Baraczak

pomnikowy i zwyczajnie ludzki

Tadeusz Witkowski

Zawahaem si przez chwil, czy nie sign na wstpie po jak strof z Uwag o
mierci niechybnej autorstwa ksidza Baki, do ktrych w jednym z wierszy
zawartych w Chirurgicznej precyzji nawiza Stanisaw Baraczak. Podejrzewam
jednak, e komu z temperamentem nie stronicego od sarkazmu publicysty, kto
blisko poow ycia spdzi w Newtonville (Massachusetts), bardziej do gustu
przypadaby uwaga jednego z ojcw zaoycieli Stanw Zjednoczonych
urodzonego w tych samych okolicach, gdzie polskiemu pisarzowi przyszo zej z
tego wiata. To Benjamin Franklin w licie do Jeana Baptiste'a Leroy napisa, i o
niczym na tym wiecie nie da si powiedzie, e jest pewne, za wyjtkiem mierci
i podatkw.

Cnota nieufnoci
Przeycia pokoleniowe nie zawsze bywaj rdem inspiracji twrczej, trudno
jednak nie zgodzi si, i tzw. wydarzenia marcowe 1968 roku i ich nastpstwa
sprawiy, e u progu lat 70. twrczo kilku modych pisarzy staa si symbolem
czego nowego w literaturze polskiej. Przypadek Stanisawa Baraczaka moe
stanowi dobr ilustracj zespolenia dowiadcze historycznych tamtego okresu
z wczesnymi postulatami i praktyk literack. Program nieufnoci, ktremu
dawa wyraz w swoich wierszach i manifestach wychodzi od krytyki zastanego
jzyka, ale podskrnie siga porzdku spoecznego w PRL. W jego artykule
Pokolenie 68; prba przedwczesnego bilansu napisanym w czerwcu 1974 roku
znalazy si m.in. takie oto zdania:
Wanie wtedy, w szedziesitym smym (a nie, jak si czsto uwaa, dwa lata
pniej) otwary nam si oczy i gowy. Wanie wtedy dostrzeglimy, e na pozornie
gadkiej fasadzie rzeczywistoci zaczynaj si pojawia rysy, e spoeczestwo dzieli
si wedug zupenie innych zasad, ni dotd sobie wyobraalimy. [] Wanie
wtedy poznalimy dwuznaczne moliwoci sowa, zdolnego do upowszechnienia
kadego kamstwa, choby nawet kcio si ono ze zdrowym rozsdkiem i

elementarnymi prawami etycznymi. [] I wanie wtedy my wszyscy, prbujcy si

w tworzeniu piknych zda, doszlimy do wniosku, e naszym zadaniem powinno
by przede wszystkim tworzenie zda prawdziwych: mwienie sowami, ktre
budziyby ludzi z upienia, ktre potrzsayby sumieniami i uczyy myle. (E s.
195)1

Warto przyj do wiadomoci, e sowa te wyszy spod pira czonka PZPR,

bo nie jest prawd to, co media usiuj dzi wmwi polskim czytelnikom, e
Baraczak pozostawa czonkiem partii tylko w latach 196769 (t spraw
wyjani osobno). Inicjalnie by to wic rodzaj buntu kogo, kto wczeniej dajc
wiar hasom lewicy zaakceptowa panujcy porzdek i nastpnie przekona si,
e nie maj one nic wsplnego z praktyk obozu wadzy komunistycznej. Z
perspektywy rzdzcych rok 1968 by przeomowy w tym sensie, e z walk
frakcyjnych w aparacie partyjnym zwycisko wysza grupa zmierzajca do
oczyszczenia administracji pastwowej z tzw. syjonistw i rewizjonistw, a stao
si to moliwe dziki moskiewskiemu przyzwoleniu po wojnie czerwcowej
(1967 r.) midzy Izraelem a wiatem arabskim.
Nie oznacza to, i wszystkie media znalazy si wtedy pod kontrol ludzi
zwizanych z wczesnym ministrem spraw wewntrznych Mieczysawem
Moczarem. Cz prasy sprawiaa wraenie sympatyzujcej z przegranymi. A e
wielu modych Polakw, ktrzy nie mieli nic wsplnego z ruchem
komunistycznym, przyczyo si wwczas do protestw studenckich, nowy ruch
literacki mg liczy na zainteresowanie i poparcie ze strony zdecydowanych
przeciwnikw narzuconego przez Moskw porzdku. W kocu nie byo wwczas
innej moliwoci debiutu ni publikowanie w oficjalnych rodkach przekazu.
Cenzura nie miaa zreszt wikszych powodw do interwencji, gdy hasa
formuowano nie wprost a postulaty zasadzay si na parodiowaniu jzyka
gazety czy te promowaniu wielogosowoci, empirycznoci i romantyzmu
dialektycznego.
Pierwsze ksiki Baraczaka, zarwno poetyckie: Dziennik poranny (1972)2 z
wczonym arkuszem poetyckim z roku 1970 Jednym tchem (bo debiutancki
zbiorek Korekta twarzy mia z goszonym programem niewiele wsplnego) jak i
krytycznoliterackie: Nieufni i zadufani (1971)3 oraz Ironia i harmonia (1973)4
uczyniy z niego nie tylko czoowego poet, ale i gwnego teoretyka Nowej Fali.

