Nga: Bujar Plloshtani, poet, filozof

Portrete

Friedrich
Nietzsche

Friedrich Nietzsche (1844-1900), filozof idealist, autor i veprave të mëdha të

botës si “Kështu foli Zarathustra”, “Përtej së mirës dhe së keqes”, “Perëndimi i
idhujve”, “Shndërrimi i të gjitha vlerave” patën një ndikim të denjë në filozofi dhe
art. Kundërshtar i bindur i Krishtërimit. Ai si filozof idealist ndaj hlumtimeve të së
vërtetës, kurdoherë është i gatshëm të jetojë në mënyrë “jo filozofike” ose “jo të
matur”, vetëm për të dhënë konceptin e frytshëm të vlerësimit të botës për të miën e
shoqërisë. Thjesht ai vë qenien e tij në një sprovë mjaft goditëse, dhe pa iu trembur
syri vazhdon përtej së mirës dhe së keqes, duke hedur mendimin mbi të vërtetën dhe
njohjen e botës transite. Gjatë tërë jetës së tij, rrezikon të luajë një lojë të keqe, futet
më shumë se sa duhet në rrezikun psikik, dhe e synon mendimin për të marrë rrezikun
si një shpërblim për të vërtetën. Shkrimet e tij të përpunuara me një sistem inteligjent,
e mjaft prekëse, tek ai do të dallohet njeriu që është i mësuar të rrije larg shoqërisë,
pra në vetmi, madje njeriun që është i gatshëm të përjetojë tmerrin nevrastanik para
çdo fjale të thënë me zë të lartë. Nietzsche në veprat e tij do të kritikojë rreptë vlerat
morale të shoqërisë së kohës moderne, dhe altruizmi të cilat mohojnë vetë jetën. Sipas
tij njeriu duhet të përjetojë edhe dhimbjen pasi “çfarëdo nuk të vret, të bën më të
fuqishëm”...
Ja çfarë shkruan ai: “Unë nuk kam as shpirt as trup, por një diçka të tretë”.
“Unë vuaj me të gjithë qenien time dhe përkundër gjithçkaje të qenësishme. Vetëm një
dhembje e madhe mund ta udhëheqë shpirtin drejt lirisë së fundme, vetëm ajo që na
jep dorë t’u shkojmë gjer në fund thellësive të qenies sonë – dhe ai, të cilin ajo
pothuajse e ka shënuar për vdekje i ka aq sy e faqe sa t’i thotë vetes krenarisht: Njoh
jetën më mirë, ngase u ndodha kaq shpesh kufijve të vdekjes”.
Ai nuk i ka ndërmend t’i flasë askujt, por dhe askush nuk ka ndërmend që t’ia
zëre mendimin e tij, mbase përbën një mendim të mprehtë, sa t’i errëson sytë papritur.
Çfarë synon mendja e Nietzsche-s? Nietzsche mbetet gjeniu i kthesave të papara, që
kurdoherë synon të shpalosë vullnetin për pushtet, jithnjë i ndikuar nga
Schopenhaueri. Ashtu si filozof, artist, muzikant nuk e ka për zakon të kërkojë
rezultatin, por vetëm stilin. “stilin e rreptë në etikë”. Si mund ta quaj Nietzsche-n? A
gaboj t’i them emrit të tij ndjekës i përbetuar i së vërtetës, dhe luftëtar i denjë për
vlerat morale të shoqërisë. Filozofia e Nietzsche-s ka ndikuar në kulturën gjermane
dhe të asaj europiane në përgjithësi, madje dhe disa nga mjeshtërit e shekullit të 20,
perfshi: Thomas Mann, Andre Gide, Herman Hesse, Zigmund Freud, Martin
Heidegger. -“Ne jemi lundërtarë ajrorë të shpirtit”, - thotë me admirim të theksuar
Nietzsche, duke u shprehur për lirinë e pakufi të mendimit. - "..njeriu është një urë
dhe jo një qëllim." – kjo është edhe parabola e Zarathustrës.
Friedrich Ëilhelm Nietzsche ishte i famshëm dhe me ndikim të madh në
filozofinë gjermane. Ai është i famshëm për hedhjen poshtë të flijimit, dhe njeriu që
kundërshtoi Krishterimin (ai deklaroi se “Zoti vdiq”); kjo ka prejardhjen e konceptit
Ubermensch (përkthehet si “Mbinjeri” ose “Supernjeri”); ky përqafim për mungesë
arsyeje; dhe gjithçkaje ai thirrte “Drejt Forcës”, i mundshëm zgjoi që herët për
vlerësimin më të shkëlqyer për orvajtje në psikologji. Nietzsche ishte ndikuesi më i
fuqishëm nga Arthur Schopenhauer dhe nga koncepti i tij “Drejt jetës”. Nietzsche
presupozonte që njerëzit janë çdoherë orvatës për të dhënë dackën e tyre dashur pa
dashur tek të tjerët. Çdo akt në drejtim tjetrit, akordon Nietzsche, është lindur dëshira
për gjuhë bazike që tek tjetri të sjell një forcë në vete në disa rrugë. Dhuntia e lindur,
dashuria për mprehtësi, lavd, ose akte të tilla lënduese për dhunë fizike, forcë ngritëse
të thashethemeve, etj. Gjithë kërcelli prej të njëjtit motiv: përpjekje mbi tjetrin.
Nietzsche presupozon duke lënë trashëgim me kusht mostjetërsimi se qeniet njerëzore
në themel janë vetëm egoistik. Si pasojë e kësaj nuk janë me të vërtetë aksione
altruiste. Teoria drejt forcës nuk është limituar, as psikologjia e qenies njerëzore. Në
vend të, është element i domosdoshëm i natyrës së universit, manifestuar në gjithë
gjërat. Bimë, mbijetesë, mbizotëron në biznes ose në garë fizike, gjithë janë elemente
të kësaj do të (duhet të jetë). Shiko Nietzsche “drejt forcës” si jetë pohuese. Instikti
pohues i krijesës në përpjekje për forcë dhe mbizotërim. Lindja vuajtëse e konfliktit
midis konkurrencës do s’do dhe përpjekja për të fituar një mjedis që nuk është
djallëzor, por një pjesë e ekzistencës së degëzuar në një kuptim më të shëndoshë për
shprehjen e gjendjes së mirë fizike. Kënaqësia e qëndrueshmë dhe rezultati i
kënaqshëm për të jetuar me instinkt, dhe përpjekja e suksesshme drejt forcës është
filozofia e tij thelbësore.
Nietzsche është pararendës i rëndësishëm i ekzistencializmit dhe inspirimit për
post-strukturalizmit dhe ndikues në postmodernizëm. Nietzsche në periudhën e fundit
të çmendurisë përgjatë jetës së tij të rritur vdiq në azil si i çmendur psikik. Krijimet e
Nietzshe-s:

