Instalacje Miedziane Wytyczne-Projektowania

INSTALACJE WODOCIGOWE,
OGRZEWCZE I GAZOWE
NA PALIWO GAZOWE,
WYKONANE Z RUR MIEDZIANYCH.
WYTYCZNE STOSOWANIA
I PROJEKTOWANIA
Autorzy:
dr. in. Andrzej Grecki
mgr in. Zbigniew Fedorczyk
mgr in. Joanna Pachta
mgr in. Marek Puciennik
mgr in. Andrzej Rutkiewicz
dr. in. Wojciech Stefaski
mgr in. Janina Zimmer
Wytyczne stosowania i projektowania
Spis treci
1
Informacje oglne
.................................................................................................................. 5
1.1 Zakres wytycznych ................................................................................................................ 5
1.2 Podstawowe przepisy w zakresie zasad projektowania......................................................... 5
1.3 Specyka miedzi jako materiau instalacji wodnych i gazowych na paliwa gazowe ........... 6
1.3.1 Wprowadzenie .......................................................................................................... 6
1.3.2 Zasady wyboru miedzi jako materiau instalacji wodocigowych ........................... 6
1.3.3 Zasady wyboru miedzi materiau instalacji ogrzewczych ........................................ 7
1.3.4 Zasady wyboru miedzi jako materiau instalacji gazowych na paliwa gazowe ....... 7
1.3.5 Warunki czenia z innymi materiaami ................................................................... 8
Wymagania dla elementw instalacji wodocigowych, ogrzewczych i gazowych na paliwa

gazowe, wykonywanych z miedzi................................................................................................. 9
2.1 Wymagania oglne ................................................................................................................ 9
2.2 Wymagania dla rur miedzianych ......................................................................................... 10
2.2.1 Wymagania oglne ................................................................................................. 10
2.2.2 Skad chemiczny miedzi......................................................................................... 10
2.2.3 Wymiary ................................................................................................................ 10
2.2.4 Jako powierzchni................................................................................................. 12
2.2.5 Oznaczanie rur miedzianych. ................................................................................. 12
2.2.6 Pakowanie, magazynowanie rur. ............................................................................ 13
2.2.7 Rury z powok cynow. ........................................................................................ 13
2.3 Wymagania dla otulin rur miedzianych............................................................................... 13
2.4 Wymagania dla cznikw do rur miedzianych................................................................... 14
2.4.1 Wymagania oglne ................................................................................................. 14
2.4.2 Wymagania materiaowe ........................................................................................ 15
2.4.3 Stan powierzchni .................................................................................................... 16
2.4.4 Znakowanie ............................................................................................................ 16
2.4.5 czniki do lutowania kapilarnego......................................................................... 16
2.4.6 czniki zaciskowe................................................................................................. 17
2.4.7 czniki z kocwkami gwintowanymi................................................................. 19
2.4.8 Pakowanie, przechowywanie, transport ................................................................. 21
2.4.8.1 Pakowanie............................................................................................... 21
2.4.8.2 Przechowywanie..................................................................................... 21
2.4.8.3 Transport................................................................................................. 21
2.5 Spoiwa ................................................................................................................................. 21
2.5.1 Luty do pocze rur miedzianych ......................................................................... 21
2.5.2 Pomocnicze materiay do spawania........................................................................ 22
Podstawowe dane do projektowania instalacji z rur miedzianych ......................................... 22

3.1 Wytrzymao na cinienie .................................................................................................. 22
3.2 Prowadzenie przewodw..................................................................................................... 23
3.3 Armatura i inne elementy instalacji..................................................................................... 24
3.3.1 Stosowana armatura................................................................................................ 24
3.3.2 Opory miejscowe.................................................................................................... 25
3.4 Wyduenia cieplne, kompensacja....................................................................................... 28
3.4.1 Wyduenia cieplne................................................................................................. 28
3.4.2 Kompensacja .......................................................................................................... 30
3.4.2.1 Uwagi oglne.......................................................................................... 30
3.4.2.2 Kompensacja naturalna .......................................................................... 30
3.4.2.3 Elementy kompensujce ......................................................................... 31
3.4.2.3.1 Kompensatory U-ksztatowe ................................................ 31
3.4.2.3.2 Kompensatory osiowe .......................................................... 34
3
Wymagania techniczne COBRTI INSTAL
3.5
3.6
3.7
Straty ciepa (izolacja) ......................................................................................................... 36

Zalecane prdkoci przepywu ............................................................................................ 37
Podpory, uchwyty ................................................................................................................ 37
Instalacje wodocigowe............................................................................................................... 39
4.1 Zasady wyboru systemu instalacyjnego .............................................................................. 39
4.2 Wymiarowanie przewodw ................................................................................................. 40
4.2.1 Straty cinienia ....................................................................................................... 41
4.2.2 Przepyw obliczeniowy........................................................................................... 44
4.4 Kompensacja ....................................................................................................................... 45
4.5 Armatura.............................................................................................................................. 46
4.6 Odbir instalacji i przekazanie do eksploatacji ................................................................... 46
Instalacje ogrzewcze.................................................................................................................... 46
5.1 Projektowanie instalacji ogrzewczych................................................................................. 46
5.2 Instalacje grzejnikowe ......................................................................................................... 46
5.2.1 Systemy instalacji ................................................................................................... 46
5.2.1.1 Budynki wielorodzinne .......................................................................... 46
5.2.1.2 Budynki jednorodzinne .......................................................................... 47
5.3 Parametry hydrauliczne ....................................................................................................... 48
5.3.1 Wymiarowanie przewodw .................................................................................... 48
5.4 Dobr pomp obiegowych .................................................................................................... 48
5.6 Kompensacja ....................................................................................................................... 48
5.7 Grzejniki .............................................................................................................................. 51
5.8 Stosowana armatura............................................................................................................. 51
5.9 Ogrzewanie podogowe ....................................................................................................... 51
Instalacje gazowe na paliwa gazowe.......................................................................................... 52

6.1 Wymagania oglne .............................................................................................................. 52
6.2 Obliczanie instalacji gazowej na paliwo gazowe, z miedzi................................................. 52
6.2.1 Wyznaczenie zapotrzebowania gazu ...................................................................... 52
6.2.2 Straty cinienia ....................................................................................................... 54
6.2.2.1 Jednostkowe straty liniowe (R) .............................................................. 54
6.2.2.2 Miejscowe straty cinienia (Z) ............................................................... 54
6.2.2.3 Odzysk (strata) cinienia dla odcinkw pionowych instalacji................ 59
6.2.2.4 Sprawdzenie dopuszczalnego spadku cinienia w instalacji .................. 59
6.3 Armatura odcinajca............................................................................................................ 61
6.5 Kompensacja ....................................................................................................................... 62
6.6 Przeprowadzenie odbioru i przekazanie do eksploatacji..................................................... 62
6.6.1 Przygotowanie do odbioru...................................................................................... 62
6.6.2 Kontrola zgodnoci wykonania .............................................................................. 62
6.6.3 Kontrola jakoci wykonania ................................................................................... 63
6.6.4 Kontrola szczelnoci przewodw ........................................................................... 63
6.6.5 Uruchamianie instalacji gazowej............................................................................ 63
6.6.6 Zasady bhp i ppo................................................................................................... 64
6.7 Wymagania eksploatacyjne ................................................................................................. 64
Pimiennictwo .............................................................................................................................. 64
1 Informacje oglne
1.1 Zakres wytycznych
Poradnik adresowany jest przede wszystkim do projektantw instalacji sanitarnych i inspektorw
nadzoru budowlanego. Obejmuje szczegowo zasady projektowania instalacji wykonywanych z rur
miedzianych instalacji wodocigowych zimnej i ciepej wody, instalacji ogrzewczych wodnych oraz
instalacji gazowych na paliwa gazowe.
W pierwszej czci poradnika przedstawione zostay wymagania w stosunku do podstawowych
elementw z jakich wykonuje si instalacje z miedzi: rur, cznikw biorc pod uwag rne techniki czenia rur miedzianych, a take w stosunku do materiaw pomocniczych lutw, topnikw.
Przedstawione zostay ponadto waciwoci uytkowe rur i cznikw z miedzi, oraz podstawowe
informacje dotyczce techniki wykonywania instalacji.
W drugiej czci poradnika podano zasady projektowania instalacji - sposb wymiarowania, prowadzenia i mocowania przewodw, kompensacji i izolacji termicznej w stosunku do instalacji wodocigowych, instalacji ogrzewczych w tym centralnego ogrzewania grzejnikowego i podogowego
jak i instalacji gazowych.
Projektantom a take inspektorom nadzoru budowlanego polecamy materiay dotyczce specyki
stosowania miedzi w instalacjach wodnych i gazowych na paliwa gazowe (rozdzia 1.3) szczeglnie uwarunkowania stosowania rur miedzianych w instalacjach wodocigowych i ogrzewczych biorc
pod uwag jako wody i moliwoci czenia miedzi z innymi materiaami.
1.2 Podstawowe przepisy w zakresie zasad projektowania

Przepisy ani normy w Polsce nie okrelaj sposobu opracowania projektu technicznego instalacji.
Zgodnie z Prawem budowlanym [1], odrbnym przepisem [8] regulowane s jedynie zakres i zawarto dokumentacji budowlanej, niezbdnej do uzyskania pozwolenia na budow. Instalacja, ktr wykonano w obiekcie budowlanym powinna, zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy [1], zapewni temu obiektowi
moliwo spenienia wymaga podstawowych dotyczcych w szczeglnoci:
bezpieczestwa konstrukcji,
bezpieczestwa poarowego,
bezpieczestwa uytkowania,
odpowiednich warunkw higienicznych i zdrowotnych oraz ochrony rodowiska,
ochrony przed haasem i drganiami,
oszczdnoci energii i odpowiedniej izolacyjnoci cieplnej przegrd.
Ponadto, instalacja powinna by wykonana zgodnie z projektem oraz przy spenieniu we waciwym zakresie wymaga przepisu techniczno budowlanego1 wydanego w drodze rozporzdzenia
[2], zgodnie z art. 7 ust. 2 ustawy Prawo budowlane [1], z uwzgldnieniem ewentualnych odstpstw
udzielonych od tych przepisw w trybie przewidzianym w art. 8 tej ustawy, a take zgodnie z zasadami wiedzy technicznej. W budynkach istniejcych lub ich czci, w przypadku nadbudowy, przebudowy i zmianie uytkowania, zgodnie z 2 ust. 2 rozporzdzenia [2], spenienie wymaga wymienionych w przepisie techniczno budowlanym jest moliwe take w inny sposb, stosownie do wskaza
ekspertyzy technicznej waciwej jednostki badawczo - rozwojowej albo rzeczoznawcy budowlanego
oraz do spraw zabezpiecze przeciwpoarowych, uzgodnionych z waciwym komendantem wojewdzkim Pastwowej Stray Poarnej lub pastwowym wojewdzkim inspektorem sanitarnym, odpowiednio do przedmiotu tej ekspertyzy.
Ponadto zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy [1], instalacja powinna by wykonana, przy wziciu pod
uwag przewidywanego okresu uytkowania, w sposb umoliwiajcy zapewnienie jej prawidowego
uytkowania zgodnego z przeznaczeniem obiektu i zaoeniami projektu budowlanego tej instalacji
oraz we waciwym zakresie zgodnych z wymaganiami przepisw techniczno budowlanych dotyczcych warunkw technicznych uytkowania obiektw budowlanych, wydanych w drodze rozporzdze, zgodnie z art. 7 ust. 3 ustawy Prawo budowlane [1] (dla budynkw mieszkalnych zgodnie z wymaganiami rozporzdzenia [3]), a take zgodnie z zasadami wiedzy technicznej.
1
cznie z wymaganiami zawartymi w polskich normach, a przywoanymi tym przepisem.

5
W zwizku z tym zaleca si:

projektowanie w budynku instalacji z uyciem tych samych materiaw i technologii czenia
(z wyjtkiem zaprasowywania dla instalacji gazowych na paliwa gazowe) dla uniknicia pomyek w wykonawstwie,
ju na etapie projektowania wybranie jednego, okrelonego systemu przewodw, ktry powinien obejmowa kompletny asortyment cznikw, a take elementw pozwalajcych na przyczenie aparatw, armatury i urzdze oraz przejcie na istniejce przewody z innych materiaw (w dopuszczalnym zakresie); wybrany system powinien obejmowa lub wskazywa precyzyjnie: zalecane narzdzia, materiay uszczelniajce i pomocnicze, elementy podwieszenia,
mocowania itp.
eliminowanie w fazach projektowania i nadzoru autorskiego, wykorzystywania materiaw podstawowych (rur i cznikw) oraz materiaw pomocniczych (luty, topniki) nie dopuszczonych do
obrotu i powszechnego stosowania w budownictwie,
zalecenie wykonawcy instalacji zastosowania si w robotach do szczegowych instrukcji zawartych w poradniku [13],
zwrcenie szczeglnej uwagi przy rutynowym zbieraniu informacji dotyczcych rda wody:
jako jej powinna odpowiada wymaganiom okrelonym w rozporzdzeniu w sprawie wymaga dotyczcych jakoci wody przeznaczonej do spoycia przez ludzi [4], a take zaleceniom opracowanym przez COBRTI INSTAL, ktre wraz z ocen jakoci wd przekazywane
s przedsibiorstwom wodocigowym [14]; jest to wane nie tylko z sanitarno higienicznego
punktu widzenia, ale rwnie jest istotne dla trwaoci instalacji miedzianej; korozja wszystkich instalacji metalowych nie moe by cakowicie wykluczona, ryzyko jej powinno by jednak zmniejszone przez wiadomy wybr miedzi jako materiau przewodw w konkretnych warunkach eksploatacji,
umieszczanie w projekcie technicznym dokadnych postanowie co do rozmieszczania elementw decydujcych o poprawnoci pracy przewodw instalacji (np. rozmieszczenie punktw staych i elementw kompensujcych wyduenia cieplne przewodw, pocze rozcznych, itp.)
1.3 Specyka miedzi jako materiau instalacji wodnych

i gazowych na paliwa gazowe
1.3.1 Wprowadzenie
Wyboru miedzi jako materiau do wykonania instalacji dokonuje si kierujc si przede wszystkim
zachowaniem trwaoci i sprawnoci instalacji w warunkach jej pracy.
1.3.2 Zasady wyboru miedzi jako materiau instalacji wodocigowych

W przypadku instalacji wodocigowych problem trwaoci i sprawnoci instalacji jest szczeglnie istotny materia instalacyjny styka si z wod wodocigow, ktra podlega uzdatnianiu jedynie pod wzgldem
sanitarnym zachowujc swoj agresywno korozyjn w stosunku do materiaw metalicznych.
Inwestor czy projektant instalacji przed podjciem decyzji co do wyboru materiau instalacyjnego winien uzyska informacje czy woda wodocigowa zasilajca budynek ma wasnoci agresywne
w stosunku do materiau z jakiego projektuje wykonanie instalacji.
Informacje takie projektant powinien uzyska w odpowiednim przedsibiorstwie wodocigowym
a w przypadku niemonoci uzyskania takiej informacji powinien zwrci si do wyspecjalizowanej
jednostki (np. COBRTI INSTAL) o podanie tych informacji po uprzednim przedstawieniu skadu zykochemicznego wody w wymaganym zakresie.
W 2001 r. wydane zostay materiay informacyjne dotyczce stopnia agresywnoci korozyjnej wd
wodocigowych i zalecanych materiaw instalacyjnych w 52 miastach w kraju [14]. Waciwy dobr
materiau instalacji wodocigowych to nie tylko zapewnienie trwaoci projektowanej instalacji ale
rwnie zabezpieczenie wody przed wtrnym jej zanieczyszczaniem a wic utrzymanie odpowiedniej
jakoci wody do czego zobowizuje inwestora czy te zarzdc budynku ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wod [3] a take rozporzdzenie Ministra Zdrowia w sprawie wymaga dotyczcych jakoci
wody przeznaczonej do spoycia przez ludzi [4].
6
Mied jest materiaem o wysokiej odpornoci korozyjnej w kontakcie z wod wodocigow i przy
zachowaniu wszystkich wymaga materiaowych, projektowych i wykonawczych zapewnia instalacjom
z niej wykonanych wysok trwao uytkowania. Ograniczenia jakie stawiane s wodzie zasilajcej instalacje z miedzi dotycz jedynie koniecznoci spenienia wymaga sanitarnych w stosunku do wody dostarczanej odbiorcom tzn. zawartoci jonw miedzi, ktra nie moe przekracza 2 mg Cu 2+ /l [4].
Wymagania jakie stawiane s wodzie wodocigowej zasilajcej instalacje wykonane z miedzi odnosz si do odczynu pH, zawartoci jonw azotanowych ( CNO ) i jonw siarczanowych ( CSO 2 ) oraz
3
4
zasadowoci oglnej Zoglna.
Liczbowe wskaniki dot. powyszych parametrw, ktre musi speni woda aby moga zasila instalacje wodocigowe z miedzi, wynosz:
pH > 7
CNO < 30 mg/l
3
Z oglna
CSO 2
>2
1.3.3 Zasady wyboru miedzi materiau instalacji ogrzewczych

Przewodom z miedzi pracujcym w instalacjach ogrzewczych, korozja praktycznie nie zagraa
oczywicie pod warunkiem spenienia wymaga jakociowych przez wod instalacyjn okrelonych
w polskiej normie PN-C-04607.
Pewnym problemem eksploatacyjnym jest utrzymanie odpowiedniej jakoci wody w instalacji
ogrzewczej w ukadzie mied stal, np. w instalacji wykonanej z rur miedzianych z grzejnikami
stalowymi (najczciej spotykany ukad materiaowy). Zgodnie z powysz norm PN-C-04607 instalacja taka moe pracowa jedynie w systemie zamknitym a gdy suma stenia jonw chlorkowych i siarczanowych ( CCl + CSO 2 ) bdzie wiksza od 50 mg/l wymagana jest ochrona przeciw4
korozyjna instalacji przy zastosowaniu inhibitorw korozji.
Inhibitory korozji maj za zadanie ochron przeciwkorozyjn stalowych grzejnikw(czy te innych
elementw stalowych), ktre w kontakcie z wod instalacyjn zawierajc jony miedzi mog ulega
intensywnej korozji werowej powodujc jednoczenie zanieczyszczanie wody instalacyjnej produktami korozji elaza.
Skutki tej korozji to perforacje grzejnikw stalowych ale te zapychanie si zaworw termostatycznych przenoszonymi przez wod produktami korozji elaza.
Obowizkiem projektanta jest dobranie odpowiedniego inhibitora korozji a spord dopuszczonych w tym zakresie do stosowania w budownictwie (ukad stal - mied), okrelenie sposobu jego dozowania, zgodnie z zasadami proponowanymi przez producentw bd specjalistyczne przedsibiorstwo zajmujce si ochron inhibitorow instalacji.
Podobne zastrzeenia wnoszone s do ukadu mied aluminium (np. przewody miedziane grzejniki aluminiowe) jako e aluminium nawet w wikszym stopniu ni stal jest wraliwe na oddziaywanie jonw miedzi znajdujcych si w wodzie instalacyjnej. Do ukadu tego naley stosowa odpowiednie dla tego ukadu inhibitory korozji.
1.3.4 Zasady wyboru miedzi jako materiau instalacji gazowych na paliwa gazowe
Instalacje gazowe na paliwa gazowe mog by wykonane z przewodw z miedzi lutowanych lutem twardym, pod warunkiem e nie jest to niezgodne z wymaganiami rozporzdzenia [2]. Zgodnie
z tym rozporzdzeniem przewody z miedzi lutowane lutem twardym mog by stosowane w budynkach mieszkalnych jednorodzinnych, zagrodowych i rekreacji indywidualnej od wyprowadzenia tych
przewodw przez cian zewntrzn poza lico wewntrzne, a take w pozostaych budynkach za gazomierzami lub odgazieniami prowadzcymi do odrbnych mieszka lub lokali uytkowych ( 163
ust. 3 i 4 rozporzdzenia [2]).
Przewody gazowe wykonane z miedzi nie mog by prowadzone po zewntrznej stronie ciany budynku ( 163 ust. 5 pkt. 2 rozporzdzenia [2]) i w garaach ( 281 rozporzdzenia [2]).
7
1.3.5 Warunki czenia z innymi materiaami

Naturaln zasad jak powinni kierowa si inwestorzy, projektanci i wykonawcy instalacji przy
wyborze materiau w projektowaniu i wykonywaniu instalacji to maksymalna jednorodno materiaowa. Pozwala to nie tylko na stosowaniu jednolitej technologii wykonywania instalacji ale rwnie
pozwala na unikanie negatywnych skutkw jakie wynikaj z niewaciwego czenia rnych materiaw instalacyjnych. Dotyczy to rwnie miedzi, ktra ze wzgldu na swoje wasnoci elektrochemiczne tworzy ogniwa korozyjne ze stal (stal ocynkowan). Ogniwa te powstaj przy bezporednim
poczeniu obu tych metali o ile nie zostan zastosowane odpowiednie przekadki izolacyjne (dielektryczne).
Negatywne oddziaywanie przewodw z miedzi na przewody ze stali (stali ocynkowanej) dotyczy
rwnie - a moe przede wszystkim - oddziaywania jonw miedzi znajdujcych si w przepywajcej
wodzie na wewntrzne powierzchnie przewodw ze stali (stali ocynkowanej).
Jony miedzi (Cu2+ ) przechodz do wody w wyniku korozji rwnomiernej stykajcych si z t wod,
wewntrznych powierzchni przewodw miedzianych i osadzaj si na powierzchni stali (stali ocynkowanej) w postaci metalicznych wtrce miedzi powodujc powstanie lokalnych mikroogniw korozyjnych, co intensykuje korozj werow przewodw stalowych znacznie skracajc ich ywotno.
Biorc powysze ograniczenia wprowadzono b. ostre wymagania w stosunku do zawartoci jonw
miedzi w wodzie, ktra wpywa moe do instalacji czy jej fragmentw wykonywanych ze stali (stali
ocynkowanej). Maksymalna ilo jonw Cu2+ moe wynosi 0,06 mg Cu 2+ /l (wg prEN 12502-5).
W praktyce oznaczona to, i nie naley instalowa przewodw ze stali (stali ocynkowanej) za przewodami z miedzi a wyraajc to bardziej precyzyjnie przewodw ze stali (stali ocynkowanej)
nie naley instalowa wtedy gdy istnieje moliwo wprowadzenia do nich wody zawierajcej jony
miedzi w ilociach mogcych intensykowa korozj. Zasady te podaje zarwno polska norma dotyczca wymaga w projektowaniu instalacji wodocigowych PN-B-01706 jak i normy zagraniczne
DIN 1988-7 oraz DIN 50930-2.
Z dowiadcze autorw tego poradnika wynika rwnie, i niekorzystne jest poczenie przewodw ze stali (stali ocynkowanej) z przewodami z miedzi gdy przewody stalowe znajduj si przed
przewodami z miedzi biorc pod uwag kierunek przepywu wody. W sytuacji gdy woda wodocigowa jest agresywna korozyjnie w stosunku do stali ocynkowanej przewody stalowe bd korodoway
tworzc produkty korozji elaza, ktre przenoszone bd do przewodw z miedzi. Przenoszenie produktw korozji elaza do przewodw z miedzi to wprowadzenie czstek staych, ktre osadzaj si na
powierzchni miedzi i zapocztkowywa mog korozj werow miedzi (dlatego te na wejciu do instalacji wodocigowej z miedzi obowizkowo naley instalowa ltr mechaniczny o zdolnoci zatrzymywania czstek wikszych ni 80 m.
Rozwaania powysze dotycz instalacji wodocigowych w instalacjach centralnego ogrzewania
dopuszcza si czenie innych materiaw (stali, aluminium) ale pod rygorem utrzymania wymaga
Polskiej Normy PN-C04607, ktre to warunki omwiono w pkt. 1.3.2.
Nie ma zasadniczych przeciwwskaza przy czeniu przewodw z miedzi z przewodami z tworzyw
sztucznych, niezalenie od rodzaju tworzywa.
Dopuszczone jest rwnie czenie miedzi z przewodami czy urzdzeniami wykonywanymi ze stali
odpornych na korozj jakie dopuszczone s do stosowania w instalacjach wodocigowych i ogrzewczych.
W przypadku instalacji gazowych na paliwa gazowe nie ma ze wzgldu na ewentualne zjawiska
korozji- ogranicze czenia miedzi z innymi metalami.
2 Wymagania dla elementw instalacji wodocigowych, ogrzewczych

