LEPENSKI VIR

Seminarski rad

1. UVOD
Lepenski vir je arheoloki lokalitet smjeten kod erdapa u Srbiji. Smjeten je na
prirodnoj padini uz rijeku Dunav, koja je pruala konstantan izvor hrane i pitke vode.
Lokalitet je otkriven 1960. godine kada se poela graditi erdapska hidroelektrana. Zbog
stvaranja umjetnog jezera, lokalitet je bio u opasnosti od potapanja, te je premjeten na
viu nadmorsku visinu u blizini prvotne lokacije. Pet godina poslije su znanstvenici doli
do zakljuka da se radi o jednoj posebnoj kulturi iz doba mezolitika i neolitika, koja
pokazuje prve tragove monumentalne umjetnosti i organizacije naselja. Osobitost
strukture i arhitekture njihovih stanita, religiozna ukapanja i umjetnost e biti razraena s
ciljem predoavanja jedinstvenosti ove kulture.

1. ISTRAIVANJA LEPENSKOG VIRA

Lepenski vir je otkriven 1960. godine, u sklopu zatitnih istraivanja prilikom
izgradnje hidroelektrane erdap I. Lokalitet je smjeten na desnoj strani Dunava, 1,5 km
iznad njenog ua sa Boljetinskom rijekom. to se tie pozicije samog prapovijesnog naselja,
ono se nalazi na niskoj visoravni u obliku jezika, koji se prua prema rijeci. Istraeno
podruje obuhvaa povrinu od 3352 m2 a kulturni sloj na mjestima je debeo po 3.5 metra.
Stratigrafija se sastoji od devet naseobinskih slojeva koji datiraju iz dva razdoblja (mezolitik i
neolitik). Razdoblja su prvotno podijeljenja u pet, a na kraju u sedam razvojnih faza: ProtoLepenski vir, Lepenski vir I (a-c), Lepenski vir II, Lepenski vir IIIa i Lepenski vir IIIb.
Nakon te faze, Lepenski vir postaje nenaseljen. Od kasnijih perioda, okriveni su
grobovi koji datiraju iz eneolitika i bronanog doba i nalaze se u neolitikom sloju. Naeni su
i rimski pravokutni tornjevi koji se nalaze u sreditu naselja.1

2. ARHITEKTURA
Lepenski vir je jedan od malobrojnih arheolokih nalazita koje omoguuje pregled dogaanja
na tom prostoru. Na tom lokalitetu je otkriveno 136 nastambi i kultnih objekata tijekom
sedam sukcesivnih naselja u vremenskom periodu izmeu 6500.-5500. god.pr.n.e.2
U prvoj fazi Lepenskog vira, proto- Lepenskoj fazi, naselja su bila skromne veliine s tek
nekoliko struktura ognjita. U sljedeoj fazi, Lepenski vir I a-e, kue su bile visoke kvalitete,
jednakih proporcija i vrstog poda. Tijekom faze Lepenski vir II, nekvalitetno su graene,
kue nisu imale jednake dimenzije a pod nije bio vrst. Neolitika faza Lepenskog vira,
Lepenski vir IIIa, je bilo naselje sa nastambama u obliku jame, dok nalazi iz faze Lepenski vir
IIIb govore da su ivjeli u kolibama.3
Sva naselja su u osnovi oblikovana na isti nain: nastambe se uvijek podiu oko istine koja
se nalazi u sreditu potkoviaste terase, pa iz toga proizlazi da naselja imaju takav
1 Antonovi, Dragana Stone tools from Lepenski Vir ( Institute of Archeology, 2006) 11
2 http://www.yurope.com/people/nena/Vir/arhitekt.html
3 Antonovi, Dragana Stone tools from Lepenski Vir ( Institute of Archeology, 2006) 11
3

oblik, sa sredinjim prostorom - slinim trgu. Nastambe su okrenute prema rijeci, te se

