Naziv djela:

Teorija sistema i informacija

Autori:
Doc. dr. Aida Habul
Mr. Samir Omanovi
Izdava:
Ekonomski fakultet Sarajevo
Izdavaka djelatnost fakulteta
Glavni urednik:
Dekan
Prof. dr. Veljko Trivun
Recenzenti:
Prof. dr. Nediljko Bili
Prof. dr. Hasan Muratovi
Tira:
200
tampa:
VMG Grafika d.o.o. Mostar
Za tampariju:
Vencel Pralas
Godina izdanja:
2009. godina
CIP katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
51 (075)
HABUL, AIDA
OMANOVI, SAMIR
Teorija sistema i informacija/
Aida Habul, Samir Omanovi. Sarajevo: Ekonomski fakultet,
2009. 253. str. : graf. prikazi; 25 cm
ISBN
COBISS.BH-ID

Doc. dr. Aida Habul

Mr. Samir Omanovi

Teorija sistema i informacija

SARAJEVO 2009.

SADRAJ

Predgovor.......................................................................................................................... iv
1. UVOD............................................................................................................................. 1
2. SISTEMSKO MILJENJE i TEORIJA SISTEMA.............................................. 7
2.1. Teorija sistema kao nauka i struka.................................................................7
2.2. Postanak teorije sistema....................................................................................11
Kibernetika...........................................................................................................16
Kompleksni adaptivni sistemi..............................................................................17
Teorija ivih sistema ............................................................................................17
Organizaciona teorija ...........................................................................................18
Softver i upotreba kompjutera .............................................................................18
Sociologija i sociokibernetika..............................................................................18
Sistemska dinamika .............................................................................................19
Sistemski inenjering ...........................................................................................19
Sistemska psihologija...........................................................................................20
2.3. Sistemske metode istraivanja ........................................................................20
2.4. Pojam, osnovne karakteristike i vrste sistema .................................................27
Pojam i analitika definicija sistema................................................................27
Osnovne karakteristike sistema............................................................................29
Okolina sistema....................................................................................................32
Sistemske razine...................................................................................................34
Sistemi i podsistemi .............................................................................................36
Prikazivanje sistema.............................................................................................37
Vrste sistema........................................................................................................42
Praktini rad 1 Upoznavanje sa Vensim PLE softverom......................................55
Uvod.....................................................................................................................55
Vensim PLE softver.............................................................................................55
Tipini koraci izgradnje i upotrebe Vensim modela............................................58
Veza Vensim softvera sa teorijom sistema i modeliranjem.................................59
Praktina vjeba analiza postojeeg modela.....................................................60
Praktini rad 2 Analiza modela zapoljavanja .....................................................66
Sistem...................................................................................................................66
Pokretanje simulacije ...........................................................................................67
Pokretanje pojedinane simulacije.......................................................................67
Praktini rad 3 Kreiranje modela Vensim PLE softverom ...................................74
3. SISTEMSKI PRISTUP RJEAVANJA PROBLEMA ........................................ 87
3.1. ivotni ciklus razvoja informacionih sistema (System Development Life Cycle
SDLC) ...................................................................................................................90
3.1.1. Analiza sistema ..........................................................................................93
3.1.2. Alternative ivotnom ciklusu razvoja sistema ........................................96
4. SISTEMSKA ANALIZA......................................................................................... 108
4.1. Sistemska analiza preduzea.........................................................................113
4.1.1. Sistem ciljeva preduzea.......................................................................114

4.1.2. Okolina preduzea .................................................................................115

4.1.3. Ulazni i izlazni vektori.........................................................................116
4.1.4. Elementi ili komponente sistem-preduzea .........................................117
4.1.5. Veze (odnosi) izmeu elemenata ..........................................................117
4.1.6. Proces funkcioniranja..............................................................................119
4.1.7. Koncepcija i pravila funkcioniranja......................................................119
4.1.8. Sistem upravljanja...................................................................................121
Praktini rad 4 Sistemski pristup ........................................................................123
Sistemska naela ................................................................................................126
Sistemska analiza ...............................................................................................127
Praktini rad 5 Sistemska analiza preduzea ......................................................131
5. PREDMET I METODE PROUAVANJA KIBERNETIKE ........................ 137
5.1. to je zapravo kibernetika...............................................................................137
5.2. Kibernetska logika ........................................................................................138
5.3. Grane kibernetike..........................................................................................139
5.4. Predmet i metode prouavanja kibernetike..................................................139
5.4.1. Metoda crne kutije ................................................................................140
5.4.2. Metoda modela........................................................................................141
5.4.3. Povratna veza .........................................................................................143
5.4. Teorija informacija i kibernetika ................................................................145
5.5. Kibernetski model sistema preduzea............................................................146
5.5.1. Preduzee kao sistem ..............................................................................147
5.5.2. Kibernetski model poduzea...................................................................149
5.6. Kibernetski sistemi sistemi za upravljanje..................................................150
5.7. Teorija odluivanja ........................................................................................157
5.7.1. Razvoj teorije odluivanja ....................................................................157
5.7.2. Proces odluivanja ...................................................................................158
5.7.3. Faze procesa odluivanja .........................................................................160
5.7.4. Zakljuak..................................................................................................172
5.8. Teorija kontrole..............................................................................................172
Praktini rad 6 Kauzalni dijagrami i povratne sprege.........................................175
6. TEORIJA INFORMACIJA.................................................................................... 184
6.1. Shvaanje pojma informacije.......................................................................184
6.2. Upotreba informacije ......................................................................................188
6.3. Informacije i menadment ..............................................................................189
6.4. Entropija informacija ......................................................................................191
6.5. Informacioni i organizacioni sistemi .............................................................194
6.5.1. Uloga informacionih tehnologija u poslovnim sistemima ..................196
6.5.2 Nivoi menadmenta i informaciono planiranje.....................................196
Praktini rad 7 Entropija informacije..................................................................198
Formule za izraunavanje entropije ...................................................................198
Zadaci.................................................................................................................202
7. DINAMIKA SISTEMA ........................................................................................... 211
7.1. Dinamike osobine ekonomskog sistema ....................................................214
7.2. Modeli i modeliranje sistema.......................................................................215
7.2.1. Matematiki modeli ...............................................................................217
7.2.2. Dijagrami tokova blok dijagrami .........................................................219

ii

7.2.3. Simboliko logiki model kibernetskog sistema. .................................223

7.2.4. Modeli linearnih sistema........................................................................224
7.2.5. Simulacioni modeli ................................................................................225
7.2.6. Simulacijski softver ...............................................................................228
Praktini rad 8 Modeliranje dinamike sistema....................................................230
Praktini rad 9 Determiniranost sistema .............................................................234
8. STRATEGIJA KIBERNETIZACIJE PREDUZEA......................................... 237
8.1. Definiranje poslovne strategije .......................................................................237
8.2. Strategija organizacije poslovnih procesa.......................................................238
8.3. Metode i koncepti upravljanja ........................................................................239
8.3.1. Upravljanje na osnovu cilja i iznimki ......................................................239
8.3.2. Anticipativno upravljanje.........................................................................240
8.3.3. Orkestralna organizacija upravljanja .......................................................240
8.4. Strategija informatizacije preduzea...............................................................241
8.4.1. Odnos informacionog i poslovnog sistema.............................................241
8.5. Orijentacija informacionog sistema ..............................................................242
8.6. Odravanje i razvoj kibernetizacije .............................................................244
8.6.1. Odravanje ciljeva poslovanja .................................................................244
8.6.2. Odravanje organizacije izvoenja ..........................................................245
8.6.3. Odravanje i razvoj informacionog sistema ........................................245
9. MENADMENT INFORMACIJSKI SISTEMI (MIS) ..................................... 249
Literatura....................................................................................................................... 252

iii

Predgovor
ivimo u vremenu u kome razvoj informacionih tehnologija doprinosi da su
sistemi sve vie sofisticirani, da je upravljanje takvim sistemima sve sloenije, te da je
informacija kljuni resurs koji utie na kvalitetu upravljanja sistemom i kvalitetu
njegovog funkcioniranja. Izuavanje takvih sistema, njihovih tokova informacija i
naina upravljanja takvim sistemima iziskuje fundamentalna znanja iz oblasti teorije
sistema, kibernetike i teorije informacija.
Ovaj udbenik napisan je prvenstveno za studente Ekonomskog fakulteta u
Sarajevu, koji sluaju predmet Teorija sistema i informacija, a koncipiran je prema
sadanjem nastavnom programu predmeta, i ima za cilj da olaka studentima
savladavanje materije predmeta.
Udbenik je podijeljen u tri cjeline: Teorija sistema, Kibernetika i informacija
i Kibernetizacija preduzea.
U prvoj cjelini pod nazivom Teorija sistema, obuhvaena su tri poglavlja:
Sistemsko miljenje i teorija sistema, Sistemski pristup rjeavanju problema i
Sistemska analiza. U ovoj cjelini su izloeni osnovni elementi teorije sistema njen
postanak i razvoj kao nauke i struke, sistemski pristup istraivanju te pojmovi,
osnovne karakteristike i vrste sistema. Prezentirana je primjena sistemskog pristupa u
oblasti informacionih sistema te analizi preduzea.
Druga cjelina Kibernetika i informacija, obuhvata dva poglavlja: Predmet i
metode prouavanja kibernetike i Teorija informacija, koja imaju za cilj da daju
osnovna predznanja iz oblasti kibernetike i teorije informacija, neophodna za to bolje
razumijevanje sistema i njihovo lake izuavanje. Osim toga ova poglavlja
predstavljaju vezu prema treoj cjelini i olakavaju savladavanje analize i upravljanja
poslovnim i informacionim sistema.
Trea cjelina Kibernetizacija preduzea, koja obuhvata poglavlja: Dinamika
sistema, Strategija kibernetizacije preduzea i Menadment informacijski sistemi, ima
za cilj da ukae na primjenu materije izloene u prethodnim poglavljima na
upravljanje poslovnim sistemima, izuavanje dinamike sistema kao vanog aspekta za
ivotni ciklus sistema, te menadmentu informacionih sistema. Naravno, ova tri
poglavlja nisu dovoljna da bi se izloila cjelokupna materija vezana za ove oblasti, ali
daju dovoljno materijala za povezivanje sa drugim predmetima koje izuavaju
studenti Ekonomskog fakulteta i predstavljaju putokaz onima koji ele svoja znanja
proiriti dalje.
Zahvaljujemo se recenzentima, dr. Nediljku Biliu i dr. Hasanu Muratoviu,
na nesebinoj podrci pri izradi ovog udbenika i vrlo korisnim savjetima koji su
doprinijeli poboljanju njegovog kvaliteta.
U Sarajevu, maj 2009.
Autori

iv

1. UVOD
ivimo u drutvu u kome informacija predstavlja sutinski vaan resurs
i u kome znanje ima veliku vrijednost. Znanje ljudi je najvaniji resurs
poslovanja. Poslovni procesi postaju sve vie intenzivni zahvaljujui znanju koje
donosi profit i prodaje proizvode, a razliitost struka i multidisciplinarnost
znanja zaposlenih osigurava prilagodljivost organizacije na stalne promjene
dinaminog okruenja.
Dananje poslovno okruenje brzo se mijenja a ekonomija dobiva sasvim
nove dimenzije. Dolo je do razvoja drutva zasnovanog na informacijama.
Informacija o novcu mnogo je vanija nego sam novac, jo je
sedamdesetih godina dvadesetog stoljea rekao Walter Wriston, elni ovjek
Citicorpa. Njegova misao bila je uvod u ono to se ubrzo dogodilo informacijsku revoluciju. Bit informacijske revolucije i informacijskog doba jest
informacija i njezina vrijednost u poslovanju i odluivanju.
Informacija nije stvar, materija ili energija. Ona je neopipljiva ali
primatelju donosi novost, novo saznanje i novu vrijednost. Ona potie
komunikaciju i moe se viekratno koristiti od strane raznih korisnika. Ona se
ne moe potroiti, moe samo zastariti i izgubiti na vrijednosti.
U poslovnom upravljanju izraena je potreba za stalnim prilivom
informacija. Menaderi na svim nivoima (razinama) odluuju na osnovi
raspoloivih informacija. Menaderima na najnioj razini odluivanja potrebna
je vea koliina informacija, dok menaderi na najvioj razini trae sintetizirane
informacije koje mogu biti temelj strategije kompanije. Informacija je
namijenjena donosiocima odluka a svi koji su ukljueni u neki proces imaju
potrebu razmjenjivati informacije. Pronalaenje, obrada i distribucija informacija
danas je dosta unosan posao. Danas svi trae, plaaju i koriste se
informacijama.
Informacijska tehnologija (IT) temeljno je sredstvo strategije kompanija.
Ona utie na mnoge poslovne parametre i omoguuje postizanje prednosti pred
konkurentima i postizanje poslovnog uspjeha. Zato poimo od definiranja
pojma IT.
Informacijska tehnologija je termin koji oznaava irok spektar
hardverskih i softverskih resursa, te alata i tehnika koje se koriste prilikom
kreiranja, skladitenja i distribucije podataka i informacija. IT danas predstavlja
univerzalni alat od sutinske vanosti u sferi biznisa, nauke, umjetnosti,
obrazovanja, medicine, pravosua, politike i dr. IT je svuda oko nas i sigurno
unapreuje na ivot i posao.
IT rui geografske i vremenske barijere. Primjena IT-a u poslovanju
omoguuje da kompanije posluju globalno, 24 sata na dan, 365 dana u godini
bez prostornih ogranienja. Potpuno je nemogue zamisliti globalnu svjetsku
kompaniju koja ne koristi IT, a takoer ni neku veu, uspjenu kompaniju na
lokalnom tritu. Poslovanje putem Interneta i elektroniko poslovanje afirmiraju

novo, virtualno trite koje daje mogunost globalnog poslovanja i malim i

srednjim kompanijama. Internet postaje savrena poslovna infrastruktura i
imperativ savremenog poslovanja.
Globalizacija poslovanja zahtijeva od menadera kozmopolitski pristup i
vjetine voenja i upravljanja. Poslovni procesi se preorijentiraju na globalnu
razinu a IT prua naine za ponovno osmiljavanje to jest ponovno kreiranje
(reinenjering) konvencionalnih poslovnih procesa. Uspjeh u savremenom biznisu
determiniran je efikasnou primjene IT-a.
Aktivno ukljuivanje najvieg menadmenta u informatike projekte
omoguuje razvoj novih inicijativa koje vode do reorganizacije poslovnih
procesa. Primjena IT-a daje znaajan doprinos reinenjeringu, globalizaciji i
sutinskim promjenama ukupnog poslovanja. Sve to mijenja ulogu IT-a u
strategiji poslovanja, od uloge operativnog alata do strateke uloge, odravanja
konkurentske prednosti i pokretaa poslovanja.
Savremeno drutvo karakterizira pored ostalog i veliki razvoj nauke, tj.
naunih disciplina i naunih metoda. Nauka predstavlja sakupljeno i svrsishodno
sistematizirano ljudsko znanje. Naune metode su sredstva pomou kojih se to
znanje upotrebljava i prenosi na druge. One su se razvijale tokom stoljea u
raznim podrujima ljudske djelatnosti a jednu njihovu klasu ini i teorija
sistema.
Teorija sistema je savremena meta nauka o sistemima, tj. nauka koja
istrauje i objedinjuje saznanja i metode svih sistemskih nauka. Pod pojmom
sistemskih nauka podrazumijevaju se one nauke koje se u svojoj sutini slue
sistemskim pristupom i koje se bave problemima zajednikim za iroku klasu
sistema.
Teorija sistema nastala je iz potrebe pronalaenja takvih metoda, koje bi
mogle na nauni nain rjeavati i one probleme kod kojih poznate klasine
naune metode nisu mogle davati zadovoljavajue rezultate. To su prvenstveno
oni problemi koji se za svrhe prouavanja ne mogu izdvojiti i izolirati iz svoje
sredine te tako podvri analizi u posebnim uvjetima.
Zatim to su problemi koji obuhvaaju razliita raznorodna podruja i
koji se sa stanovita samo jedne naune discipline ne mogu potpuno sagledati i
na zadovoljavajui nain rjeavati. Nadalje, to su problemi vezani za
prouavanje fenomena cjeline tj. zakona koji uvjetuju specifino ponaanje
cjeline u odnosu na ponaanje sastavnih dijelova te iste cjeline.
Osnivaem teorije sistema smatra se ameriki biolog Ludwig von
Bertalanffy. On je 1937. godine na seminaru iz filozofije na univerzitetu u
Chikagu prvi put javno iznio svoje ideje o potrebi i mogunostima stvaranja
jedne ope teorije koja bi vrijedila za sve sisteme. Te ideje su naile na vrlo
slab prijem kod uesnika seminara. Tako obeshrabrenje ostaje sve do 1949.
godine kada Bertalanffy u njemakom asopisu Zu einer Allgemeinen
Sistemlehre (Za jednu opu sistemsku znanost) objavljuje ponovo svoje zamisli.
Postepeno on nailazi na istaknute naunike koji imaju slina miljenja i sa
njima osniva Drutvo za opu teoriju sistema 1954. godine. Simpatizeri te

teorije i tog drutva kasnije osnivaju centre u raznim mjestima Amerike i

Evrope. Kasnije to drutvo mijenja svoje ime u Drutvo za istraivanje opih
sistema.
U okviru tog drutva a i izvan njega razvilo se je nekoliko razliitih
metoda u rjeavanju sistemskih problema. Za njih je karakteristian tzv.
sistemski pristup. One polaze od istih osnovnih postavki i slue se slinim
postupkom u traenju rjeenja. Razlika izmeu njih dolazi najvie do izraaja u
njihovoj prikladnosti za rjeavanje odreene klase sistemskih problema.
Po Bertalanffy-ju teorija sistema naziva se jo Opa teorija sistema
(General System Theory). Njezina glavna odlika je u tome to je postavila
osnovni koncept i pristup rjeavanju sistemskih problema, na osnovu kojeg je
omogueno bre i lake razumijevanje sloenih sistema i razvijanje metoda za
njihovo rjeavanje.
Ludvig von Bertalanffy analizira razvoj znanosti i osnovnih znanstvenih
metoda. Po njemu prve znanstvene metode su metode deskripcije koje se u
svojoj sutini temelje na opservaciji, tj. na znanstvenom promatranju. Ono to je
znanstvenik mogao da uini bilo je uglavnom sistematsko promatranje pojave,
paljivo i sistematsko zapisivanje dogaaja i kritika i logina analiza tako
prikupljenih informacija o pojavi.
Metoda opservacije ili deskripcije kako ju je Bertalanffy nazvao, dugi je
niz godina bila dominantna u znanosti. Ona ni danas nije naputena mada je
njeno znaenje postalo neto manje. Jo uvijek postoje velika podruja znanosti
u kojima je ta metoda dominantna. Primjer za to je astronomija.
Razvitak znanosti i tehnike doveo je do pojave novih metoda koje po
svojim bitnim karakteristikama moemo nazvati analitikim. Tehnika je svojim
razvojem pruala nova sredstva koja su omoguavala da se na pojavu i
smiljeno djeluje. Sutina tih analitikih metoda je u tome da se pojava stavi u
posebne uvjete te da se pomou raznih sredstava dijeli tako dugo dok se ne
doe do jednostavnih odnosa kod kojih je lako prepoznati osnovne zakonitosti.
Zato je ova metoda u prirodnim znanostima postigla tako veliki uspjeh. Tipian
primjer za analitiku metodu je hemijska analiza nekog spoja.
Meutim, postoje i takvi problemi za ije se rjeavanje ovaj skup
metoda ne moe primijeniti. Takvi tipini problemi se nalaze na podruju
biologije. Biologa preteno interesira fenomen ivota a ivot je prvenstveno
fenomen vezan za cjelinu a ne za dijelove. Stoga je razumljivo da je na
potrebu stvaranja jedne nove znanosti koja bi prouavala fenomen cjeline prvi
ukazao jedan biolog, Ludvig von Bertalanffy.
Fenomen cjeline nije meutim karakteristian samo za biologiju, slini
problemi se javljaju i u drugim znanostima i strukama, kao to su npr.
drutvene znanosti, organizacija, informatika i dr.
Savremeni razvitak
ovjeanstva odvija se u sve sloenijim uvjetima u kojima su problemi cjeline
sve vie prisutni. Svijet postaje sve vie povezan ali i sve vie sloen, pa
prema tome metode koje omoguuju prouavanje takvih fenomena, tj. fenomena
cjeline dobivaju sve vie na svom znaenju.

Jako izraena zajednika osobina tih fenomena je ta, da se svojstva

cjeline najee ne mogu identificirati kao obian zbroj svojstava dijelova.
Cjelina moe imati i takva svojstva koja niti jedan od njezinih dijelova
promatran zasebno nema. Takvu cjelinu koja ima spomenuta svojstva nazivamo
sistemom a spomenuta svojstva cjeline nazivamo sistemskim svojstvima.
Prema tome osnovna tenja teorije sistema je da zajednika svojstva
cjeline ili sistema prouava i utvrdi njihove zakonitosti, kako bi se pomou tih
zakonitosti mogli rjeavati i vrlo sloeni problemi u svim znanstvenim i
strunim podrujima.
Teorija sistema je znanost koja se bavi prouavanjem specifinih
zakonitosti cjeline tzv. sistemskih zakonitosti. Na osnovu naih dananjih saznanja
ne moemo sa sigurnou utvrditi sve sistemske zakone tih zakona ima vie.
Neki od njih su potvrdili svoju valjanost samo na jednoj klasi sistema a drugi
na vie klasa. Jedina za sada poznata sistemska zakonitost za koju bismo mogli
tvrditi da je univerzalna je zakon entropije.
U naelu teorija sistema prouava sve zakonitosti na kojima se temelje
bilo opa bilo specifina sistemska svojstva. U tom svom nastojanju teorija
sistema ili sistemska znanost je slina po svojoj tenji matematici. Matematika
je u svojoj osnovi apstraktna znanost koja prouava zakonitosti brojeva.
Osnovni element u vezi kojeg se vre sva prouavanja je broj koji oznaava
karakteristiku jedinice. Teorija sistema je takoer apstraktna znanost, dodue na
neto niem nivou apstrakcije od matematike, koja eli na slian nain
prouavati sistemske zakonitosti. Kod nje je osnovni element prouavanja
sistem koji oznaava fenomen cjeline sastavljene od raznovrsnih dijelova.
Osnovu matematike ini logika a osnovu teorije sistema ini i logika i
matematika.
Matematika svoje postavke dokazuje logikom analizom a teorija sistema
svoje postavke dokazuje i logikom analizom i eksperimentom. U svom
prouavanju teorija sistema je prvenstveno, ali ne i iskljuivo, orijentirana na
prouavanje strukture sistema jer se prouavanjem strukture moe otkriti dobar
dio sistemskih zakonitosti.
Teorija sistema je prvenstveno znanost koja nalazi svoju praktinu
primjenu na podruju drugih znanosti i struka a najvie na podruju
organizacije i informatike.
Pored Ope teorije sistema postoje i druge znanosti koje pretendiraju da
budu ope teorije sistema i koje se bave prouavanjem sistemskih zakonitosti.
Najvanija od njih je Kibernetika ili Opa znanost o upravljanju. Kibernetika
polazi od neto drugaijih postavki od Ope teorije sistema ali su njezin
predmet prouavanja opi zakoni sistema a takoer su i njezine metode
sistemske.
Nadalje postoji skup teorija koje bi se zajedniki mogle nazvati
matematikom teorijom sistema iji je najznaajniji predstavnik Teorija
hijerarhijskih sistema. Pored navedenih postoji i niz drugih manje poznatih

koje veinom ine sintezu ili neku varijantu izvedenu iz ranije spomenutih
teorija.
U naem daljem istraivanju mi se neemo zadravati na raspravama o
slinosti i razlikama izmeu spomenutih sistemskih teorija. Mi emo se
orijentirati na njihov osnovni prikaz i ukazati na njihova saznanja i metode
koje su prikladne za rjeavanje odreenih konkretnih problema iz podruja
ekonomije, organizacije, menadmenta i informatike.
Teorija sistema ili sistemska znanost, tj. njezina saznanja i metode
dokazale su svoju primjenjivost i prednost u rjeavanju sloenih problema na
raznim podrujima. Ona je uvela jedan novi pogled i pristup u rjeavanju
problema i time omoguila prouavanje i rjeavanje jednog dijela onih
problema koji su zbog nedostataka postojee znanstvene metodologije bili
nedostupni ozbiljnom znanstvenom prouavanju. Meutim jo ni izdaleka nisu
sve njene mogunosti otkrivene zato to postoji jo mnogo sistemskih problema
ije zakonitosti nisu otkrivene i za ije e prouavanje trebati stvarati nove jo
savremenije znanstvene metode.
Jedino saznanja dobivena praktinom primjenom odgovarajuih teoretskih
postavki mogu dovesti do korekture tih postavki i do njihovog pravog
usavravanja. Bez praktine primjene svaka znanost tendira da pree u
apstrakciju, tj. da se odvoji od stvarnosti. Stoga je svrha naeg daljeg rada u
rjeavanju konkretnih problema pomou sistemskih saznanja i metoda.

Teorija sistema

2. SISTEMSKO MILJENJE i TEORIJA SISTEMA

2.1. Teorija sistema kao nauka i struka
Sistem ili sustav je apstrakcija posebne vrste. To je pojam ili predodba koja
oznaava svojstva pojedinih sloenih fenomena. Taj pojam moemo primijeniti na sve
prirodne i apstraktne, tj. zamiljene fenomene za koje pretpostavljamo da su sloeni i
da pokazuju tipina svojstva cjeline tzv. sistemska svojstva. Kad kaemo da je neto
sistem podrazumijevamo da to neto predstavlja nekakvu smislenu cjelinu i da ima
nekakvu organizaciju. Dakle, sistem je neto suprotno od haosa ili nereda neto u
emu vlada nekakav red. Ova definicija moda na najbolji nain odraava prirodu i
podsvjesno poimanje sistema, ali ona nije naroito prikladna za praktinu upotrebu na
podruju teorije sistema. U zavisnosti od pristupa, svrhe definiranja i podruja
interesiranja, postoji nekoliko opih definicija sistema:
Sistem je skup podsistema ujedinjenih pravilima uzajamne interakcije.
Sistem je skup elemenata koji ine integralnu cjelinu, u sklopu koje se vre
odreene funkcije (procesi).
Za kibernetiku, sistem je n-dimenzionalni prostor u kome se odvijaju
procesi i promjene.
Sistem je temeljni pojam teorije sistema i sistemskog miljenja. Sljedeu
definiciju sistema moemo smatrati najprikladnijom za nae dalje izlaganje ove
materije:
Sistem je skup elemenata (dijelova) ili procesa koji su meusobno
povezani, funkcioniraju prema odreenim pravilima i prema odreenom cilju, a
predstavljaju relativno izoliranu cjelinu.
Teorija sistema je nauka tj. nauna disciplina, koja se bavi prouavanjem
sloenih pojava koje nazivamo sistemima, a nastala je iz potrebe pronalaenja takvih
naunih i praktinih metoda pomou kojih bi se mogli na nauni nain analizirati i
rjeavati i oni problemi kod kojih tradicionalne i uobiajene naune metode, razvijene
u drugim naunim podrujima, ne daju zadovoljavajue rezultate.
U praktinom smislu njezina svrha i cilj su pronalaziti metode, pristupe i
naine, pomou kojih bi se mogle i vrlo sloene i komplicirane pojave sagledati i
pojednostaviti i time uiniti dostupnim naunom promatranju i praktinom rjeavanju.
Njezin je osnovni zadatak otkrivanje i definiranje, u razumljivom obliku, tzv.
sistemskih zakonitosti, tj. zakonitosti koje se javljaju u sloenim pojavama koje
nazivamo i sistemima, zatim primjena tog saznanja na najrazliitijim podrujima
ljudske djelatnosti u smislu rjeavanja naunih i praktinih problema.
Ona polazi od toga to smatra da u svim podrujima postoje pojave koje
moemo smatrati sistemima, tj. da u njima postoje specifine tzv. sistemske
zakonitosti i da poznavanje tih zakonitosti omoguuje da se sama pojava i njezin

sadraj te njeno ponaanje shvati. Prema tome, poznavanje sistemskih zakona

omoguuje da se projektiraju bolji i savreniji sistemi, odnosno da se postojei sistemi
usavre.
Osim toga, potrebno je posebno naglasiti da poznavanje sistemskih zakona
omoguuje da se saznanja dobivena na jednom podruju prenesu i koriste na drugim
podrujima, jer su neke sistemske zakonitosti zajednike velikom broju vrlo razliitih
sistema.
Teorija sistema, tj. njezin pristup rjeavanju problema i metode koje su na tom
osnovu razvijene, u velikom broju je sluajeva vrlo uspjeno sredstvo naunog
istraivanja i strunog rjeavanja problema ali nije univerzalno sredstvo za rjeavanje
svih moguih problema. Takvo univerzalno sredstvo koje bi rjeavalo sve probleme
(kamen mudraca) ne postoji i nee nikada ni postojati, pa stoga to ni teorija sistema i
njezine metode ne mogu biti. Stoga teoriju sistema treba shvatiti kao jednu dopunu
drugim poznatim i provjerenim naunim metodama.
Metode i saznanja teorije sistema se mogu primijeniti u svim podrujima
ljudske naune i praktine djelatnosti, svugdje gdje se radi o sistemima. To nikako ne
znai da ne postoje podruja u kojima su druge naune i strune metode uspjenije od
sistemskih metoda. Postoje i takvi problemi koji se drugim metodama uope ne mogu
na zadovoljavajui nain rjeavati, tj. postoje problemi za koje su sistemske metode
najuspjenije.
To su prvenstveno problemi koji se u svrhu promatranja i analize ne mogu iz
svoje sredine izdvojiti i izolirati, te podvri kontroliranim utjecajima, te prouavanju i
praenju u posebnim uvjetima. Zatim, to su problemi koji obuhvaaju razliita i
raznorodna podruja i koji se sa stanovita samo jedne naune discipline ne mogu
potpuno sagledati. Nadalje, to su pojave koje se javljaju kod sloenih dinamikih
sistema i koje se ne mogu samo sa jednog stanovita shvatiti i analizirati.
U okviru teorije sistema postoje i razvijaju se mnogi pravci istraivanja i vrlo
razliite metode koje se sa vie ili manje uspjeha primjenjuju na raznim podrujima.
Isto tako postoje i donekle razliita shvaanja smisla i svrhe te zadataka teorije
sistema.
Dva najizraenija miljenja su:
da teoriju sistema treba prvenstveno shvatiti kao praktinu apstraktnu
teoriju, kao to je npr. matematika, tj. kao skup naunih postulata,
metoda i postupaka za rjeavanje naunih i praktinih problema i u tom
smislu emo je i mi prikazati;
da teoriju sistema prvenstveno treba shvatiti kao jedan nain
promatranja i razumijevanja prirodnih i apstraktnih pojava, tj. kao
jedan vid filozofije.
Prvo navedeno shvaanje je orijentirano prvenstveno na rjeavanje odreenih
problema, a drugo je orijentirano na tumaenje odreenih pojava. Bez obzira kako
shvaali teoriju sistema: kao skup naunih metoda za rjeavanje konkretnih problema
ili stavljali naglasak na tumaenje raznih pojava, ona je prije svega nauka tj. nauna
disciplina koja nalazi svoju primjenu u raznim strukama, ali nije neka definirana
struka.

Nauku tj. naunu disciplinu treba shvatiti kao sakupljeno i sistematizirano

znanje (naune informacije) na odreenom podruju, a naune metode kao postupke
pomou kojih se to znanje stvara, sakuplja, upotrebljava i prenosi na druge.
U naunim krugovima, ali i u praksi, postoje vrlo razliita shvaanja pojmova
nauke i struke. Za neke su ti pojmovi gotovo istoznani, a za druge izmeu njih
postoji bitna razlika. Po jednom shvaanju nauka je sveope sistematizirano ljudsko
znanje, dakle cjelokupno znanje bez poblie specifikacije, a struke predstavljaju
pojedina definirana podruja tog znanja. Nauni rad prema tome znai kontinuirano
stvaranje znanja, tj. proizvodnju naunih informacija na bilo kojem podruju, uz
koritenje provjerenih metoda i postupaka.
Provjerena nauna metoda znai da je ona logiki postavljena, obrazloena i
dokazana. Kao ope priznat nain za prihvaanje objavljenih postupaka kao naune
metode prihvaen je dokaz pomou eksperimenta tj. pokusa, kojeg bilo tko u zadatim
uvjetima moe izvesti sa predvienim rezultatom.
Na podrujima nauke na kojima se ne mogu izvoditi eksperimenti kao nauni
dokaz uzima se logian izvod postavljene tvrdnje, tvrdnja se mora logikom analizom
dokazati.
Prema tom shvaanju struka i nauna disciplina su jedno te isto. To shvaanje
zanemaruje da se pojmovi struka i nauna disciplina mogu i trebaju odrediti na dvije
sistemske razine. U tom smislu postoji via sistemska razina nauke, tj. naunih
disciplina, ija je osnovna zadaa produkcija naunih informacija i nia sistemska
razina, tj. struka, koja mora biti orijentirana na rjeavanje konkretnih problema.
Prema sistemskom shvaanju nauke i struke, nauku ine naune discipline, tj.
odreeno podruje ili dio sveukupne nauke koji se u neemu bitno razlikuje od drugih
podruja.
Da bi neto moglo biti posebna nauna disciplina ono mora imati svoje
podruje istraivanja, svoj specifini fond naunih informacija, svoje naune metode i
svoje provjerene naune rezultate.
Posebnu potekou kod definiranja naunih disciplina predstavlja injenica da
se izmeu pojedinih naunih disciplina ne mogu postaviti vrste granice, jer se one
esto isprepliu i nadopunjuju, tako da neke naune discipline od drugih razlikuje
samo odreena istraivaka orijentacija. To dovodi do toga da se u razliitim
sredinama pojedine naune discipline razliito definiraju.
Nova nauna disciplina, ili pojednostavljeno nauka, nastaje na taj nain da se
jedan od istraivakih pravaca u okviru neke postojee naune discipline poinje
bitno razlikovati od dosadanjih istraivakih pravaca i poinje stvarati svoje posebne
naune metode i naune rezultate, koje se donekle razlikuju od drugih naunih
metoda.
Naune discipline mogu se prema nainu istraivanja i stvaranja i tumaenja
naunih rezultata podijeliti na:
monodisciplinarne;
multidisciplinarne.

Monodisciplinarnim moemo smatrati one naune discipline koje imaju

uglavnom svoj (u okviru te discipline razvijen) poseban pristup problemima, svoje
metode istraivanja i svoje relativno ogranieno podruje interesa.
Multidisciplinarnim se mogu smatrati naune discipline koje se u svom
istraivanju, pored vlastitih metoda, slue i metodama i saznanjima drugih naunih
disciplina, ali rezultate svojih istraivanja interpretiraju na poseban nain, te koje se
upravo po toj interpretaciji bitno razlikuju od drugih naunih disciplina.
Tipian primjer monodisciplinarne naune discipline predstavlja npr.
matematika. No ak ni ona u strogom smislu rijei nije potpuno monodisciplinarna,
jer se slui saznanjima i metodama logike, fizike i drugih naunih disciplina.
Tipian primjer multidisciplinarne nauke je npr. kibernetika, koja na razne
naine koristi saznanja drugih naunih disciplina, npr. matematike, fizike, teorije
sistema, teorije informacija i drugih. Ona metode i rezultate tih disciplina primjenjuje
i interpretirana svoj nain i stvara svoje vlastite metode i saznanja.
Struke ine drugu sistemsku razinu i one se od naunih disciplina razlikuju po
tome to one koriste rezultate raznih naunih disciplina (saznanja, metode, postupke) i
svoja iskustva za rjeavanje praktinih problema i zadataka.
Osnovna svrha struka nije stvaranje i otkrivanje novih naunih injenica i
metoda, nego koritenje postojeih saznanja za bolje i uspjenije izvravanje
konkretnih zadataka. Za struku uope nije vano koja metoda pripada kojoj naunoj
disciplini, nego je vano samo to moe li se pomou te metode ili saznanja zadatak ili
problem rijeiti. Stoga strunjak mora do stanovite razine poznavati razne naune
discipline, kako bi njihova saznanja u obavljanju svojih zadataka mogao uspjeno
upotrijebiti.
Ukratko moemo rei da je osnovna svrha naunih disciplina ili kratko nauke,
proizvodnja naunih informacija ili znanja, a osnovna svrha struka je koritenje tih
informacija za rjeavanje praktinih problema. Premda struka i profesija ne mora biti
isto, jer u okviru struke moe biti vie profesija raznih strunih razina, ona se ipak
najee u obinoj konverzaciji poistovjeuje sa profesijom, odnosno sa zvanjem.
Izmeu te dvije spomenute sistemske razine tj. izmeu neuke i struke postoji
veza koja moe biti vra ili slabija. Prema opsegu i vrstini veza izmeu pojedine
struke i pojedine nauke moemo razlikovati neto to moemo smatrati da je samo
nauka i neto to moemo smatrati da je i jedno i drugo tj. i nauka i struka.
Neka nauna disciplina je samo nauka ako ona ima praktinu primjenu u
raznim strukama, kod kojih se ni za jednu od tih struka ne moe tvrditi da se preteno
osniva na toj nauci.
Npr. teorija sistema je samo nauna disciplina ili nauka, jer nalazi primjenu u
mnogim strukama, ali se ni jedna za sada poznata struka ne osniva iskljuivo ili barem
preteno na teoriji sistema. Barem za sada, na strunoj razini ne postoji profesija
sistemskih teoretiara. Naravno, na naunoj razini takva profesija postoji. Neka
nauna disciplina je ujedno i struka ako postoji takva struka koja se preteno koristi
znanjem odreene naune discipline. U tom smislu je npr. informacijska nauka i
nauka i struka, jer uz nju postoji i struka informatika koja se osniva na saznanjima
informacijske nauke.

10

Naune discipline se razvijaju, a to znai da se u njima javljaju novi pravci

istraivanja, proiruju informacijske baze novim saznanjima, stvaraju novi pristupi i
metode koje se mogu prema njihovim znaajkama grupirati. Na taj nain, ako je u
njima zadran osnovni pravac i smisao istraivanja, nastaju u okviru naune discipline
tzv. pod-discipline. Npr. matematika se sastoji iz aritmetike, algebre i drugih poddisciplina.
Teorija sistema je jedna od novijih naunih disciplina i njezin je osnovni
zadatak prouavanje tzv. sistemskih zakonitosti, tj. zakonitosti funkcionalnih cjelina i
istraivanje mogunosti primjene tih sistemskih zakonitosti u rjeavanju konkretnih
problema.

