Teorie tekstw kultury

Wykad 1

Rosyjska szkoa formalna

dr Krzysztof Gajewski

Kontekst historyczny
Romantyzm i pozytywizm: celem bada literackich jest wyjanienie jego genezy (ewolucjonizm, marksizm, psychologizm, biografizm, psychoanaliza, analiza filologiczna i
tekstologia, komparatystyka i wpywologia)
Przeom antypozytywistyczny
Wilhelm Dilthey, Wilhelm Windelband, Heinrich Rickert autonomia nauk
humanistycznych
antypsychologizm Husserla (Badania logiczne, 1900-1901)
Ferdinand de Saussure (Kurs jzykoznawstwa oglnego, 1916)
Lingwistyka funkcjonalna (Baudouin de Courtenay, szkoa kazaska)
Opozycja wobec obrazowoci symbolizmu (ut pictura poesis; Aleksander Potiebnia:
poezja to mylenie za pomoc obrazw), ktry porzuca jzyk na rzecz abstrakcyjnych
idei (Briusow, Biey, Bok) oraz krytyki impresjonistycznej
Borys Eichenbaum, Jurij Tynianow, Roman Jakobson, Wiktor Szkowski inspirowali
si futuryzmem formalistyczna koncepcja literatury jako mowy autotelicznej i
autonomicznej (glosolalie, dziecicie rymowanki, zaumnyj jazyk, sowa na wolnoci Filippo Marinettiego)

Geneza
Petersburg, 1914 Szkowski publikuje Wskrzeszenie sowa
Moskwa, 1915 Moskiewskie Koo Lingwistyczne: Roman Jakobson, Nikoaj Trubiecki, Boris Tomaszewski, Piotr Bogatyriew
1

Rosyjska szkoa formalna

Petersburg, 1916 Towarzystwo Badania Teorii Jzyka Poetyckiego (OPOJAZ):

Wiktor Szkowski, Boris Eichenbaum, Jurij Tynianow, Lew Jakubiski

Zaoenia
Autonomia tworzywa sztuki plam, linii, dwikw i sw wane jest nie co, lecz
jak (Kazimierz Malewicz - suprematyzm; antymimetyzm)
Emancypacja nauki o literaturze i okrelenie jej granic: odrzucenie zobowiza ideologicznych, publicystycznych i dydaktywcznych, a jednoczenie uniknicie impresyjnoci krytyki literackiej
Przedmiotem nauki o literaturze nie jest literatura, ale literacko (Jakobson, Nowiejszaja russkaja poezija, 1921), to, co stanowi o specyfice literatury, jej odczuwalna
forma.
Istot literatury jest jzyk poetycki, pozostajcy w opozycji do jzyka potocznego.
Jzyk poetycki nastawienie na wyraanie, jzyk potoczny nastawienie na
komunikacj (Pniej Jakobson agodzi t opozycj, dostrzegajc w poezji jedynie
dominacj funkcji estetycznej jzyka).

Sztuka jako chwyt

Szkowski, Sztuka jako chwyt: Istot literackoci i sztuki w ogle jest chwyt udziwnienia (prijom ostranienija), defamiliaryzacja, uniezwyklenie, forma utrudniona (por.
efekt obcoci, Verfremdungseffekt Bertolda Brechta).
Pozytywistyczna zasada oszczdzania si twrczych, automatyzacja zjada rzeczy
Udziwnienie pozwala przeduy proces percepcji i wywzwoli j z automatyzmu
celem jest widzenie przedmiotu, a jego poznawanie, uczyni kamie kamiennym (ko jako narrator u Tostoja; opis opery w Wojnie i pokoju, podre
Guliwera).
Poezja jest mow utrudnion, nieprawidow.
Zamiast opozycji tre / forma naley rozwaa opozycji materia / chwyt.
Sztuka ma odnowi widzenie wiata.

Teorie tekstw kultury

Rosyjska szkoa formalna

Teoria procesu historycznoliterackiego

Jurij Tynianow, O literaturnom faktie, 1924: Proces historycznoliteracki poddany
jest immanentnym prawom konwencjonalizacji (automatyzacji) i oryginalnoci (dezautomatyzacji) zmiana zasady konstrukcyjnej (odsonicie ktrego z elementw
struktury, np. rymu, poprzez osabienie jego regularnoci).
Motorem napdowym ewolucji literackiej jest parodia, oparta na ruchu kanonizacji i
dekanonizacji (Jurij Tynianow).
Fakt literacki: to, co w danej sytuacji odczuwane jest jako literackie, zaley nie
tylko od jego immanentnej struktury, ale rwnie od sytuacji spoecznej.
Kady utwr powinien by interpretowany w ramach odpowiadajcej mu historycznej
poetyki.

Jzyk prozy
Trzeba odrni porzdek zdarze (fabua, ang. story, fr. histoire) od ich jzykowej
prezentacji (sjuet, temat, ang. plot, fr. discours)
Fabua/sjuet = materia/chwyt

Mechanizmy kompozycyjne na poziomie sjuetu: nowele wtrcone, kompozycja szkatukowa, dygresje, retardacje, paralelizmy (Szkowski: Boccaccio, Cervantes, Sterne)
Skaz iluzja narracji mwionej, gawda (Eichenbaum, Iljuzja skaza, 1924; Jak jest
zrobiony Paszcz Gogola)

Upadek
Rosyjska szkoa formalna zakoczya dziaalno wraz z wprowadzeniem marksizmu
jako oficjalnej metodologii bada literackich w ZSRR na pocztku lat 30. (kampania
antyformalistyczna)

Teorie tekstw kultury

Rosyjska szkoa formalna

Znaczenie i wpyw
Formalizm doprowadzi do wykrystalizowania si teorii literatury.
Nowe perspektywy dla wersologii, stylistyki, teorii jzyka poetyckiego
Szkoa formalna inspirowaa narratologi Proppa, dialogiczno Bachtina, New Criticism, Praskie Koo Lingwistyczne i rodowisko czasopisma Tel Quel.

Literatura
[1] A. Burzyska, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Krakw 2009.
[2] M. Gowiski, T. Kostkiewiczowa, A. Okopie-Sawiska, J. Sawiski, Sownik terminw literackich, Wrocaw 1998.
[3] B. Eichenbaum, Teoria metody formalnej, prze. R. Zimand, w: jego, Szkice o prozie
i poezji, Warszawa 1978.
[4] Z. Mitosek, Teorie bada literackich, Warszawa 2004.
[5] S. Skwarczyska, Kierunki w badaniach literackich, Warszawa 1984.
[6] W. Szkowski, Sztuka jako chwyt, w: Teoria bada literackich za granic. Antologia,
pod red. S. Skwarczyskiej, Krakw 1986, t. 2, cz. 3 lub w: Teorie literatury XX wieku.
Antologia, pod red. A. Burzyskiej i M. P. Markowskiego, Krakw 2006.

Teorie tekstw kultury