Jego praktyk poetyck klasyfikowano z reguy (podobnie jak wiersze

Krynickiego) jako poezj lingwistyczn. By uwydatni skaenie jzyka
komunistyczn nowomow Baraczak chtnie posugiwa si rnorakimi
formami ironii i sarkazmu. Siga take po rodki eksponujce wieloznaczno
wypowiedzi, takie choby jak homonimy czy te paronomazje, to znaczy gry
sowne ujawniajce odmienno znacze w zestawieniu podobnie brzmicych
wyrazw. Jak wygldao to w poetyckiej praktyce? Kady wiersz z Dziennika
porannego mgby tu stanowi ilustracj, sigam wszake po jeden rzadko
cytowany, cho niezwykle reprezentatywny dla tamtych czasw. Kady, kto je
przey, pamita komunikaty prasowe, radiowe i telewizyjne, gdy relacjonowano
wizyty delegacji bratnich krajw. Czci ich programu byo z reguy skadanie
wiecw na Grobie Nieznanego onierza. Czeski bard, Karel Kryl, powici
temu rytuaowi mocny protest song Pisen Neznameho Vojina, w ktrym gos
zabra polegy bohater, de facto ofiara tych, co przybyli, by odda mu honory.
Jeli kto sysza t pie, w lot pojmie niuanse wiersza Baraczaka:
Zoyli wiece
i wizanki kwiatw;
ci z chorob wiecow, z wapnem w yach, tym
ktrzy w wapienne doy twarz w d padali
ze zwizanymi z tyu bukietami rk;
o, karki pogrubiae; kolczasta obroa
z jedliny pknie na was; plecy w marynarkach,
nie was chosta rzgami r, nie znacie blu
znanego ziemi, z ktrej nawet kwiaty
wyrastaj usunie zwizane; zoyli
bro wizanek i wiecw, i brn cikie koa
ze zoconymi lawetami wstg []

Zoyli wiece i wizanki kwiatw (DP s. 55)

Nic tu nie jest powiedziane expressis verbis, a przecie nie trudno okreli, w
jakim kierunku poda myl ewokowana przez cykl skojarze. Gdy kto pojmie,
i sowa wiersza kryj obrazy egzekucji, postawi pytanie, kto i kogo rozstrzeliwa.
Czy ofiarami byli jecy wojenni? Jeli tak, dlaczego maj z tyu zwizane rce. Na
frontach II wojny wiatowej (moe poza wyjtkiem pnocnoafrykaskiego)

zdarzay si wypadki egzekucji odwetowych, ale tam zaatwiano z reguy spraw

na miejscu. Tych ze zwizanymi rkoma musiano dostarcza z miejsc
odosobnienia. A wic co? Katy? Miednoje? O jednoznaczn odpowied trudno i
szansa na jej udzielenie praktycznie sprowadza si do zera. Bo te chodzi nie tyle
o jej znalezienie, ile o wysiek woony w jej szukanie.
Z uwagi na to, e temperament pisarski sytuowa autora Nieufnych i
zadufanych na pograniczu literatury i polityki, prdzej czy pniej musiay
pojawi si jednak powaniejsze problemy. Swoj publicystyk narobi sobie
dostatecznie duo wrogw. Nie tylko wrd pisarzy nawizujcych pod
przykryciem PZPR i Pax-u do programu obozu narodowego. Take w rodowisku
drugo- i trzeciorzdnych wyrobnikw literatury, ktrych bezwzgldnie
wymiewa w cyklu pamfletw Ksiki najgorsze drukowanym pod
pseudonimem Feliks Trzymako i Szczsny Dzierankiewicz na amach
dwutygodnika Student.
Nastpny zbiorek wierszy Baraczaka Sztuczne oddychanie zacz kry jako
przepisany na maszynie samizdat w 1974 roku.5 Kolejny tomik Ja wiem, e to
niesuszne (1977) wyszed ju w Instytucie Literackim w Paryu.6 Pniej, w
okresie, gdy cigle mieszka w Polsce, w drugim obiegu pojawi si Tryptyk z
betonu, zmczenia i niegu (Krakw 1980)7. Ukazao si te kilka przedrukw
wczeniejszych zbiorw jego autorstwa. W latach tych jego nazwisko czono
jednak czciej chyba z wydarzeniami i akcjami o charakterze spoeczno-
politycznym, takimi jak List 59 (1975), utworzenie Komitetu Obrony
Robotnikw (1976), udzia w redagowaniu drugoobiegowego Zapisu (1977),
czy choby podpisanie deklaracji zaoycielskiej Towarzystwa Kursw
Naukowych (1978).