2.2. Postanak teorije sistema

Ve na poetku razvoja nauke pojedini naunici su uoili da postoje tzv.
zakonitosti cjelina, tj. zakonitosti koje se ne mogu neposredno identificirati kao
zakonitosti dijelova koji ine cjelinu. Npr. dijelovi nekog sloenog proizvoda, makar
bili poredani u nekakav red, ne mogu neposredno dati predodbu o tome kakav je to
proizvod, emu on slui, kako on funkcionira i kako se upotrebljava. to je proizvod
sloeniji i to ima vie razliitih dijelova na ta pitanja je, na osnovu pregleda dijelova,
to tee odgovoriti. Da bismo dobili odgovore na spomenuta pitanja morali bismo
dijelove prema nekoj shemi sloiti i povezati u proizvod i na osnovu istih dijelova
dobiti toliko odgovora koliko bi razliitih proizvoda iz tih dijelova mogli sloiti.
Primjer iz informatike: time to bismo dobili popis i uestalost rijei nekog
teksta ne bismo mogli odgonetnuti kojem tekstu te rijei pripadaju. Ako bismo
smiljeno kombinirali raspoloive rijei mogli bismo dobiti veliki broj sadrajno vrlo
razliitih tekstova. Ni za jedan od tako dobivenih tekstova ne bi mogli sa sigurnou
tvrditi da predstavlja original iz kojeg potie popis tih rijei. To vrijedi i za slova i za
rijei, npr. pomou slova A, E, K, P i T moe se napisati PETAK ili PAKET.
Ovakvih primjera mogli bismo navesti bezbroj ali i ova dva koje smo
spomenuli dovoljno pokazuju da se neka cjelina razlikuje od dijelova i da je funkcija i
uloga dijelova razliita od funkcije i uloge cjeline. Drugim rijeima, koliina
informacija koju nam moe dati promatranje dijelova nije dovoljna da bismo shvatili i
spoznali svojstva cjeline.
Meu prve naunike za koje se smatra da su uoili tu injenicu, da se cjelina
bitno razlikuje od sume dijelova ubraja se uveni grki filzof Aristotel.
Njemu se pripisuje izjava: Cjelina je vie od sume dijelova. Slina miljenja
su imali tokom vijekova ne samo grki nego i mnogi drugi naunici. Meutim,
slubena nauka, tj. nauka etablirana u dravnim institucijama se dugo vremena nije
mnogo osvrtala na tu tvrdnju i injenicu.
Tek sredinom dvadesetog vijeka ameriki biolog Ludwig von Bertalanffy
skree panju nauci na tu injenicu. On je 1937. godine na naunom seminaru iz
filozofije na univerzitetu u ikagu na jednom naunom skupu prvi put javno iznio
svoje ideje o potrebi i mogunostima stvaranja jedne ope teorije koja bi obuhvatila

11

prouavanje sistemskih fenomena, tj. svih tipinih sistemskih svojstava i vrijedila za

sve sisteme, bilo kakve prirode oni bili. Kod toga je imenom sistem obuhvaao sve
ono to se inae podrazumijeva pod pojmom funkcionalne cjeline. Prema tome, pojam
sistem je isto to i funkcionalna cjelina.
Prema izjavama samog Bertalanffy-ja, njegove ideje su naile na vrlo slab
prijem i na otpor kod ostalih uesnika seminara. Komentari ostalih uesnika seminara
u svezi sa tom Bertalanffy-jevom idejom bili su toliko negativni da su ga potpuno
oneraspoloili i obeshrabrili i to tako da on za stanovito vrijeme prestaje sa daljnjim
razvijanjem te ideje i njenim propagiranjem.
Tek nakon drugog svjetskog rata u drugaijoj drutvenoj i naunoj klimi on
ponovno poinje sa izlaganjem svojih sistemskih ideja. Tako on 1949. u njemakom
naunom asopisu: Biologija Generalis pod naslovom Zu einer Allgemeinen
Systemlehre (Za jednu opu sistemsku nauku) ponovno objavljuje svoje ideje o
stvaranju jedne ope sistemske nauke koja bi se bavila prouavanjem sistemskih
fenomena i sistemskih zakonitosti.
U isto vrijeme on poinje ponovno sa propagandom svojih sistemskih ideja
putem predavanja na raznim naunim skupovima. U tome mu mnogo pomae
injenica da se u priblino isto vrijeme pojavila i kibernetika koja propagira sline
ideje i koja je svojom pojavom pobudila veliku pozornost naunih krugova. To sve je
dovelo do toga da je on u relativno kratkom vremenu u naunim krugovima stekao
prilian broj pristaa sa kojima 1954. godine osniva nauno drutvo Society for
General System Theory (Drutvo za opu teoriju sistema).
Kao najpoznatiji suosnivai tog Drutva za opu teoriju sistema bili su poznati
naunici: Keneth Boulding (ekonomist), Anatole Rappaport (biomatematiar) i
Richard Gerard (psiholog).
Prema tome, moemo smatrati da je osnivanjem tog Drutva za opu teoriju
sistema u Americi l954. godine zapravo osnovana teorija sistema kao nauna
disciplina.
Kasnije se slina drutva osnivaju i u mnogim drugim dravama. Ameriko
Drutvo za opu teoriju sistema koje je neke vrste nauna matica svih slinih drutava
postoji i sada, ali ima neto izmijenjeni naziv, te se zove Society for General Systems
Research (Drutvo za istraivanje opih sistema). Glavni organ tog drutva je asopis
General Systems. Temeljnu svrhu i ciljeve tog drutva ono je definiralo i u etiri
kratke take koje su bile proklamirane odmah u vezi sa osnivanjem drutva. Prema
tome, osnovni ciljevi drutva su:
1) istraivanje izomorfije koncepata, zakona i modela na razliitim
podrujima, sa svrhom da se omogui njihov prijenos s jednog
podruja na drugo i njihova korisna primjena;
2) pomaganje razvoja odgovarajuih teoretskih modela na podrujima na
kojima oni nedostaju;
3) smanjivanje
podrujima;

udvostruavanja

12

teoretskih

napora

na

razliitim

4) potpomaganje jedinstva nauke pomou poboljanja komunikacija

izmeu specijalista.
U okviru spomenutih drutava, ali i izvan njih, razvija se vie pogleda i
pravaca na teoriju sistema, te veliki broj metoda za rjeavanje sistemskih problema.
Po Bertalanffy-ju, zamiljena i osnovana teorija sistema naziva se najee
Opa teorija sistema (General System Theory), no neki je nazivaju i teorijom
otvorenih sistema, za razliku od kibernetike koju nazivaju i teorijom zatvorenih
sistema.
Moda je najvea zasluga Ope teorije sistema u tome to je ukazala i
dokazala objektivno postojanje sistemskih zakonitosti, to je ukazala na nunost
prouavanja tih zakonitosti i to je dala osnovni pojmovni koncept i pristup rjeavanju
sistemskih problema i razumijevanja sistemskih pojava.
Pored spomenute ope teorije sistema razvili su se i drugi pogledi i pravci
prouavanja i tumaenja sistemskih pojava i zakonitosti, koji se sa manje ili vie
prava takoer nazivaju teorijama sistema.
Najznaajnija od njih je kibernetika koja je nastala neto prije ope teorije
sistema i koja polazi od neto drugaijih postavki ali su njezine metode i predmet
promatranja slini. Ve smo ranije spomenuli da je upravo pojava kibernetike izazvala
i pojavu ope teorije sistema i drugih sistemskih teorija.
Tokom vremena pojavilo je se vie pravaca istraivanja sistema koji se sa vie
ili manje prava mogu nazivati takoer teorijama sistema. Zavisno o tome kakvo je
stajalite pojedine grupe naunika u vezi sa osnovnom svrhom teorije sistema, tj. je li
osnovna svrha teorije sistema tumaenje raznih prirodnih i apstraktnih fenomena, tj.
podrazumijevanje teorije sistema kao osnove za jedan vid filozofije, ili je stajalite da
teorija sistema treba biti prvenstveno praktina nauna disciplina za rjeavanje
sloenih naunih i praktinih zadataka nastaju i usmjeruju se pojedine teorije sistema.
Jedan od primjera za prvi nain gledanja je npr. teorija samo-transcendentalnih
sistema (Selftranscedence Systems).
I jednom i drugom stajalitu mogu se staviti stanoviti prigovori. Najei
prigovor prvom gleditu, tj. gleditu da teorija sistema treba biti jedan vid filozofije, je
da takve teorije mnoge stvari na vrlo kompliciran nain objanjavaju ali vrlo malo
problema rjeavaju.
Prigovor drugom stajalitu, tj. gleditu da teorija sistema treba biti prvenstveno
praksom orijentirana nauna disciplina, je najee da ona nije dovoljno sveobuhvatna
i teoretska tj. da razne sistemske fenomene i probleme u vezi s time suvie
pojednostavljuje i da se pri tom ne pridrava jednog pravca razmiljanja.
No bez obzira na ta dva stajalita i mogue prigovore na njih, istraivanja koja
se vre u svim pravcima su korisna i ona mogu samo doprinijeti daljem razvoju i
korisnoj primjeni teorije sistema.
Teorija sistema je interdisciplinarna oblast nauke i studija prirode
kompleksnih sistema u prirodi, drutvu i nauci. Konkretnije govorei, to je okvir
pomou kojeg se moe analizirati, odnosno opisati svaka grupa objekata koji djeluju

13

zajedno kako bi proizveli neki rezultat. To moe biti pojedinac, neka organizacija ili
drutvo ili bilo koja elektromehanika ili informaciona sredstva.
Teorija sistema se prvo pojavila u biologiji 1920-ih iz potrebe da se objasni
meusobna povezanost organizama u ekosistemima. Kao tehnika i opa akademska
oblast prouavanja, preteno se odnosi na nauku sistema koja je proizala iz
Bertalanffyeve Generalne teorije sistema (GST, General Systems Theory), koja je,
izmeu ostalog, pokrenula projekt istraivanja i prakse sistema. Margaret Mead i
Gregory Bateson su razvili interdisciplinarne poglede u teoriji sistema (kao to su
pozitivne i negativne povratne informacije u drutvenim naukama).
Ideje iz teorije sistema su se razvijale u razliitim podrujima, ilustrirane u
djelu Bla H. Bnthy-ja; ekolokim sistemima kod Howard T. Odum-a, Eugene
Odum-a i Fritjof Capra-e; organizacionoj teoriji i menadmentu kod Peter Senge;
interdisciplinarnoj studiji u oblastima kao to je Razvoj ljudskih resursa iz djela
Richard A. Swanson-a. Kao interdisciplinarna oblast nauke ona spaja principe i
koncepte iz ontologije, filozofije, fizike, kompjuterske nauke, biologije i inenjeringa
kao i geografije, sociologije, politikih nauka i ekonomije. Teorija sistema tako slui
kao most za interdisciplinarni dijalog izmeu autonomnih podruja studije kao i u
sklopu podruja same sistemske nauke.
Odnos izmeu organizacija i njihove okoline jeste izvor kompleksnosti i
meusobne ovisnosti. U veini sluajeva cjelina ima osobine koje se ne mogu saznati
na osnovu analize izoliranih sastavnih elemenata. Bla H. Bnthy, koji je tvrdio da je
"dobrobit ovjeanstva" svrha nauke dao je znaajan i dalekosean doprinos oblasti
teorije sistema. Bnthy definira slijedee: Sistemski stav je svjetski stav koji se
zasniva na disciplini SISTEMSKE ANALIZE. U sreditu sistemske analize nalazi se
koncept SISTEMA. U najopijem smislu, sistem oznaava konfiguraciju dijelova koji
su povezani i spojeni mreom odnosa. Primer group definira sistem kao porodicu
odnosa meu lanovima koji djeluju kao cjelina. Bertalanffy definira sistem kao
"elemente u stalnom odnosu".
Sline ideje se pronalaze u teorijama koje su se razvile iz istih fundamentalnih
koncepata naglaavajui da razumijevanje proizlazi iz poznavanja koncepata i
dijelova i cjeline. Naglasak kod teorije sistema se pomjera sa dijelova na organizaciju
dijelova, potvrujui da interakcije dijelova nisu "statini" i konstantni nego
"dinamini" procesi. Konvencionalni zatvoreni sistemi su dovedeni u pitanje sa
razvojem perspektiva otvorenih sistema. Izvreno je pomijeranje sa apsolutnih i
univerzalnih autoritativnih principa i znanja na relativno i ope konceptualno i
perceptualno znanje.
Bilo da se razmatraju prvi sistemi pisane komunikacije sa fenikim klinastim
pismom do brojki Maja, ili poduhvati u graevinarstvu kod egipatskih piramida,
razmiljanje o sistemima u sutini datira jo od drevnih dana..
Teorija sistema kao oblast prouavanja se posebno razvila nakon svjetskih
ratova iz djela Ludwiga von Bartalanffya, Anatola Rapoporta, Kennetha E.
Bouldinga, Williama Rossa Ashbya, Margaret Mead, Gregorya Batesona, C. West
Churchmana i drugih 1950-ih. Svjestan napretka u nauci koje je dovelo u pitanje
klasine pretpostavke u organizacionim naukama, Bertalanffyjeva ideja da razvije
teoriju sistema poela je ve u periodu izmeu ratova objavljivanjem "An Outline for

14

General Systems Theory Kratak pregled ope teorije sistema u British Journal for
the Philosophy of Science, 1950.

Slika 2.1. Margaret Mead

Predmeti kao to su kompleksnost, samoorganizacija, konekcionizam i
adaptivni sistemi su se ve prouavali 1940-ih i 1950-ih. U oblastima poput
kibernetike, istraivai kao Norbert Wiener, William Ross Ashby, John von Neumann
i Heinz von Foerster ispitivali su kompleksne sisteme pomou matematike. Brojni
nauni radnici su prije bili aktivno angairani na ovim idejama (Tectology od
Alexandera Bogdanova objavljena 1912.-1917. je izuzetan primjer), ali je Bertalanffy
1937 prezentirao opu teoriju sistema za konferenciju na Univerzitetu u Chicagu.
Prikaz sistema se bazirao na nekoliko osnovnih ideja. Prvo, sve pojave se
mogu promatrati kao mrea odnosa izmeu elemenata, ili kao sistem. Drugo, svi
sistemi, bilo da su elektrini, bioloki ili socijalni, imaju zajedniki ablon, ponaanje
i svojstva koji se mogu razumjeti i iskoristiti za stvaranje veeg uvida u ponaanje
kompleksnih pojava i za pribliavanje jedinstvu nauke. 1956.g. osnovano je
Udruenje za istraivanje opih sistema, koje je 1988. godine preimenovano u
Meunarodno udruenje za sistemsku nauku.
Mnogi rani teoretiari sistema su nastojali pronai teoriju opih sistema koja
bi mogla objasniti sve sisteme u svim oblastima nauke. Termin se javlja jo u knjizi
Bertalanffyja pod nazivom Opa teorija sistema. Cilj Bertalanffyja je bio da zajedno
pod jedan naslov stavi organsku nauku koju je promatrao u svom radu kao biolog.
Njegova elja je bila da upotrijebi rije "sistem" da bi opisao one principe koji su
zajedniki sistemima openito. U svojoj knjizi pie: ...postoje modeli, principi i
zakoni koji se primjenjuju na generalizirane sisteme ili njihove podrazrede, neovisno
od njihove posebne vrste, prirode njihovih sastavnih elemenata, i odnosa ili "sila"
izmeu njih. ini se legitimnim traiti jednu teoriju, ne teoriju sistema koji su vie ili
manje posebne vrste, nego univerzalnih principa koji se primjenjuju na sisteme
openito.
Kronologija razvoja:
1820-1903 Herbert Spencer

15

 1882-1950 Nicolai Hartmann

1848-1923 Vilfredo Pareto
1858-1917 Emile Durkheim
1922 Alexander Bogdanov objavljuje Tectology u Rusiji (prijevod na
njemaki 1928. g., engleski 1980.g.)
1929-1951 Robert Maynard Hutchins, Univerzitet u Chicago-u
1946-1953 Macy konferencije
1948 Norbert Wiener objavljuje Cybernetics or Control and
Communication in the Animal and the Machine (Kibernetika ili kontrola i
komunikacija kod ivotinja i maina)
1956 Ludwig von Bertalanffy, Anatol Rapoport, Ralph W. Gerard,
Kenneth Boulding osnivaju Drutvo za unapreenje ope teorije sistema.
1968 Ludwig von Bertalanffy objavljuje General System theory:
Foundations, Development, Applications (Opa teorija sistema, osnove,
razvoj, primjene)
1970-1980s Second-order kibernetika koju razrauje Heinz von Foerster,
Gregory Bateson, Humberto Maturana i drugi
1970s Teorija katastrofe (Ren Thom, E.C. Zeeman) Dinamiki sistemi u
matematici.
1980s Teorija haosa David Ruelle, Edward Lorenz, Mitchell Feigenbaum,
Steve Smale, James A. Yorke
1986 Teorija konteksta Anthony Wilden
1988 Meunarodno udruenje za sistemsku nauku
1990 Kompleksni adaptivni sistemi (CAS) John H. Holland, Murray GellMann, Harold Morowitz, W. Brian Arthur 1955 W. Ross Ashby izdaje
Introduction to Cybernetics (Uvod u kibernetiku)

Kibernetika
Termini "teorija sistema" i "kibernetika" imaju iroku upotrebu kao sinonimi.
Neki autori koriste termin kibernetski sistemi kako bi oznaili odgovarajui podskup
odreenog razreda opih sistema, odnosno one sisteme koji ukljuuju petlje povratnih
informacija. Prema Jacksonu (2000), Bertalanffy je promovirao embrionski oblik
teorije opih sistema (General System Theory - GST) jo u 1920-im i 1930-im
godinama, ali tek je poetkom 1950-ih ta teorija postala vie poznata u naunim
krugovima.
Niti kibernetike su se poele odvijati kasnih 1800-ih to je dovelo do
objavljivanja utjecajnih djela (npr. Wienerova Kibernetika 1946. i von
Bertalanffyjeva Teorija opih sistema 1968.). Kibernetika je nastala vie iz tehnikih
oblasti a Teorija opih sistema GST iz biologije. Ako nita drugo, ini se da je, iako
oboje vjerojatno meusobno djeluju jedno na drugo, kibernetika imala vei utjecaj.

16

Bertalanffy (1969) posebno istie razlikovanje izmeu podruja konstatirajui

utjecaj kibernetike: "Teorija sistema se esto poistovjeuje sa teorijom kibernetike i
kontrole. Ovo je ponovo netano. Kibernetika kao teorija kontrolnog mehanizma u
tehnologiji i prirodi se zasniva na konceptima informacije i povratne informacije, ali
kao dio ope teorije o sistemima;" zatim ponavlja: "model ima iroku primjenu ali se
ne treba poistovjetiti sa teorijom sistema openito", te da je "neophodno upozorenje
na njeno neoprezno irenje na podruja za koje nisu izraeni njeni koncepti.".
Kibernetika, teorija katastrofe, teorija haosa i teorija kompleksnosti imaju
zajedniki cilj objasniti kompleksne sisteme koji se sastoje od velikog broja
meusobno interaktivnih i povezanih dijelova u smislu ovih interakcija. Celularni
automati (CA), neuralne mree (NN), vjetaka inteligencija (AI) i vjetaki ivot
(ALife) su povezana podruja, ali ne pokuavaju da opiu ope (univerzalne)
kompleksne (pojedinane) sisteme. Danas se ne bi moglo zamisliti prouavanje
kompleksnih sistema bez upotrebe kompjutera.

Kompleksni adaptivni sistemi

Kompleksni adaptivni sistemi - CAS su posebni sluajevi kompleksnih
sistema. Oni su kompleksni po tome to su razliiti i sainjeni od viestrukih
meusobno povezanih elemenata, a adaptivni po tome to imaju kapacitet da se
mijenjaju i ue na osnovu iskustva. Termin kompleksni adaptivni sistemi je skovan na
interdisciplinarnom Santa Fe Institutu (SFI), od strane John H. Hollanda, Murray
Gell-Manna i drugih.
CAS ideje i modeli su u osnovi evolucijski i zaivljavaju u modernim
biolokim stajalitima o adaptaciji i evoluciji. Shodno tome, teorija kompleksnih
adaptivnih sistema premouje razvoj teorije sistema sa idejama generaliziranog
darvinizma, to sugerira da su Darwinovi principi evolucije u mogunosti objasniti
niz kompleksnih materijalnih pojava, od kozmikih do drutvenih stvari.

Teorija ivih sistema

Teorija ivih sistema je izdanak Bertalanffyjeve ope teorije sistema, koju je
osmislio James Grier Miller, ija je namjera bila da se formalizira koncept "ivota".
Prema Millerovoj originalnoj zamisli, koja je tano objanjena u njegovom djelu ivi
sistemi, "ivi sistem" mora sadravati svaki od 20 "kljunih podsistema", koje
definiraju njihove funkcije i koji su vidljivi u bezbrojnim sistemima od prostih elija
do organizama, zemalja i drutava. U svom djelu ivi sistemi Miller daje detaljan
pogled na nekoliko sistema po veliini, i utvruje podsisteme u svakom.
James Grier Miller (1978) je napisao svezak od 1,102 stranica da bi prikazao
svoju teoriju ivih sistema. On konstruira opu teoriju ivih sistema fokusirajui se na
konkretne sisteme akumulacije, koje nisu sluajne, materije-energije u fizikalnom
prostoru-vremenu koje su organizirane u interaktivne, meusobno povezane
podsisteme ili komponente. Neznatno revidirajui svoj originalni model dvanaest
godina kasnije, on razlikuje osam "uklopljenih" hijerarhijskih nivoa u takvim
kompleksnim strukturama. Svaki nivo je "uklopljen" na nain da svaki vii nivo sadri
sljedei nii nivo na nain da se uklapaju.

17

Organizaciona teorija
Sistemski okvir je takoer fundamentalan za organizacionu teoriju poto su
organizacije kompleksni dinamini procesi orijentirani ka postizanju cilja. Jedan od
prvih mislilaca u ovom podruju je bio Alexander Bogdanov, koji je razvio svoju
Tektologiju (Tectology), teoriju koja se uveliko smatrala preteom Bertalanffyjeve
GST, iji je cilj da se oblikuju i dizajniraju organizacije ljudi (pogledati Mattessich
1978, Capra 1996).
Kurt Lewin je posebno bio utjecajan u razvoju perspektive sistema unutar
organizacione teorije i skovao je termin "sistemi ideologije", iz svoje frustracije
bihevioristikom psihologijom koja je postala prepreka odrivom radu u psihologiji.
Jay Forrester je radio na dinamici i menadmentu usporedo sa brojnim drugim
teoretiarima.
Sistemski pristup organizacijama se jako oslanja na postizanje negativne
entropije kroz otvorenost i povratne informacije. Sistemsko gledite na organizacije je
transdisciplinarno i integrativno. Drugim rijeima, ono transcendira perspektive
pojedinanih disciplina, integrirajui ih na osnovu zajednikog "koda", ili preciznije,
na osnovu formalnog aparata kojeg osigurava teorija sistema. Sistemski pristup daje
prvenstvo meusobnim odnosima a ne elementima sistema. Upravo su iz ovih
dinamikih meusobnih odnosa nastale nove osobine sistema. U novije vrijeme
razvijeno je sistemsko razmiljanje da bi se osigurale tehnike za prouavanje sistema
na holistike naine u cilju dopunjavanja tradicionalnih redukcionistikih metoda. U
ovoj novijoj tradiciji, teoriju sistema u organizacionim studijima neki smatraju
humanistikim produetkom prirodnih nauka.

Softver i upotreba kompjutera

Tokom 1960-ih, teoriju sistema je usvojila oblast raunarstva i informacione
tehnologije poslije John Von Neumann-a i, ustvari, inila je osnovu strukturne
analize i strukturnog dizajna (pogledati takoer Larry Constantine, Tom Demarco i Ed
Yourdon). Takoer je bila osnova za poetne principe softverskog inenjeringa i
kompjuterski podranog softverskog inenjeringa.
Do 1970-ih, opa teorija sistema (GST) je bila fundamentalna potpora veine
komercijalnih tehnika softverskog dizajna, a do 1980., W. Vaughn Frick i Albert F.
Case, Jr. su koristili GST da dizajniraju transformaciju "nedostajueg linka" od
sistemske analize (definirajui to je neophodno u jednom sistemu) do dizajna sistema
(to je stvarno implementirano) koristei oznaavanje Yourdon/Demarcoa. Ovi
principi su inkorporirani u sredstva kompjuterski podranog softverskog inenjeringa
koje su dostavljali Nastec Corporation, Transform Logic, Inc., KnowledgeWare
(pogledati Fran Tarkenton i James Martin), Texas Instruments, Arthur Andersen i
konano IBM Corporation.

Sociologija i sociokibernetika
Teorija sistema je takoer razvijena u sklopu sociologije. Znaajna figura u
perspektivi sociolokih sistema, razvijene iz GST, je Walter Buckley (na osnovu
Bertalanffyjeve teorije). Niklas Luhmann (pogledati Luhmann 1994) je takoer
predominantan u literaturi za sociologiju i teoriju sistema. Millerova teorija ivih

18

sistema je bila posebno utjecajna u sociologiji od vremena prvih kretanja u oblasti

sistema. Modeli za ekvilibrijum u sistemskoj analizi koji su usporedili klasina
gledita od Talcott Parsonsa i Georgea Homasa su bili utjecajni u integriranju
koncepata sa opim kretanjem. Sa obnovljenim interesom za teoriju sistema u usponu
od 1990-ih, Bailey (1994) konstatira da koncept sistema u sociologiji datira jo od
Auguste Comtea u 19. stoljeu, Herberta Spencera i Vilfredoa Paretoa, i da se
sociologija priprema za svoju stogodinjicu kako se razvijala nova teorija sistema
nakon Drugog svjetskog rata.
U sociologiji su lanovi Istraivake komisije 51 Meunarodne socioloke
asocijacije (koja se fokusira na sociokibernetiku) nastojali identificirati
sociokibernetske petlje povratnih informacija koje, o emu se vodi rasprava,
prvenstveno kontroliraju djelovanje drutva. Na osnovu istraivanja koje je uglavnom
provedeno u oblasti obrazovanja, Raven (1995) je, na primjer, tvrdio da upravo ovi
sociokibernetski procesi konzistentno podrivaju dobronamjernu javnu akciju i da
trenutno vode nau vrstu, eksponencijalno rastuom stopom, ka istrebljenju.

Sistemska dinamika
Sistemsku dinamiku je utemeljio krajem 1950-ih Jay W. Forrester sa MIT
Sloan School of Management uz osnivanje MIT System Dynamics Group. U to
vrijeme je poeo primjenjivati ono to je nauio o sistemima tokom svog rada na
elektrotehnici do svakodnevne vrste sistema.
Teko je utvrditi toan datum utemeljenja podruja sistemske dinamike jer to
zahtijeva odreeni stepen proizvoljnosti. Jay W. Forrester se pridruio fakultetu pri
Sloan School at MIT 1956, godine, gdje je zatim razvio ono to je danas sistemska
dinamika. Prvi lanak Jay W. Forrestera u Harvard Business Reviewu o "Industrijskoj
dinamici" je objavljen 1958. godine. lanovi Udruenja sistemske dinamike su
odabrali 1957. da obiljee tu priliku jer je to godina u kojoj je izvren rad koji je
doveo do tog lanka, koji je opisao dinamiku proizvodnog nabavnog lanca.
Kao aspekt teorije sistema, sistemska dinamika je metoda za razumijevanje
dinamikog ponaanja kompleksnih sistema. Osnova metoda je priznanje da je
struktura svakog sistema sa mnogim krunim, sigurnosnim odnosima, ponekada sa
vremenskim kanjenjem meu njegovim komponentama je esto isto tako znaajna
za utvrivanje njegovog ponaanja kao i same pojedinane komponente. Primjeri su
teorija haosa i socijalna dinamika. Takoer se tvrdi da se, zbog toga to esto postoje
osobine cjeline koje se ne mogu nai meu osobinama elemenata, u nekim
sluajevima ponaanje cjeline ne moe objasniti pomou ponaanja njenih dijelova.
Primjer su osobine ovih dijelova koje kada se razmotre zajedno mogu prouzroiti
znaenje koje ne postoji u tim dijelovima. Ovo dalje objanjava integraciju sredstava
kao to je jezik kao jezgrovitiji proces u ljudskoj primjeni najlakeg puta
prilagodljivosti kroz meusobno povezane sisteme.

Sistemski inenjering
Sistemski inenjering je interdisciplinarni pristup i sredstvo za omoguavanje
realizacije i rasporeivanje uspjenih sistema. Moe se promatrati kao primjena
inenjering tehnika na inenjering sistema, kao i primjena sistemskog pristupa
inenjering naporima. Sistemski inenjering integrira druge discipline i specijalne

19

grupe u timske napore formirajui strukturni razvojni proces koji se odvija od

koncepta proizvodnje do operacije i raspolaganja. Sistemski inenjering razmatra i
poslovne i tehnike potrebe svih potroaa s ciljem da osigura kvalitetan proizvod koji
ispunjava potrebe korisnika.

Sistemska psihologija
Sistemska psihologija je grana psihologije koja prouava ponaanje ljudi i iskustvo u
kompleksnim sistemima. Inspirirana je teorijom sistema i sistemskim razmiljanjem, i
zasniva se na teoretskom radu Roger Barkera, Gregory Batesona, Humberto Maturana
i drugih. To je pristup u psihologiji u kojem se grupe i pojedinci smatraju sistemima u
homeostazi. Sistemska psihologija obuhvata domenu inenjerske psihologije, ali se
pored toga vie bavi drutvenim sistemima i prouavanjem motivacijskog, osjeajnog,
spoznajnog i grupnog ponaanja nego inenjerska psihologija. U sistemskoj
psihologiji karakteristike organizacionog ponaanja, na primjer pojedinane potrebe,
nagrade, oekivanja i atributi ljudi koji imaju interakciju sa sistemima se razmatraju u
procesu kako bi se stvorio efikasan sistem.

2.3. Sistemske metode istraivanja

Osniva teorije sistema Bertalanffy je na sljedei nain obrazlagao svoje ideje
o potrebi stvaranja jedne ope teorije sistema. Analizirajui razvoj nauke kroz razvoj
naunih metoda u historiji doao je do zakljuka da je razvoj pojedinih naunih
metoda uvjetovan informacijskom osnovom i stanjem tehnike odnosno tehnologije.
Prema tim uvjetima sve naune metode mogue je podijeliti u tri osnovne grupe i to
na:
opservacijske metode;
analitike metode;
sistemske metode.
Opservacijske metode tj. metode naunog promatranja prema Bertalanffyju su
morale najranije nastati i one su na neki nain izvorite svih ostalih naunih metoda.
Logino je da su one najstarije jer u poecima pojave nauke nauniku istraivau u
istraivanju bilo kakvih fenomena nita drugo osim dobrog promatranja i zdravog
razuma nije stajalo na raspolaganju. Naunik u to doba nije imao na raspolaganju
puno naunih informacija, a i tehnika sredstva pomou kojih bi pojavu mogao bolje
promotriti bila su mu vrlo oskudna.
Prema tome, ono to je u poetku razvoja nauke naunik mogao initi bilo je
sistematsko promatranje pojave, paljivo i sistematsko zapisivanje dogaaja i, zatim,
logina i kritika analiza zapisanih injenica, tj. registriranih informacija o
promatranoj pojavi. Nova nauna saznanja, tj. nove naune informacije, bile su
rezultat toga rada, tj. sistemskog promatranja, zapisivanja, logine analize i provjere
postavljenih hipoteza daljnjim promatranjem.

20

Prema tome su rezultati opservacijske metode u najveoj mjeri ovisili o

sposobnosti istraivaa da uoi zanimljiv fenomen, da pravilno definira i to i kada e
promatrati i kako e uoeno registrirati. Zatim da sistemski strpljivo i paljivo
promatra pojavu i pedantno registrira sve bitne dogaaje i nakon toga na osnovi
logine analize zabiljeaka postavi pametnu hipotezu koju e daljnjim promatranjem
provjeriti.
Iz ovog se vidi da opservacijska metoda kao znanstvena metoda ne znai bilo
kakvo promatranje, kakvo vre ljudi u dokolici, nego je to smiljeno sistemsko
promatranje na temelju kojeg se postavlja nekakva nauna hipoteza koja objanjava
sam fenomen ili zakonitosti vezane za fenomen. Na osnovu spomenutog moemo
postaviti da se metoda opservacije kao nauna metoda sastoji iz slijedeih faza:
1) uoavanje i izbor pojave koja e se promatrati;
2) definiranje cilja promatranja i u vezi s tim dogaaja koje treba registrirati;
3) promatranje i registriranje dogaaja;
4) selekcija i logina analiza zabiljeaka;
5) postavljanje hipoteze o promatranom fenomenu, tj. definiranje
pretpostavki o znaajkama fenomena, kao to su sastav, svojstva,
zakonitosti itd.;
6) provjera hipoteze daljnjim promatranjem. Ukoliko daljnje promatranje ne
potvruje hipotezu treba postaviti novu hipotezu;
7) definiranje rezultata na nain primjeren odreenoj naunoj disciplini;
8) objavljivanje rezultata.
Uoavanje pojave
Definiranje cilja promatranja
Promatranje i registriranje dogaaja
Selekcija i logina analiza
Postavljanje hipoteze
Provjera hipoteze
Definiranje rezultata
Objavljivanje rezultata

Slika 2.2. Faze opservacije

21

Ovaj tip metoda Bertalanffy je nazivao metodama deskripcije, a mi ih

nazivamo metodama opservacije i one su prema njemu dugo vremena bile jedine u
nauke. Razvitkom nauke tj. irenjem naune informacijske osnove ili znanja i tehnike
poeo se razvijati drugi tip naunih metoda, tzv. analitike metode. No, unato
postojanja drugih naunih metoda postoje podruja nauke u kojima su opservacijske
metode i danas dominantne. Takva je nauna disciplina npr. astronomija.
Sve to znamo npr. o kretanju svemirskih tijela zasniva se na istom naunom
promatranju. Mi ni danas, unato silnom razvoju tehnike, ne posjedujemo nikakva
sredstva sa kojima bi na svemirske pojave mogli uticati. Jedini nain na koji moemo
o svemirskim dogaajima i o zakonitostima po kojima se vladaju neto doznati je da
ih paljivo promatramo u smislu neke opservacijske metode i da na osnovu logine
analize registriranih dogaaja postavimo neke hipoteze koje emo provjerom
definirati kao zakonitosti ili injenice. Tehnika sredstva koja ve imamo koriste nam
samo utoliko to pomou njih moemo vie dogaaja primijetiti, to te dogaaje lake
i preciznije moemo registrirati i to nam olakavaju sintetiziranje i analizu
zakonitosti dogaaja.
Astronomija je lijep primjer koji pokazuje uspjenost opservacijskih metoda.
Ve u davna vremena, prije otprilike etiri hiljade godina, iskljuivo promatranjem
otkrivene su neke osnovne zakonitosti kretanja svemirskih tijela. Npr. kretanja sunca i
mjeseca na temelju kojih se je za niz godina unaprijed moglo proricati zamraenje
sunca i mjeseca. Kad se kod toga uzme u obzir da su to otkrili naunici prije nekoliko
hiljada godina, koji nisu imali na raspolaganju nita osim dobrih oiju (nisu poznavali
ni naoale), nekih visokih graevina i zdrave pameti, vidi se kako su te metode na
odreenim podrujima uspjene. U vezi s tim treba uoiti jednu vrlo vanu injenicu
bez koje nikakvog razvoja nauke ne bi bilo.
Za razvoj nauke je uvijek presudna bila mogunost vanjskog pohranjivanja ili
memoriranja informacija. Ta mogunost je ostvarena pomou pisma. Prema tome, bez
pisma koje je omoguilo pohranjivanje informacija o primijeenim dogaajima tj.
registraciju dogaaja nikakve nauke ne bi bilo. Npr. ako antiki astronom ne bi bio u
stanju zapisati uoeni poloaj nebeskog tijela onda ne bi ni mogao ustanoviti razliku
izmeu dva poloaja tog tijela nakon odreenog vremena, pa prema tome ne bi mogao
ni postaviti nikakvu hipotezu o kretanju tih svemirskih tijela.
Upravo ono to ovjeka bitno razlikuje od svih ostalih ivih bia je to da je on
u stanju da informacije pohranjuje izvan sebe i to je u stanju da metode pohranjivanja
informacija razvija. Upravo ta osobina je presudna za ljudski razvoj i napredak. Iz
jednostavnog primjera se lijepo vidi kako je razvoj informacijske nauke presudan za
daljnji razvoj svih ostalih nauka.
Razvitak nauke i tehnike je doveo do pojave novih naunih metoda koje po
njihovim metodolokim znaajkama nazivamo analitikim metodama. Nauna
saznanja su uvjetovala razvoj tehnike tj. stvaranje savrenijih sredstava pomou kojih
je stvorena mogunost da se na pojave smiljeno djeluje.
Tako je razvoj tehnikih sredstava omoguio ovjeku nauniku da se od
pasivnog promatraa pretvori u aktivnog eksperimentatora. U istraivanju naunik
vie ne promatra pasivno ono to se dogaa nego smiljeno sam izaziva dogaaje koje
na ranije opisani nain promatra.

22

Da bismo mogli promatrati u potpunosti samo one dogaaje koje sami

izazivamo moramo sprijeiti pojavu sluajnih dogaaja koji se mogu javiti pod
utjecajem nekontroliranih vanjskih faktora. Stoga je potrebno predmet promatranja na
neki nain izolirati od utjecaja tih nekontroliranih vanjskih faktora, a to znai da se
djelovanje na predmet prouavanja, tj. eksperimentiranje, mora vriti u posebnim
uvjetima.
Prema tome osnovno naelo analitikih metoda je:
da se predmet promatranja stavi u posebne uvjete;
da se na njega posebnim sredstvima smiljeno djeluje;
da se registriraju reakcije na to djelovanje; i
da se na osnovu analize registriranog postavi hipoteza koja se daljnjim
eksperimentiranjem mora provjeriti.
sveope
sistematizirano
znanje

Nauka

proizvodnja
znanja

sistematizirano
znanje za odreeno
podruje

Nauna
Nauna
disciplina
disciplina

naune metode

opservacijske
analitike
monodisciplinarne

sistemske

multidisciplinarne

Struka

primjena
znanja

primjena rezultata naunih

disciplina za rjeavanje
praktinih problema

Slika 2.3. Nauka i struka proizvodnja i primjena znanja

Budui da se veliki predmeti i pojave ne mogu zbog svoje veliine ili prirode
staviti u posebne uvjete onda se od njih stavlja samo neki njihov dio za koji se
pretpostavlja da ima sva ili barem najvanija svojstva cjeline. Taj dio zamjenjuje
cjelinu i s njim se eksperimentira i njega emo nazivati reprezentativnim dijelom ili

23

reprezentantom cjeline koja nas zanima. Naravno da rezultat istraivanja pomou

analitike metode u velikoj mjeri zavisi o dobrom izboru reprezentanta.
Na osnovu ovog moemo tvrditi da rezultati analitikih metoda u velikoj mjeri
ovise:
o dobrom izboru
eksperimentiranje;

predmeta

ili

reprezentanta

predmeta

za

o izboru sredstva i naina djelovanja na predmet istraivanja;

o preciznosti promatranja i mjerenja reakcija na djelovanje;
o sposobnosti istraivaa da na osnovu analize reakcija izvede prave
zakljuke.
Ovim tipom naunih metoda pojedine nauke i to naroito hemija i fizika
postiu velike rezultate. Ti uspjesi na podruju prirodnih nauke dovode do toga da se
analitike metode sa izvjesnim modifikacijama uvode i u sve druge nauke.
Veliki uspjesi analitikih metoda osnivaju se na injenici da svi prirodni
fenomeni imaju tzv. sistemsko ustrojstvo tj. sistemsku strukturu. To znai da se svaka
prirodna funkcionalna cjelina tj. prirodni sistem sastoji od prirodnih funkcionalnih
sredina nie razine, tj. prema terminologiji teorije sistema, svaki sistem se sastoji od
podsistema koji su takoer sistemi ali sistemi nie razine. Svaki podsistem predstavlja
funkcionalnu cjelinu i ima prepoznatljivu funkciju u viem sistemu.
injenica da sve to u prirodi postoji ima sistemsku strukturu razlog je
uspjenosti analitikih metoda. Budui da se analitike metode osnivaju na dijeljenju
pojave na karakteristine dijelove i eksperimentiranje sa dijelovima, to znai da e se
do rezultata najlake doi ako se pojava podijeli tako da njezini dijelovi ine
podsisteme odreene razine, jer e tako njihova funkcija i svrha u pojavi biti
najjasnija. Prema tome, do rezultata e se najlake doi ako se podjela i
eksperimentiranje vre po sistemskim razinama.
U vezi sa podjelom pojave na podsisteme razliitih razina treba posebno
naglasiti da se ona mora vriti vrlo smiljeno i oprezno, jer u sluaju loe podjele nee
se moi mnogo novoga doznati. Npr. ako sa podjelom idemo preduboko, tj. ako kod
podjele preskoimo nekoliko razina, moemo potpuno izgubiti vezu s osnovnom
pojavom.
Npr. kad bi ovjeka opisali kao ivo bie koje ima kosu, dva oka, dva uha,
nos, usta, dvadeset prstiju itd., a preskoili opis glave, ruku nogu itd., ne bi dobili
pravu sliku o liku i o drugim obiljejima ovjeka.
U poetku su se analitike metode najvie upotrebljavale u prirodnim
naukama za tzv. studij svojstava, tj. detaljno upoznavanje sastavnih elemenata pojave,
a kasnije iza studij ponaanja tj. odnosa koji uvjetuju promjenu ponaanja pojedinih
elemenata.
Tipian primjer analitike metode je hemijska analiza nekog predmeta ili
materije. Hemijskom analizom hemiar saznaje iz ega se neka materija sastoji.
Hemijska analiza se vri na taj nain da se dio te materije odnese u hemijski

24

laboratorij gdje se stavlja u kontrolirane uvjete. Zatim se na taj dio materije djeluje
raznim poznatim sredstvima i biljee reakcije na to djelovanje.
Npr. ispitivani materijal pod utjecajem poznatih hemikalija stvara nove
spojeve ija se hemijska i fizikalna svojstva mogu pomou raznih aparata izmjeriti.
Na osnovu pokazanih reakcija i rezultata mjerenja donosi se zakljuak o hemijskom
sastavu i strukturi materijala. Zatim se na osnovu rezultata ispitivanja uzoraka donosi
zakljuak o sastavu i svojstvima cijele pojave.
Analitike metode se danas primjenjuju gotovo u svim naukama naravno uz
stanovite modifikacije. Npr. u ekonomiji se ne moe uzeti neko preduzee ili njegov
reprezentativni dio i odnijeti u neki laboratorij, zato se u svrhu analize ekonomskih
zakonitosti izabere jedno poduzee uzorak koji je na neki nain znakovit za skup
poduzea. Za vrijeme promatranja poduzea nastoji se eliminirati djelovanje sluajnih
faktora, te se evidentira samo ono to je posljedica predvienih utjecaja.
Bertalanffy je meu prvima ukazao na to da postoje fenomeni i problemi na
koje se ni opservacijske ni analitike metode ne mogu uspjeno primijeniti u naunom
istraivanju. On je uoio da su mnogi takvi problemi na podruju biologije. Biologe
prema njemu treba prvenstveno zanimati fenomen ivota, a da bi se taj fenomen
mogao u potpunosti istraiti nisu dovoljno dobre ni opservacijske ni analitike
metode. Npr. ako bi se neki biolog u prouavanju ivota nekog bia sluio iskljuivo
analitikom metodom, pogotovo ako bi to uinio na primitivan nain slijepo slijedei
postupak opisan ranije u vezi sa hemijskom analizom, on ne bi imao to prouavati jer
bi fenomen koji bi ga trebao najvie zanimati, a to je ivot, unitio. ivot je fenomen
vezan za cjelinu bia i nema svoje sjedite samo u nekom dijelu bia nego je vezan za
sve dijelove bia. Prema tome, ako bismo eljeli prouavati ivot tako da bismo
odabrali i odvojili jedan dio ivog bia kao reprezentativni uzorak bia i na njemu
vrili eksperimente ne bi smo mogli mnogo saznati na osnovu rezultata takvih
eksperimenata o ivotu tog bia. Budui da je Bertalanffy bio biolog nije udno da je
upravo on doao do takvog zakljuka i daje na tu injenicu skrenuo panju naune
javnosti.
Fenomeni cjeline nisu znaajni samo za biologiju ve su oni prisutni i u
gotovo svim drugim naukama, kao to su npr. drutvene nauke, informacijske nauke,
tehnike nauke itd. Oni su prisutni i kod prirodnih nauke, unato tome to se u njima
najee koriste analitike metode.
Problemi sa kojima se sadanje nauke bave su ve sada vrlo komplicirani i
bivaju sve kompliciraniji. Isto tako sve je vie problema koji se primjenom jedne
nauke ne mogu rijeiti, ve je za njihovo rjeavanje potrebno angaovati naunike iz
raznih naunih disciplina ija se istraivanja meusobno isprepliu, tako da je
neophodno pronalaziti nove metode, pomou kojih e se i najsloeniji problemi moi
pojednostaviti i uiniti dostupnim organiziranom istraivanju i rjeavanju. Odgovor na
to pitanje trebaju dati sistemske metode, a pronalaenje tih metoda treba biti jedan od
glavnih zadataka teorije sistema.
Te metode moraju se osnivati na nekim opim zakonitostima tj. moraju
vrijediti po mogunosti za iru klasu problema, a ne samo za neki specifian sluaj.

