, dokonany tu i teraz. Reprezentacja jest ni* E Kiuerbuch, Der totek Statt bei Themas Hobbes, p. cii. Fiunz W
Jerusalem (Der Staat. Gusiav Fischet Jena 1935, s. 179) podkre
la, e jednostki podporzdkowujc si, nic robi rak naprawd
nic wicej, jak tylko rezygnuj z prawa do sprzedwu. Sprzeczno
jaka pojawia si Ul w konstrukcji umowy lecej u podstaw na
rod7Jn pastwa, zauwaano czciej; *fb np. F. Alfter, Essai sur
l'histoire da doctrines du conirat social, La Laborieusc, Nimcs 1906.
5. -76;. LanJj>; Hobbes. E Alcan, Paris 1930, s. 163 (umowa spotecaroi jako hipoteza); J. Viaiaioux, La CitedeHobbes, np. cit., s. HO
{disiominuit atomique nigdy nic przechodzi w bonum commune).

45

czym, jeeli nie jest tutea praesens (cig ochronki.

Gwarantuje to jednak wycznie sprawnie funkcjonu
jcy mechanizm panowania. Fonna pastwa, jaka
uksztatowaa si w XVII wieku i rozpowszechnia na
kontynencie europejskim, jesi tak naprawd ludzkim
wytworem i zdecydowanie rni si od wczeniej
szych form politycznej jednoci. Mona w niej nawet
widzie pierwszy produkt ery technicznej, pierwsz
nowoczesn maszyn /. prawdziwego zdarzenia, albo
- jak trafnie to uj Hugo Fischer - machina machinarum. Wraz z t form pastwa nie tylko stworzona zo
staa istotna przesanka ideowa i spoeczna dla licz
niejszej ery techniczno-przemysowej, ale ju ono
samo stanowi typowy, .1 wrcz prototypowy wytwr
nowej epoki technicznej.
Dlatego osoba suwerena-reprezentanta nie bya
w stanie przetrwa postpujcego w kolejnym stule
ciu procesu penej mechanizacji w obrbie teorii pa
stwa. Osoba ta naley do XVII wieku, jako aktualne
w tamtym czasie wiadectwo barokowej idei reprezen
tacji odnosi si do pastw rzdzonych przez wadcw
absolutnych. Znalaza swj pikny i prosty wyraz
w osobie Jakuba 1 Stuarta, ktry stwierdzi, i krl za
wsze znajduje si na otwartej scenie, on a public Stage.
U Hobbesa osob nie jest pastwo jako cao - oso
ba suwerena-reprezentanta to jedynie dusza wielkie
go czowieka", pastwa. Przy czym w personalizm
nie zatrzymuje bynajmniej procesu mechanizacji,
a - przeciwnie - nawet go wieczy. Jako e rwnie
len element osobowy zostaje wpisany w mechaniza
cj, tak i w kocu w niej ginie. Pastwo jesi przecie
jako cao, z ciaem i dusz, homo aiitficialis (sztucz
nym czowiekiem J, a jako takie jest maszyn. To dzie
o wyprodukowane przez czowieka, w ktrym mate
ria! i artysta, materia i artifex, maszyna i konstruktor,

46

s tym samym, to znaczy ludmi, w ten sposb take

dusza staje si tylko elementem maszyny sztucznie
wytworzonej pi zez czowieka. W efekcie osoba suwerena-reprezentanta nie moga si okaza trwaym
rezultatem liistoryczncgo rozwoju wielkiego czowie
ka". On sani by) wszak jedynie wytworem ludzkiego
kunsztu i inteligencji. Dlatego Ixwiatan stal si je
dynie wielk maszyn, ogromnym mechanizmem,
majcym zabezpiecza doczesn i fizyczn egzysten
cj ludzi, nad ktrymi panuje i ktrych chroni.
Hobbes w adnym razie nie ujmuje tak skonstruowa
nego wytworu czowieka, jakim jest pastwo", oraz za
prowadzonego przeze cywilnego" stanu pokoju jako
raju na ziemi. Jest rwnie daleki od Raconowskiej
Atlantydy co od marze o raju humanistycznych entu
zjastw postpu z XVIII i XIX wieku. Zarwno pastwo,
jak i rewolucja, U'wiatan i liehemot, s zawsze obecni
i zawsze te potencjalnie aktywni. Wprowadzenie Lewiatana nie ma ukrytego celu, aby otworzy tajemne
przejcie do zudnej krainy wybujaych fantazji, u wie
lu racjonalistw stanowicej drug stron ich racjona
lizmu. Znanym tego typu przypadkiem jest Cndorccl
i jego Szkic obrazu postpu ducha ludzkiego poprzez dgteje
(1794)5, w ktrym nakrelony zosta obraz ludzkiego
raju powstaego dziki rozumowi i wychowaniu. Znaj
dziemy tu nieco podobiestw do podstawowych wy
obrae Hobbesa: ycie ujte wycznie z perspektywy
doczesnego, fizycznego bytu konkretnej, tu i teraz y
jcej jednostki; bezpieczestwo i zagwarantowane
tnvanie tak rozumianej egzystencji jako cel najwaniej
szy i naczelny. Condorcel, wielki matematyk, uwaa
kwesti niemiertelnoci za matematyczny problem

A. N. CanifciTcci. Szkic obmzu pestfpu duchu ludzkiego poprzez d

F. pizel. C. tlanlcb, PWN, Warszawa 1957 (przyp. dum.).
47

z zakresu rachunku nies ko rzonociowego i wierzy, e

w nieskoczonej perspektywie, przez coraz dalsze, kon
sekwentne przesuwanie momeniu mierci z powodu
staroci uda si w kocu wyeliminowa eksces umie
rania, lak i kady stanie si swoistym Matuzaemem
i osignie rodzaj niemiertelnoci doczesnej, jednostko
wego ycia wiecznego na ziemi. Na przykadzie Condorceta wida wyranie, e na kontynencie eurojwjskim,
a zwaszcza we Francji, po stu z gr latach pastwo
wadzy absolutnej dokonao ju swego historycznego
dziea i policja skutecznie zadbaa o bezpieczestwo
i porzdek publiczny. Dlatego Condorcet nie uwaa ju
czowieka za istot radykalnie zl, na podobiestwo wil
ka, ale - przeciwnie - za kogo dobrego i dajcego si
wychowa. W tym stadium rozwoju doktryny racjona
listycznej przymus i wychowanie ze strony pastwa
traktuje si jako okoliczno uwarunkowan historycz
nie, a zatem przejciow, co wicej, oczekuje si, e
z czasem pastwo samo uczyni si zbdnymi. Innymi
sowy: wida ju witajcy dzieli, w ktrym bdzie mo
na unicestwi wielkiego Lcwiatana.
Hobbes daleki jest od takich pogldw. Take w je
go teorii jest miejsce na moliwo oddziaywania
przez przymus i wychowanie, ale nie ma mowy o naj
mniejszych choby zudzeniach co do natury ludzkiej.
Czowiek, zdaniem Hobbesa, jest w o wiele wik
szym stopniu aspoeczny" ni zwierz, pden strachu
i troski o wasn przyszo, nkany godem - nie tyl
ko obecnym, ale nawet przyszym - fam futura famelicus, w kadej chwili zdecydowany i gotowy w imi
prestiu i rywalizacji pogwaci rozsdek i logik, aby
tylko zapewni sobie natychmiastowy i chwilowy
zysk. Aic im bardziej niebezpieczny okazuje si ten
aspoeczny indywidualizm", tym silniej wychodzi
na jaw racjonalna konieczno powszechnej umowy
48

o zawarciu pokoju. Trudny problem, jaki stanowi w

czenie do spoecznej wsplnoty buntowniczego z na
tury i samolubnego czowieka, zostaje w kocu roz
wizany L [Himoc ludzkiej inteligencji. Szczliwie to
wanie nie zwyke" wilki, ale wilki obdarzone inte
ligencj tocz w stanie natury wojn wszystkich ze
wszystkimi, w tym aspekcie Hobbesowska konstruk
cja pastwa jeszcze dzi jest nowoczesna. Jako e
i obecnie czym oczywistym w powszechnym mnie
maniu, bynajmniej nie utopijnym, ale inspirowanym
naukami przyrodniczymi, wydaje si pogld, e wichrzycielskie skonnoci i egoizm jednostki naley
pokona rozsdkiem albo umysem, lak konstrukcj
znajdziemy np. w wykadzie Carla Eschericha z 1934
roku Thermitenwahn [Szalestwo termitw] 6 , ktry,
cho oczywicie nie ulega wpywom Hobbesa w spo
sb wiadomy i wielokrotnie odbiega od jego teorii,
to jednak w tym decydujcymi punkcie tworzy iden
tyczn konstrukcj, std te nadaje si do tego,
aby unaoczni sam problem. W przeciwiestwie do
Hobbesa Escherich porwnuj pastwa" mrwek,
termitw i pszcz z pastwem tworzonym przez
ludzi, podkrela jednak - tu w zgodzie z Hobbesem
- wielk rnic midzy pastwowotwrczymi zdol
nociami mrwek i podobnych do nich zwierzt a ta
lentami czowieka. Podczas gdy pastwo mrwek,
termitw i pszcz jest moliwe tylko pod warun
kiem penego zanegowania seksualnoci tych zwie
rzt, problem ze stworzeniem pastwa przez ludzi jest
o wiele ciszy poniewa czowiek nie rezygnuje ze
swojej seksualnoci, a tym samym zachowuje cay
swj wywrotowy indywidualizm. Czowiek jednak

* C. Eschciich, TermUenwalm. Eine Mnchoia Kektoralsrede

mehung zum politischen Menschen. Alben Langen -wtjj M
. Mnchen 1914.
49

dysponuje umyleni, intelektem, a ten pozwala /.bu

dowa pastwo take bez odrzucenia seksualnoci.
..W przypadku tworzenia pasiwa przez ludzi - po
wiada Escherich - podstaw sianowi simie rozwini
ty mo/.g. Dopiero dziki temu centralnemu organowi,
obdarzonemu niemal nieograniczona, plastycznoci,
stao si moliwe pokonanie ogromnych przeszkd,
stojcych na drodze do stworzenia pasiwa, w czym
pomogy dowiadczenie i zrozumienie zalet pastwa,
lak e bez naturalnej rezygnacji z indywidualnoci
i bez mechanizacji udao si zbudowa wsplne ycie,
spoeczno". Jeli abstrahowa od (w gruncie rzeczy
wzgldnej) rnicy midzy organizmem a mechani
zmem, wwczas laiwo zauway wielk aktualno
Hobbesowskiej konstrukcji pastwa. Ju w XVII wie
ku z podziwu godn jasnoci w peni rozwin kon
cepcj pastwowoci, ktrej rdem ma by rozsdek
poszczeglnych ludzi.
Decydujcy krok uczyniono w momencie, kiedy
pastwo przedstawiono jako sztuczny produkt ludz
kiej kalkulacji. Wszystko, co nastpio potem, a przy
kad rozwj od zegarw do maszyny parowej, silnikw
elektrycznych, odkrycie procesw chemicznych i bio
logicznych, w naturalny sposb wie si z dalszym
postpem techniki oraz przyrodoznawstwa i nie po
trzebuje nowych rozstrzygni metafizycznych. La
Mettrie, autor potpianego Czfowjeka-maszyny (174S)T,
w tym samym duchu napisa Homme-Planie [Czlowiek-rolina)*. U rde tych i podobnych koncepcji
T

J. U. dc l.a Mcuric, Czl&wiik-iuaszyiia, przet. 5. Ruilntaski.

wyrf. 2, PWN", Wais/awa I9S4 (]>rzy|>. lliim.j
* L'homme-planu. dzido opublikowani; anonimowo, be? podania
daty w Poczdamie fu Christiana Friedricha Vo2a). Li Mcuric, ni
czym Harvcy holaniki", prwprovvadv. in analogi midzy we
getatywnym sysiemem roSlin a organami ludzkiego ciaa.
50

stoi Hobbes. Mechanizujc swojego wielkiego czlowieka",uKpo av^pwiioC. Hobbes w istotnym sensie
wykroczy! poza Kartezjnsza, jeli idzie o antropologicz
na, koncepcj natury ludzkiej. Pierwsze metafizyczne
rozstrzygnicie zapada zreszt u samego Kartezjusza,
W momencie gdy ludzkie ciao pomylane zostaje ja
ko maszyna, natomiast czowiek w caoci, zoony
z ciaa i duszy jako intelekt nadbudowany nad maszy
n. Czym naturalnym byo przeniesienie lego sche
matu na wielkiego czowieka", czyli pastwo". Do
kona tego Hobbes. Ale w efekcie, jak widzielimy,
take dusza wielkiego czowieka zmienia si w cz
maszyny. Po tym z kolei, jak wielki czowiek, razem
z dusz i ciaem, przeobrazi si w maszyn, moliwe
siato si zwrotne przeniesienie schematu na maego
czowieka, na indywiduum, ktre przeksztacio si
w homme-muchine. Dopiero mechanizacja w obszarze
teorii pasiwa dokoczya proces mechanizacji w dzie
dzinie antropologii.

4.
Hobbcs co prawda, inaczej ni Condoreet, nie ywi zu
dze co do postpu czowieka, ale jako filozof siedem
nastowieczny pojcia maszyna" i mechanizm" ro
zumie take inaczej ni wyksztacony humanista
dziewic mas to- i dwudziestowieczny, wedle ktrego
stulecie daleko idcych specyfikacji pojciowych zdo
ao odrni mechanizm" zarwno od organizmu",
jak i artefaktu". cise odrnienie organizmu"
i mechanizmu" dokonao si ostatecznie dopiero pod
koniec xviii wieku. Filozofia niemieckiego idealizmu,
najpierw Kant w Krytyce wadzy sdzenia {179)1, sfor
muowaa t opozycj na gruncie rnicy midzy
wntrzem" i zewntrzem", dochodzc a do prze
ciwstawienia istoty ywej i martwej rzecz- przez co
wyobraenie mechanizmu pozbawione zostaa wszel
kich aspektw mitycznych, a wrcz caej swej witanoci. Mechanizm i maszyna staj si odtd bezdusz
nymi urzdzeniami zorganizowanymi ze wzgldu na
cel. Do tego dochodzi jeszcze, za spraw Sdicllinga
i romantykw, kolejne odrnienie, a mianowicie mar
twego mechanizmu i dziea sztuki, wypenionego y
ciem i stanowicego efekt wytwrczoci estetycznej.
Dla Hobbesa wszystko to - mechanizm, organizm
i dzieo sztuki - zawarte jest jeszcze w pojciu maszy1

1. Kani, Krytyka wadzy sdzenia. pi7Cl. Jerzy Cakckl. wy<t, 3, PWN,

warszawa 2004 (przyp. (tum.*.

52

iy jako wytworu najwyszych ludzkich zdolnoci

frczych. Dlatego mechanizm i maszyna mog mie
dla, podobnie jak dla caej jego epoki, znaczenie
mityczne. O tyle susznie stwierdza Ernst Mach, e
w ramach fizykalnego wiatopogldu siedemnastoiecznego racjonalizmu mitologia mecha ni styczna
>rzeciwsiawia si animistycznej mitologii religii sta
roytnych. Niezalenie od samego pojcia mitologu
u Macha teza ta trafnie charakteryzuje wiat wyobraktry pozwala Hobbesowi w figur Lewiatana
wpisa rwnie wielk maszyn. Tym samym jednak
jego pojcie pastwa staje si istotnym czynnikiem
delkicgo, trwajcego czterysta lal procesu, za spraw
:tiego dokonaa si przy wspudziale wyobrae
technicznych oglna neutralizacja", w szczeglnoci:
>astwo zyskao status neutralnego, technicznego
instrumentu.
Fakt, i w wiecie wyobrae wspczesnego miesz
kaca wielkiego miasta pastwo peni funkcj urz
dzenia technicznego, wynika ju choby z tej ze
wntrznej okolicznoci e wielkomiejskie otoczenie"
kieruje fantazj w stron techniki, przez co i wyobra
enia o pastwie konsekwentnie za ni podaj.
/raz z niezwykym rozwojem rodkw technicznych,
loliwosci transportu, komunikacji i dystrybucji oraz
zbrojenia wyranie ronie potga pastwowego merhanizmu decyzyjnego, i rwnie w tak ogromnym
stopniu, i mona by sdzi, e wadza pastwa no
woczesnego w porwnaniu ze staroytnym jest o ty
le wiksza i intensywniejsza, o ile na przykad zasig
i sia przebicia nowoczesnych dzia przewyszaj sku
teczno kuszy czy maszyn obliuczych, a prdko
Izisiejszych pojazdw - szybko koni bd aglowV- Dokadne funkcjonowanie i wewntrzna precy
zja nowoczesnej techniki wydaj si odrbnymi jako-