grupiraju u dva krila gdje je jedno krilo okrenuto nizvodno, a drugo krilo uzvodno. Prostor
unutar naselja je podijeljen raznim stazama i rampama. Bone strane stanita i trga su gotovo
paralelne sa zakoenim, bonim stranama terase. Proelje nastambe je okrenuto prema
Dunavu a zaelje ukopano. Svaka graevina se organski moe sjediniti sa reljefom, jer su sve,
u principu, konstruirane po istoj shemi.4
Kue su bile trapezoidnog oblika, od kojih su neke imale ognjite. Stranji dio kue je ukopan
da se moe napraviti horizontalni pod, ako se kua nalazi na nagibu. Ukopani su i jarci za
temelje, koji su dodatno uvreni velikim i malim kamenjima , posebno se ona vea mogu
nai u kutevima kue, pa su ih mogue koristili za uspravak stupova. U srednjoj treini kue,
se nalazi ognjite koje je okrueno kamenim ploama.5

3. UKOPI

Inhumacija pokojnika u Lepenskom Viru vrena je, esto unutar nastambi, ispod
podova. S obzirom na dob i spol pokojnika, poloaj ukopa unutar kue i obiljeavanje groba,
moemo razlikovati pet tipova ukopa u nastambama.
Tip 1 povezuje se s fazom Lepenski vir I, ali pojavljuje se i u fazama Lepenski vir II i
Lepenski vir III. Ukopi su vreni u najuem, stranjem dijelu kue koji je ukopan u padinu.
Ukopne jame su esto jasno ocrtane, uglavnom nepravilnog ili ovalnog oblika, a u jednom
sluaju, jama u obliku pravokutnika pokrivena kamenom ploom. Inhumirana su
novoroenad do pet mjeseci starosti. Dubina sahrane od 0.15 do 0.60m ispod poda upuuje
da su se ukopi mogli izvriti samo nakon iskopavanja temelja kue, a prije postavljanja vrstih
podova, to znai da su djeca moda rtovana prilikom gradnje kue.6
Tip 2 obiljeen je ukopima novoroenadi u istom stilu kao Tip 1, ali razlikuje se od
Tipa 1 po ostacima ljudskih kostiju, eljusti, lubanja, rebara, bedrenih kostiju, poloenih iznad
4 http://www.yurope.com/people/nena/Vir/arhitekt.html
5 http://www.donau-archaeologie.de/doku.php/kulturen/lepenskivir_english_version
6 Srejovi,Dragoslav Europe's First Monumental Sculpture: Lepenski Vir( Thames and
Hudson, 1972) 40-41
4

poda. Ukopi ovog tipa nalaze se najvie u kuama iz faza Lepenski vir I i II. Kosti poloene
na podove mogu se objasniti naputanjem kua, ali analiza prehrane pokazuje da su kosti
starije od samih kua.7
Tip 3 obiljeen je ukopima kroz pod kue, u srednjem dijelu iza ognjita, a u jednom
sluaju u desnom kutu, prednjeg dijela kue. Pokojnici su razliitog spola i dobi, pa se Tip 3
izdvaja od ostalih po ivotinjskim kostima ili dijelovima ljudskih kostiju pokopanih s
pokojnicima. Grobovi su esto oznaeni kamenom ploom i skulpturama postavljenim iznad
glave pokojnika.
Tip 4 zabiljeen je samo u dvije kue, obje iz faze Lepenski vir II. U jednoj kui kosti
su poloene na ognjite, dvije lubanje, rebra, zdjelica i bedrene kosti, na pod iza ognjita
poloene su kosti jelena i rogovi. U drugoj kui rebra i kosti ruke, poloeni su, zajedno s
pseom donjom eljusti, iza ognjita. Tip 4 slian je Tipu 2, ali nema ukopa djece u stranji
dio kue.8
Tip 5 ukopi, su uglavnom unutar kamenih konstrukcija iz faze Lepenski vir II,
podignutim nad kuama prve faze Lepenskog vira.9 Pokojnici su poloeni u leeem poloaju,
paralelno s koritom Dunava. U nekim grobovima su uz pokojnike pronaeni i ostaci drugih
ljudskih i ivotinjskih kostiju, poput lubanje ili rogova, a u jednom grobu je bila ogrlica od
perli i ostaci psa. Analiza prehrane pokazuje da su neke kosti starije od samih grobova to
upuuje na dislociranje ostataka kostiju nakon dueg razdoblja.10