Od poezji interwencyjnej do polityki dla sztuki
Powoanie do ycia Solidarnoci i stan wojenny sprawiy, i w powszechnym
odbiorze utrwali si obraz Baraczaka jako pisarza politycznie zaangaowanego
w ruch na rzecz praw czowieka w Europie Wschodniej. Autor Sztucznego
oddychania wrci wwczas na krtko do pracy w Uniwersytecie Adama

Mickiewicza, ktr straci w roku 1977, ale dzie 13 grudnia 1981 zasta go ju
na Harvardzie, gdzie obj katedr im. Alfreda Jurzykowskiego.
O charakterze literatury tamtych lat w duej mierze zadecydowao
zapotrzebowanie spoeczne, nic wic dziwnego, e temat rodakw w opresji
dominowa przez pewien czas take i w pisarstwie Baraczaka, tak w jego
wasnej poezji i krytyce literackiej (Przed i po, 1988)8 jak i w publikowanych
antologiach i przekadach utworw innego autorstwa (Poeta pamita, 1984).9 W
liryce osobistej, przede wszystkim w cyklu wierszy Przywracanie porzdku
wczonym do zbiorku Atlantyda (1986)10 przybrao to form wielogosowego,
sarkastycznego raportu uzupenionego utworami dedykowanymi w czci
przyjacioom. Dominoway w nich tony nadziei i etos solidarnoci z rodakami.
Kocowy fragment poematu zamykaa znamienna hiperbola:
A przecie tyle po drodze zasiekw kolczastych i mrz,
a jednak ten pojemnik z gazem, wystrzelony
nie w moj wcale stron, mimo wszystko
dolecia a tu;
to niemoliwe, aby to cokolwiek pomogo,
to bezcelowe, ich maski s szczelne,
a mnie i tak jeszcze dugo bd pieky oczy,
ale podnosz go i odrzucam w ich stron

Przywracanie porzdku (A s. 11)

To naturalne, e na emigracji musiay rwnie doj do gosu refleksje nad

losem wychodcy i zwizane z nim rozterki natury metafizyczno-egzystencjalnej.
Warsztatowo byy one kontynuacj gry z idiomem konwersacyjnym i
oczekiwaniem odbiorcw oraz starciem indywidualnego punktu widzenia z
perspektyw zbiorow. Zmieniy si co prawda opisywane realia, nowomow
zastpi jzyk komputera, retoryk mediw wypary konwencjonalne rozmwki.
Tosama pozostaa wszake dysharmonijna relacja midzy poetyckim ja a
otaczajcym go wiatem.

Swoje zainteresowanie polityk skomentowa Baraczak w kilka lat pniej

w wywiadzie udzielonym pismu NaGos (1991 nr 4). Powiedzia w nim midzy
innymi:
[...] caa polityczna, spoeczna, moralna itd. tematyka i problematyka moich
wierszy wzia si nie z tego, jakobym by zamiowanym zwierzciem politycznym,
spoecznikiem czy moralizatorem bo z ca pewnoci nimi nie jestem i w kadej
z tych rl czuj si nadzwyczajnie le ale z tego, e tylko taka tematyka i
problematyka zdolna bya nada moim wierszom temperatur, na ktrej mi zaleao,
ustawi mj gos w sposb, ktry mnie estetycznie zadowala, stworzy sytuacj, w
ktrej forma tego, co mwi, byaby w taki czy inny sposb niezbdna i niezbywalna.
(ZN s. 29)11