53

konfliktami. atwo pojc?, e po siu latach daremnych

teologicznych ktni, w ktrych kada strona zniesa
wiaa inn i adna nie potrafia innej przekona, za
czto w kocu poszukiwa neutralnego obszaru, na
ktrym mona by si porozumie, a przynajmniej zna
le jaki kompromis, przynajmniej nieco spokoju,
bezpieczestwa i porzdku. Szukano i znaleziono go
najpierw w metafizyce naturalnej", ktrej zasady
i pojcia powinny by zrozumiale dla kadego i da si
zaakceptowa z przekonaniem rwnym temu, jakie
daje ciso matematyczna. To pierwsze odstpstwo
od odziedziczonej teologu nie zawsze jeszcze wyranie
odrnia tolerancj od neutralizacji. Chodzio przede
wszystkim o uniknicie ktni midzy teologami. Je
den z pierwszych ordownikw takiego podejcia,
stynny profesor z Heidelbergu Erastus, ju w XVI wie
ku szuka we wadzy wieckiej instancji chronicej
przed kocielna-teologicznym uporem i dz wadzy
ze strony duchownych, ktrzy za najskuteczniejsz
bro uznawali dyscyplin" i ..ekskomunik", czyli mwic bardziej nowoczenie - moralny terror i spoPierwszy decydujcy krok uczyniono w stuleciu a
ly bojkot. Jednak Erastus nie przesta myle jak
do rozpaczy i obrzydzenia wypenionym sporami reli
wierny chrzecijanin. Jego zwrot od Kocioa do pa
gijnymi i teologicznymi, dysputami oraz krwawymi
stwa nie oznacza wic jeszcze zasadniczej neutraliza
cji prawdy; o ktrej tu mwimy i ktra kulminuje
;
w szerszym kontekcie histerii ducha pi/cdsiawitcni jwszczcglw technicyzacji. lirastus nie by jeszcze crasiianinc etapy procesu ncniralizacji, I wieku XVII a po XX (od teo
ttem",
jak trafnie zauway Passerin d'Entrevcs.
logii do metafizyki; od metafizyki do humauiiarnej moralnoci;
W istocie oba nurly, tolerancja i neutralizacja, spory
tlalcj za porednictwem poj ekonomicznych i estetycznych
do absolutnej i totalnej techniki) w czasie wykadu wygoszone
odcinek historycznej drogi mogy pokonywa wspl
go w padzierniku 1929 roku w Barcelonie: Epoka neutralizacji
nie. Niejedno zdanie Hobbesa, zwaszcza w kwestii
i opoliiyzacji [Rewolucja konserwatywna w Niemczech }9SS-}93S,
ekskomuniki, przypomina sformuowania Erastusa*.
red. W. Kunicki, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 1999,
s. 4271441, kiiy opublikowany zosta w Europische Revue"
Take Jean Bodin, uznany za twrc nowoczesnego
(listopad 1929) i w drugim wydaniu mojego Der Begriffa Po/itischen (Dunek & Humbot- Mnchen 1931). Francuski prze
kad autorstwa Williama Gueydana de Roussc) ukaza si w cza
sopimie ..L'Armee Politique francaise ei eiransetc" (Pary/,
'J. K. Filius. Thedinciiftkt v/kingi, up. cli.. 5.31S: TheLeviath
grudzie 1916).
exhibits tru Eiastianism in its most fiill-blown form" ILematan

ciatul niezalenymi od wszelkich religijnych, meta

fizycznych, prawnych bd politycznych odniesie
lub celw, jakoSciami oczywisty dla kadego. Jak
e bezowocne i mtne s spory teologiczne, prawne
czy inne lego rodzaju! Jake czysta" i dokadna"
jest za to maszyna! Jake oczywiste jest podejcie,
ktre za wartociowe w pastwie uznaje to, e jest
ono sprawn maszyn, ba, wielk maszyn par excelknee, machina machtmrum\ Zachodnia demokracja
liberalna zgadza si z bolszewickim marksizmem co
do natur)' pastwa, w ktrym widzi urzdzenie, su
ce jako techniczny i neutralny instrument najr
niejszym silom politycznym. W efekcie maszyna ta,
podobnie jak caa technika, uniezalenia si od wszel
kich treci cechujcych polityczne cele i przekonania,
zyskujc status technicznego narzdzia, neutralnego
w stosunku do wartoci i prawdy. W ten sposb za
koczy si rozpoczty w XVII wieku proces neutrali
zacji, ktry moc immanentnej logiki kulminuje
w upowszechnieniu techniki2.

54

55

pojcia suwerennoci, z racji zwtpienia, jakie wzbu

dziy w nim wojny religijne, stal sie. decyzjonist, wi
dzc w suwerennej wadzy pastwowej instancj do
konujc rozstrzygni. Tym, co rni Hobbcsa od nich
obu, od F.rasiusa i Bodina, jesl jego filozoficzna i sys
tematycznie skonstruowana teoria pastwa, czynica
ze pioniera nowoczesnej naukowoci t zwizanego
z ni ideau technicznej neutralizacji.
A zatem neutralizacja kulminujca w powszech
nej technicyzacji moe si czy z tolerancj, i jed
na w naturalny sposb przechodzi w drug. Jeeli
jednak wzi pod uwag punki, do ktrego zmierza
wewntrzna logika tego nowoczesnego etapu za
chodniego racjonalizmu", jego idea cisej technicy
zacji, wwczas wida, i etap ten wyranie rni si
od wielorakich form tolerancji" w lakitti samym
stopniu, w jakim rni si od wielu postaci scepty
cyzmu, agnostycyzmu bd relatywizmu, pojawiaj
cych si we wszystkich epokach. Synne pytanie
Piata: quid est veritas?4 moe by na przykad wia
dectwem wyniosej tolerancji, ale rwnie dobrze
oglnikowego i znuonego sceptycyzmu, wreszcie
otwartego" na wszystkie stanowiska agnosiycyzmu. Ale mona le ju w nim widzie wyraz etaty-

ujamiia autentyczny cnisiiamzin w jejw najbardziej rozwinitej

formie). Figgis wskazuje jednak slunie na faki, i Gramms
w przypadku pastwa nakadajcego ekskomunik cay czas
ma na uwadze prawdziwa, religi. Tak-e ws[>amaie tnircdmihr.
Mci twa i na rlo Pohcal Worksof Jantts I. Harvanl Univcrsiiy Press,
Cambridge 1918, cho przywouje Hobbesa jedynie przy okazji
(s. XX. Cli- pozwala dostrzec rnic dzielc jego sianowisko
od wszelkich argumentw natury religijnej. Wyraenie A. Passerina d'1-nue.vcs znajdziemy w jego ksice o Richardzie llooke
1

rze {Ricwrdo Hocker, contributc alfa itori* e atia stoa de! dirittt} na
turalt, op. cii., 5. U**!.

W BiHii Tysiclecia: CA 10 jesl prawda?*' U I. il (pr/yp. Uuin.).

56

styczno-administracyjnej neutralnoci wobec prze

kona religijnych, jakie ywi podporzdkowane
pastwu narody. O ile administracyjna organizacja
wczesnego imperium rzymskiego w duym stopniu
bya ju uksztatowana na sposb techniczny, o ryle
kadorazowo specyficzny typ tej neutralnoci odpo
wiada poziomowi technicznej doskonaoci pa
stwowej maszyny. Jeeli Fryderyk Wielki w swoim
olitycznym testamencie z roku 1752 powiada: Je.suis neutre entre Roma et Geneve (Zajmuj pozycj neu
traln pomidzy Rzymem i Genew |. to wyranie
mamy tu do czynienia, biorc pod uwag sprawno
ans lwa pruskiego w tamtym czasie i filozoficzne"
stanowisko Fryderyka, bardziej z neutralnoci
w sensie techniczno-etatystycznym ni tolerancj
y osobistym sceptycyzmem. Jak susznie zauway
ustav -Steinbmcr, pastwo Fryderyka Wielkiego
ona wrcz uj jako idealny przykad mechani11 oywianego osob suwerena. Neutralno"
jest tu wycznie funkcj administracyjno-lechmcznej racjonalizacji.
W przypadku technicznie pojtej neutralnoci de
cydujce jest uniezalenienie zasad rzdzcych pan
em od wszelkiej prawdy i susznoci, ktrych
c byaby okrelona substancjalnie, to znaczy regijnie lub prawnie; zasady te obowizuj jako nor
my nakazowe ju tylko dziki pozytywnej okreloOci pastwowych decyzji. Attctorifas (w sensie
summa potestas), non Veritas (Autorytet {w sensie
wadzy najwyszej), nie Prawda|. To zdanie, ktre
tak czsto cytuje si od roku 1922, w ustach Hobbesa nie jest bynajmniej hasem irracjonalnej samo
woli. Nie jest te, wbrew niebywale czstym dezinterpretacjom, czym w rodzaju Credo quia absurdum
[wierz, poniewa to absurdalne |. Istota tego zda-

57

nia tkwi w tym, e nie odrnia ono ju auctoias

i potestas i e summa potestas oznacza teraz summa
auctontas"*. Tym samym zdanie 10 staje si wiadec
twem mylenia pozytywistyczno-tcchnicznego, neu
tralnego w stosunku do wartoci i prawdy, mylenia,
ktre usamodzielnio religijna i metafizyczna tre
prawdy, wczeniej oderwawszy ja od aspektw kicrowniczo-przywdczych i funkcjonalnych. Tego ro
dzaju techniczne i neutralne pastwo moe by za
rwno tolerancyjne, jak i nietolerancyjne; w obu
wypadkach pozostaje w rwnym stopniu neutralne.
Jego warto, prawda i sprawiedliwo tkwi w jego
technicznej doskonaoci. Wszystkie inne przedsta
wienia prawdy i sprawiedliwoci zostaj, wchonite
przez akt rozstrzygnicia zawarty w decyzji prawnej
- wciganie go w obszar jurydycznej argumentacji
prowadzioby tylko do nowego sporu i nowej niepew
noci. Maszyna pastwowa funkcjonuje albo nie.
1

We wspomnianym wyej Jntrcitttim dotoftucaWerks ofJama I

(s. XX i nu.) Mc I iwa In wsixiniina o waicc pomidzy autoryte
tem" kocielnym (pjpiesko-prezL'iterionskiin) a autorytetem"
krlewskim; w lym knnteksVie przywouje te papiea GelaTjusza 1. Przy czym. jak mi si wydaje, nie zwraca si tu dostatecz
nej uwagi na wewntrzn specyfik [X)} duCaMs i pC'fifai. jak
rwnie rnic midzy nimi. w tym zamcie zbyt lamo docho
dzi tlo gosu wadza ko&iclna". Na lemal odrnienia ...:.':. i :...
i potestas por. rozpraw G. Daskalakisa Der Begriff des auusrihischen
Staates. Deutsche Rechtswissenschaft'' 19JS. t.}, s. 7S i nn.Jesz
cze odin jesi wiadomy rnicy pomidzy auctcntus i potestas: jcjjo suweren ina piwuf (J. Bod in, Szef ksig o Rzxzyp&pvlitej,
przekad zbiorowy, PWN, Warszawa 1958, III. rozdz. 7). Franci
sco J. Condcw drugim rozdziale swojej ksiki b'lFmsaintcntc>pfUtteoHt\!iM> \Ti\>. tle Archivos, Madrid I9JS. s. 24| pisze o MAJOdud Bolimowskiego przed stawienia pastwa, cho nie rnnimie
pod lym neutralnoci w sensie techniczno-maszynowym, ale
rodzaj lolcrancji, na kticj opiera si HcpLiphmercs Bodina. A jed
nak i la interesujca pozycja Condego (okazuje, jak tativo w hi
storii inoga. przechodzi w siebie nawzajem inlerancja i le< link /na neutralno nowoczesnego pastwa.

58

W pierwszym przypadku gwarantuje mi bezpiecze

stwo mojego fizycznego bytu; w zamian za to wyma
ga bezwarunkowego posuszestwa prawom swego
funkcjonowania. Wszelkie dalsze dysputy kocz, si
w przedpastwowym" stanie niepewnoci, w kt
rym osiaieo/jiic iraci si poczucie bezpieczestwa co
do swego biologicznego ywota, jako e powoywanie
si na prawo i prawd nic tworzy pokoju, ale dopie
ro czyni wojn naprawd zaart i bezlitosna. Kady
oczywicie twierdzi, e prawo i prawda s po jego
stronie. Tymczasem do pokoju prowadzi nie stwier
dzenie, e ma si prawo po swojej stronie, a jedynie
niepodwaalna decyzja sprawnie funkcjonujcego,
prawomocnego systemu przymusu. klrv kadzie
kres sporom.
W ten sposb myl prawna i teoria pastwa zyska
y nowy fundament w postaci pozytywizmu prawne
go. Pozytywistyczne pastwo prawa, o czym bdzie
jeszcze mowa dalej, uksztatowao si jako fenomen
historyczny dopiero w XIX wieku. Ale wizja pastwa
jako stworzonego przez czowieka i technicznie dosko
naego magnum artifiaum, jako maszyny posiadajcej
swoje prawo" i swoj prawd" wycznie w sobie,
to znaczy w wydajnoci i funkcji, pierwotnie zostaa
sformuowana i systematycznie opracowana jako
odrbne pojcie przez Ilobbesa. Zreszt genialnym
mylicielom siedemnastowiecznym nic jest obca wi
nidzy najwysz technik i najwyszym autoryte
tem. U Campanellt na kocu Pastwa soca pojawia si
wielki statek, bez steru i agli napdzany mechani
zmem, ktrym zarzdza i kieruje posiadacz absolut
nego autorytetu".
Przepa pomidzy technicznym pastwem neu
tralnym a wsplnot redniowieczn jest ogromna.
Nie tylko jeli idzie o ugruntowanie i konstrukcj

59

suwerena", gdzie wychodzi na jaw rnica dzielca

boskie prawo krlw jako uwiconych osb" i skon
struowany w racjonalistycznym duchu mechanizm
decyzyjny pastwa". Przepa t wida rwnic/
w odmiennym statusie prawnym poddanych w sto
sunku do obu tych instancji, co znalazo swj wyraz
we wszystkich podstawowych kategoriach jurydycz
nych. Dla redniowiecznej zbiorowoci czym absolut
nie oczywistym byo feudalne bd stanowe ..prawo
sprzeciwu" wobec wadcy; ktry dziaa bezprawnie.
Wasal albo stan mog si wwczas powoa ua pra
wo boskie, podobnie jak moe m uczyni jego pan
feudalny czy ksi. W pastwie absolutnym Hobbesa prawo do oporu jako prawo" stojce na jednym
poziomie z prawem pastwowym jesl pod kadym
wzgldem, faktycznym oraz jurydycznym, czystym
niepodobiestwem i absurdem. Wszelka prba bunlu przeciwko Lewiatanowi jako wszechpotnemu
i niszczcemu najmniejszy opr, a przy tym technicz
nie doskonaemu mechanizmowi decyzyjnemu nie
ma praktycznie szans na powodzenie. Ale wykluczo
ne jest ju samo (wstawienie kwestii prawa do takie
go sprzeciwu, sformuowanie jej jako problemu praw
nej konstrukcji. Brakuje dla jakiegokolwiek punktu
zaczepienia, niezalenie od tego. czy miaoby to by
prawo obiektywne, czy subiektywne. W ogle nic ma
pustego miejsca w przestrzeni opanowanej przez nie
zwycion wielk maszyn. Brak punktu zaczepie
nia, miejsca i perspektywy - prawo do protestu jest
w cisym sensie utopijne". W obliczu wszechpoigi Lewiaiana, pastwa", ktre wszystko w taki sam
sposb pod po rzdkw uje wasnemu prawu", nie ist
nieje aden odrbny stan" ani nawet stan sprzeci
wu". To pastwo albo rzeczywicie istnieje jako pa
stwo, a wwczas funkcjonuje jako niezniszczalne

60

narzdzie zaprowadzania spokoju, bezpieczestwa

i porzdku, majc cae obiektywne i subiektywne pra
wo po swojej stronie, skoro jako jedyny i najwyszy
prawodawca jesl samym rdem wszelkiego prawa;
albo w rzeczywistoci nie istnieje i nic spenia swojej
funkcji gwaranta pokoju, wwczas na powrt obowi
zuje stan natury, i w ogle nie ma ju mowy o pa
stwie. Bywa zreszt, e pastwo przestaje funkcjono
wa i wielka maszyna rozpada si z powodu rebelii
i wojny domowej. Nie ma lo jednak nic wsplnego
z prawem oporu". Z punktu widzenia Hobbesowskiego pastwa oznaczaoby to uznanie przez pa
stwo prawo do wojny domowej, to znaczy do znisz
czenia pastwa, czyli nonsens. Przecie pastwo
kadzie wanie kres wojnie domowej. Co, co nie
koczy wewntrznego konfliktu, nie je.st pastwem.
Jedno wyklucza drugie. Niepodobna sobie pomyle
prostszej i bardziej rzeczowej" konstrukcji, cho jej
prostota i rzeczowo opieraj si na technicznym
charakterze wyobrae i poj.
Ogromn rnic wida wreszcie take w prawie
midzynarodowym, w ktrym zachodzi rewolucyjna
zmiana. Z niezwyk cisoci zostaje ono ujte jako
prawo obowizujce wycznie midzy pastwami,
przysugujce tylko pastwom, i tylko pastwa jako
takie" odpowiadaj specyficznej naturze porzdku, ja
ki prawo to tworzy Narody i kraje, nie bdce w sta
nie wprowadzi organizacji typowej dla pastw no
woczesnych, s niecywilizowane"; jak to bardzo
wyranie stwierdzono w 22 artykule Paktu Ligi Na
rodw, ,.w nadzwyczaj trudnych warunkach wiata
nowoczesnego" [dans les condiiiom partkuHremeiu diffiales du monde moderne; under the stremtous condiiions ej
the modern worid) pastwa te nie |xlrafi same sob
kierowa; staj si zatem koloniami, protektoratami
61

bd w jaki inny sposb przedmiotem opieki i zarz

dzania ze strony pastw, ktre zdolne s osign* la
ki poziom techniczno-organizacyjny i w zwizku
/. tym speniaj wymg bycia podmiotem" prawa
midzynarodowego. Wojny to odtd wycznie woj
ny midzypastwowe, czyli przesiaj one by wojna
mi religijnymi, domowymi, partyjnymi i innymi. Ja
ko wrogowie staj naprzeciw siebie jedynie pastwa
bdce zamknitymi organizacjami. Wszelki porzdek
i wszelkie gwarancje prawne tego midzynarodowe
go systemu zawarte s w pojciu pastwa. Cze i ho
nor pastwa tkwi w zorganizowanej spjnoci i obliczalnoci, dziki ktryni funkcjonuje ono w sposb
racjonalny jako mechanizm decyzyjny. Dlatego
w wietle tak pojtej wojny midzy-pastwowej kwe
stia wojen sprawiedliwych jest rwnie niedorzeczna
jak wewntrz pastwa problem susznego sprzeciwu
antypastwowego. Wojny w obrbie systemu midzy-pastwowego nie sposb mierzy wedle kryteriw
prawdy i sprawiedliwoci, jak to miao miejsce
w przypadku konfliktw religijnych, domowych czy
midzy stronnictwami. Wojna prowadzona przez pa
stwo nie jest ani sprawiedliwa, ani niesprawiedliwa,
jest spraw pastwow. Jako laka nie musi by spra
wiedliwa. Ordo hoc non inrfudit (porzdek pastwowy
jej nie obejmuje). rdo porzdku pastwowego
znajduje si wewntrz pastwa, a nie poza nim. Dla
tego dla prawa midzynarodowego, ktrego podmio
tami s pastwa, konstytutywne jest pojcie wojny
pozbawione odrnienia midzynarodowego prawa
i bezprawia, pojcie nie narzucajce ogranicze pod
tym wzgldem. W istocie wojna pastwowa ma swo
j cze, swj honor, a zatem i swoje prawo w tym. e
to pasiwa prowadz j ze sob i e tylko pastwa
staj naprzeciw siebie jako wrogowie. Natomiast po-