• 1872 (Lindja e Tragjedisë);

• 1876 (Meditimet e Parakohshme);
• 1878 (Njerëzor, Tepër Njerëzor);
• 1881 (Agu i mëngjesit);
• 1882 (Shkenca e Gëzuar);
• 1885 (Kështu Foli Zarathustra);
• 1886 (Përtej së Mirës dhe së Keqës);
• 1887 (Mbi Gjenealogjinë e Moralit);
• 1888 (Çështja e Wagner-it);
• 1889 (Muzg Idil);
• 1895 (Antikrishti);
• 1895 (Nietzsche vs. Wagner);

Voltaire

Voltaire, filozof i dalluar në iluminizmin francez. Kundërshtar i përbetuar i

Russosë. Oratoria e Volterit bën të ketë një stil ndryshe nga filozofët tjerë, duke i
mundësuar një nritje të theksuar intelektuale në art e filozofi. Voltaire-i është
denjësisht i lidhur pas pyetjeve të sforcuara me sens filozofik, madje në çdo çast,
kërkon nga mendja e tij përgjigjen dhe iluminizmin e mendimeve të arrira:
“Ndonjëherë kemi dëshirë të dimë se si mendojmë, ndonëse rrallë kemi dëshirë të
dimë se si tretim ushqimin apo se si ecim”. – shprehet Volter.
Personaliteti i tij është rojtar i përbetuar i mendimit të lirë dhe i liberalizmit.
Filozof i etur mbi të drejtën e mendimit të lirë. Ai i dha shoqërisë udhën e liberalizmit
dhe drejtësisë, sepse këto janë dy udhët që e ngrisin vetëdijen e njeriut në pështatje
me të miën jetësore. Syri dhe ideali i tij i lartësuar, kurdoherë i është larguar pushtetit
të dhunës, s’e ka pasur të zotëruar kurrë kureshtjen për të qenë afër problemeve, ai
gjithnjë është larguar vullnetit të egër kundër etikës dhe shprehjes së lirë të mendimit.
Ai gjithnjë mendonte të bukurën dhe qetësinë shpirtërore e ka parë si një mjet që e
ngre personalitetin e njeriut në një stad më të lartë kulturor.
Shprehja e lirë e mendimit, liberalizmi, nocioni i arsyes, mbështetja tek
filozofia e moralit, arti i të drejtës kanë qenë të nënshtruar gjithnjë brenda ligjit dhe
shpirtit të Voltaire: “Nocioni i diçkaje të drejtë më duket aq i natyrshëm, aq i
përvetësuar nga të gjithë njerëzit, saqë është i pavarur nga çdo ligj, nga çdo
marrëveshje, nga çdo fe”.

Rène
Descartes

Rène Descartes, “babai i filozofisë së kohës moderne”, është një nga

mendimtarët më të mëdhenj racionalistë të të gjitha kohëve. Pasi ka marrë me suksese
mësimet e drejtësisë, ai do të jetojë një aventurë që do t’i nxjerrë shqetësimet e
brendshme në letrat e tij të ardhshme, gjithnjë duke mbajtur qëndrimin e mendimit
drejt filozofisë racionaliste.
Metoda e Rène Descartes ishte:
- Ashtu si në matematikë, edhe në filozofi të pranohen vetëm gjërat e padyshimta.
- Problemet të thjeshtohen në pjesë më të vogla për ta bërë më të lehtë zgjedhjen e
tyre.
- Mendimet funksionojnë duke filluar nga më të lehtat e duke kaluar tek më të
ndërlikuarat.
Ai beson dhe shpreh guxim se oratoria është mjeshtëri e fjalëve me kakrakter
universal, dhe në vete ruan modelin e mahnitshëm të mendimeve; se poezia ka
ndjenjë të thellë e ëmbëlsi që të fut në rrënjët e metodës; se matematika në vete
përmban kërkime e zbulime shumë të mprehta, që metodës i japin një model të ri; se
shkrimet e filozofisë së moralit përmbajnë shumë mësime, udhëzime dhe shumë
shtytje drejt virtytit, që janë fort të dobishme për qenien njerëzore; se teologjia të
mëson e përmirëson vetitë, për t’u bërë më i përshtatshëm për vetveten dhe ndaj
Frymës së Shenjtë; se filozofia është një mënyrë e mençur që kohë pas kohe jep
mënyrën se si të flasësh gjuhën e të menduarit vetëm drejtë dhe ndërkohë të mëson të
jesh i përshtatshëm me të gjithë njerëzit, duke i trajtuar në vetvete si të barabartë
gjuhët e njerëzve më pak të mësuar; se jurisprudenca, mjekësia dhe shkencat e tjera u
sjellin njerëzve pasuri dhe kushte më të mira për jetesë. Kristina e Suedisë ka thënë
një shprehje të vyer: ”M. Descartes est le plus heureux de tous les hommes, et sa
condition me semble digne d’envie” (Z. Dekart është më i lumturi i gjithë njerëzve
dhe gjendja e tij e denjë për t’u patur zili). Idetë e tij i ka shprehur në formën e
ashtuquajtur metodë. Ai nuk mendon se për një shtet duhet të funksionojnë shumë
ligje, por ai thotë se një shtet është më shumë i rregulluar kur veprojnë më pak ligje,
por që në mënyrë shumë të rreptë respektohen. Për të zbërthyer ndonjë ligj të natyrës,
gjithnjë nga këndi filozofik, ai niset kurdoherë me metodën e dyshimit. Sipas filozofit
Dekart, ekzistojnë dy shfaqje të vetëdijes: njohja intelektuale respektivisht kuptimi,
dhe dashja ose veprimtaria e vullnetshme. Ai mendonte se njeriu kur përcepton në
mënyrë të qartë, racionale dhe objektive, atëherë është më vështirë për të gabuar. Ai
fillon gjithnjë prej më të thjeshës kah ajo më e vështira, dhe brenda kësaj metode ai
tërheq pushtetin e ideve që ndonjëherë vijnë nga lindja e dyshimit. Përpos kësaj,
Dekarti dallon dy subsanca, edhe atë subsancën materiale, qëllimi kryesor i së cilës
është shrirja (res extens), dhe substanca shpirtërore, qëllimi i së cilës është të
menduarit (res cogitans). Pohimi i tij i famshëm: Cogito ergu sum; “mendoj, prandaj
ekzistoj”, ka ngjallur një filozofi moderne botërore, duke vënë dhe përcaktuar kufijtë
e mundshëm të ekzistimit të një qenie apo objekti!