25

U vezi s time postavlja se pitanje koje su to ope zakonitosti koje se javljaju u

svim funkcionalnim cjelinama tj. sistemima? Jako izraena zajednika osobina svih
sistema je da se svojstva sistema ne mogu identificirati kao obian zbroj svojstava
sastavnih dijelova sistema. Sistem moe imati takva svojstva koje ni jedan njegov
sastavni dio promatran zasebno nema. Naravno, moe postojati i takav sistem ija se
svojstva mogu poklapati sa svojstvima nekog njegovog sastavnog dijela, ali to je
specijalan sluaj koji ne moe biti pravilo.
Prema tome, postavlja se pitanje ta je to to ini da se od razliitih sastavnih
dijelova stvara cjelina koja se razlikuje po svojim svojstvima od svojih sastavnih
dijelova? Odgovor na to je nain povezivanja dijelova u sistem, tj. struktura sistema.
Prema tome, da bismo mogli otkriti svojstva i zakonitosti u sistemu moramo najveu
panju posvetiti strukturi sistema, tj. odnosima i vezama unutar sistema i odnosima i
vezama sistema sa njegovom okolinom.
Struktura sistema se u mnogo sluajeva ne moe neposredno promatrati na
sistemu originalu, ali se ona moe promatrati na prikladnom uzorku ili modelu. Prema
tome osnova je veine sistemskih metoda stvaranje modela za stvarne sisteme i
prouavanje zakonitosti pomou eksperimentiranja sa modelom.
Model u teoriji sistema sa kojim se eksperimentira nije dio nekog stvarnog
sistema kao to je to materijalni uzorak za eksperimentiranje kod analitikih metoda,
nego je to posebno zamiljeni ili pronaeni uzorak koji je po neemu slian originalu i
koji ima svojstva pogodna za zamiljeno eksperimentiranje.
Model u teoriji sistema nije fiziki uzorak sistema originala, nego je najee
zamiljen prikaz sistema iji elementi tj. sastavni dijelovi, imaju zamiljena svojstva
sastavnih dijelova sistema originala i njegove aktivne okoline.
Eksperimentiranje se izvodi tako da se mijenjaju pojedina svojstva aktivne
okoline, tj. okolice i elemenata sistema u skladu sa pretpostavljenom zakonitou
ponaanja elemenata, te se logikom i matematikom analizom dolazi do rezultata.
Prema tome, eksperimentiranje u teoriji sistema najee se svodi na izradu
matematikog modela sistema i proraun rezultata na osnovu zadanih poetnih
vrijednosti te odnosa u sistemu.
Samo iznimno se u teoriji sistema sluimo fizikim modelom i to najee u
onom sluaju u kojem postoje dva fizika sistema koji su po neemu slini i od kojih
svojstva jednoga vrlo dobro poznajemo. U tom sluaju poznati sistem moe posluiti
kao model drugog, nedovoljno poznatog sistema.
U vezi sa svim naunim metodama pa i sistemskim treba posebno napomenuti
da ni jedna od njih NIJE univerzalna tj. takva da bi uspjeno rjeavala sve probleme i
bila prikladna za istraivanje bilo kojeg fenomena. Svaka od njih ima svoje podruje
primjene tj. podruje na kojem je ona uspjenija od drugih naunih metoda, stoga
naunik i strunjak treba znati primjenjivati razne metode u rjeavanju konkretnog
problema.
U naelu moe se postaviti da su:
opservacijske metode naroito prikladne za poetna istraivanja na
podrujima koja su potpuno nova, tj. na onima koja do sada nisu bila
predmet naunog istraivanja;

26

 analitike metode imaju prednosti kod istraivanja fenomena koji se

mogu izdvojiti iz njihove prirodne okoline i kod istraivanja kod kojih
se eli saznati od ega se neki fenomen sastoji;
sistemske metode imaju prednost kod istraivanja kod kojih se eli
saznati ta uvjetuje odreeno ponaanje sistema, kako sistem
funkcionira odnosno kakva je uloga nekog sistema u odreenoj okolini.
Na kraju uvoda spomenimo da u naelu teorija sistema eli prouavati sve
zakonitosti na kojima se temelje bilo opa, bilo posebna sistemska svojstva. U tom
svom nastojanju ona je po svom cilju donekle slina matematici.
Matematika je apstraktna nauka koja prouava zakonitosti vezane za pojam
broja i brojenja. Osnova matematike je broj koji oznaava znaajku i posebnost
jedinke, matematike operacije se mogu izvoditi samo sa istovrsnim jedinkama.
Teorija sistema u jednom svom dijelu takoer nastoji biti apstraktna
nauka, koja eli na slian nain definirati sistemske zakonitosti, ne polazei od
jedinke i broja, nego polazei od sloene funkcionalne cjeline tj. sistema kao
osnovnog pojma.
Broj predstavlja zajedniku znaajku skupa istovrsnih pojava, a sistem
zajedniku znaajku meusobno u cjelinu povezanih raznovrsnih i istovrsnih pojava.
Matematika svoje postavke i zakone dokazuje logikom analizom, a teorija
sistema svoje postavke i zakone logikom analizom, matematikom i eksperimentom.

2.4. Pojam, osnovne karakteristike i vrste sistema

Pojam i analitika definicija sistema

ulazi

SISTEM
kao proces

izlazi

Povratna sprega
OKRUENJE
Slika 2.4. Sistem opi prikaz
Pojam sistema se ini svakom poznat i svako ima neku moda nepotpunu ali
ipak priblinu predodbu o tome to je sistem odnosno o tome to za njega sistem

27

nije. Meutim, ako se pomou tog pojma eli neto objasniti ili neto rijeiti javljaju
se potekoe i problemi koji proizlaze iz toga to mnogi o tom pojmu nisu dublje
razmiljali i nisu razvili neko standardno i svima razumljivo shvaanje tog pojma.
U obinom govoru, rije sistem je najee usko povezana sa pojmom reda ili
poretka tj. neega u emu vlada nekakav red i neka sistematinost.
Vrlo esto za nekog nesabranog i neurednog ovjeka tvrdimo da nema nikakav
sistem rada, a za nekog drugog urednog i uspjenog da ima izvanredan sistem rada. U
tom kontekstu pojam sistema je usko povezan sa pojmom organizacije ili ustrojstva
posla. Vrlo slab sistem rada znai vrlo slabu organizaciju posla, a dobar sistem rada
vrlo dobru organizaciju posla. Iz toga se vidi da je pojam sistem vrlo usko povezan sa
pojmom ustrojstva ili organizacije. Prema tome moemo postaviti prvu i moda sa
filozofskog gledita najtoniju definiciju sistema, koja glasi:
Sistem je neto suprotno od haosa tj. nereda, dakle neto u emu vlada
nekakav red i poredak.
Ta definicija moda najbolje odraava prirodno i podsvjesno poimanje rijei
sistem, ali ona na alost nije naroito prikladna za praktinu upotrebu i izvoenje
nekih praktikih zakljuaka. Ne bi trebao biti cilj teorije sistema samo objanjavanje
prirode nekog pojma i fenomena, ve pojmove treba tako definirati da oni olakavaju
shvaanje i rjeavanje problema iz konkretne stvaranosti.
Ve smo ranije spominjali da je rije sistem u teoriji sistema sinonim za pojam
funkcionalne cjeline. Taj pojam funkcionalna cjelina pretpostavlja da je sistem neto
odreeno, tj. neto to se na neki odreeni nain razlikuje od svoje okoline i neto to
u okolini ima neku ulogu ili svrhu.
Imajui to u vidu pojedini naunici se trude da pojam sistema to preciznije
definiraju. Kod toga esto prevladava stanovite pojedinog naunika u vezi sa
njegovim neposrednim interesom i pravcem naunog istraivanja, tako da u naunoj
literaturi iz ovog podruja postoji itav niz definicija pojma sistem. Da navedemo
neke najpoznatije:
Osniva teorije sistema Bertalanffy pie: Sistemi su skupine elemenata u
meusobnom i uzajamnom djelovanju na koje se sistemski zakoni mogu primijeniti.
Prema A. D. Hall-u i R. E. Fagenu: Sistem je skup objekata zajedno sa
odnosima izmeu objekata i atributa tih objekata. Atributi su svojstva objekata.
Prema G. Klaus-u i H. Liebscher-u: Sistem je cjelina bilo kakvih objekata,
izmeu kojih postoje meuodnosi.
Vrlo zanimljivo je obrazloenje i definicija pojma sistema koju je dao ruski
naunik J. I. ernjak. On pie: Da bi se pojave mogle u njihovom meusobnom
odnosu vidjeti i razumjeti, mora se pronai jedna razina apstrakcije, koja se na sve
pojave odnosi u istoj mjeri. Takav apstraktni pojam je pojam sistema, a pravila koja se
za istraivanje takvih raznovrsnih pojmova postavljaju i koja su za sve pojave
zajednika nazivaju se sistemskim metodama. I neto dalje:
Pojam sistema je jedno sredstvo u borbi sa kompliciranou, jedna
metoda da se jednostavno u kompliciranom pronae.

28

Na osnovu navedenih citata i naeg poimanja moemo za praktine svrhe

pojam sistema odrediti ovako:
Sistem je relativno odvojeni skup meusobno povezanih pojava koji se
ponaa prema nekim svojim zakonima.
Drugim rijeima, sistem je skup pojava sa odreenim ustrojstvom ili
organizacijom koji ima neku svrhu ili razlog postojanja. To znai da sistemom
moemo smatrati sve ono to sa nekog stanovita ima tri osnovne karakteristike
sistema.
Sistem je pojam koji moemo primijeniti na sve skupove pojava za koje
moemo pretpostaviti da ine prema nekom kriteriju cjelinu odnosno one koje
pokazuju neke posebne zakonitosti.
Prema tome, nije sistem samo ono to ve na prvi pogled izgleda kao neka
funkcionalna cjelina sastavljena od razliitih dijelova, kao to je npr. ovjek,
porodica, poduzee, opina, stol, automobil, biljka itd., nego sistem ini i abeceda,
pjesma, rije koja ima neki smisao, postupak proizvodnje, zakon i mnogo drugog to
ima svoju svrhu i sastavljeno je iz realnih ili zamiljenih dijelova.

Osnovne karakteristike sistema

Ve smo ranije spomenuli da je sistem neto sastavljeno od dijelova. Sastavne
dijelove sistema u teoriji sistema nazivamo ELEMENTIMA sistema i oznaavamo sa
E (veliko e).
Elementi (E)
Elementi su takvi stvarni ili apstraktni (zamiljeni) dijelovi sistema koji na
neki nain utjeu na postojanje i ponaanje sistema kao funkcionalne cjeline, bez
obzira na to je li njihov utjecaj koristan ili tetan.
Naravno da jedna od svrhe teorije sistema moe biti i pronalaenje tetnih
elemenata u sistemu i njihova eliminacija ili neutralizacija, no to nita ne mijenja na
injenici da i tetni sastavni dijelovi nekog sistema budu elementi sistema i oni se kao
takvi moraju tretirati.
Prema tome, elementi sistema su stvarni ili zamiljeni objekti ili pojave sa
svojim atributima (specifinim svojstvima) koji ine sistem.
esto se kod razmatranja stvarnih sistema umjesto rijei element koristi i rije
objekt ili objekt sistema. Pod rijeju objekt se kod toga misli na onaj sastavni dio
sistema koji se sa stanovita promatranja moe smatrati trajnim i u kojem se vri
nekakav proces ili koji vri nekakvu aktivnost.
Svaki element bilo kojeg sistema je i sam sistem jer ima sistemska svojstva ali
se ta sistemska svojstva, tj. sistemska svojstva elemenata bitno razlikuju od sistemskih
svojstava sistema koji oni ine. Stoga mi elemente tretiramo kao nedjeljive cjeline, tj.
mi ih ne ralanjujemo, tj. namjerno ih u danom trenutku ne smatramo sistemima.
Elementi su prema tome realni ili apstraktni sistemi nie razine koje
namjerno ne ralanjujemo nego ih promatramo kao nedjeljive funkcionalne
cjeline.

29

Gotovo svaka realna ili zamiljena pojava moe biti element nekog sistema i
ona se takoer moe definirati kao sistem. Prema tome, sve to postoji i sve to
moemo zamisliti moe sa nekog stanovita i svrhe promatranja biti i sistem i element
nekog sistema. Hoemo li neku pojavu promatrati kao sistem ili kao element nekog
sistema zavisi od svrhe naeg promatranja, od naina promatranja i naeg pristupa
problemu.
Da bi skup elemenata inio sistem izmeu njih mora postojati nekakva veza ili
odnos. Prema tome druga vana znaajka sistema su veze i odnosi izmeu elemenata
unutar sistema. Neto postoji kao sistem tako dugo dok su svi njegovi elementi na
neki nain povezani. Sistem iji broj veza padne ispod minimuma prestaje postojati
kao sistem tj. on se raspada na vie sistema.
Skup svih veza i odnosa u sistema nazivamo STRUKTUROM sistema i
oznaavamo sa R (veliko r)
Struktura (R)
Prema tome, sistemom moemo smatrati samo one pojave koje imaju neku
zajedniku strukturu.
Ve smo ranije u uvodu spomenuli da specifina sistemska svojstva i s time i
specifine sistemske zakonitosti u najveoj mjeri zavise o strukturi sistema i zato
teorija sistema posveuje najveu panju prouavanju strukture.
Gotovo svaka pojava moe predstavljati jedan ili vie sistema i istovremeno
moe biti element velikog broja vrlo razliitih sistema. Ve i kod laikog promatranja
mnogih pojava odmah moemo uoiti da one ine sisteme jer se njihovi elementi i
struktura lako mogu prepoznati, no postoje i takve skupine pojava kod kojih smo u
nedoumici moemo li ih smatrati sistemima ili ne. Da bismo na to pitanje odgovorili
trebamo takav skup paljivo analizirati i provjeriti ima li sve tri osnovne sistemske
znaajke. Ako ih ima onda tu skupinu moemo smatrati sistemom, a ako nema makar
samo jednu osnovnu sistemsku karakteristiku, onda takva skupina ne ini sistem.
Isto tako, ve smo ranije spomenuli da gotovo i nema pojave koju sa nekog
stajalita ne bi mogli smatrati sistemom, a to znai da sve to postoji i to moemo
zamisliti moe sa nekog stajalita biti tretirano kao sistem i kao element nekog
sistema.
Ovdje moramo posebno napomenuti da nam se esto neto ne ini sistemom
naprosto zato to o tome to promatramo premalo znamo. Da je neto sistem ne zavisi
od naeg trenutnog znanja nego od objektivnih okolnosti. Npr. za nepismenog ovjeka
napisana rije ne ini sistem jer on ne pozna i ne razlikuje slova i njihove odnose i
ulogu u definiranju i izraavanju pojma.
Tvrdnja da sve to postoji moe biti sa nekog stanovita sistem i element
nekog sistema, stvara prilinu nedoumicu i nepovjerenje u smisao postojanja i
svrsishodnosti teorije sistema. Jer kakvog bi imalo smisla da se neko svojstvo definira
kao posebno i prouava kao specifino, ako to svojstvo ima sve to uope postoji i sve
to se moe zamisliti.

30

Da bi se sa tom konstatacijom moglo neto poeti potrebno je uvesti neko

ogranienje koje e omoguiti poblie definiranje tog pojma. To ogranienje
predstavlja gledite i svrha promatranja.
Prema tome, hoemo li neto smatrati sistemom ili ne zavisi od naeg stajalita
i svrhe promatranja. Uzmimo kao primjer bicikl. Sa tehnikog gledita je i laiku oito
da on ini sistem i da su njegovi elementi tehniki sklopovi, prednji toak, stranji
toak, pogonski mehanizam itd. Sa prometnog stajalita taj isti bicikl je samo jedan
element sistema koji ine ovjek i bicikl. Sa proizvodnog stajalita taj bicikl moe biti
jedan od elemenata sistema proizvoda koje neka tvornica proizvodi. Uoimo da je
drugaija uloga tog istog elementa u prometnom i u proizvodnom sistemu.
Ako elimo neto, npr. neki niz pojava promatrati kao sistem, moramo ih na
neki nain diferencirati od ostalih pojava i istraiti postoje li izmeu njih neke veze ili
odnosi koji su zanimljivi za nau svrhu promatranja. Ako takve veze ili odnosi postoje
onda ima izgleda da se odreeni skup pojava definira kao sistem. U ovom razmatranju
je indirektno bila ukljuena i trea osnovna znaajka sistema: smisao i svrha sistema,
odnosno uloga koju sistem ima u svojoj okolini.
Smisao postojanja, svrhu i ulogu sistema u teoriji sistema nazivamo
FUNKCIJOM sistema i oznaavamo sa F (veliko f).
Funkcija (F)
Prema tome, pod funkcijom sistema podrazumijevamo: svrhu postojanja
sistema, ulogu koju sistem ima u svojoj okolini i nain ostvarivanja svrhe i uloge
sistema.
Funkcija sistema se moe dobro raspoznati i tano utvrditi samo ako se sistem
promatra zajedno sa svojom okolicom.
Osnovne znaajke sistema su:
1) elementi (E), tj. funkcionalni sastavni dijelovi sistema;
2) struktura (R), tj. skup veza i odnosa u sistemu;
3) funkcija (F), tj. svrha i uloga sistema.
Prema tome, moemo SISTEM, oznaka S (veliko s), formalno definirati
izrazom:
S = { E, R, F }
Odnosno rijeima: pojam sistema moemo primijeniti na sve pojave koje
imaju barem navedene osnovne sistemske karakteristike, tj. na one koje se sastoje od
definiranih dijelova, tj. elemenata, i imaju svoju strukturu, tj. da su njihovi elementi
meusobno povezani i imaju svoju funkciju, tj. imaju neku svrhu i ulogu.
Ono to nema navedene tri osnovne sistemske karakteristike ne smije se
promatrati kao sistem. Neki skup pojava se moe promatrati i kao sistem tek onda ako
se uvjerimo da ima sve tri osnovne sistemske karakteristike.
Ovakvim definiranjem sistema pomou osnovnih sistemskih karakteristika
doli smo i do prvog ozbiljnog problema u svezi sa shvaanjem pojma sistema i
svrsishodnosti definiranja tog pojma, jer sve to postoji i sve to moemo zamisliti

31

ima barem sa jednog gledita sve tri osnovne sistemske znaajke. ak i apstraktni
pojmovi koji se teko mogu definirati imaju s nekog stajalita sve tri osnovne
sistemske znaajke.
Npr. rijei kao to su: LJUBAV, RADOST, ALOST itd. mogu se sa
informatikog stajalita promatrati kao sistemi, jer su oni poruke koje su sastavljene
od slova ili glasova (elemenata) koji su meusobno u odreenom odnosu (struktura) i
imaju svoju funkciju, tj. izraavanje informacijskog sadraja, u ovom sluaju
pojmova.
Naravno sa drugih stajalita ti pojmovi ne mogu biti sistemi jer je nemogue
jasno i dobro utvrditi od ega se npr. sastoji ljubav, tj. koji su sastavni dijelovi ljubavi,
kako su njezini sastavni dijelovi meusobno povezani ili u kakvom su meusobnom
odnosu. Jedino to bi se moda moglo dovoljno dobro utvrditi bila bi svrha tj. funkcija
ljubavi.
Iz ovog je vidljivo da je prilikom svakog sistemskog promatranja nekog
fenomena neobino vano u samom poetnom pristupu postaviti gledite i svrhu
promatranja, jer bez toga se osnovne znaajke sistema ne mogu utvrditi i prema tome
ni odgovarajui sistem definirati.
U vezi s nekim sistemima je gledite i svrhu promatranja lako postaviti, a kod
nekih postavljanje stajalita i svrhe promatranja predstavlja vrlo ozbiljan problem.
Najlake je gledite promatranja definirati kod umjetnih, stvarnih i apstraktnih
sistema, a vrlo teko kod nekih prirodnih i drutvenih sistema.
Naravno, neto emo definirati kao sistem samo onda ako to ima nekog smisla,
tj. ako npr. elimo prouiti nain funkcioniranja sistema, ili otkriti neko posebno
sistemsko svojstvo, ili projektirati neki novi sistem, ili poboljati neki postojei
sistem, itd.
Kod toga ne smijemo smetnuti s uma da time to smo utvrdili da neto ini
sistem jo ni izdaleka nismo na problem rijeili ali smo uinili vaan prvi korak u
traenju rjeenja.

Okolina sistema
U prethodnom poglavlju smo spomenuli kao jednu od osnovnih sistemskih
znaajki i funkciju sistema. Funkcija sistema oznaava svrhu i ulogu sistema. Nije na
odmet ponovno spomenuti da pojam sistema predstavlja ono to podrazumijevamo
pod pojmom funkcionalne cjeline. To znai da mora postojati nekakva sredina u kojoj
sistem vri svoju funkciju. Sistem ostvaruje svoju funkciju putem svog utjecaja na
sredinu u kojoj se nalazi. Isto tako i sredina utie na sistem. Sve ono to okruuje
sistem nazivamo OKOLINOM sistema.
Okolina je sve to se nalazi izvan sistema.
Naravno da je utjecaj pojedinih dijelova okoline na sistem vrlo razliit, neki
dijelovi okoline djeluju na sistem izrazito, a neki vrlo slabo, tako da se njihov utjecaj
moe zanemariti.
Isto tako utjecaj sistema na neke dijelove okoline moe biti tako slab da ga se
moe zanemariti. Nas meutim zanimaju utjecaji okoline na sistem i sistema na

32

okolinu koji se mogu primijetiti, registrirati i jasno razlikovati sa nekog stajalita.

Takav utjecaj moe zahvatiti samo neke dijelove okoline, a ne itavu okolinu. Taj dio
okoline kod kojeg se moe sa odreenog stajalita i sa odreenom svrhom
promatranja odrediti jasan utjecaj na sistem i sistema na dijelove okoline nazivamo
AKTIVNOM OKOLINOM ili krae OKOLICOM.
Okolica ili aktivna okolina je onaj dio okoline koji na sistem znaajno utie i
na koji sistem znaajno utie sa odreenog stajalita.
Primjer: Poslovni sistem je mala zanatska radionica. Promatramo je kao
poslovnu organizaciju sa ekonomskog stajalita. Sistem zanatske radionice ine
elementi: radnici, oprema, zgrade i vozni park. Strukturu ine tokovi materijala, novca
i informacija. Okolicu sistema ine dobavljai materijala, kupci, lokalna i dravna
uprava, davaoci usluga te oni kojima se prua struna usluga. Sve ostalo ini okolinu
sistema. Npr. prijatelji koji dolaze na kafu, roaci, pripadnici raznih sekti koji dolaze
vrbovati nove lanove itd. Oni takoer na neki nain utjeu na sistem ali sa naeg
stajalita i svrhe promatranja je taj utjecaj zanemariv.
Na slici 2.3. prikazali smo sistem i njegovu okolicu. Djelovanje okolice na
sistem nazivamo ULAZ-om u sistem, a djelovanje sistema na okolicu IZLAZ-om iz
sistema.
Ulaz (X ili x)
Ulaz u sistem predstavlja sve ime okolica sa odreenog stajalita znaajno
djeluje na sistem. Drugim rijeima, sve to znaajno utie na funkciju sistema.
Izlaz (Y ili y)
Izlaz iz sistema predstavlja znaajno djelovanje sistema na okolicu. Drugim
rijeima, izlaz izraava funkciju sistema, tj. izlaz je rezultat djelovanja sistema.
Okolica sistema u pravilu nije jedan sistem, nego moe biti vie potpuno
razliitih sistema.
Okolicu sistema moe initi veliki broj vrlo razliitih sistema. Ukoliko okolicu
sistema ini samo jedan sistem u tom sluaju promatrani sistem moe biti podsistem
nekog veeg sistema.
U osnovi sistemskog promatranja koje se naziva i SISTEMSKIM
PRISTUPOM (System Approach) je promatranje sistema zajedno sa njegovom
okolicom.

33

Sistem S
Izlaz Y
Ulaz X

Okolica O

Okolina

Slika 2.5. Sistem, okolina i okolica

Sistemske razine
Polazite tzv. sistemskog pristupa je poetni ili osnovni sistem i njegova
okolica. Poetni ili osnovni sistem predstavlja poetnu zamisao i definiciju sistema i
njegove okolice prema problemu koji elimo rijeiti. Tako zamiljen i definiran
poetni sistem predstavlja prvu sistemsku RAZINU te se za njega kae da je to sistem
PRVOG REDA.
Sistem prvog reda je sistem definiran na prvoj sistemskoj razini i on
predstavlja polazite sistemskog pristupa.
Sistem prvog reda obino oznaavamo sa S ili s sa ili bez gornjeg indeksa, tj.
sa S ili S1 odnosno s ili s1. Gornji indeks slova s oznaava razinu odnosno red sistema.
Kod sistema definiranog na prvoj razini, tj. sistema prvog reda, gornji indeks l piemo
samo onda ako elimo posebno naglasiti da se radi o sistemu prvog reda.
Sistem prvog reda se sastoji iz elemenata prvog reda. Elementi sistema se
oznaavaju sa E i dva indeksa.
Gornji indeks oznaava red tj. sistemsku razinu na kojoj su sistemi i njegovi
elementi definirani, a donji indeks redni broj elementa u sistemu.

E11
gdje gornji indeks
element u sistemu.

znai element prvog reda, a donji indeks

znai prvi

Kod elemenata prvog reda gornji indeks 1 se moe i izostaviti ako ne elimo
posebno isticati da se radi o sistemu i elementima prvog reda.
Sastavni funkcionalni dijelovi sistema prvog reda su elementi prvog reda, i to
moemo izraziti jednainom:

S1 = {E11, E21,...,En1} ili S = {E1, E2,...,En} ... (2.1)

34

Na isti nain moemo i strukturu sistema prvog reda oznaiti sa R bez gornjeg
indeksa 1 i sa R1 tj. sa gornjim indeksom. To pravilo vrijedi i za oznaavanje funkcije
F, tj. moemo pisati za funkciju sistema prvog reda F ili F1.
Poevi od sistema prvog reda moemo nae razmatranje proiriti na gore, tj.
na vie sistemske razine ili na dole, na nie sistemske razine. Naravno, ako
promatranje elimo prenijeti na vie sistemske razine onda u razmatranju u obzir
moramo uzeti vie sistema nie razine koji zajedno tvore sistem vie razine.
Time to se prelazi sa jedne u drugu sistemsku razinu mijenja se i okolica
sistema. Kod toga mi ne moemo unaprijed znati hoe li utjecaj okolice na sistem biti
vei ili manji. esto se u sistemskom istraivanju sa promatranja sistema na nioj
razini prelazi na viu razinu upravo zato jer se smatra da je utjecaj okolice na odreeni
sistem vie razine manji ili jasniji nego na nioj razini.
Na razmatranje na vioj razini od poetne esto se prelazi upravo kod analize i
projektiranja sistema i to naroito kod projektiranja informacijskih sistema. Kod toga
treba napomenuti da sistem na vioj razini esto nije mogue ostvariti samo
povezivanjem dvaju ili vie postojeih sistema nie razine, nego je potrebno
projektirati i realizirati jo jedan ili vie novih sistema koji e postojee sisteme
povezivati u novu funkcionalnu cjelinu tj. novi sistem vie razine ili vieg reda.
Jednom definirani sistem vieg reda e se u daljnjem razmatranju tretirati kao
sistem prvog reda, a njegovi sistemi nieg reda kao elementi ili kao podsistemi.
Sistem nieg reda je podsistem sistema vieg reda.
Kod nekih sistema vie razine moe se dogoditi da jedan ili vie njegovih
sistema nie razine ili reda budu podsistemi dva ili vie sistema vieg reda, zavisno o
tome kakva je njihova funkcija u sistemima vie razine.
Taj sluaj viestruke uloge sistema nieg reda moe prilino oteati
razmatranje problema te stoga treba prilikom definiranja sistema razliitih razina
nastojati te sisteme tako definirati da se to izbjegne.
Sistemi viih razine se oznauju sa S i gornjim indeksom u skladu sa razinom
ili redom vieg sistema, npr.:
S3 = sistem treeg reda ili tree sistemske razine
Na isti nain se moe oznaiti i struktura i funkcija sistema viih razina npr.:
R4 = struktura sistema etvrtog reda
F2 = funkcija sistema drugog reda itd.
Sastav sistema vieg reda moemo definirati pomou jednaine tipa (2.2).

Sm = {S1m-1, S2m-1,...,Snm-1} ... (2.2)

gdje je:
m gornji indeks koji oznaava red vieg sistema;
S sistem;
m-1 gornji indeks sistema prvog nieg reda;

35

1,2,...,n donji indeksi koji oznaavaju redne brojeve sistema prvog

nieg reda, koji tvore sistem vieg reda.
Kod razmatranja sistema vieg reda treba napomenuti da se moe dogoditi i
sluaj da neki sistem nieg reda ostane isti na vie razina, zavisno o tome kakva je
njegova funkcija u viem sistemu tj. ako on ima istu funkciju u niem i viem sistemu.

Sistemi i podsistemi
Analizirati sistem moemo i tako da ga ralanjujemo tj. da prelazimo na nie
razine od poetne. U tom sluaju raspravljamo o sistemu i podsistemima tj.
sistemima nieg reda, ranga ili nie razine.
Podsistemima nekog sistema smatramo skupine elemenata tog sistema ili
pojedine elemente koje prestajemo smatrati kao nedjeljive cjeline nego kao sisteme
nieg ranga koji se sastoje od elemenata nieg ranga.
Podsistem (PS) nekog sistema moe biti:
skupina elemenata sistema koja ima zajedniku strukturu i zajedniku
funkciju, koja utie na funkciju ili je dio funkcije sistema;
isto tako, svaki element sistema moe postati podsistem ako se ralani na
elemente nieg ranga.
Produbljivanjem naeg razmatranja moemo te elemente nie razine
promatrati kao podsisteme jo nie razine koji se opet sastoje iz elemenata jo nie
razine ili nieg ranga.
Prva razina ili prvi red sistema se odnosi uvijek na poetni sistem.
Sistemi na vioj razini su sistemi vieg reda i oni su uvijek vei od poetnog
sistema. Sistemi niih razina ili nieg ranga uvijek su manji od poetnog sistema.
Sistemi nieg ranga se najee nazivaju PODSISTEMIMA, oznaka PS
(veliko ps).
Podsistemi (PS)
Podsistemi se takoer sastoje od elemenata ali su ti elementi na nioj razini tj.
oni su nieg ranga.
Prema tome, poevi od sistema prve razine, tj. sistema koji se sastoji od
elemenata prvog reda, moemo prei na drugu niu razinu. U toj drugoj nioj razini
elementi prvog reda se pretvaraju u podsisteme prvog ranga koji se sastoje iz
elemenata drugog ranga.
Da bi se neto moglo tretirati kao podsistem ono mora imati sve tri osnovne
sistemske znaajke tj. elemente, strukturu i funkciju. Meutim, podsistem nije
samostalan kao sistem nego je funkcionalni dio sistema, a to znai da se ne moe i ne
smije tretirati kao samostalna jedinka, nego samo kao funkcionalni dio sistema.
Daljnjim prijelazom na sljedeu niu razinu elementi drugog ranga se
pretvaraju u podsisteme drugog ranga koji se sastoje iz elemenata treeg ranga, itd.
Rang podsistema moemo oznaiti sa PS i gornjim indeksom. Isto tako
moemo oznaiti i rang elemenata sa E i gornjim indeksom.

36

PS2 je podsistem drugog ranga

E2 je element drugog ranga

Prikazivanje sistema
Sistemi i njihova svojstva se mogu definirati i prikazati na razne naine. Najee se
to ini:
verbalnim opisom;
pomou grafikih prikaza, slika, grafova i dijagrama;
jednaina i programa;
stvarnih modela.
U teoriji sistema se koriste uglavnom prva tri naina prikazivanja sistema, a
stvarni modeli se koriste vrlo rijetko.
Verbalni opis sistema znai opisati sistem i njegova svojstva rijeima nekog
prirodnog jezika. Verbalni opis poetnog sistema je neophodan i obavezan poetni dio
svakog sistemskog promatranja i sistemske analize. Opisati se moraju sve znaajne
sistemske karakteristike kako poetnog tako i svih izvedenih viih ili niih sistema.
Kod opisivanja sistema rijeima (verbalni opis) treba teiti jasnoi, preciznosti
i kratkoi.
Veliki i komplicirani sistemi mogu se najlake opisati ako ih se podijeli na to
manje podsistema, koje zatim moemo dijeliti na podsisteme nie razine. Ve smo
spomenuli da verbalni opis treba sadravati sve sistemske karakteristike i to one koje
su bitne sa stanovita i svrhe promatranja. Takvih karakteristika moe biti vie ali
uvijek je neophodno opisati tri osnovne, tj. funkciju, strukturu i elemente.
Da bi se mogla dobro definirati funkcija sistema, potrebno je prije toga to
bolje izraziti stanovite i svrhu promatranja. Pritom treba imati u vidu da je stanovite
promatranja u mnogo sluajeva vrlo teko precizno i jasno izraziti i da se ono vrlo
esto moe samo priblino definirati. Nasuprot stanovitu, svrhu promatranja je
mnogo lake definirati. Stoga dobro definirana svrha promatranja moe u praksi
zamijeniti potrebu preciznog i nedvosmislenog definiranja stanovita.
Meutim, moramo naglasiti da unato potekoama koje imamo u vezi sa
preciznim i jasnim definiranjem stanovita, trud uloen u pokuaj njegovog
definiranja nije uzaludan, jer ako smo dobro razmislili o stanovitu onda nam je lake
shvatiti ulogu promatranog sistema u njegovoj okolici i time moemo bolje definirati
svrhu promatranja i funkciju sistema.
Kod definiranja funkcije sistema treba uvijek razmiljati o tome ime i kako se
ona ostvaruje i ime emo kvalitetu funkcioniranja moi izraziti i po potrebi
ustanoviti ili mjeriti.
Funkcija sistema se ostvaruje pomou strukture, procesa koji se dogaaju u
elementima i pomou svojstava elemenata. Ostvarenje funkcije je vidljivo na izlazu iz
sistema. Broj, veliina i ostala svojstva izlaza iz sistema pokazuju kako i ime sistem
ostvaruje svoju funkciju u zadanim okolnostima. Stoga se obino kae: IZLAZ
REALIZIRA FUNKCIJU.

37

Opis strukture treba sadravati opis svih veza unutar sistema i veza sistema sa
njegovom okolicom. Kod opisa strukture treba uzeti u obzir samo one veze koje na
bilo koji nain imaju odraza u funkciji sistema, a ostale treba izostaviti.
Opis strukture treba sadravati najmanje:
oznake veza;
prirodu veze, tj. ime se i na koji nain veza ostvaruje.
Veze u sistemu prema smjeru njihovog djelovanja mogu biti:
direktne ili procesne;
povratne.
Direktne ili procesne veze su one koje idu u smjeru odvijanja procesa u
sistemu, tj. od elemenata iji proces prethodi ostalima prema elementima iji procesi
slijede prethodne procese.
Povratne veze idu u suprotnom smjeru, tj. od elemenata iji procesi slijede
prethodne i idu na prethodne. U pravom smislu direktne i povratne veze imamo samo
kod dinamikih tj. vremenski promjenjivih sistema. U takvim sistemima se odvijaju
procesi koji prouzrokuju promjene koje su razliite u toku vremena. Samo u takvim,
tj. dinamikim sistemima, moemo u pravom smislu utvrditi koji su poetni procesi i
elementi i koji su sljedei procesi i elementi.
U tom smislu uvedeno je i tzv. procesno oznaavanje elemenata i procesa tj.
oznaavanje u smislu odvijanja raznih procesa u sistemu.
Procesno oznaavanje elemenata i procesa u sistemu znai da manji
identifikacijski broj ima element ili proces iji proces prethodi drugima.
U tom smislu direktna ili procesna veza je ona koja ide iz elementa manjeg
broja prema elementu veeg broja. Adekvatno tome povratna veza je ona koja ide iz
elementa veeg broja i ulazi u element manjeg broja.
Teorija sistema se ne bavi samo dinamikim sistemima nego i svim drugima
pa i statikim sistemima u kojima nema procesa u uobiajenom smislu te rijei.
Kod takvih sistema, tj. onih koji se ne mogu smatrati dinamikima, sami
moemo odluiti ta emo tretirati kao direktne, a ta kao povratne veze (kod statikih
sistema izraz procesna veza treba izbjegavati). Kod statikih sistema nije bitno koji
element emo smatrati prvim, a koji posljednjim. Koji emo element smatrati prvim, a
koji posljednjim ovisi o naem shvaanju sistema i njegove uloge u okolici, odnosno
od svrhe promatranja. Npr. mi moemo statiki sistem kao to je stol promatrati tako
da za prvi element uzmemo plou stola, a za posljednji etvrtu nogu, a isto tako ne
bismo uinili nita loe ako bi za prvi element uzeli bilo koju nogu, a za posljednji
plou od stola. U prvom sluaju veze koje povezuju plou sa nogama bile bi direktne,
a one koje povezuju noge sa ploom povratne. U drugom sluaju veze koje povezuju
plou sa nogama bile bi povratne, a one koje povezuju noge sa ploom bile bi
direktne.
Prema tome da napomenemo:
oznake elemenata u dinamikom sistemu dajemo prema toku procesa;

38

 oznake kod statikog sistema dajemo prema naoj zamisli sistema;

veze koje idu iz elemenata manjeg broja u elemente veeg broja tretirati
emo kao direktne, bez obzira o kakvom sistemu se radilo, dinamikom ili
statikom, a isto tako emo veze koje idu iz elemenata veeg broja u
elemente manjeg broja tretirati kao povratne, bez obzira o kakvom sistemu
se radilo.
Opis elemenata se vri prema njihovim rednim brojevima i treba sadravati
njihove oznake, svojstva i nain funkcioniranja. Kod dinamikih sistema opis
elemenata mora sadravati i opis procesa koji se u elementima odvijaju ili mogu
odvijati.
U svezi sa opisom sistema moramo naroito naglasiti da sistem moramo
opisivati u funkciji, tj. u stanju aktivnog djelovanja.
Za sistem koji nije u funkciji ne moemo utvrditi kakva je njegova prava uloga
u okolici pa prema tome ne moemo ni definirati na pravi nain ni njegove veze sa
okolicom niti prosuditi njegovu kvalitetu funkcioniranja.
Npr. stol na skladitu. Sistem nije u funkciji pa prema tome ne znamo ta je
ulazu sistem i ta je izlaz iz sistema, pa prema tome ne moemo prosuditi kakva je
njegova funkcija (uloga u okolici) i vri li on dobro ili loe svoju funkciju. Ako taj
stol upotrijebimo npr. u djejem vrtiu onda on ne vri dobro svoju funkciju jer je
previsok, meutim ako ga upotrijebimo u studentskom restoranu onda on moe dobro
vriti svoju funkciju jer ima odgovarajue dimenzije.
Na osnovu verbalnog opisa moe se sastaviti tzv. simboliki opis sistema.
Simboliki opis sistema je skraeni opis sistema koji na saet nain prikazuje
strukturu sistema.
Da bi simboliki opis sistema bio pregledan i jasan dobro se je kod njegovog
sastavljanja drati sljedeih uputa:
1) opis poinje od ulaza u sistem sa oznakom okolice O. Okolica djeluje na
neke elemente sistema neposredno i to je oznaeno sa strelicom i
navoenjem elemenata na koje se djelovanje prenosi.
2) nakon okolice navode se po redovima elementi sistema po redu. Uz svaki
element upisuje se strelica i elementi s kojima je on povezan.
3) nakon strelice se prvo navode elementi s kojima je prethodni element
direktno povezan, a nakon toga oni sa kojima je povezan povratnom
vezom.
Primjer: Neka je zadan sistem prvog reda koji se sastoji od 5 elemenata:

S = {E1, E2, E3, E4, E5}

i njegov simboliki opis:

O E1, E3
E1 E2, E5

39

E2 E5, E1
E3 E4, E5
E4 O, E3
E5 O, E4, E3, E2
Iz simbolikog opisa je vidljivo da su elementi E1 i E3 tzv. ulazni elementi, jer
na njih djeluje okolica O. E4 i E5 su tzv. izlazni elementi jer preko njih sistem djeluje
na okolicu.
Element E2 je direktno povezan se E5 i povratno sa E1, itd.
Na osnovu simbolikog opisa moemo nacrtati veinu sistemskih dijagrama i
drugih grafikih prikaza sistema.
Grafiko prikazivanje sistema znai sistem ili njegova svojstva prikazivati
pomou crtea.
Jedan od najstarijih naina grafikog prikazivanja je tzv. hijerarhijski
dijagram.
Hijerarhijski dijagram prikazuje od ega je sistem sastavljen po sistemskim
razinama. Njegova glavna prednost, u odnosu na druge grafike naine prikazivanja
sistema, je da vrlo jednostavno moe prikazati sisteme vieg reda, tj. sisteme koje
elimo prikazati na vie razina.
Njegov najvei nedostatak je u tome to se pomou njega ne moe prikazati
struktura sistema, tj. na koji nain su podsistemi i elementi meusobno povezani.
Hijerarhijski dijagram je vrlo jednostavan crte koji se sastoji od
pravougaonika i crta. Uobiajeno je da se sistem nacrta sa veim pravougaonikom, a
njegovi podsistemi i elementi sa manjim pravougaonicima. Pravougaonici iste razine
trebaju biti iste veliine, vidi sliku 2.4.
Na slici 2.4. prikazan je jedan sistem drugog reda koji se sastoji iz tri sistema
prvog reda. Ti sistemi prvog reda se sastoje iz elemenata prvog reda. Kod ovog
prikaza numerirali smo elemente po sistemima nieg reda.
Premda je hijerarhijski dijagram vrlo jednostavan, ipak se i kod njegovog
crtanja potkradaju pogreke koje mogu ozbiljno ugroziti samu svrhu njegovog crtanja.
Treba posebno naglasiti da je osnovna i najvanija svrha svakog dijagrama ili bilo
kojeg grafikog prikaza u teoriji sistema jasno i jednostavno prikazivanje
sistema i njihovih svojstava, kako bi se oni mogli lake i bre shvatiti.