62

jcie wojny, ktre narzuca pewne ograniczenia, czyni

z konfliktu midzy pastwami midzynarodow woj
n domow. W porzdku prawnym, ktry uznaje po
jedynek za instytucj majc status prawa, taki poje
dynek posiada swoje wewntrzne gwarancje prawne
oparte na zaoeniu, e kady uczestnik pojedynku
jest nosicielem pewnych okrelonych jakoci, e - in
nymi sowy - to ludzie zdolni da satysfakcj" si po
jedynkuj, i dlatego aden prawdziwy pojedynek nie
jest tak naprawd ani sprawiedliwy, ani niesprawie
dliwy. 1 podobnie w obrbie prawa midzynarodowe
go nie sposb mwi o sprawiedliwych bd niespra
wiedliwych wojnach midzypastwowych, dopki
prawo to definiuje si jako obowizujce midzy
pastwami". Jak wiadomo, anglosaskie prawo naro
dw nie przejo tego kontynentalnego pojcia pa
stwa i wojny, poniewa Anglia nie staa si pa
stwem" w rwnej mierze co potgi kontynentalne.
Na gruncie dowiadcze z wojn morsk prawo to
rozwino swoje wasne, uniwersalne pojcie wroga
i konfliktu. Z tych rnic w pojciach wojny wyniky
nieusuwalne sprzecznoci i nieporozumienia w obsza
rze przekona prawnych; i cay czas moliwe tu jest
nieprzewidziane pogbianie zamtu. Nadal godne
uwagi i pouczajce w tej kwestii s dowiadcze
nia wojny wiatowej przeciwko Niemcom z lat
1914-I91S. Albowiem dopiero wojna sprawiedliwa
jest wojn prawdziwie totaln"6.
Z perspektywy prawa midzynarodowego, jako
pierwszy stwierdzi! to wyranie Hobbes, pastwa
znajduj si w stosunku do siebie w sianie natury".
Znajduje to swj cisy wyraz kategorialny w HobbeC. Schmhj, Die Wendung zum diskriminierenden Kriegsbegriff,
"Schriften der Akademie fr Deutsches Recht. Gruppe Vlker
recht", Mnchen 19JS.

63

sowskim pojciu pastwa, to znaczy w odrnieniu

legalnego stanu pastwowego oraz sianu natury,
w ktrym na legalno bd nielegalno nie ma
miejsca. W stanic natury zawiera si wprawdzie
uklatly, ale zawsze lylko / wielkimi zastrzeeniami
dotyczcymi samej kwestii przetrwania, co uniemo
liwia przeksztacenie powszechnej niepewnoci
w stan racjonalnego i zalegalizowanego bezpiecze
stwa. Bezpieczestwo istnieje wycznie wewntrz
pastwa. Extra civitatem miila securitas Ipoza pa
stwem nie ma bezpieczestwa). Pastwo zawaszcza
ca racjonalno i legalno. Wszystko poza nim jest
stanem natury". Doskonale zracjonalizowane we
wntrz mechanizmy decyzyjne konfrontuj si ze so
b w sposb tym bardziej irracjonalny". Im dosko
nalsza ich organizacja wewntrzna, tym i rud niej
zorganizowa na podobnym poziomie ich wzajemne
stosunki. Im bardziej i dogbniej kade z nich jest
pastwem, w tym mniejszym stopniu relacje midzy
pastwowe mog mie w pastwowy charakter.
Midzy pastwami nie poredniczy adna wysza
instancja pastwowa, dlatego te nie istnieje le
galna wojna czy legalny pokj, a jedynie przed- i poza-legalny stan natury; w ktrym panuj napite
stosunki pomidzy Lewiatanami, doranie lylko a
godzone przez tymczasowe ukady.
To lulaj obraz Lcwiatana, w tym poczeniu wiel
kiego zwierzcia i wielkiej maszyny, osiga najwyszy
poziom mitycznej mocy oddziaywania. Chodzi o re
gres do elementarnej ywioowoci, ktrego niepo
dobna unikn w relacjach midzy mocarstwami. Ry
walizujce ze sob potgi dziaaj w obszarze cigego
ryzyka i zagroenia. S zgubione, jeli nic pouali
irafnie rozpozna przyjaciela i wroga. Jak powiada
Carl August Emge, nie ma tu adnych gwarancji".
64

Kto swego bezpieczestwa szuka w innym, ten mu si

podporzdkowuje. Powtarzajc za Hansem Freyercin,
wszystko jest tu niepewnytu, wycznie aktualnym,
prostym dziaaniem", zachodzcym w czym podob
nym do pustej przestrzeni, bez szyn i wczeniej przy
gotowanych zwrotnic", jakie zapewnia ustanowiona
przez pastwo legalno. Pastwa, wewntrz suwe
renne i spokojne, ca swoj witalnoc musz anga
owa w stosunki wzajemne, lak aby zachowa swj
7
status" . Do zobrazowania sjwcyiiki relacji i procesw,
zachodzcych w takiej przestrzeni, niezmiennie najicj nadaj si bajki zwierzce, jak choby w przy
padku kwestii napaci bajka o wilku i owcy \Wilk
a): w przypadku problemu winy" bajka La Fone'a o zarazie, ktrej winny jest oczywicie osio
'a zwierzt]', temat uzbrojenia z kolei poruszy
w swojej mowie z padziernika 1928 roku Churchill,
kiedy z typowym angielskim humorem wywodzi, e
kade zwierz uwaa wasne zby za bro defensyw
n, natomiast rogi przeciwnika za bro suc agre
sji. W istocie na podstawie jednego z klasycznych
zbiorw bajek Ezopa czy La Fontaine'a da si zbudo
wa jasn i przekonujc teori polityki i prawa mi
dzynarodowego. Poniewa chodzi tu o autentyczn
walk w obszarze elementarnych sil, Lewiatany jawi
si jako wielkie zwierzta. Poniewa jednak naprze
ciw siebie staj silnie scentralizowane mechanizmy
decyzyjne, skonstruowane dziki najwyszym stara
niom ludzkiej inteligencji, a kierowane za pomoc
jednej dwigni umieszczonej na tablicy rozdzielczej,

Frcycr. MaehiawlU umlrfftKehrt ivw Hdudclit, Zeitschrift

Deutsche Kiilmrpliilosophic. Neue Flgf des Logos" I9JS, t. 5,
18. C. A. Emue, Ideen zu einer Philosoph'*' <te Fiihreriu
riflr Rudolf Stammler zu seinem HO. <ieburla$ am
1936, lud. C. A. em.ua VtrUp fiii Siaalswissenschalicn und
escliichtc-, Berlin 1936. s. 183.
65

s niczym wielkie maszyny. Dla Ernsta Jngcra nowo

czesne okrty wojenne 10 najdoskonalsze metafory
ych organizacji wadzy: pywajce forpoczty pot
nego panowania, opancerzone jednostki, w ktrych
roszczenie do wadzy zagszcza si na najiimiejszej
przestrzeni". Wydaje si, jakby wizjo Campanclli
z Pastwa soca za porednictwem techniki stal si
rzeczywistoci: technicznie doskonay mechanizm
wielkiego okrtu w rkach absolutnego dziki tej do
skonaoci autorytetu.
W obliczu tak niezawodnego technicznie uzbrojenia
milkn pytania o prawo i bezprawie. Mwiono, e ist
niej wprawdzie sprawiedliwe wojny, ale nie ma spra
wiedliwych armii. To samo mona by powiedzie"
o pastwie jako mechanizmie. Majc przed sob Lewiatana, ten wielki mechanizm do wydawania rozka
zw, majc go przed oczami, odrnia* jeszcze pa
stwa sprawiedliwe i niesprawiedliwe, lo w gruncie
rzeczy tak jakby chcie dyskryminowa" maszyn
niesprawiedliw w smsunkii do sprawiedliwej. Kiedy
iMachiavelli pod koniec Ksicia powiada, i sprawiedli
wa jest wojna, ktra jest konieczna dla Iialii, a huma
nitarna {pktose) bro, ktra suy za ostatni desk
ratunku 8 , brzmi to jeszcze bardzo po ludzku w porw
naniu ze spenion rzeczowoci wielkich maszyn,
udoskonalanych wycznie pod wzgldem technicz
nym.

5.
Kiedy stawk jest polityczny los jakiej mitycznej
figury, wwczas ostatnie sowo nie naley do badacza
?kstu czy historyka jzyka; nie wystarczy rwnie
'.etelne odtworzenie systemu poj ani rekonstrukja logiki, zgodnie z ktr ponad naszymi gowami tosi historia idei. Imi Lewiatana naley wszak do
lion mitycznych, ktrych nie mona przywoywa
jezkarnie, a jego obraz posiada w sobie laki adunek,
e choby tylko namalowany na cianie zaczyna dzia
a we waciwy sobie sposb. W nieoczekiwanych sy
tuacjach historycznych moe si rozwin w innym
kierunku, ni spodziewali si tego ci, ktrzy go zakli
nali. I tak w XVIII wieku Lewiatan znalaz wprawdzie
swe najdoniolejsze ucielenienie w pastwach wad
cw absolutnych, zarazem jednak w okresie tym je
go los si wypeni, jako e dosza do gosu rnica po
midzy wntrzem i zewntrzem. Przyczyn jego
zguby okaza si wtedy problem wiary i cudw.

Hobbesowski Lewialan, czcy w jedno boga

i czowieka, zwierz i maszyn, to miertelny bg
gwarantujcy ludziom pokj i bezpieczestwo, i z te
go wzgldu - a nie na mocy boskiego prawa krlw"
* domagajcy si bezwarunkowego posuszestwa.
* W rozdziale XXVI Ksicia (prael. Ot. Hanke, Ptw. Warszawa 198-1,
s. 113) Machiavelli cytuje Liwiusza (IX, l): .Mumm enhn est
Nie istnieje prawo do sprzeciwu wobec niego, ani
bellum auibus itecessatium. eipia anna, ubi milia nisi in urviis s; est"powoaniem si na inne i wysze prawo, ani z JK>(.-sprawiedliwi^ bowiem jusi wojna dla tych, dla ktrych jcsl
)dw religijnych. On jeden tylko karze i wynagrakonieczna, i bogosawiony or, jeli lylkp w nim cala spoczy
wa n;i<!/itjj" i.
t. On okrela, moc swej suwerennej wadzy po67

sugujc si w tym celu prawem, co j o l prawem

i wasnoci, jeli idzie o kwestie sprawiedliwoci, a co
prawd i wyznaniem, jeli idzie o kwestie religijne.
Mensura Boni el Mali in omni Q'vitate es! Lex [Lewalan,
rozdz. 46 l . Wicej nawet: tylko suwerenna wadza
pastwowa na mocy swej suwerennoci decyduje te
o tym, co jego poddani winni uwaa za cud, w co
wierzy.
Problem wiary w cuda porusza Hobbesa jako teo
retyka pastwa bardzo mocno, czego wiadectwa
znajdujemy w rnych fragmentach Lewiatana I rozdz.
26 pod koniec, rozdz. 37 i 421. W adnym ra/ie nie jest
lo dla ntego kwestia o charakterze wycznie ogl
nym, fundamentalnym, teoretycznym czy krytycz
nym. Pr/y ocenie Hobbcsowskicj koncepcji cudw
nie wolno zapomina, e problem ten mia wwczas
konkretne i bezporednie znaczenie polityczne. W ge
stii krla leay cudowne uzdrowienia przez dotkni
cie. Stanowiy realny lad i wiadectwo sakralnego
charakteru jego osoby, bdcej, jak powiada Hob bes.
czym wicej ni tylko osob wieck". O ten in.sty
lucjonaluy przywilej wadzy krlewskiej trzeba byo
walczy z rzymskim papieem. Dla ludu angielskiego
cudowne uzdrowienia jeszcze przez dugi czas po
zostaway istotnym skadnikiem monarchii. Dokony
wano ich zgodnie z urzdowym rytuaem, zapisa
nym w Common Prayer Bock. Zwaszcza Stuartowie,
a przede wszystkim Karol II, angielski wadca, z kt
rym Hobbes by zwizany osobicie, chtnie i czsto
' w iwlskini wydaniu Lewiaiana cay fragment brzmi nastpiija.co: .,w tym bowiem Manie rzeczy, gdzie ludzie nie maj adne
go innego piawa ni/ Sm wasne pragnienia, nie moe by ad
nej oglnej reguy dobrych i /ych dziaa. Natomiast w pamiwie
la iniara jest lalszywa - nie pragnienie poMueglimh ludzi, lec/:
prawo, kire jest wol i pragnieniem patiwa. jest miar":
T. Kubbcs. Lfwtatett, op. cif. s. 765 iprzyp. ilum.).

68

korzystali z tego zwyczaju krlewskich uzdrowie.

Karol II wiciu takich cudw dokona zarwno na wy
gnaniu, jak i w czasach restauracji, i lak na przykad
gna
tylko
tylk od maja 1660 do wrzenia 1664 roku dotkn!
sw krlewsk rk okoo 23 tysicy osb?.
sw
W tak draliwej kwestii wiary w cuda Hobbes jednacznie zajmuje stanowisko agnostyka. Jego zda
niem nikt nic jest w stanie z ca pewnoci stwier
dzi, czy jakie zajcie jest czy nie jest cudem. Tym
samym staje si jednym z pierwszych i najmielszych
krytykw wszelkich form takiej wiary, nie lylko biblij
nych czy chrzecijaskich. Jego krytyka ma ju zatem
sens owieceniowy. W tym miejscu ukazuje si wa
ciwym inicjatorem XVIII stulecia. Ju prawie ni
czym Voltaire opisuje moliwoci bdu, zudzenia
i jawnego bd ukrytego oszustwa, sztuczki faszerzy,
aktorw, brzuchomwcw i innych os/uslw, a robi
to w sposb tak wymowny, e wszelkie roszczenie do
wiary wydaje si w tym wypadku absurdalne, a w za
sadzie w ogle nie zasuguje na dyskusj. Przy lektu
rze rozdziau 37 Lewiatana od razu trzeba zaoy, e
wiara w cuda zawsze jest tylko zabobonem i e w naj
lepszym razie pozostaje radykalny agnostycyzm, kt-

M. Bloch. KnUiTWK Cmfjtwity. Studium rM tema! nittfpiZyttZi'

charakteru prz)i'fymin(g%> wadzy krlewskiej zwaszcza \ve
iw Anglii, pad. I. M. Klorrmvski, Oficyna Wydawnicza Volumen
-Dom wydawniczy Bellona, warszawa 1998. s. WS: tam te/
znajdziemy robic spore wraenie repiodukij ' Chuiismii Basilikon y Biownes-i. przedstawiajca. Karola 11, kiory jir/ez dotkni
cie rki leczy skrofuy. |W polskim wydaniu nie ma wspnmniaIhikUacji fprzyp. rcd.i.| Zob. le: R E. Schianmi, CeschkhSc
englischen Knigtums im Lichte der Kn'nung, Hermann Bohla
-*imar 19*?. s. 12S. 15i. P fi. Schramm uwaa wiar w lego
Izaju mor krla /a w klocie bardzo niechrzecijaskie wynaenic". stanowice pozytywny odpowiednik <iedniowiec/.ltj wiaiy w e/arownicc i majce jakoby swe rda w dziedzic
twie germaskim.