i gazowych na paliwa gazowe, wykonywanych z miedzi
2.1
Wymagania oglne
oglne
2.1 Wymagania
Poniej przedstawiono podstawowe wymagania dla rur, cznikw i spoiw stosowanych do wykonywania
instalacji
z miedzi: instalacji
wodocigowych,
i gazowych
na paliwa
gazowe.
Poniej
przedstawiono
podstawowe
wymaganiaogrzewczych
dla rur, cznikw
i spoiw
stosowanych
nakadanych
wyroby
wymaga
zapewnia zachowanie
odpowiedniej
trwaoci
do Spenienie
wykonywania
instalacjinaz te
miedzi:
instalacji
wodocigowych,
ogrzewczych
i gazowych
na
kadego elementu instalacji w warunkach jej pracy i umoliwia poprawny monta caej instalacji,
paliwa gazowe.
a przede wszystkim - odpowiedni jako pocze.
Wymagania ponisze powinny spenia poszczeglne elementy instalacji niezalenie od ich produSpenienie
nakadanych
na te stosowania
wyroby wymaga
zapewnia
odpowiedniej trwaoci
centa,
co zapewnia
uniwersalno
tych elementw
i tozachowanie
w kadej z wymienionych
powyej
kadego elementu instalacji w warunkach jej pracy i umoliwia poprawny monta caej instalacji,
instalacji.
Gwarancj
spenienia
wymaga okrelonych
odpowiednimi normami czy aprobatami technicznymi
a przede
wszystkim
odpowiedni
jako pocze.
jest zgodnie z obowizujcymi w Polsce przepisami wprowadzonymi ustaw Prawo budowlane [1]
dopuszczenie
do obrotu
i powszechnego
stosowania
w budownictwie.
Wyroby, z ktrych
wykonywana
jest instalacja,
powinny
niezalenie od ich producenta, odpowiada
Dokumentem dopuszczajcym wyroby do obrotu i powszechnego stosowania w budownictwie
wymaganiom okrelonym w poniej wymienionych dokumentach, co pozwoli na ich uniwersalne
(w zakresie elementw z miedzi) mog by:
stosowanie
w kadej
z wymienionych
powyej
certykat
zgodnoci
z Polsk Norm
bd instalacji.
z aprobat techniczn (o ile na dany wyrb nie wydano Polskiej Normy). Certykat wydaje jednostka uprawniona (akredytowana) przez Polskie CenPotwierdzeniem
spenienia wymaga okrelonych odpowiednimi normami czy aprobatami
trum Akredytacji,
deklaracjazgodnie
zgodnoci
z Polsk Normwlub
aprobat
techniczn.
technicznymi,
z obowizujcymi
Polsce
przepisami
jest:Deklaracj zgodnoci wydaje producent wyrobu bd upowaniony przez niego dystrybutor [5].
oznakowanie
wyrobu
znakiem odniesienia
CE co oznacza,
e dokonano
oceny
jego
z norm
Dla
rur miedzianych
dokumentem
w stosunku,
do ktrego
certy
katzgodnoci
lub deklaracja
pozharmonizowan
albo europejsk
aprobat
twierdza
zgodno jest Polska
Norma PN-EN
1057.techniczn bd krajow specyfikacj techniczn
przezdoKomisj
Europejsk
za zgodn zodniesienia
wymaganiami
bd 1254. WyDlauznan
cznikw
rur miedzianych
dokumentem
jest podstawowymi,
Polska Norma PN-EN
jtkiem s jedynie czniki zaprasowywane i samozaciskowe, dla ktrych powysza norma nie precy oznakowanie znakiem budowlanym co oznacza, e producent wyrobu dokona oceny zgodnoci
zuje dotychczas wymaga (stan w 2003 r.) a dokumentem odniesienia bd aprobaty techniczne wyz Polsk
Normz wyrobu
albo ztych
aprobat
techniczn i za t zgodno bierze odpowiedzialno.
dawane
dla kadego
producentw
cznikw.
W stosunku do lutowia czy topnikw dokumentem odniesienia s rwnie odpowiednie Polskie
Oznakowanie
takim
znakiem
Normy
podane wyrobu
zostay w
rozdziale
2.4.potwierdza, i wyrb nadaje si do stosowania przy wykonyPonadto,
wyrobw (rur,
lutowia)
stykajcych sidoz obrotu.
wod przeznaczon do spoycia
waniu
robt dla
budowlanych
a tymcznikw,
samym moe
by wprowadzony
przez ludzi wymagany jest Atest Higieniczny wydawany przez Pastwowy Zakad Higieny. Dotyczy
to praktycznie
wszystkichdokumentem
wyrobw, wodniesienia
stosunku dojest
ktrych
przedstawiono
wymagania
w niniejszym
Dla rur miedzianych
Polska
Norma PN-EN
1057 dla
cznikw
poradniku biorc pod uwag uniwersalno stosowania tych wyrobw.
Polska Norma PN-EN 1254, dla materiaw pomocniczych rwnie Polskie Normy wymienione
W kraju do wydawania aprobat technicznych w zakresie wyrobw stosowanych w instalacjach
w odpowiednich
rozdziaach.upowaniony zosta (decyzj Ministra Spraw Wewntrznych i Adminisanitarnych
i ogrzewczych
stracji) Centralny Orodek Badawczo Rozwojowy Techniki Instalacyjnej. W zakresie wyrobw
Ponadto, dla
wyrobw (rur,
cznikw,
lutu) stykajcych
si z Grnictwa
wod przeznaczon
doi spoycia
stosowanych
w instalacjach
gazowych
na paliwa
gazowe, Instytut
Naftowego
Gazownictwa
[6]. wymagany jest Atest Higieniczny wydawany przez Pastwowy Zakad Higieny. Dotyczy
przez ludzi
COBRTI
INSTAL
jest rwnie
jednostk
akredytowan
zakresie prowadzenia
certy
wyroto praktycznie
wszystkich
wyrobw,
w stosunku
do ktrychwprzedstawiono
wymagania
wkacji
niniejszym
bw
jakie su
wykonywania
instalacji zstosowania
miedzi. tych wyrobw we wszystkich instalacjach.
poradniku
biorcdopod
uwag uniwersalno
Wyroby dopuszczone do obrotu i stosowania w budownictwie zgodnie z rozporzdzeniem [7] powinny by oznakowane znakiem budowlanym B (rys. 2.1).
Wchwil
kraju do
wydawania
aprobat
technicznych
w zakresie wyrobw
stosowanych w
instalacjach
Z
uzyskania
przez
Polsk
penego czonkostwa
w Unii Europejskiej
przedstawiosanitarnych
ogrzewczych
upowaniony
zosta
(rozporzdzeniestosowania
Ministra Infrastruktury)
[6] Centralny
ny
powyeji system
dopuszcze
do obrotu
i powszechnego
w budownictwie
bdzie
Orodek Badawczo-Rozwojowy
Techniki
Instalacyjnej
a w zakresie
stosowanych
funkcjonowa
nadal (oznakowanie
wyrobw
znakiemINSTAL,
budowlanym
B) leczwyrobw
rwnolegle
obowizywa
bdzie gazowych
system europejski
oznaczenie
wyrobw
znakiem CE (rys. 2.2). System ten to
w instalacjach
na paliwa gazowe,
Instytut
Gazu i Nafty.
rwnie certyfikat zgodnoci lub deklaracja zgodnoci (przy udziale strony trzeciej lub bez jej
udziau)
z dokumentami
Europejsk
Norm Zharmonizowan
PN - ENhcertyfikacji
lub EuroCOBRTI
INSTAL jestodniesienia:
rwnie jednostk
akredytowan
w zakresie prowadzenia
pejsk Aprobat Techniczn ( ETA) lub krajow specyfikacj techniczn pastwa czonkowwyrobw, ktre su do wykonywania instalacji z miedzi, a take usug w zakresie wykonywania
skiego Unii Europejskiej uznan przez Komisj Europejsk za zgodn z wymaganiami podstainstalacji z miedzi.
wowymi.
9
Rys. 2.1 Wzr znaku budowlanego
Rys. 2.2 Wzr znakowania CE
2.2 Wymagania dla rur miedzianych

2.2.1 Wymagania oglne
Rury z miedzi do instalacji ciepej i zimnej wody, instalacji ogrzewczych (w tym take rury do
ogrzewania podogowego) a take instalacji gazowych na paliwa gazowe, posiadaj szczeglne wasnoci w stosunku do rur miedzianych przeznaczonych do innych zastosowa.
Te szczeglne wasnoci dotycz: skadu chemicznego miedzi, wymiarw rur i zachowania koniecznych tolerancji wymiarowych, wasnoci mechanicznych rur oraz jakoci ich powierzchni wewntrznych. Te szczeglne wasnoci zapewniaj instalacjom wykonanym z tych rur oczekiwan
trwao a take atwo wykonywania samych instalacji.
Wszystkie wymagania dla rur w instalacjach sanitarnych przedstawione zostay w Polskiej Normie
PN-EN 1057. Poniej przedstawiono wymagania dla rur miedzianych najbardziej istotne z punktu widzenia techniki czenia i trwaoci instalacji wykonywanych z tych rur.
Rury dla instalacji wodnych i gazowych na paliwa gazowe, produkowane s w trzech stanach materiau: twardym, ptwardym i wyarzonym (mikkim). Stany te rni si wasnociami mechanicznymi i w rny sposb s oznakowane.
Rury oznakowane s zgodnie z norm PN-EN 1057 (w lad za norm EN 1173) nastpujco: stan
wyarzony R - 220, stan ptwardy R 250, stan twardy R 290.
Rury w stanie wyarzonym (mikkim) produkowane s do rednicy 54 mm, a zakresie rednic od
6 do 22 mm dostarczane s w postaci krgw, w ktrych dugo rur moe wynosi 25 m lub 50 m,
a rednica krgu od 500 do 900 mm.
Rury w stanie ptwardym o rednicach od 12 do 108 mm produkowane s w odcinkach prostych
o dugoci 5 m. Rury w stanie twardym o rednicach do 133 mm produkowane s w odcinkach prostych o dugoci 5 m, a o rednicach 159 mm, 219 mm i 267 mm w odcinkach 3 i 5 m.
Rury miedziane dla instalacji sanitarnych dostarczane s na rynek rwnie w postaci preizolowanej
w otulinie z tworzyw sztucznych lub w izolacji termicznej. Wymagania w stosunku do otulin i izolacji termicznej podano w dalszej czci rozdziau.
Poniej przedstawiono jedynie najbardziej istotne wasnoci rur miedzianych umoliwiajce ich
stosowanie w instalacjach wodnych i gazowych na paliwa gazowe.
2.2.2 Skad chemiczny miedzi

Rury musz by wykonane z miedzi odtlenionej fosforem zawierajcej:
Cu + Ag > 99,90 % (Cu mied, Ag srebro)
0,015 % < P < 0,040 % (P fosfor)
Gatunek ten oznaczony jest symbolem CuDHP lub CW 024A. Spotykane jest rwnie oznaczania
miedzi odtlenionej fosforem symbolem: SFCu (wg DIN 1787)
2.2.3 Wymiary
Wymagania wymiarowe rur dotycz rednicy zewntrznej rur (rednica nominalna) i gruboci cianek rur.
Wymagania w tym zakresie s inne dla rur przeznaczonych do stosowania w instalacjach wodocigowych
(ciepej i zimnej wody) i gazowych na paliwa gazowe, inne dla rur stosowanych w instalacjach ogrzewczych.
Polska Norma PN-EN 1057 okrela ten zakres szeroko (tablica 2.1), jednak dla zachowania prawidowego
funkcjonowania instalacji wodocigowych, gazowych na paliwa gazowe i ogrzewczych, konieczne jest ograniczenie zakresu rednic i gruboci cianek podanych w normie do zalecanego w tablicach 2.2. i 2.3.
Jednoczenie w tablicy 2.4 podano tolerancje (dopuszczalne odchyki) rednicy zewntrznej rur
miedzianych a w tablicy 2.5 tolerancje (dopuszczalne odchyki) gruboci cianek rur.
10
Tablica 2.1
rednice zewntrzne (nominalne) i gruboci cianek rur
miedzianych wg PN-EN 1057 (cay zakres zastosowa
przewidzianych norm)
rednica zewntrzna
(nominalna) mm
6
8
10
12
14*)
15
16*)
18
22
25*)
28
35
40*)
42
54
64
66,7
70*)
76,1
80*)
88,9
108
133
159
219
267
*)
Gruboci cianek
mm
0,6; 0,8; 1,0
0,6; 0,8; 1,0
0,6; 0,7; 0,8; 1,0
0,6; 0,8; 1,0
0,7; 0,8; 1,0
0,7; 0,8; 1,0
0,8; 1,0
0,8; 1,0
0,9; 1,0; 1,2; 1,5
1,0; 1,2; 1,5
0,9; 1,0; 1,2; 1,2; 1,5
1,2; 1,5
1,0; 1,1
1,2; 1,5
1,2; 1,5; 2,0
2,0
1,2
2,0; 2,5
1,5; 2,0
2,0
2,0
1,5; 2,5
1,5; 3,0
2,0; 3,0
3,0
3,0
rury nie zalecane w normie PN-EN 1057
Tablica 2.2
Wymiary rur miedzianych do instalacji wodocigowych
i instalacji gazowych na paliwa gazowe
rednice zewntrzne (nominalne)
mm
10; 12; 15; 18
22; 28
35; 42
54
64
76,1
88,9
108
133; 159; 219; 267
Gruboci cianek
mm
1,0
1,2; 1,5
1,5
2,0
2,0
2,0
2,0
2,5
3,0
Tablica 2.3
Wymiary rur miedzianych do instalacji ogrzewczych
rednice zewntrzne (nominalne)
mm
8; 10; 12; 14*) ; 15; 18
22
28
35; 42
54
64
76,1
88,9
108
133
159
219; 267
*)
Grubo ciane
mm
0,8; 1,0
0,9; 1,0; 1,2; 1,5
1,0; 1,2; 1,5
1,2; 1,5
1,2; 1,5; 2,0
2,0
1,5; 2,0
2,0
1,5; 2,5
1,5; 3,0
2,0; 3,0
3,0
rury do instalacji ogrzewczych paszczyznowych
Tablica 2.4
Tablica 2.5.1
Tolerancje rednicy zewntrznej miedzianych rur instalacyjCinienie rozrywajce dla rur miedzianych
nych
Rozmiar
Stan twardoci
Tolerancje rednicy zewntrznej
da
x s
R 220
R 250 R 290
rednica
Odnonie do kadej
Odnonie do
mm
x
mm
bar
bar
bar
zewntrzna
rednicy2)
redniej rednicy1)
12
x 1
400
527
(nominalna)
stan R290 stan R250
15
x
1
314
414
d
wszystkie stany
(twardy) (ptwardy)
18
x 1
259
341
22
x 1
210
276
mm
mm
mm
mm
28
x 1,5
328
8 d 18
0,04
0,04
0,09
35
x 1,5
260
18 < d 28
0,05
0,06
0,10
42
x 1,5
215
28 < d 54
0,06
0,07
0,11
54
x 2
223
54 < d 76,1
0,07
0,10
0,15
64
x 2
161
76,1 < d 88,9
0,07
0,15
0,20
76.1 x 2
135
88,9 < d 108
0,07
0,20
0,30
88.9 x 2
115
108 < d 159
0,20
0,70
0,40
108
x 2,5
118
159 < d 267
0,60
1,50
1)
Rozumianej jako rednia arytmetyczna dwu dowolnych, pooonych
133
x 3
115
prostopadle do siebie rednic na jednym przekroju poprzecznym rury
159
x 3
96
2)
cznie z owalnoci.
219
x 3
69
UWAGA: Do rur w stanie R220 (wyarzonym) stosuj si tylko tolerancje
267
x 3
57
odniesione do redniej rednicy.
Tolerancja gruboci cianki miedzianej rury instalacyjnej
rednica zewntrzna (nominalna) rury
mm
< 18
18
1)
Tablica 2.5
Tolerancje gruboci cianki e
e < 1 mm
e 1mm
%
%
10
13
10
151)
10% dla rur w stanie R250 (ptwardym) o rednicach 35 mm, 42 mm i 54 mm o gruboci cianki 1,2 mm.
11
Wymagania jakie naoone s na rury instalacyjne w zakresie tolerancji wymiarowych nie s uzalenione od przeznaczenia rur i obejmuj wszystkie zastosowania instalacyjne (instalacja wodocigowa instalacja ogrzewcza instalacja gazowa na paliwa gazowe)
2.2.4 Jako powierzchni

Wymagania te, istotne z punktu widzenia trwaoci rur, dotycz czystoci powierzchni wewntrznych i zewntrznych w stosunku do zanieczyszcze mechanicznych jakie mog by na wewntrznej
powierzchni rur oraz obecnoci wgla na tych powierzchniach.
Zarwno zewntrzne jak i wewntrzne powierzchnie rur musz by gadkie i czyste, bez rys,
pkni czy innych defektw powstaych w procesie produkcji. Na wewntrznych powierzchniach
rur nie mog si rwnie znale jakiekolwiek zanieczyszczenia mechaniczne takie jak wiry, piasek itp.
Dopuszczalne iloci wgla, czy to w postaci wgla resztkowego pozostaego po spalaniu (rury wyarzane, ptwarde) czy wgla potencjalnego (rury w stanie twardym posiadajce na wewntrznych
powierzchniach smary), przedstawiono w tablicy 2.6.
Tablica 2.6
Dopuszczalna ilo wgla na wewntrznych powierzchniach medzianych rur instalacyjnych
rednica zewntrzna
(nominalna)
mm
Od 10 do 54 wcznie
Powyej 54
1)
Stan
materiau
R220 (wyarzony)
R250 (ptwardy)
R290 (twardy)
R250 (ptwardy)
R290 (twardy)
Wgiel
resztkowy1)
mg/dm2
0,20
0,20
0,20
-
Wgiel
potencjalny1)
mg/dm2
0,20
1,0
Wgiel
cakowity1)
mg/dm2
0,20
-
Prba lmu
wglowego
tak
tak
tak
tak
nie
denicja zgodna z PN-EN 723
Badania zawartoci wgla przeprowadza producent wyrobu (rur) a take jednostka certykujca
wyrb, tak wic rury, ktre posiadaj dopuszczenie do stosowania w budownictwie powinny spenia
to wymaganie.
2.2.5 Oznaczanie rur miedzianych

Kada rura miedziana winna by oznaczona (cechowana) trwale, napisem umieszczonym wzdu
rury, ktry powinien zawiera:
numer normy wg ktrej jest wykonana rura, tzn. PN-EN 1057,
wymiary: rednica zewntrzna (nominalna) grubo cianki, w milimetrach,
w przypadku gdy jest to stan ptwardy znak I I I,
znak identykacyjny producenta,
data produkcji: kwarta (I IV) i rok lub miesic (1 12) i rok.
Napis powinien by umieszczony w trway sposb na caej dugoci rury w powtarzalnych odstpach nie wikszych ni 600 mm dla rur o rednicach od 8 do 54 mm, a dla pozostaych rednic co najmniej na kocach rur.
Spotykane s rwnie oznaczenia jakociowe przyznawane przez odpowiednie krajowe organizacje: np. niemiecki RAL lub angielski BSI (rys. 2.3).
Znak RAL - (Gutgemainschaft

Kupferrohr e.V.)
Znak BSI (Kitemark - British Standards Institution)
Rys. 2.3 Oznaczenia jakociowe rur miedzianych - znaki RAL i BSI.

12
PN EN 1057 151 R 290 HUTMEN II 98

PN EN 1057 151 R 290 HUTMEN 5 03
Rys.2.4 Przykad oznaczania rury miedzianej.

Wymaganie w zakresie znakowania jako atwe do sprawdzenia mog by kontrolowane, zarwno
na etapie zakupu (dostawy) rury jak i po jej zamontowaniu.
2.2.6 Pakowanie, magazynowanie rur

Rury w odcinkach prostych w stanie twardym i ptwardym powinny by pakowane. Rury w stanie
ptwardym powinny by pakowane w wizkach po maksimum 10 sztuk (masa jednej wizki nie moe przekracza 100 kg). Do wizania rur naley uywa tamy samoprzylepnej (wizanie rur naley
wykonywa w trzech miejscach).
Rury o rnych rednicach mona pakowa tylko w oddzielnych wizkach.
Rury wyarzone (mikkie) w krgach pakuje si w kartony. Masa jednego opakowania rur w krgach nie powinna przekracza 50 kg. Zaleca si aby koce rur byy zabezpieczone zalepkami z tworzywa sztucznego uniemoliwiajcymi przedostawanie si zanieczyszcze do wntrza rury. Do kadego opakowania producent winien przymocowa przywieszk zawierajc:
nazw wytwrcy,
stan kwalikacyjny,
wymiary,
numer partii,
mas netto i brutto,
a take wiadectwo jakoci producenta.
Pomieszczenia, w ktrych przechowywane s rury powinny by czyste, bez szkodliwych oparw.
Rozmieszczenie rur powinien eliminowa moliwo ich uszkodze mechanicznych np. przez przypadkowe nadepnicie.
2.2.7 Rury z powok cynow

Rury miedziane z cynowan powierzchni wewntrzn (w odcinkach - rury o rednicach
od 12 do 54 mm; w krgach - rury o rednicach od 12 do 22 mm) przeznaczone s przede wszystkim
dla instalacji wodocigowych. Powoka cynowa stanowi dodatkowe zabezpieczenie przed przechodzeniem jonw miedzi do wody wodocigowej.
Rury te spenia musz wszystkie wymagania zawarte w normie PN-EN 1057, a w stosunku do powoki cynowej (w tym zakresie brak jest wymaga w powyszej normie) wymagania te mona przedstawi nastpujco: grubo warstwy powinna wynosi co najmniej 1 m (rury cynowane chemicznie)
lub 4 m (rury cynowane ogniowo).
Skad chemiczny warstwy cyny musi spenia warunek: Sn + Cu > 99%
2.3 Wymagania dla otulin rur miedzianych

2.3Rury
Wymagania
otulin
rur by
miedzianych
miedziane dodla
instalacji
mog
dostarczane w izolacji cieplnej lub w otulinie.
Rury
miedziane
do instalacji
mogmog
by by
dostarczane
rwnie
z litym pokryciem
z tworzywa
Rury w
izolacji cieplnej
stosowane
w instalacjach
ogrzewczych
i w instalacjach
wodosztucznego
lubciepej
izolacji
cieplnej.
Wymagania
rur miedzianych
fabrycznie wykonan
cigowych, (otulinie)
szczeglnie
wody.
Izolacja
moe by dla
wykonywana
z piankiz kauczukowej,
polietyotulin
s w PolskiejIzolacja
Normiecieplna
PN-ENstanowi
13349, odrbny
ale nie dla
rur wktry
izolacji
cieplnej.
lenowejpodane
lub poliuretanowej.
wyrb,
musi
posiada odrbne doOtulina
jest
cile
przylegajc
do
rury
warstw
tworzywa
sztucznego
o gruboci 13 mm.
puszczenie do obrotu i stosowania w budownictwie.
Otulina
przede
ochron
przed uszkodzeniami
mechanicznymi.
Rury zjest
otulin
Rury stanowi
w otulinie
mogwszystkim
by uywane
do wszystkich
zastosowa rur
miedzianych. Otulina
cizalecane
s
do
prowadzenia
przewodw
pod
tynkiem,
otulina
stanowi
rwnie
pewn
izolacj
ciepln
le przylegajc do rury warstw tworzywa sztucznego o gruboci 1 3 mm. Otulina stanowi ochro(zapobiega
wykraplaniu si
wody bezporednio
rurach)
a takes
izolacj
dwikow.
Otuliny mog
n przed uszkodzeniami
mechanicznymi.
Rury zna
otulin
zalecane
do prowadzenia
przewodw
pod
by
wykonywane
z tworzywa
sztucznego
pod warunkiem,
tworzywa
te nie wydzielaj
czasie
tynkiem,
otulina stanowi
rwnie
pewn izolacj
ciepln, np.e
zapobiega
wykraplaniu
si wodywbezpo13
rednio
na rurach
a take izolacj
dwikow.
Otuliny
mog by
wykonywane
eksploatacji
skadnikw
dziaajcych
szkodliwie
na mied.
Musz
by takez dowolnego
odporne natworzywa
dziaanie
sztucznego
pod
warunkiem,
e
tworzywa
te
oraz
wydzielajce
si
z
nich
w
czasie
eksploatacji
skadoczekiwanej temperatury roboczej i wykazywa odporno ogniow zgodn z Polsk Norm
niki
nie dziaaj szkodliwie na mied. Musz by take odporne na dziaanie oczekiwanych temperaPN-B-0273.
tur Stosowane
roboczych.s dwa typy otulin:
Informacj,
z jakiego
obustronnie
gadkie,materiau jest wykonana otulina, powinien zawiera dokument odniesienia
dopuszczenia
do
obrotu
i stosowania
w budownictwie.
profilowane z kanalikami
od strony
rury.
Stosowane
s
dwa
typy
otulin:
W tablicy 2.7 w lad za norm PN-EN 13349 podano nominalne gruboci otulin gadkich i profilo
obustronnie
gadkie, odchyki gruboci otuliny.
wanych
oraz dopuszczalne
prolowane z kanalikami od strony rury.
W tablicy 2.7 podano nominalne gruboci otulin gadkich i prolowanych oraz dopuszczalne odTablica 2.7
chyki gruboci otuliny.
Gruboci otulin do rur miedzianych
rednica zewntrzna (nominalna) rury

mm
8 28
35 54
64 76,1
8 10
12 22
28 35
42 76,1
Nominalna grubo otuliny

mm
Otuliny gadkie
1,0
1,5
2,0
Otuliny prolowane
1,6
2,0
2,5
3,0
Dopuszczalne odchyki
gruboci otuliny
mm
0,10
0,15
0,20
0,3
0,3
0,4
0,5
Rury w otulinie do
powinny
posiada
poza
napisemuwzgldnia
na rurze rwnie
czytelny iogniow
niezmywalny
wod
Dopuszczajc
stosowania
rury
z otulin,
si odporno
tworzyw
napis na otulinie.
Powinien
zawiera: w tym zakresie musz speni wymagania normy
sztucznych,
z ktrych
s on
wykonywane
numer normy EN 13349
PN-B-02873.
rednic
zewntrzn
w milimetrach,
Rury
w otulinie
powinnyi grubo
posiadacianki
pozarury
napisem
na rurze rwnie czytelny i niezmywalny wod napis
na identyfikacyjny
otulinie. Powinien
on zawiera:
znak
producenta,
rednic
zewntrzn
i
grubo
rury wstanie
milimetrach,
znak III dla rur ptwardych (dlacianki
rur o innym
kwalifikacyjnym oznaczenie nie jest wymagane),
kacyjny
producenta,
znak
data identy
produkcji:
kwarta
(I IV) i rok lub miesic (1 12) i rok.
znak III
Izolacja
moe by wykonywana z pianki kauczukowej, polietylenowej lub poliuretanowej. Izolacja cieplna stanowi odrbny wyrb, ktry musi posiada odrbne dopuszczenie do obrotu (zgodnie z pkt. 2.1).
dla rur ptwardych ,
Rury
otulinie kwarta
mog by
datawprodukcji:
(I uywane
IV) i rok do
lubwszystkich
miesic (1 zastosowa
12) i rok. rur miedzianych. Szczegowe
wymagania dot. izolowania cieplnego przewodw podano w pkt. 3.5.
2.4 Wymagania dla cznikw do rur miedzianych

2.4.1 Wymagania oglne
Do czenia rur miedzianych o rednicach zewntrznych od 8 do 108 mm su dwa rodzaje cznikw:
czniki do lutowania kapilarnego,
czniki zaciskowe.
czniki zaciskowe dziel si w zalenoci od budowy na czniki:
skrcane (z nakrtk)
zaprasowywane
samozaciskowe
Do czenia rur o rednicach powyej 108 mm (do 159 mm wcznie) zaleca si stosowa czniki
z krtszymi kielichami, przeznaczone wycznie do lutowania twardego.
Produkowane s take czniki przejciowe z kocwkami rnego typu, w tym take gwintowanymi, suce do czenia rur miedzianych z rurami z innych materiaw: stalowymi i z tworzyw sztucznych oraz armatur i innymi elementami wyposaenia instalacji wodnych i gazowych na paliwa gazowe.
14
Wymagania dla cznikw do instalacji z rur miedzianych zawarte s w normie