40

S2
druga via
razina

S1

prva
razina

E1

S2

E2

E3

E1

S3

E2

E1

E2

E3

Slika 2.6. Hijerarhijski dijagram sistema drugog reda

S2

ABCD

AB

a) Organizacijska shema

CD

b) Shema montae

S1

E1

S2

E2

E1

E2

c) Hijerarhijski dijagram

Slika 2.7. Razliite interpretacije hijerarhijskog dijagrama

1. Hijerarhijski dijagram kao organizacijska shema ili kako to neki nazivaju

organigram, slika 2.7.a.
Organizacijska shema prikazuje sastav nekog organizacijskog sistema iz koje se
vidi tko je kome nadreen i podreen u tom sistemu. Nadreeni (pretpostavljeni)

41

rukovode sa podreenima tj. kau im ta i kako trebaju raditi i usklauju njihovo

djelovanje.
Prema tome, pojedini pravougaonici predstavljaju radna mjesta tj. elemente
sistema, vidi sliku 2.7.a. Svaki pravougaonik, bez obzira na svoju veliinu,
predstavlja jedan element sistema. To znai da sistem prikazan na slici 2.7.a ima
sedam elemenata, a oni su prema rangu na prikazani nain rasporeeni.
2. Hijerarhijski dijagram kao shema montae nekog proizvoda, slika 2.7.b.
Dijagram na slici 2.7.b predstavlja shemu montae nekog proizvoda i njegova je
svrha prikazivanje od kojih dijelova i sklopova se neki proizvod sastoji i na koji
nain, tj. kojim redoslijedom se on sastavlja.
Dijagram na slici 2.7.b je formalno isti kao dijagram na slici 2.7.a, ali je njegova
interpretacija bitno drugaija. Dijagram na slici 2.7.b pokazuje da se sistem
ABCD (proizvod) sastoji od 4 sastavna dijela tj. elemenata prvog reda (A,B,C i
D). Zatim da se on sastoji od dva sistema prvog reda (sklopova) AB i CD.
U tom sistemu drugog reda objektivno postoje i sami sistemi drugog reda (ABCD)
i sistemi prvog reda AB i CD, i njihovi elementi A, B, C i D kao posebne realno
postojee jedinke, koje se meusobno razlikuju.
Razlika u interpretaciji dijagrama prikazanih na slikama 2.7.b i 2.7.a je u tome to
npr. pravougaonik AB na slici 2.7.b prikazuje sistem prvog reda, a pravougaonik 2
na slici 2.7.a samo element sistema, jer je na slici 2.7.a u stvari prikazan sistem
prvog reda koji ima dvije razine nareivanja.
3. Hijerarhijski dijagram u teoriji sistema, slika 2.7.c.
U teoriji sistema hijerarhijski dijagrami slue za prikaz sistema viih redova i oni
prikazuju sastav sistema tj. iz ega se on sastoji. Ti sistemi postoje samo kao
cjeline sastavljene od sistema niih redova i njihovih elemenata, tj. sistemi nieg
reda ne postoje kao realna izdvojena cjelina koja kao takva egzistira pored
ostalih cjelina. Prema tome, ono to predstavljaju vei pravougaonici, tj.
pravougaonici viih razina, su samo oznake razine sistema. Takav sistem je
prikazan slici 2.7.c. Naravno, ako bismo npr. na slici 2.7.c iz S2 izdvojili S1 onda
bi S1 postao realno postojei sistem ali S2 vie ne bi ostao isti i on bi se izmijenio.
To nije sluaj kod sistema prikazanog na slici 2.7.b (shema montae), jer tamo
pored sistema ABCD mogu postojati i izdvojeni sistemi AB i CD.
U teoriji sistema se hijerarhijski dijagram radi svoje jednostavnosti i jasnoe
najee upotrebljava za poetni grafiki prikaz sistema.

Vrste sistema
Sisteme moemo razvrstavati prema njihovim obiljejima na razne naine.
Jedno od razvrstavanja se vri prema sljedeim kriterijima:
prema osnovnom procesu u sistemu, npr.: proizvodni, poljoprivredni,
ekonomski, bioloki, itd. sistem;

42

 prema nastanku sistema, npr.: prirodni, umjetni, tehniki, umjetni itd.

sistem;
prema svojstvima elemenata sistema, npr.: fiziki, hemijski, elektrini,
elektronski itd. sistem;
prema podruju djelovanja sistema, npr.: zdravstveni, socijalni, vojni itd.
sistem;
prema znaajkama procesa u sistemu, npr.: tehnoloki, energetski,
informacijski itd. sistem;
i td.
Takva je klasifikacija sistema, premda esta, prilino neodreena i nejasna,
ona je moda zgodna za nestruni razgovor, ali je sa gledita teorije sistema bez
nekog naroitog znaenja. Naime, ako elimo prema tom naelu razvrstati neki
konkretni imalo sloeniji sistem gotovo nikada nismo sigurni da smo to dobro uinili,
tj. jesmo li tim razvrstavanjem dobro istakli sistemske osobine konkretnog sistema.
Teoriju sistema zanimaju ope sistemske zakonitosti, kako bi se mogla
primijeniti na svim podrujima ljudske djelatnosti. Ona dokazuje da takve zakonitosti
objektivno postoje. U tome je ona slina matematici ije su zakonitosti nezavisne od
same prirode nekog fenomena. Ako neko svojstvo konkretnog fenomena moemo
izraziti brojem onda s njim moemo matematiki postupiti na jednak nain, bez obzira
na to o kakvom se fenomenu konkretno radi. Ista pravila vrijede za kruke, ljude,
predmete itd.
Za matematiku znamo da nema smisla govoriti o nekoj posebnoj matematici,
tj. matematici koja bi imala neka posebna pravila, za poljoprivredu, medicinu,
ekonomiju, tehniku itd. Istina je da se neka matematika znanja vie koriste na
jednom, a neka druga na nekom drugom podruju, ali to ni u kom sluaju ne znai da
je matematika drugaija na drugom podruju.
Slino je i nastojanje teorije sistema, tj. ni sistemski zakoni ne bi smjeli ovisiti
o materijalnoj posebnosti nekih fenomena, stoga se i razvrstavanje sistema treba vriti
prema njihovim sistemskim svojstvima, a ne prema njihovoj prirodi, nastanku ili
svrsi. Stoga je na slici 2.8. prikazan jedan od drugaijih nain razvrstavanja sistema,
koji se oslanja na sistemsko stajalite.
S tog sistemskog stajalita sisteme moemo dijeliti prema:
1) nainu nastanka;
2) obliku postojanja;
3) aktivnosti;
4) ponaanju;
5) stabilnosti;
6) nainu organiziranja;

43

7) nainu upravljanja.

SISTEMI

po nainu nastanka

po obliku postojanja

VJETAKI

REALNI

APSTRAKTNI

PASIVNI
STATINI

po aktivnosti

po ponaanju

PRIRODNI

DETERMINISTIKI

po stabilnosti

po nainu
organizovanja

po nainu
upravljanja

AKTIVNI
DINAMINI

STOHASTIKI

NESTABILNI

SISTEMI KOJI SE
SAMI ORGANIZUJU

STABILNI

SISTEMI KOJI SE
SPOLJA ORGANIZUJU

SAMOUPRAVLJIVI SAMOREGULACIONI

SISTEMI KOJI SE SAMI I

SPOLJA ORGANIZUJU

UPRAVLJIVI

REGULACIONI

Slika 2.8. Vrste sistema (jedna od podjela)

Bez obzira na nain razvrstavanja, odnosno ematski prikaz podjele vano je
razumjeti ta se smatra odreenom vrstom sistema. Tako, ako gledamo sisteme prema
obliku postojanja, odnosno stupnju apstrakcije sisteme moemo podijeliti na:
realne (stvarne);
apstraktne.
Stvarni, konkretni ili realni sistemi ine dio stvarnosti i sastoje se iz
konkretnih, tj. materijalnih i energetskih elemenata. Struktura takvih sistema moe
biti materijalne, energetske i informacijske prirode, a veze se izmeu njegovih
elemenata mogu uspostavljati samo u skladu sa prirodnim zakonima.
Takvi sistemi su npr. iva bia, predmeti, zgrade, biljke, razni proizvodi itd.
Stvarne sisteme moemo jo dijeliti i na:
prirodne i

44

 vjetake (umjetne).
Prirodni sistemi su oni koji nastaju i funkcioniraju bez svjesnog utjecaja ljudi.
Takvi sistemi u pravom smislu te rijei su npr.: divlje ivotinje, slobodno rastue
biljke, ali i ljudske i ivotinjske stanice, biljne stanice itd.
Vjetaki sistemi su oni koje ljudi stvaraju svjesno s nekom odreenom
svrhom, zgrade, cestovna mrea, proizvodi, itd.
U vjetake sisteme mogli bismo svrstati i mnoge sisteme koji dodue ne
nastaju uslijed svjesnog djelovanja ljudi, nego su rezultat ili nusprodukt djelovanja
drugih umjetnih sistema.
Na dananjem stupnju razvitka esto je vrlo teko povui granicu izmeu
prirodnih i vjetakih sistema. Opa je pojava da broj "istih" prirodnih sistema
opada, a broj sistema na kojima se odraavaju posljedice ljudskog djelovanja
neprestano raste. Uzmimo kao primjer (pozitivan) domae ivotinje. Domae
ivotinje su nastale selekcijom tj. svjesnim ljudskim djelovanjem od prirodnih divljih
ivotinja, pa u strogom smislu za njih ne moemo rei da su prirodni sistemi.
S stajalita teorije sistema sama injenica da je neki sistem prirodan ili
vjetaki nema neko posebno znaenje, bitno je samo to kakva su njegova sistemska
svojstva.
Mi se u ovom djelu neemo baviti prirodnim
posvetiti vjetakim sistemima, tj. onima koje ljudi
korisne funkcije. Takvi sistemi se sastoje iz stvarnih
mogu biti materijalne, energetske i informacijske i
zakonima.

sistemima, ve emo panju

stvaraju za obavljanje neke
elemenata, veze izmeu njih
one su podlone prirodnim

Temeljno svojstvo svih stvarnih sistema je da se oni tokom vremena mijenjaju.

To znai da se tokom vremena mijenjaju njihove osnovne sistemske znaajke. Te
promjene mogu biti eljene ili nepoeljne, korisne ili tetne.
Promjene u stvarnom sistemu se dodue mogu usporiti ili ubrzati, ali se niim
ne mogu potpuno sprijeiti. Kod toga govorimo prvenstveno o promjenama iji je
uzrok u samom sistemu, tj. onim promjenama koje bi se dogodile i onda kad bi stvarni
sistem bio preputen sam sebi, tj. nezavisno od djelovanja drugih sistema i akcija
ljudi.
Naravno, moemo stvarati i takve stvarne sisteme kod kojih e se promjene
dogaati po nekom zakonu zavisno od naih potreba, ali moramo biti svjesni da e ta
umjetna zakonitost promjena biti naruena ako e sistem biti preputen sam sebi.
Prema jednoj od osnovnih postavki kibernetike temeljni zakon promjena
kojemu su podloni svi stvarni sistemi je zakon ENTROPIJE.
Taj zakon, tj. zakon entropije, kae da se promjene u izoliranom stvarnom
sistemu uvijek odvijaju u smjeru poveanja vjerojatnosti stanja, tj. da je smjer
promjena uvijek iz stanja manje vjerojatnosti prema stanju vee vjerojatnosti, ako je
sistem preputen sam sebi.
No pored zakona entropije u stvarnim sistemima javljaju se i drugi sistemski
zakoni koji su vie ili manje izraeni u raznim vrstama stvarnih sistema.

45

Apstraktni tj. zamiljeni sistemi, tj. sistemi ideja pojmova i pojmovnih

konstrukcija su proizvod loginog miljenja i oni se stvaraju i pojavljuju kao rezultat
informacijskog procesa.
Takvi sistemi su npr.:
sistemi brojeva i znakova, npr.: decimalni sistem, binarni sistem, abeceda,
alfabet itd.;
sistemi ifri i kodova;
rijei, pjesme, romani, zakoni, pravila;
crtei i slike;
matematike i logike jednaine;
izvjetaji, naredbe, zabrane, obavijesti i mnogi drugi.
Da bi apstraktni sistem bio vidljiv, prepoznatljiv i razumljiv on mora biti
prikladnim informatikim sredstvima izraen, odnosno preko nekog konkretnog
sistema, tj. modela prikazan. Npr. da bismo objavili neki zakon moramo ga opisati
pomou slova i znakova i tampati ili proitati na radiju ili televiziji. Zakon koji nije
objavljen objektivno ne postoji.
Apstraktni sistem se moe uiniti vidljivim pomou raznih informatikih
sredstava no treba naglasiti da sredstva njegove objave ne utjeu na njegova sistemska
svojstva.
No treba i to uoiti da sredstva objave apstraktnog sistema utjeu na njegovu
okolicu. Npr. sadraj neke objave je potpuno isti bez obzira na to jesmo li je objavili u
nekim novinama na prvoj ili posljednjoj stranici, malim ili velikim slovima, u
uokvirenom ili neuokvirenom lanku. Meutim, utjecaj te objave na okolicu nije isti.
Ako je lanak na prvoj stranici i tampan velikim slovima i uokviren, takav lanak e
izazvati mnogo veu panju nego da je tampan obinim slovima na neprimjetljivom
mjestu posljednje stranice.
Znaajno je za apstraktne sisteme da njihovi elementi i struktura nije ovisna o
prirodnim zakonima. To daje mogunost neograniene kreacije raznih apstraktnih
sistema.
Meutim, bilo bi potpuno pogreno misliti da se oni mogu kreirati ne potujui
nikakve zakone. Oni se mogu i moraju zamisliti u skladu sa zakonima zdravog
razmiljanja tj. zakonima logike. to je vie u zamisli apstraktnog sistema potovana
logika to je on lake razumljiv i time korisniji u praktikom i teoretskom smislu.
Posebnu korist imamo od onih apstraktnih sistema koji predstavljaju slike, tj.
modele stvarnih sistema, odnosno svojstva stvarnih sistema. U stvari, svaki prikaz
sistema koji smo ranije spominjali, kao to je npr. verbalni opis, grafiki prikazi,
jednaine itd., su apstraktni sistemi izraeni raznim informatikim sredstvima koji
prikazuju sisteme ili neka njihova svojstva.
Ve i samo definiranje niza pojava kao sistema predstavlja stvaranje
apstraktnog sistema, misaonog modela stvarnog sistema. Stvaranjem takvog modela

46

mi smo u mogunosti da iz stvarne pojave eliminiramo sve one elemente koji nisu
bitni za nae razumijevanje i svrhu promatranja, te na taj nain bolje i lake shvaamo
bit same pojave.
Zapravo, mi stvarnost moemo shvatiti samo onda ako u memoriji stvorimo
odgovarajuu predodbu stvarne pojave, tj. odgovarajui apstraktni sistem te pojave.
Apstraktni sistem koji bi bio u suprotnosti sa zakonima logike ne moemo
uope ni zamisliti, osim kao neku potpunu besmislicu. Npr. pokuajmo zamisliti
trokutastu kuglu.
No to to ne moemo zamisliti nelogian sistem ne znai da nam se prilikom
detaljnijeg definiranja svojstava i znaajki sistema ne moe potkrasti itav niz
neloginosti koje mogu potpuno iskriviti nau predodbu o svojstvima sistema i time
uiniti sistem neloginim. Meutim, ta neloginost je najee skrivena i ona se moe
ustanoviti tek loginom analizom apstraktnog sistema.
Logika koju najvie poznajemo i kojom se najvie sluimo je tzv. binarna
logika, tj. logika koja se osniva na dvije osnovne tvrdnje: prve tvrdnje da je neto
istinito i druge tvrdnje da neto nije istinito, tj. da je lano. Meutim, ve su stari grki
filozofi otkrili da se tom tzv. binarnom logikom ne mogu shvatiti i objasniti sve
pojave.
Istina je da su te pojave koje se ne mogu objasniti binarnom logikom dosta
rijetke, pa taj nedostatak binarne logike ne dolazi do izraaja, ali isto tako je istina da
one postoje. Npr. za tvrdnju Ja laem se ne moe binarnom logikom odrediti da li je
ta tvrdnja istinita ili lana.
Razvojem teorije informacija i kompjutera koji djeluju po zakonima binarne
logike dolo se do saznanja da binarna logika uvjetuje minimalni informacijski
kapacitet kompjutora odnosno sredstava za memoriranje informacija. Kapacitet
kompjutera i ostalih sredstva za obradu i memoriranje informacija bio bi mnogo vei
kad bi se njihovo djelovanje osnivalo na vieznanoj logici. Npr. ako bi u svemiru
postojala iva bia koja mogu razmiljati po zakonima vieznane npr. tzv. trinarne
logike njihov kapacitet obrade informacija, tj. njihov mentalni kapacitet bi bio cca
60% vei od naeg.
Pomou vieznane logike bi naa mo shvaanja i razmiljanja najvjerojatnije
jako porasla, ali na alost mi se za sada znamo sluiti samo binarnom logikom, jer
smo tako tokom naeg dosadanjeg razvitka nauili.
U vezi sa zamisli apstraktnih sistema moramo jo naglasiti da se
prepoznatljivo nelogian sistem ne moe zamisliti, ali to ne znai da ne moemo
zamisliti nemogu ili nevjerojatan sistem.
Temeljna svojstva apstraktnih sistema su:
apstraktni sistem moe postojati samo ako je zamiljen prema nekom
prepoznatljivom loginom konceptu;
nemogue je zamisliti nelogian sistem, ali je mogue zamisliti nemogu i
nevjerojatan sistem;

47

 time to se ne moe zamisliti nelogian sistem nije osigurano da se u

sloenom zamiljenom sistemu ne pojavi itav niz neloginosti koji sistem
pretvaraju u besmislicu;
apstraktni sistemi ne podlijeu zakonu entropije sami po sebi, ali je
mogue zamisliti i takav apstraktni sistem u kome djeluje zakon entropije;
apstraktni sistemi su po svojoj prirodi statiki sistemi jer u njima zbog
internih uzroka ne moe doi do promjena.
Prema sloenosti sisteme moemo podijeliti na:
jednostavne;
sloene;
kompleksne.
Jednostavni sistemi imaju malo elemenata i jednostavnu strukturu tj. mali broj
veza izmeu elemenata. Isto tako takvi sistemi imaju jednostavnu, lako prepoznatljivu
funkciju iji intenzitet se moe izraziti jednim parametrom. Najjednostavniji sistemi
su tzv. ELEMENTARNI ili OSNOVNI sistemi.
Elementarni ili osnovni sistemi se mogu definirati s brojem elemenata i s
njihovim ponaanjem. Elementarni sistem je onaj koji ima samo dva elementa,
odnosno onaj koji moe zauzeti ili doi u samo dva razliita stanja. Naime, da bi neto
uope moglo biti tretirano kao sistem mora se sastojati od vie elemenata, a najmanji
broj elemenata je dva, jer jedan element ne ini sistem. Dinamiki sistem tj. sistem u
kojem se dogaaju promjene mora imati mogunosti da zauzima vei broj stanja, a
najmanji mogui broj stanja ako nastaju promjene je takoer dva.
U sistemskim naukama tj. u teoriji sistema, kibernetici i teoriji informacija
elementarni sistem je jedna vrsta sistemske pramjere pomou koje se sistemske i
informacijske veliine mogu izraziti. Npr. sloenost sistema, odreenost sistema,
koliina informacija itd.
Prema tome, elementarni sistem je osnovna mjerna veliina u teoriji sistema,
tj. neke vrste pramjera sistemskih veliina.
Gotovo svaki stvarni ili apstraktni sistem moe se prikazati kao sistem
elementarnih sistema to je ponekad u analizi sistema korisno.
Sloeni sistemi su oni koji su sastavljeni on veeg broja elemenata i ija je
struktura sloena. Za izraavanje intenziteta njihove funkcije obino nije dovoljan
jedan parametar. Da bi se izrazio intenzitet funkcije sloenog sistema potrebno je
definirati sistem parametara, jer je i funkcija takvog sistema sloena. U sloenom
sistemu obino grupe elemenata ine podsisteme i oni se najlake analiziraju po
podsistemima.
Uglavnom moemo rei da ako sistem moemo dovoljno dobro definirati i analizirati
na prvoj razini da je to jednostavni sistem. Ako to nije mogue uiniti na jednoj razini
nego se on mora ralaniti i promatrati na vie razina onda se radi o sloenom
sistemu.

48

Kao kompleksni ili vrlo sloeni ili vrlo komplicirani sistemi mogu se smatrati
oni iji se elementi i dijelovi strukture ne mogu u potpunosti identificirati i ija se
funkcija ne moe u potpunosti ni sa sistemom parametara izraziti. Isto tako
kompleksni sistemi su oni koji ostvaruju vie razliitih ciljeva, odnosno istovremeno
obavljaju vie razliitih raznorodnih zadataka. Prouavanje takvih sistema zahtjeva
tzv. vie aspektnu analizu, tj. analizu s vie stajalita primjenom tj. kombinacijom
raznih metoda.
Prilikom sistemske analize nekog sistema mi svaki sistem namjerno u poetku
nastojimo to je mogue jednostavnije definirati. To inimo na taj nain da saimamo
bitne znaajke, a zanemarujemo nebitne. Na taj nain dobivamo vrlo jednostavan
sistem prvog reda, koji slui kao poetni model sistema. Na osnovu tog sistema prvog
reda pokuavamo pronai rjeenje i ako to ne moemo nai na toj prvoj razini
prelazimo ralanjivanjem sistema na nie razine.
Ponaanje sistema podrazumijeva promjene koje se dogaaju u sistemu uslijed
procesa koji se odvijaju u njemu. Prema tom kriteriju sisteme moemo podijeliti na:
statike;
dinamike.
Statiki sistemi su oni kod kojih tokom vremena ne dolazi do promjena uslijed
internih uzroka, tj. sistemi koji ponaanje u vremenskom smislu te rijei nemaju.
Prema tome potpuno statiki sistemi su samo apstraktni sistemi. Kod apstraktnog
sistema do promjene moe doi samo pod utjecajem nekog stvarnog sistema, a nikako
zbog uzroka koji bi postojali u njemu.
Statike sisteme moemo podijeliti na:
teoretski potpuno statike;
praktino statike.
Teoretski potpuno statiki sistemi su, kao to smo ve spomenuli,
samoapstraktni sistemi.
Praktiki statiki sistemi su oni kod kojih se promjene, u za nas zanimljivom
vremenskom intervalu, mogu zanemariti odnosno oni kod kojih su promjene tako
male da su beznaajne i oni kod kojih nas, obzirom na svrhu promatranja, promjene
ne zanimaju. Tako se npr. mogu smatrati praktiki statikima mnogi tehniki sistemi
kao to su kue, namjetaj, strojevi, aparati, alati itd.
Dinamiki sistemi su oni kod kojih dolazi tokom vremena do promjena uslijed
internih uzroka. Svi stvarni sistemi su manje ili vie dinamiki jer su oni podloni
prirodnim zakonima, a osnovni prirodni zakon je promjena.
Neke od tih promjena mogu biti za nas korisne, a neke su tetne. Dobrom
koncepcijom sistema moemo korisne promjene pospjeivati, a tetne sprijeiti, ili
barem priguiti. Jedan od zadataka analize sistema je otkriti zakonitosti promjena,
kako bi se projektiranjem ili rekonstrukcijom sistema osigurale korisne promjene, a
eliminirale nekorisne.

49

Korisne promjene su one koje realiziraju funkciju sistema. Zato je jedan od

vanih zadataka sistemske analize definiranje funkcije sistema i kvaliteta izvravanja
funkcije. Samo u odnosu na funkciju i kvalitetu vrenja funkcije moemo prosuditi o
korisnosti promjena, koje se po nekom zakonu dogaaju ili se trebaju dogoditi u
sistemu.
Napomenimo jo da uzroke promjena nazivamo procesima. Procesi se
odvijaju u elementima sistema, a njihovo se djelovanje prenosi unutar sistema putem
njegove interne strukture. Poseban problem u prouavanju stvarnih sistema ini
upravo injenica da su svi stvarni sistemi barem malo dinamiki, a naa sredstva
njihovog prouavanja su potpuno statika. Zbog toga je nae shvaanje realnosti vrlo
esto oteano i nepotpuno.
esto se pojmovi statiki i dinamiki sistem pogreno shvaaju. Tako se npr.
ak i u nekoj naunoj literaturi navodi da su informacijski ili organizacijski sistemi
dinamiki, odnosno da bi trebali biti dinamiki. To je pogreno jer je jedan od
njihovih nedostataka upravo to to oni ne mogu biti dinamiki i zbog toga ih treba
esto usavravati pa i mijenjati. Jednom postavljeni statiki sistem se ne moe sam od
sebe mijenjati, a to to se praktino funkcioniranje sistema odvija na drugi nain nego
to bi trebalo je posljedica djelovanja paralelnog sistema koji moe nastati i stihijski.
Odreenost sistema se moe odnositi na:
strukturu sistema;
ponaanje sistema.
Sistem ima odreenu strukturu onda ako su svi njegovi podsistemi i elementi
definirani i ako su sve vee i odnosi u njemu poznati.
Sa stajalita odreenosti strukture sistemi mogu biti:
determinirani ili odreeni;
stohastiki ili vjerojatni;
nedeterminirani ili neodreeni.
Sistem je determiniran ako u njemu vladaju strogi uzrono-posljedini procesi
i odnosi. To znai da u potpuno determiniranom sistemu isti uzrok izaziva uvijek istu
posljedicu. Praktino to znai da poznavanjem ulaza u sistem i trenutnog stanja
sistema, te zakona ponaanja sistema, uvijek moemo sa potpunom sigurnou
predvidjeti kakav e biti izlaz iz sistema.
Potpuno determiniran sistem moe biti samo onaj koji ima determiniranu
strukturu i iji svi procesi su determinirani tj. strogo uzrono-posljedini. Ako samo
jedan proces u sistemu nije determiniran, sistem ne moe biti determiniran. U punom
smislu pojma determiniranosti, potpuno determinirani mogu biti samo apstraktni
sistemi, a stvarni sistemi ne mogu biti potpuno determinirani.
Stohastiki ili vjerojatni sistemi su oni ije ponaanje moemo predvidjeti
samo sa stanovitom vjerojatnou. To znai da isti ulaz u sistem moe biti uzrokom
vie razliitih izlaza ili izlazima razliitih intenziteta.

50

Ako na osnovu poznavanja ulaza, trenutnog stanja i zakona ponaanja sistema

moemo izlaz predvidjeti samo sa stanovitom vjerojatnou, onda govorimo o
stohastikom ili vjerojatnom sistemu.
Nedeterminirani ili neodreeni sistemi su oni kod kojih uz poznavanje ulaza i
ostalih sistemskih znaajki ne moemo predvidjeti izlaz.
Potpuno nedeterminirani sistem bi bio onaj kod kojeg uz zadane uvjete nikako
ne bi mogli predvidjeti izlaz. Takav sistem moda si moemo zamisliti, ali ga ne
moemo ostvariti, jer ni jedan stvarni sistem ne moe biti potpuno nedeterminiran.
Potpuno nedeterminiran sistem bi znaio potpuni nered ili HAOS. A haos je ve po
svojoj definiciji neto suprotno od sistema, ono to bi bilo potpuno neodreeno
prestalo bi postojati kao sistem.
Meutim, potpuno nedeterminirani mogu biti apstraktni sistemi jer ih kao
takve moemo zamisliti (moemo zamisliti nemogu sistem ali ga ne moemo
ostvariti). Potpuno nedeterminiran apstraktni sistem je onaj kod kojeg su sva
zamiljena mogua stanja jednako vjerojatna.
Mjera nedeterminiranosti sistema je entropija. Potpuno determinirani sistemi
imaju entropiju 0 (nula), a potpuno nedeterminirani sistem bi imao maksimalnu
entropiju. Maksimalna entropija nije ista za sve sisteme jer ona zavisi o broju stanja
koje sistem moe zauzeti.
Sistem koji ima malu entropiju je praktiki determiniran, a sistem ija se
entropija pribliava svom maksimumu je praktiki nedeterminiran.
Primjer za praktiki determiniran sistem bi bila depna svjetiljaka, ija bi
vjerojatnost dobrog funkcioniranja bila npr. 99.99 %, a primjer za praktiki
nedeterminiran sistem je kompjutorski generator sluajnih brojeva, iji svi brojevi
koje generira bi trebali imati jednaku vjerojatnost pojave.
Teorijom sistema se bavimo zato da bi razvili teoretske podloge za
konstrukciju novih i poboljanje postojeih sistema. Sisteme stvaramo zato da bi
svojom funkcijom bolje zadovoljavali nae potrebe. Sa istom svrhom mi postojee
sisteme rekonstruiramo, reorganiziramo i ukidamo. Kvalitetu zadovoljavanja potreba
esto nazivamo funkcionalnou sistema. Sistem je funkcionalan onda ako svoju
funkciju vri na najbolji nain. Drugim rijeima sistem je funkcionalan ako dobro
odgovara svrsi za koju je postavljen i ako to ini uz najmanji utroak vrela (resursa,
raspoloivih sredstava) koja mu stoje na raspolaganju. Npr. materije, energije, radne
snage itd.
Stepen ili razina determiniranosti sistema utie na funkcionalnost sistema i to
na taj nain da sistem koji je vie determiniran tj. onaj koji ima manju entropiju u
pravilu bolje funkcionira tj. ima viu funkcionalnost, a sistem koji ima veliku
nedeterminiranost tj. veliku entropiju funkcionira vrlo slabo ili uope ne funkcionira
tj. ne udovoljava potrebama. Stoga je opa tenja za stvaranjem i odravanjem to
vie determiniranih sistema, tj. sistema sa malom entropijom.
U tom smislu entropija predstavlja univerzalnu mjeru valjanosti sistema. Od
dva sistema koji vre istu funkciju bolji je i funkcionalniji onaj koji ima manju
entropiju.

51

Svojstvo samostalnosti imaju oni dinamiki sistemi koji se mogu sami tj. bez
pomoi izvana prilagoavati promjenama okolice.
Obzirom na to svojstvo sistemi mogu biti:
bez svojstva samostalnosti;
sa svojstvom samostalnosti.
Sistemi bez svojstva samostalnosti su oni koji se ne mogu prilagoavati
promjenama okolice, tj. oni koji ne mogu prilagoavati svoju funkciju, strukturu i
elemente promjenljivim uvjetima. Takvi sistemi u uvjetima vanjskih promjena
funkcioniranju tako dugo dok te promjene ne prelaze granicu izdrljivosti sistema.
Nakon prelaska te granice oni prestaju dobro funkcionirati, kvare se ili raspadaju.
Tipini primjeri sistema bez svojstva samostalnosti su mnogi tehniki sistemi.
Npr. stol je tehniki sistem koji pored ostalog moe sluiti za odlaganje nekog tereta.
Ako na stol stavimo teret koji sa svojom teinom ne prelazi dozvoljenu granicu
vrstoe, stol e drati teret tj. on e funkcionirati. Ako meutim na stol stavimo teret
koji svojom teinom prelazi granicu vrstoe, stol e se ili saviti ili slomiti tj. on e
prestati funkcionirati dobro. Svakome je jasno da se stol sam od sebe ne moe
prilagoditi promjenama tereta.
U naelu bi se svaki sistem bez svojstva samostalnosti mogao pretvoriti u
sistem sa svojstvom samostalnosti pomou ugradnje posebnih dodatnih elemenata. To
se ponekad i ini ako za to postoji potreba.
Sistemi sa svojstvom samostalnosti su oni koji se mogu prilagoavati
promjenama u okolici, tj. oni koji u promijenjenim uvjetima mogu opstati i
funkcionirati.
Svaki umjetni stvarni sistem se koncipira i gradi prema nekoj svrsi koju treba
poznavati i definirati. Ve smo ranije spomenuli da se pomou izlaza iz sistema
ostvaruje funkcija sistema, prema tome ono to od sistema oekujemo moemo
definirati kao funkciju izlaza. Na taj nain ono to elimo i oekujemo od sistema
moemo prikazati pomou matematikih jednaina koje definiraju eljene veliine
izlaza, tj. kakav bi izlazu raznim vremenskim intervalima trebao biti.
Takva jednaina koja definiraju stanja izlaza iz sistema u vremenu naziva se
VODEA ili RAZVOJNA funkcija.
Termin vodea funkcija se upotrebljava kod sistema nie razine samostalnosti
jer ona uglavnom definiraju eljena stanja sistema.
Termin razvojna funkcija se upotrebljava kod sistema vie razine
samostalnosti i ona definiraju pored eljenih stanja i zakon razvoja sistema.
Pomou vodee funkcije mi znamo kakav bi izlaz iz sistema u odreenom
vremenu trebao biti i ako taj eljeni izlaz usporedimo sa stvarnim izlazom u danom
trenutku onda moemo ustanoviti kvalitetu funkcioniranja sistema. Ako je razlika
izmeu eljenog izlaza i stvarnog izlaza mala onda sistem dobro funkcionira.
Svojstvo samostalnosti nekog sistema moemo objasniti i na taj nain da
kaemo da je to sposobnost sistema da se bez pomoi izvana sam vrati na svoje
ponaanje i funkcioniranje prema svojoj razvojnoj ili vodeoj funkciji, ako ga neki

52

vanjski poremeaj od nje udalji. Svojstvo samostalnosti sistema zavisi od posebnih

elemenata i posebne strukture sistema. Gotovo svaki stvarni sistem bez svojstva
samostalnosti moemo pretvoriti u sistem sa odreenim svojstvom samostalnosti,
na taj nain da u njega ugradimo posebne elemente i podesimo strukturu.
Ti posebni elementi moraju imati sposobnost primanja i obrade informacija, tj.
registracije za sistem bitnih dogaaja te u skladu sa njima poduzimanja odgovarajuih
akcija.
Na dalje oni moraju imati posebnu strukturu tj. pored drugih veza i
odgovarajue informacijske veze koje trebaju omoguiti detekciju okolice i
unutranjosti sistema. Te veze moraju omoguiti i pravovremeno poduzimanje akcija.
Svojstvo samostalnosti imaju mnogi prirodni sistemi viih razina. Sistemima
sa svojstvom samostalnosti se najvie bavi kibernetika. Svojstvo samostalnosti ne
znai potpunu samostalnost sistema. Potpuno samostalan sistem bi bio onaj koji bi se
mogao prilagoditi svim promjenama okolice bez obzira na njihov broj i intenzitet.
Takav sistem bi bio vjean, a takvih sistema nema.
Prema veliini i opsegu te sposobnosti prilagoavanja sistema promjenama
okolice moemo utvrditi razne razine samostalnosti. Kibernetika uglavnom razlikuje
tri razine samostalnosti sistema i to.
samoregulirajue sisteme;
samooptimirajue sisteme;
samoorganizirajue sisteme.
Samoregulirajui sistemi ine najniu razinu samostalnosti. To su sistemi koji
u svom sastavu imaju jedan ili vie regulatora i koji su u stanju da u dosta
ogranienom podruju malobrojnih utjecaja okolice otklanjaju posljedice tih utjecaja i
na taj nain zadre svoju funkciju, kako je to njihovom vodeom funkcijom i
predvieno. Vodea funkcija takvih sistema je vrlo jednostavna i izraava se sa
jednim parametrom ili malobrojnim vektorom parametara. Najjednostavniji primjer za
to je sistem ija vodea funkcija se sastoji iz svega jednog parametra, konstante.
Takav tehniki sistem je npr. elektrino glaalo sa ugraenim termostatom. Njegova
vodea funkcija ima samo jedan parametar, temperaturu. Kad temperatura padne
ispod odreene granice termostat ukljuuje grijanje, kad temperatura naraste do
dozvoljene granice termostat iskljuuje grijanje. Termostat je vrlo jednostavni
regulator toga sistema. Takvi sistemi su esti na podruju tehnike.
Samooptimirajui sistemi su na vioj razini samostalnosti te se mogu
prilagoditi promjenama brojnih utjecaja okolice raznih intenziteta. Bitna razlika
izmeu njih i samoregulirajuih sistema je u tome to oni mogu birati svoju vodeu
funkciju prema uvjetima odranja sistema. Samoregulirajui sistemi se moraju
ponaati prema svojoj zadanoj vodeoj funkciji i ne mogu je mijenjati.
Samooptimirajui sistemi moraju imati posebne elemente koji su u stanju primati i
obraivati informacije u smislu pronalaenja najboljeg rjeenja u vezi sa utjecajem
neke promjene u okolici. Ti sistemi imaju mnogo sloeniju strukturu od
samoregulirajuih sistema, pored ostalog i vie-stepene regulacijske krugove, a
njihova vodea funkcija predstavlja u stvari sistem moguih vodeih funkcija. Takvih

53

sistemi su esti na podruju biologije i gospodarstva, a u novije vrijeme i na podruju

tehnike, npr. roboti, svemirske sonde itd. Nije na odmet napomenuti da upravo
informatika daje veliki doprinos stvaranju i usavravanju samooptimirajuih sistema,
jer svojim elementima omoguuje brz prijem i obradu informacija i brzu realizaciju
akcija.
Samoorganizirajui sistemi su na najvioj poznatoj razini samostalnosti. Ti
sistemi mogu mijenjati ne samo svoju vodeu funkciju nego i svoju strukturu, tj. svoje
elemente i veze. To znai da oni mogu svoje elemente razvijati i mijenjati, uvoditi u
svoju strukturu nove elemente i odbacivati stare. Oni se mogu povezivati sa drugim
sistemima u sisteme vieg reda. Najsloeniji sistemi te razine imaju ne samo svojstvo
mijenjanja organizacije nego i svojstvo razvoja i sposobnost uenja. Posebna znaajka
tih sistema na najvioj razini samostalnosti je da oni tee punoi svoje funkcije, tj.
funkcije predviene njihovom razvojnom funkcijom, tj. njihova je prirodna tenja da
svoje elemente i strukturu razvijaju tako da bi to bolje i u promijenjenim uvjetima
svoju cjelovitu funkciju ostvarivali.
Ve smo ranije spomenuli da priroda ima sistemsku hijerarhijsku strukturu. To
znai da postoje hijerarhijske sistemske razine na kojima su sistemske znaajke
najizraenije i prepoznatljive. To znai da izmeu cjelovitosti i punoe funkcije i
sistemske razine postoji stanovita vrsta veza. Na osnovu te veze nije teko ustanoviti
da e sistem sa svojstvom samoorganizacije teiti onoj razini na kojoj e moi u
cjelini i punoi izvravati svoju vodeu ili razvojnu funkciju.
Sistem koji se nalazi na meu-razini ili razini koja ne odgovara njegovoj
razvojnoj funkciji teiti e onoj vioj ili nioj razini koja toj razvojnoj funkciji
odgovara. Ta tenja prema vioj razini znai da e sistem nastojati da u svoju
strukturu uvodi nove elemente i usavrava svoju strukturu. Nia razina znai
odbacivanje nekih elemenata koji postaju suvini obzirom na reduciranu funkciju.
U prirodi kod biolokih sistema se taj proces odvija automatski. Bioloki
sistem razvija svoje organe prema svojoj razvojnoj funkciji obzirom na date okolnosti.
Kod umjetnih sistema najvii stepen svojstva samoorganizacije imaju ljudske
zajednice, koje se formiraju sa odreenom svrhom i imaju svoje ciljeve i funkciju. I
oni slijede neku svoju razvojnu funkciju koja najee i nije poznata jer ju nitko nije
definirao. Ti sistemi takoer tee onoj razini koja im omoguuje cjelovitost i punou
njihove funkcije Njihov poloaj je najstabilniji onda kad se oni nalaze na razini koja
odgovara punoi njihove funkcije.
Ako se sistem zbog raznih razloga ne nalazi na toj razini, on e sam od sebe
teiti da pree na odgovarajuu razinu. Ako ga prisiljavamo da bude na meu-razini,
on e tamo biti samo tako dugo dok ta prisila traje, a po prestanku prisile on e prijei
na odgovarajuu razinu. Prisilno dranje sistema na meu-razini znai koenje
prirodnog razvoja sistema i pretvaranje samoorganiziranog sistema u invalidni sistem
koji bez pomoi izvana ne moe dobro funkcionirati.
Kod projektiranja ili organizacije bilo kojeg samoorganizirajueg sistema od
presudne je vanosti da se dobro razmotri i definira njegova razvojna funkcija i da se
na osnovu toga sistem realizira na odgovarajuoj sistemskoj razini. Samo u tom
sluaju e sistem biti stabilan i funkcionirati dobro i racionalno u skladu sa svojom
razvojnom funkcijom.