Mona owo wyznanie potraktowa jako co typowego dla czasw

generalnego odwrotu od poezji interwencyjnej, w ktrych dyskurs o moralnym
porzdku sztuki zastpowano rozwaaniami o estetycznym porzdku
moralnoci. W praktyce literackiej Baraczaka w nowy trend dawa jednak o
sobie zna wczeniej, czego najlepszym dowodem jest tomik Widokwka z tego
wiata (1988).12 Autor przyj w nim perspektyw kogo, kto prowadzi osobisty
dialog z Bogiem i uczyni to w niezwykle wysublimowanej formie. Sign po
wiersz obfitujcy w rne ukady rymw (kocowych i wewntrznych,
dokadnych i przyblionych, przeplatanych i okalajcych, eskich i mskich...),
ktre wczeniej pojawiay si w jego utworach ze znacznie mniejsz
czstotliwoci. Swego rodzaju poetyckim majstersztykiem odzwierciedlajcym
nowe estetyczne trendy staa si wydana w Poznaniu w roku 1994 Podr
zimowa13 cykl wierszy napisanych na kanwie pieni Schuberta (ze sowami
Wilhema Mllera) Winterreise. W polskojzycznych strofach (ktre tylko w
jednym utworze stanowi nawizanie do sw niemieckiego poety) kada sylaba
oraz ukad eskich i mskich rymw wspgraj z rytmem muzyki oryginau. W
Chirurgicznej precyzji (1998)14 wszystko z kolei tchnie eschatologi i metafizyk.
Poprzez niezwykle bogat form wersyfikacyjn i struktur brzmieniow utwory
z tego tomiku nawizuj do najbardziej wirtuozerskich trendw poetyckich
minionych epok, takich choby jak barokowy konceptyzm. Z semantycznego
punktu widzenia wane staj si tu nie tylko finezyjnie rymowane na rny

sposb sowa ale i ukadane niekiedy w rymy poszczeglne czstki

morfologiczne wyrazw.
Ta sama technika przyniosa co najmniej rwnie rewelacyjne owoce w
chtnie uprawianych przez Baraczaka gatunkach poezji niepowanej, tak w
jego oryginalnych utworach, jak i w przekadach z angielskiego. Do szczeglnie
wymylnych zaliczybym kolekcje do ez rozmieszajcych absurdw zawarte w
ksikach Fioletowa krowa (Pozna 1993) i Pegaz zdbia (Londyn 1995).

Biografia spetryfikowana
Nie ulega kwestii, e Baraczak potrafi posuy si pirem po mistrzowsku
niezalenie od uprawianych gatunkw i od tematw, jakie podejmowa. Jako
piknoduch, esteta i parnasista mg jednak zosta rozpoznany i doceniony
tylko przez wski krg czytelnikw literatury. W powszechnym odbiorze stawa
si legend formowan wedug rodowiskowych wzorw. Co poniektrzy
bezceremonialnie traktowali go jako czonka ich wasnej druyny, nawet
wwczas, gdy byo powszechnie wiadomo, e ze wzgldu na stan zdrowia nie
mg przycza si do adnych inicjatyw (casus listu w obronie Ewy Wjciak po
jej wulgarnym komentarzu na Facebooku na temat Ojca witego Franciszka).
Jego moralistyczny temperament z czasw dziaalnoci w Komitecie Obrony
Robotnikw nie mia w istocie rzeczy cech kwalifikujcych go na polityka.
Brakowao mu ostronoci i wyrachowania typowego dla politycznych graczy.
Zdarzao mu si popenia bdy wiadczce o naiwnym optymizmie i nieliczeniu
si z realiami ycia w totalitarnym systemie, jak miao to choby miejsce podczas
pamitnej prby nabycia domu w Puszczykowie w 1977 roku. Na skutek
urzdniczej prowokacji, za ktr najwyraniej staa bezpieka, sprawa znalaza
wwczas swj fina w sdzie i skoczya si dyscyplinarnym usuniciem
niepokornego pisarza z pracy na uniwersytecie.
Nie miaem moliwoci pozna go na tyle dobrze, by w sposb w peni
odpowiedzialny twierdzi, i w jego politycznym yciorysie wicej byo
spontanicznego dziaania ni przemylanej strategii, s jednak fakty, ktre zdaj
si wiadczy, e rwnie i w tej dziedzinie kierowa si gwnie artystycznym
impulsem. Tak wygldao choby jego odejcie z PZPR.