69

ry wiele w tej kwestii uznaje za moliwe, ale niczego

za prawd. Jednak Hobbes, wielki decyzjonisia, i tym
razem stosuje swoja, typow dccyzjonis tyczn zasad:
Autoritas, non Veritas. Nic tu nic jest prawdziwe,
wszystko jest rozkazem. Cudem jest to, w co rozkae
wierzy i co kae uzna za cud suwerenna wadza
pastwowa; ale te i na odwrt (co szczeglnie ska
nia do szyderstw*): cuda kocz si, jeeli pastwo
ich zakae. Krytyka wiary w cuda prowadzona w du
chu radykalnego agnostycyzmu oraz ostrzeenia
przed oszustwem i kamstwem kocz si tym, e
ostatecznie to kady suweren decyduje, co jest cudem
w jego pastwie. Hobbes wyranie uywa jako przy
kadu wielkiej kontrowersji teologicznej, jaka od
czasw reformacji, a w zasadzie ju od XI wieku, od
wielkiego rozpadu na Koci wschodni i zachodni"1,
zdominowaa ideowo-polityczne spory midzy euro
pejskimi narodami: chodzi o drugi po chrzcie najwa
niejszy dla ycia chrzecijaskiej wsplnoty sakra
ment, sakrament otarza i wsplnego spoywania
J

Choby w stylu klasycznego dysiychu z Sami-Medard: De par

le ROJ defense Dien .'De faire miratleen ca licu" |Chwaa Kr
la ogoszona / Rg tu ruriw nir dokonaj
* - Lailncr, Tkcvltyh' udtoiiiikivr J/n; Invathurml (AbmJynaMttre, KirchenKfivm Chiny und Heinrich III,. Verffentlichungen
ilcs sterreich)sehen Instituts fili Geschichtsforschung" 1936,
i. 2, s. 25: ..Trudne problemy w obrbie teorii sakramentw po
jawiaj, si w lym samym czasie (XI wiek), w ktrym Koci
z niespotykana dotd gwatownoci zaczaj stawia pod znakiem
zapylania z nowego, prawnego punktu widzenia, przez wprowa
dzanie samodzielnych reform, osobliwie na Zachodzie zawiza
ny splot chrzecijaskiego ducha i rzeczywistoci politycznej; byt
to krok. ktrego nie uczyni Koci grecki, przez co cakowicie po
pad w teza ropa pim |...|". Ladner susznie wskazuje le na
fakt, e od XI wieku rzymskie papiestwo siwoizytoiiowy system
prawny, niszczcy niemieckie imperium, a spr o stosunek pomi
dzy lemjioraliamt a spirytualiami rozsirzygnjo zarwno w aspek
cie prawnym, jak i sakramentalnym ls- 46-47k
70

chleba i wina, o cud przemiany chleba i wina w cia

o i krew Chrystusa. Jeeli jaki czowiek twierdzi, e
dziki wypowiedzeniu przez niego okrelonych slow
chleb staje sie czym cakowicie innym, a mianowi
cie ludzkim ciaem, to -jak powiada Hobbes - nie ist
niej adne racjonalne wzgldy, by wierzy w co, co
mwi ta prywatna osoba; ale jeeli kae w to wierzy
wadza pastwowa, wwczas jest to cud, a kady wi
nien wykona ten rozkaz zarwno w aspekcie praw
nym, jak i religijnym. O tym, czy naley co uzna za
cud, rozstrzyga zatem pastwo, majce status pu
blicznego rozumu, public reason, w przeciwiestwie do
private reason poddanych- W ten sposb suwerenna
wadza osiga najwyszy poziom swojej potgi. To
najwyszy stopniem zastpca i namiestnik Boga na
ziemi. Nieprzypadkowo okrelenie suwerena mianem
Ueutenant ofGod pada wanie w zarysowanym wyej
kontekcie pod koniec rozdziau 37 traktujcego o cu
dach 5 . miertelny bg ma wadz rwnie nad cuda
mi i wyznaniem.
Jednak w tym miejscu, to znaczy w kulminacyjnym
punkcie pojednania religii i polityki na mocy wadzy
suwerena, rysuje si pewne pknicie, ktre narusza
zwykle tak spjn i niezniszczaln jedno. Wanie
wwczas, gdy chodzi o cuda i wiar. Hobbes robi ustp
stwo w decydujcej kwestii. Czyni tu mianowicie swo
je tradycyjne indywidualistyczne zastrzeenie, i to
w sjK)sb, ktry oszczdzi nam wszelkich dodatko
wych rozwaa na temat tego, czy rzeczywicie mo
na go nazwa zwolennikiem Indywidualizmu". Oto
bowiem w politycznym systemie U-wiatana pojawia si
odrnienie wewntrznej wiary i zewntrznego wyzna
nia. Hobbes uznaje spraw cudw i dziww za kwesti
Por. T. Hobbes. Ifwiatan, op. cii,, s. 52* 5 (przyp. llum.).
71

publiczn", w przeciwstawieniu do prywatnego" ro

zumu; ale zgodnie z zasad powszechnej wolnoci my
li - auta cogitatio emrtis libera r 6 - pozostawia jednost
ce swobod, by zgodnie z wasnym prywatnym
rozumem wewntrznie wierzya bd nic wierzyta, za
chowujc wasne Judicium w swoim sercu, irilra pertus
suum. Oczywicie kiedy dochodzi do publicznego wy
znania wiaty, wwczas nie ma miejsca na prywatny
sd, a o prawdzie i fatszu decyduje suwertn 7 .
Rnice pomidzy sfera prywatna, i publiczna, wiar
i wyznaniem, JSto i amfensio, failh i confesaton, wprowa
dzone zostaje w taki sposb, e w nastpnym stuleciu
cay proces konsekwentnie rozwinie si w kierunku
konstytucyjnego pastwa prawa. W tym punkcie,
osignitym dziki agnostycyzmowi - a nie religijnoci
protestanckich sekciarzy- rodzi si nowoczesne i neu
tralne" pastwo. Patrzc z perspektywy dziejw ustro
ju, mamy tu do czynienia z podwjnymi narodzinami:
po pierwsze z prawnie (nie teologicznie) skonstruowa
nym pocztkiem nowoczesnej, indywidualistycznej
wolnoci myli i sumienia, a wraz z tym jednostkowycl t
swobd, charakterystycznych dla struktury liberalnego
systemu konstytucyjnego; po drugie z narodzinami
pastwa jako wadzy zewntrznej, usprawiedliwionej
" W polskim prztrkladzic LewiaUmn: jako ie myl jest wolna'; ibi
dem, s. 5Jt (przyp. [tum.).
7
U Hobbesa fragment, do ktrego iiawi^zuii: III Srhitiin, lir/mi na
stpujco: Czowiek poszczeglny ma zawsze wolno" w tym, i
moe wicr/y albo nic wierzy n swym sertu (juko e myl jest
wolna) w te zdarzenia, ktre byy podAwtuio za ciula, zalenie ixl
tego. ui bdzie sadzi, jaka korzy- moe powsta* / tego. e ludzie
bd w to wierzyli, dla ych ktizy twierdz, e eryni ruda. albo
dla tych. ktrzy :rh popieraj; i na tej podstawie bdzie on two
rzy sobie mniemanie, czy to s r/eczywiicie ciula, y te/. kam
stwo. Lecz, gdy diodzi o wyznawanie publiczne ten" wierzenia, to
piywamy rozum musi podporzdkowa si publicznemu, tu zuar.v namiestnikowi Boga'; ibidem. >. 5(1-512) (pizyp. ilum.).

72

nicpoznawa In oci substancjalnej prawdy, dziewitnasto-idvvudziesiovviecznegostoWnt-u/rafeciTfjHWi/ci? | pa

stwo neutralne i laickie 1. W rozdziale 42 Lewiataw znaj
dziemy fragment, ktry wzmacnia t lez: przyznaje si
w nim wadzy pastwowej prawo do [wstawienia wy
mogu oficjalnego wyznania" sprzecznego z chrzecija
stwem, ale poza jakimkolwiek przymusem pozostawia
.wiar wewntrzn", liobbes powouje si w tym
miejscu na Bibli (2 Kri 5, 17-19)*. ale przede wszyst
kim znowu na rnic midzy wntrzem i zewntrzem.
Rwnie odpowied biskupowi liramhallowi {1682) po
twierdza, e dotykamy tu kwestii kluczowej i e zastrze
enie oparte na wewntrznej i prywatnej wolnoci my
li i sumienia zostao wczone w system polityczny Byt
to zalek mierci, ktry od wewntrz zniszczy pot
nego Lewiatana i zabi miertelnego boga.
Mino niewiele lat od publikacji Lewiatana, a ju na
to ledwie widoczne pknicie pado spojrzenie pierw
szego liberalnego yda. Natychmiast rozpozna w nim
wielk zapowied nadejcia liberalizmu, dziki ktrej
cae Hobbesowskie odrnienie zewntrza i wntrza,
sfery publicznej i prywatnej da si odwrci. Spinoza
dokonuje takiego odwrcenia w synnym rozdziale 19
swojego Traktatu teoio^kzno-poih)fc?negif>. ktry ukaza si
w roku 1670. Ju w podtytule ksiki mowa jest o liberiasphiosophatjdi [ wolnoSfilozofowania|. W swoim wy
wodzie Spinoza zaczyna od tego, e suwerenna wadza
pastwowa w imi zewntrznego pokoju i wewntrz
nego porzdku moe ustanawia oficjalny kult religij
ny i kady obywatel winien podporzdkowa si tym
postanowieniom. Wszystko, co dotyczy religii, posiada
1

Por.toiacni,
ibidem,s.s.J W
5Miprzyp.
(pizyp.UUUM.
tum
cat.
* Por. B. Spinoza, Traktat Kctosiczne-poiityxzny [w: 1 idem. Trak
prze). I. Halpcrn-MySIkki. Wydawnictwo Amyk, Kty 2000,
s. "}09-i20 (pr/.yp. ttiim.i

73

moc prawn, vim iuris, dopiero za spraw rozkazu wa

dzy pastwowej. Jednak wadza ta okrela jedynie ze
wntrzn form kultu. Podzia na wntrze i zewntrze
w zalkowej postaci jest obecny take u Hobbesa. we
wspomnianym ju fragmencie o wierze w cuda i wy
znaniu. Ale ydowskifilozofrozwija w zalek do pe
nej postaci tak e osiga wrcz jego przeciwiestwo,
a Lewiatan staje si wewntrz martwy. Za/iiaczam wy
ranie - powiada Spinoza - mwi o praktyce moral
nej i zewntrznym kulcie religijnym, nie za o moral
noci samej w sobie i kulcie wewntrznym Boga"u>.
Wewntrzne przekonanie i moralno sama w sobie"
przynale do prawnego obszaru jednostki. Internus
enim atus et ipsa jtietas uniuscujusquejurisu.
W rozdziale 20 'traktatu teologiczno-politycznego teza
ta staje si szersz i ogln zasad wolnoci mylenia,
odczuwania i wyraania opinii, cho zawsze z za
strzeeniem dotyczcym spokoju publicznego i praw
wadzy suwerennej. Wiadomo, e Spinoza w Trakta
cie pozostaje pod wielkim wpywem Hobbesa12. Jed
nak Anglik, formuujc wasne zastrzeenia, nie za" Ibidem, s. J09 (pfityp. Huin.).
" kuli wewniizny Boga i moralno sama w sobie si pizeduiiutem prawa kadego ?. osobna"; ibidem, s. *?10 (przyp. ihim.).
" Zachmvaty si dwie wypowiedzi Hobbesa na icniai Spimwjaskiego Traktatu; jedna do lorda evonsliire'a: Nejus/xatc. nejutiicemini | Nie sadcie, abycie nic byli sadzeni - Ml 7, IJ. dmga do
Aubrcya: He Hadcut :hrcu$lt him a barrt's fengih, on sam nie odwa
y! si- pisa w sposb lak miay. Tnnics {Tcmasz Hobbes. ycie
jego imttka. op. cii., s. 286, pizyp. 60) wycig i lego wniosek,
e Hobbrs odnalaz w dziele Spinozy ,.jcsli nie wprost wyoona,
wasn icori, to jednak swoje autentyczne poylijdy". z pewno
ci. Spinoza pizejal isioi koncepcji Hobbesa. a Hobbes oczywi
cie lo sposlrecgt. Ale jego nieco enigmaiyrzne sowa zawHcraj^
co jeszcze i nie sa. wyrazem samej tylko akceptacji. Zdaniem Joh
na Landa \Hebbtt. op. cit., s. iOO-iOi Spinoza rni si ml Hob
besa przede wszystkim przez swj r.agimakiawclizm" i brak ja
kirgokolwiuk appteciation o/diity [poszanowania obowizku J.
74

ierzal odrzuca wiary swego narodu, ale - przeciw

nie - pragn! j zachowa. Tymczasem ydowski fi
lozof podchodzi do religii obowizujcej w danym
pastwie z zewntrz i z zewntrz le wysuwa zastrze
enia. U Hobbesa na pierwszym planie znajdoway si
spokj publiczny i prawo suwerennej wadzy: indywi
dualna wolno myli pozostawaa w ile i bya je
dynie ostatecznym argumentem. Teraz, przeciwnie,
sad konstytutywn jest indywidualna wolno
yli, natomiast konieczne warunki spokoju publicz
nego i prawo wadzy suwerennej przyjmuj posta co
najwyej ogranicze- Jedna mala zmiana w rozumo
waniu, majca swe rdo w warunkach ydowskiej
egzystencji, i na zasadzie zwykej konsekwencji w ci
gu kilku lat nastpia zasadnicza transformacja losu
ewiatana.
Rozwj pastw w XVIII wieku urzeczywistnia koncj ksicej suwerennoci, cuius regio, eius religio
(czyja wadza, lego religia], a tym samym klasyczn
form penego, niepodzielnego absolutyzmu pa
stwowego. Dzieje si to jednak w taki sposb, e aboutna wadza pastwowa, osoba suwerena-reprcntanta, ktra pokonaa przeciwnikw stanowych
kocielnych, opanowuje wprawdzie jawn prze ycia publicznego i wkracza na pierwszy plan
ceny polityczno-dziejowej, ale rwnoczenie we
szystkich obszarach pogbiaj si niewidoczne rpomidzy zewntrzem i wntrzem, sfer publicz i prywatn, tak i pr/.ybieraj form coraz ostrzejzego podziau i antytezy. Dziki Pufendorfowi
Thomasiusowi Hobbes zwyciy na kontynencie,
ho za cen owego odwrcenia relacji midzy wnm i zewntrzem. Ju na przeomie XVII i XVIII
ieku THomasius ujmuje wspomniany podzia, mac wiadomo zwycistwa pogldu, ktry w naslp75

nym stuleciu ma si sia dobrem wsplnym. Thoma

sische Gedanken^, opublikowane po niemiecku w 172-1
roku, s tego najwspanialszym przykadem, poniewa
wida w nich dziedzictwo Hobbesa i Spinozy, a przy
tym, by uy trafnego sformuowania lunlschego,
s naukow przygrywk dla pastwa Fryderyka
11
Wielkiego" ' . W owych Gedanken, wyoonych w po
staci lez, wadca nie ma adnych praw do stosowa
nia przymusu w sprawach religijnych oraz wszyst
kich, ktre dotycz postpowania ludzkiego roz
sdku"; wprawdzie nie naley tolerowa ateistw
i tych, ktrzy zaprzeczaj stworzeniu i opatrznoci, ale
tylko dlatego, e mona si po nich spodziewa na
ruszenia spokoju publicznego". Nikogo nie wolno
zmusza, aby mwi co innego, ni myli". Pastwo
staje si w istocie policj; ta jednak ogranicza sw ak
tywno do publicznego" spokoju, bezpiecze
stwa i porzdku. Dlatego te od czasw Thomasiusa
podzia na prawo i moralno zyska] status obiegowej
teorii i communis opinio prawnikw i politykw. Kan
iowska koncepcja prawa i pastwa, z jej przeciwsta
wieniem prawnej heteronomii i moralnej autonomii,
w swej najgbszej istocie jedynie sankcjonuje i pod
sumowuje takie osiemnastowieczne zapatrywania.
By moe pewne ograniczenie, cho bynajmniej nie
uniewanienie fundamentalnego podziau na wntrze

'* waciwy lyiul: Ernsthafte, aberdoch muntere undvernnftigeTiiomasische Gaartkar und Hrinncna^en ber allerhand auserlesenejuristische
/Saide! [Powane, cho wesoe i niiumiic myli oraz wspomnienia
Tomasiusa o najrniejszych s j m d i prarniychl (przyp. dum.).
14
J. C Bkinlschli. Geschichte des Allgemeinen Siaaitrechts und der Po
litik, LiierarischarUslischc Ansiali der JG Corrasdien Buchhand
lung, Mnchen !S64, s. 192. O tym. e lenria pastwa Fryde
ryka Wielkiego wicej czerpie z Hobbesa ni t Locke'a. /.ob.
Cisbcit Beyeiluus. Friedrichda(Jrofit und das IS. Jahrhundert. Pe

ter Hansicin, Rann 1931. 5. 11.

76

i zewntrze stanowi tutaj fakl, i w praktyce pastwo

pozostaje zwykle do nietolerancyjne, albo e Chri
stian Wolff chce zakaza na przykad pietyzmu
i wprowadzi cis cenzur, albo e Kant zdecydowa
nie odrzuca prawo sprzeciwu. Tego rodzaju warianty
niczego isloinego nie zmieniaj z punktu widzenia
generalnego kierunku rozwoju praw i regu konsty
tucyjnych. Istotne jest, e w zalek obecny w Hobbesowskim zastrzeeniu co do prywatnej wiary oraz
rozniev pomidzy wewntrzn wiar i oficjalnym wy
znaniem, rozwija si bez przeszkd, by sta si potechnie panujcym przekonaniem.
Podzia na wntrze i zewntrze, sfer publiczn
prywatn, zdominowa nie tylko myl prawn, lecz
odpowiada oglnym pogldom wszystkich ludzi wyiztateonych. Spinozjaskie ograniczenie aktywnoci
istwa do zewntrznego kultu stanowi take fun
dament tez strasburskich Goethego, dysertacji powieconej stosunkom midzy pastwem i Kocioem.
Ich tre /.najdziemy le w Zmyleniu i prawdzie^, we
fragmentach dotyczcych pobytu w Strasburgu. Ko
ci, powiada mody Goethe, zawsze jest w sporze
z dwiema instancjami: pastwem i indywidualn po
trzeb wolnoci; t trudn sytuacj moe rozwiza
wycznie prawodawca, okrelajc wedle wasnego
idzimisi religi panujc, ktrej zewntrznym
formom wszyscy maj si podporzdkowa. Poza tym,
Ikrella Goethe, nie powinno stanowi adnej
'estii, co kady wewntrz myli, czuje bdl uwai"16. Pastwo absolutne moe wymaga wszystkic-

J. w. Goeihe. Z mojego ycia. Zmylenie, f prawda, 1. 2, prz

A.
Guiiry, PIW. Warswwa 1957. s. 3J-J4 (pnyp. tum.).
16
W polskim p/zeklaifcie: nie miao 10 ?reszt w adnej mieiz
krpowa swobody myli, uczu i przekona"; ibidem, s. 34
(przyp. tum.).