John
Locke

I njohur si njëri ndër filozofët dhe kritikët e artit më të mëdhenj të Anglisë,

madje për mendjen e tij të urtë u quajt ndryshe “filozofi i lirisë”. John Locke është
themeluesi i empiricizmit britanik me veprën e tij “Ese për Njohjen Njerëzore” dhe
ndër themeluesit e filozofisë politike moderne me “Traktatin e Dytë të qeverisjes”
dhe “Letër për Tolerimin”. Tek vepra monumentale “Ese për Njohjen Njerëzore”,
John Locke na paraqet vlerat e mundshme njerëzore që duhen vënë në shërbim drejt
Perëndisë, natyrës, vetvetes, njeriut dhe mjeshtirëve tjera. Locke është optimist për
njeriun, mbase ai në njëfarë mënyre është i kuptueshëm dhe i formuar mirë për ta
njohur ekzistencën e zotit dhe të ligjeve të tij. Nuk paraqitet ndonjë vakum brenda
njeriut, që të mos arrijë ta njohe Zotin. Locke dhe filozofia e tij ndiqet pas tolerancës
njerëzore dhe se, njeriu ka mundësi të gjera për ta njohur zotin dhe vetveten e tij. Kjo
na është mundësuar nga vetë ekzistenca e Zotit, duka na pajisur me mendjen dhe
urtësinë e mundshme mendore. Ai na paraqet një model të ri mendimi, që është më
afër rregullave të tolerimit fetar dhe një skemë të hartuar, ku brenda kësaj ndodhet
toleranca ndërnjerëzore dhe liria e veprimit njerëzor. Shkrimet e tij dhuruan gati se te
çdo filozof tri nocionet më të rëndësishme: lirinë, drejtësinë dhe tolerimin. Sa herë që
ndeshemi me tolerimin e John Locke, na jep shllimin e theksuar mbi të drejtën e
njeriut të lirë, na krijon një mundësi më shumë për ta parë botën në këndin e
tolerancës dhe liberalizmit. Ai nuk harron asnjë shteg pa mos e përhapur, rrjedhimisht
në librat e tij: kulturën moderne evropiane, stilin e tolerimit, zhvillimin e hovshëm të
civilizimit liberal. Me librin e tij “Letër për tolerimin”, John Locke do ta mbajë
figurën e tij gjithnjë të gjallë dhe të përligjur tërësisht. Madje me “Traktat i Dytë për
qeverisjen” ka prurë një model të pazëvendësueshëm përgjatë udhëheqjes së shtetit.
Libri i tij do të shërbeje sot e kësaj dite edhe në qeverisjet në shtetet ballkanike ose
shtetet që pretendojnë të bëjnë politikë pluraliste. Locke mendon dhe shprehet i
bindur se njerëzimi është i barabartë me të tjerët, dhe i lirë të ndjekë interesat e tij
sipas bindjeve dhe ideve që ka. Liberalizmi i Locke-ut është shpërblim për gjithë
njerëzimin.
 Jean­Paul
Sartre