PN-EN 1254, ktrej cztery czci dotycz cznikw do rur miedzianych:
cz 1
czniki do lutowania kapilarnego (do 108 mm),
cz 2
czniki zaciskowe skrcane,
cz 4
czniki z kocwkami gwintowanymi,
cz 5
czniki z krtszymi (ni w czci 1 normy) kielichami, przeznaczonymi do lutowania twardego do rednicy 159 mm.
Dalsze czci normy, obejmujce czniki zaprasowywane i samozaciskowe, s dopiero w fazie
projektu.
Wszystkie typy cznikw musz spenia wymagania gwarantujce trwao i szczelno pocze
z rurami. Cz wymaga jest wsplna dla rnych typw cznikw. Nale do nich wymagania materiaowe, jakoci powierzchni i oznakowanie (cechowanie).
Tablica 2.8
Stosowanie zczy lutowanych w instalacjach
Poczenia lutowane
z cznikiem
kapilarnym
bez cznikw
mikkie
twarde
mikkie
twarde
wodocigowa
stosowa
stosowa od d > 21)
stosowa2)
stosowa od d > 21) 2)
Rodzaj instalacji
ogrzewcza
stosowa do 110
stosowa do 110
stosowa2) do 110 C
stosowa2) do 110 C
gazowa
nie stosowa
stosowa
nie stosowa
nie stosowa
1)
ze wzgldu na moliwo uszkodze powierzchni rur przy temperaturze powyej 400 C, co moe zmniejszy odporno korozyjn przewodw
miedzianych, poczenia przewodw w instalacjach wodocigowych 28 mm mog by wykonywane jedynie przez lutowanie mikki
2)
w przewodach instalacji wodocigowych oraz ogrzewczych wodnych, poczenia rur identycznej rednicy oraz jednostopniowe redukcje mog by
lutowane w kielichach wykonywanych na zimn
Tablica 2.9
Stosowanie pocze rozcznych w instalacjach

Rodzaj instalacji
Poczenia rozczne
cznik z kocwk gwintowan bez
mikkiego uszczelnienia
cznik zaciskowy skrcany, z piercieniem
zaciskowym, metalowym1)
czniki zaciskowe i samozacis-kowe z
uszczelnieniem mikkim (elastomery)2)
Opaska zaciskowa z uszczelnie-niem mikkim
(cznik prosty nasuwkowy)3)
Poczenia konierzowe
1)
2)
3)
wodocigowa ogrzewcza
gazowa
gaz ziemny
gaz pynny
stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
nie
nie stosowa
stosowa
nie
nie stosowa
stosowa
stosowa
stosowa
z konierzami z brz z konierzami z brz
dla rur w zwojach zczki tylko z tulejk wewntrzn

tylko dla zczek zawsze dostpnych (odkrytych)
tylko dla rur twardych w odcinkach prostych
2.4.2 Wymagania materiaowe

czniki do instalacji miedzianych wykonuje si z miedzi, brzu i mosidzu.
czniki miedziane - mona stosowa wycznie czniki produkowane z miedzi odtlenionej fosforem, o symbolu Cu DHP, z ktrej produkowane s rury instalacyjne (patrz rozdz. 2.2.2).
czniki z brzu zalecane jest stosowanie cznikw produkowanych z brzu o symbolu CuPb5Sn5Zn5 wg PN-EN 1982. czniki z brzu mona stosowa do lutowania mikkiego
i twardego.
czniki z mosidzu - w instalacjach wodocigowych naley stosowa gatunki mosidzu odporne
na odcynkowanie. Nale do nich m.in. gatunki o symbolach: CuZn39Pb3 i CuZn33Pb2 wg normy
PN-EN 12165. O odpornoci na odcynkowanie powinny informowa litery CR lub DZR na czniku. czniki z mosidzu mona stosowa jedynie do lutowania mikkiego.
15
2.4.3 Stan powierzchni

Powierzchnie wewntrzne i zewntrzne powinny by czyste, bez widocznych produktw utlenienia
oraz defektw po obrbce mechanicznej np. rys, porw, wad szlierskich.
Na powierzchni wewntrznej nie mog znajdowa si zanieczyszczenia o wikszej ni
1,0 mg C/dm2 zawartoci wgla.
2.4.4 Znakowanie
Na zewntrznej powierzchni kadego cznika powinno znajdowa si trwae znakowanie zawierajce:
znak rmowy lub nazw producenta,
rednic nominaln czonej rury i/lub wymiar gwintu.
Inne wymagania dotycz poszczeglnych typw cznikw.
2.4.5 czniki do lutowania kapilarnego

czniki do lutowania kapilarnego posiadaj kocwki kielichowe, dostosowane do wymiarw rur
miedzianych. Wsunita do kielicha kocwka rury jest spajana z cznikiem lutem, ktry wnika do
kapilarnej szczeliny pomidzy rur a kielichem. Cz cznikw posiada kocwki bose, suce do
czenia z innymi cznikami (rys 2.5).
Dla szczelnoci i trwaoci zcza istotne s wymiary:
rednica wewntrzna Dw i gboko kielicha L1,
rednica zewntrzna Dz i dugo kocwki bosej L1, (gdy rednica kocwki bosej jest mniejsza
od rednicy cznika, dugo kocwki jest zwikszona o L2),
minimalna grubo cianki,
dopuszczalne odchyki (tolerancje) wymienionych wymiarw.
Wymiary cznikw oraz ich tolerancje podano w tablicach 2.10 i 2.11. Wartoci t odnosz si do
cznikw z lutem integralnym - trwale osadzonym piercieniem lutowia wewntrz cznika (rys. 2.5b).
a)
c-1)
b)
c-2)
Rys. 2.5 czniki do lutowania kapilarnego (wymiary)

a) kielich; b) cznik z lutem integralnym; c-1) kocwka bosa rednica mniejsza ni rednica
cznika; c-2) kocwka bosa rednica wiksza ni rednica cznika.
16
Tablica 2.10
Wymiary i tolerancje cznikw kapilarnych
rednica nominalna:
wewntrzna - kielicha
lub zewntrzna kocwki bosej
mm
8
10
12
15
18
22
28
35
42
54
64
76,1
88,9
108
Odchyki od rednicy nominalnej

kocwki bosej
wewntrznej kielicha
zewntrznej
Dw
Dz
mm
mm
+0,04
+0,15
-0,05
+0,06
+0,05
-0,06
+0,06
-0,07
+0,18
+0,07
+0,23
-0,07
+0,07
-0,08
+0,33
+0,10
Dugo kielicha lub kocwki bose

L1
L2
mm
6,8
7,8
8,6
10,6
12,6
15,4
18,4
23
27
32
32,5
33,5
37,5
47,5
mm
2,0
2,0
2,0
2,0
3,0
3,0
4,0
Tablica 2.11
Minimalne gruboci cianek kocwek do lutowania i minimalne rednice otworw przelotowych cznikw
Minimalna grubo cianek
rednica nominalna
8
10
12
15
18
22
28
35
42
54
64
76,1
88,9
108
133
159
*)
Miedziane
t
mm
0,6
0,6
0,6
0,7
0,8
0,9
0,9
1,0
1,1
1,2
1,4
1,6
1,8
2,1
2,3
2,6
t*)
mm
0,54
0,54
0,54
0,63
0,72
0,81
0,81
0,90
0,99
1,08
1,26
1,44
1,62
1,89
2,07
2,34
Stopy miedzi do
przerbki plastycznej
t
mm
1,0
1,0
1,1
1,2
1,4
1,4
1,5
1,6
1,8
1,9
2,0
2,6
2,9
3,3
4,2
5,2
t*)
mm
0,55
0,55
0,60
0,66
0,77
0,77
0,82
0,88
0,99
1,04
1,1
1,43
1,59
1,8
2,31
2,86
Odlewnicze stopy
miedzi
t
mm
1,0
1,0
1,1
1,2
1,4
1,5
1,8
1,8
2,0
2,3
2,4
2,8
3,1
3,5
4,5
5,5
t*)
mm
0,65
0,65
0,71
0,78
0,91
0,97
1,17
1,17
1,30
1,49
1,56
1,82
2,01
2,27
2,92
3,57
Minimalna rednica otworu

przelotowego
mm
6,0
7,0
9,0
11,0
14,0
18,0
23,0
29,0
36,0
47,0
55,0
65,0
76,0
92,0
113,0
135,0
minimalna grubo cianek cznikw z lutem integralny
2.4.6 czniki zaciskowe

W instalacjach mog by uywane czniki zaciskowe o rnej konstrukcji i zasadzie dziaania, ale
kady z nich musi spenia podstawowe wymagania:
grubo cianki w adnym punkcie nie moe by mniejsza od wartoci podanej w tablicy 2.12,
powierzchnia otworu przelotowego w dowolnym przekroju nie moe by mniejsza od powierzchni koa o promieniu podanym w tablicy 2.12.
17
Tablica 2.12
Wymiary cznikw zaciskowych
rednica nominalna rury
wprowadzonej do cznika
8
10
12
15
18
25
28
35
42
54
64
76,1
88,9
108
Minimalna grubo ciank

Mied i stopy miedzi do
przerbki plastycznej
Odlewnicze stopy miedzi
Minimalna rednica otworu

przelotowego
mm
1,0
1,0
1,1
1,2
1,4
1,5
1,6
1,8
1,9
2,0
2,6
2,6
2,9
3,3
mm
1,0
1,0
1,1
1,2
1,4
1,5
1,8
1,8
2,0
2,3
2,4
2,8
3,1
3,5
mm
6,0
7,0
9,0
11,0
14,0
18,0
23,0
29,0
36,0
47,0
55,0
65,0
76,0
92,0
Klasyczny cznik zaciskowy (skrcany), w ktrym paski metalowy piercie dociskany jest przez
obrt nakrtki na gwintowanym korpusie przedstawia rysunek 2.6. Jest to poczenie czciowo rozczne po wymianie piercienia cznik moe by uyty do poczenia nowej rury. czniki zaciskowe mog by stosowane do czenia rur o maksymalnych rednicach 108 mm.
Na rysunku 2.6 przedstawiono schematycznie konstrukcj jednego z typw cznikw zaciskowych (skrcanych).
Rys. 2.6 Konstrukcja cznika zaciskowego
Rys. 2.7 Przykad cznikw zaciskowych (skrcanych).

18
Podstawowym wymaganiem dla cznikw zaciskowych jest ich funkcjonalno, ktra sprawdzana jest w prbach wytrzymaociowych (rozrywanie, szczelno przy zginaniu). Dlatego wane
jest, aby stosowa czniki, ktrych jako jest potwierdzona dopuszczeniem do stosowania w budownictwie. Wykonanie pocze zaciskowych musi by zgodne z instrukcj montau producenta.
Gdy jest to wymagane w instrukcji, naley stosowa narzdzia oferowane przez producenta cznikw.
Jedn z odmian cznikw zaciskowych s czniki zaprasowywane (uywana jest te nazwa obciskane) o rnych konstrukcjach.
czniki te posiadaj uformowany wewntrz cznika rowek, w ktrym umieszczona jest elastyczna uszczelka, ktra po obciniciu cznika wok wsunitej rury za pomoc specjalnej prasy tworzy
szczelne poczenie nierozczne - rys.2.8.
Rys. 2.8. Przykad cznika zaprasowywanego.

Inny typ cznikw zaciskowych samozaciskowe - ma wbudowany sprynujcy piercie zacinajcy, ktry zaciska si na rurze po wciniciu jej w otwr cznika. Szczelno zapewniaj umieszczone obok piercienia uszczelki elastyczne. Jest to poczenie rozczne za pomoc specjalnego narzdzia mona wysun rur z otworu, a cznik wykorzysta ponownie.
Rys. 2.9. Przykad cznika samozaciskowego.

W cznikach zaprasowywanych i samozaciskowych normowane s, podobnie jak w innych typach
cznikw zaciskowych:
minimalna grubo cianki,
minimalna rednica otworu przelotowego cznika w dowolnym przekroju.
Wymagania te podane s w tablicy 2.12.
2.4.7 czniki z kocwkami gwintowanymi

Dla umoliwienia czenia rur miedzianych z innymi elementami instalacji, z rurami z innych materiaw i armatur, naley stosowa czniki przejciowe, w ktrych jedna kocwka jest gwintowana. Stosowane s dwa rodzaje gwintw:
gwinty rurowe, ze szczelnoci uzyskiwan na gwincie wg PN-ISO 7-1,
gwinty rurowe walcowe (z uszczelnieniem doczoowym) wg PN-ISO 228-1.
19
Wymiarem normowanym (poza wymiarem gwintu) jest grubo cianek cznikw, rwnie czci
gwintowanej.
W tablicy 2.13 podano gruboci cianek cznikw z kocwk gwintowan, a na rysunku 2.10 pokazano przykady cznikw z kocwk gwintowan.
Tablica 2.13
Gruboci cianek cznikw z kocwk gwintowan
Minimalna grubo ciane
Oznaczenie gwintu
mied i stopy miedzi do przerbki

plastycznej
odlewnicze stopy miedzi
1/4
3/8
1/2
3/4
1
1
1
2
2
3
4
mm
1,0
1,1
1,2
1,4
1,5
1,6
1,8
1,9
2,0
2,3
2,8
mm
1,0
1,1
1,2
1,5
1,8
1,8
2,0
2,3
2,4
2,6
2,9
Rys.2.10 Przykad cznikw z kocwk gwintowan.
Rys.2.11 Kompensator typu O-yster 54
20
2.4.8 Pakowanie, przechowywanie, transport

2.4.8.1 Pakowanie
czniki powinny by pakowane w sposb zabezpieczajcy je przed zanieczyszczeniem, uszkodzeniami mechanicznymi i korozj. Na opakowaniu powinny by umieszczone charakterystyczne dane
cznika: producent, wymiar, numer katalogowy, ilo. W jednym opakowaniu mona umieszczajc
tylko czniki tego samego typu, wymiaru i wykonane z tego samego materiau.
2.4.8.2 Przechowywanie
czniki naley przechowywa w pomieszczeniach suchych o wilgotnoci wzgldnej nie wikszej
ni 70%. W pomieszczeniach skadowania nie powinny znajdowa si zwizki chemiczne dziaajce
korozyjnie (m.in. kwasy i amoniak).
2.4.8.3 Transport
czniki powinny by przewoone rodkami krytymi zabezpieczajcymi przed uszkodzeniami mechanicznymi i wpywami atmosferycznymi. Opakowania musz by zabezpieczone przed przesuwaniem si.
2.5 Spoiwa
2.5.1 Luty do pocze rur miedzianych
Podstawow metod czenia rur i cznikw z miedzi w instalacjach sanitarnych jest lutowanie kapilarne.
Podstawowymi materiaami do procesu lutowania kapilarnego s:
luty mikkie (o temp. topnienia 220 250 oC),
luty twarde (o temp. topnienia 630 890 oC),
topniki, ktrych zadaniem jest redukcja warstewek tlenkowych na oczyszczonych mechanicznie
powierzchniach poddawanych nastpnie dziaaniu stopionego spoiwa (lutu).
Do pocze rur miedzianych uywa si take past lutowniczych (lutowanie mikkie) stanowicych
mieszanin topnika z odpowiednim lutem mikkim (min. 60% sproszkowanego lutu mikkiego).
Luty, ze wzgldu na fakt stosowania ich w instalacjach wody pitnej musz posiada Atest Higieniczny wydany przez PZH. Wymagania sanitarne nie dopuszczaj do stosowania w instalacjach wody
pitnej lutw zawierajcych kadm i ow.
Przykady spoiw do lutowania przedstawiono w tablicy 2.14
W zakresie stosowania lutowania twardego naley przestrzega zasady, aby w instalacjach wodocigowych (instalacje ciepej i zimnej wody) poczenia lutowane lutem twardym stosowa tylko dla
rur o rednicach powyej 28 mm.
21
Tablica 2.14
Spoiwa i topniki do lutowania
Oznaczenie
Skad chemiczny
mikkie wg
PN-EN 29453
S-Sn97Cu3
2,53,5 % Cu
reszta Sn
230 250 C
S-Sn97Ag3
3,03,5 % Ag
reszta Sn
221 230 C
CP 203
(L-CuP6)
5,96,5 % P
reszta Cu
710 890 C
CP 105
(L-Ag2P)
1,52,5 % Ag
5,96,7 % P
reszta Cu
645 825 C
33,035,0 % Ag
2,53,5 % Sn
35,037,0 % Cu
reszta Zn
630 730 C
AG 106
(L-Ag34Sn)
44,046,0 % Ag
2,53,5 % Sn
26,028,0% Cu
reszta Zn
640 680 C
AG 104
(L-Ag45Sn)
AG 203
(L-Ag44)
43,045,0 % Ag
29,031,0 % Cu
reszta Zn
675 735 C
twarde wg
PN-EN 1044
(DIN 8513)
*)
Przedzia temperatury
topnienia
Rodzaj lutu
Topnik
3.1.1, 3.1.2 i 2.1.2 wg
PN-EN 29454
FH 10*)
wg PN-EN 1045
przy stosowaniu lutw miedziano-fosforowych w poczeniach mied mied, topnik nie jest wymagany (jako topnik dziaa fosfor). Jeeli jednak
czone s elementy z miedzi z elementami z mosidzu lub brzu, naley stosowa topnik do lutowania twardeg
2.5.2 Pomocnicze materiay do spawania

Do spawania rur miedzianych stosuje si druty spawalnicze o skadzie: 99 % Cu, 1 % Ag (oznakowanie wg DIN 1733 SCuAg) lub 98 % Cu i 1 % Sn (oznakowanie wg DIN 1733 S-CuSn). Do
procesu spawania topniki nie s wymagane jednak mona stosowa topniki na bazie zwizkw boru
(oznakowanie wg DIN 1733 -FSH2 lub FSH3). Zakres topnienia:
S Cu Ag 1070 1080 C (spawanie gazowe, spawanie elektrod wolframow z topnikiem),
S Cu Sn 1050 1075 C (spawanie gazowe),
1020 1050 C (spawanie elektrod wolframow, spawanie elektrod topliw).
Naley pamita, i poczenie przez spawanie dopuszczone jest we wszystkich rodzajach instalacji
(w instalacjach wody przeznaczonej do spoycia przez ludzi dla DN 35) przy gruboci cianki rury
miedzianej co najmniej 1,5 mm. Praktycznie wykonuje si je dla rur DN > 108, to znaczy poza obszarem instalacji w budynku.
3 Podstawowe dane do projektowania instalacji z rur miedzianych

3.1 Wytrzymao na cinienie
Wytrzymao na cinienie wewntrzne rur miedzianych wynika z wasnoci mechanicznych miedzi, rednicy oraz przyjtej gruboci cianek. Zmienia si ona wraz z temperatur, lecz przy temperaturach wystpujcych w domowych instalacjach (nawet przy przyjciu wspczynnika bezpieczestwa 4), przekracza cinienia robocze. Przykadowo dla rednicy 281,5 dopuszczalne cinienie robocze jest wysze ni 50 bar, dla rednicy 1082,5 wysze ni 20 bar, a dla rednicy 2673 wysze ni
10 bar.
Decydujce zatem o dopuszczalnych cinieniach roboczych w instalacjach z rur miedzianych s rodzaje zastosowanych zczy rurowych. Dla podstawowych zczy stosowanych w montau miedzianych instalacji wodnych, dopuszczalne cinienie robocze przedstawia tablica 3.1. Podane wartoci
wane s tylko dla zalecanych technologii i gatunkw spoiw, o ktrych jest mowa w niniejszej publikacji.
22
Tablica 3.1
Dopuszczalne cinienia robocze w instalacjach z rur miedzianych ze zczami lutowanymi i zaciskowymi
Rodzaj zcza
1
Lutowanie mikkie
Lutowanie twarde
Zaciskowe
Temperatura
pracy
C
2
30
65
110
30
110
65
110
Dopuszczalne cinienie robocze dla przewodw o rednicach

6 28 mm
35 54 mm
64 108 mm
bar
bar
bar
3
4
5
40
25
16
25
16
16
16
10
10
40
25
16
16
10
10
10
10
6
6
6
4
3.2 Prowadzenie przewodw
Przewody
mona prowadzi:
Powinna instalacji
by przestrzegana
podstawowa zasada stosowania jednorodnych materiaw tzn. z miedzi
na
wierzchu
cian,
i jej stopw.
w bruzdach,
Gdy zachodzi konieczno czenia z przewodami ze stali ocynkowanej:
w listwach przypodogowych,
miedzi ze stal ocynkowan naley stosowa zabezpieczenie przekadk dielek wwmiejscu
warstwie styku
jastrychu,
np. instalacyjnych.
teonow.
tryczn
w szachtach
Po
wyznaczeniu
prowadzenia
naley
okreli liczb,
pooenie
i konstrukcj
podpr staych
rury
stalowetrasy
stosowa
tylko przewodw
przed rurami
miedzianymi
patrzc
w kierunku
przepywu
wodyi przesuwnych.
Dopuszczalny jest styk miedzi ze stal odporn na korozj i tworzywami sztucznymi (patrz 1.3.5).
Przewody
rur miedzianych prowadzone
po wierzchu
cian,prowadzi
w bruzdachbez
i szachtach
Przewodyz wewntrznych
instalacji wodnych
mona
adnychinstalacyjnych
ogranicze:powinny by
mocowane do ciany za pomoc podpr omwionych w pkt. 3.7. Przewody prowadzone w listwach przypodogowych
na wierzchu cian
naley mocowa do ciany z wykorzystaniem odpowiednich podpr listwy. Przewody nie mog by mocowane do innych
pod tynkiem
przewodw,
nie mog stanowi podpr dla innych przewodw jak rwnie nie mog by w aden sposb obciane.
w bruzdach
Rury
miedziane prowadzone w warstwie jastrychu, mog by ukadane na stropie lub izolacji swobodnie lub mocowane
do izolacji
za pomocinstalacyjnych
klipsw uatwiajcych uoenie rur, a nastpnie zalewane s jastrychem.
w szachtach
Szczeglne
wskazania
dotyczce
prowadzenia
przewodw
miedzianych
wynikajce
z ich wydue
cieplnych
Szczeglne wskazania
dotyczce
prowadzenia
przewodw
miedzianych
wynikaj
ze wspczynni(kompensacja
wydue
cieplnych,
podpory
stae,
podpory
przesuwne)
omwione
zostay
w
rozdziale
3.4.
ka rozszerzalnoci cieplnej miedzi (rozdzia 3.4)
W szachtach instalacyjnych naley szczeglnie przestrzega waciwego mocowania przewodw oraz prawidowego
Po wyznaczeniu trasy prowadzenia przewodu naley okreli liczb, pooenie i konstrukcj
wykonania kompensatorw.
uchwytw
i przesuwnych,
Przewodystaych
miedziane
prowadzone: zwaszcza, gdy instalacja ma by prowadzona wierzchem cian.
prowadzeniu pod tynkiem zaopatrzy przewody w elastyczn otulin.
Przy
w bruzdach,
Przy
w warstwie
jastrychu,
prowadzeniu
w bruzdach naley okrela indywidualnie wymiary bruzd majc na uwadze
w
warunkach
naraajcych
ich powierzchni zewntrzn na dziaanie wilgoci (wykraplanie pary wodnej lub inne przyczyny
rednice rur i grubo otuliny.
np.
przewody
prowadzone
po
wierzchu
w pomieszczeniach
krytych basenw,
saun itp.)
W szachtach instalacyjnych
naleycian
szczeglnie
przestrzega
waciwego
mocowania przewodw
naley chroni przed korozj zewntrzn za pomoc odpowiednich oson, jak to opisano poniej. Osona taka powinna by
oraz prawidowego wykonania kompensatorw.
litym pokryciem z tworzywa sztucznego1 (otulina), wykonanym zgodnie z wymaganiami PN-EN 13349 (pkt 2.3), albo cig
Wszystkie
przez przegrody
budowlane
(stropy,zaprawy
ciany)tynkarskiej
naley wykonywa
izolacj
ciepln oprzejcia
zamknitejprzewodw
strukturze komrkowej,
odporn chemicznie
na dziaanie
lub jastrychu.
w tulejachtejochronnych
swobodne
przesuwanie
si przewodu
(rys.termokurczliwych
3.1 i rys. 3.2) dla
Poczenia
osony naleyumoliwiajcych
dokadnie uszczelnia
za pomoc
wodoodpornych
tam lub opasek
zabezpieczenia przed moliwoci agresywnego oddziaywania na przewd miedziany zaprawy lub jastrychu, szczeglnie,
jeeli zaprawa lub jastrych zawiera w swoim skadzie zwizki amonowe np. dodatki opniajce wizanie cementu lub
dodatki przeciw zamarzaniu.
O rodzaju zastosowanej osony (lite pokrycie z tworzywa sztucznego lub ciga izolacja cieplna) decyduje wymaganie
dotyczce skutecznoci izolacji cieplnej przewodw. Szczegowe wymagania w tym wzgldzie omwiono w pkt. 3.5.
Nie naley prowadzi rur miedzianych bez osony w rurach ochronnych typu peszel. Dopuszcza si, eby przewody
miedziane z oson z litego pokrycia z tworzywa sztucznego profilowanego lub komrkowego albo z oson w postaci
cigej izolacji cieplnej wykonanej z materiau elastycznego, byy zakryte tynkiem lub zalane jastrychem bez dodatkowych
elementw kompensujcych, jeeli projektant stwierdzi, e osona przejmie wyduenia cieplne. Wstpnie przyjmuje si,
e przewody w ww. osonach mona zakry tynkiem zala jastrychem bez dodatkowych elementw kompensacyjnych
przy dugoci rury midzy dwoma ukami nie wikszej ni 3 m dla temperatury roboczej do 80oC, a nie wikszej ni 5 m
dla temperatury roboczej do 50oC. W przypadku wystpowania duszych odcinkw konieczne jest zastosowanie osony
wikszej gruboci, szczeglnie w miejscach zmiany kierunku przewodw (kolana, trjniki).
Przy prowadzeniu w bruzdach projektant okrela indywidualnie wymiary bruzd, majc na uwadze rednice rur i grubo
otuliny. Wszystkie przejcia przewodw przez przegrody budowlane (stropy, ciany) naley wykonywa w tulejach
ochronnych umoliwiajcych swobodne przesuwanie si przewodu (rys. 3.1 i rys. 3.2).
W 4.3 podano szczeglne wymagania,
dotyczce prowadzenia
przewodwprzez
instalacji
wodocigowych, a w 6.4 dotyczce
Rys. 3.1. Przykad
przejcia przewodu
cian
instalacji gazowych.
Jednolite pokrycie z tworzywa sztucznego moe by gadkie (PLN) o gruboci nie przekraczajcej 2 mm, profilowe
(PRF) o gruboci nie przekraczajcej 3 mm, lub komrkowe (ALV) o gruboci nie przekraczajcej 3 mm.
23
Rys. 3.2. Przykad przejcia przewodu przez strop
Rys. 3.2. Przykad przejcia przewodu przez strop
Rys. 3.1. Przykad przejcia przewodu przez cian
3.3 Armatura i inne elementy instalacji