W rodowiskach akademickich przez lata uwaano Baraczaka za dysydenta,

ktry w strukturach partyjnych pozostawa trzy razy duej, ni mwi o tym
dzisiejsze biogramy. Po raz pierwszy zauwayem, i skrcono mu sta
partyjny w roku 2006 w Tygodniku Powszechnym (magazyn kulturalny
Kontrapunkt http://www.tygodnik.com.pl/kontrapunkt/59/poczet.html). Z
okazji trzydziestej rocznicy zaoenia Komitetu Obrony Robotnikw redakcja
pisma powoujc si na kilka rde opublikowaa wwczas Poczet KOR-owcw,
w ktrym jako daty graniczne przynalenoci poety do partii podano lata 1967
69. Idc tropem owych rde stwierdziem, e informacja ta zostaa powtrzona
za encyklopedycznym opracowaniem Opozycja w PRL, sownik biograficzny
195689. 15 Trudno przesdza dzi, czy byo to kamstwo zaoycielskie, czy
zwyky bd. Za drugim przemawiaoby to, e w hale podpisanym przez Eugeni
Dabertow jest wicej potkni. Mwi si w nim na przykad, e Baraczak wraz
z Ryszardem Krynickim i Adamem Zagajewskim zosta uznany za czoowego
przedstawiciela grupy poetyckiej Nowa Fala, cho kady student polonistyki
majcy jakie takie pojcie o poezji tamtego okresu wie, e Nowa Fala bya
nurtem ponadgrupowym. Co prawda, Baraczak i Krynicki utworzyli w Poznaniu
grup, ale miaa ona w nazwie Prby, a Zagajewski by czonkiem krakowskiej
grupy Teraz.
Tak czy inaczej, w chwili gdy powstawa w sownik biograficzny, dostpne
byo opracowanie pod redakcj Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szaagan
Wspczeni polscy pisarze i badacze literatury. Sownik biobibliograficzny,16 gdzie
mwi si wyranie, i pisarz by czonkiem partii w latach 196775. Nie sdz, e
podstaw tej informacji stanowiy li tylko anegdotyczne historie, cho i takie
wwczas kryy. Wiadomo, e w roku 1975 nastpio przypieszenie procesu
rozkadu do niedawna stabilnego systemu wadzy. Znalazo to swj korelat w
postawach pisarzy i historykw literatury. Pamitam, i podczas konferencji
teoretycznoliterackiej w lemieniu (38 lutego 1975 r.) doszo do zblienia na
gruncie towarzyskim midzy Baraczakiem a Janem Jzefem Lipskim. W dwa
tygodnie pniej (2223 lutego) w Poznaniu odbywa si XIX Zjazd Zwizku
Literatw Polskich. W Instytucie Bada Literackich, gdzie pod opiek Janusza
Sawiskiego rozpoczynaem prac nad doktoratem, mwio si wtedy o
kulisach tej imprezy i o incydencie, ktrego bohaterem sta si wanie

Baraczak. Jako lojalny (cho nie do koca zdyscyplinowany) czonek partii

wsptwrca Nowej Fali zosta podobno zaproszony do komitetu PZPR (nie
potrafi powiedzie jakiej instancji) i ktry z sekretarzy zapyta o temat
rozmowy z Wiktorem Woroszylskim podczas prywatnego obiadu w mieszkaniu
pastwa Baraczakw. Autor Sztucznego oddychania uzna to, jak komentowano,
za idealn okazj, by rzuci na st legitymacj. Z kim ja rozmawiam, z
towarzyszami, czy z ubekami? mia odpowiedzie.

Szkic do portretu krytyka (grub kresk)
Najwiksze uznanie historykw literatury i ludzi pira zyskaa chyba twrczo
translatorska Baraczaka. Dziedziny poezji i publicystyki literackiej stanowi do
dzi obszar sporny, jako e ich recepcja pozostaje w oczywistym zwizku
dziaalnoci pozaliterack autora Nieufnych i zadufanych.
Jako krytyk literacki Baraczak preferowa porzdek dwubiegunowy i
miewa swoje upodobania i fobie. Przekadao si to z reguy na oceny cudzej
twrczoci. W stosunku do nielubianych autorw potrafi by niekiedy zoliwy,
szczeglnie gdy upatrzy sobie rymotwrc w zwalczanym obozie. Problem w
tym, e wobec grafomanw, ktrzy jego zdaniem bronili susznej sprawy, bywa
na og znacznie bardziej tolerancyjny, o czym mogem si przekona, gdy
wymienialimy kiedy uwagi na temat poezji stanu wojennego.
Do zupenie innych wnioskw moe jednak doj kto, kto opini o jego
pisarstwie wyrobi sobie w oparciu o publikacje angielskojzyczne. Nie mam na
myli oryginalnych wierszy, bo tych przeoono na jzyk angielski stosunkowo
niewiele. W zbiorku Selected Poems: The Weight of the Body (1989)17, gdzie obok
autora jako tumacze figuruj Magnus J. Krynski, Richard Lourie i Robert A.
Maguire, doliczyem si czterdziestu szeciu utworw. Idzie mi raczej o kryteria
oceny, ktrymi Baraczak kierowa si przekadajc (przy wspudziale Clare
Cavanagh) i publikujc wiersze innych pisarzy. Mia oczywicie i tu swoich
faworytw: Wisaw Szymborsk, Czesawa Miosza, Zbigniewa Herberta,
Ryszarda Krynickiego, Adama Zagajewskiego czy Bronisawa Maja Ilociowo
ich wiersze przewaaj w antologii Spoiling Cannibalss Fun; Polish Poetry of the
Last Two Decades of Communist Rule (1991).18 Trzeba wszake podkreli, e nie