Një ndër filozofët më të urtë dhe më të zëshëm të ekzistencializmit është Jean-

Paul Sartre (1905-1980). Një ndër figurat më të shquara të filozofisë franceze
ekzistencialiste. Mendimi i tij i lirë në doktrinën e ekzistenciliste, formoi njeriun në
qendër të vëmendjes, dhe me aktin e tij të të menduarit e bëri jetën njerëzore sa më
afër së mundshmes, duke pohuar me gojën plot se çdo e vërtetë dhe se çdo mendim i
drejtë ka nevojë të mbështetet në frymën e një mjedisi ekzistencialist dhe të një
subjektiviteti njerëzor. Ai me kënaqësi pranon se vullneti është mjeti bazë që e ndjek
të menduarit dhe arsyen tonë. Mendimi i tij rreh për një subjektivitet njerëzor, në anën
tjetër ai e mban veten si ekzistencialist ateist, dhe ndër tjerash ai pohon se: “Në qoftë
se Zoti nuk ekziston, ekziston të paktën një qenie tek e cila ekzistenca paraprin
esencën, një qenie që ekziston përpara se të mund të përcaktohet nga ndonjë koncept
dhe se kjo qenie është njeriu ose, siç thotë, Heidegger, realiteti njerëzor”. Përpara se
ta kuptojmë mirë këtë, ç’do të thotë këtu që ekzistenca paraprin esencën? Jean-Paul
Sartre përgjigjet: “Kjo do të thotë se njeriu ekziston qysh përpara, se atë e hasim, se
ai shfaqet në këtë botë, dhe se ai përcaktohet vetëm më pas. Njeriu, sipas përfytyrimit
ekzistencialist, nëse nuk është i përcaktueshëm, do të thotë se ai para së gjithash nuk
është asgjë”.
Ai mendon se prirja kryesore e ekzistencializmit është se njeriu duhet të
udhëhiqet në sajë të asaj që është, dhe gjithçka që ai ndërmerr të veprojë mbi një gjë,
duhet t’i lihet përgjegjësia e plotë mbi ekzistencën e tij. Domethënë njeriu të
udhëhiqet brenda atij pushteti që është, nuk duhet t’ia hedh vetes jashtë pushtetit që
zotëron. Madje kur pohojmë se njeriu është bartës i përgjegjësive të tij, ne mund të
kuptojmë se njëherësh ai mund të jetë edhe përgjegjës për tërë njerëzit. Çdo veprim që
bën brenda lëvizjeve dhe mundësive të tij, ai duhet të zotërojë njëkohësisht edhe
përgjegjësinë morale mbi vetveten, por dhe ndërkohë duhet patur kujdes mos të hedhë
baltë kundrejt vlerave të njerëzve tjerë. Është i detyruar nga vetvetja të jetë i orientuar
për të menduar mbi ekzistencës, pra përgjegjësia e ndjek kudo që të jetë. Jean-Paul
Sartre mendon se ekzistencialisti ka për synim që të jetojë me arsyen e tij të
shëndoshë, dhe të mos jetë i prirur te varësia pasive, por gjithnjë duhet të jetë në
zotërim të asaj çka është ai, madje çdo përgjegjësi bie si hije mbi ekzistencën e tij.
Shpeshherë vihet qartë se ekzistencialisti kur shkruan për ndonjë njeri të poshtër,
thotë se i poshtri është vetë përgjegjës për poshtërsinë e tij, nuk është shkaktar
ndokush tjetër për të.
Në vitin 1917 e ëma e Sartre u martua me Joseph Mancy. Për jetën e tij në
familjen e re, Sartre shkruan: "U plaka në errësirë, u bëra i rritur i vetmuar, pa baba
dhe nënë, pa shtëpi apo prejardhje, ndoshta, njeri pa emër. U Feminizova nga
tendencat e kujdesit të mamasë, i fryrë me krenari nga adhurimet e tim gjyshi, isha një
objekt i pastër, i lindur për një fitore mazokiste dhe do të kisha fituar vetëm në qoftë
se do të kisha besuar në "luajtjen e roleve" - teatrin në familje. Teatër i cili vetëm
ndikoi në siperfaqen time, ndërsa brendësia mbeti e ftohtë, e pa justifikuar. Sistemi
më tmerronte."
Jean-Paul Sartre ishte filozof ekzistencilist francez, novelist dhe kritik. Ishte
afatgjatë me bashkudhëtarin Simone de Beauvoir, të cilin ai e takoi në Ecole Normale
Superieure më 1929. Atje ishin në dy periudha kryesore gjatë karierës së tij. Në
periudhën e parë ishte definuar nga puna e tij Qenia dhe Mosqenia. Ai besonte në
shoqërinë fundamentale të qenies njerëzore dhe reflektoi në atë çka ai tha për natyrën
e padurueshme në këtë shoqëri. Në periudhën e dytë madhore të karierës së tij, Sartre
ishte i njohur si intelektual i pajtuar filozofik. Ai degëzoi Komunizmin, megjithëse ai
asnjëherë nuk u bashkua oficialisht me partinë Komuniste. Puna madhore: Të
pështjellë (1938); Muri (1939); Qenia dhe Mosqenia (1943); Pa dalje jashtë (1944);
Fjala (1964); Piloti, një lojë. Sartre-it ishte dhënë Çmimi Nobël për Letërsi në 1964,
por ai e refuzoi atë. Ai u varros në Cimetiere de Montparnasse, Paris, Francë.