3.3.1 Stosowana armatura
Armatura stosowana w instalacjach z rur miedzianych powinna by wykonana z mosidzu, brzu
lub odpowiedniego gatunku stali odpornej na korozj, wg wymaga tablicy 3.2. Dotyczy to wszystkich
rodzajw armatury bez wzgldu na rozwizanie konstrukcyjne i rodzaj instalacji wykonanej z miedzi.
Tablica 3.2
Zalecenia materiaowe dla armatury i innych elementw instalacji wykonanej z miedzi, poza rurami, cznikami,
lutowiem
Lp.
1
Elementy instalacji
2
Materia
3
Uwagi
4
Wymienniki ciepa
Stopy miedzi
Rodzaj materiau z ktrego wykonane s

wymienniki ciepa naley uzgodni z dostawc
ciepa; w wle kompaktowym wszystkie
elementy tego wza powinny spenia
odpowiednie wymagania materiaow
Stal odporna na korozj
Armatura przelotowa,
odcinajca, zwrotna
Stopy miedzi
Pompy cyrkulacyjne
Stopy miedzi
Tworzywa sztuczne
Stopy miedzi
3
4
Gniazda termometrw
Zasobniki ciepa
Mied
Stopy miedzi
Stal wglowa platerowana
stal odporna na korozj
Kolektory, rozdzielacze
Mied
Stopy miedzi
Filtry do wody
Stopy miedzi
Tworzywa sztuczne
Stosuje si ltry siatkowe

o wymiarze oczek
maksimum 80 m
Grzejniki
Mied
Stopy miedzi
Warunkowo stal i eliwo
Jedynie dla ukadw zamknitych
24
Przy projektowaniu naley zwrci uwag na ilo i rozmieszczenie armatury. Szkodliwe jest zarwno stosowanie nadmiernej jak i zbyt maej iloci armatury. Rozmieszczenie armatury powinno
umoliwi moliwo regulacji przepyww i wyczenia poszczeglnych czci instalacji (mieszkanie, pion, ga instalacji), a wic nie moe by jej zbyt mao. Jeeli jednak dla osignicia tego samego skutku moemy zmniejszy ilo zaworw, np. kosztem koniecznoci dwa razy w roku zamykania
kilku zaworw zamiast jednego, naley zmniejszy ich ilo.
Zawory powinny by tak zainstalowane eby by moliwy ich demonta bez koniecznoci wycinania odcinkw przewodw; kady zawr naley wyposay dwustronnie w rozczne krce z kielichami do lutowania (wyjtek mog stanowi zawory na odgazieniach do punktw poboru).
Zczki przejciowe wkrcane w gwint korpusu zaworu powinny by uszczelnione tam teonow.
Na rys. 3.3 zamieszczono niektre z zalecanych rozwiza zaworw.
Rys. 3.3. Zawory odcinajce dla miedzianych instalacji wodnych z rozcznymi krcami
do lutowania : a zawr skony grzybkowy z kurkiem spustowym, b zawr kulowy,
c - zawr z zasuwk, d zawr grzybkowy prosty
3.3.2 Opory miejscowe

Wspczynniki oporw miejscowych w instalacjach wodocigowych (W), ogrzewczych (O) i gazowych na paliwa gazowe, przedstawiono w tablicy 3.3.
Tablica 3.3
Wspczynniki oporw miejscowych
Symbol graczny
Nazwa elementu
Kolanko lub uk
Instalacja
W O G
4
5
6
0,70
uk 90
r/d = 0,5
r/d = 1,0
r/d = 2,0
r/d = 3,0
1,00
0,35
0,20
0,15
Kolanko
= 90
= 60
= 45
1,30
0,80
0,40
0,50
Odsadzka
25
Rozdzia strumienia
1,30
Poczenie strumienia
0,90
Przelot przy rozdziale strumienia
0,30
Przelot przy poczeniu strumienia
0,60
Przeciwprd przy poczeniu strumienia
3,00
Przeciwprd przy rozdziale strumienia
1,50
Rozdzia strumienia
0,90
Poczenie strumienia
0,40
Przelot przy rozdziale strumienia
0,30
Przelot przy poczeniu strumienia
0,20
Wylot z rozdzielacza (kolektora)
0,50
Wlot do rozdzielacza (kolektora)
1,00
Wylot
0,50
Wlot
1,00
0,40
Zwenie
cige
= 30
= 45
= 60
0,02
0,04
0,07
Rozszerzenie
cige
= 10
= 20
= 30
= 40
0,10
0,15
0,20
0,20
Kompensator U-ksztatowy
1,00
Kompensator mieszkowy
2,00
Zbiornik
Rozdzielacz
(kolektor)
Rozgazienie ukowe
Odgazienie prostoktne
Redukcja
26
DN 25
2,00
> DN 25
4,00
proste
DN 15
DN 20
DN 25
DN 32
DN 40 do DN 100
10,0
8,5
7,0
6,0
5,0
DN 15
DN 20
DN 25 do DN 50
DN 65
3,5
2,5
2,0
0,7
DN 10
DN 15
DN 20
DN 25 do DN 50
DN 65 do DN 100
7,0
4,0
2,0
3,5
4,0
DN 15
DN 20
DN 25
DN 32
DN 40 do DN 100
10,0
8,5
7,0
6,0
5,0
DN 10 do DN 15
DN 20 do DN 25
DN 32 do DN 150
1,0
0,5
0,3
Podczenie
gazomierza
suwakowe
tokowe,
kulowe
Zawory
membranowe
Zawory odcinajce
1,30
Trjnik przeciwprdowy z dwoma ukami
prosty
4,0
ktowy
2,0
przelotowy
2,0
ktowy
5,0
przelotowy
0,5
ktowy
1,3
Zawr
zwrotny
kulowy
Zawr
Zawory
grzejniko- odcinawy
jce
skone
ktowe
DN 15 do DN 20
DN 25 do DN 40
DN 50
DN 65 do DN 100
7,7
4,3
3,8
2,5
Zawr przelotowy z zaworem

zwrotnym
DN 20
DN 25 do DN 50
6,0
5,0
Nawiertka rurowa DN 25 do DN 80
5,0
kulowy
Kurek odcinajcy
27
Reduktor cinienia cakowicie otwarty
30,0
Kocio grzejny
2,5
Grzejnik, radiator
2,5
Grzejnik pytowy
3,0
3.4 Wyduenia cieplne, kompensacja

3.4.1 Wyduenia cieplne
Waciwoci miedzi powoduj, e rury miedziane rni si od rur stalowych lub rur z tworzyw
sztucznych. Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej miedzi wynosi 17 x 10-6K-1 (0,017 mm/mC) i jest
1,5 raza wikszy ni stali, a jednoczenie mniejszy ni wspczynniki rozszerzalnoci tworzyw sztucznych. Oznacza to, i rury miedziane wyduaj si podczas wzrostu temperatury 1,5 raza wicej ni
rury stalowe.
Zmian dugoci rur mona przedstawi za pomoc wzoru:
L = L x T x
gdzie:
L zmiana dugoci rury w mm
T rnica temperatur w C
wspczynnik rozszerzalnoci liniowej materiau rury w mm/m C
Na rys.3.4 przedstawiono w postaci wykresu wspczynniki rozszerzalnoci cieplnej rnych materiaw - stali, miedzi, ywic poliestrowych z wknem szklanym, aluminium, polichlorku winylu
PVC, polipropylenu PP i polietylenu PE.
Rys. 3.4. Wspczynniki rozszerzalnoci cieplnej rnych materiaw

Wyduenie liniowe rur miedzianych dla przyrostu temperatury T od 20 K do 100 K przedstawiono w postaci nomogramu na rys. 3.5
28
Rys. 3.5. Wyduenie cieplne rur miedzianych

W tablicy 3.4 podano przyrost dugoci rur miedzianych L w zalenoci od przyrostu temperatury
T od 10 do 100 C.
Tablica 3.4
Przyrost dugoci L w mm w zalenoci od przyrostu temperatury T
D. odc.
L (m)
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
8,0
9,0
10,0
Przyrost temperatury T w K
10
0,02
0,03
0,05
0,07
0,08
0,10
0,12
0,13
0,15
0,17
0,33
0,50
0,66
0,83
1,00
1,16
1,33
1,49
1,66
20
0,03
0,07
0,10
0,13
0,17
0,20
0,23
0,27
0,30
0,33
0,66
1,00
1,33
1,66
1,99
2,32
2,66
2,99
3,32
30
0,05
0,10
0,15
0,20
0,25
0,30
0,35
0,40
0,45
0,50
1,00
1,49
1,99
2,49
2,99
3,49
3,98
4,48
4,98
40
0,07
0,13
0,20
0,27
0,33
0,40
0,46
0,53
0,60
0,66
1,33
1,99
2,66
3,32
3,98
4,65
5,31
5,98
6,64
50
0,08
0,17
0,25
0,33
0,42
0,50
0,58
0,66
0,75
0,83
1,66
2,49
3,32
4,15
4,98
5,81
6,64
7,47
8,30
60
0,10
0,20
0,30
0,40
0,50
0,60
0,70
0,80
0,90
1,00
1,99
2,99
3,98
4,98
5,98
6,97
7,97
8,96
9,96
70
0,12
0,23
0,35
0,46
0,58
0,70
0,81
0,93
1,05
1,16
2,32
3,49
4,65
5,81
6,97
8,13
9,30
10,46
11,62
80
0,13
0,27
0,40
0,53
0,66
0,80
0,93
1,06
1,20
1,33
2,66
3,98
5,31
6,64
7,97
9,30
10,62
11,95
13,28
90
0,15
0,30
0,45
0,60
0,75
0,90
1,05
1,20
1,34
1,49
2,99
4,48
5,98
7,47
8,96
10,46
11,95
13,45
14,94
100
0,17
0,33
0,50
0,66
0,83
1,00
1,16
1,33
1,49
1,66
3,32
4,98
6,64
8,30
9,96
11,62
13,28
14,94
16,60
Z powyszej tablicy moemy odczyta, e rura miedziana o dugoci 2m przy rnicy temperatur
40 C wyduy si o 1,33 mm. W takich samych warunkach rura z polietylenu lub polietylenu sieciowanego wyduy si o 14,4 mm
29
3.4.2 Kompensacja
3.4.2.1 Uwagi oglne
Specyka rur miedzianych wymaga kompensowania wydue liniowych w instalacjach.
Kompensacja uzyskiwana jest dwoma sposobami:
przez odpowiednie prowadzenie przewodw (kompensacja naturalna)
przez stosowanie elementw kompensujcych w instalacji
3.4.2.2 Kompensacja naturalna

Kompensacj naturaln wydue liniowych przewodw uzyskuje si przez zmian kierunku prowadzenia przewodw z wykorzystaniem ukadu konstrukcyjnego pomieszcze, w ktrych te przewody s prowadzone, a nastpnie waciwe rozmieszczenie mocowa tzw. punktw staych.
Obowizuj przy tym dwie podstawowe zasady istotne dla prawidowej eksploatacji instalacji:
umoliwienie kademu odcinkowi rur rozszerzanie si bez ogranicze
niedopuszczenie, aby odksztacenia dziaay na zbyt krtki odcinek przewodu
Zasad wykonywania kompensacji naturalnej przewodu ukadanego na wierzchu ciany przedstawiono na rys. 3.6.
Na rys. 3.6.a zostay le rozmieszczone uchwyty mocujce. Unieruchomienie zbyt krtkich odcinkw przewodw uniemoliwia ich swobodne wyduanie si.
Na rys. 3.6.b prawidowo rozmieszczono uchwyty mocujce, dziki czemu kady odcinek przewodu moe swobodnie wydua si.
Rys.3.6. Przykad prowadzenia przewodu z zachowaniem kompensacji naturalnej

Powysza zasada obowizuje take przy podtynkowym prowadzeniu przewodw w bruzdach
ciennych. (rys. 3.7)
Przewody na caej dugoci musz mie otulin zabezpieczajca przed uszkodzeniem przewodw
przez tarcie o ostre wntrze bruzd. W obszarze pocze otulina powinna by pogrubiona.
Rys. 3.7. Przykad ukadania przewodu miedzianego w brudzie pod tynkiem

Kada zmiana kierunku trasy przewodu i kade odgazienie s krytycznymi miejscami instalacji
rurowej z miedzi ulegajcej odksztaceniom liniowym.
30
Z tego wzgldu bardzo istotne jest prawidowe rozmieszczenie zamocowa staych i przesuwnych,
dziki ktrym pozostawia si waciw dugo odcinka swobodnego przejmujcego wyduenie L
odcinka przewodu ograniczonego punktem staym.
Na rys. 3.8 pokazano typowe fragmenty instalacji z oznaczeniem swobodnego odcinka A przejmujcego wyduenia przewodu. Wartoci dugoci tego odcinka podano w tablicy 3.5.
a)
b)
Rys. 3.8. Typowe przykady prowadzenia przewodw instalacyjnych z rur miedzianych

Tablica 3.5
Dugo swobodnego odcinka A [mm] przejmujcego wyduenieL
rednica przewodu
mm
12
15
18
22
28
35
42
54
5 mm
475
530
580
640
725
810
890
1010
przy wydueniu L
10 mm
15 mm
670
820
750
920
820
1000
910
1110
1025
1250
1145
1400
1250
1540
1420
1740
20 mm
950
1060
1160
1280
1450
1620
1780
2010
Dla umoliwienia prawidowych warunkw kompensacji, a co z tym wie si rwnie bezpiecznej eksploatacji instalacji, naley przewidzie prawidowy sposb mocowania przewodw omwiony
w rozdziale 3.7.
3.4.2.3 Elementy kompensujce

Przy braku moliwoci zastosowania kompensacji naturalnej w instalacji z rur miedzianych powinny by zaprojektowane kompensatory U- ksztatowe lub osiowe.
3.4.2.3.1 Kompensatory U-ksztatowe

Kompensatory U-ksztatowe mog by wykonane z gitej rury, lub z poczonych odcinkw rur
i kolan 90, rwnie z kolan 90 i uku 180 (rys. 3.9).
31
Rys. 3.9. Kompensatory U-ksztatowe

Kompensatory wykonane z samych kolan 90 (rys. 3.10), najczciej stosowane, powinny na
wierzchoku mie odcinek rury o dugoci:
dla rur Dz 35 mm - co najmniej 1,5 x Dz
dla rur Dz 42 mm - co najmniej 2 x Dz
Rys. 3.10. Konstrukcja kompensatora z 4 kolan 90

W tablicy 3.6. zestawiono wymiary kompensatorw z 4 kolan 90, potrzebne dla przejmowania podanych wydue.
Tablica 3.6
Wymiary kompensatora U-ksztatowego o konstrukcji wg rys. 3.11

rednica
rury
Dz [mm]
12
25
38
12
15
18
22
28
35
42
54
64
76,1
88,9
108
133
159
219
267
195
218
240
263
299
333
366
414
450
491
531
585
649
710
833
920
281
315
350
382
431
179
528
599
650
709
766
844
937
1025
1202
1328
347
387
430
468
522
593
647
736
801
874
944
1041
1155
1363
1482
1637
Wyduenie [mm]
50
75
R = 16,25 \Dx x l [mm]
398
488
445
548
495
600
540
660
609
746
681
832
744
912
845
1037
919
1126
1002
1228
1083
1327
1194
1436
1325
1623
1449
1775
1700
2083
1878
2300
100
125
150
562
649
700
764
869
960
1055
1194
1300
1418
1532
1689
1874
2049
2405
2655
627
709
785
850
960
1072
1178
1333
1453
1585
1713
1888
2095
2291
2689
2969
691
772
850
930
1056
1185
1287
1463
1592
1736
1877
2068
2295
2510
2945
3252
Konstrukcja kompensatora gitego z rury jest przedstawiona na rys. 3.11, a wymiary takich kompensatorw zestawiono w tablicy 3.7.
32
Rys.3.11. Konstrukcja kompensatora gitego z rury

Tablica 3.7
Wymiary kompensatorw gitych z rur
rednica rury Dz
mm
12
15
18
22
28
35
42
a
mm
210
252
304
370
455
564
673
b
mm
93
116
139
171
218
272
327
c
mm
9
11
13
17
22
27
33
r
mm
42
52,5
63
77
98
122,5
147
w
mm
1,0
1,0
1,0
1,2
1,2
1,5
1,5
L
mm
4
5
6
6
8
12
12
Przy projektowaniu i wbudowywaniu kompensatora naley przestrzega zasady umieszczania go porodku

odcinka midzy punktami staymi lub odgazieniami, oraz mocowania go punktem staym w osi symetrii.
Odsadzki pionw z zamocowaniem staym te stanowi element kompensujcy w instalacji.
Zasada wbudowania kompensatora U-ksztatowego jest przedstawiona na rys. 3.12.
Rys. 3.12. Zasada wbudowania w przewd kompensatora U - ksztatowego

Symbole na powyszym rysunku oznaczaj:
L odlego pomidzy punktami staymi,
L0 odlego midzy ssiednimi odgazieniami lub uchwytami przesuwnymi,
l0 odlego osi kompensatora od ssiedniego odgazienia lub uchwytu przesuwnego,
R promie uku kompensatora.
Wielkoci L0, l0 i R dla rnych rednic zewntrznych rur Dz podaje tablica 3.8.
Tablica 3.8
Wielkoci L0, l0 i R kompensatora
Dz rury
L0
l0
2R
mm
cm
cm
mm
12
100
25
36
15
130
30
46
22
170
40
66
28
180
45
84
35
200
50
106
42
220
60
168
54
240
75
216
76,1
260
95
304
88,9
280
120
356
108
300
150
432
33
Wysoko ramienia kompensatora H w zalenoci od przyrostu dugoci L odcinka przewodu L

pomidzy uchwytami staymi wyznacza si za pomoc nomogramu przedstawionego na rys. 3.13.
Rys. 3.13. Nomogram wysokoci ramienia kompensatora w funkcji L odcinka przewodu
3.4.2.3.2 Kompensatory osiowe

W instalacjach wodnych z rur miedzianych stosowane s rwnie kompensatory osiowe. Podobnie jak kompensatory U-ksztatowe su one do kompensacji liniowych wydue termicznych rurocigw. Produkowane s kompensatory osiowe dawnicowe i mieszkowe. Kompensatory dawnicowe
mog przejmowa due wyduenia, nawet do 60 mm. Ze wzgldu na zbyt wysoki ich koszt praktycznie nie s stosowane. Stosowane s natomiast kompensatory mieszkowe.
Kompensatory te przygotowywane s przez producentw w postaci gotowych elementw, ktrych
mieszki kompensacyjne osonite s obudowami zewntrznymi, jak wida na rys. 3.14.
Obudowa zewntrzna mieszka zabezpiecza mieszek przed kontaktem np. z warstw izolacyjn
przewodu, lub innymi elementami utrudniajcymi jego dziaanie.
Rys. 3.14. Kompensator osiowy mieszkowy
Rys. 3.14.1. Kompensator typu mieszkowego 54

ze stali kwasoodpornej z prubunkami
34
Rys. 3.14.2. Kompensator mieszkowy

lutowany przekrj
Osiowe kompensatory mieszkowe stosowane s przewanie w instalacjach ogrzewczych, lecz take w instalacjach ciepej wody uytkowej i cyrkulacji ciepej wody.
Wysokie koszty ich wytwarzania sprawiaj, e ich cena jest rwnie wysoka, dlatego powinny by
stosowane z rozwag, jedynie w uzasadnionych przypadkach.
Jednak osiowe kompensatory mieszkowe s niezastpione w przypadku, gdy przewody instalacyjne musz by prowadzone w sposb nie gwarantujcy kompensacji naturalnej, a ktrych lokalizacja
jednoczenie uniemoliwia zastosowanie kompensatorw U-ksztatowych.
Dla instalacji z rur miedzianych naley stosowa wycznie kompensatory osiowe, ktrych mieszek sprysty wykonany jest z odpowiedniej stali odpornej na korozj, a kocwki rurowe z miedzi lub jej stopw.
Lokalizacja kompensatora osiowego powinna by ustalana wedug zasad podobnych jak dla kompensatora
U-ksztatowego, na prostych odcinkach przewodu unieruchomionych z dwch stron podporami staymi.
Ponadto przy kompensatorze na przewodzie powinny zosta zamontowane tuleje prowadzce (podpory kierunkowe) sztywno zamocowane do konstrukcji, przy ktrej jest prowadzona instalacja. Zadaniem ich jest przenoszenie si poprzecznych i zapobieganie uszkodzeniu kompensatora w razie powstawania wyboczenia.
Przy projektowaniu osiowego kompensatora mieszkowego kadorazowo powinna by policzona wielko potrzebnej kompensacji dla danego odcinka przewodu o okrelonej rednicy i przy okrelonej rnicy
temperatur midzy maksymaln temperatur wody w przewodzie, a minimaln temperatur otoczenia.
Wyliczon warto naley z kolei dostosowa do moliwoci kompensacyjnych danego typu kompensatora (zdolnoci przejmowania wydue liniowych kompensatorw s podawane przez producentw).
Mona to osign korygujc dugo kompensowanego odcinka odpowiednim rozmieszczeniem
podpr staych.
Zalecane jest umieszczanie osiowego kompensatora mieszkowego w bezporednim ssiedztwie podpory
staej, tak, by jego krciec utwierdzony by w sposb sztywny, lub porodku odcinka midzy podporami.
W pierwszym przypadku naley stosowa po dwie podpory kierunkowe z jednej strony kompensatora, w drugim po dwie podpory symetrycznie z kadej strony kompensatora.
Zasady rozmieszczania kompensatora osiowego i podpr pokazano na rys. 3.15.
Rys. 3.15. Zasada rozmieszczania kompensatorw osiowych

A = 4D; B = 14D; X = (0,5 1,0)A
Rys. 3.15.1. Kompensator typu O-yster z widocznymi punktami przesuwnymi

35
3.5 Straty ciepa (izolacja)

Przewody w instalacji ogrzewania lub ciepej wody, ze wzgldu na straty ciepa w drodze ze rda
ciepa do punktw odbioru, powinny by wyposaone w izolacj ciepln.
Zasady projektowania instalacji ogrzewania precyzuj dobr gruboci izolacji cieplnej i w programach obliczeniowych istnieje moliwo doboru odpowiedniej izolacji cieplnej i wyregulowania temperatur w pomieszczeniach.
W instalacjach wodocigowych krajowe przepisy dotychczas nie sprecyzoway zasad stosowania
izolacji cieplnej. Z rozporzdzenia [2] wynika jedynie wymaganie dla instalacji wody ciepej z cyrkulacj: izolacja cieplne przewodw wody ciepej rozprowadzajcych i cyrkulacyjnych oraz intensywno cyrkulacji powinny zapewni, e spadek temperatury wody ciepej w caej instalacji nie przekracza 5 K, w granicach od 55 C do 60 C.
Zalecenia dotychczas obowizujce w tym zakresie mwiy oglnie o izolacji:
instalacji zimnej wody w pobliu rde energii
przewodw ciepej wody dla ograniczenia strat ciepa
W niemieckiej normie DIN 1988 zostay sprecyzowane szczegowo zalecenia dotyczce izolacji
przewodw wodocigowych.
Zgodnie z t norm w warstw izolacji cieplnej naley wyposay:
a) w instalacjach ciepej wody:
wszystkie przewody o rednicy od 28 mm wzwy,
wszystkie przewody obiegu cyrkulacyjnego,
wszystkie przewody w piwnicach obiektw mieszkalnych i przewody w obiektach niemieszkalnych (np. szpitalach, hotelach, szkoach, biurach, budynkach przemysowych itp.)
b) w instalacjach wody zimnej wszystkie przewody bez wzgldu na rednic i miejsce prowadzenia (chodzi tu o ochron przed tworzeniem si kondensatu na powierzchni czyli tzw. wykraplaniem oraz o ochron zimnej wody przed podgrzaniem)
Rys. 3.15.2. Przykad uku w technice zaprasowywanej 54 bez osony

i z prawidowo zaoon z klejonych segmentw izolacj typu Termaex
W tablicy 3.9 podano minimalne gruboci warstwy izolacji cieplnej dla przewodw zimnej wody
zalecane w normie DIN 1988.
Tablica 3.9
Minimalna grubo warstwy izolacji cieplnej przewodw zimnej wody
Miejsce uoenia przewodu
Przewd uoony na wierzchu ciany w pomieszczeniu nieogrzewanym
Przewd uoony na wierzchu ciany w pomieszczeniu ogrzewanym
Przewd umieszczony w kanale bez przewodw z ciepym czynnikiem
Przewd umieszczony w kanale obok przewodu z ciepym czynnikiem
Przewd pionowy w brudzie
Przewd w szachcie instalacyjnym obok przewodu z ciepym czynnikiem
Przewd na stropie betonowym
Grubo izolacji o = 0,040 W/mK

4 mm
9 mm
4 mm
13 mm
4 mm
13 mm
4 mm
Stosowane w budownictwie materiay izolacyjne dziel si na materiay pochodzenia organicznego i nieorganicznego.