4.1 UKOPI IZVAN NASTAMBI

Ukopi izvan nastambi, povezani su s fazama Lepenski vir I i II, i lokacijama kua faze
Lepenski vir I. U ovu skupinu ukopa ukljuena su i etiri ukopa na sjevernoj, uzvodnoj, strani
naselja. Svi osim jednog poloeni su u leeem poloaju, paralelno s tokom Dunava. Prvotno
7 Srejovi,Dragoslav,Europe's First Monumental Sculpture: Lepenski Vir( Thames and
Hudson, 1972) 119
8 Radovanovi Ivana, Houses and burials at Lepenski Vir ( Sage Publication, 2000) 335
9 Radovanovi Ivana, Houses and burials at Lepenski Vir ( Sage Publication, 2000) 336
10 Srejovi,Dragoslav Europe's First Monumental Sculpture: Lepenski Vir( Thames and
Hudson, 1972) 154
5

su bili povezivani s fazom Lepenski vir II, ali analiza prehrane smjeta ih u starije razdoblje,
pa se kronologija ovih pokopa treba jo odrediti.11

Druga skupina ukopa izvan nastambe, zabiljeena je oko jedne kue u stranjem dijelu
naselja. Takoer su svi u leeem poloaju, okrenuti u smjeru toka rijeke, ukopi su takoer
vjerojatno stariji od samih grobova i potjeu iz faze Lepenski vir I.
Jedan ukop u stranjem dijelu naselja sadri i bogate nalaze kotanog alata, lomljenog
kamenja i nakita. Zabiljeen je i jedan sluaj ukopa u sjedeem poloaju, to je veoma
neobino za mezolitik, a takvi ukopi su tipini za kasniju, neolitiku, Starevaku kulturu. Taj
podatak upuuje da je kultura Lepenskog Vira, moda utjecala na razvoj kasnijih kultura na
Balkanu, ali se ne moe utvrditi tko su potomci ljudi Lepenskog Vira. 12

4. UMJETNOST
Jedna od posebnosti Lepenskog vira lei u umjetnosti, naime, po prvi put se u Europi
javljaju prava monumentalna djela. Monumentalna umjetnost koja se poinje javljati tek u
razdoblju Lepenskog vira Ic, vezana je za nastambe i u njihovom okviru za ognjita pored
kojih su se inae nalazili. Veina skulptura, pronaena je na stranjem dijelu ognjita u
kuama trapezoidnog oblika.
U poetnoj fazi Lepenskog vira, likovi se prikazuju s velikim oima, ravnim nosem te
velikim ustima nalik ribljim. Karakteristika ove faze stvaralatva je uklopljenost lika sa
kamenom, gdje lice dominira cijelim izgledom lika, dok su ostali dijelovi neobraeni.
Sljedeu vrstu skulpture, ine skuplture kod kojih je kamen izduen po horizontali, pa se
pretpostavlja na mogui prikaz tijela ovjeka, no vjerojatniji je prikaz tijela ribe. Tijekom
daljnjeg razvoja, prikazi se upotpunjavaju geometrijskim motivima nepravilnih oblika,
mogui dijelovi tijela, ukrasi ili simboli. Daljnjim fazama razvoja, izgled skulptura se sve vie
mijenja, prikazi vie nisu stopljeni u komadu kamena, te se prikazivaju pojedinosti kao to su

11 Radovanovi Ivana, Houses and burals at Lepenski Vir ( Sage Publication, 2000) 337
12 Radovanovi Ivana, Houses and burals at Lepenski Vir ( Sage Publication, 2000) 337
6