54

Praktini rad 1 Upoznavanje sa Vensim PLE softverom

Uvod
Vensim je softver za vizualno modeliranje, koji olakava stvaranje modela
sistema, dokumentiranje sistema, simuliranje deavanja u sistemima, analiziranje i
optimiziranje sistema. Jednostavan i intuitivan interfejs omoguava lako stvaranje
simulacijskih modela na principu uzrono-posljedinih (kauzalnih) veza ili na
principu rezervoara i protoka (odnosno nivoa i promjene; engl. Stock and Flow or
Level and Rate).
Kauzalna veza, predstavljena u vidu strelice na dijagramu, povezuju dvije
take A i B a smjer strelice pokazuje uzrono-posljedini redoslijed. Npr. ako je
usmjerena od A ka B onda to znai da A uzrokuje B.
Rezervoar (nivo) je osnovni element za generiranje ponaanja, odnosno
prikaz stanja sistema. Protok (promjena) dovodi do promjene nivoa rezervoara.
Model se u Vensimu gradi povezivanjem pojmova (varijabli) strelicama, koje
predstavljaju kauzalne veze. Varijabla A koja je uzrok promjene neke druge varijable
B (postoji veza A B) se moe upotrijebiti kao parametar formule te varijable
B=f(A), koristei editor formula (engl. equation editor).

Vensim PLE softver

Slika V-1.1. pokazuje osnovne elemente korisnikog interfejsa Vensima:
Naslovna linija sadri informacije o fajlu u kome je sadran model i o
nazivu varijable sa kojom se trenutno radi.
Mnoge operacije koje omoguava Vensim alat se mogu izvriti putem
menija u kome se nalaze sljedee opcije:
o File sadri standardne funkcije za rad sa fajlovima, kao to su: Open
Model (otvori model), Save (pohrani model), Print (ispis), i td.
o Edit omoguava kopiranje (copy) i ubacivanje (paste) odabranih
dijelova modela. Osim toga, omoguava i pretraivanje modela
traenje odreene varijable.
o View sadrava opcije za manipulaciju crteom.
o Layout omoguava manipulaciju pozicijom i veliinom elemenata na
crteu.
o Model daje pristup dijalozima za kontrolu simulacije i definiranje
vremenskih granica simulacije, sadri mogunost provjere modela i
mogunosti eksporta i importa skupova podataka.
o Options omoguava manipulaciju opcijama vezanim za raspoloive
alate.
o Windows omoguava prelazak sa prozora na prozor (sa modela na
model), ukoliko ih je vie otvoreno.

55

o Help pristup raspoloivoj dokumentaciji o Vensimu koja slui kao

pomo korisniku.
Naslovna linija

Izbornik (meni)

Alati za analizu

Statusna linija

Osnovni skup alata

Alati za crtanje

Prostor za crtanje

Slika V-1.1. Osnovni elementi korisnikog interfejsa Vensima

Osnovni skup alata omoguava da se obave osnovne funkcije:
o

New Model (kreiraj novi model).

Open Model (otvori postojei model).

Save (pohrani model).

Print (ispii).

Cut (isijeci oznaeni dio).

Copy (kopiraj oznaeni dio).

Paste (ubaci kopirani ili isjeeni dio).

Pored osnovnih alata se nalaze i alati za simulaciju:

56

Setup a Simulation (podeavanje simulacije mijenjanje

parametara modela).

Runname (naziv konfiguracije postavke parametara).

Simulate (pokreni simulaciju, batch nain: podesi parametre =>

pokreni simulaciju => promatraj rezultate).

SyntheSim (pokreni simulaciju koja sintetizira strukturu modela i

ponaanje, automatska simulacija).

Reality Check (provjera modela u odnosu na realnost, provjera

uvjeta kojima potvrujemo validnost modela u odnosu na promatrani
problem).

Alati za crtanje modela su:

o

Lock (zakljuan crte). Pokaziva moe odabrati (selektirati)

varijablu ili strelicu, ali ih ne moe pomjerati.

Move/Size (pomjeranje, razvlaenje i selektiranje varijabli i

strelica).

Variable (kreiranje varijabli razliitih tipova: konstante Constants, pomone - Auxiliaries i podaci - Data).

Box Variable (kreiranje varijable tipa rezervoara u obliku

pravougaonika, namijenjene za prikaz nivoa i stanja).

Arrow (crtanje prave ili krive strelice).

Rate (kreiranje protoka ili promjene, koja se sastoji od paralelnih

linija, simbola ventila i, po potrebi, izvorita i odredita u obliku
oblaka).

Shadow Variable (dodavanje postojee varijable modela na crte,

kao sjene prave varijable, bez dodavanja i njenih utjecaja).

Input Output Object (dodavanje ulaznih klizaa, izlaznih grafova

ili tabela na crte).

Sketch Comment (komentar).

Delete (brisanje selektiranih elemenata crtea).

57

o
o

Equations (kreiranje i mijenjanje formula modela).

Reference Modes (definiranje raspon vremena u kome se neto
promatra).

Statusna linija pokazuje trenutno stanje objekata na crteu i omoguava

mijenjanje atributa vezanih za izgled (font, veliina slova, i td.).
Alati za analizu modela su:
o

Causes Tree (prikazuje, za izabranu varijablu u modelu, stablo

varijabli koje su uzronici promjena promatrane varijable).

Uses Tree (prikazuje, za izabranu varijablu u modelu, stablo

varijabli na koje ona ima utjecaja).

Loops (prikazuje, za izabranu varijablu, listu svih krunih tokova

koji prolaze kroz promatranu varijablu).

Document (prikaz formula, definicija, mjera i odabranih

vrijednosti za promatranu varijablu).

Document All (prikaz formula, definicija, mjera i odabranih

vrijednosti za sve varijable).

Causes Strip Graph (prikazuje jednostavne grafike u nizu, to

omoguava da se prate grafiki uzroci promatrane varijable).

Graph (prikaz odabranih varijabli na istom, veem grafu).

Table (generiranje tabele vrijednosti za promatranu varijablu).

Table Running Down (generiranje tabele vrijednosti za

promatranu varijablu sa vremenskom dimenzijom okrenutom prema
dole).

Runs Compare (usporedi sve u prvom i drugom uitanom skupu

podataka).

Tipini koraci izgradnje i upotrebe Vensim modela

Kod izgradnje i upotrebe Vensim modela tipino je nekoliko sljedeih koraka:
1. Konstruirati model ili otvoriti postojei model.
2. Pregledati strukturu koristei alate za analizu modela (stabla varijabli).
3. Pokrenuti simulaciju, kreui se kroz parametre modela da bi se vidjelo kako
reagira.

58

4. Detaljnije istraiti interesantna ponaanja koristei alate za analizu modela

(tabelarni i grafiki prikaz skupova podataka).
5. Izvesti kontroliranu simulaciju eksperiment, i poboljati model (podesiti
parametre).
6. Prezentirati model i njegovo ponaanje upotrebom SyntheSim, Graph i Tables
alata.

Veza Vensim softvera sa teorijom sistema i modeliranjem

Teorija sistema definira metode i pristupe prouavanja sistema, koji
omoguavaju sagledavanje kompleksnih pojava na pojednostavljen i unificiran nain.
Sagledavanje pojave na pojednostavljen nain nazivamo modeliranje. Model je
pojednostavljena predstava stvarne pojave, koja sadri samo elemente znaajne za
sagledavanje te pojave, dok se elementi koji nemaju velikog utjecaja na promatranu
pojavu zanemaruju. Vensim softver olakava modeliranje, odnosno kreiranje modela
pojava koje prouavamo.
Prouavanje nekog sistema ili pojave uvijek radimo s odreenim ciljem. Cilj
moe biti unaprjeenje sistema, otklanjanje njegovih nedostataka, i td. Prouavanje
sistema, kroz promatranje modela, treba da rezultira odreenim zakljucima o
njegovom stanju i ponaanju (nainu funkcioniranja).
U zavisnosti od cilja prouavanja sistema, odabiremo nivo apstrakcije
(sistemsku razinu) na kojem ga promatramo. Svaki nivo apstrakcije ima svoje bitne
karakteristike koje se uzimaju u obzir prilikom modeliranja. Koristei apstrakciju
savladavamo kompleksnost pojave koju promatramo.
Pored apstrakcije koristimo se i principom dekompozicije s ciljem dubljeg i
detaljnijeg sagledavanja pojave. Dekompozicijom pojedinih elemenata na jednom
nivou apstrakcije se sputamo na sljedei nivo apstrakcije. Koristei ovih nekoliko
jednostavnih principa se mogu izuavati i najkompleksnije pojave.
Na svakom nivou apstrakcije moemo uoiti elemente i nain funkcioniranja
takvog sistema, te isti predstaviti u obliku modela.
Nekoliko je vanih atributa kompleksnih sistema koje treba imati na umu pri
modeliranju:
Kompleksni sistemi imaju odreenu hijerarhijsku strukturu, mada je
ponekad ta struktura teko uoljiva. To nam omoguava da iste
promatramo na razliitim nivoima apstrakcije. Za svaki nivo apstrakcije
moemo napraviti jedan model.
Nivo apstrakcije na kojem sagledavamo sistem odreuje to su njegovi
elementi.
Veze unutar elemenata sistema su generalno jae od veza izmeu
elemenata. Isto vai i za sisteme veze izmeu elemenata sistema su
generalno jae od veza sistema sa drugim sistemima.

59

 Hijerarhijski sistemi se uglavnom sastoje od samo nekoliko vrsta

podsistema u razliitim kombinacijama i aranmanima.
Kompleksni sistemi uglavnom evoluiraju od jednostavnih sistema. Skoro
je nemogue osmisliti kompleksan sistem u startu i istog izgraditi, nego se
uvijek polazi od jednostavnog oblika sistema i postepeno se poveava
njegova kompleksnost.

Praktina vjeba analiza postojeeg modela

Praktino upoznavanje sa Vensim softverom moemo poeti kroz analizu
postojeeg modela. Za poetak je potrebno pokrenuti Vensim softver (Start All
Programs Vensim Vensim PLE). Zatim trebamo uitati model koji je smjeten u
fajlu Zaposljavanje.mdl, pripremljenom za ovu vjebu (putem menija File/Open
Model... pronai fajl Zaposljavanje.mdl kliknuti na Open dugme). Nakon
otvaranja modela dobijemo prikaz kao na slici V-1.2.

Slika V-1.2. Model zapoljavanja

Ovaj model nam omoguava da prouavamo utjecaj zapoljavanja/otputanja
zaposlenih, prekovremenog rada i sl. na ostvarivanje planirane proizvodnje. Moemo
ga nazvati i drugaije jer omoguava promatranje razliitih promjena u sistemu.

60

Na prikazanom modelu moemo uoiti varijable modela i veze meu njima. Na

osnovu prikaza varijabli i veza moemo primijetiti sljedee:
o Dvije varijable su prikazane u obliku pravougaonika i te varijable
predstavljaju rezervoare ili nivoe. U matematikom smislu je to integral.
o Ostale varijable su prezentirane u vidu naziva koji opisuju predstavljene
pojmove. Te varijable su konstante ili formule.
o Veza prikazana duplom linijom je protok i predstavlja promjenu nivoa
rezervoara.
o Sivo obojene veze predstavljaju poetne vrijednosti varijabli nivoa.
o Plavo i crveno obojene veze povezuju varijable. Boja veze se moe mijenjati
pa su u ovom modelu crvenom bojom obojene one veze koje utjeu na
varijablu ostvarena proizvodnja jer je to varijabla koja nas najvie zanima, u
zavisnosti od zapoljavanja, prekovremenih sati i sl.
Nakon uoavanja elemenata modela i veza meu njima moemo razmotriti kakvi
su meusobni utjecaji pojedinih varijabli. Jedan od naina je promatranjem formula
preko editora formula. U tu svrhu moemo ukljuiti Equations dugme (
). Kada je
ukljueno, klikom na neku od varijabli dobijemo dijalog za promjenu ili pregled
formule. Pregledom formula varijabli modela moemo uoiti nekoliko razliitih vrsta:
o Varijabla tipa rezervoara (nivoa) ima formulu u vidu integrala (npr. Broj
zaposlenih, slika V-1.3). Moemo uoiti da na lijevoj strani pie INTEG, a da
je tip varijable (Type) Level (nivo). Takoer ova varijabla ima i poetnu
vrijednost koja je odreena formulom: ciljna proizvodnja/normalna
proizvodnja.

61

Slika V-1.3. Varijabla tipa rezervoara (nivoa)

o Varijabla odreena formulom (npr. eljeni broj zaposlenih, slika V-1.4).
Formula je: ZIDZ( ciljna proizvodnja, produktivnost). NAPOMENA:
ZIDZ(A,B) je ekvivalentno A/B za B razliito od nule, dok za B jednako nuli
vraa nulu, tj. ZIDZ(A,0) je nula.
o Varijabla odreena funkcijom u tabelarnom obliku (lookup table). Primjer ja
dat na slici V-1.5, za varijablu zavisnost stimuliranosti od broja
prekovremenih sati rad. Za pregled i mijenjanje tabelarne funkcije se koristi
dugme As Graph (slika V-1.5). Klikom na to dugme se otvara novi dijalog za
tabelarni i grafiki pregled funkcije (slika V-1.6)

Slika V-1.4. Varijabla odreena formulom

62

Slika V-1.5. Varijabla predstavljena funkcijom u tabelarnom obliku

Slika V-1.6. Tabelarni i grafiki oblik funkcije

63

Poslije analize matematikih zakonitosti iskazanih kroz formule, moemo

izvriti analizu meuzavisnosti varijabli modela pregledom stabala meuovisnosti.
Ako odaberemo jedno od varijabli modela, npr. ostvarena proizvodnja, a zatim
kliknemo na dugme za prikaz stabla uzronih veza (
) dobijemo prikaz kao na slici
V-1.7. Na ovaj nain moemo analizirati koje varijable uzrokuju promjene na
promatranoj varijabli.
Zatim moemo, koristei alat Uses Tree (
), pregledati na koje varijable
ima utjecaja promatrana varijabla. Ako npr. odaberemo varijablu produktivnost, a
zatim kliknemo na spomenuto dugme dobijemo prikaz kao na slici V-1.8.
) moemo za neku varijablu dobiti krune
Klikom na dugme Loops (
tokove koji prolaze kroz nju. Na slici V-1.9. je dat primjer za varijablu Broj
zaposlenih.
ciljna proizvodnja
normalna produktivnost

Broj zaposlenih

prirast zaposlenih
normalna radna sedmica
(Broj zaposlenih)
(ciljna proizvodnja)
(normalna radna sedmica)

potreban broj sati rada

ostvarena proizvodnja

(produktivnost)
(normalna produktivnost)
stimuliranost za rad

produktivnost

zavisnost produktivnosti od stimuliranosti za rad

Slika V-1.7. Stablo uzronika

ostvarena proizvodnja
produktivnost

potreban broj sati rada

eljeni broj zaposlenih

(ostvarena proizvodnja)
promjena broja radnih sati
prirast zaposlenih

Slika V-1.8. Stablo utjecaja

64

Loop Number 1 of length 1

Broj zaposlenih
prirast zaposlenih
Loop Number 2 of length 7
Broj zaposlenih
potreban broj sati rada
promjena broja radnih sati
Prosjean broj radnih sati sedmino
stimuliranost za rad
produktivnost
eljeni broj zaposlenih
prirast zaposlenih
Slika V-1.9. Kruni tok utjecaja (povratna sprega)

65

Praktini rad 2 Analiza modela zapoljavanja

Sistem
Da bi nastavili upoznavanje sa postojeim modelom potrebno je da se
podsjetimo kako teorija sistema gleda na sistem, odnosno da prepoznamo
karakteristike sistema prikazane na modelu.
Karakteristike
Osnovne karakteristike
Struktura
1. Elementi
2. Relacije (veze)
3. Granice

Sistem

4. Pravila
5. Svrha postojanja
6. Dimenzionalnost
(varijable koje ga odreuju)
7. Prostor stanja
(skup svih stanja sistema)
8. Proces transformacije
(Y = f(X))
9. Ulazi / izlazi
10. Vezanost za ulaze
...

Slika V-2.1. Karakteristike sistema

Struktura sistema, odnosno njegovi elementi i relacije su na modelu
predstavljeni kroz varijable i veze meu njima. Model smo nazvali Zapoljavanje jer
kroz njega promatramo aspekt zapoljavanja ili sistem zapoljavanja u nekom
proizvodnom preduzeu. Kroz to nam je odreena svrha postojanja sistema
zapoljavanje. Granice sistema se mogu odrediti na nain da one varijable koje su
vezane za zapoljavanje su unutranje, a one koje su vezane za interakciju sa drugim
sistemima kao to su Prodaja, Planiranje proizvodnje i td. su vanjske, odnosno ulazi i

66

izlazi sistema. Pravila sistema se mogu sagledati kroz formule definirane u pojedinim
varijablama. Isto tako i procesi transformacija se mogu sagledati kroz promatranje
vie formula u meusobno povezanim varijablama.
Obino se na osnovu postojeeg sistema ili pojave gradi model, odnosno vri
modeliranje, ali mi elimo da kroz postojei model pokuamo shvatiti kakav je sistem
opisan modelom. Ovaj obrnuti postupak nas ne treba zbunjivati jer na ovaj nain
moemo lake savladati terminologiju i naela teorije sistema.

Pokretanje simulacije
Model se gradi da bi se simuliranjem dogaanja u modelu moglo vriti
promatranje promjena i utvrivanje zakonitosti koje vladaju u sistemu. Vensim
softver omoguava izvravanje simulacije na dva naina:
Pokretanje pojedinane simulacije za odreenu postavku parametara.
Pokretanje automatske simulacije i mijenjanje parametara tokom
simulacije.

Pokretanje pojedinane simulacije

Klikom na dugme Simulate (
) pokreemo simulaciju. Pri tome nam se postavi
pitanje da li elimo postojei skup postavki modela prepisati novim (slika V-2.2).
Naziv skupa postavki je prikazan u tekstualnom polju ispred dugmeta za simulaciju.

Slika V-2.2. Upit za prepisivanje postojeih postavki

Ako na pitanje odgovorimo potvrdno izvrit e se simulacija (preraunavanje
svih formula u zavisnosti od postavki parametara). Da bi vidjeli rezultate simulacije
trebamo na meniju ukljuiti View/Show Behavior i dobit emo prikaz stanja varijabli
modela putem umanjenih grafikona prikazanih na modelu (slika V-2.3). Ukoliko se
miem pozicioniramo iznad neke od varijabli dobit emo uvean prikaz njenog
dijagrama (slika V-2.4). Ako pak elimo da vidimo pravi dijagram onda trebamo
koristiti dugme za prikaz dijagrama sadrano u skupu alata za analizu. Dakle,
odaberemo varijablu i kliknemo na dugme Graph (
dijagram kao na slici V-2.5.

67

). Dobit emo potpuni

Slika V-2.3. Upit za prepisivanje postojeih postavki

Slika V-2.4. Uveani prikaz dijagrama neke varijable

68

Broj zaposlenih
20

Osoba

17

14

11

8
0

10

15

20
25
30
Time (Sedmica)

35

40

45

50

Broj zaposlenih : current

Slika V-2.5. Potpuni prikaz dijagrama neke varijable

esto je korisno da na dijagramu imamo prikaz i broja krive preko linije radi
vee itljivosti. To moemo dobiti ukljuivanjem opcije Show Line Markers and
Graph Lines (slika V-2.6) koja de moe otvoriti putem menija Options/Options...

Slika V-2.6. Opcije

69

Simulaciju provodimo da bi analizirali ponaanje modela i esti imamo

potrebu da usporedimo ponaanje modela za dvije ili vie postavki parametara. To
moemo uraditi na sljedei nain:
1. Klikom na dugme u obliku tri vertikalne take , koje se nalazi desno od
tekstualnog polja sa nazivom konfiguracije (slika V-2.7)

Slika V-2.7. Dodavanje novih postavki

2. Pojavit e se dijalog za odreivanje naziva fajla u kome e biti sadrane
postavke te simulacije (slika V-2.8). Neka je u naem sluaju odabran
naziv current1

Slika V-2.8. Dijalog za odreivanje naziva fajla

3. Taj naziv ostaje u prikazu kao naziv trenutne postavke. Nakon toga
pokrenemo postavku parametara klikom na dugme Set (
) i
promijenimo neki od parametara, npr. vrijeme prijema/otkaza promijenimo
sa 4 na 1 (slika V-2.9).

70

Slika V-2.9. Promjena parametara

4. Ponovnim pokretanjem simulacije vidimo da se mijenja izgled grafikona
vezanih za pojedine varijable i da su prikazani rezultati obje simulacije.
Npr. na slici V-2.10. je prikazana varijabla Broj zaposlenih na kojoj
vidimo obje linije promjena.
Analizom rezultata prethodnih simulacija moemo zakljuiti npr. da je
smanjenjem vremena prijema/otkaza postignut bolji i stabilniji rad sistema i manje
oscilacije varijabli. Promatranjem svih varijabli moemo uoiti da je smanjenje
vremena prijema/otkaza pozitivno uticala na sve varijable sistema (slika V-2.10).

71

Broj zaposlenih
20

Osoba

17
14

2
1

12

11
12

12

12

12

12

12

12
12

8
0

10

Broj zaposlenih : current1

Broj zaposlenih : current

15
1

20
25
30
Time (Sedmica)
1

1
2

1
2

1
2

35
1

1
2

40
1

45
1

Slika V-2.10. Varijabla Broj zaposlenih u dvije simulacije

72

1
2

50
1

Slika V-2.11. Usporedba dvije simulacije

73

Praktini rad 3 Kreiranje modela Vensim PLE softverom

Do sada smo promatrali postojei model i uoavali na njemu odreene
karakteristike, te analizirali njegovo ponaanja pri promjeni odreenih parametara.
Sada moemo prei na kreiranje vlastitog modela:
1) Pokrenemo Vensim softver (Start All Programs Vensim Vensim
PLE). Ukoliko je softver ve pokrenut i u njemu otvoren neki postojei model
trebamo ga zatvoriti (na meniju File/Close).
2) Zatim, kreiramo novi model (na meniju File/New Model). Pojavit e nam se
dijalog za podeavanje parametara modela (slika V-3.1).
3) Promijenimo parametar 'Units for Time' (vremenske jedinice) i unesimo svoju
(npr. Sedmica) ili odaberimo postojeu (npr. Week). Zatim kliknemo na OK
da potvrdimo promjene i nastavimo dalje.

Slika V-3.1. Parametri modela

4) Dobili smo praznu radnu povrinu i prvo emo na toj radnoj povrini kreirati
jednu varijablu, tipa rezervoara, koju emo nazvati Broj zaposlenih. Klikom
odabiremo crtanje takvih varijabli. Zatim kliknemo na radnu povrinu,
na
na mjesto gdje elimo postaviti tu varijablu. Pojavit e se polje, u obliku
pravougaonika u koje trebamo unijeti naziv Broj zaposlenih. Nakon unosa
naziva pritisnemo Enter da potvrdimo promjene. Na model sada izgleda kao
na slici V-3.2.

74

Slika V-3.2. Model nakon dodavanja prve varijable

5) Nakon toga trebamo dodati tok koji emo nazvati zaposljavanje. Odabirom
alata
ukljuujemo mogunost crtanja toka. Zatim, kliknemo na praznu
povrinu lijevo od rezervoara Broj zaposlenih. Pojavit e se mali oblai.
Kako pomjeramo mia tako se pomjera vrh strelice toka. Potrebno je mia,
odnosno vrh strelice toka, pomjeriti na sredinu rezervoara Broj zaposlenih
(na sredinu pravougaonika) i ponovno kliknuti. Nakon toga e se pojaviti polje
za unoenje naziva toka, u obliku pravougaonika. U to polje unesimo
zaposljavanje. Na kraju treba pritisnuti Enter da se potvrde promjene. Nakon
ovoga nam model izgleda kao na slici V-3.3.
6) Sada na model trebamo dodati parametar ciljni broj zaposlenih. Odabirom
alata
ukljuujemo crtanje varijable. Kliknemo na radnu povrinu (ispod
varijable Broj zaposlenih). Pojavit e se polja za unoenje naziva. Unesimo
naziv ciljni broj zaposlenih i potvrdimo promjene pritiskom na tipku Enter.
7) Kljuni parametar upravljanja nam je razlika izmeu stvarnog i ciljnog broja
zaposlenih pa je potrebno i taj parametar dodati na model. Kliknemo na radnu
povrinu, negdje izmeu varijabli Broj zaposlenih i ciljni broj zaposlenih.
Pri tome nam je i dalje ukljuen alat za crtanje varijable, iz prethodnog koraka.
U polje za unoenje naziva unesemo naziv razlika i potvrdimo unos
pritiskom na Enter. Nakon ovoga, model izgleda kao na slici V-3.4.

75

Slika V-3.3. Model nakon dodavanja toka zaposljavanje

Slika V-3.4. Model nakon koraka 7)

76

8) Sada trebamo uspostaviti veze izmeu varijabli, odnosno odrediti njihove

ukljuujemo crtanje strelica. Strelicu
meusobne utjecaje. Odabirom alata
crtamo tako da kliknemo na varijablu od koje poinje, a zatim kliknemo na
varijablu na kojoj zavrava. Ukoliko elimo da dobijemo zakrivljeni oblik
strelice, onda prvo kliknemo na varijablu od koje poinje, zatim kliknemo na
prazan prostor, na mjesto kroz koje elimo da prolazi linija strelice, a zatim
kliknemo na varijablu na kojoj zavrava. Mi na model trebamo dodati veze
izmeu varijabli Broj zaposlenih i razlika, zatim izmeu varijabli ciljni
broj zaposlenih i razlika, i na kraju izmeu varijable razlika i toka
zaposljavanje.

Slika V-3.4. Model nakon koraka 8)

9) Obzirom da dostizanje ciljnog broja zaposlenih nije trenutno, nego predstavlja
proces koji se odvija u nekom vremenu, potrebna nam je i varijabla koja bi
predstavljala vrijeme prilagoavanja. Dakle, na model emo dodati jo jednu
varijablu vrijeme prilagodavanja (vidjeti korake 6 do 8). Postavit emo je
iznad toka zaposljavanje i povezati s njim strelicom, kao na slici V-3.5.
10) Ovim smo zavrili kreiranje strukture modela i moemo prei na sljedei
korak, a to je unoenje formula u model. Za unoenje formula u model
ukljuimo alat
. Sve varijable na modelu e promijeniti boju. Kliknemo na
varijablu Broj zaposlenih da bi joj postavili poetnu vrijednost. Pojavit e se
dijalog za podeavanje formule. Neka je poetna vrijednost 100. Unijeti tu
vrijednost u polje Initail Value, kao na slici V-3.6. i potvrditi promjenu

77

klikom na OK dugme. Nakon toga emo primijetiti da je varijabla Broj

zaposlenih promijenila boju i da nije vie crna. To znai da je njena formula
ispravna.
11) Slino prethodnom, postavimo i vrijednost za ciljni broj zaposlenih.
Unesimo vrijednost 200. Nakon potvrivanja i te varijable vidjet emo da e i
njena boja da se promijeni. U ovom modelu ciljni broj zaposlenih
predstavlja konstantu, to moemo vidjeti na dijalogu za formulu u polju
Type.

Slika V-3.5. Model nakon koraka 9)

12) Na slici V-3.7. vidimo izgled modela nakon definiranja formula za prve dvije
varijable. Sada emo definirati formulu za varijablu razlika. Obzirom da se
razlika rauna kao ciljni broj zaposlenih umanjen za Broj zaposlenih i mi
trebamo napraviti takvu formulu. Otvaranjem dijalog za unoenje formule na
varijabli razlika moemo primijetiti da u polju Variables (desno, na
sredini dijaloga) imamo pobrojane varijable Broj zaposlenih i ciljni broj
zaposlenih. One se nalaze tu jer smo varijablu razlika povezali s njima
strelicama. Da bi formirali formulu, kliknemo (u polju Variables) na varijablu
ciljni broj zaposlenih i ona e automatski prei u formulu. Zatim na tastaturi
ukucamo znak minus (ili kliknemo na dugme minus, na dijalogu za formulu).
Nakon toga kliknemo na varijablu Broj zaposlenih da i ona pree u formulu
i dobit emo formulu kao na slici V-3.8. Potvrdimo promjene klikom na OK.

78

Slika V-3.6. Dijalog za formulu varijable Broj zaposlenih

Slika V-3.7. Model nakon koraka 11)

79

Slika V-3.8. Dijalog za formulu varijable razlika

13) Sada moemo unijeti i konstantu vrijeme prilagodavanja koja predstavlja
vrijeme zapoljavanja. Neka je to vrijeme 4 sedmice. Dakle trebamo u formulu
za tu varijablu unijeti 4.
14) Na kraju nam ostaje da definiramo formulu za tok zaposljavanje. Ona je
omjer razlike i vremena prilagodavanja. Dakle, formulu kreiramo tako da
kliknemo na varijablu razlika , zatim unesemo znak dijeljenja / i na kraju
kliknemo na vrijeme prilagodavanja (slika V-3.9). Na kraju potvrdimo
formulu klikom na OK. Time smo unijeli sve formule i moemo vidjeti da su
sve varijable promijenile boju, to znai da su ispravne (slika V-3.10).

80

Slika V-3.9. Dijalog za formulu toka zaposljavanje

Slika V-3.10. Model nakon koraka 14)

81

15) Nakon to smo unijeli sve formule moemo model snimiti. Odaberemo na
meniju File/Save. Otvorit e se dijalog za snimanje modela. Odaberemo
lokaciju i damo mu naziv (npr. zap) te isti snimimo potvrivanjem (klikom
na Save dugme). Naziv fajla e se pojaviti u naslovnoj liniji prozora. Ukoliko
se radi model i ta izrada traje due, preporuuje se da se model snimi odmah
na poetku, te da se povremeno tokom rada snimaju promjene (klik na dugme
za snimanje
) da se cjelokupan rad ne izgubi.
16) Nakon to smo kreirali model moemo vriti simulacije kao to smo to ranije
pokazali na gotovom modelu (slika V-3.11).

Slika V-3.11. Simulacija

17) Da bi omoguili bolje eksperimentiranje s vrijednostima parametara, bilo bi
poeljno da moemo i poetnu vrijednost varijable Broj zaposlenih mijenjati
tokom simulacije. Zbog toga emo u model dodati jo jednu varijablu pocetni
broj zaposlenih i povezati je sa varijablom Broj zaposlenih, na nain kako
je to ranije objanjeno. Dobit emo novi izgled modela kao na slici V-3.12.

82

Slika V-3.12. Novi izgled modela

18) Kada smo dodali novu varijablu, trebamo promijeniti i formule da bi se njen
utjecaj u modelu ostvario. Dakle, ukljuimo alat za formule i postavimo
pocetni broj zaposlenih na 100, a promijenimo i formulu za Broj
zaposlenih na nain da se umjesto vrijednost 100 u polju Initial Value
gleda vrijednost varijable pocetni broj zaposlenih (slika V-3.13).

83

Slika V-3.13. Izmjena formule varijable Broj zaposlenih

84

Rjenik
Dekompozicija razlaganje neega na manje dijelove; dijeljenju pojave na
karakteristine dijelove.
Elementi sistema dijelovi promatranog sistema ili pojave unutar njega koje ne
ralanjujemo. To mogu biti i podsistemi. Mogu biti materijalnog karaktera,
ideje, funkcije, iva bia ili kombinacija. Elementi sistema su uzajamno
povezani i ne djeluju nezavisno jedan od drugog nego meusobnom
interakcijom utjeu na svoje ponaanje i svojstva, kao i na ponaanje i svojstva
sistema kao cjeline.
Funkcija nain djelovanja odnosno ponaanja, ali i tok promjena odnosno
operacija.
Granica sistema odreuje koji elementi pripadaju sistemu, a koji ne. Postoje tri
osnovna uvjeta koja odreuju da li je neki element sistema unutar ili izvan
granica sistema. Ti uvjeti su:

povezanost sa drugim elementima koji su ve odreeni kao dijelovi

sistema,

utjecaj funkcionalnosti elementa na funkcionalnost sistema kao

cjeline i

utjecaj postojanja i funkcioniranja zamiljenog sistema na

funkcioniranje promatranog elementa.

Kompleksnost sistema vee se za neto vrlo sloeno, to nije mogue do kraja

opisati. Kompleksnost je vezana za mnogobrojnost pojava i relacija. Teorija
sistema koristi sistemski pristup i metodu crne kutije za rjeavanje kompleksnih
problema. Haos i kompleksnost nisu obiljeja stvarnosti, nego nae percepcije i
razumijevanja.
Model pojednostavljena predstava stvarne pojave.
Modeliranje stvaranje modela promatrane pojave.
Nauka sakupljeno i sistematizirano znanje (naune informacije).
Nauna disciplina dio sveukupne nauke koji pokriva odreeno podruje
istraivanja, odnosno proizvodi znanje za to podruje.
Nauna metoda postupak pomou kojeg se u nauci znanje stvara, sakuplja,
upotrebljava i prenosi na druge.
Nivo apstrakcije perspektiva iz koje se promatra pojava; sistemska razina.
Rezervoar element za generiranje ponaanja sistema.
Produktivnost mjera izlaza iz proizvodnog procesa po jedinici ulaza. Radna
produktivnost je obino omjer proizvedenih proizvoda po radnom satu.
Protok mijenjanje nivoa rezervoara.

85

Sistem skup elemenata povezanih relacijama, sa zajednikom svrhom postojanja

(zajednikim ciljem) i pravilima ponaanja. Svaki sistem je podsistem veeg
sistema. Sistem je vie od proste sume svojih elemenata. S = {E,R,F}, Elementi,
Relacije, Funkcije. Koncept: "Sve je sistem i podsistem".
Struka dio naune discipline, orijentirana rjeavanju konkretnih problema; koristi
proizvedena znanja za rjeavanje konkretnih problema.
Struktura skup svih veza i elemenata svojstvenih sistemu kao integralnoj cjelini,
nevezano za svojstva samih elemenata, koji imaju relativno stabilan raspored i
uloge u ostvarivanju ciljeva.
Svojstva sloenog sistema nisu odreena samo pojedinanim svojstvima njegovih
dijelova, nego i karakterom njihovih meusobnih veza i utjecaja. Svojstva
sistema su promjenjiva u ovisnosti od rada sistema i interakcije sa okolinom
sistema.
Teorija sistema multidisciplinarna studija apstraktnog fenomena "sistem",
nezavisna od njegove supstance, tipa, vremenske ili prostorne skale postojanja.
Bavi se istraivanjem principa zajednikih za sve entitete koje identificiramo
kao sistem kao i opisivanjem istih putem modela (obino matematikih). Sastoji
se iz sljedeih kljunih naunih disciplina: opa teorija sistema, kibernetika,
teorija informacija, semiotika, informatika, i matematika teorija sistema.
Vensim softver za vizualno modeliranje.
Veze dre elemente sistema na okupu i omoguavaju da sistem funkcionira kao
jedna cjelina. Veze postoje izmeu elemenata promatranog sistema, ali i izmeu
elemenata promatranog sistema sa elementima iz okoline sistema.
Ulazi i izlazi sve veza elemenata sistema, odnosno sistema kao cjeline sa okolinom
predstavljaju ulaze ili izlaze sistema. Ukoliko putem takve veze sistem prima
informaciju, materiju ili energiju onda je to ulaz, a ukoliko sistem putem takve
veze predaje okolini informaciju, materiju ili energiju onda je to izlaz iz sistema.
Sistem onda moemo (matematiki) promatrati kao preslikavanje (funkciju
Y=f(X)) ulaza u izlaze ili (tehniki) kao proces transformacije informacija,
materije ili energije sa ulaza u izlaze.

86

3. SISTEMSKI PRISTUP RJEAVANJA PROBLEMA

Sistemski pristup je jedna od najveih tekovina Ope teorije sistema i on
oznaava specifian tzv. sistemski nain promatranja i prouavanja pojava. U naelu
pojava se pokuava shvatiti to cjelovitije i u interakciji sa drugim pojavama i
okolinom te na osnovu tih poetnih saznanja koristei sistemske metode postepeno
dolaziti do rjeenja.
Ve smo ranije spomenuli da je pojam sistema apstrakcija posebne vrste.
Sistem je u stvari predodba koja oznaava da pojedini fenomeni pokazuju specifina
svojstva. Ta predodba nam omoguava da rjeavanje problema podignemo na
stanoviti apstraktni nivo. Napor u stvaranju te predodbe tj. sistema rezultira da
razmiljajui o tome dolazimo do novih saznanja koja nam pomau u rjeavanju
konkretnih problema.
Ako elimo rijeiti neki konkretan problem to znai da emo problem poeti
analizirati sa stanovita odreenih znanosti ili znanstvenih teorija i pokuat emo
pronai odgovarajue tumaenje pojave tj. problema i rjeenja. Izbor teorije izvrit
emo prema naem dosadanjem saznanju. Tim postupkom mi smo problem iz svijeta
stvarnosti prenijeli u svijet apstrakcije.
Na osnovu analize problema sa stanovita spomenutih teoretskih saznanja
stvorit emo sebi predodbu mogueg rjeenja i tu zamisao emo provjeriti pomou
eksperimenta, tj. opet emo iz svijeta zamisli ili apstrakcije prijei u svijet realnosti ili
stvarnosti. Na osnovu rezultata eksperimenta stvorit emo nae logike i eventualno
matematike zakljuke koji e na kraju predstavljati neko rjeenje.
itav postupak najee nee dati odmah dobre rezultate ve e biti potrebno
da se on nekoliko puta ponovi. Broj ponavljanja e zavisiti od teine problema i naeg
znanja i iskustva u rjeavanju takvih problema.
Opisani postupak je uobiajeni klasini nain rjeavanja problema. Takav
nain je dobar za rjeavanje jednostavnijih problema. Kod sloenih problema takav
postupak moe biti vrlo dug i prilino nesiguran te je zbog toga pronaen drugi nain
rjeavanja problema tzv. sistemski nain ili sistemski pristup.
Bitna razlika u odnosu na klasini nain rjeavanja problema je u slijedeem:
Nakon uoavanja problema prilazi se sistemskoj analizi problema sa
stanovita teorije i metodologije teorije sistema. Svrha te analize je da se
problem formulira kao sistem i da se pronau dominantna sistemska
svojstva na osnovu kojih e se izraditi naelni apstraktni ili konkretni
modeli. Svrha tih modela je da se istrai mogunost primjene
odgovarajuih znanstvenih teorija na rjeavanje postavljenog problema.
Na osnovu saznanja dobivenih iz analize svojstava tih modela i
odgovarajuih znanstvenih teorija konstituiraju se eksperimentalni modeli
za vrenje pokusa. Na osnovu tih pokusa i saznanja dobivenih iz
prethodnih radova stvara se logika i eventualno matematika formulacija
problema pomou kojeg dolazimo do rjeenja.

87

Sistemski pristup se sastoji iz slijedeih faza:

1) Izabere se predmet promatranja, definira se aspekt i svrha promatranja i
predmet se promatra kao sistem.
2) Definira se okolina sistema te svrha i funkcija sistema u okolini.
3) Definiraju se veze sistema sa okolinom i granice promatranog sistema.
4) Definiraju se osnovni elementi sistema i njihova meusobna funkcionalna
povezanost tj. struktura sistema.
5) Na osnovu analogija konstruira se model sistema.
6) Vri se eksperimentiranje pomou modela.
7) Saznanja prikupljena pomou modela provjeravaju se na sistemu originalu
i provjerava se da li je rjeenje pronaeno.
8) Ako rjeenje nije pronaeno konstruira se novi model i itav postupak se
ponavlja.
9) Ako se ni pomou novih modela ne pronae odgovarajue rjeenje onda se
sistem original ralani na podsisteme te se spomenuti postupak provodi na
podsisteme.
Sistemski postupak je postepeni postupak to znai da se on vri postepeno iz
faze u fazu i to na taj nain da se rezultat svake faze utvruje i komparira sa eljenim
ciljem. Ako je cilj postignut istraivanje se prekida i rezultati se definiraju u
preglednoj formi.
Svaki korak sastoji se iz dva bitna dijela: analize i sinteze. Analiza nam daje
informacije o stvarnom stanju sistema a sinteza nam slui zato da utvrdimo da li nam
te informacije mogu posluiti za rjeenje postavljenog problema, tj. da li su one
dovoljne ili nisu. Ako one nisu dovoljne onda nam je sinteza izvorite nove analize
koja se vri u slijedeoj iteraciji ili fazi sistemskog postupka. To znai da pomou
sinteze utvrujemo korisnost postignutog i dajemo pravce daljnjeg istraivanja tj.
analize u slijedeoj fazi sistemskog postupka. Taj postupak tj. smjenjivanje analize i
sinteze se ponavlja po fazama tako dugo dok se ne doe do rjeenja.
Bitna karakteristika sistemskog pristupa je i ta da se problem pokuava rijeiti
na najniem moguem nivou. Problem se u poetku pokuava definirati
najjednostavnije da bi se primjenom ranije opisane analize i sinteze sistema pronalo
rjeenje. Stoga je vrlo vano da se odmah u poetku primjene sistemskog pristupa
definira vrlo precizno to je cilj i svrha istraivanja i to se smatra zadovoljavajuim
rjeenjem.
Iz toga se vidi da sistemski pristup nije zamjena za klasian znanstveni pristup
ve je jedna nova faza u metodologiji znanstvenog istraivanja. Svaki od tih pristupa
je koristan za odreene tipove problema. Isto tako oba pristupa se mogu i kombinirati
naroito kod sloenih zadataka.
U naelu sistemski pristup ima osnovnu prednost pred klasinim to je stroije
orijentiran konkretnom svrhom. Kod sistemskog pristupa potrebno je definirati sistem
i cilj i svrhu istraivanja vrlo precizno odmah u prvoj fazi istraivanja, to znai da je

88

potrebno pored dobrog poznavanja struke (predmeta istraivanja), potrebno i dobro

poznavanje teorije sistema i sutine sistemskog pristupa.
Sistemski pristup znai pored ostalog ukljuivanje u rjeavanje problema
raznih strunjaka pa se postavlja problem organiziranja njihovog rada i komunikacije
meu njima (obino kroz projektni i timski rad strunjaka).
Da bi se rijeili problemi serije koraka se koriste da bi se smanjio problem na
razumnu veliinu pogodnu za nae ljudske sposobnosti.
Slijedei koraci su poznati kao sistemski pristup rjeavanju problema:
1) Uzmite originalni problem i dekomponirajte ralanite ga u skup manjih
problema. Nastavite sa ovim procesom dekompozicije sve dok svaki
podproblem ne bude dovoljno malen da se moe rijeiti.
2) Formulirajte rjeenje za svaki individualni problem.
3) Spojite (ujedinite) skup rjeenja podproblema u jednu kompletnu jedinicu.
4) Primijenite kompletno rjeenje na originalan problem.
5) Ispitajte da li je rjeenje tano.
Dekomponiranje problema
Formuliranje rjeenja
podproblema

Spajanje rjeenja podproblema

u cjelinu

Primjena cjelovitog rjeenja na

promatrani problem

Ispitivanje tanosti rjeenja

Slika 3.1. Sistemski pristup

Ovo rjeenje je jo poznato DIVIDE AND CONQUER Podijeli pa
zavladaj.
Dijeljenjem problema postepeno redom u manje pojedinane dijelove
omoguava nam da ovladamo problemom rjeavajui najmanje jedinice koje ine
problem.
Primjer: Kreacija novog informacionog sistema. Zadatak kreacije jednog
novog informacionog sistema moe biti podijeljen u 4 glavna podzadatka:
1) Definirati problem.