Arthur
Schopenhauer








Arthur Schopenhauer, padyshim mbetet një nga përfaqësuesit më tipik të

filozofisë klasike gjermane. Është një ndër figurat më të mëdha të filozofisë klasike,
që me mendimin e tij pesimist bëri të ndikohet dhe në plejadën e mendimit botëror.
Shopenhaueri qe i pari mendimtar që ndikoi në mendimet dhe në filozofinë e
ardhshme të Nietzsche-s. Ai pasuroi mendimin e tij pesimist, dhe në konceptin e tij
filozofik vuri përbindshëm nocionin e Vullnetit. Portreti i tij i trishtuar, të jep në
mendje një figurë të habitshme, që thuajse të sundon për nga afër me filozofinë e tij.
Figura e tij do ta gjente veten më shumë tek protagonisti i Franc Kafkës. Akti i të
menduarit prek mendimin që të çon deri tek këshilla e jetës, dhe njohja në esencë e
lumturisë. Si duhet fituar lumturinë e shpirtit, dhe shumë pyetje të tjera,
Schopenhaueri do të mundohet të na tregojë në librat e tij. Në çdo libër të tij vërehen
këshillat dhe mënyrat e ndryshme për zotërimin e një çështjeje qoftë filozofike apo
diçka tjetër. Aty- këtu hedh ngjyrat e një pesimizmi që të çojnë deri tek njohja dhe
modifikimi i unit njerëzor. Prek me devotshmëri ose me një cinizëm të ndjeshëm jetën
e degraduar të qenies njerëzore, duke u munduar që t’i zbërthejë si një ecuri, që
njeriun në të ardhmen do ta ndihmojë më mirë. Kur e lexon mendjen e thellë të
Schopenhauer-it, fill pas të lër një pasqyrë të çoroditur, sikur nuk ka provuar asnjë
shije të ëmbël, por gjithnjë duke qenë rob i sprovave të hidhura dhe të një jete
pesimiste; gjë që nga jeta e tij kemi mësuar se është plotësisht i zhgënjyer nga gjinia e
gruas, thjesht e ka jetuar botën e tyre shterpe ose me iluzione, pa asnjë besim të
mundshëm; madje mënyrën se si të njihesh me lumturinë edhe pse ne e dimë që
lumturia nuk ekziston si nocion i përhershëm, madje si duhet kapur lumturinë në
çastin e pesimizmit, si duhet tërhequr veten pas hijes së urtë shpirtërore etj, etj. Ku në
të shumtën e rastëve shkrimet e tij hedhin mendime shumë të ndryshme për lumturinë,
si duhet lumturuar qenia njerëzore kur ajo (lumturi) në shumicën e rasteve nuk
ekzsiton; jep një rrezatim drite ndaj kërkimit të veteves, një vizion për të qenë më
shumë uni i vërtetë. Ja ndër të tjera se çfarë shkruan Schopenhaueri: “Siç dihet,
filozofia ime mohon çdo përqasje që mund të bëhet midis jetës njerëzore dhe konceptit
të ekzistencës së lumtur”. Thelbi i filozofisë së tij, më vonë do të tërheq një flamur të
pesimizmit ngushëllues, por një pesimizëm të veçantë, që të bën për vete, dhe madje
të josh në përmirësimin e gjërave, kur bëhet fjalë për jetën e njeriut. Domethënë një
pesimizëm që të çon të mendosh më shumë për jetën dhe konceptin e jetës si një frut
Parajse, edhe pse vetë ai nuk kishte jetuar me nocionin e kënaqësisë. Ai është i zhytur
në pesimizëm, dhe qeniet njerëzore mundohet t’i marrë sa më shumë që është e
mundur shtruar. Më kujtohet një thënie e bukur e tij kur thoshte: "Që ta jetosh jetën,
shmange atë”. Psikologjia dhe filozofia e tij jep një koncept më të përparuar për ta
njohur esencën e asaj se ç’jemi në të vërtetë, pastaj çfarë kemi dhe çfarë paraqesim.
Schopenhaueri do më bëjë plotësisht për vete, ku në veprën e tij ”Këshilla për jetën”
shkruan: “Njeriu që është i pajisur me një forcë të madhe shpirtërore ka aftësinë dhe
si rrjedhim edhe nevojën për të ushqyer një interes të vërtetë për fushën e diturisë së
pastër, pa ndërhyrjen e vullnetit”. Sa bukur rreh mendjen e tij për të thënë se lumturia
s’është asgjë, veçse një ndjenjë e çastit, ndërsa ajo që është e rrahur me melodinë e
mendjes së urtë është lumturia që të sjell bagazhin e botës së brendshme, respektivisht
botën e madhe shpirtërore. Dhe mbas kësaj njeriu ec drejt rrugës së mendimit dhe
progresit jetësor. Arkitektura e filozofisë dhe mendimit pesimist të Schopenhauer-it, u
prir më shumë kah drejtimi i pushtetit të vullnetit. Ky vullneti mund të jetë vullnet për
të jetuar, vullnet për dashurinë, vullnet për të mësuar, vullnet për jetën...
Aparati i tij mendor është kurdisur në atë mënyrë që të paraqesë një mendim
më realist sesa optimizmi iluminist, madje ai botën përpiqet ta shohë si një gjendje të
ngarkuar me plot dhembje, ku mungon kryekëput lumturia. Ai do të thellohet në
strukturën e kësaj dhembjeje, dhe do të nxjerrë në dritë shumë këshilla, udhëzime që
qenia njerëzore të përqafohet me jetën, duke e jetuar atë, në mënyrën më të lumtur e
më të suksesshme. Schopenhauer mbetet këshillues për jetën, ngushëllues për
mënyrën e të jetuarit dhe gjykues i botës së njeriut. Schopenhaueri, mbase u njoh me
personalitetin e Goethe-s, dhe ky i fundit e cilësoi atë: “Djaloshi Schopenhauer m’u
duk i çuditshëm dhe interesant”, zgjodhi jetën ndryshe.

Leibnitz

Filozof gjerman, shkencëtar, matematikan, diplomat dhe jurist. Leibnitz

konstruktoi makinën e parë llogaritëse që është e aftë të manipulojë dhe pjesëtim. Ai
gjithashtu futi në përdorim sistemin e numrave binar që qenia të përdor në kohën e
sotshme të gjithë sistemet kompjuterike. I mëvetësishëm nga Isaac Newton ai
“zbuloi” kalkulimet matematikore pambarimisht të vogëla. Ai futi në përdorim
simbolet individuale që përdoreshin në kalkulimet e ditës së sotshme, për rastet e
integraleve përfaqësuese në një zgjatje S prej fjalës Latine dhe D përdoret për
diferencial prej fjalës Latine diferentia. Leibnitz mendote që simbolet mund të bëhen
shumë të rëndësishme për të kuptuarit e gjërave. Ai gjithashtu provoi të formojë një
alfabet për mendimet njerëzore, në të cilën ai provoi të pasqyroje të gjitha konceptet
fundamentale të të përdorimit të simboleve dhe kombinimet e këtyre simboleve për të
pasqyruar mendime më komplekse. Leibnitz asnjëherë nuk e përfundoi këtë.
Kontributi i tij filozofik për matematikën është bazë e Monadologjisë, në të cilën fut
Monadat si “formë substanciale e qenies”, të cilat janë të ngjashme me atomet
shpirtërore, i përjetshëm, i patretur, individual, të ndjekur nga vet ligji i tij, pa
bashkëveprim (“xham dritareje”) por që nuk reflektonin Universin si tërësi. Në këtë
rrugë skema e mësipërme si nocion që tret monadën në problemin e bashkëveprimit të
mendjes dhe dukjes së lëndës te sistemi i Rene Descartes' , një individualitet i
përshtatshëm i problemeve te sistemi i Baruch Spinoza's , në të cilën krijimi tipik i
përfaqsimit individual modifikon si një pellg aksidental në një prej tyre dhe vetëm te
substanca. Theodicee justifikon mospërfeksionimin e dukjes apo shfaqjes së botës nga
i ftohti dhe i lagësht që është optimal midis gjithë botës së mundshme. Duhet bërë
patjetër të mundurën më të shkëlqyer dhe të balancohet sa më mirë që të jetë e
mundur bota, sepse ajo ishte krijuar nga një Zot perfekt.
 