zabrako w niej rwnie miejsca dla Ernesta Brylla, ktrego w czasach

wydawania podziemnego Zapisu Baraczak niezwykle ostro atakowa.
Jeszcze wiksz otwarto wida w zbiorze wypowiedzi publicystycznych
Breathing under Water and Other East European Essays (1990) 19 . Strategi
krytyka wyznaczaj tu nie tyle spory wiatopogldowe, ile potrzeba dostarczenia
czytelnikowi amerykaskiemu waciwego klucza do ksiek pisarzy i
historykw wschodnioeuropejskich, ktre w latach 80. ubiegego wieku
ukazyway si w przekadzie na angielski. Recenzje te pozwalaj dzi
wnioskowa o osobistym stosunku autora do wielu osb i wydarze, ale te
odsaniaj mniej znane strony jego pisarskiego temperamentu, takie jak zdolno
do reprezentowania interesw polskich ponad podziaami i zwizan z tym
powcigliwo w ferowaniu krytycznych opinii wobec przedstawicieli innych
opcji wiatopogldowych. Sign po dwa przykady (recenzji pisanych dla New
Republic) ilustrujce jego stosunek do polskiego katolicyzmu.
Omawiajc wydan w roku 1984 ksik Andrzeja Micewskiego Cardinal
Wyszynski: A Biography20 Baraczak z przeksem nadmieni, e bya to praca
pisana na klczkach, ale te posta prymasa oceni niezwykle wysoko, pomimo
i wcale nie przepada za kultem maryjnym i religijnoci ludow. A e pisa w
artyku w czasie, gdy kwiaty na grobie ksidza Popieuszki cigle zachowyway
wieo, przeciwstawi postaw bohaterskiego kapana i jego parafialne non
possumus gitkoci nastpcy kardynaa Wyszyskiego, arcybiskupa Glempa.
Czytelnicy przyjli to pewnie za wyraz dezaprobaty wobec polityki Kocioa w
okresie stanu wojennego, ale wyartykuowany tak, by nie wprowadza
rozdwiku w rodowiskach polskich katolikw. W prywatnej rozmowie ze mn
na temat wczesnej polityki prymasa Staszek nie by rwnie powcigliwy.
Gdy w 1987 nakadem wydawnictwa Uniwersytetu Kalifornijskiego w
Berkeley ukaza si zbir dramatw i komentarzy teatrologicznych Karola
Wojtyy The Collected Plays and Writings on Theater (1987) 21 Baraczak
opublikowa esej (Praying and Playing), w ktrym wyjani (bez narzucania
odbiorcom wasnych preferencji) skd si wziy i dlaczego przybray tak a nie
inn posta modziecze i pniejsze zainteresowania gowy Kocioa
Powszechnego teatrem i dramatem. Napomkn o uzalenieniu koncepcji teatru
sowa od warunkw czasu hitlerowskiej okupacji, ale te pokaza jej zwizek z

10

medytacj w monologu i z potrzeb znalezienia ekwiwalentu dla dramatu

rozgrywajcego si nie tyle w sferze wydarze, ile w wiecie problemw. Z czysto
literackiego punktu widzenia napisa utwory dramatyczne Wojtyy mog
prowokowa odmienne reakcje. Zapewne nie kady szuka w sztuce takiej iloci
powagi i podniosego nastroju. Tak jak jego wiersze i prace filozoficzne powinny
one jednak by wymagan lektur, jeeli kto chce rozumie go jako czowieka i, z
ca pewnoci, gdy zamierza przekaza swj sd innym (BuW s. 37).

Czas odnaleziony
Osobicie zetknem si z nim w poowie lat 70., gdy by ju znanym poet,
krytykiem i historykiem literatury z tytuem doktora. Dziki dorocznym
konferencjom organizowanym w czasie przerw midzysemestralnych przez
Instytut Bada Literackich PAN (przy wspudziale rnych uniwersytetw)
miaem okazj porozmawia z nim prywatnie na tematy, ktre mnie
interesoway. A e zaczynaem wwczas zbiera materiay do rozprawy
doktorskiej na temat nurtw moralistycznych we wspczesnej poezji polskiej,
byo o co pyta.
Mniej oficjalne kontakty zapocztkowao cakiem przypadkowe wydarzenie.
22 lutego 1977 roku wybraem si na doroczn konferencj teoretycznoliterack,
do miejscowoci Kiko na Pomorzu, na miejscu okazao si jednak e pod
naciskiem wadz organizatorzy wycofali zaproszenie dla Baraczaka. Wobec
powyszego, wraz z Aleksandrem Labud postanowilimy w gecie solidarnoci
zrezygnowa z udziau w obradach i uda si do Poznania, gdzie mieszkali
rodzice Olka. Do spotkania z represjonowanym czonkiem KOR-u doszo wanie
w domu profesora Gerarda Labudy. Wszystko potoczyo si pniej zgodnie z
logik nieprawomylnych koneksji.
Dla Baraczakw by to wyjtkowo trudny rok, poniewa, jak wspomniaem,
Staszek straci prac na Uniwersytecie Adama Mickiewicza. A e zbiego si to z
przyjciem na wiat ich crki, rodzina znalaza si w sytuacji nie do
pozazdroszczenia. W tym samym mniej wicej czasie urodzia si moja druga
crka Marta, w zwizku z czym ze Stanw Zjednoczonych nadesza od Lillian
Vallee (podwczas modej i zdolnej studentce Czesawa Miosza, dzi niezwykle