36
Do materiaw pochodzenia nieorganicznego naley wena szklana i wena mineralna.

Materiay pochodzenia organicznego to pianka poliuretanowa (PUR), pianka polietylenowa (PE),
oraz spieniony kauczuk
Dawniej stosowana w izolacjach wena szklana i mineralna wymagay wykonywania paszczy
ochronnych.
Obecnie stosowane tworzywa spienione pochodzenia organicznego maj lepsze waciwoci izolacyjne i s produkowane w postaci gotowych elementw izolacyjnych
o wymiarach dostosowanych do wymiarw rur otuliny rurowe, prole cige, tamy itp. Wszystkie te elementy maj z zewntrz powok zabezpieczajc.
Jedynie otuliny ze sztywnej pianki poliuretanowej, ostatnio prawie nie stosowane, wymagaj dodatkowej powoki zewntrznej z PVC z uwagi a zalecenia przeciwpoarowe.
Przy uyciu tworzyw spienionych produkowane s te w szerokim asortymencie rury preizolowane
wyposaone w gotow izolacj ciepln.
Materiay pochodzenia nieorganicznego maj obecnie zastosowanie wycznie w konstrukcjach
budowlanych, gwnie ze wzgldu na zalecan rnic temperatur.
W tablicy 3.10 zestawiono orientacyjne waciwoci izolacyjne rnych materiaw stosowanych
do izolacji.
Parametry te s zrnicowane dla materiaw rnych producentw, ktrzy sami je ustalaj.
Tablica 3.10
Waciwoci izolacyjne materiaw
Rodzaj materiau izolacyjnego
Maty z wkna szklanego
Maty z weny mineralnej
Pianka poliuretanowa
Polietylen spieniony
Guma porowata
Gsto
kg/m3
80
100
30
25 35
110
Wspczynnik przewodzenia ciepa

W/(mK)
0,045
0,042
0,025
0,029
0,030
Zakres temperatur pracy

C
- 180 + 400
+ 250
- 180 + 120
- 75 + 110
- 75 + 95
3.6 Zalecane prdkoci przepywu

W instalacjach wodnych z rur miedzianych wstpnym kryterium doboru rednic przewodw jest prdko przepywu wody. Grna granica dopuszczalnej prdkoci zostaa wyznaczona w celu zapewnienia trwaoci instalacji i nie przekraczania dopuszczalnego poziomu haasu.
Przekroczenie tej granicy powoduje burzliwy przepyw wody w przewodach i efekty akustyczne. Lokalne zakcenia przepywu powoduj powstawanie zawirowa. Wszystkie te nieprawidowoci pracy instalacji powoduj niszczenie ochronnej warstwy tlenkowej rur z powodu korozji erozyjnej.
Zalecane maksymalne prdkoci przepywu w instalacjach wodnych i gazowych na paliwo gazowe
podano w tablicy 3.11.
Tablica 3.11
Maksymalne prdkoci przepywu
Rodzaj instalacji
Rodzaj przewodu
Przewody rozdzielcze i piony
Instalacja wodocigowa
Poczenia od pionw do punktw czerpalnych
Przewody cyrkulacyjne
Przewody o rednicy do 28mm
Instalacja ogrzewania
Przewody o rednicy powyej 28mm
Instalacja gazowa na paliwo gazowe Wszystkie przewody
Prdko maksymalna m/s

1,0
2,0
0,5
0,3
0,5
6,0
3.7 Podpory, uchwyty

Prawidowe rozmieszczenie uchwytw mocujcych zapewnia polepszenie trwaoci instalacji.
W mocowaniu rozrniamy uchwyty stae i przesuwne.
Uchwyty stae (punkty stae) przytwierdzaj przewd nieruchomo, czyli w sposb stay. Uchwyty
przesuwne (punkty przesuwne) utrzymuj przewd pozwalajc mu na ruch wzdu osi podczas kompensacji, nie dopuszczajc do wyboczenia.
37
Przy planowaniu rozmieszczenia uchwytw mocujcych naley mie na uwadze kompensacj

przewodw oraz rozmieszczenie armatury na poziomach i zwizan z tym lokalizacj uchwytw staych (punktw staych). Naley zawsze pamita o pozostawieniu swobodnego odcinka A przy zmianie kierunku przewodu, aby wyduenie przewodu nie byo zakcane (patrz rozdzia 3.4.).
Przewody mocowane s uchwytami bezporednio do konstrukcji ciany lub stropu lub porednio
poprzez rnego rodzaju wsporniki uoone poziomo lub pionowo.
Prawidowe odlegoci midzy uchwytami dla rur miedzianych podano w tablicy 3.12.
Tablica 3.12
Rozstaw uchwytw mocujcych dla rur miedzianych (odlego midzy uchwytami)
12
15
18
22
1,25
1,25
1,50
2,00
rednica zewntrzna (nominalna) [mm]

28
35
42
54
64
76,1
m
2,25
2,75
3,00
3,50
4,00
4,25
88,9
108
133
159
4,75
5,00
5,00
5,00
Punkt stay mocowania przewodu wykonywany jest za pomoca tulei (nakadek) nalutowanych na
przewd i ustalajcych nieprzesuwne pooenie przewodu (rys. 3.16)
Rys. 3.16 Schematy budowy punktu staego
Rys. 3.16.1 Punkt stay z odejciem na trjniku

Punkt stay w instalacji miedzianej jest zawsze przy armaturze (rys. 3.17). Jest to konieczne ze
wzgldu na obcienie przewodu i ochron przed odksztaceniem.
Rys. 3.17. Sposb mocowania armatury

38
Rys. 3.17.1. Prawidowy punkt stay w technice zaprasowywanej

Elementy mocujce rur w punktach przesuwnych mog by wykonane z tworzyw sztucznych, tamy
miedzianej lub stali (rys.3.18). Przy stosowaniu elementw mocujcych z metalu, pomidzy nimi a rur
naley zastosowa przekadk ochronn (np. wkadk gumow), aby zapobiec uszkodzeniom powierzchni rury podczas przesuwania si i zmniejszy poziom haasu powstajcy podczas pracy instalacji.
Rys. 3.18. Przykady uchwytw do mocowania przewodw miedzianych

Sposb mocowania przewodw do wspornikw przedstawiono na rys. 3.19.
Rys.3.19. Sposb mocowania przewodw na wspornikach
4 Instalacje wodocigowe
4.1 Zasady wyboru systemu instalacyjnego
Instalacje wodocigowe z rur miedzianych, tak jak i instalacje ogrzewania, s u nas coraz szerzej
stosowane, a za granicami Polski s powan konkurencj dla rur z tworzyw sztucznych.
Prawidowo wykonana i eksploatowana instalacja z rur miedzianych przewysza trwaoci i jakoci instalacje z innych materiaw.
Woda przeznaczona do spoycia przez ludzi w instalacji miedzianej zachowuje wymagane parametry, a mied wywiera na wod wpyw bakteriostatyczny. Mied okazuje si te korzystna jako skadnik
kosmetykw, gdy opnia starzenie si skry. Czowiek powinien dostarcza organizmowi przecitnie 2 3 mg miedzi dziennie. W wodzie z rur miedzianych zawarto tego pierwiastka jest ladowa
dopuszcza si obecnie [4] zawarto 2 mg/l.
39
Ograniczeniem do stosowania instalacji z miedzi jest jedynie warto pH wody nisza od 7,0.
Przy wyborze systemu instalacyjnego podstaw powinny by wymagania i informacje zawarte
w normie PN-92/B-01706.
Naley zdecydowa si na wybr jednolitych materiaw i jednakowej technologii dla caej instalacji, dla uniknicia pomyek w wykonawstwie.
W przypadku koniecznoci uycia rnych materiaw bardzo istotne dla trwaoci instalacji jest
prawidowe ich stosowanie. Niedopuszczalne jest stosowanie rur lub urzdze ze stali ocynkowanej
za przewodami miedzianymi (idc w kierunku przepywu wody). Woda niosca jony miedzi powoduje przyspieszon korozj werow stali ocynkowanej. Dzieje si tak np. w przypadku zastosowania
miedzianej instalacji ciepej wody z cyrkulacj z wymiennikiem ciepej wody ze stali ocynkowanej
zamiast ze stali odpornej na korozj.
Naley ustali jeden system rur, system cznikw i elementw poczeniowych dla armatury i urzdze i cznikw przejciowych (adaptacyjnych). Do wybranych systemw powinny nalee okrelone narzdzia, materiay uszczelniajce i pomocnicze, elementy podwieszenia i mocowania itp.
Stosowane materiay powinny nalee do wyrobw nowej generacji. Nie naley wykorzystywa
starych zapasw zarwno rur i cznikw jak te materiaw pomocniczych (luty, topniki).
Wykonawca powinien mie wiadomo obowizku stosowania si do szczegowych instrukcji
zawartych w poradniku [12].
Naley zwrci uwag, by woda dostarczana do instalacji odpowiadaa wymaganiom okrelonym
w rozporzdzeniu [4], a take zaleceniom opracowanym przez COBRTI INSTAL [14] (patrz 1.3.5).
Jest to wane nie tylko z punktu widzenia sanitarno-higienicznego, ale te istotne dla trwaoci instalacji miedzianej.
Podsumowujc, naley w toku projektowania przestrzega niej podanych zalece:
unikanie przewymiarowywania przewodw i ograniczania stosowania przewodw o du ych przekrojach (jest to bardzo istotne nie ty ko dla hydrauliki instalacji, ale dla kocowych kosztw materiaw i robocizny),
ograniczenie liczby punktw poboru wody w taki sposb, aby byy lepiej wykorzystywane i aby
nie istniay przez duszy czas odcinki martwe,
unikanie prowadzenie przewodw do odlegych i rzadko uywanych punktw poboru, zwaszcza
pozbawionych moliwoci odwodnienia,
unikania prowadzenia przewodw zimnej wody w obszarach oddziaywania rde ciepa, ktre
mogyby powodowa podgrzanie jej do temperatury powyej 20 C,
unikanie prowadzenia przewodw w zewntrznych cianach,
unikanie instalacji z materiaw mieszanych (mied stal),
instalowanie na przewodzie zasilajcym ltra (z siatki o oczkach maksimum 80 m) nie przepuszczajcego zanieczyszcze z sieci zewntrznej lub ujcia, w tym te produktw korozji, do instalacji domowej,
stosowanie identykacji i trasowania przewodw dla zapewnienia atwej dostpnoci,
stosowania znakowania przewodw w duych instalacjach dla zrnicowanych mediw,
opracowanie w projekcie wszystkich szczegw instalacji decydujcych o jej poprawnej pracy
z dokadnym opisem (np. rozmieszczenie punktw staych, kompensatorw, pocze rozcznych itp.),
zastosowanie w instalacji ciepej wody z cyrkulacj urzdze mogcych wsppracowa z instalacj miedzian (z miedzi lub jej stopw, ze stali odpornej na korozj, z tworzyw sztucznych),
w przypadku grupowych wzw cieplnych wykonywanie z rur i cznikw miedzianych wszystkich instalacji ciepej wody zasilanych z danego wza
4.2 Wymiarowanie przewodw

Wymiarowanie przewodw wodocigowych obejmuje wyznaczenie ich rednic, okrelenie strat cinienia i minimalnego cinienia zapewniajcego utrzymanie cigoci dostawy wody do odbiorcw.
Korzystamy przy tym z rwnania cigoci
q=
40
D2 )
4
(4.1.)
z ktrego nastpnie mona wyliczy:

D=
4q
V
(4.2)
gdzie:
D rednica przewodu
q przepyw obliczeniowy
v prdko przepywu
Nie jest moliwe bezporednie stosowanie powyszego wzoru gdy nie jest znana prdko i ilo
wody przepywajca w jednostce czasu.
4.2.1 Straty cinienia

W instalacji podczas przepywu wody w przewodzie zachodzi spadek cinienia spowodowany tarciem o cianki rur tzw straty liniowe i spadek cinienia przy przepywie przez czniki i inne elementy
instalacji tzw straty miejscowe.
Przy ruchu ustalonym w przewodzie o przekroju koowym do obliczenia liniowych strat cinienia
stosuje si wzr Darcy Weisbacha:
l
V2
pl =
x
di
2
(4.3)
gdzie:
pl strata cinienia na dugoci l
wspczynnik oporw liniowych
l
dugo odcinka obliczeniowego
dz zewntrzna rednica przewodu
di wewntrzna rednica przewodu
V rednia prdko przepywu
gsto wody
Wspczynnik oporw liniowych , inaczej wspczynnik tarcia, zaley od rodzaju ruchu wody
w przewodzie, rednicy przewodu i stanu jego powierzchni wewntrznej czyli stopnia chropowatoci.
Rodzaj ruchu i rednic przewodu charakteryzuje liczba Reynoldsa Re.
Dla instalacji wodocigowych, tzn. w stree przejciowej ruchu burzliwego, warto wspczynnika oporw liniowych okrelana jest wzorem Colebrooka Whitea:
K
d
1
2, 51
(4.4)
= 2 lg
+ i
3, 71
Re
gdzie:
K wspczynnik chropowatoci bezwzgldnej
Wzr powyszy jest uniwersalny, daje dokadne wyniki dla caego zakresu Re.
Wad jego jest trudno przy bezporednim wykorzystaniu go do oblicze hydraulicznych.
Do obliczania liniowych strat cinienia su gotowe tablice i nomogramy.
Jednostkowe straty cinienia R przy okrelonym przepywie q i odpowiadajce mu prdkoci V
w przewodach miedzianych moemy odczyta z nomogramu (rys. 4.1.A i 4.1.B)
Miejscowe straty cinienia wyrazi mona wzorem:
V 2q
pm =
2
(4.5)
gdzie:
wspczynnik oporw miejscowych (patrz tablica 10)
W tablicy 4.1 podano miejscowe straty cinienia w zalenoci od prdkoci przepywu wody
Przy okrelaniu rednicy przewodu chodzi o dobr takiej wielkoci katalogowej, ktra przy okrelonym przepywie zapewni straty nie wiksze ni wynikaj z nomogramu (rys. 4.1.A i 4.1.B)
41
Rys.4.1.A Nomogram do obliczania przepywu i strat hydraulicznych w rurach instalacyjnych miedzianych przy k = 0,01 mm i t = 10 C
42
Rys.4.1.B.Nomogram do obliczania przepywu i strat hydraulicznych w rurach instalacyjnych miedzianych przy k = 0,01 mm i t = 55 C
43
Tablica 4.1
Spadek cinienia pm wywoany oporami miejscowymi o =1 w zalenoci od prdkoci przepywu V (pm = 5V2)
Prdko przepywu V Spadek cinienia pm dla =1
m/s
daPa
0,1
1
0,2
2
0,3
5
0,4
8
0,5
13
0,6
18
0,7
25
0,8
32
0,9
41
1,0
50
1,1
61
1,2
72
1,3
85
1,4
98
1,5
113
1,6
128
1,7
145
1,8
162
1,9
181
2,0
200
2,1
221
2,2
242
2,3
265
2,4
288
2,5
313
Prdko przepywu V
m/s
2,6
2,7
2,8
2,9
3,0
3,1
3,2
3,3
3,4
3,5
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
4,6
4,7
4,8
4,9
5,0
Spadek cinienia pm dla =1

daPa
338
365
392
421
450
480
510
550
580
610
650
680
720
760
800
840
880
920
970
1010
1060
1100
1150
1200
1250
4.2.2 Przepyw obliczeniowy

Do wyznaczania przepywu obliczeniowego niezbdna jest znajomo normatywnych wypyww
z punktw czerpalnych.
W tablicy 4.2 podano normatywny wypyw z punktw czerpalnych oraz wymagane cinienie przed
punktem czerpalnym wg PN-92/B-01706.
Tablica 4.2
Normatywny wypyw wody z punktw czerpalnych i wymagane cinienia przed punktem czerpalnym
(wedug PN-92/B-01706) oraz temperatura wody ciepej (wedug rozporzdzenia [1])
Rodzaj punktu czerpalnego
i jego rednica nominalna
Zawr czerpalny bez perlatora
dn 15
dn 20
dn 25
Zawr czerpalny z perlatorem
dn 10 i dn 15
Puczka cinieniowa
dn 15
dn 20
dn 25
Zawr spukujcy do pisuarw
dn 15
Zmywarka do naczy (domowa)
dn 15
Pralka automatyczna (domowa)
dn 15
Puczka zbiornikowa
dn 15
dn 15
Warnik elektryczny3)
Gowica natrysku
dn 15
natryskowa
dn 15
wannowa
dn 15
Bateria
wannowa (wanna do siedzenia) dn 15
czerpalna
zlewozmywakowa
dn 15
umywalkowa
dn 15
z mieszalnikiem
dn 20
Wymagane
cinienie
bar
0,5
0,5
0,5
1,0
1,2
1,2
0,4
1,0
1,0
1,0
0,5
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
Normatywny wypyw wody

mieszana1)
tylko zimna1)
1)
2)
zimna
ciepa lub tylko ciepa2)
3
dm /s
dm3/s
dm3/s
0,30
0,50
1,00
0,15
0,70
1,00
1,00
0,30
0,15
0,25
0,13
0,10
0,10
0,10
0,20
0,15
0,15
0,15
0,15
0,07
0,07
0,07
0,07
0,07
0,07
0,30
0,30
2)
3)
temperatura wody zimnej 15 C
temperatura wody ciepej 55 C
cakowicie otwarta ruba dawica
UWAGA: wg 120 ust. 2 rozporzdzenia [1] temperatura wody ciepej w punkcie czerpalnym nie powinna by nisza ni 55 C i wysza ni 60
1)
44
Przepyw obliczeniowy wody q, naley ustali stosujc ponisze zasady, zgodne z wymaganiami
polskiej normy PN-B-01706:1992.
w budynkach mieszkalnych:
dla 0,07 qn 20 dm3/s oraz dla armatury o qn < 0,5 dm3/s wedug wzoru (4.6):
q = 0 , 682( q n)
0 ,45
0 ,14
(4.6)
dla qn > 20 dm3/s oraz dla armatury o qn 0,5 dm3/s wedug wzoru (4.7):
q = 1, 7( q n)
0,21
0,7
(4.7)
w budynkach biurowych i administracyjnych:

dla qn > 20 dm3/s wedug wzoru (4.8):
q = 0 , 4( q n)0 ,54 + 0 , 48
(4.8)
dla qn 20 dm3/s wedug wzoru (4.6).

w hotelach i domach towarowych:
dla hoteli i domw towarowych, jeeli w wyposaeniu s punkty czerpalne, ktrych qn > 0,5 dm3/s,
oraz w obszarze 1 < qn 20 dm3/s, wedug wzoru (4.9):
q = ( q n)0 ,366
(4.9)
dla hoteli i domw towarowych, jeeli w wyposaeniu s tylko punkty czerpalne,

ktrych qn < 0,5 dm3/s, oraz w obszarze 0,1 < qn 20 dm3/s wedug wzoru (4.10):
q = 0 , 698( q n)0 ,5 0 ,12
(4.10)
dla hoteli w obszarze qn > 20 dm3/s wedug wzoru (4.11):

q = 1, 08( q n)0 ,5 1,82
(4.11)
dla domw towarowych w obszarze qn > 20 dm3/s wedug wzoru (4.12):

q = 4 ,3( q n)0 ,27 6 , 65
(4.12)
w ktrych:
q obliczeniowy przepyw wody zimnej lub wody ciepej, dm3/s,
qn normatywny wypyw z punktw czerpalnych, dm3/s, wedug tablicy 4.3.
dla instalacji wodocigowych w obiektach innych ni wyej wymienione naley dobra wzr do ustalenia przepywu obliczeniowego przez analogi do sposobu korzystania z instalacji przez uytkownikw.
4.3 Prowadzenie
Prowadzenie przewodw
przewodw
4.3
Oglny sposb
prowadzenia
przewodw
z rur
miedzianychwopisano
Sposb
prowadzenia
przewodw
opisano
szczegowo
3.2. w 3.2. W szczeglnoci, przewodw
instalacji wodocigowych nie naley prowadzi po cianach zewntrznych. Przewodw z rur miedzianych
instalacji
wodocigowej, szczeglnie przewodw wody zimnej, na ktrych moe si wykrapla para wodna, nie
4.4
Kompensacja
naley prowadzi bez osony w rurach ochronnych typu peszel. Na przewodach instalacji wodocigowej wody
Przewody instalacji wodocigowej z rur miedzianych powinny by tak zaprojektowane, aby bya
ciepej, szczeglnie na przewodach rozprowadzajcych wod i na przewodach cyrkulacyjnych, wymagane jest
moliwa ich kompensacja.
zastosowanie izolacji cieplnej o skutecznoci okrelonej przez projektanta.
Naley przewidzie w miar moliwoci, zalenie od ukadu konstrukcyjnego budynku, kompensacj

lub zastosowa kompensatory.
4.4naturaln,
Kompensacja
W
przewodach
z rur
miedzianychz konieczne
jest topowinny
szczeglnie
dlazaprojektowane,
instalacji ciepej
wody
cyrkuPrzewody
instalacji
wodocigowej
rur miedzianych
by tak
aby
bya imoliwa
lacji
ciepej
wody.
ich kompensacja. Naley przewidzie w miar moliwoci, zalenie od ukadu konstrukcyjnego budynku,
W przypadku
wodylub
zimnej
zaley kompensatory.
to od indywidualnych
warunkw
budynku tzn.
od rnicy
kompensacj
naturaln,
zastosowa
W przewodach
z rurwmiedzianych
konieczne
jest
temperatur
i naley
przeprowadzi
sprawdzajce
obliczenia
(przewanie
kompensacja
jest niewielka
to szczeglnie
dla instalacji
ciepej wody
i cyrkulacji
ciepej wody.
W przypadku
wody zimnej
zaley to
iodmona
j praktycznie
pomin).
indywidualnych
warunkw
w budynku tzn. od rnicy temperatur i naley przeprowadzi sprawdzajce
obliczenia
kompensacja
jest niewielka
mona jszczegowo
praktycznie pomin).
Sposb(przewanie
kompensowania
wydue
cieplnychi opisano
w 3.4.
Sposb kompensowania wydue cieplnych opisano szczegowo w 3.4.
45
4.5 Armatura
Stosowanie armatury opisano szczegowo w 3.3.
4.6 Odbir instalacji i przekazanie do eksploatacji

Prb szczelnoci instalacji z rur miedzianych przeprowadza si jak przy odbiorze instalacji
z innych rur metalowych. Napeniajc instalacj wod naley tego dokona poprzez filtr siatkowy zatrzymujcy czstki stae (np. piasek), co zapobiega niszczeniu ochronnej warstwy tlenkowej.
Odbir i przekazanie do eksploatacji instalacji powinno si odby zgodnie z odpowiednimi warunkami technicznymi wykonania i odbioru instalacji, np. wydanymi w ramach serii wydawniczej Wymagania techniczne COBRTI INSTAL [18, 19]
5 Instalacje ogrzewcze
5.1 Projektowanie instalacji ogrzewczych
Przy projektowaniu instalacji ogrzewczych, a konkretnie instalacji centralnego ogrzewania, tzn.
przy obliczaniu szczytowego zapotrzebowania na ciepo do ogrzewania, wymiarowaniu przewodw,
doborze grzejnikw i armatury itp. naley posugiwa si wytycznymi projektowania instalacji centralnego ogrzewania [9].
5.2 Instalacje grzejnikowe

Z rur miedzianych mona wykonywa instalacje ogrzewcze wodne pompowe i grawitacyjne,
otwarte i zamknite, z rozdziaem dolnym i grnym, jednorurowe i dwururowe itp. Z uwagi jednak na
znacznie wyszy koszt materiau oraz oglne tendencje wiatowe, praktycznie nie przewiduje si wykonywania z rur miedzianych instalacji grawitacyjnych. Zwikszone koszty przewodw nie s rwnowaone kosztami pompowania, szczeglnie obecnie, przy stosowaniu pomp bezdawnicowych o bardzo maych mocach i maym zuyciu energii elektrycznej. W ogrzewaniach grawitacyjnych pojemnoci zadw s znacznie wiksze i wymagaj przy hermetyzacji zadw stosowania wikszych naczy
wzbiorczych przeponowych.
5.2.1 Systemy instalacji

5.2.1.1 Budynki wielorodzinne
W istniejcym budownictwie wielorodzinnym do niedawna najbardziej rozpowszechnionym systemem instalacji ogrzewczej centralnego ogrzewania byo centralne ogrzewanie wodne z rozdziaem
dolnym, dwururowe, otwarte, z centralnym odpowietrzeniem. Realizacja takich ogrzewa z miedzi
jest oczywicie moliwa. Korzyci wynika bd z atwiejszego i szybszego montau, cieszych przewodw, ktre atwiej skry w bruzdach czy listwach przypodogowych. Nie zaleca si jednak ich projektowania w nowych budynkach mieszkalnych. Z punktu widzenia kompensacji przewodw korzystniej jest wykonywa piony jednostronne.
Oczywicie nie ma adnych trudnoci w wykonywaniu z rur miedzianych ogrzewa jednorurowych.
Obecnie, w zwizku z oglnowiatowymi trendami pomiaru zuytej energii przez indywidualnych
odbiorcw, ktre tray rwnie do Polski, rury miedziane stwarzaj moliwoci, ktrych nie byo
przy rurach stalowych. Ukady takie wymagaj prowadzenia gwnych pionw na klatce schodowej
lub przez inne pomieszczenia uytku oglnego i poprzez jednopunktowe poczenia z zainstalowanymi ciepomierzami, rozprowadzanie czynnika grzejnego do grzejnikw w danym mieszkaniu. Przykady takich rozwiza pokazane s na rys. 5.1.
Jak na tym rysunku wida s tu trzy systemy rozprowadzenia:
rozprowadzenie jednorurowe
rozprowadzenie dwururowe w dwch odmianach: dwururowe wspbiene (tzw. Tichelmana)
oraz dwururowe przeciwbiene,
rozprowadzenie z rozdzielacza.
46
Rys. 5.1. Schematy mieszkaniowych rozprowadze instalacji c.o.,

w budynku wielorodzinnym
W systemie jednorurowym zasilanie grzejnikw w mieszkaniu wykonywane jest przewodem
151 mm lub 150,8 mm w koszulce tworzywowej prowadzonym w listwie przypodogowej i/lub
w szlichcie podogowej.
W systemach dwururowych poszczeglne grzejniki zasilane s przewodami najczciej 100,8 mm
(rozprowadzenie z rozdzielacza - najczciej w szlichcie podogowej - oraz przyczenie do przewodu
rozprowadzajcego). rednica przewodw rozprowadzajcych (prowadzonych w szlichcie podogowej i/lub listwie przypodogowej) powinna zosta obliczona.
5.2.1.2 Budynki jednorodzinne

Przewody miedziane, ze wzgldu na atwo ksztatowania daj znaczne moliwoci prowadzenie
zarwno w listwach przypodogowych, bruzdach ciennych jak i szlichcie podogowej.
Stosowanie instalacji z rur miedzianych w budownictwie jednorodzinnym daje szczeglnie due
efekty przez:
zmniejszenie asortymentu niezbdnych rur i armatury,
zmniejszenie masy materiau,
zmniejszenie nakadu robocizny, wielkoci brygad montaowych ora narzdzi niezbdnych do
montau,
skrcenie czasu montau.
W okrelonych warunkach godne polecenia jest stosowanie ogrzewania podogowego, ktre zapewnia najbardziej korzystny, ze wzgldu na najmniejsze zuycie ciepa, pionowy rozkad temperatury w pomieszczeniach.
Warunkiem moliwoci wykonania ogrzewania podogowego s mae jednostkowe straty ciepa
ogrzewanych pomieszcze nie przekraczajce w kadym z ogrzewanych w ten sposb pomieszcze
w warunkach obliczeniowych temperatur zewntrznych 100 W na metr kwadratowy powierzchni
47
podogi. W pomieszczeniach w ktrych te straty ciepa s wiksze konieczne bdzie, oprcz ogrzewania podogowego, zastosowanie take grzejnikw. Wymaga to zastosowanie do ogrzewania podogowego dodatkowej pompy obiegowej, ktra zapewni w rurach wownic ogrzewania podogowego
obieg wody o temperaturze nie wyszej ni 55 C, podczas gdy dla potrzeb ogrzewania grzejnikowego
i przygotowania ciepej wody temperatura ta nie powinna by nisza ni 75 C.
5.3 Parametry hydrauliczne