77

go, ale wanie tylko zewntrznie. Zasada cuim regio,

cius re/ifffa zostaje urzeczywistniona, zarazem jednak
w sposb niezauwaony religio przechodzi w cakiem
inny, zaskakujcy i nowy obszar, to znaczy w prywat
n sfer jednostki, majcej swobod myli, czucia
i absoluin wolno przekona.
Odpowiedzialni za rozwj lej wewntrznej instancji
oporu pochodzili z najrniejszych, a czslo isawei
wrogich wobec: siebie rodowisk: tajne stowarzyszenia
i zakony rokrzyowcy, masoni, iluminaci. mistycy
i pietysci, wszelkiego rodzaju sekciarze, YuraStilien im
Lande17, a przede wszystkim, take w tym wypadku,
niezmordowanainteligencja ydw, potrafica w sposl> najbardziej stanowczy wykorzysta sytuacj, tak e E
ostatecznie stosunek midzy sfor publiczn i pivwatn, postaw i przekonaniami, zosta postawiony na go
wic. W XVIII wieku to Moses Mendelssohn w swojej
pracy Jerusalem, oder ber religise Macht und Judentum
[Jeruzalem albo o wadzy religijnej i ydostwie] {1783) ce
lowo ustanawia podzia na sfer wewntrzn i ze
wntrzn, moralno i prawo, wewntrzne przekona
nie i zewntrzn postaw, dajc od pastwa wolnoci
sumienia; pozbawiony wielkiego ducha, intelektualnie
nie dorwnujcy Spinozie, ale z nieomylnym wyczu
ciem, e takie podkopanie i zakwestionowanie wadzy
pastwowej najskuteczniej przyczyni si do obezwad
nienia obcego narodu i emancypacji wasnego, ydow
skiego. Tekst Mendelssohna stal si te okazj do
pierwszego wielkiego i naprawd gbokiego sporu
niemieckiej wiedzy z ydowsk taktyk drobiazgowych
dystynkcji, to wwczas bowiem powstaje Golgatha und

" w Biblii Tystycfecif spokojni w kraju" iPs 35. 20 L Tak Odzywa

no przyjaci krgu Gerharila Ttrrsiccgena {1697-1769), nu?'
mieckiego teologa, duchownego protestanckiego, pisarz,! i m:siyka (pr?-y]>> dum.I.
78

Scheblimini (1784 Johanna Georga Ha manna. Ka

mann, wielki wtajemniczony rozumie znac/enie Lewiatana i Behemota. Nie jest mu obcy Lcwiatan jako
potna ryba i symbol angielskiego charakteru narodowego. W rym sensie mwi o moralnej obudzie miesz
czastwa i hipokryzji jako kawiorze Lewiaiana'',
w przeciwiestwie do gali i kaskiej szminki" esieiyzmu. W odniesieniu do pastwa Fryderyka Wielkiego
cytuje fragmeni z Ksigi Hioba (40, 18)'*, bdcy opi
sem zwierza ldowego, czyli Behemota. Z cudownym
poczuciem wyszoci wobec pojciowego kunsztu
owieconych ydw Hamann odpowiada im, e pa
stwo", religia" i wolno sumienia" to trzy sowa,
ktre mog oznacza wszystko i nic, i dlatego do in
nych slow odnosz sie w taki sam sposb jak nieokre
lono czowieka do okres lono ci zwierzcia". Bchemot to zwierz, ktremu biedni i niedojrzali s
wdziczni za to, e psy gocze wielkiego Nimroda zo
stawiaj im nieco okruszyn. Przede wszystkim jednak
wida tu wyranie, co zostao z Hobbesowskiego Le
wiaiana: na zewntrz potna, wewiilrz natomiast
bezsilna koncentracja wadzy, ktra potrafi ustanowi
jedynie przymusowe obowizki oparte na wicej
mocy strachu" i od ktrej yd Moses Mendelssohn wy
maga, majc przy tym wielkie nadzieje na spenienie
swych da, aby o pogldy jednostek, z ktrych ka
da przecie moe osign szczcie wedle wasnego
uznania, troszczya si w rwnie maym stopniu co Rg
o zewntrzne dziaania ludzi.
Jeli jednak publiczna wadza rzeczywicie chce
by wycznie publiczna, jeeli pastwo i oficjalna re
ligia spychaj wewntrzn wiar w sfer prywatn,
18

W Biblii lysidem mowa jest o hipopoiamie. a fragmem bn-.mi

/nastpujco: .jego koci jak rury mied7iaiu.\ /jego nogi jak szta
by elazne" {przyp. ilum.J.

79

wwczas dusza narodu wybiera si w tajemnicza po

dr", ktra wiedzie do wntrza. Ronie wtedy sil
oporu milczenia i ciszy. W momencie gdy zaakcepto
wana zostaje rnica pomidzy wntrzem i zewn
trzem, w zasadzie rozstrzygnita jesi ju wyszo sfe
ry wewntrznej, a tym samym tego, co prywatne, nad
tym, co publiczne. Odtd publiczn wadz i przemoc
mona uzna w peni i jednoznacznie oraz lojalnie re
spektowa, wszak jako wadza wycznie publiczna
i zewntrzna jest pusta, a wewntrz martwa. Takie
mu miertelnemu bogu pozostaj jedynie pozory i simulacra boskoci. Bosko nie daje si przeforsowa
19
od zewntrz. Non externa cogunt Deos , stwierdzi
w obecnoci Nerona stoicki filozof Seneka, a wiado
mo, w jakiej sytuacji politycznej si znajdowa. Kto
w ogle akceptuje opozycj pomidzy wntrzem i ze
wntrzem, ten uzna ju tym samym zasadnicz wy
szo sfery wewntrznej nad sfer zewntrzn, niewi
dzialnego nad widzialnym, milczenia nad gosem,
zawiatw nad wiatem doczesnym. Ta wyszo mo
e przyjmowa nieskoczenie rnorodne formy, jeeli
jednak raz uzna si wspomniane odrnienie, ww
czas nie naley mie wtpliwoci co do ostatecznych
jego konsekwencji. Rzecz jasna, wyszo majca wy
miar ludzko-Tacjonalny, ktr na przykad w Szekspi
rowskiej Burzy wobec napadw szau Kalibana obja
wia niewidoczny Prospero, typ owieconego wadcy,
jest czym innym anieli powcigliwo rikrzyowca, ktry wycofuje si do swego wntrza i yje Zo
rn ut moris, intus ut libei (publicznie yj wedle obycza
ju, prywatnie myl, co chcesz); czym innym jeszcze
pena wiary pewno siebie pobonego luteranina, jak
" Zathui ni.! icwiicir/jia nic zmusza bogw"; l.uds/ Annen

Seneka, O tfobtodzieptoiHlt, 6. 23 \w:] idem. Pismafihneficznt,i. 2,

pr/d. f, Joahimawia, PAX, Warszawa 1965. s. 362 jpr7yp. tum.).

80

Pani Gerhardt, ktry wie, e Bg da Lewiaianowi

czas, i ktry wraz z Lutrem pozwala szale gupcom";
cakowicie le innym - ezoteryczna wynioso wta
jemniczonego w wysze krgi wolnomuar/a, a czym
jeszcze innym wyszo oparta na ironii, dziki kt
rej romantyk kryje si za sw subiektywnoci. Ka
da z ych ]H>Niaw ma swoj wasn histori, wasny
styl i swoj wasn taktyk. Ale jakkolwiek rniyby
si midzy sob loe masoskie, konwentykle. syna
gogi i kka literackie, z politycznego punktu widze
nia ju w XVIII wieku czy je wsplna wrogo wo
bec Lewiatana, podniesionego do rangi symbolu
pastwa.
Wszystkie te najprzerniejsze, niezliczone i nie
moliwe do wy tpienia formy oporu wntrza wobec ze
wntrza, niewidzialnego wobec widzialnego, opinii
wobec postawy, intymnego wobec publicznego, ciszy
wobec zgieku, ezoreryki wobec komunau, cz si oto
same z siebie, bez planu i organizacji, w jeden front,
ktry w zasadzie bez trudu uniewania pozytywnie ro
zumiany mit Lewiatana, przeksztacajc go w imi
wasnego zwycistwa. Caa mityczna moc figury Le
wiatana zostaje odtd sprowadzona do symbolizowa
nego przeze pastwa Hobbesa. Dla pobonych czytel
nikw Biblii pozostaje ono czym przeraajcym; dla
purytanw wiadectwem najzuchwalszej deifikacji
stworzenia. W kadym dobrym chrzecijaninie musia
o budzi groz, jawic si jako przeciwiestwo Corpus
mysticum Boga-czlowieka, wielkie zwierz naprzeciw
wielkiego Chrystusa. yda w obraz Lewiatana, od
wiekw interpretowany przez rabinw i kabalistw,
umocni w jego poczuciu WYSZOCI wobec narodw po
gaskich i barbarzyskich bokw ucieleniajcych ich
wol mocy Ale ju zwolennik humanistycznego owie
cenia mg widzie w pastwie dzieo sztuki, budzce
81

szczery podziw, cho na jego klasycznym smaku i sen

tymentalnej wraliwoci Lewiatan jako symbol pa
stwa robi wraenie albo bestii, albo maszyny, ktra sia
a si potnym molochem i ktra utraciwszy wszystkie
moce racjonalnego mitu jest ju tylko martwym me
chanizmem" napdzanym z zewntrz, w polemice su
cym /a przeciwiestwo oywionego i poruszanego od
wewntrz organizmu". Kiedy potem zwyciska uczu
ciowo romantyczna w pastwie" jako pewnym wy
tworze zacza dostrzega" rolin, rosnce drzewo czy
nawet kwiat, wwczas pierwotny Hobbesowski obraz
stal si wrcz groteskowy. Teraz ju nic nie przypomi
na wielkiego czowieka" czy boga zrodzonego dziki
ludzkiej inteligencji. Lewiatan staje si czym nieludz
kim i podluUzkiin; przy czym kwesti drugorzdn
i nierozstrzygnit pozostaje to, czy w nieludzki i podludzki twr rozumie; jako organizm czy mechanizm,
jako zwierz czy urzdzenie.

6.
jtLewiataii jako magnus homo, jako wzorowana na bo
gu suwerenna osoba-pastwo. zosta! zniszczony od
wewntrz w XVIII wieku. Rnica pomidzy wn
trzem i zewntrzem okazaa si dla miertelnego bo
ga chorob na mier. .lego dzieo wszake, pastwo,
przeyo go, przyjmujc posta dobrze zorganizowa
nej egzekutywy; armii i policji, z aparatem admini
stracyjnym i sdowniczym oraz sprawnie dziaajc,
profesjonaln biurokracj. W coraz wikszym stopliu pastwo jawi si raczej jako mechanizm i maszyia. Rwnolegle postpuje le rozwj pojcia prawa
praworzdnoci. Jeli pastwo wadcy absolutnego
by zdefiniowane i okrelone przez prawo, zmieliajc si tym samym z pastwa wadzy i policji
,pa$lwo prawa", wwczas zmienia si rwnie
sam sens prawa, ktre staje si technicznym narz
dziem ujarzmienia Lcwiaiana, to pul a hook into the
wseof the Leviathtm"* [zapa Lewiatana na haczyk].
Staje si technicznym inslrumenicm, ktrego zada
nie polega na tym, by uczyni sprawowanie wadzy
pastwowej obliczalnym. Zasadniczym rysem wspo-

J. N. Figgis. Tht divine righ! ofkingi, op. cit., s. 114; na icmai uy

tego w tylicie pojcia legislator humaws u Marsyliusza z Padwy,
majcego rtklla jeszcze redniowieczne /ob. A. Passcrin
d'Emrevcs, Kifegaoulp ;l Defensor Paca. Kivisto Storica Iialiaii"
1934. s. 4, d2 i
33

umianego rozwoju jest powszechna jurydyzacja, przy

czym samo pastwo przeksztaca si w pozytywi
styczny system legalnoci. Legislator humanus zmienia
si w machina legistotoria. Na skutek rewolucji fran
cuskie) legitymacja monarchii opartej na prawie bo
skim utracia wszelk moc polityczn. Staje si jed
n z instytucji prawa pojtego w sposb historyczny.
Legalny monarcha w okresie restauracji rezygnuje
z poieslas na rzecz auctotas. To, co od czasu kongre
su wiedeskiego z 1815 roku okrela si mianem
dynastycznej zasady legitymizacji", ma swoj solid
n podstaw w pastwowej prawomocnoci biuro
kracji i armii. Wszystko inne to aura i spadek po hi
storii, wykorzystywane przez naprawd Uczce si
siy i potgi spoeczne w celu legitymizacji swojej
wadzy. Legitymacja w czasach restauracji" 10 ju je
dynie sztuczny raj.
Na kontynencie europejskim pastwo absolutne,
ktrym w XVIIT wieku wada monarcha, zostaje za
stpione wiek pniej przez obywatelskie pastwo
prawa. Pod nazw pastwo prawa" kryje si system
legalnoci, dziaajcy za porednictwem pisanych
ustaw, w szczeglnoci kodyfikacji prawa, a oparty na
konstytucji" stworzonej przez ludzi. Od dawna wia
domo, e obywatelskie pastwo prawa w istocie jest
pastwem ustaw. To, co w pastwach na kontynen
cie europejskim od XIX wieku rozumiano pod nazw
pastwa prawa, w rzeczywistoci byo jedynie pa
stwem ustawodawczym. Uprawomocnieniem tego
rodzaju pastwowoci jest oglna legalno wszelkich
ekspresji wadzy pastwowej. Zamknity system le
galnoci stanowi fundament dania posuszestwa,
uzasadniajc zarazem eliminacj jakiegokolwiek pra
wa sprzeciwu. Specyficzn form przejawiania si
prawa jest tutaj ustawa, specyficznym uzasadnic84

niem przemocy pastwa - legalno" . Max Weber

wspomina ju o tym, i. w zracjonalizowanym po|dku wspczesnego pastwa legalno moe oboKgzywa jako uprawomocnienie". Zgodnie ?. pro
gnozami Webera przyszo naley do owieconej,
profesjonalnej biurokracji, poniewa to ona stanowi
waciwy fundament stechnicyzowanej i dziaajcej
; wewntrzn konsekwencj oraz wedle legalnych za
sad struktury, jak jest pastwo". Legalno to po'y wis tyczny modus funkcjonowania biurokracji.
latego nowoczesne pastwo i legalno z istoty do
siebie przynale. Jak trafnie zauway Otto von
Schweinichen, lak zwane pastwo prawa jest zawsze
jedynie pastwem ustaw, poniewa historycznie okre
lona instancja, czyli pastwo", wie si z pra
wem" (ylko w taki sposb, e zmienia je w pastwo
w ustaw". Mwic jzykiem chemii bd fizyki,
pastwo reaguje na substancj o nazwie prawo" tyl
ko wwczas, gdy pojawi si ono w stanic skupienia
charakterystycznym dla pastwowej legalnoci. Nie
sposb wic zaatwi si z problemem legalnoci |H>zez sprowadzenie go do kwestii czysto formalnej",
ikuILsowych rozgrywek albo etykiety. Prawidowo
rozumiana i urzeczywistniana legalno sianowi
nowoczesnym i zorganizowanym pastwie fenoten o najwyszym znaczeniu, poniewa w przypadtakich realnych instancji i sil jak biurokracja czy
ldministracja zgodno z prawem okrela specyficz
ny typ funkcjonowania. Tymczasem dziki technicz
nym udoskonaleniom maszyna staje si instancj au>nomiczn, ktr nie kady moe posugiwa si

C. Schmitt. Legatitt un Legitimitt. Dunckci <& Htimb

Mnchen 1952, . 7-Sr um le cytaiy t Max.i Weberaj co do uwa8' Otto von SchwcinichCTia por. Dispu'lum ber dzn Kahistiaat,
'""^biirg 19 J5.