ruke, koje se dosad nisu pojavljivale. S tim promjenama je oigledno da je cilj stvaralatva,
razraivanje lika kao potpune cijeline.13
to se tie same interpretacije skulptura, postoje razliite teorije. Smatra se da
skulpture zapravo prikazuju rijene bogove, koji su sluili kao zatita od poplava Dunava,
izmeu 6300. i 5950. godine. Ova teorija je naila na kritike s obzirom na nedostatak dokaza o
poplavama.14
Radovanovi za svoju teoriju o znaenju skulptura, izvlai poveznice izmeu ribljih
karakteristika skulptura, migracijskih riba i posebne pozicije ukopa. Ona tvrdi da su neke
skulpture sa prikazom hibrida ovjeka i ribe zapravo veza izmeu slatkovodne ribe jesetre te
pridodaje njihovim migracijama, moguu vanost toj kulturi, a primjer te tvrdnje navodi u
nainu ukopavanja. Ukopi se nalaze paralelno sa Dunavom, a glave su okrenute nizvodno,
stoga Radovanovi smatra da je takav nain ukopa predstavljao vjerovanje da riba odnosi
due umrlih. Radovanovi u svojim istraivanjima ide dalje, te predlae teoriju da umjetnost
skulptura izraava metamorfozu umrlog u hibrida, koji dostie razinu animalnosti u smrti
putem totemike veze izmeu ribe i ovjeka.15
Osim skulptura javljaju se i tzv. kameni rtvenici u ijem sredinjem dijeli se nalazi
umjetno udubljenje i esto dobivaju oblik ivotinjske figure, posebno ribe, a stilom i
koncepcijom su slini skulpturama
Dekorativna umjetnost se javlja paralelno sa pojavom skulptura. Osim to se
pojavljuje na skulpturama, javlja se na predmetima svakodnevne uporabe kao to su igle,
orue od kosti i slino. Dva su ornamentalna prikaza, prvi se javlja u najstarijoj fazi
Lepenskog vira popraen geometrijskim motivima, rombovima, lomljenim linijama i
nepravilnim trokutima. Drugi, koji se javlja od Lepenskog vira Ib ili Ic karakterizira
prekrivanje cijele povrine sloenim linijama ali bez jasnih ornamentalnih motiva. Tokom
kasnijeg razvoja taj ornament dobiva nove elemente, dijelove spirale i pletenice, a u
posljednoj etapi se tei simetriji i pravilnom ponavljanju.16
13 Garaanin,Milutin Praistorija : umetnost na tlu Jugoslavije( Spektar, 1982) 24
14 Bori, Duan Body Metamorphosis and Animality: Volatile Bodies and Boulder Artworks from
Lepenski Vir (McDonald Institute for Archaeological Research, 2005) 45
15 Bori, Duan Body Metamorphosis and Animality: Volatile Bodies and Boulder Artworks from
Lepenski Vir (McDonald Institute for Archaeological Research, 2005) 56-57
16 Garaanin,Milutin Praistorija : umetnost na tlu Jugoslavije( Spektar, 1982) 24-25

5. ZAKLJUAK
Lepenski Vir je iz mnogo aspekata jedinstven mezolitiki lokalitet. Malo naselje na obali
Dunava razvilo je svoju posebnu kulturu, to je razumljivo kad se uzme u obzir njegov
izolirani geografski poloaj. Originalnost ovog arheolokog lokaliteta to se tie umjetnosti,
ukopa, arhitekture i organizacije naselja je neporeciva. Monumentalna skulptura,
standardizacija i pravilan raspored nastambi i ukopi u nastambama prvi put se pojavljuju
upravo u Lepenskom Viru. Iako je Lepenski Vir danas, zatieni lokalitet koji se istrauje vie
od pedeset godina, tajna njegove originalnosti nije u potpunosti otkrivena.

6. LITERATURA
Antonovi, Dragana Stone tools from Lepenski Vir ( Institute of Archeology, 2006)

Bori, Duan Body Metamorphosis and Animality: Volatile Bodies and Boulder Artworks
from Lepenski Vir (McDonald Institute for Archaeological Research, 2005

Srejovi,Dragoslav,Europe's First Monumental Sculpture: Lepenski Vir( Thames and Hudson,

1972)

Garaanin,Milutin Praistorija : umetnost na tlu Jugoslavije( Spektar, 1982)

Radovanovi Ivana, Houses and burals at Lepenski Vir ( Sage Publication, 2000)

Web izvori:
http://www.yurope.com/people/nena/Vir/arhitekt.html

http://www.donau-archaeologie.de/doku.php/kulturen/lepenski-vir_english_version