Richard
Wagner


Richard Wagner ishte eseist dhe ndofta më i ndikuari kompozitor i shekullit

19. Punët dhe opinionet e tij kanë ngjallur një polemikë të madhe te brezit i tij, dhe
një përmbledhje verore e jetës së tij dhe vendi në historinë e tij është pjesërisht e
pamundur. Për të është thënë shumë dhe kanë shkruar për Vagnerin që atëherë ndofta
cilindo figurë tjetër të historisë me përjashtim të profetit Krishtit dhe Muhammadit.
Richard Vagner ishte i lindur ne Leipzig më 22 Maj, 1813 dhe vdiq në Venecia më 13
Shkurt 1883. Banai i tij ishte nga një qytet oficialisht i vogël dhe vdiq kur Richardi
ishte 6 vjeç. në Gusht 1814, e ëma e tij martohet me aktorin Ludvig Geyer (i cili
aktualisht mund të kishte qenë djali i babait). Herët në mendimet e Vagnerit kishte
lindur ideja për të luajtur, dhe kthyer një muzikë origjinale në rritje drejt dramës ku ai
dëshironte të shkruante dhe akronte në skenë. Por operat e tij ishin për libretist në
vendin e tij, modelonte nga vet aisi “dramë muzikore”, që vinin për të ndryshuar
radikalisht konceptet e skenës dhe muzikës dhe, disa nivele, dhe muzikë për vete.
Ndikimi i muzikës së hershme ishte shfaur nga Carl Marie von Veber Der Freischuetz
dhe Beethoven's Fidelio. Midis ndikuesve të tjerëve të mëdhenj ishte filozofi
Schopenhauer. Vë veshin për sfond të idealeve Greke dhe ai tha atyre, Vagneri i
menduar për të krijuar një lloj të ri punës skenike, qullosën një (ose Puna Totale e
Artit), kombinuar nga gjithë ky aspekt artistik krijoi duke përfshirë muzikë, dramë,
poezi, pikturë, dhe pëlqime tjera. Ai la me testament një copë toke të tij, shpesh i
përfituar prej legjendave të miteve gjermane dhe folklorike, me idenë që këto do të
zgjonin një rezonancë në audiencën e tij. Për disa, revolucioni i operave të tij nuk
ishin gjë tjetër përpos ekzekutimit për moral, ku dashuria dhe materializmi ishin të
papajtueshme dhe pagat për gjithë punën e tij ksihin një çmim të ulët për disfatën e
dashurisë. Për disa, karriera e muzikës së operës së tij dhe është dominuar çdokund.
Orkestra e tij gjigante dhe bujshme krijoi një lumë me zë që pushtoi tërë audiencën.
“Lajtmotivi” i tij – i temave të muzikës do të mbështjellin karakteret dhe ngjarjet e tij
– që do të bëheshin kudo prezente në punë, rishfaqja e gërshetuar me melodi tjera
kurdo qoftë tregimet kanë bërë referencë për të. Në këtë stazë të punës, temat e
dashurisë, vdekjet, dhe sukseset e arritura mbizotërojnë. Në shumë figura të epokës së
Romantizmit, për Vagner humb një un të tij të pasur me pasione për dashuri që ishte
një forcë shpengimi mbi korrupcionin e mbarë botës. Këta tema vijnë të dominojnë
jetën e tij me hollësi.

Operat e Vagnerit
• Fluturuesi Gjerman
• Mjeshtërikëngëtar i Nurembergut
• Hallka e Nibelunung
• Ar i rremë
• E verdha e skuqur
• Gotterdammerung
 Wolfgang
Amadeus
Mozart


Wolfgang Amadeus Mozart (Janar 27, 1756 – Dhjetor 5, 1791). U lind në

Salzburg, Austri. Mozarti është një prej më të mprehtët dhe kompozitor i muzikës më
të përhapur në të gjitha kohërat. Një fëmijë i jashtëzakonshëm prej një familjeje
muzikantësh, ai bëri kompozim që në moshën 5 vjeçe. Babai i tij Leopold Mozart,
ishte gjithashtu kompozitor, dhe disa pjesë për piano të A. Mozart. Kryesisht duete
dhe pjesë për dy piano, ai shkroi për të luajtur së bashku me motrën e tij Nannerl.
Mozarti jetën e tij e jetoi më së shumti në Vienna por udhëtoi dhe në Europë në
mënyrë të gjerë.

Si një njeri, ai përshtatet një Frankmason, dhe punonte si i zjarrtë dhe suksesi i
kthehet para vdekjes së babait Leopold. Flauta Magjike mund të përmbajë motiv me
kuptim të mirë Masonik. Dy ngjyrime aria në një operë, Mbretëresha e Natës, janë në
rritje emocionale. Në të shumtën e punës së tij, Mozart shkroi një bukuri për zërin e
njeriut në violinë a pianoforte. Mozart është një urë e periudhës Romantic. Simfonitë
e tij të fundit mbështjellen me karrierën e periudhës së këtij stili së kompozuari.

Beethoven, një ndër më të njohurit prej kompozimeve klasike, ishte tepër i forcuar
prej Mozartit, dhe shkroi disa Kadenca të punës së Mozart, në një masë të
konsiderueshme Concerto No. 20, K. 466. Mozart sërish kompozoi vetëm skicën prej
pjesës së vet, madhështore që ishte kujtesa muzikore e tij. Ai gjithashtu mundi të
shkruajë në ditë një punë të tërë nga shfaqja e tij e parë skenike. Pyotr Ilyich
Tchaikovsky e donte tepër dhe e admironte Mozartin, dhe nga dashuria e tij për të
special shkroi Mozartiana, në stilin e Mozartit.