85

wedle wasnej woli, a -pracownie-zmuszonyjesi re

spektowa zasady jej dziaania, jeeli ma ona by na
rzdziem niezawodnym. Godne podziwu wyposaenie
nowoczesnego pastwa- coraz doskonalsze dziki nie
bywaym wynalazkom technicznym, oraz skompliko
wany mechanizm decyzyjny pastwowej administra
cji wymagaj okrelonej racjonalnoci i formy, w jakiej
wydaje si rozkazy, a lake planu przemylanego
z wielki] znajomoci! rzeczy. Wszystko 10 oznacza prze
mian uprawomocnienia w legalno, przemian bo
skiego, naturalnego bd innego przedpastwowego
prawa w pozytywn, pastwowa; ustaw.
Na dugo przed zaistnieniem tej wielkiej, legaliStyCzflej machina machittarum i na dugo przed poja
wieniem si pojcia pozytywizmu prawnego" Hobbe* tak konsekwentnie i cile przemyla przemian
prawa w pozytywny nakaz ustawowy, jaka zasza
w zwizku z transformacj pastwa w mechanizm
napdzany psychologicznymi motywami wynikymi
z przymusu, e znikny nie tylko wszystkie rednio
wieczne wyobraenia ..boskiego prawa krlw", ale
rwnie wszelkie dotychczasowe pojcia, ktre prawo
i ustrj ujmoway w sposb substancjalny. Z tych
dwch wzgldw Hobbes stal si duchowym przod
kiem obywatelskiego pastwa prawnego i konstytu
cyjnego, ktre w XIX wieku opanowao kontynent
europejski.
Przede wszystkim chodzi tu o konstytucyjne" po
jcie ustroju, zgodnie z ktrym pastwo prawa po
siadajce pewien ustrj to system legalnoci, oparty
na postanowieniu zgromadzenia konstytucyjnego,
ktre tworzy konstytucj. W tym punkcie winienem
odrobi pewne zaniedbanie, ktrego sialem si
sprawc, podobnie jak reszta teoretykw i historykw
ustroju w ostatnich latach, poniewa nie powiciem
36

dostatecznej uwagi wanemu stwierdzeniu Ferdin,iuda Tnnicsa z roku 1926. Tnnies zauway, e
Hobbesowskie ugruntowanie pastwa na umowie
tym si zasadniczo rni od redniowiecznych wy
obrae na temat kontraktu, e wszystkie teorie re
dniowieczne chciay k<id wsplnot ugruntowa
przez kontrakt jako pastwo prawa", podczas
gdy Hobbes, w sposb rzeczowy, neutralny i nauko
wy, kade pastwo jako dzieo czowieka opiera na
umowie wszystkich ze wszystkimi, a dopiero potem
(w rozdziale 18 Lcwiaianit), w obrbie oglnego i neu
tralnego aksjologicznie pojcia pastwa", wyszcze
glnia specyficzna, form pastwa zorganizowanego"
albo zinstytucjonalizowanego" {cmnmonweaUh by
Institution), ktre w istocie mona te nazwa konsty
tucyjnym" pastwem prawa o okrelonym ustroju. Ta
kie zinstytucjonalizowane lub konstytucyjne" pa
stwo to tak naprawd pastwo zorganizowane dziki
postanowieniu ..tumu ludzi", czyli konstytucyjnego
zgromadzenia narodowego". Zdaniem Hobbesa, ka
de pastwo opiera si na umowie; kade pastwo jest
te pastwem prawa; ale dopiero pastwo ugruntowa
ne przez tego rodzaju konstytucyjne zgromadzenie
narodowe jest konstytucyjnym pastwem prawa po
siadajcym pewien ustrj- .Jeeli zamiast tumu ludzi
- powiada Tnnics - wemiemy nard (przy czym
dodaje, e dla abstrakcyjnej istoty doktryny charakte
rystyczny jednak pozostaje niezrnicowany tum),
to nazwiemy go konstytucyjnym zgromadzeniem
narodowym. I w tej formie, za porednictwem Rous
seau, Hobbes mia wpyw na pocztki wielkiej rewo
lucji we Francji. Rousseau wprowadza t tylko zmia
n, e dla niego aden ustrj, czyli adna forma
pastwa nic bya ostateczna, e zatem oczywistym
1
niezmiennym prawem natury byo regularne powo-

87

iywanic do ycia zgromadzenia narodowego, innymi

sowy; e z samej rewolucji czyni poniekd instytu
cj pastwowa., ktra rodzi sie ze sianu natury, trwa
le istniejcego pod stanem politycznym, i staje si
legalna na mocy obowizujcego tam prawa natural
nego; Hobbes tymczasem pragnie jego ostatecznej
negacji i zniesienia w ramach rzeczywistego i pene
go Status civilis".
Trudno sic z tym nic zgodzi. Chciabym tylko do
da, e techniczna neutralizacja, zawarta w oglnej
konstrukcji pastwa, zmuszajcej do neutralnoci,
obejmuje ju take technicyzacj i neutralizacj pra
wa, ktre zmienia si w ustaw, oraz ustroju, ktry
zmienia si w prawo konstytucyjne. W elekcie opisa
nego wczeniej procesu prawo staje si narzdziem
przymusowego motywowania psychiki i planowego
funkcjonowania, ktre moe suy najrniejszym
i przeciwstawnym celom i interesom. Dlatego, zda
niem Hobbesa, kady system przymusu, dziaa
jcy w sposb legalny i obliczalny, jest pastwem,
a skoro istnieje tylko prawo pastwowe, take pa
stwem prawa. Ta formalizacja i neutralizacja pojcia
pastwa prawa", czynice ze pastwowy system le
galizmu, ktry dziaa obliczalnie bez wzgldu na tre
celw czy treciow zawarto prawdy lub sprawiedli
woci, w wieku XIX stay si, pod nazw pozytywi
zmu prawnego", fundamentem powszechnie panuj
cej teorii prawa. Prawdziwe kopoty mieszczaskich
konstylucjonalislow zaczty si w chwili, kiedy w la
tach 1917-1920 na arenie pojawio si pastwo bol
szewickie, ktre - o ile funkcjonowao wedle uporzd
kowanych norm - rwnie mogo zgasza pretensje
do miana pastwa prawa".
Take w XIX wieku ydowski filozof Friedrich Ju
lius Stahl-Jolson natychmiast zauway i wykorzysta

ikt, w ktrym zarysowao si pknicie. Odrzuci

wcale nie neutralne pojcie pastwa prawa obowi
zujce wrd niemieckich liberaw, takich jak Robert
Mohl, i ogosi definicj, ktra wydala si wszystkim,
szczeglnie z jurydycznego" punktu widzenia, prze
konujca i zostaa powszechnie zaakceptowana:
tstwo prawa w adnym razie nie jest rwnoznacz
ne z celem i treci pastwa, ale oznacza sposb i cha
rakter jego urzeczywistnienia". Tym samym uzasad
niony zosta w kategoriach prawnych zarwno nowy
podzia na tre i form, cel i cha rakiet jak i rozwi
nita w XVIII wieku opozycja wntrza i zewntrza.
Dlatego Stahl-Jolson, ktry tego dokona, chwali sfor
muowane przez Thomasiusa, a z jego perspektywy
oczywiste odrnienie moralnoci i prawa, ktre okre
la jako istotny postp", na zawsze gwarantujcy
podzia na oba obszary", tak i ..pokj wewntrzny
i zewntrzny, moliwo wymuszania prawa i wol
no od przymusu etyki zosiaj odgraniczone pod
kadym wzgldem". w osobliwy ordownik boskie
go prawa chrzecijaskich krlw stwierdza z satys
fakcj, e Hobbes, w przeciwiestwie do Grocjusza,
odrni! pastwo nie tylko od wadcy, ale zarazem te
od narodu*. C za konserwatyzm"! Hamann nazwa
Spinozjaski sposb filozofowania niekompetent
nym i nieuprawnionym"; co by zatem powiedzia na

F- J. Stahl-Jolson. Philosophie tlts Hechts, i. I. (ietehicHte der

nlosophie, wyd. 2. !. <;. B. Mohr. Heidelberg 1S47. s. 122-12J,
179-180 (na temat Thomasiusa , 175 [o Hulibesic). YV zwizku
z nazwiskiem .Jolson" chciabym odesa do maili niskiej roz*
prawydokiDrskicj Oskara Voigta, WtrJe$ar>g u Wirksamkeittr
'rkh Julius STtitls in Bayern bis zu sauet Berufung nach Berl
"jurg ]919 (rkopis). Xa stronach 12.23. 2 znajduj si frayUy, ktre skoniy umie du lego, by konsckwcnl nic pisa Jol?n (zamiast: cjolsont. Wydaje si zreszt, e zarwno z wanej
tacy Voigts, jak i /o ^m& i/.ny Siahla-Jolsoiia jifzediowywanej
' wolfcnbtliiel skorzystano jak dut$d w niewielkim stopniu.

89

takiego apologet chrzecijaskiej monarchii! Pord

wielu piknych stw na lemat chrzecijaskiego
pastwa" i aniyrcwolucyjnej legilymacji" ydowski
filozof wiadomie i bez wahania kontynuuje lini
wiodc od Spinozy do Moscsa Mendelssolina. Spi
noza jako samotnik yl jeszcze pogrony w ezote
rycznym milczeniu, tak i szeroka publiczno w je
go czasach niewiele o nim wiedziaa ani te niewiele
si domylaa. Moses Mendelssohn nalea ju do
skromnego jeszcze wwczas, ale bynajmniej nie po
zbawionego znaczenia berliskiego towarzystwa";
znajdowa si ju na arenie ycia literackiego, a jego
nazwisko byo wrd wyksztaconych tamtej epoki
oglnie znane, a wrcz synne. Teraz jednak, po kon
gresie wiedeskim, w europejskich narodach pojawia
si szerokim frontem pierwsze pokolenie modych
wyemancypowanych 7yd\v. Modzi Rotschildowic,
Karol Marks, Brne, Heine. Meycrbcer i wielu innych
- kady obsadza waciwy sobie obszar d/.ialania
w gospodarce, publicystyce, s/luce i nauce. Stahl-Jolson to najwikszy miaek w tej ydowskiej grupie.
Przenika zarwno do pruskiego pastwa, jak i do
ewangelickiego Kocioa. Chrzecijaski sakrament
chrztu suy mu nie tylko, jak modemu Heincmu. ja
ko bilet wstpu" do towarzystwa", ale rwnie ja
ko dokument umoliwiajcy wejcie do wiiyni ca
y czas jeszcze silnego pastwa niemieckiego. Dziki
wysokim stanowiskom urzdniczym moe naruszy
ideowo, a duchowo sparaliowa najgbsz istoi
tej pastwowoci, koron, szlacht i Koci ewange
licki. Pruskim konserwatystom i samemu krlowi
potrafi zasugerowa, e monarchia konstytucyjna"
stanowi zbawcze przeciwiestwo monarchii parla
mentarnej. Wynosi j rym samym do poziomu jej po
litycznego wroga, konstytucjonalizmu", na ktrym

musiao si zaama pruskie pastwo militarne

w chwili wojennej prby, w padzierniku 1918 roku.
Stahl-Jolson dziaa tu w myl oglnej zasady swoje
go narodu, wiodc podwjne ycie, ukryte pod mask,
ktre staje si tym straszliwsze, im bardziej on sam,
peen rozpaczy, pragnie by kim innym, nijesl. Nie
wiemy, co si wwczas dziato w jego duszy czy w naj
gbszych pokadach wiadomoci 4 , ale nie ma to te
wikszego znaczenia dla wielkich wydarze zacho
dzcych wwczas w wiecie politycznym. W kadym
razie swoje dzieo stworzy! jako myliciel ydowski,
konstytuujc wielk historyczn lini, ktra prowadzi
od Spinoza przez Moscsa Mendelssohna, a do stu
lecia konstytucjonalizmu", i - by powrci do giwlcgo obrazu - przyczyniajc si tym samym do pozba
wienia Lewiaiana wszelkiej witalnoci.

9Q

91

Z zainicjowan przez Hobbesa przemian pojcia

ustroju, zwizanego z pastwem prawa, bezporednio
jczy si transformacja pojcia aktu prawnego. Prawo
taje si decyzj i rozkazem w sensie aktu przymuso
wej motywacji, io/uimaiiej w sposb psychologiczny.
Swic jzykiem Webera, staje si szans na wymu' Siostrzeniec Stahl-Jol sona. profesor gimnazjalny w Gieen, spa
li wszystkie listy swego wujav. powodu nieczytelnoci". Take
pani Stahklolson. Niemka z pochodzenia, po mierci swego m
a zniszczya cala koicspondeiuj i wszystkie pap-ery nic wi
zane z badaniami, w spuciznie pizevhuyvywanej w Wollenbttel
znalazem list Anny Homeycr do Wilkcasa (ktry planowa bio
grafie Siania) z16 lutego IS72 roku. w ktrym czytamy; e pa
ni
Stahl-Jolson nie chciaa. aby znano wewntrzne. ukryte yc
'c jej ma; poza tym nie moga przebole, e byl izraelita/',
-brzucano mnie bloiem /a moje stwierdzenie, e nic mog patrzec\v dusz tego SiahJa-JoIsona" (por. Deutsche Juristen-Zei
tung" 1936, 5 11971. uli: niijdy nic spytano, jakim sposobem
doszedem do takiego stwierdzenia. Przypis icn przeznaczony jest
dla tych, ktizy byliby zainteresowani merytoryczn stron ea"i kwestii.

s/cnie posuszestwa". Typowym rodzajem prawa w ta

kim porzdku przymusu jest prawo karne, lex mer poenaiis, w zwizku z czym porzdek stworzony prze? takie prawo to wycznie crda poenalis. Jednak eliminacja
substancjalnych treci, ktre konstytuowayby prawd
i sprawiedliwo, oraz pozytywistyczne spycenie norm
zawieraj le ju w sobie szczeglne zabezpieczenia,
o ktre stara si obywatelskie pastwo prawa. I tak na
przykad prawo jako groba uycia przymusu nie mo
e dziaa wstecz. Wszelkie akty prawne tworzone post
factum Hobbcs uznaje w gruncie rzeczy za nicwiaza.ee
{Lewiatatt, rozdz. 27)'. Skutek jest wic identyczny jak
u Locke'a. ktrego czci si jako ojca liberalnego pastwa
prawa, a ktry dokadnie w takim samym aspekcie wal
czy zaciekle z dopuszczalnoci aktw prawnych dzia
ajcych wstecz. Take w innych kwestiach, jak choby
w kwestii formuy nuUum crimen sine lege" lnie ma
przestpstwa bez prawa), ktr naleaoby przedysku
towa, we wnioskach mona dostrzec zadziwiajc
zgodno. W midzyczasie wydobyte zostay na jaw,
przede wszystkim w pracach Kerdinanda Tnniesa, te
elementy teorii Hobbesa. ktre wi si z pojciem
pastwa prawa, tak i ostatecznie uznano go za teore
tyka pozytywistycznie rozumianego pastwa praw
nego" 6 . Jednak przez wieki Hobbes cieszy! si /J sa
w ordownika absolutystycznego pastwa wadzy";
w obrazie Lewiaiana widziano okrutnego Golema albo

Por. T. Hobbes, lifHMur, op. dc. s. 380 (przyp. dum.).

" G. A. Walz. Wesen des Vclkerecku un Kritik des i'!kerretkts!eu$/ter
[w: l Handbuch da Vf&temthls. 1. i. Kohlltammer. Stuttgart 1930,
s. 9: ..W gruncie rWczy Hnbbcsfhcia jedynie siworzyV racjonal
na, wolna, IH! wszelkich politycznych dogmatw teori pozyty
wistycznie rozumianego pastwa prawnego". t*m W. iermaIcin podkrela! indywidualizm obecny , v konstrukcji umowy:
F. W Jerusalem, I'AT .tauir, op. cil s. 179; idem, Si};w>!c$iedes Rechts.
l. I.Onstav Fischer, Jena 1925. s. 197.282.