5.3.1 Wymiarowanie przewodw
Opory tarcia mona przyjmowa z nomogramw na rys. 5.2.
Opory miejscowe mona przyjmowa w oparciu odpowiednie wartoci wspczynnikw oporw
miejscowych podane w tablicy 3.3.
Po wykonaniu oblicze naley wyrwna opory poszczeglnych obiegw przez ewentualn zmian rednic, dbajc jednak, aby nie zostay przekroczone dopuszczalne prdkoci. Pozostay nadmiar
rnicy cinienia naley zdawi odpowiednim nastawami armatury regulacyjnej. Rnica oporw poszczeglnych obiegw nie powinna przekracza 15 %.
5.4 Dobr pomp obiegowych

Ustawienie pomp obiegowych naley tak projektowa, aby ich praca zapewniaa w caej instalacji
nadcinienie.
Dla zapewnienie optymalnych warunkw pracy instalacji i oszczdnoci energii celowe jest stosowanie pomp obiegowych bezdawnicowych (t.zw. hermetycznych) instalowanych na przewodach pionowych, z regulacj dostosowan do sposobu automatycznej regulacji pracy instalacji.
Oglny
prowadzenia
przewodw
rur miedzianych
opisano w pkt. 3.2.
Sposb sposb
prowadzenia
przewodw
opisanozszczegowo
w 3.2.
5.6 Kompensacja
Sposb kompensowania wydue cieplnych opisano szczegowo w 3.4.
48
49
Rys.5.2.B Nomogram do obliczania przepywu i strat hydraulicznych w rurach instalacyjnych miedzianych przy k = 0,01 mm i t = 55 C
50
5.7 Grzejniki
W instalacjach z rur miedzianych mona stosowa grzejniki wykonane z eliwa, stali i miedzi.
Z punktu widzenia wzajemnej wsppracy i wyeliminowania procesw elektrochemicznych najkorzystniejsze s oczywicie grzejniki miedziane. Jednym z rodzajw grzejnikw do produkcji ktrych
moe by stosowana mied, s konwektory. W konwektorach przewody wodne mog by wykonane
s z rur miedzianych, za powierzchnia wymiany ciepa z powietrzem rozwinita jest przez naoone
na te rury oebrowanie z blachy aluminiowej. Drugim rodzajem grzejnikw, s grzejniki rurowe tzw.
azienkowe. Grzejniki azienkowe mog by wykonane z rur i cznikw miedzianych. Z rur miedzianych mog by oczywicie wykonywane take wownice do ogrzewa paszczyznowych, a szczeglnie do ogrzewania podogowego.
W Polsce bardzo rozpowszechnione byo stosowanie grzejnika czonowego eliwnego. Z punktu widzenia trwaoci nie ma adnych ogranicze w stosowaniu tych grzejnikw w instalacjach z rur
miedzianych. Wad tych grzejnikw jest ich ciar, stosunkowo dua pojemno wodna i mao estetyczny wygld, wynikajcy zarwno ze stosowanego wzornictwa jak i duej chropowatoci powierzchni. Najwiksz jednak wad grzejnikw eliwnych, ktrych odlewanie odbywa si z wykorzystaniem rdzeni wykonanych z masy formierskiej, s bardzo trudne do usunicia pozostaoci tej masy, ktrej gwnym skadnikiem jest piasek. Mimo pukania, odrywajce si przez wiele lat czsteczki
masy formierskiej kr w instalacji, wzmagajc erozj przewodw miedzianych. Dlatego w instalacji
z grzejnikami eliwnymi niezbdne jest stosowanie ltrw siatkowych, instalowanych moliwie blisko za grzejnikami eliwnymi i wymagajcych okresowego czyszczenia.
Najbardziej rozpowszechnionym obecnie typem grzejnika s pytowe grzejniki stalowe. Przy przestrzeganiu omwionych wczeniej wymaga dotyczcych jakoci wody dla instalacji ogrzewczych
wykonanych z rur miedzianych, wsppraca miedzi ze stal nie nie budzi zastrzee i zdaa egzamin
praktyczny. Grzejniki te s lekkie, maj stosunkowo ma pojemno wodn oraz estetyczny wygld.
Wiele problemw wywouje w kraju stosowanie grzejnikw aluminiowych. Jakkolwiek w wielu
krajach stosowane s one w instalacjach miedzianych bez wikszych zastrzee, w kraju nie uzyskay
one dopuszczenia COBRTI INSTAL do takiego stosowania. Takiego rozwizania nie zaleca rwnie
norma PN-93/C-04607.
5.8 Stosowana armatura

Stosowanie armatury opisano szczegowo w p. 3.3.
5.9 Ogrzewanie podogowe

Wobec bogatej i zrnicowanej oferty systemw ogrzewania podogowego, obejmujcych kompleksowo zarwno zagadnienia instalacyjne (waciwe zaprojektowanie i wykonanie ukadu przewodw
wownic, grzejnika ogrzewania podogowego) jak i budowlane (waciwe rozwizanie pyty ogrzewania podogowego pod ktem budowlanym), w niniejszym poradniku nie odnosi si do tych zagadnie.
Ogrzewanie podogowe naley stosowa, a pyt grzejnika ogrzewania podogowego naley wykonywa zgodnie z projektem technicznym, oraz wedug szczegowej instrukcji wykonania, autoryzowanej przez dostawc wyrobw uytych do wykonania grzejnika ogrzewania podogowego.
Wszystkie wyroby uyte do wykonania grzejnika ogrzewania podogowego oraz zasady ich wbudowywania, w tym sposb wykonywania pyty grzejnika, powinny skada si na jednolity system.
System ten powinien okrela wyroby i czynnoci dotyczce: przygotowania podoa nonego, wykonania warstw izolacji przeciwwilgociowej, uoenia warstw izolacji cieplnej, wykonania dylatacji pyty grzejnika, wykonania izolacji brzegowej pomidzy pyt grzejnika i przegrodami pionowymi, uoenia i mocowania przewodw wownic, wykonania przej przewodw wownic przez dylatacje
oraz ich podczenia do rozdzielaczy, prby szczelnoci przewodw wownic, zalewania jastrychem
przewodw wownic (podczas zalewania jastrychem zaleca si utrzymywanie w wownicy cinienia prbnego), zapewnienia waciwych warunkw i czasu wizania jastrychu, wygrzewania pyty
grzejnika, ustalenia warunkw ukadania na pycie grzejnika zaprojektowanej warstwy wierzchniej
podogi (posadzki ceramicznej, wykadziny dywanowej lub innej).
W przypadku braku instrukcji wykonania pyty grzejnika ogrzewania podogowego autoryzowanej
przez dostawc uytych wyrobw, powinny one by stosowane zgodne z projektem technicznym i zawart w nim szczegow instrukcj wykonania.
51
6 Instalacje gazowe na paliwa gazowe

6.1 Wymagania oglne
Instalacj gazow na paliwa gazowe stanowi ukad przewodw, prowadzonych na zewntrz lub
wewntrz budynkw, wraz z armatur i ksztatkami i innym wyposaeniem, a take urzdzeniami do
pomiaru zuycia gazu (w instalacji zasilanej gazem pynnym, stosowanymi w przypadku zasilania
wicej ni jednego odbiorcy), urzdzeniami gazowymi oraz przewodami spalinowymi lub powietrzno
spalinowymi, jeeli s elementem wyposaenia urzdze gazowych.
Instalacja gazowa na paliwo gazowe rozpoczyna si:
bezporednio za kurkiem gwnym - jeeli jest zasilana z sieci gazowej;
bezporednio za gwnym zaworem odcinajcym zbiorniki, butle lub kolektor butli - jeeli jest
zasilana gazem pynnym ze staych zbiornikw lub baterii butli, znajdujcych si na dziace budowlanej na zewntrz budynku.
Instalacj gazow na paliwo gazowe naley projektowa, budowa, uytkowa i utrzymywa zgodnie z przepisami, w tym techniczno-budowlanymi, obowizujcymi Polskimi Normami oraz zasadami
wiedzy technicznej, w sposb zapewniajcy spenienie wymaga podstawowych dotyczcych przede
wszystkim bezpieczestwa poarowego, bezpieczestwa uytkowania, odpowiednich warunkw higienicznych i zdrowotnych i oszczdnoci energii.
Poniej podano zasady projektowania i wykonania przewodw instalacji gazowej na paliwo gazowe wykonanych z rur miedzianych.
Przewody instalacji gazowej na paliwo gazowe mona wykonywa z rur miedzianych czonych
przez lutowanie lutem twardym:
w budynkach mieszkalnych jednorodzinnych, zagrodowych, i rekreacji indywidualnej,
w pozostaych budynkach, za gazomierzem lub odgazieniem prowadzcym do odrbnego
mieszkania lub lokalu uytkowego z wyczeniem przewodw prowadzonych po zewntrznej
cianie budynku do wyprowadzenia poza lico wewntrzne tej ciany
6.2 Obliczanie instalacji gazowej na paliwo gazowe, z miedzi

Z uwagi na brak polskich przepisw dotyczcych obliczania, wykonywanej z miedzi, instalacji gazowej na paliwo gazowe, proponuje si stosowanie normatyww niemieckich.
6.2.1 Wyznaczenie zapotrzebowania gazu

Wielko szczytowego zuycia gazu przez urzdzenia gazowe (UG), w budynku mieszkalnym
lub na danym odcinku instalacji, wyznaczamy wg wzoru:
V UG = VKG f KG +VGW fGW +VOG fOG +VKGW f KGW +VKGWD f KGWD
gdzie:
VKG
fKG
VGW
fGW
VOG
fOG
VKGW
fKGW
VKGWD
fKGWD
52
(6.1)
zuycie gazu przez kuchenk gazow (KG), w m3/h;

wspczynnik jednoczesnoci rozbioru gazu dla kuchenek gazowych (z piekarnikiem lub
bez piekarnika);
zuycie gazu przez grzejnik wody (GW), w m3/h;
wspczynnik jednoczesnoci rozbioru gazu dla grzejnikw wody (przepywowych lub
zbiornikowych);
zuycie gazu przez gazowy ogrzewacz pomieszcze (OG), w m3/h;
wspczynnik jednoczesnoci rozbioru gazu dla ogrzewaczy pomieszcze (promiennikowych, konwekcyjnych, konwekcyjno promiennikowych);
zuycie gazu przez kocio ogrzewczy wodny (KGW), w m3/h;
wspczynnik jednoczesnoci rozbioru gazu dla kotw ogrzewczych wodnych;
zuycie gazu przez kocio ogrzewczy wodny dwufunkcyjny (KGWD), w m3/h;
wspczynnik jednoczesnoci rozbioru gazu dla kotw ogrzewczych wodnych dwufunkcyjnych.
Wielko zuycia gazu przez pojedyncze urzdzenie gazowe moemy odczyta z tablicy 6.1 lub
wyznaczy z wzoru:
VUG =
3, 6 QUG
UG Wd
(6.2)
gdzie:
QUG moc cieplna urzdzenia gazowego, w kW;
UG sprawno urzdzenia gazowego;
warto opaowa gazu w MJ/m3.
Wd
W tablicy XX podano wspczynniki jednoczesnoci rozbioru gazu w budownictwie mieszkaniowym dla poszczeglnych grup urzdze gazowych (wg wymaga niemieckich). Uwaga: dla kotw
ogrzewczych wodnych dwufunkcyjnych wspczynniki jednoczesnoci wyznaczono zgodnie z zasadami rachunku prawdopodobiestwa.
Tablica 6.1
Zuycie gazu przez wybrane urzdzenia gazowe uytku domowego w zalenoci od rodzaju gazu, w warunkach
normalnych (t = 0 C, p = 1013 hPa)
Urzdzenie gazowe
Lp.
Zuycie gazu
symbol wg
PN-86
M-40303
nazwa urzdzenia
1
1
2
2
Kuchenka gazowa 4-ro palnikowa
Kuchenka gazowa 4-ro palnikowa z piekarnikiem
Gazowy grzejnik wody przepywowy, o

sprawnoci energetycznej 85 %
Gazowy grzejnik
wody zbiornikowy
o pojemnoci:
Gazowy kocio grzewczy wodny

niskotemperaturowy lub kocio dwufunkcyjny,
o sprawnoci energetycznej 85 %
Gazowe ogrzewacze pomieszcze:

promiennikowe, konwekcyjne i promiennikowokonwekcyjne, o sprawnoci energetycznej 85 %
3
KG
KGP
GGWP
80 l
120 l
150 l
190 l
200 l
ZGW
KGGW-N
KGGWN-D
OGP
OGK
OGPK
GZ 35
moc
GZ 50
propan
o wartoci opaowej w MJ/m3

25,7
kW
4
8,7
17,5
22,7
27,9
6,9
7,6
8,3
8,7
10,5
5,0
6,0
7,0
8,0
9,0
10,0
11,0
14,0
17,5
18,6
20,9
23,3
30,0
35,0
40,0
50,0
65,0
3,5
4,7
7,0
9,3
11,6
GZ 41,5
28,6
35,4
92,9
7
0,90
1,30
1,10
2,10
2,70
3,30
0,85
0,90
1,00
1,05
1,25
0,60
0,70
0,85
0,95
1,10
1,20
1,30
1,70
2,10
2,20
2,50
2,80
3,60
4,20
4,80
6,00
7,80
0,40
0,55
0,85
1,10
1,40
8
0,34
0,50
0,42
0,80
1,03
1,26
0,32
0,34
0,38
0,40
0,48
0,23
0,27
0,32
0,36
0,42
0,46
0,50
0,65
0,80
0,84
0,95
1,07
1,37
1,60
1,83
2,29
2,97
0,15
0,21
0,32
0,42
0,53
m /h
3
5
1,20
1,80
1,45
2,90
3,75
4,60
1,15
1,25
1,40
1,45
1,75
0,85
1,00
1,15
1,30
1,50
1,65
1,80
2,30
2,90
3,10
3,40
3,85
4,95
5,80
6,60
8,20
10,70
0,60
0,77
1,15
1,55
1,90
6
1,10
1,60
1,30
2,60
3,35
4,15
1,10
1,15
1,25
1,30
1,55
0,75
0,90
1,05
1,20
1,30
1,50
1,60
2,10
2,60
2,75
3,10
3,45
4,45
5,20
5,90
7,40
9,60
0,50
0,70
1,05
1,40
1,70
53
6.2.2 Straty cinienia

Straty cinienia na okrelonym odcinku instalacji gazowej wyznacza si wg nastpujcego wzoru:
(6.3)
pi = Ri li + Z i + pHi
gdzie:
Ri jednostkowe straty liniowe cinienia, w Pa/m,
li dugo odcinka instalacji, w m,
Zi miejscowe straty cinienia, w Pa/m,
pHi strata (odzysk) cinienia spowodowana rnic poziomw i gstoci gazu w stosunku do powietrza, w Pa/m.
6.2.2.1 Jednostkowe straty liniowe (R)

Liniowe straty cinienia przypadajce na jeden metr rury miedzianej w zakresie rednic od 12 do
108 mm zamieszczono dla danej podgrupy gazu ziemnego nomogramach na rysunku 6.1.
Przy zastosowaniu gazu o innej gstoci w stosunku do gazu o podanej gstoci naley zastosowa
wzr przeliczeniowy (6.4).
(6.4)
Rx = k R
gdzie:
Rx skorygowany liniowy spadek cinienia dla danej gstoci gazu, w Pa/m,
R spadek cinienia w Pa/m dla danej podgrupy gazu, wg nomogramu na rysunku 6.1.
k wspczynnik przeliczeniowy uwzgldniajcy inn gsto gazu w stosunku do podanej
w nomogramu na rysunku 6.1 i wyznaczany ze wzoru:

(6.5)
k = x

6.2.2.2 Miejscowe straty cinienia (Z)

Miejscowe straty cinienia na cznikach, kurkach itp. wyznaczamy ze wzoru:

Z = 2
2
(6.6)
gdzie:
Zi miejscowe straty cinienia, w Pa/m,
wspczynnik oporw miejscowych,
gsto gazu, w kg/m3,
prdko gazu, w m/s.
Warto wspczynnika oporw miejscowych dla cznikw i armatury podano w tablicy 3.3. Dla nietypowych cznikw wspczynnik ten mona obliczy wg zalenoci podanych w normie PN-76/M-34034.
W przypadku projektowania prostej instalacji gazowej, w celu uproszczenia oblicze strat cinienia
wynikajcych z oporw miejscowych, mona wprowadzi pojcie dugoci zastpczej. Opory liniowe
odcinka instalacji o dugoci zastpczej mona w praktyce projektowej z wystarczajc dokadnoci
przyjmowa jako rwnowane z oporem miejscowym danego cznika lub armatury.
Prdko gazu mona wyznaczy z wzoru:
= 353, 86
V
d2
(6.7)
gdzie:
V strumie objtoci gazu przepywajcego przez przewd, w m3/h
d-rednica wewntrzna przewodu (rury, elementu), w mm
Z praktyki wynika, e prdko gazu w instalacji gazowej nie powinna w zasadzie przekroczy
wartoci 6 m/s.
UWAGA: poniewa parametry gazu w niewielkim stopniu odbiegaj od warunkw normalnych,
dopuszcza si nie uwzgldnianie w obliczeniach warunkw rzeczywistych gazu (bd w skrajnym
przypadku nie przekroczy 3 %).
54
55
Rys.6.1.B Nomogram do obliczania przepywu i strat hydraulicznych w rurach instalacyjnych miedzianych przy k = 0,01 mm i t = 0 C
56
Rys.6.1.C Nomogram do obliczania przepywu i strat hydraulicznych w rurach instalacyjnych miedzianych przy k = 0,01 mm i t = 0 C
57
Rys.6.1.D Nomogram do obliczania przepywu i strat hydraulicznych w rurach instalacyjnych miedzianych przy k = 0,01 mm i t = 0 C
58
Tablica 6.2
Przyblione dugoci zastpcze, rwnowane oporowi miejscowemu dla wybranych cznikw i armatury wg Zajdy
rednica zewntrzna
(nominalna)
mm
1
12
15
18
22
28
35
42
54
76,1
88,9
108
kurek
kulowy
kurek
ktowy
m
2
0,10
0,15
0,30
0,30
0,30
0,40
0,50
0,60
0,90
1,00
1,25
m
3
0,30
0,40
0,70
0,70
0,80
1,10
1,70
2,10
3,00
4,20
5,40
Dugo zastpcza elementu instalacj

trjnik z gwnym przepywem
gazu pod ktem
kolanko
zwka
0 C
90 C
m
m
m
m
4
5
6
7
0,40
0,10
0,10
0,25
0,55
0,10
0,15
0,40
1,30
0,10
0,40
0,90
1,30
0,15
0,40
1,10
1,30
0,20
0,50
1,40
1,80
0,25
0,70
1,90
1,90
0,30
1,00
2,70
2,10
0,50
1,30
3,20
2,90
0,70
1,80
4,50
3,30
0,80
2,10
5,20
3,70
0,90
2,50
6,20
6.2.2.3 Odzysk (strata) cinienia dla odcinkw pionowych instalacji

Strata cinienia, ktra jest spowodowana rnic poziomw, wynikajc z rnicy gstoci gazu
i powietrza jest wyznaczana ze wzoru (6.8).
(6.8)
pHi = g H i ( p )102
gdzie:
g 9,81 m/s2; przyspieszenie ziemskie,
Hi rnica wysokoci na i-tym odcinku, w metrach; wielko ta ma znak (+) przy przepywie
gazu do gry oraz znak (-) przy przepywie gazu w d,
gsto gazu, w kilogramach na metr szecienny,
p 1,293 kg/m3; gsto powietrza.
6.2.2.4 Sprawdzenie dopuszczalnego spadku cinienia w instalacji
Straty cinienia w poszczeglnych wzach instalacji pobl powinny by mniejsze od granicznych

dopuszczalnych spadkw cinienia pdop wedug tablicy (6.3), przy uwzgldnieniu sposobu zasilania
instalacji (z sieci niskiego lub redniego cinienia) oraz rodzaju gazu.
pobl pdop
(6.9)
rednice rur w projektowanej instalacji s dobrane optymalnie, jeeli maksymalny obliczeniowy

spadek cinienia pobl jest bliski wartoci dopuszczalnej pdop, to znaczy:
maks {pobl pdop }
(6.10)
Tablica 6.3
Dopuszczalna warto spadkw cinienia w instalacji gazowe

Rodzaj gazu
1
gaz ziemny podgrupy GZ35
gaz ziemny podgrupy GZ41,5
gaz ziemny podgrupy GZ50
propan
*)
**)
sieci niskiego cinienia

hPa
2
1,0
1,5
1,5
-
Instalacja gazowa zasilana z

sieci redniego cinienia lub zbiornika (przez reduktor)
hPa
3
1,5 3,0*)
1,5 3,5**)
2,5 4,0
13,0
jeeli reduktor ustawiony jest na cinienie nominalne:

13 hPa naley przyj doln warto; 16 hPa naley przyj grn warto
jeeli reduktor ustawiony jest na cinienie nominalne:
20 hPa naley przyj doln warto; 23 hPa dla GZ41,5 albo 25 hPa dla GZ50 naley przyj
grn warto
59
Wyznaczony spadek cinienia na instalacji pobl nie uwzgldnia spadku cinienia na gazomierzu,
ktry powinien poda producent gazomierza.
W przypadku zasilania instalacji z sieci redniego cinienia lub zbiornika (przez reduktor) naley
sprawdzi, czy minimalna pojemno instalacji jest wystarczajca dla prawidowej pracy urzdzenia
gazowego. Sposb wyznaczania minimalnej pojemnoci instalacji gazowej od reduktora do urzdzenia gazowego powinien poda producent reduktora.
Tablica 6.4
Wartoci liczbowe wspczynnika jednoczesnoci poboru gazu ziemnego wysokometanowego w budynku mieszkalnym [3]
Liczba odbiorcw
pg
Liczba odbiorcw
pg
Liczba odbiorcw
pg
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
12
14
1,000
0,697
0,565
0,486
0,433
0,394
0,363
0,339
0,319
0,302
0,275
0,253
16
18
20
25
30
35
40
45
50
60
70
80
0,235
0,222
0,211
0,188
0,171
0,157
0,147
0,138
0,131
0,119
0,110
0,102
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
0,096
0,091
0,087
0,083
0,079
0,076
0,073
0,071
0,069
0,067
0,065
0,064
Tablica 6.5
Wartoci liczbowe wspczynnika jednoczesnoci poboru gazu pynnego dla celw komunalnych i ogrzewania
pomieszcze [3]
Liczba
odbiorcw
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
12
14
16
18
60
p1
p2
1,000
0,685
0,550
0,471
0,418
0,379
0,349
0,326
0,306
0,290
0,264
0,244
0,227
0,214
1,000
0,872
0,807
0,766
0,736
0,712
0,694
0,678
0,665
0,653
0,633
0,618
0,605
0,594
Liczba
odbiorcw
20
25
30
35
40
45
50
60
70
80
90
100
120
140
160
180
p1
p2
0,203
0,182
0,166
0,154
0,144
0,136
0,129
0,119
0,111
0,104
0,099
0,094
0,087
0,082
0,077
0,073
0,584
0,578
0,549
0,537
0,527
0,518
0,511
0,498
0,488
0,480
0,473
0,466
0,456
0,447
0,441
0,435
Liczba
odbiorcw
200
250
300
350
400
450
500
600
700
800
900
1000
p1
p2
0,070
0,064
0,060
0,057
0,054
0,052
0,050
0,047
0,045
0,043
0,042
0,040
0,429
0,419
0,411
0,404
0,399
0,394
0,390
0,383
0,378
0,373
0,369
0,366
Tablica 6.6
Warto liczbowe wspczynnika jednoczesnoci rozbioru gazu w budynku mieszkalnym dla poszczeglnych grup
urzdze gazowych
fKG
fGW
fKGW
fKGWD
fOG
Liczba
urzdze
kuchenka gazowa
4-ro palnikowa
z piekarnikiem lub
bez piekarnika
grzejnik wody
przepywowy lub
zbiornikowy
kocio grzewczy
wodny niskotemperaturowy
kocio grzewczy
wodny
dwufunkcyjny
gazowy ogrzewacz
pomieszcze
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
2
0,621
0,448
0,371
0,325
0,294
0,271
0,253
0,239
0,227
0,217
0,208
0,201
0,194
0,188
0,183
0,178
0,173
0,169
0,166
0,162
0,159
0,156
0,153
0,151
0,148
0,146
0,144
0,142
0,140
0,138
0,136
0,134
0,133
0,131
0,130
0,128
0,127
0,126
0,125
0,123
0,122
0,121
0,120
0,119
0,118
3
1,000
0,607
0,456
0,373
0,320
0,283
0,255
0,234
0,217
0,202
0,191
0,180
0,172
0,164
0,157
0,151
0,146
0,141
0,137
0,133
0,129
0,125
0,122
0,119
0,117
0,114
0,112
0,110
0,108
0,106
0,104
0,102
0,100
0,099
0,097
0,096
0,095
0,093
0,092
0,091
0,090
0,089
0,088
0,087
0,086
4
1,000
0,883
0,822
0,782
0,752
0,729
0,710
0,694
0,680
0,668
0,657
0,648
0,639
0,631
0,624
0,617
0,611
0,605
0,599
0,594
0,590
0,585
0,581
0,577
0,573
0,569
0,566
0,562
0,559
0,556
0,553
0,550
0,547
0,545
0,542
0,540
0,537
0,535
0,533
0,530
0,528
0,526
0,524
0,522
0,520
5
1,000
0,954
0,903
0,863
0,831
0,806
0,784
0,766
0,794
0,735
0,723
0,711
0,701
0,692
0,683
0,675
0,668
0,661
0,654
0,684
0,643
0,637
0,632
0,627
0,623
0,618
0,615
0,610
0,607
0,603
0,599
0,596
0,592
0,590
0,586
0,584
0,581
0,578
0,576
0,573
0,570
0,568
0,566
0,564
0,561
6
1,000
0,800
0,703
0,641
0,597
0,564
0,537
0,515
0,496
0,480
0,466
0,454
0,443
0,432
0,423
0,415
0,407
0,400
0,394
0,387
0,382
0,376
0,371
0,366
0,362
0,357
0,353
0,349
0,346
0,342
0,339
0,336
0,332
0,329
0,327
0,324
0,321
0,319
0,316
0,314
0,311
0,309
0,307
0,305
0,303
6.3 Armatura odcinajca

Oglne informacje o armaturze w instalacjach z rur miedzianych znajduj si w 3.3.
Budynek zasilany z sieci gazowej powinien mie zainstalowany na przyczu kurek gwny umoliwiajcy odcicie dopywu gazu do instalacji gazowej. Kurek gwny powinien by zainstalowany na zewntrz budynku w wentylowanej szafce przy cianie, we wnce ciennej lub w odlegoci 5 m od zasilanego budynku (w zabudowie jednorodzinnej i zagrodowej odlego ta moe by zwikszona do 10 m).
61
Miejsce usytuowania kurka gwnego powinno by jednoznacznie oznakowane.