Pavarësisht nga madhështia, Mozarti pati një jetë të rëndë. Shumë herë, ai s’u pranua
të shpërblehej nga puna e tij. Gradualisht, shëndeti i tij merrte tatëpjetën. Ai jetoi
vetëm mbi gjysmën e vogël të jetës së Beethoven's, tashmë ai ishte një pjellor me
shumë fëmijë derisa vdiq që herët në 1791. Në dekadën që vdekja e ndoqi Mozartin
aty e shtyri orvajtja individuale të inventarizojë kompozimet e tij, por ai ishte vetëm
në 1862 ku Ludvig von Koechel, një botanist, mineralogist, edukator, sipërmarrës i
suksesshëm Vienez. Kochel është i forti i librit 551 faqe që ishte titulluar (në
gjermanisht) Kronologji- Katalogu Tematik Komplet i Punës së Muzikës së
VOLFGANG AMADE MOZART. Kochel është vendburim i gjithëpërfshirës i
prefiksit “K” në numrat që iu dhanë punës së Mozartit në vendin shumë të zakonshëm
“Opus”. Disa punë më të njohura të Mozartit përfshihen:

(Serenadë për Kuartet të Rëndë & Bass);

Alla Turca (sonatë për Piano);
Simfonia No. 25;
Simfonia No. 40;
(Opera Martesa e Figaro-s);
Elvira Madigan (Koncert për Piano No. 21);
Opera e Grabitjes prej Pallatit

Biografi e detajuar:
Mozarti është më i madhi prej gjenive të muzikës në histori. Babai i tij, Leopold
Mozart, asistent për mjeshtër kori dhe muzicient oborrtar te Princi-Kryepeshkop i
Salzburgut, ishte ndër më të shquarit i muzikës në kohën e tij. Ai ishte autor i metodës
më të mirë për improvizim-violinë shkruar në këtë periudhë të tij, dhe ishte një njeri
me edukim të plotë dhe me karakter të pastër a sprovuar. Realizoi ndihmën e
mundshme të birit të tij të jashtëzakonshëm, dhe gjithashtu me prirje të mëdha të
vajzës së tij Maria Anna, 5 vjeçare Volfgang senior, ai dha gjithë energjinë e
devotshme të tij dhe njohuritë për edukimin e tyre.

Volfgang që në moshë tre vjeçare dëshironte të shpenzonte gjysmë kohe në piano,

hulumtimet, nga puna e tij madhështore, interavalet harmonike, dhe tashmë nuk ishte
katër kur ai pranoi të hynte në sistemin trajnues të jatit të tij në improvizim për piano
dhe në teorinë e muzikës, improvizonte mbrëmjeve kur shkruante notat. Improvizimi i
tij në violinë vinte pjesërisht nga intuita, në një fakt ku ai demonstroi mahnitshëm
babain e tij dhe kompaninë e artistëve, i stërvitur nga një fushëpamje e parë të pjesës
së dytë të violinës në trio te instrumentave me tela. Ai nuk ishte akoma 5 vjeç kur i
jati i tij e shkroi atë për të motivuar në piano me variacione, i cili vet e kishte
kompozuar. Pra ishte korrekt si fëmijë që ai kishte dëshirë të kujtonte lartësinë e
kumbimit të violinës që kishte dëgjuar mbrëmjeve përpara. Ndjeshmëria e tij ishte e
tillë saqë zërat e ashpër ishin aq të dhimbshme për të, një shkulm ere e trumpetave
pothuaj atij i shkaktonte përherë të fikët.

Volfgangu akoma nuk ishte tetë vjeç kur i jati i tij organizoi një turne koncerti me dy
fëmijët e tij, vizituar Munih, Viena, dhe Presburg. Gjithkund performancat e tyre,
posaçërisht djemtë, krijonin një mahnitje madhështore. Në 1763 Leopold Mozart
vizitoi Parisin me madhërinë e tij, dhe mbeti në London të Prillit, ku ata mbeten deri
në Korrik, 1764. Mbeten dhe kremtuan Privilegjitë Mbretërore dhe njerëzit e
stacioneve të mëdha, Mozarti fëmijë, por pjesërisht Volfgangu, konsiderohej si
muzikanti më i mahnitshëm në botë. Në rrugët e tyre për t’u kthyer në Salzburg ata
vizituan Hagën dhe disa qyteza krerë të Francës dhe Zvicrës.

Përgjatë gjithë këtyre udhëtimeve, humbin mendjen dhe eksitohen nga incidenti për
atje, Volfgangu krijoi një progres në gjithë valëzën e muzikës dhe të njohurive. Ai
kompozoi vazhdueshëm dhe gati pothuaj dinte për gjithë format e instrumenteve. U
kthye në shtëpi, ai me devotshmërinë e vetvetes dhe sfondit për mastër, dhe në
mënyrë përfekte teknikonte në piano, violinë dhe organo. Pajtori i tij, Archbishop von
Schlatterbach, skeptik në lidhje me arritjet e djalit si kompozitor, Volfgangu i zbuluar
të pallati i tij, i ndaluar të komunikojë me tipin e tij, dhe i dhanë atij një tekst me
pjesën e parë të oratorisë i përgatitur nga kryepeshkopi, që vinte muzikë. Pjesa e dytë
dhe e tretë e punës së tij ishte kompozimi nga Michael Haydn dhe përkatësisht Anton
Cajetan Adlgasser. Ishte publikuar në Salzburg më 1767, dhe ishte interpretuar
përgjatë kreshmëve të mëdha në të njëjtin vit. Një vit më vonë, në moshën e
dymbështjetë, Volfgang viziton sërish Viennën, dhe ishte me mandat për të shkruar
një operë lëkurë bualli, La Finta Semplica, nga i cili Marco Coltellini pajis me libret.
Intrigat e të gjitha llojeve, veçanërisht në pjesën e anëtarëve të orkestrës së teatrit, i
cili synoi të luajë ndër drejtimin e 20 vjeç, ndryshe përandalonte ekzekutimet.