92

Molocha, i jeszcze dzi suy on jako prefiguracja tego

wszystkiego, co demokracje zachodnie uznaj za swe
najstraszliwsze przeciwiestwo, pastwa totalitarne
go" i totalitaryzmu" 7 . Prawie zawsze pomijano wszyst
kie te specyficzne elementy Hobbesowskiej teorii pa
stwa i prawa, ktre pozwalaj w nim widzie take
teoretyka pastwa prawnego. Kierowano pod jego ad
resem zarzuty, ktre - gdyby tylko byy suszne - czy
niyby z jego koncepcji tak naprawd czysty nonsens.
Dziwna byaby to przecie filozofia pastwa, w ktrej
cay wywd sprowadzaby si do tego, e wyrywa si
biedne ludzkie indywidua z absolutnego przeraenia
w stanie natury tylko po to, by wepchn je w podob
nie wszechogarniajcy lk przed wadz Molocha i Go
lema. Zarzut ten sformuowa Locke i stwierdzi,
e zdaniem Hobbesa ludzie ze strachu przed tchrzami

1 lak np. J. Vialaioux. znany ze swych licznych prac i zakresu fi

lozofii ekonomii ifilozofiispoecznej, profesor w Institution des
Chartrcux w Lyonie, opublikowa niedawno rozpraw o Hobbc\c {La Ott de tibbes, op. cii.), w ktrej przedstawia go jako filo
zofa i patrona wspczesnego totalizmu", usiujc przy lym do
wie" jego zwia/kw, majcych swe rdo w ..naturalizmie",
zarwno / socjologami Comte'em i Durkheimein, jak i z komu
nistycznym socjalizmem i imperializmem, mimo indywidualizmu
w punkcie wyjcia. Wicie rzeczy uatwia badania fianaiskicnm
katolikowi; u Hobliesa przede wszystkim przeraajcy obraz po
tykajcego wszystko Lewiaiana, z ktiego w katolik clietnic ko
rzysta. Nastpnie przychodzi mu z pomoc. wicJoznacznoif so
wa totalny", ktrego nic bdziemy tu (zerzej wyjania-, ale ktre
ma nieskoczenie wicie znacze - istnieje wiele sposobw dale
ko idcego ograniczania czy wieez niszczenia indywidualnej wol
noci, ale rwnie liczne, w gnincie rzeczy relatywne zmiany
w obrbie tradycyjnych granic obszaru swobd obywatelskich,
ponadto procesy centralizacji i przemiany w podejciu do odzie
dziczonego, pi jwno-ustrojowego jiojecia ..podziau wadz",
wreszcie eliminacja wczeniejszych podziaw i rnic, total nosY
J^ko cel i totalno jako irodek i tak dalej {na ten temat nor. do
skonae pratc Georga D. Daskalakisa. AT Mate Staat uh Moment
dtsStaaes, Archiv ftlr Rechts- und Sozialplitlosopliic'' 1938, t. 31,

93

i lisami uznali za bezpieczne bycie poartymi przez

lwa8. Ale jest 10 zarzut niesuszny, ilobbcsowi chodzi
o eliminacj za pomoc pastwa anarchii ktrej r
dem byo feudalne, stanowe bd kocielne prawo
do bunlu. przyczyna wci na nowo wybuchajcych
wojen domowych, o przeciwstawienie redniowieczne
mu pluralizmowi, roszczeniom do wadzy ze strony
Kocioa i innych Instancji wadzy niebczpo red niej",
racjonalnej jednoci niepodwaalnej wadzy; zdolnej
do skutecznej obrony, oraz funkcjonujcego w sposb
obliczalny systemu legalnoci. Tego rodzaju racjonalna
wadza pastwowa zawsze i przede wszystkim bierze na
siebie pen polityczn odpowiedzialno za zagroenia
i w tym sensie za ochron i bezpieczestwo poddanych
pastwa. Jeeli ochrona nie dziaa, nie dziaa te samo
pastwo i znika wszelki obowizek posuszestwa. Ww
czas jednostka odzyskuje swoj naturaln" wolno.
Relacja pomidzy ochron i posuszestwem" 10 sedno
Hobbesowskiej konstrukcji pastwa. Bardzo larwo da si
to uzgodni1 /. kategoriami i ideaami obywatelskiego
pastwa prawa.
Nie mia z tym te kopotu mody autor wydanej
w 1798 ksiki pod tytuem Anti-Hobbes. Praca mo
dego Anselma Feuerbacha nosi podtytu: Lzyttograi. i 94, guz Der Begriffdes Gutarthisdien Staates, Deutsche Recht
swissenschaft" lwi, 1. i, s. 76 i nn.. Z Viaiatou* pulemizowal
wybitny francuski tcorci>'k pastwa K. Capitarii, Uobtef ei 1'Eiei
icialiuii.'v, Aiclmes de Philosophie dc droit cl dc Sodomie juridit|u" 19 Jt>.1.6, s. 46. ktry zwrci uwag na indywicHi a li syn
ny charakter Hobbesowskiej konsinikcji pastwa. Al i Oipitant
dodaje, e wykorzystanie synnej lujkawej figury potwornego
Lcwiataiia moe skania do uznania Hobbrsa m mistycznego
lot a list".
' Por. J. Locke, "rektat strugi [w;] idem. Piw traktaty nadzit, pnscl.
Z. Kau, PWN. Warszawa 1V92, -. 228. Nazwj>ko tiobbesa nie zo
staje ni \vi>iawf/ie przywoane dosownie, ale w oczywisty sposi'ili Iragrncnt KO skierowany jest przeciwko niemu.

94

nicach przemocy panujcego i prawie do uycia sity pr?tz

obywateli przeciwko wadcy. Waciwie mowa w niej
bardziej o Kancie i innych wspczesnych mylicie
lach ni o Hobbesie. Jego nazwisko zdyo oczywi
cie sta si symbolem pastwowego absolutyzmu.
Nie potrafi powiedzie, dlaczego dzieo nazywa si
ty-Hobbcs", a nic Ajuy-Lewiatan". W kadym
ie Feuerbach chcia, eby miao ono sensacyjny lytul. Dwudziestego sidmego lipca 1797 roku zanoto
wa w dzienniku: Ten tylul zwrci uwag na innie
i na moj ksik, bdzie si mnie czyta" i chwali.
Wystawiani sic tym samym na wielkie niebezpie
czestwo. Poliiyczna inkwizycja wycignie przeciwko
mnie swoje pazury. Ale chc stawi czoio. Odwagi,
Feuerbach, odwagi i bohaterstwa!"'. Wida wyranie,
czym stao si nazwisko Hobbesa. Jeeli w anty-Hobbes uznaje bezwarunkowe posuszestwo za ab
surd, i powiada w zwizku z tym, e nic mona na
ykad rozkaza, by kto uwaa kwadrat za koo al morskie cebule Egipcjan za bogw, to nie mamy lu
wcale do czynienia z wielkim przeciwiestwem Hob
besa, ale moe wic/, z samym llobbesem. O wiele
Waniejszy jednak jest takt, i wanie m\m Anti-hobtesa, gdy stal si twrc kodeksu karnego, uczyni
z prawa karnego to. co widzia w nim ju Hobbes,
3 mianowicie narzdzie psychologicznego wywierania
wpywu na sfer ludzkich motywacji. Feuerbach wy
stpi z gon ogln teori prewencji za porednic
twem przymusu psychicznego", upowszechniajc lym
samym w ramach teorii prawa kaniego lypow dla
pastwa prawa formu nu/la poena, nulum crimen
A. Feuerbach, Bwgraphilttrtfaciiafi,red. I. Feuerbach, Weber.
^'PZig 1853, S. 58. Fak.symile preywoianeya fragmentu Z dzici)oika znajduje sic. w biografii Feuerbacha autorstwa Gnsiava
Radbmcha 934.

95

sine lege, nie ma kary, nie rna przestpstwa bez pra

wa". W cezywistSei jednak jest to jodynie pewne
zastosowanie poj prawnych, ktre stworzy! Hobbes.
Formua, nawet z jzykowego punktu widzenia, zde
cydowanie nawizuje do Hobbesa. Ten zreszt, nie
rzuci! jej ot tak, jako zwykego aforyzmu, ale wpro
wadzi! w odpowiednim miejscu (rozdz. 27 Lewiatana)
jako przemylan konstrukcj pojciowa w ramach
systematycznego wykadu filozofii pastwa i prawa:
bt Lex non esl. Feccatum non /. Cessanlibtts Legibus
Civilibm cessan Cnmma. Ubi vero Lege vel Consueiudim
potna Mmitatm, ibi maiorispoenae inclio iniqua est"1*1.
Anselma von Feuerbacha uznaje si za ojca nowo
czesnej teorii prawa karnego". Jednak jego pojcie ka
ry i przestpstwa cakowicie mieci si w ramach
jurydycznego systemu poj stworzonego przez Hob-

besa. Jeeli Johann Georg Hamann mg powiedzie

o Fryderyku wielkim, i Anry-Machiavelli" skoczy
jako Meia-Machiavelli", to w przypadku Feuerbacha
mona jedynie stwierdzi, e Amy-Hobbes" okaza
si czystym" Hobbesem.
W len sjwsb niySI Hobbesa wywieraa wpyw na
pozytywistyczne pastwo prawa w XIX wieku, i czy
nia to wprawdzie niezwykle skutecznie, ale, by tak
rzec, tylko za porednictwem apokryfw Dawni prze
ciwnicy; instancje wadzy niebczpoYedniej" takie jak
koci czy grupy interesw, odrodziy sie wwczas
w nowoczesnej postaci jako partie polityczne, zwiz
ki zawodowe, sojusze spoeczne, krtko mwic: jako
siy spoeczestwa obywatelskiego". Wykorzystujc
parlament, opanoway prawodawstwo i pastwo
prawa, majc tym samym podstawy, by wierzy, e
zaprzgy Lewiatana do swoich wozw. Uatwi
10
[ S lo trzy /.Linia / tiv.ccli rnych miejsc wspomnianego roz*
im to system konstytucyjny, ktrego zasiidniczy sche
dziau 27, imlfcxn przez Schmitts w jeden fragment. W pol
mat opiera si na katalogu swobd indywidual
skim przekadzie Uwtmana czytamy; gtim* koe/.y si prawo,
nych. W ten sposb zagwarantowano autonomi i rze
lam koczy si i grzech": T. Hobbes. ^wtoian. <u>. cii., 5. 378;
kom wolno sfery prywatnej, odbierajc j pastwu
gdzie koc/.y si prawo pastwowe, tam te koczy sie prze
stpstwo"; ibidem, s. V78; .,Gdy nammiast kara jot zwiatano
i wydajc na pastw wolnych", lo znaczy niekon
z przestpstwem w samym prawic albo gity zazwyczaj bya sto
trolowanych i niewidocznych si spoeczestwa
sowana w przypadkach podobnych, tam przestpca nie moe
oby-watelskiego". Te cakowicie od siebie rne siy
by poddany wikszej karze"; ibidem, s- 330 (ptzyp. tUmi.l].
W powstaej pod kierunkiem Friedricha Schaitstcina, niezwy
wsptworzyy partyjny system polityczny, ktrego
kle erudycyjnej i poytecznej dysertacji Herbu u Hcuuing iOic
waciwym orodkiem, jak susznie zauway John
Entstehungsgeschichte des Satzes Mulla poenn sine lege". Gttinger
Neville Figgjs, s kocioy i zwizki zawodowe. Z tego
Handels. Gttingen 1933) czytamy, iii pimkni widzenia dzie
jw konstytucjonalizmu rde tej formuy naley szuka
dualizmu pastwa i odpaslwowionego spoecze
w Wielkiej Karcie Swobd, z punktu widzenia teorii ustroju stwa wyrs nastpnie spoeczny pluralizm, w ramach
u Locke'a, a w szczcttlnoci u Monteskiusza, iv aspekcie praw
ktrego instancje wadzy nie bezporedniej mogy
no-karnym u Feuerbacha i v jego teorii przymusu psychiczne
go. Hobbes i To/str/ygaja.ry rozdzia 27 Ltwiatana zostaj, pomi
wici atwe triumfy. Sowo niebezporednie" ozna
nici, rhac* on sam zostaje przywoany na s. fl7. [jdzie mowa
cza tu: nic na wasne ryzyko", lecz - by uy trafnej
nawet o rozdziale 28. Na lemat Feuerbacha jaku ujca nowo
formuy Jakuba Rurckhardia - za porednictwem
czesnej teoiii prawa kameno" zob. F.von Hippel. OtuUrhaSmiteniej pogardzanych i ponianych wadz wiccfrech.t, t. 1, Allgemein* Grundlagen, Springer, Berlin 1925, s. 292
i nn. orazfi.Mezger, Strvjrecht. Ein LtiiritKh, Punckei & Hiuiiich". Instancja wadzy niebczporedniej z istoty swej
blot. Mnthcn-Leip/.in 1931. s. 20.

96

97

zamazuje cakowita, zgodno pomidzy pastwowym

nakazem i politycznym ryzykiem, wadza, i odpowiedzia In oci, obron i posuszestwem, a oparta na
nieodpowiedzialnoci panowania, wprawdzie tylko
niebczporedniego, aie wcale nie mniej przez to prze
monego, zachowuje w rku wszystkie atuiy, a adne
go ryzyka wadzy politycznej. Ta typowo iiiebezpojrcdnia metoda dziaania dta matm |na dwie rce)
pozwolia prezentowa wasn aktywno jako co in
nego ni polityk, to znaczy jako religi, kultur, eko
nomi bd zajcie prywatne, a przy tym skorzysta
z wszelkich atutw, jakie daje pastwo. Mona wiec
byo waczy przeciwko Lcwiatanowi, a jednak posu
y si nim, aby ostatecznie go zniszczy, jako e cu
downa machina nowoczesnej organizacji pastwowej
wymaga jednolitej woli i jednolitego ducha. Jeeli
machin t poruszaj duchy o odmiennym charakte
rze, nawzajem sobie wrogie, a do tego pozostajce
w ukryciu, lo w niedugim czasie maszyna si rozpad
nie, a wraz z ni system legalnoci tworzcy pastwo
prawa. Instytucje i pojcia liberalizmu, na ktrych
opierao si pozytywistyczne pastwo prawa, siay si
broni i orodkami wadzy dla si w najwyszym stop
niu nieliberalnyeli. W ten sposb partyjny pluralizm
w peni urzeczywistni metod niszczenia pastwa,
wpisan w liberalne pastwo prawa. Lewiatan. rozu
miany zgodnie z mitem o pastwie jako .-wielkiej ma
szynie", rozpad si Z powodu odrnienia pastwa
i indywidualnej wolnoci, w czasie kiedy organizacje
teje wolnoci indywidualnej byy ju tylko noami,
ktrymi aniyjndywidualistyczne siy rozcinay Lewialana i dzieliy pomidzy siebie jego miso. Tak oto
miertelny bg umar po raz drugi.

7.
Wielka i wyprzedzajca swoj epok Hobbesowska
koncepcja pastwa urzeczywistnia si nie w Anglii
i nie w narodzie angielskim, ale wrd potg ldo
wych na kontynencie. Tam le, w pastwie francu
skim i pruskim, znalaza swe ucielenienia, pod wie
loma wzgldami wrcz klasycznie doskonale. Nard
angielski zdecydowanie opowiedzia si przeciwko
takiemu modelowi pastwa. W poowie XVII wieku
przez kilka lat wydaje si wszake, jak gdyby Anglia
dziki dyktaturze Cromwella staa si pastwem
scentralizowanym, a jednoczenie wielk potg mor
sk. Wwczas lo pizez krtki moment take obraz
morskiego potwora Lewiatana tralnie opisywa pa
stwo, i jest osobliwym zbiegiem okolicznoci, e Lewiatan zosta opublikowany w roku 1651. kiedy wy
dano Akty Nawigacyjne. Ale wewntrzpolitycznej
formy angielskiej wsplnoty nic okreliy rzdy Crom
wella. Nieszczliwy los figury Lewiatana polega na
tym, e od 1660 roku Hobbesowskic pojcie pastwa
odnosio si w Anglii do monarchicznego absoluty
zmu i dynastii Stuartw, a zatem do polityki, ktra
i pomoc szlacheckiego ziemiastwa zrealizowaaby
na angielskiej ziemi kontynentaln, hiszpaskofrancusk koncepcj pastwa, gdyby nie przegraa
z silniejszymi i bliszymi narodowi angielskiemu si
lami morza i handlu. Sity te, ktre w czasie rewolu
cji udzieliy rozstrzygajcego poparcia parlamentowi

99

przeciwko koronie, niesusznie zostay pracz Robbesa skojarzone z mitycznym obrazem Behemola",
zwierzcia ldowego. Energie morza, majce przed so
b pikn przyszo, stany po stronic rewolucji. Na
rd angielski sia si panem samego siebie i zdoby
pozycj wiatowego mocarstwa, nie przyjmujc zara
zem formy i nie stosujc rodkw pastwowego ab
solutyzmu. Angielski Lewjatait nie stal si pastwem.
By moe obraz wielkiego wodnego potwora lepiej
anieli zwierz ldowe takie jak lew nadawaby na
symbol panujcej nad wiatem potgi morskiej.
W czsto cytowanym fragmencie starego angielskie
go proroctwa z XII wieku czytamy: Mode lwa zmie
nione zostan w ryby". Lewiatan Hobbesa obra jed
nak przeciwn drog: wielka ryba staa si symbolem
dla typowo kontynentalnej formy rozwoju pastwo
woci, charakterystycznej dla europejskich potg l
dowych. Anglia, pooona na wyspie, i jej podbijaj
ca wiat flota nie potrzeboway monarchii absolutnej,
wojsk ldowych, pastwowej biurokracji ani systemu
prawnego typowego dla pastwa prawa, czyli nic/e
go, co posiaday pastwa na kontynencie. Dziki po
litycznemu instynktowi morskiego i handlowego mo
carstwa, imperium dysponujcego siln ilot, ktra
umoliwia mu panowanie, nard angielski unikn
tego rodzaju zamknitej pastwowoci i pozosta
otwarty". Absolutystyczny dccyzjonizm obcy jest an
gielskiej umyslowoci. adnego odzewu nie znalazo
w Anglii pojcie suwerennoci konstytutywne dla
pastwa absolutnego, rozumianego jako kategorianie
czysta", to znaczy wykluczajca wszelkie poczenia
bd kompromisy z innymi typami pastwowoci,
forma wadzy publicznej. Wrcz przeciwnie, angielski
ustrj sial si wzorcowym przykadem ustroju mie
szanego", mixud governmeni. Rwnoczenie jednak ta