89

2) Odrediti rjeenje problema.

3) Uokviriti rjeenje u smislu kompjuterskog informacionog sistema sa
odreenjem dizajnom hardvera i softvera.
4) Razviti softver i testirati softver i hardver.
Bilo koji kompleksni sistem je sastavljen od meusobno zavisnih podsistema
koji moraju dijeliti informacije. Kao to smo ve vidjeli, jedno preduzee je
sastavljeno od mnogih podsistema, od kojih svaki prima i razmjenjuje informacije sa
entitetima izvan sistema tj. preduzea i sa ostalim podsistemima unutar samog
preduzea. Informacije teku izmeu podsistema, razmjena informacija se obino radi
odgovarajuim kompjuterski potpomognutim informacionim sistemom.
U izgradnji jednog informacionog sistema sistemski pristup znai
promatranje informacionog sistema kao hijerarhijske organizacije skupine
podsistema.
Informacioni sistem se prvo podjeli razbije se na skup glavnih
podsistema, gdje su kombinirani zdrueni podsistemi jednaki itavom podsistemu.
Svaki glavni podsistem se zatim dijeli u skup podsistema. Ovaj proces se dalje
nastavlja sve dok eljeni nivo uprotenja ne bude postignut.
Izgradnja informacionog sistema poinje sa kreiranjem kompjuterskih
programa za individualne podsisteme na najniem nivou hijerarhije. Nakon to se
kompjuterska prezentacija ovih podsistema kreira, oni se poveu zajedno (proces
poznat kao INTEGRACIJA) da bi formirali kompjuterski informacioni sistem koji
slui kao rjeenje originalnog problema.
Kompletan kompjuterski informacioni sistem se zatim ponovo pregleda da bi
se osiguralo da je originalni problem rijeen tano.

3.1. ivotni ciklus razvoja informacionih sistema (System

Development Life Cycle SDLC)
Razvoj informacionog sistema se vri prema okviru aktivnosti i zadataka
poznatom kao ivotni ciklus razvoja sistema (System Development Life Cycle SDLC), a oslanja se na sistemski pristup.
Definiranjem svih glavnih aktivnosti i individualnih zadataka potrebnih za
razvoj IS-a, ivotni ciklus razvoja sistema daje detaljnu specifikaciju itavog procesa.
Nadalje, SDLC moe biti koriten da bi osigurao da se svi traeni zadaci zavravaju
kompletiraju u odreenom redoslijedu.
Koristei ovaj detaljan plan tj. okvir rada (framework) vrijeme i novac
potrebno za svaki zadatak moe biti izraunato i rasporeeno na sve formulirane
zadatke. Cijelim razvojnim procesom se tako moe upravljati da bi se projekt
uspjeno zavrio unutar ogranienog budeta (novca) i rasporeda vremena. Kada je
ve jednom redoslijed zadataka poznat, efekt bilo kog kanjenja u individualnom

90

pojedinom zadatku moe biti prepoznat. Ako je to mogue, akcije treba preduzeti da
bi se minimizirale posljedice (efekti) takvih kanjenja.
Ne postoji jedinstven ivotni ciklus razvoja sistema koji je standardan za sve
organizacije. Stvarni ivotni ciklus koji e se usvojiti zavisi od organizacionog
standarda za SDLC. Svaki ivotni ciklus nudi razliite olakice i istie odreene
aspekte razvojnog procesa. Uprkos ovih razlika, svaki ivotni ciklus razvoja sistema
sadri iste bazne olakice, moda samo razliito nazvane i prezentirane u jednoj
razliitoj strukturi.
ivotni ciklus razvoja sistema sainjavaju dvije glavne faze i to su
razvoj sistema i odravanje:
1) Razvoj sistema (systems development).
2) Odravanje (maintenance).
U toku perioda razvoja sistema softverski sistem se kreira i instalira kao
jedan operacioni radni sistem. Nakon to se sistem instalira, sistem nastavlja da ivi
za vrijeme perioda aktivnosti odravanja.
Period razvoja sistema ima 5 glavnih faza a to su: preliminarno
istraivanje, analiza, dizajn, implementacija i instalacija. esta faza nazvana
postimplementaciona revizija je takoer sastavni dio razvoja sistema poto je njena
namjena evaluacija sistema i softvera nakon to sistem postane upotrebljiv.
Preliminarno
istraivanje
Analiza
Dizajn
Implementacija

Razvoj

Instalacija

Odravanje

Postimplentaciona
revizija

Slika 3.2. ivotni ciklus IS-a

Aktivnosti razvoja sistema su:
1) Preliminarno istraivanje
2) Analiza
3) Dizajn

91

4) Implementacija
5) Instalacija
6) Postimplementaciona revizija
Meutim, poto se faza est deava nakon to se IS implementira, faza
postimplementacione revizije je smjetena unutar aktivnosti odravanja sistema.
Ovih est faza ine ivotni ciklus razvoja sistema. Svaka faza se sastoji od
vie aktivnosti, gdje je svaka aktivnost oznaena kao skup zadataka. Kao glavna
komponenta procesa razvoja, svaka aktivnost trai nekoliko sedmica ili mjeseci da
se zavri. Zadatak trai mnogo krae vremena, obino jednu sedmicu.
Nakon to se sistem razvije, on e se obino dalje koristiti vie godina, u
periodu odravanja njegovog ivotnog doba. Odravanje se obino izvrava vie
puta da bi se ispravile greke ili da se unaprijedi sistem. Kada se sistem ne moe
due modificirati da bi udovoljio organizacionim potrebama, smatra se da je sistem
zastario i da se trai zamjena sa kompletno novim sistemom.
Svaka aktivnost odravanja obino predstavlja nastavak dodatak ivotnog
ciklusa razvoja sistema. Isti skup aktivnosti je potreban da bi se odredilo da li
pojedinana modifikacija sistema treba biti uraena. Ako se smatra da je promjena
manje znaajna, prve faze preliminarnog istraivanja i analize mogu biti izostavljene.
Isto tako, otkrivene greke u kodiranju nakon instalacije sistema se obino
ispravljaju bez potrebe revizije cijelog SDLC-a. Ako se ustanovi da greke u
kodiranju utjeu na dizajn programa drugi dijelovi SDLC-a moraju se promijeniti
(revidirati).
Velike modifikacije trae da se izvre sve aktivnosti sadrane u SDLC-u, od
studije problema do procjene trokova itd. Zbog injenice to se aktivnosti
modifikacija primarno izvravaju da bi isti sistem bio u stanju da nastavi, tj. produi
svoje funkcije, svaka takva aktivnost sistema mora biti revizionirana da bi se
prosudilo o njegovom utjecaju na cijeli sistem.
Uspjeno odravanje softverskog sistema trai iste vjetine koje se koriste u
toku perioda razvoja softvera. Da bi se naglasio njegov znaaj (period odravanja) on
je odvojen posebno od aktivnosti razvoja sistema.
Premda period razvoja sistema treba vie resursa, u realnosti, sistem obino
troi vie svog ivotnog vijeka na period odravanja.

92

3.1.1. Analiza sistema

Sistemska analiza je univerzalna znanstvena metoda, ali se vrlo esto
spominje u kontekstu projektiranja i izgradnje sloenih informacionih sistema.
Tada se pod tim pojmom podrazumijeva i skup metoda i tehnika posebno
namijenjenih projektiranju informacionih sistema, pri emu postoji niz
specifinosti. Ukupni proces se dijeli u tri projekta:
1) Idejni projekt obuhvaa slijedee:
Istraivanje
informacijskih
menadmenta).

potreba

(zaposlenih,

posebno

Opis postojeeg stanja, odnosno njegove strukture, organizacije,

funkcioniranja poslovnog i njegovog informacionog sistema.
Koncept novog rjeenja kojim se odreuje budui informacioni
sistem.
2) Glavni projekt ukljuuje razradu i detalje rjeenja novog sistema.
3) Izvedbeni
sistema.

projekt

predstavlja

stvarnu

realizaciju

informacionog

Iako faza analize veoma nalikuje fazi preliminarnog istraivanja, aktivnost

koja je ranije izvrena u preliminarnom istraivanju sada e biti izvrena
mnogo dublje i detaljnije. Zavretkom preliminarnog istraivanja ograniava se
opseg aktivnosti u narednoj fazi analize tako da e se fokus panje staviti na
izabranu alternativu. Poto menadment odobri prijedlog studije izvodljivosti,
posao moe da ide dalje (analiza).
est kljunih aktivnosti analize su:
1) Analiza studija postojeeg sistema;
2) Revizija aktivnosti obavljenih u preliminarnoj analizi;
3) Priprema modela novog sistema;
4) Revizija preliminarnog programa;
5) Izrada plana realizacije projekta i
6) Priprema izvjetaja.
1. Analiza studija postojeeg sistema
Iako je sistem analitiar ve prouavao postojei sistem u toku faze
preliminarnog istraivanja ipak su vrijeme i napor uloeni za to bili ogranieni.
Sada, u fazi analize, ova studija postojeeg sistema nastavlja se opisom sistema
- kreiranjem slike tj. modela sistema. Poto analitiar ima mnogo vie vremena
na raspolaganju, detaljniji model postojeeg sistema moe da napravi.
Korisnici e pomagati analitiaru dajui mu potrebne informacije za
kreaciju modela sistema. Model ukljuuje opise podataka i procedura koje se
koriste za transformaciju podataka.

93

Metoda kreiranja modela postojeeg sistema je poznat kao dijagrami

toka podataka DTP ili DFD (Data Flow Diagrams -DFD). Podaci koji se
obrauju u postojeem sistemu su definirani u dokumentaciji za podrku DTP-a
nazvanoj rjenik podataka (Data Dictionary - DD) i sa definicijom procesa
danom u opisima procesa unesenom u rjeniku projekta (Project Dictionary).
2. Model postojeeg sistema (The Model of the Current System)
Model postojeeg stanja kreiramo na osnovu:
Dijagrama postojeeg stanja;
Opisa procesa;
Rjenika podataka.
Opis postojeeg sistema ukljuuje opis: ulaza (inputa), izlaza (outputa),
fajlova, elemenata podataka, procesa, dijagrama tokova podataka DTP-a i rjenika
podataka.
Koristei tehniku dijagrama toka podataka analitiar konstruira model
postojeeg sistema, koji e sluiti kao osnova za formuliranje modela novog
sistema. Iste funkcije koje se izvravaju u postojeem sistemu moraju biti
obino izvravane i u novom sistemu.
Pitanje kako postojei sistem funkcionira je takoer znaajno za
analitiara ali sredstva pomou kojih (kako) e se funkcije izvravati u novom
sistemu mogu se znatno razlikovati.
Analitiar pregleda specifikacije obrade podataka u postojeem sistemu
da bi ustanovio potrebe za podacima u novom sistemu. Ove informacije e se
kasnije koristiti u fazi dizajna da bi se pripremio detaljan dizajn datoteka
podataka (Data Files) ili baze podataka (Data Base).
Slino tome, detaljan opis procesa doputa analitiaru da potpuno shvati
transformacije (obrade) izvrene nad podacima i te informacije bie potrebne za
odreivanje programa u fazi dizajna.
Kako analitiar sada potpuno poznaje postojei sistem,
ponovo pregledati navedeni problem koji je ve ranije
preliminarnog istraivanja. Poto je snabdjeven svim dodatnim
sistemu, analitiar moe preispitati korisnikov problem (da
shvaen) i da li je izabrano rjeenje najbolja alternativa.

sada je mogue
opisan u fazi
informacijama o
li je potpuno

Na ovom nivou, analitiar mora ponovo promisliti o planovima prije

nego to potroi dalje vrijeme i novac na projekt. Ovakvo preispitivanje ranijih
odluka provlai se stalno kroz ivotni ciklus sistema.
Da li uvijek treba analizirati postojei sistem?
Mada postoje dobiti od prouavanja postojeeg sistema, studija nije
uvijek opravdana tj. potrebna. Neki profesionalci misle da ta studija nije
korisna zato to je cilj kreirati novi sistem, a ne kopirati stari sistem.
Preskaui ovu studiju sauvat e se znatno vremena i napora.

94

Da li preskoiti studiju postojeeg sistema zavisi od odgovora na sljedea

pitanja:
Kako dobro analitiar poznaje postojei sistem?
Da li je postojei sistem ve uglavnom automatiziran pa je vrlo
malo rune obrade preostalo ili je on primarno runi sistem?
Kakav odnos trai korisnik izmeu novog i starog sistema?
Ako je postojei sistem ve kompjuteriziran i ako je analitiar dobro
upoznat sa sistemom, on fokus panje stavlja na korisnikove potekoe i brige
izostavljajui iroku studiju postojeeg sistema. Inae, analitiar mora biti
ukljuen u studiju postojeeg sistema da bi mogao udovoljiti korisnikovim
potrebama.
3. Model novog predloenog sistema (The Model of the Proposed System)
Analiziranjem postojeeg sistema, analitiar duboko upoznaje to sistem
radi i preciznije shvaa korisnikov problem u vezi sa sistemom.
Sa svim tim znanjem, analitiar je sada sposoban da nacrta model
novog predloenog sistema. Mada je taj model ve mogao nastati u ranijoj fazi
ivotnog ciklusa, sada jedan logian model moe biti kreiran.
Jedan od naina za crtanje takvog modela jeste metoda dijagrama toka
(podataka) sa odgovarajuim potrebnim definicijama danih u rjeniku podataka i
u opisima procesa navedenih u rjeniku projekta.
Model kreiramo na osnovu:
Dijagrama toka podataka ;
Rjenika podataka i
Opisa procesa.
Kasnije, ovaj model novog sistema koristit e analitiar da bi napravio
dizajn fizikih detalja sistema u fazi dizajna. Za konano donoenje odluka treba:
Revizija definicije problema
Revizija inicijalnog modela i
Modifikacija (ako je potrebno).
4. Revizija odluka iz prethodne faze
Jednom kada se postojei sistem obradi dodatne informacije su dostupne
- vezane su za probleme starog sistema. Sada je analitiar sposoban da preispita
ranije odluke napravljene u fazi preliminarnog istraivanja i moe da ocijeni
poetni opis - shvaanje problema u cilju izbora najboljeg rjeenja (novog
modela sistema).
Takvo preispitivanje moe potvrditi izvjetaj studije izvodljivosti u vezi
navoda tj. prikaza problema i opravdanost prijedloga sistema te da je izabrano
rjeenje najbolje rjeenje problema.

95

Poto se nove informacije mogu otkriti ispitivanjem postojeeg sistema u ovoj

fazi, modifikacije se sada mogu napraviti na preliminarnom dizajnu napravljenom u
fazi preliminarnog istraivanja.
Naroito, cost/benefit analiza moe biti preispitana sa ukljuenjem mnogo vie
detalja i tekuih informacija. Menadment eli da nema iznenaenja kada se tretira
gotov projekt. Uvijek se mora znati koliko e projekt trebati vremena i novca tj.
koliko e kotati projekt i kolike se finansijske dobiti oekuju.
Preliminarno terminiranje projekta se takoer ispituje ponovo da bi se jo
ukljuila nova saznanja koja sa dobivena u fazi analize.
Nakon to menadment pregleda i potvrdi odobri ovu fazu analitiar je
spreman da ue u sljedeu fazu fazu DIZAJNA.
Granica izmeu analize i dizajna nije jasna niti potpuno definirana. Kao to
smo vidjeli, analitiar skicira preliminarni dizajn IS-a i preispituje ga u fazi analize.
Prije nego to se formalno pristupi fazi dizajna, analitiar mora nadalje proistiti,
rafinirati opi generalni dizajn da bi imao jasnu viziju projekta (''to keep the project
firmly in hand'').
Kontrola projekta, meutim, trai uspostavu granice izmeu analize i dizajna i
koritenje parametara za mjerenje progresa u projektu. Sa svim aspektima ivotnog
ciklusa razvoja sistema, granice izmeu faza analize i dizajna su vjetaki postavljene
da bi se pomogle aktivnosti u projekt menadmentu i da bi se osigurali potrebni
zadaci, te njihovo zavravanje u odreenom vremenu i na zadovoljavajui nain.

3.1.2. Alternative ivotnom ciklusu razvoja sistema

1. Paketi aplikacionog softvera (Software Application Packages)
Upotreba paketa aplikacionog softvera se zasniva na principu da jedan IS
moe biti dizajniran tako da zadovolji potrebe mnogih poslovnih firmi a ne samo
jedne pojedinane firme. Diskusija o izboru softverskog paketa je podijeljena u 5
koraka. Prvo, tipovi softverskih paketa se klasificira prema njihovim namjenama
(purproses).
Softver se dijeli u 3 glavne kategorije: sistemski softver, paketi opegeneralne namjene i aplikacioni paketi.
Sistemski softver odnosi se na programe koji ili pomau programerima u
koritenju kompjutera u razvoju drugih programa ili omoguavaju da kompjuterski
hardver funkcionira efikasnije u toku izvrenja programa. Sistemski softver
ukljuuje operativni sistem, pomone programe i kompajlere ili interpretere potrebne
da prevedu izvorne programe u mainki jezik .
Paketi ope namjene - su programi koji pomau aktivnostima u programiranju
ili vre specijalizirane funkcije. Primjeri paketa ope namjere su programi za
elektronske obrasce i programi za grafiku.

96

Trite aplikacionih paketa se dijeli na aplikacije vertikalnog trita

(Vertical Market Applications) i ope aplikacije (Generic Applications).
Grupa aplikacija koje izvravaju sline funkcije je poznata kao aplikacije
vertikalnog trita. Ope aplikacije su one koje se mogu pronai u veini firmi.
Primjer su aplikacija obrauna plaa zaposlenika u preduzeima koja je
uglavnom ista u veini kompanija. Suprotno tome, obrada podatka koju trebaju
banke za kontrolu i izdavanje rauna je ograniena od strane finansijskih firmi koje
vre ove funkcije. Tako su bankine operacije oblik aplikacija vertikalnog trita za
softverske pakete.
Izborom paketa aplikacionog softvera skrauje se tradicionalni ivotni ciklus
razvoja sistema. Kupujui softver, firma eliminira odreene aktivnosti kao to su
razvoj softvera (programiranje i testiranje).
Mada ivotni ciklus razvoja sistema ve ukljuuje aktivnosti izbora hardvera
i softvera, dodatni zadaci su potrebi za izbor softverskog paketa. Upotreba paketa
aplikacionog softvera znaajno mijenja ivotni ciklus. Izbor hardverske i softverske
platforme sada postaje traenje odgovarajueg paketa aplikacionog softvera, koji
takoer mora da odgovara izabranom hardveru.
Dizajniranja datoteka podataka i izrada programa se eliminiraju, zato to su
te komponente ve odreene softverskim paketom. Poto paket dolazi kodiran i
testiran, kodiranje ispada iz ivotnog ciklusa i detaljne procedure testiranja
programskog koda nisu potrebne. Umjesto toga, softverski paket jednostrano uzima
neke testne podatke iz firme da provjeri da li je podesan za operacije firme. Poto je
programerska dokumentacija ve isporuena od dobavljaa softvera, ne treba troiti
resurse u tom pravcu. Aktivnosti kodiranja i testiranja trae odreene napore a
koritenjem softverskog paketa obino se tedi i vrijeme i novac.
Danas mnoge organizacije kupuju pakete aplikacionog softvera kada
trebaju novi softver umjesto da idu na vlastiti razvoj (engl. in-house development)
sa vlastitim kompjuterskim strunjacima. Procjenjuje se da paketi softvera ine preko
40% glavnih aplikacionih sistema u privatnom sektoru.
Ima mnogo razloga za ovaj trend kupovine paketa softvera. Prvo, glavni
razlog za ovo rastue koritenje paketa softvera je njegovo raireno trite, te
mogunost pronalaenja odgovarajueg paketa softvera. Drugo, trokovi paketa
softvera su obino nii od vlastitog razvoja. Tree, kada sistem treba uvesti do
posebno odreenog datuma, softver moe biti kupljen i instaliran za krae vrijeme.
etvrto, gotove aplikacije nude mnoge olakice za raspoloive resurse. Peto, paketi
softvera su jedino rjeenje kada firma nema kompjutersko osoblje za vlastiti razvoj
softvera.
Nasuprot ovih olakica prednosti, jedino pitanje ostaje: Kako se odluiti da li
kupiti paket softvera ili je bolji vlastiti razvoj?
Odgovor na ovo pitanje se dobiva ispitivanjem karakteristika aplikacije i
cijene, tj. usporedbe trokova vlastitog razvoja sa trokovima kupovine gotovog
rjeenja. Na primjer, da li e vlastita implementacija sistema dati strateku prednost?
ak kada identina aplikacija postoji u drugim firmama, gotov kupljen sistem nudi,
daje jednake prednosti firmi. Mogunost da se obavlja posao na drugaiji nain, moe

97

biti razlog da se pristupi vlastitom razvoju. Nadalje, ako se zahtjevi organizacije

znatno razlikuju on onoga to postojei softverski paket nudi, onda je vlastiti razvoj
bolji. Iznoenjem ovih sluajeva firma mora jo uvijek pitati da li je izbor softverskog
paketa zaista odgovarajui za taj problem. Ako je problem dobro definiran i isti i kod
drugih organizacija, onda je softverski paket bolji izbor.
Nadalje, organizacija mora odrediti da li je mogue prilagoditi postojei nain
funkcioniranja (posla) prema modelu softverskog paketa. Kada se procedure
predstavljanja podataka u firmi mogu lako prilagoditi specifikacijama softverskog
paketa, onda su utede u trokovima i vremenu znaajne. Ako to nije mogue, drugo
pitanje se pojavljuje: Treba li paket modificirati da bi udovoljio specifikacijama u
organizaciji ?
Osnovna potekoa sa aplikacionim paketima je ta da su oni dizajnirani tako
da udovolje potrebama veine potencijalnih kupaca radije nego zahtjevima jedne
posebne firme. Iako je obraun plaa opa funkcija zajednika za sve firme, mogu
postojati neke operacije koje se samo vre u malom broju firmi.
Zamislimo jednu firmu koja ima specifian obraun plae pored osnovnog
(ugovorenog) dijela plae, obraunava se i varijabilni koji zavisi od uinka radnika, a
koji se mjeri naplaenom prodajom za obraunski mjesec. Ovakav nain
izraunavanja plae nije uobiajena karakteristika paketa za obraun plaa, koji je
dizajniran tako da udovolji opim funkcijama obrauna plaa, izraunavanju bruto i
neto plae kao i doprinosa iz i na plau.
Kako firma rjeava razlike izmeu tekuih procedura i formata podataka i
onih koje diktira softverski paket?
Postoje tri naina:
1) Firma moe da trai modifikaciju paketa da bi se udovoljilo njenim
specifinim zahtjevima. Ovaj tip modifikacije je uobiajena praksa. ak i
velike konsultantske firme mogu donijeti odluku da se modificira
postojei paket aplikacionog softvera prije nego da se izgradi novi
aplikacioni softver za jednu individualnu organizaciju.
2) Firma moe odbiti da promijeni svoje zahtjeve da bi udovoljila
specifikacijama iz paketa softvera.
3) Firma moe odluiti da se neki zahtjevi vezani za vlastiti nain
funkcioniranja mogu promijeniti da bi se udovoljilo specifikacijama
softverskog paketa.
Glavni problem sa modifikacijom paketa softvera je da takve akcije moe
donijeti prodava odgovaran za popravke problema u softveru. Uz to, firma mora
raunati na budue trokove poveane za modifikacije paketa, za svako novo
poboljavanje sistema (Release). Nova poboljanja paketa nove verzije nude
ispravke greki u softveru i nude nove, bolje karakteristike sistema. Openito, za male
kompanije, esto je bolje promijeniti zahtjeve da bi se udovoljilo paketu softvera.
etiri glavna koraka u adaptaciji paketa softvera su :
1) Razumijevanje, definiranje problema:

98

 Analizu postojeeg sistema i

Definiranje novog sistema.
2) Studiranje paketa:
Formalnu prezentaciju i
Demonstriranje paketa.
3) Vrednovanje dobavljaa isporuilaca:
Ispitivanje statusa isporuilaca;
Intervjuiranje korisnika (postojeih);
Posjetu korisnicima i
Procjenu kvaliteta.
4) Izrada cost benefit analize.
Cilj izbora paketa aplikacionog softvera je da se dobije paket koje
najbolje udovoljava zahtjevima firme. Kao to je ve napisano postoje 4 glavna
koraka koji prethode adaptaciji softverskog paketa.
Razumijevanje definiranje problema
jeste
potpuno razumijevanje
postojeeg sistema da bi se osiguralo da e zamijenjeni sistem izvriti iste funkcije.
Da bi se to ispitalo, tehnika dijagrama toka podataka, sa odgovarajuom
dokumentacijom opisa procesa i rjenikom podataka se preporuuje. Zahtjevi
novog sistema takoer trebaju biti definirani. Razlike izmeu paketa softvera i
stvarnih potreba firme bie uoene samo onda kada se detalji sistema dokumentiraju
opiu.
Primjer: ako neka firma koristi ifru proizvoda od 22 karaktera (mjesta)
duine, a izabrani softverski paket prihvata samo 20 znakova pojavit e se problem.
Bez detaljnog usporeivanja postojeih podataka i mogunosti softverskog paketa
firma nee moi izabrati najbolji paket. Potpuno razumijevanje problema osigurava
toan izbor paketa softvera.
Analiza studiranje paketa: analitiar pregledava raspoloivi paket softvera.
Pregled ukljuuje formalnu prezentaciju i demonstraciju svakog dobavljaa
prodavaa softvera i paljivu studiju raspoloive dokumentacije. Uz to se prouava i
mogunost koritenja paketa od osoblja firme (mogunost obuke korisnika u
kratkom periodu).
Evaluacija dobavljaa ispituje se ne samo status dobavljaa nego i njegova
finansijska situacija. Zadovoljstvo korisnika sa paketom i njihovo iskustvo sa
dobavljaem se takoer ispituju. Oni se direktno ispituju, preko pisanih pitanja ili
telefoniranja. Konano, posjetima odreenim firmama analitiar dobiva znaajne
informacije o odnosu kupac dobavlja.
Izrada cost benefit analize analizira se odnos potencijalnih trokova i
dobiti od svakog paketa.
Nakon paljivog obavljanja ova 4 koraka analitiar je spreman da preporui
odreeni paket aplikacionog softvera. ta ako se dogodi da ovi koraci ispitivanja

99

pokau da softverski paket ne zadovoljava potrebe firme? Onda firma mora da odlui
da li da promjeni svoje zahtjeve, plati promjene softvera ili da izabere put razvoja
svog vlastitog sistema bilo vlastiti razvoj ili sa vanjskim ugovaraem. Prodava
obino nudi legalan ugovor za kupovinu paketa softvera zajedno sa procentima
(provizijama) za godinje odravanje.
Softverski programi se obino isporuuju kao programi u mainskom kodu
izvorni kod (source code) se obino ne prodaje. Ako je zavisnost firme velika od
softverskog paketa, preporuljivo je da se osigurate od mogunosti ovisnosti od
isporuioca. Da bi se izbjegli propusti rizici u vrenju organizacija u firmi dva
koraka se preporuuju:
1) Prije nego to se potpie ugovor finansijska situacija isporuioca
ispituje.

se

2) Kroz ugovorne klauzule i proizvodnju moe se izvorni kod programa

smjestiti na uvanje kod tree osobe. Ako isporuilac ne bude u
mogunosti da odrava paket, izvorni kod programa moe biti na
raspolaganju za budue modifikacije.
2. Prototajping
Prototajping znai brz razvoj sistema putem neprekidne veze interakcije
izmeu korisnika i analitiara. Korisnik postaje aktivan uesnik u procesu razvoja
sistema.
Vrei ulogu dizajnera korisnik daje softver prema njegovim eljama. U
tradicionalnom ivotnom ciklusu korisnik se pojavljuje samo na poetku i na kraju
procesa razvoja. Iako se korisnik moe aktivno konsultirati u toku analize i dizajna,
implementacija sistema trai posebne napore vezane za kodiranje i testiranje
kompjuterskih programa. Za to vrijeme korisnici jednostavno ekaju sve dok se
finalni sistem ne napravi, i tek poslije toga imaju pravu mogunost da zaista
implementiraju sistem. Kodiranje i testiranje obino uzimaju 45% vremena razvoja
sistema. Oni mogu biti mnogo mjeseci ili ak i godina prije nego korisnik primi
sistem moe se ustanoviti da neke karakteristike nisu dobre. Ne samo da su trokovi
popravke takvih problema visoki, pojava nekih greki moe uiniti sistem
neupotrebljivim.
Prototajping u razvoju IS-a znatno se razlikuju od uobiajenog
tradicionalnog pristupa. Prototip se pravi kao glavni proizvod dizajna, koji onda slui
kao osnova za izradu mnogih kopija. U tom sluaju, prototip se pravi u dugom
periodu vremena i zato trokovi mogu biti ak i vei za stvarni proizvod.
Inicijalni prototip za IS pravi se u kratkom periodu vremena. Zato prototip
kota manje nego tradicionalno razvijen sistem. Obino, samo se jedna verzija kreira,
prije nego to se sistem koristi kao komercijalni softver. Zato to se sistem pravi u
kratkom periodu, on e striktno odgovarati samo potrebama te organizacije.
Korisniko zadovoljstvo bie veliko jer je sam korisnik bio dizajner tog sistema.

100

Prvi korak prototajpinga jeste faza preliminarnog istraivanja. Kratke naredbe

korisnih zahtjeva se zabiljee, opiu se elementi podataka i veze izmeu njih, cijena
projekta se utvrdi i okvir projekta se definira.
Da li koristiti prototajping kao razvojnu metodu?
Ako je izabran prototajping, analitiar e konstruirati radni prototip sistema u
koraku 3. Interaktivni dijalozi, meniji i komande koje daju korisnici su ukljueni u
radni sistem. Neke crte kao npr.: kontrole podataka, mogu biti izostavljene u cilju
brzog razvoja. Bitno, sistem e se pojaviti korisniku tano onako kako bi trebao biti u
finalnom obliku. Analitiar sada isporuuje radni sistem korisniku i obuava ga za
rad.
U koraku 4, korisnik treba da ocjeni preliminarni sistem i da odredi koja su
poboljanja potrebna. Na ovaj nain, prototip omoguava da se udovolji zahtjevima
sistema. Koritenje samog sistema u praksi omoguava korisniku da odlui ta treba
promijeniti. Tada se sistem vraa analitiaru na promjenu.
U koraku 5 analitiar dotjeruje sistem i vraa unapreenu verziju korisniku
na ocjenu. Ako su korisnikovi zahtjevi nerealni odmah se diskutira sa analitiarom i
rjeava stvar. Analitiar nee ugraditi nikakve karakteristike sistema bez odobrenja
korisnika.
Koraci 4 i 5 se ponavljaju sve dok korisnik ne odobri sistem. Obino su 3-4
iteracije. Ako se desi da je korisnik stalno nezadovoljan, nemogue je nastaviti sa
prototajpingom. U tom sluaju treba dublje prodiskutirati korisnikove zahtjeve prije
nastavka rada. Veza izmeu korisnika i analitiara je osnova za uspjeh ove metode.
Korak 6 trai da analitiar ubaci karakteristike koje su bile izostavljene ranije
zbog brzine razvoja. Dokumentacija takoer mora biti kompletirana prije nego to
sistem postane iroko upotrebljavan. Na kraju prototajpinga, analitiar instalira sistem
koji rjeava probleme korisnika na zadovoljavajui nain.
Ove 3 faze analize, dizajna i implementacije sa njihovim irokim zahtjevima
za vremenom i resursima sada su zamijenjene brzim prototajpingom sistema. Sva 3
zadatka se obavljaju simultano u toku procesa prototajpinga. Iterativna procedura
doputa udeavanje radnog prototipa kroz vezu sa korisnikom, osiguravanjem
uspjenog izlaza rezultata. Preostale faze su jo uvijek potrebne za zadovoljavajui
zavretak IS-a. Nakon to se sistem potpuno razvije kroz prototajping, preostaje da on
bude instaliran i da njegov rad pregleda menadment.
3. Postojei kod (Reusable Code)
Postojei kod (Reusable Code) jeste jedinica potpuno testiranog programa
ranije ve napisanog za izvravanje pojedinane funkcije. Upotreba postojeeg
koda skrauje tradicionalni ivotni ciklus razvoja sistema (SDLC).
Koncept postojeeg koda nije nov. Ve od ranih dana programiranja
koriteni su potprogrami (subroutines) kreirani kao individualne jedinice koda,
koje su se mogle ugraditi u druge programe.

101

Na primjer: programer nee posebno kodirati program za izraunavanje

drugog korijena iz prirodnog logaritma ln nego e koristiti postojei kod
(potprogram) iz biblioteke matematikih potprograma. Testiranje postojeeg koda
nee biti potrebno ali e se testirati glavni program da bi se ustanovilo da li
je potprogram tano ugraen
Kako se ivotni ciklus razvoja sistema mijenja sa upotrebom postojeeg
koda? Faza dizajna sada ukljuuje izbor modula koji su ve smjeteni u
biblioteci potprograma. Kodiranje unutar faze implementacije ukljuuje ve
postojei kod kojeg ne treba ponovo kodirati niti testirati (samo se glavni
program testira).
Neophodni koraci potrebni za upotrebu postojeeg koda su slijedei:
1) Uspostava biblioteke postojeih kodova.
2) Dizajnirati program koji e koristiti postojei kod.
3) Ugraditi postojei kod u glavni program.
4) Pregledati i testirati glavni kompletni program
4. CASE alati (CASE Tools)
CASE (Computer Assisted Software Engineering) alati su grupa programa
koji pomau analitiarima i programerima u raznim aktivnostima u toku
ivotnog ciklusa razvoja sistema.
Softverski inenjering je posebna disciplina razvoja softvera. Termin
inenjering oznaava da e kompjuterski profesionalci izvravati razvojne
aktivnosti i zadatke kao niz strukturiranih i kontroliranih korak-po-korak (stepby-step) aktivnosti i procedura da bi se osiguralo tano izvravanje svih
zadataka potrebnih za uspjeno programiranje sistema.
CASE alati su kreirani da pomognu analitiarima i programerima u
ispunjavanju njihovih zadataka efikasno i tano. CASE alati omoguavaju
automatizaciju runih aktivnosti u toku razvoja IS-a.
CASE alati se klasificiraju prema fazi ivotnog ciklusa koju podravaju.
CASE alati koji olakavaju faze preliminarnog istraivanja, analize i dizajna se
nazivaju Front-End CASE ili Upper CASE (gornji ili vii) alati. Ostale faze
ivotnog ciklusa tj. implementacija i instalacija su potpomognute sa Back-End
CASE ili Lower CASE (nii) alati.
Trea kategorija CASE alata koristi ve postojee kompjuterske
programe da bi iz njih definirali sistemski dizajn. Ova metoda je poznata kao
reinenjering (Reverse Engineering).
Efikasno koritenje CASE alata uveliko smanjuje koliinu vremena
potrebnog za kodiranje i testiranje programa u toku implementacije.
Tradicionalni pristup ivotnog ciklusa razvoja sistema ne ostavlja dovoljno
vremena za rane faze SDLC-a tj. za faze analize i dizajna. Prema autoru Mc

102

Clure (1989) otprilike 65% tradicionalnog ivotnog ciklusa se troi na kodiranje

i testiranje dok se samo 35% troi na analizu i dizajn.
Uvoenjem strukturnih tehnika u SDLC mijenja se raspored troenja
vremena ostavljanjem vie prostora za rane faze razvoja IS. Kada se strukturne
tehnike koriste oko 60% ivotnog ciklusa se obino koristi za aktivnosti analize
i dizajna, a samo 40% se troi na kodiranje i testiranje programa.
Upotreba CASE alata mijenja ovu sliku. Neki CASE alati praktino
eliminiraju korak fazu kodiranja iz ivotnog ciklusa. Sada se najvei dio
vremena troi na faze analize i dizajna, a samo 15% ivotnog ciklusa otpada
na testiranje. Ovo poveanje troenja vremena u ranim fazama znai da e
rezultati sistema zaista udovoljiti svim korisnikovim zahtjevima.
Poto CASE alati ubrzavaju razvoj sistema, IS moe se razvijati i
nadograivati bez potrebe promjene specifikacija sistema zbog brzih promjena
parametara realnog sistema. Bra implementacija znai da e firma biti u stanju
da funkcionira efikasnije koritenjem kompjuterskih resursa.
Upotrebom CASE alata podaci i informacije se smjetaju i uzimaju
onako kako izvravaju svoje zadatke. Svaki alat je opremljen sa odreenim
informacijama kreiranim pomou CASE alata za ranije korake ivotnog ciklusa.
Svaki zadatak je sposoban da proizvede svoje specifikacije automatski, te da
kompletira svoj posao i poslije toga da doda svoj skup opih informacija na
centralno mjesto podataka.
Front-End Case alati
Uz pomo Front-End ili Upper CASE alata crtanje dijagrama toka
podataka moe biti olakano uz pomo kompjutera. Oni takoer smjetaju imena
i opise svih komponenti modela na jedno centralno mjesto tako da se imena
dodijeljena slogovima i elementima podataka mogu automatski pronai ili
provjeriti koristei CASE alate specijalno za analizu. Ako se ime elementa
podatka mora promijeniti, CASE alat osigurava da se ono svugdje u modelu
promijeni.
Front-End CASE alati takoer pomau aktivnosti u fazi dizajna. Ekrani,
izvjetaji i drugi korisniki interfejsi mogu se brzo napraviti prototipizirati uz
pomo CASE alata. Kada su ve jednom dizajnirani, korisnik odobrava njihov
izgled i ispituje njihovu upotrebljivost. Za opise ekrana (screens) i izvjetaja
(reports) kod moe biti automatski generiran uz pomo CASE alata. Oni trae
da elementi podataka budu opisani tako da se ekrani mogu nacrtati - dizajnirati
prema tim informacijama.
Back-End CASE alati
Back-End ili Lower CASE alati su dizajnirani primarno da pomognu
fazu kodiranja SDLC-a. Aktivnost programiranja u tradicionalnom SDLC-u
promatra se kao faza kodiranja naredbi u izabranom programskom jeziku. Da bi
se ubrzao proces razvoja softvera programski jezici etvrte generacije 4GL

103

mogu se koristiti.
aplikacionog koda.