Pas kthyerjes në Salzburg, Volfgangu ishte i emëruar koncert mjeshtrish, në fillim pa

kompenzim, por më vonë ishte lejuar të marr në muaj bursë prej 12 florina. Leopold
Mozart, ndër pavlershmërinë e munguar të famës së Volfgangut, bëri çdo përpjekje të
sigurojë prej atij një ofiq të gjerë e të përshtatshëm në fushën e Munihut dhe Viennës,
dhe gjithahtu Firence, por nuk ia doli mbanë, ai përfundimisht vendosi të vizitojë
Italinë, me një pasqyrë të pagës së atjeshme ku prestigji do marrë suksesin në atë
qytet ku dhe karriera do ta ndjekë atë. Në Bolonja, ata bëhen të njohur me Padre
Giambattista Martini (1706-1784), së shumti mësuan muzikant të asaj kohe. Ky
mjshtër që vendosi teste mendimesh në shkruarjen kontrapuntale te Volfgangu, i cili
më vonë reziston me lehtësi dhe plotëson aftësitë. Në Romë Mozarti i ri stërvit famën
e tij bashkë me Allegri's Miserere për kor të dyfishtë, pas dëgjimit të performancës së
tyre në javën e Shenjtë të së Mërkurës. Dëgjuan punën të përsëritet në ndjekjen e të
Premtës, ai kishte por një minor i vogël bëri korrektimin e dorëshkrimit të tij. Pasi
qenia krijoji Kalërimin e Mamuzës së Florinjtë, kremtuan, dhe brohoritën gjatë gjithë
Italisë nga ata që kanë vlera arti dhe aristokratët e mëdhenj të botës që jetonin
muzikant gjenial, Volfgangu u kthye në pozicionin e modestit në Salzburg.
Prapëseprapë ai provoi të gjejë më shumë atmosfera të pëlqyeshme në Munih,
Mannheim, Paris, dhe gjetkë, por pa sukses. Ai vazhdoi, përveç rastësisë ai vizitoi
qytete të tjera të destinacuara për përçueshmëri të re pune, jetoi në Salzburg derisa në
moshën 21 vjeçare, kur ai u largua për t’u vendosur me vendbanim të përhershëm në
Vienna.

Një propozim prej Frederick Villiam II i Prussisë bëhet dirigjent i oborrit mbrëtëror
në Berlin me një fitim prej tremijë talera ai refuzoi për fundërri patriotike. Mozart
tani ishte në një fazë të pjekjes drejt forcës së tij, krijoi me mahnitje shpejt punët të
cilët do të mbeteshin klasike në gjithë kohën: operat, simfonitë, kuartetet, koncertet,
etj,. të cilat do t’ia rrisnin famën, por nuk e përmirësoi dot kondicionin e materialit të
tij. Nuk ishte vetëm ajo që i takonte fama, por jeta e tij ishte një vazhdimësi e betejës
për ekzistencë. Aplikimi i tij për asistent konduktori të operës së dështuar
perandorake. Ai aplikoi për pozicionin e njëjtë në katedralen e St.Stefan, me shpresën
e fundit se do gradohej në postin e asistentit të korit. Vetëm disa minuta para vdekjes
ai pranoi të rejat e ofiqit të tij. Mjeshtëri i madh vdiq në moshën 34 vjeçare dhe ishte
varrosur, në një plakë varri të varfër, saktësia e e vendit të shkallës rezulton tani e
panjohur. Vetëm pak persona ndoqën varrimin e tij.

Individualiteti i Mozartit ishte një delikatesë elegante, i butë, dhe me karakter bujar.
Operat e tij, Don Giovanni, Flauti Magjik, Martesa e Figaro-s, Cosi fan tutte, La
Clemenza di Tito, në llogarinë e tyre të bukur melodioze dhe për frazë të vertetë, kanë
një mbajtje të fuqishme ndër sot muzikat e tij janë prej një dhembshurie që nuk kanë
fund në shekullin e tetëmbëdhjetë. Puna e tij instrumentale e muzikës së tij vazhdoi
me adhurim te muzikantët e botës. Kompozoi për Kishën, megjithatë, ai nuk e bëri
dot, madje artistikisht, arriti në një nivel të lartë ai shfrytëzoi në fusha të tjera. Në
ditën e tij të muzikës për Kishën, psalmi Greorian, ishte pjesërisht injoruar në
Gjermani, dhe i braktisur nga dëshpërimi në të tjera qytete. Mozart kishte pak njohuri
për asistent të shekullit 16, dhe si rrjedhim stili i tij i të shkruarit për Kishën nuk
mundi të ndikohet kurrë nga ata. Mesha e përkryer, e cila solli të kënduar dhe
kongregacion të ngushtë që prekte me liturgji të dhënat e ditës, ishte e
jashtëzakonshme. Një shumicë prej pesëmbëdhjetë, litani, para të mbledhura, urdhër
madhështor i tij, ishte një zvogëlim kuadrosh, të shumtën prej shkrimeve ata
shkruajtën për ?, kor, dhe orekstër, identik në stilin laik të punës së tij, nuk u reflektua
shpirti universal i Kishës, por më tepër koncpeti subjektiv dhe gjendja shpirtërore e
kompozitorit dhe shpirti në moshë i Jozefit. Çka Mozarti, me imagjinatën e tij të
Raphaelesque dhe temperamentit, duhet të ketë qenë muzika e kishës të cilën ai e ka
jetuar në kohëra të ndryshme dhe në ambiente të ndryshme, ose një zgjim mbi
individualitetin e tij, mund të imagjinohej fare lehtë.