11

zasuonej tumaczce literatury polskiej na angielski) bardzo uyteczna

wyprawka w postaci butelek do karmienia, smokw itp. Poniewa bez
zastanowienia podzieliem si z nimi tym, co mogem, nasze stosunki stay si
automatycznie mniej oficjalne.
W Polsce spotkalimy si po raz ostatni w okresie pierwszej Solidarnoci
podczas konferencji na KUL-u, na krtko przed wyjazdem Baraczakw do
Cambridge, Massachusetts (1981). Cig dalszy nastpi ju w Stanach
Zjednoczonych.
Po blisko roku spdzonym w wizieniach w Iawie i Kwidzynie (co oficjalnie
nazywao si internowaniem w orodku odosobnienia) w kocu czerwca 1983
roku wyldowaem w Madison w stanie Wisconsin i zaczem rozglda si za
moliwoci dokoczenia pracy nad doktoratem w ktrym z amerykaskich
uniwersytetw. To wanie Staszek doradzi mi, na ktre uczelnie warto wysa
podania o przyjcie na studia doktoranckie i przy rnych okazjach, gdy chodzio
o prac czy stypendia, pisa listy rekomendacyjne.
Pierwsza okazja, by mc si z nim osobicie zobaczy, nadarzya si
stosunkowo szybko, gdy w listopadzie 1983 Tymoteusz Karpowicz
zorganizowa w University of Illinois w Chicago imprez midzynarodow
powicon Norwidowi. W tym samym roku akademickim Uniwersytet
Wisconsin w Madison zaprosi Baraczaka z odczytem o poezji stanu wojennego.
Pniej spotkalimy si jeszcze trzykrotnie. O ile dobrze pamitam, do naszego
spotkania twarz w twarz doszo po raz ostatni Nowym Jorku 29 grudnia 1986.
Podczas konferencji slawistycznej zorganizowanej wwczas przez American
Association of Teachers of Slavic and East European Languages Staszek
prowadzi sesj panelow, podczas ktrej wystpiem z referatem na temat
religijnych rde poezji Miosza.
W cigu nastpnych dziesiciu lat utrzymywalimy ju tylko kontakt listowny
i telefoniczny. Gwnie chodzio sprawy zawodowe, jako e co pisaem dla
kwartalnika The Polish Review, ktrego redakcj zacz kierowa w 1987 roku
i od czasu do czasu prosiem go o podesanie czego do pism, ktre ja z kolei
wspredagowaem. Poza tym na przeomie lat 80. i 90. konsultowaem z nim
rne kwestie w zwizku z artykuami encyklopedycznymi mojego autorstwa o
trzech poetach Nowej Fali, Ryszardzie Krynickim, Adamie Zagajewskim i o nim

12

samym. Ukazay si w 1993 roku w 5 tomie opracowania Encyclopedia of World

Literature in the 20th Century22 (wyd. 3 uzupenione 1998).
Kilka razy podzieliem si z nim na wieo uwagami o jego twrczoci
poetyckiej. Sprawia wraenie osoby zadowolonej, gdy po lekturze Podry
zimowej powiedziaem mu, e aby naprawd doceni warto tego zbiorku,
naley czyta kady wiersz suchajc korespondujcej z nim pieni Schuberta. Z
rozmw telefonicznych jakie w tamtym okresie przeprowadzilimy, wynikao, e
cigle pracuje (z czstymi przerwami na sen) i e ostatni szans wyjcia z
choroby Parkinsona widzi ju tylko w lekach nowej generacji. Panelu
zorganizowanego w ramach konferencji American Association for the
Advancement of Slavic Studies w Bostonie (15 listopada 1996), nie by ju w
stanie osobicie poprowadzi. Zastpia go jego doktorantka (dzi profesor i
znana tumaczka literatury polskiej) Clare Cavanagh.