100

morska potga zamiast poj charakterystycznych dla

wojen ldowych pomidzy pastwami absolutnymi,
poj okrelonych przez wojny gabinetowe i wojny
pomidzy regularnymi oddziaami onierzy, z wielk
konsekwencj, wychodzc od wojen na morzu i kon
fliktw handlowych, rozwija blisze im kategorie cha
rakterystyczne dla wojny morskiej, to znaczy oparte
na pojciu wroga, ktre - w sposb cakowicie obcy
pastwu - nic rozrnia onierza i nie-onierza, i ju
z tego powodu jest pojciem autentycznie ..totalnym".
Historia Anglii potoczya si w kierunku przeciwnym
do tego, jaki wyznaczyo Hobbesowskie pojcie pa
stwa, i to nie tylko jeli idzie o rzd, prawo i wojn.
Take wi czca pastwo i okrelone przeze wy
znanie, w ktrej Hobbes widzia szans na zapobie
enie religijnej wojnie domowej, sprzeciwiaa si po
czuciu wolnoci w sprawach religii, jakie nosi w sobie
nard angiehki. .lej tre uznano za wyraz despoty
zmu, jej metod za makiawelizm. tote odrzucono j
ze szczerym obrzydzeniem.
Rodacy Hobbesa musieli zatem uwaa jego kon
cepcj pastwa za sprzeczne z natur kuriozum, a je
go obraz Lewiatana za symbol potwornoci. Czymkol
wiek mia szans si sta" w wspaniay znak
odtworzenia naturalnej witalnoci i politycznej jedno
litoci, obecnie jawi si w upiornym wietle i okazu
je groteskowym straszydem. Ale rwnie na kon
tynencie nie udao si osign niepodwaalnej bez
porednioci, jakiej tego rodzaju obrazy potrzebuj,
aby skutecznie oddziaywa. Tu, gdzie Hobbesowskie
pastwo w najwikszym stopniu stao si realnoci,
jego Lewiatan osiad na mielinie. Morski zwierz nie
by bowiem adekwatnym symbolem urzeczywist
nianych tam, typowo terytorialnych form wladz.y,
tworzcych militarne potgi ldowe. Odziedziczone
101

wykadnie starotestamentowej figury dziaay silniej

ni prba jej rewitalizacji. W ten sposb bez wiksze
go trudu szybko mona byo zniszczy zalek nowego
mitu.
Jeeli pisarz posuguje si obrazem takim jak Lcwiaian, wwczas wkracza w rejon, gdzie sowo i j
zyk nie s zwykymi etonami, ktrych kurs i sia na
bywcza atwo daj si oszacowa. W obszarze tym nie
obowizuj" czysie wartoci'; tu dziaaj i rzdz .si
y i moce, trony i wadcy. Johann Georg Hamann,
wtajemniczony w istot sw i jzyka, najwikszy fi
1
lozof wschodnich Niemiec , stwierdzi w odniesieniu
do Kanta: Niedaleko jesl od idei transcendental
nych do demonologii". Kant z pewnoci nie odwa
yby si, nawet jeli tylko z racji smaku, przywoy
wa obrazu w rodzaju Lewiaiana. Ale skoro owo
zdanie Hamanna pasuje ju do Kanta, to tym bardziej
do filozofa siedemnastowiecznego, kiry -jak Hobbes - mia miao uj jedno wsplnoty politycz
nej w figur potnego stwora, czcego w sobie bo
ga, czowieka, zwierz i maszyn. Hobbes zamierza
josuy si dla wasnych celw tym obrazem jako
symbolem, ktry robi ogromne wraenie, i nie zauwa
y, e w istocie wydobywa na jaw niewidoczne siy
starego i wieloznacznego mitu. Jego dzieo zostao
przymione przez Lewiaiana i wszystkie jego choby
najjaniejsze konsmikcje mylowe i argumenty dosta
y si w pole dziaania sil wywoanego symbolu. a*
den choby najjaniejszy wywd nic dat rady si
prawdziwych obrazw mitycznych. Mona co najwy
ej zada pytanie, czy w szerokiej perspektywie dzie
jw politycznych jej aktywno zmierza w dobrym czy
zym, prawidowym czy bdnym kierunku. Ten, kio

uywa lego rodzaju obrazw; atwo wic zmienia si

>v czarodzieja, przywoujcego moce, ktrym nie spro
sta ani jego rami, ani oko, ani aden inny element
jego ludzkiej siy. Naraa si wwczas na niebezpie
czestwo zetknicia si nie tyle ze swoim sojuszni
kiem, co bezwzgldnym demonem, ktry odda go
W rce jego wrogw.
I to w istocie przydarzyo si Lewiatanowi wywo
anemu przez Hobbesa. W wczesnych warunkach hi
storycznych obraz nie pasowa do teorii, z ktr zola zwizany, i rozpad si na pojedyncze cigi
znacze, ktre po kolei umieray. Na Hobbesowskiego Lewiaiana naoyy si dawniejsze wykadnie y
dowskie. Wszystkie instancje wadzy niebezporedsj, tak zazwyczaj wrogie wobec siebie, nagle si
pogodziy i wsplnie ruszyy na pow wielkiego
wieloryba". Upoloway go i wypairoszyty.
Tak oto koczy si znana nam cz historii mitycz
nej figury stworzonej przez Hobbesa. Nie sdz, aby
Lewiaian mg sta si symbolem nowej epoki, w pe
ni i jawnie zdominowanej przez technik; co najwyej w sensie totalnoci, klr Ernst Jnger przypisuje
technice i planetarnym zmianom, jakie ona powodu
je. Tak czy inaczej jedno boga, czowieka, zwierzcia
i maszyny, jak jest Hobbesowski Lewiaian. byaby
chyba najbardziej totaln ze wszystkich wyobraalnych przez czowieka totalnoci. Tymczasem totalno
stworzona przez maszyn i technik nie znalazaby
wyra7.istego symbolu i znaku w obrazie zwierzcia
wzitego ze Starego Testamentu i dawno ju nieszkodli
wego. Lewiaian nie robi ju potwornego wraenia na
umysowoci zrodzonej z ducha totalnej techniki.
Umysowo ta wierzy, e ma do siy, aby podobnie
jak inne jaszczury i mastodoniy wzi go pod ochro
n i pokazywa w zoo jako muzealn ciekawostk.

Hamann y iv Krlewcu iptzyp. ihim.).

102

103

Z tragicznym losem lej synnej figury w peni kore

sponduje tragedia ycia i stawy samotnego mimo ca
ej roztropnoci i towarzyskiej pozycji filozofa z Mai*
tnesbury. Jako lojalny Anglik upiera si przy tym, e
krl jest zastpc Boga na ziemi, Lkimnanl of God,
i kim wicej ni tylko osob wieck". Stosowa te
cakowicie redniowieczne pojcia, wczeniej odnosz
ce si do cesarza Niemiec, ktremu odebra, skonfi
2
skowa" je papie, i mwi o swoim Lewi a tanie w ta
ki sam sposb, w jaki Dziewica Orleaska mwia
o swoim krlu. Zarazem jednak uczyni z monarchii
sam tylko form wyrazu pastwowego systemu le
galnoci, a tym samym zniszczy wszystkie jej trady
cyjne i prawowite fundamenty majce swe zrdlo
w prawie boskim. Swoj monarchistyczn wiar mg
uratowa jedynie przez wycofanie si na pozycje za
sadniczego agnostycy/mu. Z tej otchani braa si je
go pobono, sdz bowiem, e jest u Hobbesa auten
tyczna pobono. Ale jego myl nie bya ju [K-lna
wiary, i dlatego kady krzykacz mg go zdemaskowa
jako ateist", a kady donosiciel rzuci podejrzenie,
a w kocu jego imi stracio w oczach opinii publicz
nej wszelk godno. W walce, jak nard angielski loczyl z ywionymi przez papiestwo i zakon jezuitw
ambicjami panowania nad wiatem, Hobbes dzielnic
sta po stronie swojego narodu. Nikt. lepiej nie prze
ciwstawi si Bellarminowi. Ale nard angielski nie
potrafi zrozumie jego pojcia pastwa, i dlatego
' Wyraenie ..konfiskowa" (unifienti) przejmuj od Adolfa von
Harnacka, ktiy w pewnym fragmencie swojego teksu: (f.Tf'K'W
prtKsau, Vuanus Q'sritu, Siizimgsberichie der Preuischen Aka
demie der Wissenschafion" 1927. i. J, s. 441| |iis*c co nasicpuje: viciitim Christi-.in- oznacza dla papiea ilniiocciiic-go II! (10
samo, czym byl ?awsze i wycznie dla cesarza: 10 iiMflnowionj'
przez Hoga pan wiata. Wraz / tym lyiutcm papie (Innoceniy HI)
skonfiskowa cevarsiwo, poniewa lo ona jcsi irefiua. lymu"

104

w XIX wieku ydowski teoretyk legitymizacji mg

chwali Hobbesa za to, e odrni pastwo nie tylko
od wadcy, ale i od narodu. By rewolucyjnym aposto
em epoki naukowo-pozytywistycznej, ale poniewa
nalea do narodu chrzecijaskiego, jako vir probus
'czowiek prawy] pozosta wiernym chrzecijaninem,
a Jezus pozosta dla Chrystusem, tak i w sumie za
rwno ludzie owieceni, jak i czonkowie Kocioa
musieli go uwaa za hipokryt i kamc. Z prostot,
jaka cechuje odwany intelekt, odbudowa dawne
i odwieczne zwizki czce obron i posuszestwo.
rozkaz i wzicie na siebie ryzyka, wadz i odpowie
dzialno, wystpujc przeciwko dystynkcjom i pseudopojciom skoncentrowanym wok poiesitis indirecta
[wadza niebczporednia), ktra wymaga posusze
stwa, a nie potrafi chroni, pragnie rozkazywa, a nic
bierze na siebie ryzyka dziaa politycznych, i sprawu
je wadz nad innymi instancjami, zrzucajc na nie od
powiedzialno. Przy czym bronic naturalnej jedno
ci wadzy duchownej i wieckiej, ustanowi! zarazem
jej przeciwiestwo, wprowadzajc w sfer wewntrz
n zastrzeenie dotyczce wiary, ktre otworzyo dro
g nowym, jeszcze niebezpieczniejszym formom wa
dzy niebezpo red niej.
f Jakie znaczenie dla nas moe mie Hobbes jako
yUciel polityczny? W cytowanej ju rozprawie
elsky postawi go obok Machiavcllego i Vico. Jest
elk zasug Schelsky'ego rehabilitacja Hobbesa
ako myliciela politycznego. I dla nas bowiem wiele
ego myli, obrazw i pomysw pozostaje ywych
i aktualnych - tak si dzieje zawsze, kiedy mamy do
nicnia z kim, kto zostawi potomnym uczciwie
alczone pogldy. Jeli jednak spojrzymy na te trzy
zwiska - Machiavcllego, Vico i Hobbesa - z perktywy politycznej mitologii, wwczas zauwaymy
105

wielk odrbno i wyjtkowo Hobbesa. Vico nic

stworzy adnego miiu. Dostrzeg w dziejach narodw
histori mitw, przezwyciy historyczn lepot kartezjaskiej naukowoci, przeciwstawiajc jej nowy
sposb mylenia historycznego. Nic udao mu si jed
nak tym samym powoa do ycia wasnego, nowego
mitu* ani te on sam, jako osoba i posta historycz
na, nic sia si mitem. Cho bez wtpienia byl praw
dziwym i wielkim mitologiem, ktry odkry przed
swoj epok si i znaczenie mitu. Z kolei Machiavelli
w caoci, razem ze swoimi pismami i swoim nazwi
skiem, zyska status mityczny. Nieprzerwanie od czte
rystu lat jest zaciekle zwalczan postaci, a zatem
osobistoci o szczeglnym wpywie i politycznej y
wotnoci. w mit Machiavellego rodzi si pod koniec
XVI wieku, i natychmiast wkracza z wielk sil, na
skutek okropnych wydarze, jakie miay miejsce
w noc w. Bartomieja w 1572 roku. Jego sawa ronie
potem w czasie wielkiej dziejowej batalii toczonej
przez anglosaski protestantyzm z romaskim katoli
cyzmem. Wwczas to kilka trzewych i prostych for
mu biednego Florentczyka suy humanistom do te
go, by rozpowszechni obraz moralnej potwornoci
o na/wie .-makia wclizm". Przez ponad wiek jest to
skuteczne narzdzie walki ewangelickiej pnocy
z wszystkimi potgami katolickimi, w szczeglnoci
Hiszpania; i Francj. Dowiadczenia wojny wiatowej
przeciwko Niemcom z lat 1914-1918 pokazay; e pro
pagandowa sia lego obrazu daje si wykorzysta
take przeciwko innym mocarstwom i nadal jest bar
dzo wielka. Anglosaska propaganda midzynarodowa
i amerykaski prezydent Wilson mogli zainicjowa
nowoczesn krucjat demokracji", kierujc ca mo
raln energi, zmobilizowan w imi walki z makiawelizmem", przeciwko Niemcom. Wszak cze Wlo-

chowi przywrcili w XIX wiekufilozofowieniemiec

cy, Fichte i Hegel. Zwaszcza rozprawa Fieuego z 1807
1
roku , sawica MachiaveUcgo jako prawdziwie ak
tualnego pisarza" i szlachetnego poganina", stano
wi cz wielkiego dziea dziejowej sprawiedliwoci
i obiektywizmu, ktre podobnie jak Stimmen der
Vlker [Gosy ludw] Ilerdera czy Schillerowska reha
bilitacja IM Pueele* - naley do wielkich osigni nie
mieckiego ducha, bdcych legitymacj niezalenoci.
Rwnolegle dokonujce si procesy narodowego jed
noczenia Woch i Niemiec pozwoliy w pniejszych,
latach XIX wieku upowszechni prawdziwy obraz
Machiavellego. Ale dopiero woski faszyzm w peni
wynis go do rangi anty-mitu opartego na heroicz
nej rzeczowoci, uznajc za duchowego ojca pewnej
;poki politycznej i zwycizc nad mora lis tycznym
lamstwem i polityczn obud.

106

107

Hobbes nie jest ani mitologiem, ani mitem. Jcdyiie w swoim obrazie Lewjatana zbliy si Uo obsza. mitycznego. Ale wanie wwczas si pomyli i nie
powioda mu si prba odtworzenia naturalnej jedno
ci. Obraz nie wskazuje w pewny i jednoznaczny spo5b wroga, a przeciwnie - doprowadza w kocu do le
jo, e koncepcja niepodzielnej jednoci politycznej
llega instancjom wadzy niebezpo red niej, ktre niszj od wewntrz. Jakkolwiek sporo jest w dziele
lobbesa politycznych konceptw i trafnych opisw,
to jednak abstrakcyjna systematyczno przewaa
w nim w zbyt wielkim stopniu, aby mogo by nieza
wodnym narzdziem walki, broni, jakiej wymaga
proste, konkretne rozstrzygnicie. Naukowo Hobbey

Vber Machijwi ah Schrislelfa: und Steifen aus seinen

(pizyp. dum.).
4
Czyli Dziewicy Orleaskiej, Joanny d'AK. Schiller napisa Iramai Dziewko Oriaiska (wyd. 1801) ipizyp. dum.).

sa, jak kady racjonalizm speniajcy si w obszarze

techniki, ma charakter aktywislyczny i zakada ca
kowite nastawienie kosmosu na wiadom dziaal
no czowieka. Ale nie kadyfilozoficznyaktywizm
i nie kada teoria dziaania s od razu myleniem po
litycznym. Hobbes dostrzeg, e pojcia i dystynkcje
stanowi narzdzia walki politycznej. To, co Hans
Freyer mwi o Hcglu. e mianowicie nie doceni
konfliktowego charakteru dziaalnoci politycznej",
w jeszcze wikszym stopniu odnosi si do filozofii
Hobbesa. Historycznie rzecz biorc, pozycja Hobbesowskiej teorii pastwa w siedemnastowiecznej An
glii bya niezwykle wprost saba, poniewa jej pojcia
nie pasoway do konkretnej rzeczywistoci politycznej
na Wyspach tak bardzo, jak miae i rzeczowe mak
symy Machiavellego nie odpowiaday rzeczywistoci
woskiej. Stworzona przez Hobbesa bro intelektual
na nie przysuya si jego sprawie. Cho, jak susz
nie powiada Hegel, bro jest sam istot wojownikw.
Ale nawet w swoich pomykach Hobbes nadal po
zostaje wyjtkowym nauczycielem polityki. Nie ma
drugiego takiegofilozofa,ktrego pojcia miayby tak
wielki wpiyw, nawet jeli w odniesieniu do jego was
nych teorii stay si przyczyn bdw. Na tym pole
ga jego widoczne dzi dla nas i nadal aktualne doko
nanie - by mistrzem w walce z wszelkimi formami
wadzy niebezporednicj. Dopiero teraz, niemal czte
rysta lat od publikacji jego dziea, widzimy wreszcie
prawdziwy obraz tego wielkiego myliciela politycz
nego i syszymy autentyczne brzmienie jego gosu.
Pod adresem swego wasnego stulecia sam stwierdzi
peen goryczy: Doceo. s&ifrustra [ucz, ale na prno).
Na kolejnym etapie rozwoju dziejw w istocie za
wadn myleniem o pastwie na kontynencie euro
pejskim, cho wadza ta miaa charakter jedynie du-

108

chowy, a jego nazwisko wymieniano niezwykle rzad

ko. Jego pojcia przenikny do dziewitnastowiecz
nego pastwa prawa, cho obraz Lewiarana pozosta
przeraajcym miicm, a najbardziej ywotne cechy
spady do poziomu hase. Dzisiaj dostrzegamy nie
sabnc sil jego polemik, rozumiemy wewntrzn
prostot myli i wielbimy konsekwencj tego ducha,
ktry bez obawy do koca przemyla egzystencjalny
lk czowieka i jako prawdziwy rcpowv/s>K {obroca,
onierz z pierwszej linii) zniszczy mtne dystynkcje
ustanawiane przez wadz niebezporedni. Dlatego
jest dla nas prawdziwym mistrzem wielkiego polirycznego dowiadczenia; samotny jak kady prekursor;
zapoznany jak kady, kogo polityczne teorie nie urze
czywistniaj si w jego wasnym narodzie; niedoce
niony jako ten. ktry otworzy bram, przez ktr
przechodz inni; a jednak naley do niemiertelnej
gmpy wielkich wtajemniczonych epoki, a sok retrieverofati ancienl prudenct" | samotny myliwy antycz
nej mdroci]''. Ponad stuleciami woamy do niego:
Non iam frustra doces. Thomas Hcbtvs! I Ju nie na dar
mo uczysz, Tomaszu Hobbesie!]

'Tak Jamo HairinjcUn 1.16! 1-1677} The Ccmmonwatlth of Oct

ana okreli! Machiavcllcg i prayp. tfunU.