Przed kadym urzdzeniem gazowym, gazomierzem i w miejscach oddzielajcych poszczeglne
odgazienia instalacji powinny by zainstalowane kurki odcinajce, pozwalajce na szybkie i szczelne odcicie dopywu gazu przy obrocie o 90 zgodnie z ruchem wskazwek zegara i wyposaone
w ogranicznik uniemoliwiajcy dalszy obrt ich dwigni.
Kady kurek powinien by sztywno przymocowany do ciany odpowiednimi uchwytami, aby
wskutek otwierania i zamykania dopywu gazu nie nastpio odksztacenie instalacji z miedzi. Do kadego kurka powinien by zapewniony atwy dostp.

6.4Prowadzenieprzewodw
Jeeli kurek
gwny
znajdujeprzewodw
si na zewntrz
to gazowe
przewody
miedziane naley proOglny
sposb
prowadzenia
z rurbudynku,
miedzianych
opisano
w pkt. 3.2.
wadzi
pod
ziemi,
stosujc
si
do
przepisw
dotyczcych
budowy
sieci
gazowej.
Rozwizanie techniczne prowadzenia przewodw instalacji gazowej powinno umoliwia samoGazowe przewody
w ziemiewentualne
powinny by
zabezpieczone
przed uszkodzekompensacj
wyduemiedziane
cieplnychprowadzone
oraz eliminowa
odksztacenia
instalacji,
wywoane
niami
mechanicznymi
i
korozj.
W
tym
celu
przestrze
wok
rury
naley
odpowiednio
wypeni
poddeformacj lub osiadaniem budynku.
sybk
(minimum
0,1 m)
i nadsybk
(minimum
0,2 m), a nastpnie
zasypywa
kolejnymiwyposaenie
warstwami
Przewody
instalacji
gazowej,
w stosunku
do przewodw
innych instalacji
stanowicych
ziemi
kolejno
je
stabilizujc.
Miedziane
rury
prowadzone
w
ziemi
powinny
mie
oson
antykorozyjbudynku (ogrzewczej, wodocigowej, kanalizacyjnej, elektrycznej, piorunochronnej itp.), naley lokalin. Wszystkie
rur miedzianych
powinny
by te zabezpieczone
antykorozyjnie.
zowa
w sposbpoczenia
zapewniajcy
bezpieczestwo
ich uytkowania.
Odlego midzy
przewodami instalacji
Przewody
gazowe
wykonane
z
rur
miedzianych
nie
mog
by
prowadzone
po zewntrznejPoziome
stronie
gazowej a innymi przewodami powinna umoliwia wykonywanie prac konserwacyjnych.
cian budynku.
odcinki
instalacji gazowej powinny by usytuowane w odlegoci, co najmniej 0,1 m od przewodw
elektrycznych i urzdze iskrzcych; powyej przewodw elektrycznych i urzdze iskrzcych jeeli
6.5 Kompensacja
gsto
gazu jest mniejsza od gstoci powietrza; poniej przewodw elektrycznych i urzdze iskrzcych
Patrz
3.4.2. gazu jest wiksza od gstoci powietrza. Przewody instalacji gazowej, krzyujce si z
jeeli gsto
przewodami innych instalacji, powinny by od nich oddalone, co najmniej o 0,02 m.
6.6NiePrzeprowadzenie
odbioru
i przekazanie
do eksploatacji
dopuszcza si prowadzenia
przewd
gazowych wykonanych
z rur miedzianych po zewntrznej
stronie ciany budynku.
6.6.1 Przygotowanie do odbioru
Przewody instalacji gazowej prowadzone poniej poziomu terenu, poza budynkiem w odlegoci
Przed podczeniem instalacji gazowej na paliwo gazowe do sieci rozdzielczej powinno zosta
wikszej ni 0,5 m od jego ciany zewntrznej, powinny spenia wymagania okrelone w przepisie
przeprowadzone jej sprawdzenie (tzw. odbir instalacji), ktre przeprowadza wykonawca instalacji
dotyczcym budowy sieci gazowej [18].
w obecnoci inwestora obiektu budowlanego i przedstawiciela dostawcy gazu.
Przewody miedzianej instalacji gazowej powinny by wykonane z rur miedzianych zgodnych z
Sprawdzenie instalacji gazowej na paliwo gazowe polega na kontroli:
wymaganiami
Polskiej
Normy PN-EN
1057technicznym,
i cznikw instalacyjnych zgodnych z wymaganiami
a) zgodno
jej wykonania
z projektem
odpowiedniej
Polskiej
Normy PN-EN 1254.
b) jakociczci
wykonania
instalacji,
Przewody
instalacji
gazowej, poczwszy od 0,5 m przed zewntrzn cian budynku do kurkw
c) szczelnoci
instalacji,
odcinajcych
przed
gazomierzami
w budynkach mieszkalnych wielorodzinnych lub do odgazie
d) uytych materiaw.
lokali
uytkowych
w instalacji
budynkach
uytecznoci
publicznej,
powinny
by wykonane z rur stalowych
W trakcie
odbioru
naley
przedstawi
nastpujce
dokumenty:
beza)szwu
lub
rur
stalowych
ze
szwem
przewodowych,
zgodnych
z
wymaganiami
przedmiotowych
pozwolenie na budow wydane przez waciwy urzd administracji pastwowej,
Polskich
Norm,budowy
czonych
przez spawanie.
b) ksik
i ksik
obmiarw,Przewody instalacji gazowej w budynkach mieszkalnych
jednorodzinnych,
zagrodowych
rekreacji indywidualnej,
a take w wpozostaych
budynkach za
c) dokumentacj
techniczn iz naniesionymi
zmianami dokonanymi
trakcie budowy,
gazomierzami
lub
odgazieniami
prowadzcymi
do
odrbnych
mieszka
lub
lokali
uytkowych,
d) protok wykonania prb i bada,
mog
wykonane
z rur miedzianych
czonychpodczenia
przez lutowanie
lutem twardym.
Stosowane
e) by
opini
Zakadutake
Kominiarskiego
o prawidowo
do przewodw
kominowych
i ich
sposobydronoci,
czenia rur i ksztatek, z ktrych s wykonane przewody instalacji gazowej powinny spenia
wymagania
szczelnoci
i trwaoci
okreloneB
w PN-EN
1775.
f) certy
katy na znak
bezpieczestwa
lub znak
DT, certykaty i deklaracje na zgodno
Przewody
instalacji
gazowej nielub
powinny
by
prowadzone przez pomieszczenia mieszkalne oraz
z aprobatami
technicznymi
polskimi
normami,
pomieszczenia,
ktrych sposb
uytkowania
moe spowodowa naruszenie stanu technicznego
g) warunki techniczne
dostawy
gazu,
instalacji
lub wpywa
parametry
eksploatacyjne gazu. Dopuszcza si powadzenie przewodw
h) instrukcje
obsuginaurzdze
gazowych.
instalacji gazowych przez pomieszczenia mieszkalne pod warunkiem zastosowania rur miedzianych
6.6.2 Kontrola
zgodnoci
wykonania
czonych
przez lutowanie
lutem twardym
lub czonych przez spawanie rur stalowych bez szwu i rur
Kontrola
zgodnoci
wykonania
instalacji
gazowej na paliwo gazowe z projektem technicznym postalowych ze szwem przewodowych.
lega
na sprawdzeniu:
Zabrania
si prowadzenia przewodw instalacji gazowej w garau. Jedynie przez jedn kon-dygnacj
a)
wymiarw
przewodw
gazowych
i prowadzenie
ich w budynku,
garau znajdujc si
bezporednio
pod kondygnacj
nadziemn
budynku, dopuszcza si prowadzenie
b) mocowanie
przewodw
(w tym
kurkw),
przewodw
instalacji
gazowej zi armatury
rur stalowych
bez
szwu i rur stalowych ze szwem przewodowych
c) poprawno
cznikw,
armatury,zabezpieczenia tych przewodw przed uszkodzeniem
czonych
za pomocdoboru
spawania,
pod warunkiem
d) wczenia przewodw spalinowych i wykonania wentylacji pomieszcze,
mechanicznym.
e) zgodnoci wykonania z obowizujcymi przepisami.
62
W pomieszczeniach,
przypadku zmian wprowadzonych
przezinne
wykonawc
je wpisa
dziennik budowy
i skoW
w ktrych wystpuj
przewodynaley
(szczeglnie
ww
kotowniach
i pomieszczrygowa
dokumentacj
techniczn.
eniach technicznych) przewd gazowy powinien by wyranie oznaczony (pomalowany na kolor
ty), aby bya moliwa szybka jego identyfikacja.
6.6.3
Kontrola
jakoci
wykonania
Przewody
instalacji
gazowej
powinny by objte systemem elektrycznych pocze wyrwnawKontrola
jakoci
polega
na sprawdzeniu:
czych,
czcych
je wykonania
z urzdzeniami
ochrony
przeciwporaeniowej. Przewody instalacji gazowej nie
a)
jako
zastosowanych
materiaw
(rur,
cznikw,
przej
przez przegrody
budowlamog by wykorzystywane jako przewody uziemiajce
lubarmatury,
jako element
instalacji
odgromowej.
ne, elementw
mocujcych
przybdzcych
uwzgldnieniu
dopuszczenia
do zastosowania
w inZabezpieczenia
przed
wpywemrury)
prdw
wymaga
instalacjaich
gazowa
przyczona
do
stalacjach
gazowych,
sieci gazowej wykonanej z rur metalowych, a take zasilajca urzdzenia gazowe wyposaone w
b) wykonanie
instalacji
wg waciwej technologii,
elektryczne
zapalarki
iskrowe.
c) sprawno armatury gazowej,
d) przystosowanie urzdze gazowych do spalania danej podgrupy gazu.
6.5Kompensacja
W ramach kontroli naley podda ocenie wizualnej wszystkie poczenia. Poczenia lutowane
Patrz 3.4.2.
podlegaj
sprawdzeniu, czy na caym obwodzie krawdzi kielicha pojawia si wypywka wiadczca o waciwym wypenieniu szczeliny lutem. W przypadkach wtpliwych naley skontrolowa, czy
elementy czce waciwie na siebie zachodz oraz czy wielko szczeliny pomidzy nimi jest zgod6.6Przeprowadzenieodbioruiprzekazaniedoeksploatacji
na z wielkociami normatywnymi (pomiar dugoci kielicha, rednicy wewntrznej cznika lub rury
i zewntrznej rury).
6.6.1Przygotowaniedoodbioru
Wadliwe poczenie naley wyci i ponownie zlutowa.
Przed
instalacjiwycitego
gazowej na
paliwo gazowe
doprzeci
sieci rozdzielczej
zosta
W celupodczeniem
dokadnego zbadania
poczenia
naley go
w poprzekpowinno
(rwnolegle
do
przeprowadzone
sprawdzenie
(tzw.
odbir instalacji),
ktre
przeprowadza
instalacji
w
osi rury), usun jej
zadziory
pilnikiem
i posmarowa
miejsce
poczenia
jodyn,wykonawca
aby uwidoczni
lad luobecnoci
inwestora
budowlanegoi istrukturalne
przedstawiciela
dostawcy
gazu.
tu. Dokadne
badaniaobiektu
wytrzymaociowe
poczenia
mog
by wykonane w odpowiedniejSprawdzenie
jednostce badawczej
(laboratorium).
instalacji gazowej na paliwo gazowe polega na kontroli:
Zwraca si uwag, e producenci wyrobw stosowanych do budowy instalacji gazowych (rury,
a) zgodno
jej wykonania
projektem
technicznym,
czniki,
armatura,
urzdzenia zgazowe)
powinni
uzyska certykat na znak bezpieczestwa B, znak
b)
jakoci
wykonania
instalacji,
DT, atest energetyczny GIGE-E, aprobat techniczn zgodnie z obowizujcymi przepisami.
Jednostk
upowanion
c)
szczelnoci
instalacji, przez ministra waciwego do spraw architektury i budownictwa do wydawania
aprobat materiaw.
technicznych w odniesieniu do wyrobw z zakresu instalacji i sieci gazowych na paliwa
d) uytych
gazowe, jest Instytut Grnictwa Naftowego i Gazownictwa w Krakowie.
W trakcie odbioru instalacji naley przedstawi nastpujce dokumenty:
6.6.4
Kontrola
a) pozwolenie
na szczelnoci
budow wydaneprzewodw
przez waciwy urzd administracji pastwowej,
Przed
prb
szczelnoci
naley
instalacj
b) ksik budowy i ksik obmiarw, gazow przedmucha spronym powietrzem wolnym od
zanieczyszcze, oleju lub gazem neutralnym, w celu usunicia ewentualnych zanieczyszcze i sprawc) dokumentacj
z naniesionymi zmianami dokonanymi w trakcie budowy,
dzenia,
czy przewdtechniczn
nie jest zatkany.
d)
protok
wykonania
prb gazowej
i bada, wykonanej z rur miedzianych powinno si wykona przy ciPrb
szczelnoci
instalacji
nieniu
50 kPa,
bezKominiarskiego
przyczenia urzdze
gazowych
ze szczelnym
zamkniciem
kocwek
rur i obe) opini
Zakadu
o prawidowo
podczenia
do przewodw
kominowych
i ich dronoci,
serwacji
cinienia
po
ustabilizowaniu
si
temperatury;
wczony
manometr
nie
powinien
wykazywa
f) certyfikaty na znak bezpieczestwa .B. lub znak .DT., certyfikaty i deklaracje na zgodno
w przecigu
0,5 godziny
adnegolub
spadku
cinienia.
W przypadku prowadzenia przewodw instalaz aprobatami
technicznymi
polskimi
normami,
cji gazowych przez pomieszczenia mieszkalne lub inne pomieszczenia, dla ktrych naley stosowa
g) warunki techniczne dostawy gazu,
ostrzejsze wymagania techniczne, prb naley wykona pod cinieniem 100 kPa (1 bar).
h)
instrukcje
obsugi
urzdze
gazowych.w obecnoci dostawcy gazu.
Prb
szczelnoci
naley
przeprowadzi
Z kadej prby szczelnoci naley sporzdzi odpowiedni protok.
6.6.2Kontrolazgodnociwykonania
W przypadku, gdy podczas prby instalacja gazowa nie bdzie szczelna naley usun przyczyn
Kontrola
zgodnoci
wykonania instalacji gazowej na paliwo gazowe z projektem technicznym
i prb
wykona
ponownie.
polega
na sprawdzeniu:
Po instalowaniu
urzdze gazowych, ale przed podczeniem gazomierza, zaleca si przeprowadzenie
dodatkowej
prbyprzewodw
szczelnocigazowych
powietrzem
o cinieniu dwukrotnie
przekraczajcym cinienie robocze,
a) wymiarw
i prowadzenie
ich w budynku,
lecz nie wikszym ni cinienie jakie moe by dopuszczalne dla danego typy urzdzenia gazowego.
b) mocowanie przewodw i armatury (w tym kurkw),
c) poprawno
doboru cznikw,
6.6.5
Uruchamianie
instalacjiarmatury,
gazowej
d)
wczenia przewodw
spalinowych
i wykonania
wentylacji
Doprowadzenie
gazu do instalacji
z sieci
rozdzielczej
nastpujepomieszcze,
po podpisaniu umowy z dostawc
gazu
i
zamontowaniu
gazomierza.
Instalacj
mona
uzna
za
uruchomion
i nadajc si do uytkoe) zgodnoci wykonania z obowizujcymi przepisami.
wania, jeeli odpowietrzeniu poddano wszystkie odcinki instalacji oraz urzdzenia gazowe.
W
przypadku
zmian wprowadzonych
wykonawcurzdze
naley jegazowych
wpisa w
dziennik
Regulacja
i sprawdzenie
prawidowociprzez
funkcjonowania
powinno
bybudowy
wykoinane
skorygowa
dokumentacj
techniczn.
przez pracownika posiadajcego odpowiednie uprawnienia (np. przedstawiciel rmy produkujcej gazowe koty grzewcze).
63
6.6.6
Zasady bhp i ppo.
6.6.3Kontrolajakociwykonania
Przed
rozpoczciem
prac montaowych
naley sprawdzi stan narzdzi i waciwe funkcjonowaKontrola
jakoci wykonania
polega na sprawdzeniu:
niea)
urzdze.
jako zastosowanych materiaw (rur, cznikw, armatury, przej przez przegrody budowlane,
Szczegln
ostrono
naley
zachowa
przy stosowaniu
topnikw
ktre
s toksyczelementw
mocujcych
rury)
przy uwzgldnieniu
dopuszczenia
ichdo
dolutowania,
zastosowania
w instalacjach
ne (przewietrzanie
pomieszczenia
w
ktrym
wykonuje
si
lutowanie);
podczas
kontaktu
z
topnikami
gazowych,
nieb)
wolno
spoywa
posikw
pali papierosw,
a po zakoczeniu pracy bezzwocznie umy rce.
wykonanie
instalacji
wg iwaciwej
technologii,
Poniej
podano
podstawowe
zasady
bhp
i
ppo.
stosowane w pracach montaowych przy instalac) sprawno armatury gazowej,
cji d)
gazowej:
przystosowanie urzdze gazowych do spalania danej podgrupy gazu.
a)
praca nakontroli
czynnych
instalacjach
moe odbywa
si poczenia.
po uprzednim
odciciu lutowane
dopywu
W ramach
naley
podda gazowych
ocenie wizualnej
wszystkie
Poczenia
gazu,
odczeniuczy
gazomierza,
przedmuchaniu
instalacji
powietrzem
lubwypywka
gazem neutralnym;
podlegaj
sprawdzeniu,
na caym iobwodzie
krawdzi
kielicha
pojawia si
wiadczca
b)
kontrol
szczelnoci
urzdze
gazowych
powinno
si
przeprowadza
tylko
za pomoc rodka
o waciwym wypenieniu szczeliny lutem. W przypadkach wtpliwych naley skontrolowa,
czy
pianotwrczego
lub
wykrywacza
gazu,
elementy czce waciwie na siebie zachodz oraz czy wielko szczeliny pomidzy nimi jest zgodna
c) przed przystpieniem
do (pomiar
wykonywania
prackielicha,
na przewodach
w przypadku
stwierz wielkociami
normatywnymi
dugoci
rednicygazowych,
wewntrznej
cznika lub
rury
dzenia
np.
wykrywaczem
metanu
lub
eksplozymetrem
obecnoci
gazu
naley
miejsce
pracy
i zewntrznej rury).
dokadnie przewietrzy,
Wadliwe poczenie naley wyci i ponownie zlutowa.
W celu dokadnego zbadania wycitego poczenia naley go przeci w poprzek (rwnolegle do osi
6.7 Wymagania eksploatacyjne
rury), usun zadziory pilnikiem i posmarowa miejsce poczenia jodyn, aby uwidoczni lad lutu.
Eksploatacja instalacji powinna by prowadzona przez uytkownikw zgodnie z instrukcj. WykoDokadne badania wytrzymaociowe i strukturalne poczenia mog by wykonane w odpowiedniej
nawca instalacji powinien przeszkoli uytkownikw w zakresie obsugi instalacji. Ewentualne niejednostce badawczej (laboratorium).
szczelnoci powinny by niezwocznie usuwane przez fachowy personel.
Zwraca si
uwag, e 6producenci
wyrobw
stosowanych
gazowych
Zgodnie
z rozdziaem
art. 62.1 ustawy
Prawo
budowlanedo[1]budowy
obiektyinstalacji
budowlane
powinny(rury,
by
czniki,
armatura,
urzdzenia
gazowe)
powinni
uzyska
certyfikat
na
znak
bezpieczestwa
.B.,
znak
w czasie ich uytkowania poddawane przez waciciela lub zarzdc okresowej kontroli, co najmniej
.DT.,
aprobat
zgodnie
z obowizujcymi
przepisami.
raz
w atest
roku,energetyczny
polegajcej na.GIGE-E.,
sprawdzeniu
stanu techniczn
technicznego
sprawnoci:
instalacji gazowych
oraz przeJednostk
upowanion
przez
ministra
waciwego
do
spraw
architektury
i
budownictwa
do
wodw kominowych (wentylacyjnych, spalinowych i dymowych). Obowizek kontroli nie obejmuje
wydawaniai aprobat
technicznych
do wyrobw z zakresu
instalacji
i sieci gazowych
na
wacicieli
zarzdcw
budynkwwwodniesieniu
zabudowie jednorodzinnej
i zagrodowej,
budynkw
rekreacji inpaliwa gazowe,
Instytutbudowlanych
Grnictwa Naftowego
i Gazownictwa
w Krakowie.
dywidualnej
orazjest
obiektw
nie wymagajcych
pozwolenia
na budow.
6.6.4Kontrolaszczelnociprzewodw
7
Pimiennictwo
[1] Przed
Ustawa
Prawo
budowlane
z dnia
7 lipca 1994
r (Dz.U.
Nr 106/00 spronym
poz. 1126, Nr
109/00 poz.
1157,
prb
szczelnoci
naley
instalacj
gazow
przedmucha
powietrzem
wolnym
Nr 120/00 poz. oleju
1268, lub
Nr 5/01
poz.neutralnym,
42, Nr 100/01
Nr 110/01
poz.1190, zanieczyszcze
Nr 115/01 poz.
od zanieczyszcze,
gazem
w poz.1085,
celu usunicia
ewentualnych
1229, Nr czy
129/01
poz. 1439,
Nrzatkany.
154/01 poz. 1800, Nr 74/02 poz. 676, Nr 80/03 poz. 718))
i sprawdzenia,
przewd
nie jest
[2] Prb
Rozporzdzenie
Ministra Infrastruktury
z dnia 12
kwietnia
2002 r. powinno
w sprawiesiwarunkw
szczelnoci instalacji
gazowej wykonanej
z rur
miedzianych
wykona techprzy
nicznych
jakim
powinny
odpowiada
budynki
i
ich
usytuowanie
(Dz.U.
Nr
75/02
poz.
690,
cinieniu 50 kPa, bez przyczenia urzdze gazowych ze szczelnym zamkniciem kocwek rur
Nr 33/03
poz. 270)
i obserwacji
cinienia
po ustabilizowaniu si temperatury; wczony manometr nie powinien wykazywa
[3]
Ustawa
z
dnia
7
czerwca
2001
r. o zbiorowym
zaopatrzeniu
wod i zbiorowym
odprowadzaw przecigu 0,5 godziny
adnego
spadku
cinienia. W
przypadku w
prowadzenia
przewodw
instalacji
niu ciekw
(Dz.U. Nr 72/01mieszkalne
poz. 747) lub inne pomieszczenia, dla ktrych naley stosowa
gazowych
przez pomieszczenia
[4]
Rozporzdzenie
Zdrowia
dnia 19
listopada
r. w sprawie
wymaga
ostrzejsze
wymagania Ministra
techniczne,
prb znaley
wykona
pod2002
cinieniem
100 kPa
(1 bar).dotyczcych
jakoci
wody przeznaczonej
do spoycia
przez ludzidostawcy
(Dz.U. Nr
203/02 poz. 1718)
Prb
szczelnoci
naley przeprowadzi
w obecnoci
gazu.
[5] Z kadej
Rozporzdzenie
Ministra
Spraw
Wewntrznych
i
Administracji
z
dnia
prby szczelnoci naley sporzdzi odpowiedni protok. 31 lipca 1998 r. w sprawie sysocenygdy
zgodnoci,
zgodnoci
oraz sposobu
znakowania
budowlanych
doW temw
przypadku,
podczasdeklaracji
prby instalacja
gazowa
nie bdzie
szczelnawyrobw
naley usun
przyczyn
puszczonych
do
obrotu
i
powszechnego
stosowania
w
budownictwie
(Dz.U.
Nr
113/98
poz.
728)
i prb wykona ponownie.
[6] Po Rozporzdzenie
Ministra
Spraw Wewntrznych
i Administracji
z dniazaleca
5 sierpnia
1998 r. w sprainstalowaniu urzdze
gazowych,
ale przed podczeniem
gazomierza,
si przeprowadzenie
wie
aprobat
i
kryteriw
technicznych
oraz
jednostkowego
stosowania
wyrobw
budowlanych
dodatkowej prby szczelnoci powietrzem o cinieniu dwukrotnie przekraczajcym cinienie
robocze,
(Dz.U. Nr 107/98 poz. 607, Nr 8/02 poz. 71)
lecz nie wikszym ni cinienie jakie moe by dopuszczalne dla danego typy urzdzenia gazowego.
[7] Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 2 grudnia 2002 r. w sprawie systemw oceny
zgodnoci wyrobw budowlanych oraz sposobu ich oznakowania (Dz.U. Nr 209/02 poz. 1779)
6.6.5Uruchamianieinstalacjigazowej
[8]
Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji z dnia 3 listopada 1998 r w spraDoprowadzenie
gazu do
instalacji
z sieci
rozdzielczej
nastpuje
po podpisaniu
z dostawc
wie szczegowego
zakresu
i formy
projektu
budowlanego
(Dz.U.
Nr 140/98umowy
poz. 906)
gazu
i
zamontowaniu
gazomierza.
Instalacj
mona
uzna
za
uruchomion
i
nadajc
si
do
uytkowania,
[9] Wytyczne projektowania instalacji centralnego ogrzewania. Zeszyt 2 serii wydawniczej Wymajeeli gania
odpowietrzeniu
odcinki
instalacji
oraz
technicznepoddano
COBRTIwszystkie
INSTAL.
Wydanie:
08.2001
r. urzdzenia gazowe.
Regulacja
i
sprawdzenie
prawidowoci
funkcjonowania
urzdze
gazowych
powinno
wykonane
[10] Warunki techniczne wykonania i odbioru instalacji ogrzewczych.
Zeszyt
6 serii by
wydawniczej
przez Wymagania
pracownika posiadajcego
odpowiednie
uprawnienia
(np.
przedstawiciel firmy produkujcej
techniczne COBRTI
INSTAL.
Wydanie: w
druku
gazowe
koty grzewcze).
[11]
Warunki
techniczne wykonania i odbioru instalacji wodocigowych. Zeszyt 7 serii wydawniczej
Wymagania techniczne COBRTI INSTAL. Wydanie: w druku
64
[12] Instalacje wodocigowe, ogrzewcze i gazowe z miedzi. Poradnik. Praca zbiorowa. Nadzr me6.6.6Zasadybhpippo.
rytoryczny
COBRTI
Polskie
Centrum
Promocji
Wrocaw
2000.
Przed
rozpoczciem
pracINSTAL.
montaowych
naley
sprawdzi
stanMiedzi.
narzdzi
i waciwe
funkcjonowanie
[13] Wewntrzne instalacje wodocigowe, ogrzewcze i gazowe z rur miedzianych. Wytyczne stourzdze.
sowania ostrono
i projektowania.
zbiorowa.
COBRTI INSTAL
wspudziale
S.A.).
Szczegln
naleyPraca
zachowa
przy stosowaniu
topnikw(przy
do lutowania,
ktrePCPM
s toksyczne
Warszawa,pomieszczenia
maj 1996.
(przewietrzanie
w ktrym wykonuje si lutowanie); podczas kontaktu z topnikami nie
[14]
COBRTI
INSTAL
dla projektantw
instalacji zimnej
i ciepej wody
orazrce.
wodnych
wolno spoywa posikwZalecenia
i pali papierosw,
a po zakoczeniu
pracy bezzwocznie
umy
instalacji
ogrzewczych
w zasady
zakresiebhp
wyboru
materiaw,
agresywno
Poniej
podano
podstawowe
i ppo.i czenia
stosowane
w pracachuwzgldniajce
montaowych przy
instalacji
korozyjn
wd
wodocigowych
w
52
miastach
w
Polsce.
Orodek
Informacji
Technika
instalagazowej:
cyjna na
w budownictwie
- Warszawa
2001. moe odbywa si po uprzednim odciciu dopywu
a) praca
czynnych instalacjach
gazowych
[15] gazu,
Instalacje
gazowe
z
miedzi.
Projektowanie,
odbir ilub
eksploatacja.
Praca zbioodczeniu gazomierza, i przedmuchaniuwykonywanie,
instalacji powietrzem
gazem neutralnym;
rowa podszczelnoci
kierunkiemurzdze
A. Barczyskiego.
i Doskonalenia
Zawodowego
Gab) kontrol
gazowych Centrum
powinno Szkolenia
si przeprowadza
tylko za
pomoc rodka
zownictwa
PGNiG
S.A.
w
Warszawie
(przy
wspudziale
PCPM
S.A.).
Warszawa,
1998.
pianotwrczego lub wykrywacza gazu,
[16]
Instalacje
i urzdzeniadogazowe.
Projektowanie,
wykonywanie,
odbir iweksploatacja.
Praca zbioc) przed
przystpieniem
wykonywania
prac na przewodach
gazowych,
przypadku stwierdzenia
rowa pod kierunkiem R. Zajdy. Centrum Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego Gazownictwa
np. wykrywaczem metanu lub eksplozymetrem obecnoci gazu naley miejsce pracy dokadnie
PGNiG S.A. w Warszawie. Warszawa, 1999.
przewietrzy.
[17] Instalacje gazowe, ogrzewcze, wentylacyjne, klimatyzacyjne i wodno-kanalizacyjne w budownictwie. Praca zbiorowa pod redakcj dr in. M. Rubika. Wydawnictwo Informacji Zawodowej
6.7Wymaganiaeksploatacyjne
WEKA. Stan: luty 2003.
Eksploatacja
instalacji powinna
by iprowadzona
przez uytkownikw
zgodnie6 zserii
instrukcj.
Wy[18]
Warunki techniczne
wykonania
odbioru instalacji
ogrzewczych. Zeszyt
Wymagania
konawca
instalacji
powinien
przeszkoli
uytkownikw
w
zakresie
obsugi
instalacji.
Ewentualne
techniczne COBRTI INSTAL
nieszczelnoci
bywykonania
niezwocznie
usuwane
przez fachowy
personel.Zeszyt 7 serii Wymagania
[19] Warunki powinny
techniczne
i odbioru
instalacji
wodocigowych.
Zgodnie
z
rozdziaem
6
art.
62.1
ustawy
Prawo
budowlane
[1]
obiekty budowlane powinny by
techniczne COBRTI INSTAL
w czasie ich uytkowania poddawane przez waciciela lub zarzdc okresowej kontroli, co najmniej
raz
w roku,
polegajcej na sprawdzeniu
technicznego
sprawnoci:
instalacji gazowych
oraz
PN-EN
723:1995
Mied i stopystanu
miedzi.
Oznaczenie
wgla na wewntrznych
powierzchprzewodw kominowych (wentylacyjnych,
spalinowych
i
dymowych).
Obowizek
kontroli
nie
niach rur lub cznikw miedzianych metod spalania
obejmuje
wacicieli i zarzdcw
budynkw
w zabudowie
jednorodzinnej i zagrodowej, budynkw
PN-EN 1044:2002
Lutowanie
twarde.
Spoiwa
rekreacji
indywidualnej
oraz
obiektw
budowlanych
nie
wymagajcych
pozwolenia
na budow.
PN-EN 1045:2001
Lutowanie twarde. Topniki do lutowania twardego.
Klasy
kacja i techniczne warunki dostawy
7Pimiennictwo
PN-EN 1057:1999
Mied i stopy miedzi. Rury miedziane okrge bez szwu do wody i gazu
[1] Ustawa Prawo budowlane
z dnia 7wlipca
1994 r (Dz.
U. Nr 207/03
poz. 2016) z pniejszymi
stosowane
instalacjach
sanitarnych
i ogrzewania
PN-EN
1173:1999
Mied i stopy miedzi. Oznaczenia stanw materiaw
zmianami
PN-EN
1254-1:2002(U)
Mied
i stopy miedzi.
czniki
instalacyjne.
Cz
rur mie[2] Rozporzdzenie Ministra
Infrastruktury
z dnia
12 kwietnia
2002
r. w1: czniki
sprawie do
warunkw
dzianych
z kocwkami
do ikapilarnego
lutowania
technicznych, jakim powinny
odpowiada
budynki
ich usytuowanie
(Dz. mikkiego
U. Nr 75/02i twardego
poz. 690)
PN-EN
1254-2:2002(U)
Mied
i
stopy
miedzi.
czniki
instalacyjne.
Cz
2:
czniki
do rur
z pniejszymi zmianami
z kocwkami
do zaciskania
[3] Ustawa z dnia 7 czerwcamiedzianych
2001 r. o zbiorowym
zaopatrzeniu
w wod i zbiorowym odprowadzaniu
PN-EN
1254-3:2002(U)
Mied
i
stopy
miedzi.
czniki
instalacyjne.
Cz 3: czniki do rur
ciekw (Dz. U. Nr 72/01 poz. 747) z pniejszymi zmianami
z kocwkami
dosprawie
zaciskania
[4] Rozporzdzenie Ministraz tworzyw
Zdrowia zsztucznych
dnia 19 listopada
2002 r. w
wymaga dotyczcych
PN-EN
1254-4:2002(U)
Mied
i
stopy
miedzi.
czniki
instalacyjne.
4: czniki z kojakoci wody przeznaczonej do spoycia przez ludzi (Dz. U. Nr 203/02Cz
poz. 1718)
innymiz ni
i zaciskowych
[5] Rozporzdzenie Ministracwkami
Infrastruktury
dniado11pocze
sierpniakapilarnych
2004 r. w sprawie
sposobw deklaroPN-EN
1254-5:2002(U)
Mied
i
stopy
miedzi.
czniki
instalacyjne.
Cz
5: czniki
do rur
wania zgodnoci wyrobw budowlanych oraz sposobu znakowania ich
znakiem
budowlanym
miedzianych z krtkimi kocwkami do kapilarnego lutowania twarde(Dz. U Nr 198/04 poz. 2041)
[6] Rozporzdzenie MinistragoInfrastruktury z dnia 14 padziernika 2004 r. w sprawie europejskich
PN-EN
1982:2002
Mied
i stopy
miedzi.organizacyjnych
Gski i odlewy uprawnionych do ich wydawania
aprobat
technicznych oraz
polskich
jednostek
PN-EN
12165:2001
Mied
i
stopy
miedzi.
Materia wstpny obrobiony i nie obrobiony pla(Dz. U Nr 237/04 poz. 2375)
stycznie
na odkuwki
[6a] Rozporzdzenie Ministra
Infrastruktury
z dnia 8 listopada 2004 r. w sprawie aprobat techPN-EN 29453:2000
Luty mikkie. Skad chemiczny i posta
nicznych oraz jednostek organizacyjnych uprawnionych do ich wydawania (Dz. U Nr 249/04
PN-EN 29454:2000
Topniki do lutowania mikkiego. Klasykacja i wymagania. Klasykapoz. 2497)
cja, etykietowanie i pakowanie
[7] Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 11 sierpnia 2004 r. w sprawie systemu oceny
PN-IEC 60364-5-54:1999 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobr i monta wypozgodnoci, wymaga, jakie powinny spenia notyfikowane jednostki uczestniczce w ocenie
saenia elektrycznego. Uziemienia i przewody ochronne
zgodnoci, oraz sposobu oznaczania wyrobw budowlanych oznakowaniem CE (Dz. U. Nr
PN-ISO 7-1:1995
Gwinty rurowe pocze ze szczelnoci uzyskiwan na gwincie. Wy195/04 poz. 2011)
miary, tolerancje i oznaczenia
[8]
Rozporzdzenie
Ministra
Sprawrurowe
Wewntrznych
i Administracji
z dnia
3 listopada
1998 r.
PN-ISO 228-1:1995
Gwinty
pocze ze
szczelnoci nie
uzyskiwan
na gwincie.
w sprawie szczegowego
zakresu
i
formy
projektu
budowlanego
(Dz.
U.
Nr
140/98
poz.
906)
Wymiary, tolerancje i oznaczenia
65
PN-ISO
4064-2+Ad1:1997
Pomiar
objtoci
wody w przewodach.
wody
pitnej zim[9]
Wytyczne
projektowania
instalacji
centralnego
ogrzewania.Wodomierze
Zeszyt 2 do
serii
wydawniczej
nej.
Wymagania
instalacyjne
Wymagania techniczne COBRTI INSTAL. Wydanie: 08.2001 r.
PN-92/B-01706+Az1:1999
Instalacjei wodocigowe.
Wymagania
w projektowaniu
[10]
Warunki techniczne wykonania
odbioru instalacji
ogrzewczych.
Zeszyt 6 serii wydawniczej
PN-91/B-02413
Ogrzewnictwo
i
ciepownictwo.
Zabezpieczenie
instalacji ogrzewa
Wymagania techniczne COBRTI INSTAL. Wydanie: 05.2003 r.
wodnychi odbioru
systemuinstalacji
otwartego.
Wymagania Zeszyt 7 serii wydawniczej
[11] Warunki techniczne wykonania
wodocigowych.
PN-B-02414:1999
Ogrzewnictwo
i
ciepownictwo.
Zabezpieczenie
instalacji ogrzewa
Wymagania techniczne COBRTI INSTAL. Wydanie: 05.2003
r.
wodnych
systemu
zamknitego
z naczyniami
wzbiorczymi
przepono[12] Instalacje wodocigowe,
ogrzewcze
i gazowe
z miedzi.
Poradnik. Praca
zbiorowa.
Nadzr
wymi.
Wymagania
merytoryczny COBRTI INSTAL. Polskie Centrum Promocji Miedzi. Wrocaw 2000.
PN-91/B-02415
Ogrzewnictwo
i ciepownictwo.
zamknitych
[14]
COBRTI INSTAL Zalecenia
dla projektantw
instalacjiZabezpieczenie
zimnej i ciepejwodnych
wody oraz
wodnych
systemw
ciepowniczych.
Wymagania
instalacji ogrzewczych w zakresie wyboru i czenia materiaw, uwzgldniajce agresywno
PN-91/B-02416
Ogrzewnictwo
Zabezpieczenie
instalacji Technika
ogrzewa
korozyjn wd wodocigowych
w 52i ciepownictwo.
miastach w Polsce.
Orodek Informacji
wodnych
systemu
zamknitego
przyczonych
do
sieci
cieplnych.
Wyinstalacyjna w budownictwie Warszawa 2001.
magania
[15] Instalacje gazowe z miedzi.
Projektowanie, wykonywanie, odbir i eksploatacja. Praca zbioPN-91/B-02420
Ogrzewnictwo.
Odpowietrzanie
instalacji ogrzewa
wodnych.Zawodowego
Wymagania
rowa pod kierunkiem A. Barczyskiego.
Centrum Szkolenia
i Doskonalenia
PN-B-02421:2000
i ciepownictwo.
Izolacja
cieplna
przewodw,
Gazownictwa PGNiG S.Ogrzewnictwo
A. w Warszawie
(przy wspudziale
PCPM
S. A.).
Warszawa,armatury
1998.
i urzdze. Wymagania i badania odbiorcze
[16] Instalacje i urzdzenia gazowe. Projektowanie, wykonywanie, odbir i eksploatacja. Praca zbioPN-76/B-02440
Zabezpieczenie urzdze ciepej wody uytkowej
rowa pod kierunkiem R. Zajdy. Centrum Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego Gazownictwa
PN-B-03406:1994
Ogrzewnictwo. Obliczanie zapotrzebowania na ciepo pomieszcze
PGNiG S. A. w Warszawie. Warszawa, 1999. 3
o kubaturze do 600 m
[18] Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o wyrobach budowlanych (Dz. U. Nr 92/04 poz. 881)
PN-B-10720:1999
Wodocigi. Zabudowa zestaww wodomierzowych w instalacjach wo[19] Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 lipca 2001 r. w sprawie warunkw technicznych,
docigowych. Wymagania i badania przy odbiorze
jakim powinny odpowiada
gazowe (Dz.ogrzewania.
U. Nr 97/01Wymagania
poz. 1055) i badania dotyczce jakoPN93/C-04607
Wodasieci
w instalacjach
[20] Rozporzdzenie Ministra
z dnia 2 wrzenia 2004 r. w sprawie szczegowego
ciInfrastruktury
wody
zakresu
i
formy
dokumentacji
projektowej,
technicznych
wykonania
robt
)
PN-82/C-96000
Przetwory naftowe.specyfikacji
Gazy wglowodorowe
pynne
(C3 Ci 4odbioru
budowlanych oraz programu
(Dz. U.sieci
Nr 202/04
poz. 2072,dla
Nrgospo75/05
PN-87/C-96001
Paliwafunkcjonalno-uytkowego
gazowe rozprowadzane wspln
i przeznaczone
poz. 664)
darki komunalnej
PN-E-05204:1994
PN-EN 1057:1999
PN-H-74200:1998
PN-EN
13349:2005
PN-80/H-74219
PN-EN
723:1999
PN-79/H-74244
PN-76/M-34034
PN-EN
1044:2002
DIN 1988
PN-EN 1045:2001
Ochrona przed elektrycznoci statyczn. Ochrona obiektw, instalacji