Czstka nie byle jaka
13 listopada 2014 roku Stanisaw Baraczak skoczy szedziesit osiem lat.
Zmar w Newtonville 26 grudnia. Urna z jego prochami spocza 3 stycznia br. na
cmentarzu Mount Auburn w Cambridge wrd szcztkw wybitnych osobistoci
Uniwersytetu Harvarda. Czy musz tu przypomina, e by genialnym tumaczem,
zasuonym historykiem i krytykiem literatury a take jednym z najbardziej
podnych pisarzy polskich? Doliczyem si ponad stu pozycji wydawniczych
sygnowanych jego nazwiskiem w tym 34 ksiek wasnych (jeli uwzgldni
przedruki wierszy i artykuw przeoone na angielski) oraz 73 tomw
przekadw i antologii. Przejrzaem raz jeszcze te spord nich, ktre stoj na
pkach

mojej

domowej

biblioteki.

czterech

polsko-

dwu

angielskojzycznych zbiorach wierszy i artkuw znalazem ciepe dedykacje,

ktre z dum poka kiedy moim wnuczkom. Kto wie, moe oka si skuteczn
zacht do nauki polskiego.

Ann Arbor, Michigan
Stycze 2015 r.

13

Przypisy

1

S. Baraczak, Etyka i poetyka, Pary: Instytut Literacki, 1979 [E]. W odsyaczach do cytowanych
w artykule utworw i prac krytycznych podaj w nawiasach numer strony poprzedzony
pierwsz liter tytuu rda.

S. Baraczak, Dziennik poranny: Wiersze 196771, Pozna: Wydawnictwo Poznaskie, 1972

[DP].

S. Baraczak, Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w modej poezji lat szedziesitych.

Wrocaw Warszawa Krakw Gdask: Zakad Narodowy im. Ossoliskich, 1971.

S. Baraczak, Ironia i harmonia: Szkice o najnowszej literaturze polskiej, Warszawa: Czytelnik,

1973.

Przedruk [w:] S. Baraczak, Sztuczne oddychanie, Londyn: Aneks, 1978.

S. Baraczak, Ja wiem, e to niesuszne, Pary: Instytut Literacki, 1977

Przedruk [w:] Tryptyk z betonu, zmczenia i niegu, Pary: Instytut Literacki, 1981.

S. Baraczak, Przed i po. Szkice o poezji krajowej przeomu lat siedemdziesitych i

osiemdziesitych, Londyn: Aneks, 1988.

9 Poeta pamita: Antologia poezji wiadectwa i sprzeciwu 19441984, wybr Stanisaw Baraczak,

Londyn: Puls Publications, 1984.

10 S. Baraczak, Atlantyda i inne wiersze z lat 19811985, Londyn: Puls Publications, 1986 [A].
11 S. Baraczak, Krzysztof Biedrzycki, Jestem piknoduchem, estet i parnasist Rozmowa ze

Stanisawem Baraczakiem, NaGos, 1991 nr 4, s. 90. Przedruk w: S. Baraczak, Zaufa

nieufnoci, Krakw: Wydawnictwo M, 1993, s. 1136 [ZN].
12 S. Baraczak, Widokwka z tego wiata, Pary: Zeszyty Literackie, 1988.
13 S. Baraczak, Podr zimowa: Wiersze do muzyki Franza Schuberta, Pozna: Wydawnictwo a5,

1994.
14 S. Baraczak, Chirurgiczna precyzja. Elegie i piosenki z lat 19951997, Krakw: Wydawnictwo

a5, 1998.
15 J.

Skrzyski, P. Sowiski, M. Strasz (red. pracy zbiorowej), Opozycja w PRL, sownik

biograficzny 195689 (t. I), Warszawa: Orodek KARTA, 2000.

16 J.

Czachowska i A. Szaagan (red. pracy zbiorowej), Wspczeni polscy pisarze i badacze

literatury. Sownik biobibliograficzny, (t. I) Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

1994.
17 S.

Baranczak, Selected Poems: The Weight of the Body, Chicago: TriQuarterly Books,

Nortwestern University, Another Chicago Press, 1989.

18 S.

Baranczak, C. Cavanagh [ed.], Polish Poetry of the Last Two Decades of Communist Rule:

Spoiling Cannibalss Fun, Evanston, Illinois: Northwestern University Press, 1991.

19 S.

Baranczak, Breathing under Water and Other East European Essays, Cambridge,

Massachusetts; London, England: Harvard University Press, 1990 [BuW].

20 A. Micewski, Cardinal Wyszynski: A Biography, San Diego: Harcourt Brace Janovich, 1984.
21 K. Wojtya, The Collected Plays and Writings on Theater, Berkeley: University of California Press,

1987.
22 S. R. Serafin, W. D. Glanze [ed.], Encyclopedia of World Literature in the 20th Century, (t. 5):

Supplement and Index, New York, NY: The Continuum Publishing Company, 1993.

14