Oni

su

snabdjeveni

sa

DBMS-om

ili generatorom

Kada je program napisan u 4GL koji je snabdjeven sa DBMS-om,

program se obino izvrava uz pomo jezinog interpretera. Ovo znai da svaki
put kada se program izvrava vrijeme potrebno za njegov prijevod mora biti
ukljueno u vrijeme izvrenja programa.
U sluaju koritenja generatora aplikacionog koda (Application Code
Generators) naredbe 4GL programa se prevode direktno u kod jezika. Prevedeni
kod mora onda biti kompajliran da bi se dobio program u mainskom jeziku
koji moe da radi. Jednom kada je program spreman za rad, izvrenje
programa se obavlja uz koritenje mainskog koda bez ponavljanja prijevoda
izvornog (source code) u objektni kod (object code) za svaki rad, tj. izvravanje
programa.
Koritenje generatora koda znatno smanjuje potrebno vrijeme za razvoj
IS-a. Druge dobiti od njegove upotrebe ukljuuju visoku kvalitetu proizvedenog
koda, lakou upotrebe, standardizaciju i izvoenje. Pod portabilnou mislimo
na to da se programski kod moe brzo generirati kod razliitih hardverskih
platformi.
Testiranje je takoer unapreeno kod upotrebe 4GL u programiranju.
Poto je samo 100 300 linija 4GL koda potrebno da se izrazi recimo 5000
linija u nekom programskom jeziku, programer mnogo bre testira 4GL kod.
Logika programa se prikazuje i nije skrivena kao kod 3GL naredbi. Odravanje
4GL koda je lake jer sadri mnogo manji broj linija. Zato se programeri mogu
vie koncentrirati na logiku programa a ne troiti vrijeme na samo kodiranje
hiljada linija.
Integrated CASE - ICASE alati
Integrated CASE ICASE alati, integrirani alati nude kompletan razvoj
sistema na automatski nain. Ova veza (linkage) izmeu razliitih razvojnih
koraka je postignuta upotrebom centralnog mjesta (central repository) gdje se
smjetaju podaci i specifikacije poto se unesu za svaku aktivnost u toku
ivotnog ciklusa razvoja sistema.
5. Reinenjering (Reverse Engineering)
Proces nazvan reinenjering (Reverse Engineering) oznaava proces
pomou kojeg se programi postojeeg sistema transformiraju za upotrebu i
kreaciju novog sistema koji mora da izvrava mnoge ili sve poslovne funkcije.
Ova transformacija se izvrava uz upotrebu specijaliziranih CASE alata. Cilj
upotrebe CASE alata jeste izvoenje dizajna postojeeg sistema iz njegovog
programskog koda. Njihovom upotrebom dobiva se specifikacija vrlo visokog
nivoa iz programskog koda.
Na primjer: Jedan batch sistem obrade narudbi sadri mnoge funkcije
koje moraju biti ukljuene u predloeni on-line sistem. Umjesto ponovnog

104

kodiranja ovih funkcija, proces reinenjeringa doputa da se stari sistem

narudbi (batch obrada) automatski analizira te da se blokovi koda identificiraju
za funkcije postojeeg (on-line) sistema. Nakon toga analitiar moe da koristi
tzv. Forward Engineering.
Kodirani moduli uzimaju se iz ve postojeeg sistema i smjetaju se u
nove programe umjesto da se ponovo kodiraju. Jedan primjer takvog kodnog
bloka bio bi programski kod za editovanje podataka sa formulara narudbe.
Poto su ti moduli ve testirani i operativni u tekuem sistemu, analitiar tedi
vrijeme potrebno za analizu, dizajn, kodiranje i testiranje takvih programskih
modula.
Problem lei u hvatanju (capturing) programskog dizajna i koda za
ponovno koritenje u novom sistemu. Koristei alate reverznog inenjeringa
analitiar moe praviti novi sistem sa boljim razumijevanjem postojeih
programa. Uz to, koritenjem testiranih modula iz starog sistema ubrzava se
implementacija novog sistema.
5. Objektno orijentirana metodologija
Sistem se obino modelira opisom, crtanjem sistema koritenjem UML
dijagrama.
Objektno orijentirana metodologija radi sa objektima. Objekt jeste jedan
modul koji sadri i grupu elemenata podataka (Data Elements) i operacija
(Operations) koje se mogu izvravati nad skupom podataka.
Operacije se daju kao poseban modul koda koji radi sa podacima, tj.
objekt sadri kod za rad sa samim sobom. Kae se da objekt sadri i podatke
(Data) i instrukcije (Instructions) koji opisuju ponaanje atributa podataka.
Objekti imaju osobine klase (Class) i nasljedstva (Inheritance). Slini
objekti su smjeteni u istu klasu da bi mogli da dijele iste karakteristike. Klasa
moe biti podijeljena u podklase (Subclasses) koje sadre objekte sa razliitim
atributima, ali svi njihovi objekti jo uvijek dijele iste atribute klase.
Objekti predstavljaju individualne module koji se mogu ponovo koristiti.
Poto svaki objekt sadri svoje operacije i podatke, on moe da funkcionira
kao nezavisan, samoodriv modul koji ne treba da ima vezu sa drugim
modulima. Kada objekt stupi u vezu, to se ostvaruje slanjem poruka
(Messages) izmeu njih. Objekt e izvriti operaciju nakon primanja poruke
koja prenosi potrebne argumente. Argument je vrijednost podatka prenesena na
objekt tako da se njegov zadatak moe izvriti.
Kako su objekti nezavisni jedni od drugih, svaki objekt moe biti
testiran odvojeno, posebno. Nakon zavretka testiranja mogue ga je povezati
sa drugim objektima da bi se napravio kompletan sistem. Ako bi se desila
neka greka, ona bi se lokalizirala na jedan objekt, a ne bi se talasala kroz
sistem. Ponovna upotreba objekata ubrzava konstrukciju programa i smanjuje
vrijeme potrebno za testiranje.

105

Objektno orijentirano programiranje (Object Oriented Programming OOP)

koristi objekte kao logiki napravljene blokove programa bez konstrukcije
algoritma sa opisom programskih instrukcija. Smalltalk i C++ su dva
programska jezika specijalno dizajnirana za objektno orijentirano programiranje.
Meutim, koncepti softverskog dizajna objektno orijentiranog programiranja
mogu se nai i u konvencionalnim jezicima.
Objektno orijentirani dizajn (Object Oriented Design - OOD) jeste
metoda pomou kojeg su objekti za objektno orijentiran program opisani,
specificirani na logikom i fizikom nivou.
Objektno orijentirana analiza (Object Oriented Analysis OOA) opisuje
zahtjeve sistema konstruiranjem modela sistema uz koritenje objekata i klasa
kao gradivnih elemenata.
Dok je objektno orijentirana tehnologija (Object Oriented Technology OOT) veoma popularna kod proizvoaa softvera, veina poslovnih firmi jo
ispituje, ocjenjuje tu tehnologiju. Model IS-a mora biti promatran na potpuno
drugaiji nain. Podaci i operacije se ne promatraju kao posebni entiteti.
Umjesto toga oni su zajedno uzeti da bi formirali objekte. Tehnike dijagrama
su potpuno nove za objektno orijentiranu analizu. Principi objektno
orijentiranog dizajna se tek razvijaju. Meutim, objektno orijentirano
programiranje je ve dugo godina u upotrebi.
Objektno orijentirana tehnologija trai masovnu ponovnu obuku.
Slijedeih desetak godina pokazat e se da li e poslovne kompanije vie
koristiti OOT radi smanjivanja trokova razvoja i odravanja ili e vie koristiti
automatiziran razvoj softvera uz koritenje CASE alata. Konani cilj jeste bri
razvoj i smanjenje trokova odravanja sistema.
6. Korisniki razvoj (End User Development)
Krajnji korisnici (End Users) mogu danas da koriste mnoge alate kao
npr. DBMS sisteme, elektronske obrasce (Spreadsheets), CASE alate i drugo da
bi samostalno kreirali nove aplikacije sa malom ili bez pomoi kompjuterskih
profesionalaca. Neki korisnici u programiranju koriste jezike tree i etvrte
generacije. Kako su korisnici ukljueni i u dizajn i analizu njihovo
zadovoljstvo sa finalnim sistemom je veliko.
Problemi nastaju kada korisnici ignoriraju potrebu potpunog testiranja,
kopiranja (Backup) ili dokumentiranja svojih programa nego fokus panje
stavljaju na samo rjeenje svojih problema. Da bi se osiguralo potovanje
potrebnih standarda za efikasan razvoj aplikacija od strane korisnika, mora se
uvesti kontrola njihovih aplikacija da bi se izbjegli mnogi problemi.
Preporuljive metode za kontrolu upravljanja ukljuuju treninge i obuku svih
zaposlenih sa isticanjem znaaja testiranja procedura u sistemu.

106

7. Kombinirani pristup (Multifaceted Approach)

Iako je svaka alternativa jedna nezavisna opcija tradicionalnog ivotnog
ciklusa, kombinirani pristup dozvoljava da se alternative koriste selektivno kad
god to zatreba u SDLC-u.
Na primjer, dizajn ulaznih i izlaznih formata moe biti usavren
koritenjem CASE alata. Tada korisnik moe odmah da ocijeni ulazne i izlazne
ekrane ili izvjetaje, te da ih korigira ili prihvati. Ako budu prihvaeni, manji
dijelovi sistema mogu se napraviti kao prototip da bi se ispitao dizajn
specifikacija prije formalne implementacije sistema. Korisnik ima mogunost da
mijenja prototip i da predlae unapreivanje softverskog rjeenja.
Druga opcija jeste da korisnik koristi postojei kod (Reusable Code) za
implementaciju nekog dijela sistema. Reinenjering nudi sredstvo ispitivanja
strukture postojeeg sistema i moe posluiti na poetku razvoja sistema.
Izabiranjem najbolje tehnike za svaki zadatak unutar ivotnog ciklusa
sistem analitiar ubrzava proces razvoja sistema i doprinosi zadovoljavajuem
rjeenju.

107

4. SISTEMSKA ANALIZA
Sistemska analiza predstavlja tehniku rjeavanja problema, kojom se sistem
razlae u komponente sa ciljem lakeg spoznavanja kako te komponente djeluju da
ostvare svoju svrhu. Drugim rijeima, to je studija sistema, njegovih komponenti i
odnosa meu njima, koja je preduvjet za sistemski dizajn, odnosno specifikaciju
novog i poboljanog sistema.
U dijelu 3.1.1. Analiza sistema je pojanjena sistemska analiza koja je vezana
za razvoj informacionih sistema, a ovdje emo razmotriti sistemsku analizu u
generalnom smislu.
Sistemsku analizu vodi poslovni interes vlasnika sistema i korisnika sistema.
Stoga, ona se odnosi na znanje, procese i komunikacije vezane za vlasnika i korisnika
sistema. Zadatak sistemskog analitiara je da omogui uspjeno izvravanje sistemske
analize.
Uz opu teoriju sistema i kibernetiku, sistemska analiza je jo jedna
tekovina sistemskog pristupa i to na metodolokom planu. Naime, sistemska
analiza je univerzalna znanstvena metoda koja se koristi pri istraivanju
sloenih pojava i sistema.
Sistemska analiza je heuristika metoda s pomou koje se prvo istrauju
nepoznati elementi, odnosi i naini ponaanja nekog sistema u smislu
sukcesivne spoznaje problema. Ona predstavlja strategiju postupnog
determiniranja sistema koji treba objasniti ili oblikovati, a kod kog se uzimaju
u obzir meuzavisnosti dijelova sistema.
Objekt istraivanja promatra se u njegovoj cjelovitosti i dinaminosti te
u uzajamnoj povezanosti i zavisnosti s objektima iz okoline. Odgovarajua
djelotvornost i pouzdanost upravljakih procesa moe se ostvariti na razliite
naine.
Osnovna naela primjene postupka sistemske analize su slijedea:
1) Istraivanje sistema kao cjeline, njegovih ciljeva, funkcija i veza sa
okolinom.
2) Istraivanje unutranje organizacije sistema, njegove strukture, odnosno
elemenata i veza meu njima.
3) Istraivanje zakonitosti
pouzdanosti.

rada

sistema,

njegove djelotvornosti

Djelotvornost sistema mjeri se sposobnou izvravanja postavljenih

zadataka, pa se mora poi od pretpostavke da je djelotvornost ovisna o nizu
ogranienja. Ta se ogranienja javljaju kao vanjske i unutranje varijable. Da bi
se moglo uticati na unutranje varijable, treba ih istraiti.
Istraivanjem unutranje organizacije sistema trebalo bi utvrditi:
funkcije objekta upravljanja;

108

 koje varijable i na koji nain djeluju na objekt upravljanja;

kakva je struktura objekta upravljanja;
kakve veze postoje izmeu elemenata objekta upravljanja;
funkcije subjekta upravljanja i dr.
Sistemska analiza kao sistemska metoda odraava osnovne postavke
sistemskog pristupa i ope teorije sistema. Njena osnovna svojstva su:
Teleoloka, jer uvijek polazi od definiranja cilja. Tokom cijelog
postupka istraivanja uvijek se na umu mora imati postavljeni cilj i
provjeravati da li su ostvareni rezultati u skladu sa postavljenim
ciljem.
Holistika, jer uvijek promatra sistem kao cjelinu, pa i onda kada
istrauje pojedine dijelove sistema. Ne promatraju se samo pojedine
osobine, ve sve to se smatra relevantnim za istraivani problem.
Heuristika, jer se ne temelji na algoritamskim metodama, ve na
znanju i iskustvu istraivaa, posebno iskustvu u rjeavanju slinih
problema. Predmet sistemske analize su u pravilu nestrukturirani ili
slabo strukturirani problemi to uvjetuje i nain njihovog rjeavanja.
Nasuprot heuristikih metoda stoje algoritamske metode koje su
podesne za rjeavanje strukturiranih problema, koja sadre stroga
pravila rjeavanja problema i garantira rjeenje u konanom broju
koraka ili dokazuju nerjeivost problema.
Fazna, to znai da je postupak podijeljen u vie koraka ili faza
koje su iterativne. Nakon okonanja svake faze treba ustanoviti da li
su rezultati istraivanja u skladu sa postavljenim ciljevima i
potrebama. Ukoliko su rezultati u skladu sa oekivanjima moe se
prei na slijedeu fazu. U protivnom, treba ponoviti jednu ili vie
prethodnih faza, ili treba redefinirati postavljene ciljeve ili pak
prekinuti istraivanje.
Iterativna, zbog potrebe vraanja na prethodne i ponavljanja pojedinih
faza. Naime, neuspjeh pojedine faze ne znai i neuspjeh cijelog
istraivanja.
Sukcesivna, jer se problem spoznaje postupno, a saznanja o
problemu steena tokom istraivanja se koriste u daljem istraivanju.
Ekvifinalitetna, jer se postavljeni cilj moe ostvariti na vie razliitih
naina. Putovi ostvarenja ciljeva se mogu razlikovati po kvaliteti i
efikasnosti to je drugi stepen ocjene uspjenosti provedenog
istraivanja, kada je cilj ostvaren. To je ujedno odraz heuristinosti
metode, jer e iskusniji istraivai pronai bolja rjeenja u kraem
vremenu i uz manji utroak resursa.
Pojam sistemske analize sve ee upotrebljava u vezi sa postavljanjem
i koritenjem sistema elektronske obrade podataka. To je dovelo do stvaranja
posebne profesije sistem analize i posebne struke sistemski analitiar.

109

Danas je najei predmet sistemske analiza uvoenje i implementaciju

IT-a u poslovnim kompanijama u cilju podrke ostvarivanja stratekih ciljeva
kompanija. Top-down pristup u planiranju projekata informacionih sistema
zapoinje na stratekom nivou menadmenta kada se utvruje TA treba
uraditi. Ovakav pristup se nastavlja na taktikom nivou menadmenta kada se
TA transformira u KAKO uraditi. Konano na operativnom nivou
menadmenta vri se implementacija informacionih sistema u skladu s
globalnim poslovnim planom.
Pojam sistemske analize javlja se poetkom pedesetih godina u SAD-u.
Amerika istraivaka organizacija RAND Corporation 1950. godine osniva
poseban istraivaki tim za istraivanje uspjenosti i cijene raznih naoruanja u
Americi. Pod pojmom sistemske analize u to vrijeme se podrazumijevala
sveobuhvatna i sistemska analiza raznih sistema naoruanja.
to je zapravo sistemska analiza? Moda bi najjednostavnija definicija
sistemske analize bila da je to metodologija rjeavanja raznih problema koji
se mogu definirati kao sistem na osnovu sistemskog pristupa. To znai da
sistemska analiza polazi od definicije problema kao sistema te na osnovu te
definicije i analize sistemskih svojstava trai i pronalazi odgovarajue rjeenje.
Sistemska analiza predstavlja niz metoda pomou kojih se realizira sistemski
pristup u rjeavanju problema iz razliitih oblasti.
Metoda sistemske analize ima vie i one su u stalnom razvoju. Sve one
imaju slinu tehniku i neke ope zajednike karakteristike.
Prema H. Chesnut-u poznatom amerikom teoretiaru i praktiaru
sistemske analize: Tehnika sistemske analize se sastoji iz postepenog rjeavanja
problema, a upotrebljava se za probleme koji imaju vie moguih rjeenja i
koji se ne mogu tano zadati i u detalje opisati. Izbor prikladnih rjeenja vri
se na osnovu procjene znaenja nemjerljivih veliina a rezultat predstavlja
kompromis izmeu postavljenih ciljeva i mogunosti koje se mogu postii
raspoloivim sredstvima.
Savremena sistemska analiza se karakterizira slijedeim:
Sistemska analiza je vrsto vezana za organizacioni kontekst.
Uspjean sistem analitiar treba da
ima iroko poznavanje
organizacije, organizacione kulture, menadmenta te poslovnih procesa
i operacija.
Svaki projekt informacionih sistema treba konzistentno da odgovara i
da je usklaen sa globalnim poslovnim planovima i ciljevima
preduzea jer uspjeh preduzea umnogome zavisi od uspjeno
primijenjene informacione tehnologije.
Uvoenje novog sistema podrazumijeva odreene znaajne izmjene u
itavom preduzeu. Sistem analitiari moraju dobro razumjeti potrebe
preduzea a menaderi i krajnji korisnici moraju razumjeti potrebe
sistem analitiara. Sistem analitiari i korisnici moraju zajedniki
raditi na anticipiranju problema i nalaenju najboljeg rjeenja.

110

 Razvoj projekata informacionih sistema treba da je baziran na

sistemskom i top-down pristupu uz upotreba pravih metoda, alata i
tehnika (i u pravo vrijeme) od sutinske je vanosti za proces
projektiranja informacionih sistema.
Uspjeh u sistemskoj analizi trai ne samo vjetine u metodologijama
i tehnikama nego takoer i u upravljanju projektima (project
management), tj. upravljanju vremenom, resursima i rizicima. Svakim
razvojnim projektom mora se pravilno upravljati da bi se ostvarili
eljeni rezultati.
Sistemski razvoj je doivio znaajne promjene sa razvojem baza
podataka i data-driven arhitektura sistema i postaje sve vie
automatski i strateki zadatak savremenog poslovanja i upravljanja.
Savremena sistemska analiza predstavlja
prvenstveno zbog izazova kojeg ona postavlja pred
sistemske analize je uvijek pronai rjeenje koje e
ako se ona primjenjuje u vezi sa nekim konkretnim

vanu poslovnu aktivnost

poslovne kompanije. Svrha
poboljati funkciju sistema,
sistemom.

Ve na samom izuavanju sistemske analize bitno je fokusirati se na

uvoenje i implementaciju informacionih tehnologija (IT-a) u poslovnim
kompanijama. Savremena sistemska analiza obuhvata koncepte, vjetine,
metodologije, tehnike i alate bitne za uspjean razvoj i projektiranje poslovnih
informacionih sistema.
Projektiranje sistema (Systems Development) je sloen proces, koji se
sastoji od analize poslovne situacije, dizajniranja sistemskog rjeenja koje e tu
situaciju popraviti i od osiguravanja ljudskih, finansijskih i IT resursa
neophodnih za razvoj i implementaciju usvojenog rjeenja. Kao to je ranije
spomenuto, razvojni ciklus projektiranja sistema (Systems Development Life
Cycle - SDLC) predstavlja skup aktivnosti koje sainjavaju faze preliminarnog
istraivanja sistema, sistemske analize, dizajna, razvoja softvera, implementacije
i odravanja koje za cilj imaju nastanak nekog novog informacionog sistema.
U pravilu sistemska analiza sadri dva osnovna postupka: analizu i
sintezu sistema.
Analiza sistema predstavlja metodologiju ili postupak na osnovu kojeg
se iz utvrenih elemenata i strukture sistema pronalazi zakonitost ponaanja
sistema.
Sinteza sistema je suprotan postupak u kome se za zadano ili eljeno
ponaanje sistema pronalaze potrebni elementi i odgovarajua struktura sistema.
Sistem analitiar (Systems Analyst) ili samo analitiar je taj koji je odreen
da provede inicijalno istraivanje problema informacionih sistema. Problemi se
kategoriziraju u glavne i znaajne, odnosno manje znaajne ili minorne
probleme koji se vremenom ponavljaju.
Sistem analitiar je osoba koja ima zadatak da zajedno sa buduim
korisnicima nekog sistema definiraju njegove zahtjeve i detaljno opiu
karakteristike koje bi taj sistem trebao da ima. Dizajneri sistema su odgovorni

111

za sve tehnike detalje oko dizajniranja sistema i odgovarajueg softvera.

Programeri su odgovorni za razvijanje i testiranje programa (softvera) po
specifikacijama dobivenih iz faze dizajna sistema.
Sistem analitiar suoen je sa dva pitanja na poetku planiranja:
TA JE PROBLEM?
TA JE NAJBOLJE RJEENJE PROBLEMA?
Istraujui najbolje rjeenje, analitiar obino istrauje sistem prije
formuliranja zahtjeva za novi sistem.
Pitanja na koja se trae odgovori u fazi sistem analize ukljuuju:
Koja rjeenja su mogua i koliko ona kotaju u novcu i vremenu?
Koliko e kotati implementacija predloenog rjeenja?
Koje obrade e novi sistem izvravati?
Svaki projekt treba konzistentno da odgovara i da je usklaen s globalnim
poslovnim planovima i ciljevima kompanije.
Struktura menadmenta firme moe biti prikazana trouglom sa tri nivoa:
strateki, taktiki i operativni. Na stratekom nivou menaderi donose odluke o
globalnim ciljevima i pravcima razvoja firme.
Svi nivoi menadmenta trebaju informacije. Svaki nivo trai, meutim,
razliite informacije, kao to su i razliiti sami nivoi menadmenta.
Zato? Zato to se priroda sadraj odluka razlikuju na svakom nivou
menadmenta.
Na primjer: strateki (top) menaderi odluuju o tipu vrsti posla koji e se
raditi u firmi, geografskoj lokaciji operacija, i o opoj kulturi kompanije. Takve
strateke odluke su orijentirane na budunost i primjenu novih tehnologija.
Menaderi na taktikom nivou su dio posebnog odjela, procesa ili misije
firme. Taktike odluke se donose unutar taktike jedinice (odjela).
Na primjer: taktiki menader proizvoda A moe donijeti potpuno
razliitu odluku o reklamiranju nego to e to uraditi taktiki menader
proizvoda B. Meutim, oba taktika menadera moraju da usklade svoje odluke
o reklamiranju sa stratekom politikom reklamiranja firme.
Menaderi na operativnom nivou donose svakodnevno odluke koje
omoguavaju
normalno funkcioniranje firme. Oni primjenjuju strateke i
taktike odluke. Operativne odluke ukljuuju na primjer: naruivanje materijala,
raspored poslova, nagraivanje radnika i slino.

112

4.1. Sistemska analiza preduzea

Pojam sistema je apstraktan. On se moe primijeniti za sve pojave za
koje zamiljamo da prema nekom kriteriju ine cjelinu koja pokazuje neke
specifine zakonitosti. Da bi neto bilo sistem mora se sastojati iz dva ili vie
dijelova.
Pojam organizacije ima vie znaenja. Osnovno znaenje tog pojma
odnosi se na ureenje odnosa unutar sistema koji osiguravaju ispunjavanje
njegovog cilja. Pojam organizacije odnosi se i na sistem u kome sudjeluju
ljudi, koji se organiziraju da bi ostvarili cilj sistema, a time i svoje ciljeve. S
mikroekonomskog aspekta vani su poslovni sistemi ili preduzea, odnosno
poslovne organizacije.
Moderna organizacijska teorija stavila je teite na ispitivanje ljudskog
ponaanja u organizacijskim strukturama, a s druge strane na kvantitativne
metode i modele organizacije kao sistema.
Moderni sistemski pristup istie sloenost organizacije kao sistema,
njezinu tijesnu povezanost sa okolinom i posebno na to da je organizacija
komunikacijska mrea u kojoj pojedinci i grupe razmjenjuju informacije.
Preduzee se definira kao sistem (skup elemenata-dijelova ili procesa
koji su meusobno povezani, funkcioniraju prema odreenim pravilima i prema
odreenom cilju, a predstavljaju relativno izoliranu cjelinu). U svakoj potpunijoj
i kompleksnijoj definiciji mogu se pronai slijedee sistemske kategorije:
cilj - sistem ciljeva preduzea;
okolina preduzea;
ulazni i izlazni vektori;
elementi ili komponente sistem-preduzea;
veze (odnosi) izmeu elemenata;
proces funkcioniranja;
koncepcija i pravila funkcioniranja i
sistem upravljanja.
Sistemsko miljenje zastupa ideju da je svaki ulaz u neki poslovni
sistem ujedno izlaz iz nekog poslovnog sistema. Naglaava se svojstvo
otvorenosti poslovnih sistema, naina njihovog uzajamnog povezivanja i
meuovisnost njihovog zajednikog djelovanja. Poto su resursi ogranieni,
potrebno je s njima ekonomizirati na razini preduzea i ire na globalnoj
razini.

113

4.1.1. Sistem ciljeva preduzea

Pod pojmom svrha podrazumijevat e se konani cilj koji se eli postii
funkcioniranjem preduzea. Taj konani cilj ili svrha moe se tretirati i kao
funkcija preduzea u odnosu na okolinu.
Funkcija sistema predstavlja svrhu postojanja sistema. Sisteme stvaramo
zato to imamo razne potrebe i elimo da te potrebe zadovoljimo. Sistem je
dobar ako vri odreenu funkciju a to znai da zadovoljava nae potrebe.
Vrlo slian pojmu funkcije jeste i pojam funkcioniranja sistema. Sistem
dobro funkcionira ako dobro vri svoju funkciju za koju je i postavljen.
Meutim postoji pojmovna razlika izmeu funkcije i funkcioniranja.
Funkcija oznaava ono to se eli od sistema postii a funkcioniranje
se vie odnosi na ono kako tu svoju funkciju postie. Prema tome,
funkcioniranje oznaava prvenstveno koncepciju i nain vrenja funkcije
sistema.
Analiza sistema se i vri zato da bismo upoznali stvarnu funkciju i
funkcioniranje sistema, kako bismo ustanovili eventualne pogreke u funkciji ili
funkcioniranju sistema. Sistem moe biti lo zato to njegova funkcija ne
odgovara naim potrebama tj. ako je krivo postavljena. Takoer, sistem je lo
ako loe funkcionira tj. ako svoju funkciju vri neadekvatno.
Funkcija je odreena i razinom promatranja analitiara, odnosno svrhom
samog istraivanja. Ako se npr. istrauje na niim razinama detaljnosti tada je
svrha jednog podsistema odreena potrebama ostalih podsistema kao njegove
okoline.
Funkcija sloenog sistema je u pravilu sloena to znai da se ne moe
jednostavno izraziti. Na primjer, preduzee je jedan sloen sistem koji slui za
zadovoljenje potreba okoline za odreenim uslugama ili proizvodima.
Funkcija sloenog sistema sastoji se od niza podfunkcija ili parcijalnih
funkcija i stanoviti odnos tih parcijalnih funkcija ini stvarnu funkciju sistema.
Svaka od tih parcijalnih funkcija moe imati svoje specifine karakteristike koje
nazivamo parametrima.
Prema tome, moemo rei da je sloena funkcija sistema ona funkcija
koja ovisi o nizu parametara.
Da bi se sistem mogao egzaktno analizirati potrebno je da njegova
funkcija, odnosno njeni parametri budu mjerljivi. To je mogue ako parametre
izrazimo pomou neke realne mjerljive veliine. Te realne mjerljive veliine
nazivamo reprezentantima funkcije sistema.
Budui da za funkciju sloenog sistema nije mogue pronai samo jednu
mjerljivu veliinu koja bi dobro odraavala svu kompleksnost funkcije sistema,
potrebno je izabrati vie reprezentanata. Te reprezentante treba odabrati tako da
njihov broj ne bude prevelik i da oni to potpunije odraavaju kompleksnu
funkciju i najvanije parcijalne funkcije sistema.

114

Preduzee je kompleksan sistem iju strukturu nije mogue jednoznano

opisati. Skup ciljeva potrebno je formulirati kao sistem ciljeva, tj. utvrditi sve
bitne elemente ciljeva i odnose meu njima.
Polazei od svrhe postojanja preduzea, tj. njegove misije, logikim redom
razvijen je sistem ciljeva. U definiranju i razvijanju sistema ciljeva utvreni su
i odnosi meu njima. Npr. cilj rasta i razvoja zadovoljenja potreba trita
podrava ostvarenje trajnog rasta ukupnog prihoda. S druge strane ciljevi koji se
ostvaruju prethodnim ostvarivanjem rasta dobiti tad se zakljuuju da su oni u
konfliktnim odnosima. Preferiranje jednog cilja bi ilo na teret ostalih.
Tokom kvantificiranja ciljeva (planiranje) konfliktne odnose treba
razrijeiti optimizacijom ciljeva putem optimizacije funkcioniranja sistema kao
cjeline.
Funkcija se esto poistovjeuje sa ciljevima sistema, to je pogreno.
Ciljevi su stanja u koja sistem mora doi da bi u danom trenutku zadovoljio
svoju svrhu postojanja. Ciljevi su najee unaprijed definirane kombinacije
izlaza za odreeni vremenski interval, koje se funkcijom sistema moraju
ostvariti. Prema tome, funkcija sistema je ono to oznaava i povezuje ciljeve
u razliitim vremenskim intervalima.
Funkcija se poistovjeuje i sa izlazom iz sistema to nije uvijek dobro.
Izlaz iz sistema je ono to realizira funkciju i on najee oznaava na koji
nain se funkcija izvrava.

4.1.2. Okolina preduzea

Sve to se nalazi izvan promatranog sistema ini tzv. okolinu sistema.
Svaki sistem je dio svoje okoline ali njen relativno odvojen dio (bar u
mislima). Naravno, da se i okolina moe promatrati u odnosu na sistem kao
sistem vieg reda. Ve smo rekli da svaka pojava moe biti sistem ili element
nekog sistema ako doprinosi funkciji sistema
Sistemski pristup organizaciji polazi od otvorenosti organizacije i uzima
u obzir njezinu mnogostruku povezanost sa okolinom. Kadrovi, finansijska
sredstva, predmeti rada i sredstva za rad su komponente koje su primarno pod
kontrolom sistema, ali na njih djeluje i okolina preko trita radne snage,
izvora finansiranja i sl. S druge strane trite, politiki sistem, konkurenti,
prirodna okolina su komponente okoline sistema ali i poslovni sistem djeluje
na njih.
ovjek svojim postupcima upravlja svjesno i to mu omoguava da
aktivno djeluje na svoju okolinu. Prema tome, sistem nema samo svojstvo
prilagoavanja i odravanja u okolini nego ima jo i mogunost aktivnog
podeavanja okoline svojim potrebama.
Okolinu (okruenje) sistema preduzea ini sve ono to nije njegov
sastavni dio, to ga okruuje. Za potrebe funkcioniranja i upravljanja preduzea
utvruje se i definira ona okolina koja je bitna za njegovo funkcioniranje.

115

U fazi utvrivanja i analize okoline preduzee se uzima kao crna kutija.

Potom se definiraju bitne komponente okruenja. Komponente okruenja iz
kojih se neto prima nazivaju se ulazna okolina.
Komponente okoline kojima preduzee neto daje nazivaju se izlazna
okolina. Iste komponente okoline mogu biti dijelovi ulaznog i izlaznog
okruenja.
Iz ulazne okoline preduzea dolaze sadraji ulaznog vektora, odnosno
izlaznoj okolini preduzee predaje sadraje izlaznog vektora.
Detaljnost definiranja okruenja ovisi o razini promatranja i svrsi
istraivanja.

OKOLINA

Ulazi

Preduzee

Izlazi

OKOLINA

Slika 4.1. Okolina preduzea

4.1.3. Ulazni i izlazni vektori

Ulaz i izlaz ine vezu sistema sa okolinom. Iz okoline u preduzee
ulaze materijal, energija, informacije, kapital i dr. Ovi se sadraji nazivaju
komponentama ulaza ili repertoarom ulaznog vektora X.
Isto tako preduzee daje okolini proizvode, informacije, otpatke, novac i
dr. To su komponente izlaza ili repertoar izlaznog vektora Y.
Prema tome imamo:
Ulazne veliine X = [ x1, x2, ..... , xm] i
Izlazne veliine Y = [ y1, y2 , ........, yn].
Nakon definiranja ulaznog vektora i njegovih izvora te izlaznog vektora
i njegovih korisnika, vri se daljnja analiza odnosa izmeu komponenti ulaznog
vektora (X-X), izmeu izlaznih komponenti (Y-Y) i odnosa izmeu ulaznih i
izlaznih komponenti (X-Y). Analiza se vri upotrebom matrica vektorskih
odnosa . Ova matrica je kvadratna (n+m).(n+m) . Pritom je m broj komponenti
ulaznog vektora X a n broj komponenti izlaznog vektora Y.
Matrica se pravi tako da se po redovima i kolonama (stupcima) unesu
prvo komponente ulaznog a zatim komponente izlaznog vektora. Analiza i
unoenje podataka u matricu vri se po kolonama i to odozgo prema dolje.
Npr. Za x1 upitamo se da li postoji neki bitan odnos izmeu njega i x2. Ako
takav odnos postoji u odgovarajuu poziciju matrice se upie broj 1 ili znak
plus (+ ), zatim se dalje pita da li takav odnos postoji izmeu x1 i x3 itd.
Prazna mjesta u matrici znae da nema bitnih odnosa izmeu dviju komponenti
ulaza ili izlaza.

116

Popunjena mjesta u matrici ukazuju na procese koji su sistemu potrebni

i na objekte u kojima se procesi realiziraju. Matrica odnosa daje nam osnovni
sistematski uvid u odnose koji uvjetuju sistem i ponaanje sistema.
Ova matrica odnosa ne smije se poistovjetiti sa matricom strukture i
ponaanja sistema o kojoj e kasnije biti govora.

4.1.4. Elementi ili komponente sistem-preduzea

Dijelovi sistema nazivaju se elementima. To su takvi stvarni ili apstraktni
dijelovi sistema koji svojim postojanjem utjeu na promatrano ponaanje i
funkciju sistema kao cjeline. esto se umjesto naziva element sistema koristi i
naziv objekt sistema.
Elementi su prema tome funkcionalni dijelovi sistema i to takvi dijelovi
koje smatramo u odreenom trenutku promatranja konanim i nedjeljivim.
Drugim rijeima, to su osnovni dijelovi sistema koje namjerno dalje ne
ralanjujemo.
Preduzee kao kompleksan sistem ima razne sastavne elemente te je za
analizu odreene klase elemenata uvijek potreban jasan cilj i sadraj
istraivanja. Ako se istrauje npr. organizacija, elementi su organizacijski
dijelovi, poslovne funkcije, poslovni procesi, rukovodea mjesta i dr.
Ponekad su sastavni dijelovi jednog sistema nepoznati. U tom sluaju je
potrebno provesti utvrivanje pripadajuih dijelova sistema i njegove okoline
koje se ostvaruje ispitivanjem bitnih interakcija dijela i cjeline.
Kod utvrivanja pripadajuih dijelova sistema i okoline koristi se sistem
slijedeih pitanja:
postoji li bitna veza izmeu promatranog dijela i cjeline;
utie li postojanje i funkcioniranje nekog promatranog elementa bitno
na postojanje i funkcioniranje cjeline i
utie li postojanje i funkcioniranje cjeline bitno na
funkcioniranje nekog promatranog elementa.

postojanje i

Ispitivanjem svih potencijalnih elemenata dolazi se do podloge za

definiranje elemenata sistema, dijelova bitnog okruenja i ostalih nebitnih ili
neaktivnih elemenata tj. dijelova.

4.1.5. Veze (odnosi) izmeu elemenata

Sistemom se ne bi mogla nazvati neka cjelina ako izmeu njenih
elemenata ne bi postojala veza. Odnosi ili veze su sredstvo koje dri elemente
zajedno i ini ih sistemom.
biti

Skup svih veza u sistemu nazivamo strukturom sistema. Te veze mogu

osnovi materijalne, energetske i informacione. Veze su najee

117

promjenljivi dijelovi sistema, odnosno sve ono to prenosi djelovanje jednog

elementa na druge u sistemu.
Nakon to je upoznato okruenje i komponente ulaznog i izlaznog
vektora, mogue je definirati veze izmeu dijelova sistema. Pri tome se
respektiraju samo veze bitne za funkcioniranje sistema i postizanje postavljenih
ciljeva.
Postupak je slijedei: prvo se utvruje povrina sistema, odnosno veze
putem kojih komponente ulaznog vektora ulaze u sistem preduzea. U daljem
se postupku prati i registrira kretanje i transformacija promatrane komponente
izmeu dijelova preduzea. Rezultat ove faze analize jest shema objekata
sistema, odnosno blok dijagram.
Tokove, odnosno veze izmeu elemenata nuno je jednoznano oznaiti.
Veze su oznaene sa dva podatka:
prvi indeks je broj izvorita, odnosno broj elemenata iz kojih veza
izlazi;
drugi indeks je serijski broj koji se daje izlaznim vezama jednog
izvorita.
X0,3

4
Element 4

X4,2
X4,1

Slika 4.2. Oznaavanje veza

U primjeru na slici 4.2. je prikazan element iji je naziv Element 4. Taj
element ima redni broj 4, tako da njegovi izlazi imaju prvi indeks oznaen sa 4, a
drugi indeks predstavlja redni broj izlaza. Ulaz je oznaen sa prvim indeksom 0 to
znai da je to ulaz iz okoline.
Uz shemu objekta daje se popis s punim nazivom objekata, te popis i
sadraj veza izmeu objekata. Za shemu objekata vano je:
jedan objekt na istoj shemi pojavljuje se samo jedanput;
veze izmeu istog para elemenata mogu se pojaviti vie puta i
svakoj vezi istog para elementa odgovara drugaiji sadraj.
Skica (shema) objekata slui za poetno definiranje objekata i svih
znaajnih veza u sistemu. Karakteristino je za skicu objekata da se u njoj
svaki objekt javlja samo jedanput a veze se mogu pojaviti i vie puta.
Shema objekata je statiki prikaz stanja sistema i podloga za daljnje
faze analize, posebno analizu procesa funkcioniranja, odnosno izradu sheme
funkcioniranja.

118

4.1.6. Proces funkcioniranja

Pod pojmom proces podrazumijeva se put i nain na koji neto nastaje
ili postaje. Proces je i djelovanje jednog elementa na drugi element u sistemu,
kao i transformacija sadraja ulaznog vektora u rezultate funkcioniranja. Svaki
proces odvija se u nekoj vremenskoj dinamici te je vaan redoslijed i vrijeme
odvijanja.
U svakom se dijelu funkcionalnog sistema, u svakom njegovom aktivnom
elementu ili komponenti odvija neki proces, tj. elementi funkcioniraju. Ovim se
parcijalnim funkcioniranjem, meusobno povezanim, ostvaruje rezultat cijelog
sistema. On je sinergijski efekt meusobnog djelovanja elementarnih operatora
transformacije na sadraje komponenti ulaznog vektora (X) u izlazne rezultate
(Y) procesa sistema.
Shema funkcioniranja procesa je blok dijagram koji je vaan po tome
to se elementi sistema pojavljuju vie puta (ovisno o sudjelovanju u
operacijama procesa), a veze se izmeu elemenata (podprocesa) pojavljuju samo
jedanput.
Skica (shema) funkcioniranja crta se na taj nain da se kao osnova
uzmu veze a objekti se prema rasporedu veza rasporeuju u funkcionalnu
cjelinu. Objekti se na skici funkcioniranja prikazuju pomou numeriranih
pravougaonika. Numeracija pravougaonika i oznake veza moraju biti jednake
onima na skici objekata. Pojedini objekti se na skici funkcioniranja mogu
pojaviti i vie puta ako vre vie procesa. Pod procesom se ovdje
podrazumijeva svako aktivno djelovanje objekta na tok ili pretvorbu veze. Veze
se javljaju samo jedanput.
Svaka veza oznaava neki materijalni, energetski ili informacijski sadraj.
Shema procesa je vana osnova za daljnja kibernetska prouavanja
funkcioniranja sistema i razvoj kvantitativnih modela za simulaciju
funkcioniranja i upravljanja.
Dalje istraivanje ide tako da se iz sheme funkcioniranja posebno
promatra svaka podfaza procesa, svaki element sa svojom ulaznom i izlaznom
vezom. Dalje se moe primijeniti npr. metoda crne kutije i ustanoviti
zakonitost transformacije ulaznog u izlazni sadraj pojedinog elementa.
Transformacija ulaza u izlaz moe biti deterministikog ili stohastikog znaaja.
Na osnovi te transformacije za pojedini element gradi se odgovarajui
model cijelog sistema. Dalje se istraivanje obavlja simulacijama na modelu
procesa dok se ne pronae bitno poboljanje funkcioniranja cjeline sistema.

4.1.7. Koncepcija i pravila funkcioniranja

Koncepcija je zamisao kako bi neki sistem trebao izgledati, funkcionirati
i ostvarivati svoje ciljeve. Kad je rije o koncepciji i sistemskoj analizi

119

preduzea esto se analitiaru namee zadatak da koncepciju sam napie

istraivanjem stanja i funkcioniranja promatranog sistema.
U analizi sistema koncepcija slui kao podloga za ocjenu stanja i
funkcioniranja.
Istraiva e analizirati stvarno stanje sistema i usporeivati ga sa
zadanim u koncepciji. Tokom vremena pojavljuje se razlika izmeu koncepcije
i dinamike stvarnog funkcioniranja.
Razlike izmeu koncepcije i stvarnosti treba pratiti i prema potrebi
sanirati. Trai se dinamiko usklaivanje koncepcije prema vremenu i prostoru.
Dobra koncepcija odgovara unutarnjim zahtjevima, zahtjevima prirodnog
i drutvenog okruenja, otklanjanju devijacija u funkcioniranju i rastu entropije
sistema, odnosno upravljanju.
Svakoj koncepciji napravljenoj u skladu sa prirodnim, drutvenim i
ekonomskim zakonitostima pridruuju se pravila funkcioniranja. Pravila mogu
biti brojna i irokog spektra djelovanja i razliitog stupnja detaljnosti.
Pitanja na koja treba odgovoriti su:
to koncepciju uvjetuje?
to koncepciji ide u prilog?
to koncepciju oteava?
to koncepciju onemoguava?
Odgovori na ta pitanja su u vezi s problemom devijacija u provoenju
koncepcije.
Devijacije su odstupanja od koncepcije i funkcije cilja sistema. One
mogu biti:
mikrodevijacije;
zanemarive devijacije;
doputene devijacije;
nedoputene devijacije i
razorne devijacije.
Mikrodevijacije ne daju povod za donoenje odluka. Sistem ih sam otklanja
svojom dinamikom stabilnou funkcioniranja. Ako postanu mnogobrojne mogu
prei u nedoputene devijacije.
Zanemarive devijacije
samoprilagodljivost sistema.

registriraju

se

prate,

njih

otklanja

Doputene devijacije koncepcijski su predviene unutar odreenih

granica odstupanja. Prati se njihov razvoj, a odluke o intervenciji se donose
kad preu granicu doputenog odstupanja.