Miedi iurzdze.
stopy miedzi.
Rury miedziane okrge bez szwu do wody i gazu stosoWymagania
wane w
instalacjach
sanitarnych
i ogrzewania
Rury stalowe ze szwem gwintowane
MiedRury
i stopy
miedzi.
preizolowane
litym pokryciem
stalowe
bezRury
szwumiedziane
walcowane
na gorco oglnego
zastosowania
MiedRury
i stopy
miedzi.
Oznaczanie
wgla
na
wewntrznej
powierzchni
rur lub
stalowe ze szwem przewodowe
cznikw
miedzianych
Rurocigi.
Zasadymetod
obliczespalania
strat cinienia
Lutowanie
twarde.dla
Spoiwa
Wymagania
instalacji wodocigowych
Lutowanie twarde. Topniki do lutowania twardego. Klasyfikacja i techniczne
warunki dostawy
PN-EN 1982:2002
Mied i stopy miedzi. Gski i odlewy
PN-EN 12165:2001 Mied i stopy miedzi. Materia wstpny obrobiony i nie obrobiony plastycznie
na odkuwki
PN-EN 29453:2000 Luty mikkie. Skad chemiczny i posta
PN-EN 29454-1:2000 Topniki do lutowania mikkiego. Klasyfikacja i wymagania. Klasyfikacja,
etykietowanie i pakowanie
PN-EN 1173:1999
Mied i stopy miedzi. Oznaczenia stanw materiau
PN-EN 1254-1:2004 Mied i stopy miedzi. czniki instalacyjne. Cz 1: czniki do rur miedzianych z kocwkami do kapilarnego lutowania mikkiego lub twardego
PN-EN 1254-2:2004 Mied i stopy miedzi. czniki instalacyjne. Cz 2: czniki do rur miedzianych z kocwkami zaciskowymi
PN-EN 1254-3:2004 Mied i stopy miedzi. czniki instalacyjne. Cz 3: czniki do rur z tworzyw
sztucznych z kocwkami zaciskowymi
PN-EN 1254-4:2004 Mied i stopy miedzi. czniki instalacyjne. Cz 4: czniki z kocwkami
innymi ni do pocze kapilarnych lub zaciskowych
N-EN 1254-5: 2004 Mied i stopy miedzi. czniki instalacyjne. Cz 5: czniki do rur miedzianych z krtkimi kocwkami do kapilarnego lutowania twardego
66
pr EN 1254-6:2004
Copper and copper alloys Plumbing fittings Part 6: Fittings with pushfit ends (Mied i stopy miedzi. czniki instalacyjne. Cz 6: czniki
z kocwkami na wcisk)
pr EN 1254-7:2004
Copper and copper alloys Plumbing fittings Part 7: Fittings with press
ends for metallic tubes (Mied i stopy miedzi. czniki instalacyjne.
Cz 7: czniki z kocwkami zaprasowywanymi przeznaczone do
rur metalowych)
PN-EN 1775:2001
Dostawa gazu. Przewody gazowe dla budynkw. Maksymalne cinienie
robocze 5 bar. Zalecenia funkcjonalne
PN-EN 1775:2001/A1:2002(U) Dostawa gazu. Przewody gazowe dla budynkw. Maksymalne cinienie
robocze 5 bar. Zalecenia funkcjonalne (Zmiana A1)
PN-EN 1775:2001/A2:2002(U) Dostawa gazu. Przewody gazowe dla budynkw. Maksymalne cinienie
robocze 5 bar. Zalecenia funkcjonalne (Zmiana A2)
PN-ISO 4064-2+Ad1:1997 Pomiar objtoci wody w przewodach. Wodomierze do wody pitnej
zimnej. Wymagania instalacyjne
PN-EN 14154-1:2005(U)
Wodomierze. Cz 1: Wymagania oglne
PN-EN 14154-2:2005(U)
Wodomierze. Cz 2: Instalacja i warunki uytkowania
PN-EN 14154-3:2005(U)
Wodomierze. Cz 3: Metody i wyposaenie do bada
PN-EN 14268:2005(U)
Nawodnienia. Wodomierze
PN-ISO 4064-1:1997
Pomiar objtoci wody w przewodach. Wodomierze do wody pitnej
zimnej. Wymagania
PN-ISO 7858-3:1997
Pomiar objtoci wody przepywajcej w przewodach. Wodomierze do
wody pitnej zimnej. Wodomierze sprzone. Metody bada
PN-EN 1717:2003
Ochrona przed wtrnym zanieczyszczeniem wody w instalacjach
wodocigowych i oglne wymagania dotyczce urzdze zapobiegajcych
zanieczyszczaniu przez przepyw zwrotny
PN-IEC 60364-5-54:1999 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobr i monta wyposaenia elektrycznego. Uziemienia i przewody ochronne
PN-EN 10226-1:2005(U)
Gwinty rurowe pocze ze szczelnoci uzyskiwan na gwincie. Cz
1: Gwinty stokowe zewntrzne i gwinty walcowe wewntrzne. Wymiary,
tolerancje i oznaczenie
PN-EN 10226-2:2005(U)
Gwinty rurowe pocze ze szczelnoci uzyskiwan na gwincie.
Cz 2: Gwinty stokowe zewntrzne i wewntrzne. Wymiary tolerancje
i oznaczenie
PN-EN ISO 228-1:2005
Gwinty rurowe pocze ze szczelnoci nie uzyskiwan na gwincie.
Cz 1: Wymiary, tolerancje i oznaczenie
PN-EN 806-1:2004
Wymagania dotyczce wewntrznych instalacji wodocigowych
do przesyu wody przeznaczonej do spoycia przez ludzi. Cz 1:
Postanowienia oglne
PN-EN 12502-1:2005(U)
Ochrona materiaw metalowych przed korozj. Wytyczne do oceny
ryzyka wystpienia korozji w systemach do rozprowadzania i przechowywania wody. Cz 1: Postanowienia oglne
PN-EN 12502-2:2005(U)
Ochrona materiaw metalowych przed korozj. Wytyczne do oceny
ryzyka wystpienia korozji w systemach do rozprowadzania i przechowywania wody. Cz 2: Czynniki oddziaujce na mied i stopy
miedzi
PN-B-02873:1996
Ochrona przeciwpoarowa budynkw. Metoda badania stopnia
rozprzestrzeniania ognia po instalacjach rurowych i przewodach
wentylacyjnych
PN-EN 10255:2005(U)
Rury ze stali niestopowych do spawania i gwintowania. Warunki
techniczne dostawy
67
PN-92/B-01706
PN-91/B-02413
Instalacje wodocigowe. Wymagania w projektowaniu

Ogrzewnictwo i ciepownictwo. Zabezpieczenie instalacji ogrzewa wodnych
systemu otwartego. Wymagania
PN-B-02414:1999
systemu zamknitego z naczyniami wzbiorczymi przeponowymi. Wymagania
PN-91/B-02415
Ogrzewnictwo i ciepownictwo. Zabezpieczenie wodnych zamknitych
systemw ciepowniczych. Wymagania
PN-91/B-02416
systemu zamknitego przyczonych do sieci cieplnych. Wymagania
PN-91/B-02420
Ogrzewnictwo. Odpowietrzanie instalacji ogrzewa wodnych. Wymagania
PN-B-02421:2000
Ogrzewnictwo i ciepownictwo. Izolacja cieplna przewodw, armatury i urzdze. Wymagania i badania odbiorcze
PN-76/B-02440
Zabezpieczenie urzdze ciepej wody uytkowej. Wymagania
PN-B-03406:1994
Ogrzewnictwo. Obliczanie zapotrzebowania na ciepo pomieszcze o kubaturze
do 600 m3
PN-B-10720:1998
Wodocigi. Zabudowa zestaww wodomierzowych w instalacjach wodocigowych. Wymagania i badania przy odbiorze
PN-93/C-04607
Woda w instalacjach ogrzewania. Wymagania i badania dotyczce jakoci
wody
PN-82/C-96000
Przetwory naftowe. Gazy wglowodorowe (pynne C3-C4)
PN-C-96008:1998
Gazy wglowodorowe. Gazy skroplone C3-C4
PN-C-04753:2002
Gaz ziemny. Jako gazu dostarczanego odbiorcom z sieci rozdzielczej
PN-E-05204:1994
Ochrona przed elektrycznoci statyczn. Ochrona obiektw, instalacji i urzdze. Wymagania
PN-H-74200:1998
Rury stalowe ze szwem, gwintowane
PN-76/M-34034
Rurocigi. Zasady oblicze strat cinienia
DIN 1988-2:1988-12 Drinking water supply systems; materials, components, appliances, design
and installation (DVGW code of practice) (Systemy rurocigowe wody pitnej;
materiay, czci skadowe, urzdzenia, projektowanie i instalowanie)
DIN 50930-6:2001-08 Corrosion of metals Corrosion of metallic materials under corrosion load by
water inside of tubes, tanks and apparatus Part 6: Influence of the composition
of drinking water (Korozja metali Korozja materiaw metalicznych w wodzie
wewntrz rur, zbiornikw i aparatury Cz 6: Wpyw jakoci wody)
PN-EN 13347:2004 Mied i stopy miedzi. Prty i druty do spawania i lutospawania
ISO 14617:2002
Graphical symbols for diagrams (Graficzne symbole na rysunkach)
68

Instalacje Miedziane Wytyczne-Projektowania

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Instalacje Miedziane Wytyczne-Projektowania

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

INSTALACJE WODOCIGOWE,

Wytyczne stosowania i projektowania

Wymagania dla elementw instalacji wodocigowych, ogrzewczych i gazowych na paliwa

Podstawowe dane do projektowania instalacji z rur miedzianych ......................................... 22

Wymagania techniczne COBRTI INSTAL

Straty ciepa (izolacja) ......................................................................................................... 36

Instalacje gazowe na paliwa gazowe.......................................................................................... 52

Wytyczne stosowania i projektowania

1.2 Podstawowe przepisy w zakresie zasad projektowania

cznie z wymaganiami zawartymi w polskich normach, a przywoanymi tym przepisem.

Wymagania techniczne COBRTI INSTAL

W zwizku z tym zaleca si:

1.3 Specyka miedzi jako materiau instalacji wodnych

1.3.2 Zasady wyboru miedzi jako materiau instalacji wodocigowych

Wytyczne stosowania i projektowania

1.3.3 Zasady wyboru miedzi materiau instalacji ogrzewczych

Wymagania techniczne COBRTI INSTAL

1.3.5 Warunki czenia z innymi materiaami

Wytyczne stosowania i projektowania

2 Wymagania dla elementw instalacji wodocigowych, ogrzewczych

Wymagania techniczne COBRTI INSTAL

Rys. 2.1 Wzr znaku budowlanego

Rys. 2.2 Wzr znakowania CE

2.2 Wymagania dla rur miedzianych

2.2.2 Skad chemiczny miedzi

Wytyczne stosowania i projektowania

rury nie zalecane w normie PN-EN 1057

rury do instalacji ogrzewczych paszczyznowych

Wymagania techniczne COBRTI INSTAL

2.2.4 Jako powierzchni

denicja zgodna z PN-EN 723

2.2.5 Oznaczanie rur miedzianych

Znak RAL - (Gutgemainschaft

Znak BSI (Kitemark - British Standards Institution)

Rys. 2.3 Oznaczenia jakociowe rur miedzianych - znaki RAL i BSI.

Wytyczne stosowania i projektowania

PN EN 1057 151 R 290 HUTMEN II 98

Rys.2.4 Przykad oznaczania rury miedzianej.

2.2.6 Pakowanie, magazynowanie rur

2.2.7 Rury z powok cynow

2.3 Wymagania dla otulin rur miedzianych

Wymagania techniczne COBRTI INSTAL

rednica zewntrzna (nominalna) rury

Nominalna grubo otuliny

2.4 Wymagania dla cznikw do rur miedzianych

Wytyczne stosowania i projektowania

Wymagania dla cznikw do instalacji z rur miedzianych zawarte s w normie

czniki do lutowania kapilarnego (do 108 mm),

czniki zaciskowe skrcane,

czniki z kocwkami gwintowanymi,

Stosowanie pocze rozcznych w instalacjach

dla rur w zwojach zczki tylko z tulejk wewntrzn

2.4.2 Wymagania materiaowe

Wymagania techniczne COBRTI INSTAL

2.4.3 Stan powierzchni

2.4.5 czniki do lutowania kapilarnego

Rys. 2.5 czniki do lutowania kapilarnego (wymiary)

Wytyczne stosowania i projektowania

Odchyki od rednicy nominalnej

Dugo kielicha lub kocwki bose

Minimalna rednica otworu

minimalna grubo cianek cznikw z lutem integralny

2.4.6 czniki zaciskowe