120

Nedoputene devijacije onemoguavaju funkcioniranje sistema. Na njih

se reagira odmah kada se pojave.
Razorne devijacije razaraju sistem. Njihova se pojava predvia. Prate se
ve simptomi mogunosti njihove pojave. Ako se razorna devijacija dogodi, za
ponovno funkcioniranje nuno je mijenjati cijelu koncepciju sistema.

4.1.8. Sistem upravljanja

Upravljanje kao opi pojam podrazumijeva usmjeravanje ili voenje
nekog procesa ili objekta prema odreenom cilju ili rezultatu. U kibernetskoteorijskom smislu, upravljanje se odnosi na engleski izraz control (kontrola), koji
oznaava upravljanje (usmjeravanje ili voenje) zasnovano na principu tzv. otvorene
povratne veze. Kada govorimo o upravljanju kao razini preduzea onda razlikujemo:
upravljanje, menadment, rukovoenje i izvravanje.
U sluaju preduzea upravljanje predstavlja sloeni podsistem. O ovome
e biti govoreno u dijelu 5.5. Kibernetski model sistema preduzea, pa je ovdje samo
kratak osvrt na elemente bitne za sistemsku analizu.
U modelu upravljanja bitne su tri osnovne strukture:
okolina sistema;
upravljani podsistem i
upravljaki podsistem.
Ekonomski sistem (preduzee) je vrlo dinamian sistem, zato je nuno
apriori povezati i zajedno primjenjivati naelo kontrole i regulacije u takvom
sistemu.
Povratnu vezu (upravljaku petlju) sistem-preduzea ine:
1. detektor (informacioni sistem ili administrativne slube);
2. regulator (organ upravljanja i odluivanja);
3. izvrni organ (organ provoenja odluka ili organ intervencije) i
4. upravljani
upravlja).

sistem (upravljani dio, odnosno sistem kojim se

Detektor je organ ili podsistem upravljake povratne veze koji detektira

devijacije u funkcioniranju sistema (Primjer: informacioni sistem ili
administrativne slube preduzea).
Regulator u preduzeu je organ povratne sprege koji donosi odluke o
djelovanju. Pri tome se misli na radnje kombiniranog sadraja i funkcije
otvorene (veza kontrole) i zatvorene povratne veze (veza regulacije). To moe
biti npr. vlasnik preduzea ili upravni odbor i sl.
Izvrni organ je organ koji ima zadatak pripremiti, prenositi i pojaavati
odluke regulatora. Odluke pretvara u neposrednu intervenciju prilagoenu
izvrenju (menaderi srednjeg nivoa).

121

Upravljani sistem provodi pretvorbu ulaznih veliina (resursa) u izlazne

rezultate. Moe se shvatiti i kao faza funkcioniranja sistema preduzea.

122

Praktini rad 4 Sistemski pristup

1

Elementi okruenja koji

znaajno utjeu na
funkcionisanje sistema
(problema, objekta,
predmeta posmatranja)

Osnovna (gruba) struktura

...

Detaljna struktura

Slika V-4.1. Sistemski pristup

123

Predmet sistemske
analize (svrha i cilj)
Definisanje granica

Utvrivanje znaajnog
okruenja

Utvrivanje veza
(relacija, odnosa)
elemenata okruenja i
posmatranog objekta

Analiza strukture
(elemenata i veza) i
naina funkcionisanja
(top-down najee)

Postoje dva naina razmiljanja: klasini i sistemski. Klasini nain

razmiljanja se svodi na induktivno 1 istraivanje problema izoliranog od njegove
okoline. Sistemski nain razmiljanja promatra predmet (podsistem) kao dio
okruenja i prouava ga zajedno s njegovim okruenjem, tj. promatra ga sa onim to
nije sistem (slika V-4.1). Dakle, bitno je, bez obzira na to to analiziramo, odnosno
kakve je prirode pojava koju analiziramo i kojoj naunoj ili drutvenoj oblasti
pripada, da koristimo ovaj pristup kako bi tu pojavu lake sagledali.
Kao rezultat sistemske analize se dobije slika sistema (objekta promatranja) i
njegovih potencijalnih nedostataka (problema). Karakteristike sistema se promatraju u
odnosu na postavljeni cilj (svrhu postojanja) sistema. Rezultat analize treba da poslui
da se utvrde akcije za korekciju i izmjenu sistema, s ciljem njegovog boljeg
funkcioniranja, odnosno kretanja ka postavljenom cilju.
Iterativni (spiralni) pristup prouavanju cjeline. Struktura, funkcija i procesi sa
okolinom stvaraju meuovisan skup varijabli koje zajedno definiraju cjelinu i
omoguavaju njeno razumijevanje. Varijable su u meusobnoj zavisnosti i utjeu
jedna na drugu. Oblikovanje varijabli se moe razumjeti primjenjujui iterativan
pristup u istraivanju cjeline.

OKOLINA (SVRHA)
3.iteracija

OKOLINA (SVRHA)
2.iteracija

OKOLINA (SVRHA)
1.iteracija
P
R
O
C
E
S

P
R
O
C
E
S

P
R
O
C
E
S

Nakon svake iteracije

slijedi pauza i
sintetiziranje
informacija u
kohezivnu sliku
(koncept) cjeline

HOLISTIKI PRISTUP

F
U
N
K
C
I
J
A

F
U
N
K
C
I
J
A

F
U
N
K
C
I
J
A

STRUKTURA
STRUKTURA
STRUKTURA

Slika V-4.2. Iterativni pristup

Primjer: Krvni sistem i njegov podsistem srce. Ako primijenimo sistemski i
iterativni pristup, s ciljem sagledavanja sistema u cijelosti (holistiki pristup), onda
moemo doi do zakljuaka o svrsi postojanja, funkciji, strukturi i procesima na nivou
krvnog sistema i na nivou srca npr. (slika V-4.3).
1

induktivan = koji se zakljuuje putem indukcije; indukcija = zakljuivanje iz pojedinanog o opem

124

Razmjena tvari i
energije s okolinom
SRCE
Cirkulirajui sistem
koji omoguava razmj.
tvari i energije
Procesi
razmjene s
pluima,
jetrom,
bubrezima,
elijama, ...

SVRHA
Kontrakcija
srca
potiskuje
krv kroz
PROCES
FUNKCIJA
arterije
koja se
vraa kroz
vene
STRUKTURA

KRVNI SISTEM

Pumpanje

Uestvuje u
procesima
prikupljanja i
distribuiranja
hrane i
energije,
unitavanja
tetnih tvari ...

4 miine komore;
zalisci; izlaz (arterija);
ulaz (vena)
Povezano s ostalim
organima (jetra, plua,
bubrezi,...)

Slika V-4.3. Iterativni pristup primjer srce

Obzirom da se najee bavimo analiziranjem okruenja poslovnih sistema
vano je znati to su tipini elementi okruenja jednog poslovnog sistema. Tipino
okruenje poslovnog sistema (privatne firme, javnog preduzea, dravne ustanove, ...)
je predstavljeno na slici V-4.4.
Tehnoloke
inovacije

Ekonomske
aktivnosti

Socijalni
uticaji

Dobavljai

Dravna uprava i
zakoni
Poslovna
udruenja

Dioniari i
finansijeri

POSLOVNI SISTEM

Klijenti/kupci

Klima
Kultura

Konkurencija
Meunarodne
veze

Trening i
savjetovanje

Interesne
grupe

Radnika
udruenja,
sindikati

Ostala
udruenja

Slika V-4.4. Tipino okruenje poslovnog sistema

Promatrajmo jednu organizaciju u irem smislu, koristei pri tome znanja iz
oblasti teorije sistema. Organizacija kao sistem ima svoju svrhu postojanja i ciljeve i u

125

njoj se odvijaju odreene transformacije. Kroz njenu organizacijsku strukturu se

isprepliu tehnologija i tehnika, reakcije na dogaaje i odluivanje. Odluivanje ima
svrhu upravljanja sistemom, odnosno transformacijama (procesima) u sistemu.
Odluke se baziraju na mjerenju performansi ponaanja sistema. Organizacija na svojoj
granici ima ulaze razliitih tipova, kao to su: ljudski, kapitalni, menaderski,
tehnoloki i sl. Takvi ulazi su: Zaposlenici, Klijenti/kupci, Dobavljai, i td.
Organizacija svojim procesima proizvodi izlaze koje moemo svrstati u:
proizvode, usluge, zadovoljstvo klijenta i sl. Meutim ishod funkcioniranja sistema
moe biti i ostvarenje nekog cilja, kao to je: udio trita, profit, povrat investicije i sl.
Svaki od izlaza sistema ima utjecaja na njegovo okruenje te se po principu povratne
sprege moe vratiti na ulazu sistema. Npr. poveanjem izlaza Zadovoljstvo klijenata
se moe desiti da na ulazu dobijemo vie Klijenata/kupaca, to predstavlja povratnu
spregu.

Sistemska naela
Sistemski pristup je baziran na sistemskim naelima: otvorenost,
svrsishodnost, multidimenzionalnost, proizlazne osobine i kontraintuicije.
Otvorenost se odnosi na promatranje sistema u odnosu na njegovu okolinu i u
interakciji s okolinom.
Svrsishodnost se odnosi na nae razumijevanje ponaanja okoline. Ona nam
daje odgovor na pitanje "zato ine to to ine" (misli se na dijelove sistema i njegove
okoline). Razumijevanje je razliito od informacije i znanja. Informacija se bavi
pitanjem to, znanje pitanjem kako, a razumijevanje pitanjem zato. Pitanje zato je
stvar svrhe, a ne izbora. Izbor je proizvod meudjelovanje racionalne, emocionalne i
kulturne dimenzije. Racionalni izbor je vezan za samointeres ili interes onog tko
odluuje. Emocionalni izbor je u domeni ljepote i uzbuenja (izazova). Kultura
definira kolektivne norme, kojima je podloan i onaj koji odluuje. Svijetom ne
upravljaju oni koji su u pravu, ve oni koji mogu uvjeriti druge da su u pravu.
Svrsishodni sistemi su odreeni svojim vrijednostima.
Multidimenzionalnost je sposobnost da se uoe komplementarne relacije u
suprotstavljajuim tenjama i da se stvore izvedive cjeline sa neizvedivim dijelovima.
Naizgled sve dolazi u paru suprotnosti: istina / la, sigurnost / sloboda, red / haos,
kolektivnost / individualnost, moderno / tradicionalno, ... Pobjeda jednog je siguran
poraz drugog ("igra nultog zbira"). Suprotstavljajue tenje se mogu promatrati na
dva naina: kao odvojene meusobno iskljuive cjeline ili kao kontinuum koji izmeu
dvije krajnosti ima jo definiranih tenji. Sve moemo promatrati kao crno-bijelo ili u
nijansama sivog (izmeu crnog i bijelog). Kompromis je rjeenje sukoba suprotnosti i
to je toka razoarenja suprotstavljenih krajnosti. Naelo multidimenzionalnosti
govori ne samo da suprotstavljajue tenje postoje i meudjeluju jedna na drugu, ve
ujedno i tvore komplementaran odnos.
Proizlazne osobine (osobine II reda, one koje nisu osnovne), su osobine
cjeline, ne osobine dijelova i ne mogu se zakljuiti iz osobina dijelova. Mjerenjem
(naim osjetilima) moemo izmjeriti (odrediti) osobine I reda (klasine), ali kako

126

izmjeriti ljubav, uspjeh, sreu? Ako je mjera potrebna onda je mogue izmjeriti samo
njihove manifestacije. Tim sastavljen od najboljih nije obavezno i najbolji tim npr. u
nogometu i moe ak izgubiti od prosjenog tima u istoj ligi.
Kontraintuitivnost se odnosi na situaciju kada akcije namijenjene da proizvedu
eljeni ishod proizvedu suprotan rezultat. Da bi poveali socijalnu pomo potrebno je
poveati poreze. Poveanje poreza e dovesti do poskupljenja, smanjenja zaposlenosti
i sl. to e poveati broj onih kojima je potrebna socijalna pomo. Uzrok i ishod mogu
zamijeniti jedan drugog, mogu biti odvojeni u vremenu i prostoru i dogaaj moe
imati vie ishoda. O svemu tome treba voditi rauna.

Sistemska analiza
Sistemska analiza se sastoji iz nekoliko koraka:
1) Definiranje problema (objekta) analize. Problem analize se moe utvrditi
preko njegove svrhe postojanja. Svaki sistem ima svrhu postojanja (cilj) i to je
ono to ga odreuje.
2) Utvrivanje granica problema. U zavisnosti od toga koliko neto ima utjecaja
na sistem i ostvarenje njegove svrhe postojanja odreujemo granice sistema
(utvrujemo to je dio sistema, a to njegove okoline).
3) Predstavimo sistem kao crnu kutiju. Crna kutija je sistem kome poznajemo
samo ulaze i izlaze, ali ne i unutranju strukturu i transformacijske procese.
Bijela kutija je suprotan pojam i odnosi se na sistem kome je poznata
unutranja struktura i procesi transformacije ulaza u izlaze. Siva kutija je
pojam koji se odnosi na sistem kome je djelomino poznata unutranja
struktura
i
transformacijski
procesi.
Npr. ako predstavimo TV kao crnu kutiju. Tada znamo da na ulazu ima
elektrinu energiju iz napojnog kabla i TV signal sa antene, a na izlazu ima
sliku i zvuk. Unutranja struktura i proces transformaciju su nam nepoznati.
4) Definiranje ulaza i izlaza i utvrivanje njihove korelacije. Ulazi i izlazi su
veze sistema sa okolinom. Oni mogu biti: materijal, ljudi, energija,
informacija, novac, podaci, proizvodi, efekti, ideje i sl.
X=

X1
X2
X3

Y=

Y1
Y2
Y3

Bitno je utvrditi da li neki ulaz ili izlaz ima utjecaja na neki drugi ulaz ili izlaz,
odnosno njihovu korelaciju, to se radi pomou matrice odnosa:

X1
X2
X3
Y1
Y2
Y3

X1

X2

X3

Y1
1

Y2
1

Y3
1

1
1
1

1
1

127

Pri ovome se promatraju samo najvaniji ulazi i izlazi, tj. oni koji imaju
najvei utjecaj na funkcioniranje sistema i njegovo kretanje prema
postavljenom cilju. Matrica odnosa je kvadratna matrica koja ima
(m+n)x(m+n). Strelica u zaglavlju pokazuje smjer transformacije. rafirana
polja ine dijagonalu matrice i tu ne odreujemo odnos jer je to odnos
elementa vektora sa samim sobom. Jedinicom (1) su oznaena polja gdje
postoji odnos, a nulom (0) polja gdje ne postoji odnos. Dijagonala dijeli veze
na odlazne i povratne. Odlazne veze su ispod dijagonale, a povratne veze su
iznad dijagonale. Gledano u vremenu, povratne veze e uticati na ulaze u
sistem tek u narednom vremenskom trenutku u odnosu na promatrani.
5) Izrada eme objekata (objektograma). Strukturu sistema ine elementi i veze.
Element se na slici pojavljuje samo jednom, a veze mogu i vie puta. Pravila
za crtanje su sljedea:
a. tokovi se predstavljaju strelicama:
i. materijalni tokovi
ii. informacioni tokovi
b. tokovi se oznaavaju velikim slovom X sa dva indeksa, od kojih prvi
predstavlja broj elementa iz kojeg izlazi, a drugi je redni broj veze iz
tog elementa.
c. elemente numerirati u smjeru odvijanja procesa
d. napraviti listu elemenata sa oznakama (brojevima u desnom gornjem
uglu simbola)
Primjer eme objekata sistema (preduzea) je dat na slici V-4.6.
4
ULAZNA
KONTROLA

X0,2

X4,2
X0,1

SKLADITE

X5,1

PRIPREMA 1
PROIZVODNJE

X1,2
X2,1

X4,1
X5,2
X1,1
X3,1

X5,3

6
PRODAJA

X3,2 X3,4
3

PROIZVODNJA

X0,3
X3,3

X6,1

2
NABAVKA

Slika V-4.6. Primjer objektograma

Popis objekata
1 Priprema proizvodnje
2 Nabavka
3 Proizvodnja

4 Ulazna kontrola
5 Skladite
6 Prodaja

Popis veza
X0,1 raspoloiva sredstva

X3,4 zahtjev za dijelove i

128

X6,2

X0,2 ulazi repromaterijala

X0,3 narudba kupca
X1,1 nalog za proizvodnju
X1,2 interna narudba repromaterijala
X2,1 eksterna narudba repromaterijala
X3,1 izvjetaj
X3,2 dijelovi i repromaterijal
X3,3 informacija o proizvodima

repromaterijal
X4,1 ulazi repromaterijala u skladite
X4,2 informacija o ulazu
X5,1 stanje skladita
X5,2 izlaz dijelova i repromat. iz
skladita
X5,3 izlaz proizvoda
X6,1 narudba proizvoda
X6,2 isporuka proizvoda

6) Izrada eme funkcioniranja (funkciograma). ema funkcioniranja prua

osnovni pogled na funkcioniranje sistema. Za osnovu se uzimaju veze, a
objekti se rasporeuju prema vezama. Numeriranje objekata mora odgovarati
onom sa eme objekta. Objekti se mogu pojavljivati vie puta vie procesa.
Veze se javljaju samo jednom.
7) Sljedea iteracija. U sljedeoj iteraciji se uzimaju pojedini elementi sistema
(podsistemi) i vri se njihova dublja analiza po istim principima kao i polazna
analiza. Dakle, analiziramo svrhu i cilj, okruenje podsistema, veze s
okruenjem, zatim unutranju strukturu i td.
Primjer eme funkcioniranja sistema (preduzea) je dat na slici V-4.7.
o

X0,3

6
PRODAJA

5
SKLADITE

X5,1

X6,1

PRIPREMA 1
PROIZVODNJE

X0,1

X1,2

2 X2,1
NABAVKA

X1,1
3
PROIZVODNJA

X3,4
X0,2

X
4 4,2

ULAZNA
KONTROLA

X4,1

X3,1

5
SKLADITE

X5,2
3
PROIZVODNJA

PRIPREMA 1
PROIZVODNJE

X3,3

X3,2
5
X5,3
SKLADITE

PRODAJA

Slika V-4.7. Primjer funkciograma

129

6 X6,2

Popis procesa
R.br. Opis procesa
1.
Prijem robe i obavjetavanje o
prijemu
2.
Proizvodnja
3.
...

Tok procesa
X0,2 X4,1 X4,2
X1,1 X3,4 X5,2 X3,1 X3,2 X3,3
...

130

Praktini rad 5 Sistemska analiza preduzea

Pokuajmo primijeniti sistemski pristup, i sistemsku analizu preduzea
MOBIX nae zamiljeno preduzee za proizvodnju mobilnih telefona.
Teorija
1. Korak
Definiranje problema (objekta)
analize. Problem analize se
moe utvrditi preko njegove
svrhe postojanja. Svaki sistem
ima svrhu postojanja (cilj) i to je
ono to ga odreuje.

Sistem: Tvornica za proizvodnju mobitela MOBIX

MOBIX je tvornica koja se bavi proizvodnjom
mobilnih telefona. Cilj MOBIX-a je proizvodnja
mobilnih
telefona
modernog
dizajna
i
funkcionalnosti,
primjenjujui
savremena
tehnoloka dostignua.

Napomena: Kod nekog ureaja,

npr. mobitela je svrha postojanja
njegova funkcionalnost (ono
emu slui), a kod firme je svrha
postojanja ono ime se firma
bavi. Kod firme se govori o
misiji (svrha postojanja) firme
ono to radi i o viziji (tenji)
firme ono to eli postii. To
to eli postii se obino
predstavlja
kroz
poslovne
ciljeve.
2. Korak
Granice tvornice MOBIX su odreene fizikom
Odredimo granice sistema koji lokacijom firme (Sarajevo, ulica X br. 37) i
analiziramo, imajui u vidu organizacijskom
strukturom
(organizacione
sljedea pravila za odreivanje: jedinice) tvornice.
povezanost
sa
drugim
elementima koji su ve
odreeni
kao
dijelovi
sistema,
utjecaj
funkcionalnosti
elementa na funkcionalnost
sistema kao cjeline i
utjecaj
postojanja
i
funkcioniranja zamiljenog
sistema na funkcioniranje
promatranog elementa.

131

Teorija
3. Korak

Sistem: Tvornica za proizvodnju mobitela MOBIX

Banke

Odredimo
bitno
okruenje
sistema. Bitno okruenje ine
elementi okruenja sistema koji
ostvaruju znaajan utjecaj na
postojanje i funkcioniranje
promatranog sistema.

Konkurencija

Drava i zakoni
Kadrovi

Dizajnerski
trendovi

MOBIX

Nauna dostignua u
oblasti mobil.
komunik.

Dobavljai
reprom. i usl.
Kupci mobilnih
telefona

GRANICA
SISTEMA

BITNO
OKRUENJE

4. Korak
Drava i zakoni

Banke

Odredimo repertoar ulaza i

Konkurencija
Y2 X5 X4
izlaza sistema te utvrdimo
X6
meuzavisnost ulaza i izlaza.
Kadrovi
X3
Opiemo
te
ulaze/izlaze.
X7
Dizajnerski
MOBIX
Meuzavisnost ulaza i izlaza
trendovi
X8
Y1 X2
opiemo matricom odnosa.
X1
Matrica odnosa je kvadratna
X9
Nauna dostignua u
Y
Y
3
4
Dobavljai
oblasti
mobil.
matrica koja ima (m+n)x(m+n).
reprom. i usl.
komunik.
Strelica u zaglavlju pokazuje
smjer transformacije. rafirana
Kupci mobilnih
polja ine dijagonalu matrice i
telefona
tu ne odreujemo odnos jer je to
odnos elementa vektora sa Ulazi/izlazi
samim sobom. Jedinicom (1) su
X1
Y1
oznaena polja gdje postoji
X2
Y2
X=
Y=
odnos, a nulom (0) polja gdje ne
...
Y3
postoji odnos. Dijagonala dijeli
X9
Y4
veze na odlazne i povratne.
Opisi
Odlazne
veze
su
ispod
dijagonale, a povratne veze su
iznad dijagonale. Gledano u
vremenu, povratne veze e
uticati na ulaze u sistem tek u
narednom vremenskom trenutku
u odnosu na promatrani. Npr.
kada firma kupi repromaterijal,
za njega daje novac (izlaz
novca).
Transformacijom
repromaterijala, energije, ... se

X1

inf. o proizvodima
u uslugama

Y1

X2

proizvodi i usluge

Y2

X3
X4
X5
X6

inf. o kadrovima
propisi i zakoni
inf.o prilivu novca
inf.o konkurenciji
inf.o dizajnerskim
trendovima
tehnoloke inf.
zahtjevi kupaca

X7
X8
X9

132

Y3
Y4

zahtjevi prema
dobavljaima
nalozi za novane
transakcije
inf. o ponudi
proizvodi

Teorija
Sistem: Tvornica za proizvodnju mobitela MOBIX
dobiva proizvod koji firma Matrica odnosa je dana na slici V-5.1.
prodaje i za njega prima novac
(ulaz novca), koji e u
narednom proizvodnom ciklusu
dijelom upotrijebiti za plaanje
repromaterijala (izlaz novca).
Znai imamo da ulaz novca
zavisi od izlaza novca i izlaz
novca zavisi od ulaza novca.
U matrici odnosa bi trebalo da
se svaki od ulaza ili izlaza nae
u bar jednoj relaciji sa drugim
ulazima ili izlazima jer inae ne
bi imao smisla (utjecaja na
sistem).
5. Korak
ema objekata tvornice MOBIX je dana na slici
Izrada eme objekata (1. nivo). V-5.2.
Kada se pravi ema objekata na
poetku se pravi ema osnovne Popis objekata (elemenata) tvornice MOBIX (1.
strukture, a onda se svaki od nivo) je dat na slici V-5.3.
objekata (elemenata) u toj
strukturi u narednoj iteraciji Popis veza tvornice MOBIX (1. nivo) je dat na
analize promatra kao crna kutija slici V-5.4.
i analizira po istim principima
kao i polazni sistem.
6. Korak
ema funkcija tvornice MOBIX je dana na slici VIzrada eme funkcija (1. nivo). 5.5.
Kada se pravi ema funkcija ona
se radi prema emi objekata. Popis vanijih procesa tvornice MOBIX (1. nivo)
Numeracija objekata i veza je je dat na slici V-5.6.
ista s tim da se na emi funkcija
veze pojavljuju jednom a objekti
mogu ponavljati. Poeljno je da
se crta s lijeva na desno i
odozgo prema dole u smjeru
odvijanja
procesa,
zbog
preglednosti.
Sljedea iteracija
...

133


X1
X2
X3
X4
X5
X6
X7
X8
X9
Y1
Y2
Y3
Y4

X1

X2
1

X3

X4

X5

X6

X7

X8

X9

Y1

Y2

Y3

Y4

1
1

1
1
1

Slika V-5.1. Matrica odnosa

X4,1
X0,2

Ulazna
kontrola

X1,1

4
X4,3

X1,2
X0,8

Skladite

X2,4

X0,1

X2,2

Nabavka
X6,2

2
Priprema
proizvodnje
X2,3

X3,1

X2,1
X3,2

Uprava i
planiranje

Proizvodnja

X0,4
X0,3

Odjel za
odravanje
X7,1

X3,3

X5,3
X5,1

X10,1

5
Finansij.
raun. sluba

X8,1

X9,1
Administrat. 9

8
Kontrola
proizvodnje

pravna sl.

Slika V-5.2. ema objekata (objektogram) za tvornicu MOBIX (1. nivo)

134

X7,2

X11,3

X3,4

10

X10,3

Prodaja
X11,4

X10,2
X0,6

X0,9

11
X11,2

X3,5

X4,4

X0,10

X4,2

X0,7
X6,1

X11,1

X0,5
X5,2

1
2
3
4
5
6

7
8
9
10
11

Ulazna kontrola
Priprema proizvodnje
Proizvodnja
Skladite
Finansijsko raunovodstvena sluba
Nabavka

Odjel za odravanje
Kontrola proizvodnje
Administrativno pravna sluba
Uprava i planiranje
Prodaja

Slika V-5.3. Popis objekata tvornice MOBIX (1. nivo)

X0,1
X0,2
X0,3
X0,4
X0,5
X0,6
X0,7
X0,8
X0,9
X0,10
X1,1
X1,2
X2,1
X2,2
X2,3
X2,4
X3,1
X3,2
X3,3
X3,4
X3,5

X4,1
X4,2
X4,3
X4,4
X5,1
X5,2
X5,3
X6,1
X6,2
X7,1
X7,2
X8,1
X9,1
X10,1
X10,2
X10,3
X11,1
X11,2
X11,3
X11,4

informacija o robama koje se nabav.

repromaterijali, robe i dijelovi
inf. o kadrovima
propisi i zakoni
inf. o prilivu novca
inf.o konkurenciji
inf.o dizajnerskim trendovima
tehnoloke inf.
narudba za proizvodnju
narudba gotovih proizvoda
repromaterijal, robe i dijelovi
inf. o prijemu i ulaznoj kontroli
nalog za proizvodnju
interna narudba
izvjetaj o realizaciji
inf. o realizaciji proizvodnje
gotovi proizvodi
inf. o realizaciji proizvodnje
inf. o mjerenjima
prijava kvarova
trebovanje repromaterijala

izlaz = izdavanje prodanih roba

izdati repromaterijal u proizvodnju
inf. o stanju repromaterijala
dijelovi za popravke
finansijski izvjetaji
izlaz = nalozi za bankovne transakc.
informacija o naplati
izlaz = eksterna narudba
nalozi za plaanje
inf. o izvrenim popravkama
trebovanje dijelova za popravku
zahtjevi za mjerenja
inf. o propisima
nalozi za plaanje
planovi proizvodnje
zahtjevi za kadrovima
nalozi za izdavanje robe
zahtjevi za proizvodnju po narudbi
izlaz = informacije o ponudi
informacije o prodaji

Slika V-5.4. Popis veza tvornice MOBIX (1. nivo)

135

O
X0,2

X0,9

Ulazna
kontrola

1 X1,1

4
Skladite

X1,2
11

Prodaja

X4,3

X11,2

X0,8
X0,7
X0,6

Uprava i
planiranje

X0,1

X5,1
5
Finansij.
raun. sluba

X0,5

10 X
10,2

2
Priprema
proizvodnje

X2,2

X6,1

Nabavka

X2,1
Proizvodnja

3 X3,5

4
Skladite
X4,2

8 X8,1
Kontrola
proizvodnje

3
Proizvodnja

4 X4,4

8
Kontrola
proizvodnje
X3,3

X3,4

Skladite
7
Odjel za
odravanje

X7,2

X7,1

Odjel za
odravanje

3
Proizvodnja

X3,1

4
Skladite

Uprava i
planiranje

10

X2,3

X3,2
Priprema
proizvodnje

11
X2,4

Prodaja

X0,10

X11,3

X11,1
X5,3

X10,3
X0,4
X0,3

Administrat. 9 X
9,1
pravna sl.

Uprava i
planiranje

10

Administrat. 9
pravna sl.

X11,4

Skladite

X4,1

5
Finansij.
raun. sluba X5,2

X10,1
6
Nabavka

X6,2

Slika V-5.5. ema funkcioniranja (funkciogram) za tvornicu MOBIX (1. nivo)

136

R.br.
1.
2.

Opis procesa (funkcije)

Prijem repromaterijala, roba i dijelova
Proizvodnja po narudbi

Tok procesa
X0,2 X1,1/ X1,2
X0,9 X11,2 X2,1 X3,5 X4,2 X3,1
/X3,2 X2,4 X11,1 X11,3 /X4,1
X4,3/X0,7 /X0,8X2,2 X2,1
X0,6 X10,2 X2,1 X3,5 X4,2 X3,1
/X3,2
X0,10 X1,1 X11,3 /X4,1
X8,1 X3,3
X3,4 X7,2 X4,4 X7,1
X0,1 X2,2 X6,1
X10,1 X6,2 X5,2
X0,4 /X0,3 X9,1 X10,3
X0,5 X5,3

3.
4.

Priprema proizvodnje
Planska proizvodnja

5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.

Prodaja
Kontrola proizvodnje
Odravanje
Nabavka
Plaanja dobavljaima
Administrativno-pravni procesi upravljanja
Naplata od kupaca i obavjetavanje prodaje
Slika 12.b. Popis vanijih procesa za tvornicu MOBIX (1. nivo)

Zadatak za praktinu vjebu studentima: Svaki od studenata treba odabrati

jedan sistem (organizaciju) koju dobro poznaje i pokuati, primjenom sistemskog
pristupa i znanja vezanih za sistemsku analiza preduzea, napraviti analizu tog
sistema, nacrtati dijagrame i napraviti popise objekata i procesa, slino kao to je
prezentirano u vjebi.

137

Rjenik
Dinamiko promatranje pojava promatranje pojava u prostoru i vremenu
istovremeno predstavlja dinamiko promatranje pojava. Savremena nauka sve
promatra u neprekidnom kretanju.
Funkcija oznaava ono to se eli od sistema postii.
Funkcioniranje oznaava prvenstveno koncepciju i nain vrenja funkcije
sistema.
Holistiko sagledavanje problema "holos" na grkom znai itav, potpun, cjelovit.
Ovaj pristup se odnosi na cjelovito sagledavanje problema. Kako je sve sistem i
podsistem, esto se javlja problem na kom nivou promatrati pojavu kao
zaokruenu relevantnu cjelinu koja se istrauje. Ovo je vezano i uz timsko
rjeavanje kompleksnih problema.
Sinergizam ovaj pojam se koristi kada se ali objasniti sudjelovanje dvaju ili vie
dijelova neke relativne cjeline. Djelovanje neke cjeline nije mogue svesti na
dio i objasniti ga poznavanjem samo dijelova cjeline. Istovremeno dijelovi i
odnosi izmeu njih odreuju funkcioniranje cjeline. Sinergija zajedniko
djelovanje, suradnja, pomaganje. Sinergizam je djelovanje dva ili vie elemenata
sistema u svrhu ostvarenja cilja.
Sistemska analiza niz metoda pomou kojih se realizira sistemski pristup u
rjeavanju problema iz razliitih oblasti.
Svrha postojanja konani cilj koji se eli postii funkcioniranjem preduzea.
Taj konani cilj ili svrha moe se tretirati i kao funkcija preduzea u
odnosu na okolinu.

138

Kibernetika i informacija

5. PREDMET I METODE PROUAVANJA

KIBERNETIKE
Kibernetika predstavlja nauku o komunikaciji i upravljanju mehanizmima u drutvu,
kao znanje koje e pomoi boljoj organiziranosti naeg svijeta
Norbert Wiener
U povijesti pojam robot imao je, a ima i danas jedinog pravog suparnika u
pojmu kiborg, akronim od (kib)ernetiki (org)anizam kojim se oznauje sinteza
biolokog organizma i mehanikog stroja. Kibernetika je sredinom dvadesetog
stoljea bila elitno znanstveno tehniko podruje u okviru kojega se razvijala i
robotika.
Sedamdesetih godina pojam kibernetiki poeo se postupno zamjenjivati
pojmom informatiki pa se danas rije kibernetika gotovo posve izgubila. U
povijesnom kontekstu robotika se na kibernetiku izravno naslanja pa i izvire iz
podruja automatskog upravljanja i servoregulacije, jer je povratna veza temeljni
nain funkcioniranja podsustava ivih organizama i upravljivih strojeva.
Dakle jedna od definicija kibernetike bila bi da je kibernetika znanstveno
podruje koje obuhvaa sve oblike kako runog tako i automatiziranoga upravljanja s
povratnom vezom. Norbert Wiener (otac kibernetike) definirao je kibernetiku kao
znanost o komunikaciji i upravljanju, kao znanje koje e pomoi boljoj
organiziranosti naeg svijeta.
Najvaniji metodologijski doprinos kibernetike je uspostava veze izmeu
biolokog i tehnikog, ona je svemu dala svoj matematiki oblik.

5.1. to je zapravo kibernetika

Tipian primjer multidisciplinarne nauke je kibernetika, koja na razne naine
koristi saznanja drugih naunih disciplina, npr. matematike, fizike, teorije sistema,
teorije informacija i drugih.
Ulazi

Proces

Izlazi

Kontrola

Intervencija
Slika 5.1. Principijelna ema kibernetskog sistema

137

Ona metode i rezultate tih disciplina primjenjuje i interpretira na svoj nain i

stvara svoje vlastite metode i saznanja
Kibernetika, koju je, njen osniva Norbert Wiener, definirao kao nauku
o upravljanju u mehanizmima, organizmima i drutvu, u svojoj uvenoj knjizi
Kibernetika, ili upravljanje i komunikacija u ivom biu i maini objavljenoj
1948.godine.
Izvor rijei kibernetika je grki, a znai kormilariti. Nauka o zakonitostima
toka informacija i upravljakim dijelovima u mainama, ivim organizmima i
njihovim zajednicama. Isti pojam upotrebljavao se u staroj Grkoj i kod starih
Rimljana.
Francuski fiziar Amper 1834. godine objavio je esej o kibernetici kao
filozofiji znanosti. Definirao je kibernetiku kao znanost koja se bavi
upravljanjem drutvom.
Engleski znanstvenik Klark Maksvel 1868. godine uveo je pojam
povratne veze u svom lanku The Theory of Governors Teorija o
upravljaima. U radu je upotrijebio engleski termin governor koji je zasnovan na
latinskoj rijei kibernetes.
Prema Bertlanfiju kibernetika je teorija upravljanja i dio ope teorije
sistema.
U osnovi koncepta kibernetike nalazi se upotreba naela povratne veze i
informacija.
Primjena kibernetike na ekonomiju popularno se naziva ekonomskom
kibernetikom. Rije je o kibernetici primijenjenoj na klasu ekonomskih sistema
i procesa koji imaju specifinosti u sadraju, obliku i funkcioniranju.

5.2. Kibernetska logika

Polazite kibernetske logike je u formalnoj logici. Ona formalno
konstatira da postoje prirodne suprotnosti kao to su dobro-loe i dr.
Na formalnu logiku nadovezuje se dijalektika logika koja polazi od premise
da je postojanje suprotnosti uvjet kretanja i opstanka. Suprotnost suprotnosti jeste
jedinstvo.
Kibernetska logika objedinjuje formalnu i dijalektiku logiku. Na njima
gradi svoju logiku izraenu pitanjem: Koju je razinu jedinstva suprotnosti
potrebno ostvariti i kako je odravati da bi se ostvarila svrha postojanja nekog
sistema ili procesa.

138

5.3. Grane kibernetike

Interakcija kibernetike i ostalih disciplina dovela je do stvaranja grana
kibernetike:
Teorijska ili opa kibernetika bavi se opim naelima i zakonitostima
upravljanja na najvioj razini apstrakcije.
Tehnika kibernetika orijentirana je na izuavanje naela i zakonitosti
upravljanja tehniko-tehnolokim sistemima.
Primijenjena kibernetika obuhvaa: ekonomsku kibernetiku, biokibernetiku,
medicinsku kibernetiku, neurokibernetiku i dr.
Ekonomska kibernetika je primjena kibernetike na probleme upravljanja
ekonomsko-kibernetskim sistemima i ekonomskim procesima.

5.4. Predmet i metode prouavanja kibernetike

Kibernetika je definirana kao nauka o upravljanju sistemima i procesima
svih vrsta. Sistem openito za kibernetiku predstavlja prostor unutar kojeg se
odvijaju procesi djelovanja jednog dijela na drugi te dinamike promjene
jednog stanja u novo stanje. Bit procesa izraena je promjenama. Tako je
upravljanje sistemom ili procesom izraeno praenjem, prouavanjem i
djelovanjem na promjene.
Promjena predstavlja razliku izmeu dva stanja u dinamici funkcioniranja
procesa sistema. Promjena se uvijek manifestira nekim znakom, a znakovi su
nosioci informacija o promjeni. Upravo promjene predstavljaju osnovni predmet
interesa i prouavanja kibernetike. Za upravljanje procesom nuno je posjedovati
informacije o svim karakteristikama promjene.
Za kibernetiku su specifine tri metode: metoda crne kutije, modela i
povratne veze.
Metoda crne kutije polazi od spoznaje da se moe djelovati na proces
ili sistem i njime upravljati, a da se pritom ne poznaje unutranja struktura i
funkcija sistema.
Metoda modela uvedena je kao pomo za prikaz i razumijevanje sloenih
pojava realnog svijeta. Modeli su pojednostavljen prikaz podesan za
prouavanje bitnih osobina sistema ili procesa.
Povratna veza ili povratna sprega je naelo i metoda prema kojoj se uz
pomo informacija o izlaznom rezultatu povratno djeluje na promjenu ulaznog
djelovanja sistema.

139

5.4.1. Metoda crne kutije

Analizom informacija o promjeni ulaznog i izlaznog vektora crne kutije
dolazi se do spoznaja o nainu funkcioniranja nepoznatog procesa i mogunosti
upravljanja njime. Metoda crne kutije (Black-Box Method) koristi se u kibernetici
da bi se pojednostavio problem sloenosti sistema, odnosno zaobiao problem brojnih
veza meu komponentama (Sria, 1988).
Definisani Ulazi

Nedefinisane
transakcije

Ulazno djelovanje

Definisani Izlazi

Izlazni rezultat
CRNA
KUTIJA
Slika 5.2. Metoda crne kutije

Metoda crne kutije ukljuuje: ulazni vektor ili ulazno djelovanje,

nepoznata struktura i funkcija - crna kutija i izlazni vektor, odnosno izlazni
rezultat.
Za rjeavanje pojava u kibernetskom sistemu trebalo je identificirati objekte
sistema za koje su spoljnom promatrau dostupne samo ulazne i izlazne veliine, a
njegovo unutarnje ustrojstvo nepoznato. Za takve objekte formiran je pojam crne
kutije. Niz raznih zakljuaka o dinamici sistema, izveden je pomou promatranja
promjene izlaznih veliina uslijed promjene ulaznih veliina. Takav pristup je
omoguio da se prouavaju sistemi ije je ustrojstvo ili previe sloeno ili u cijelosti
nepoznato.
U sisteme za koje je pokuano koritenje crne kutije ubrajaju se sistemi
preduzea, trita kao sistema i sl. Naalost zakljuci koji su dobiveni ovim pristupom
su znaajno odstupali od stvarnog ponaanja realnog sistema. Razlika je nastupala
prije svega to se radi o nelinearnim sistemima vieg reda. Zbog toga se ukazala
potreba da se za sisteme sa nepoznatim ustrojstvom ili suvie kompleksnim
ustrojstvom razviju modeli kod kojih bi se ponaanje relevantnih objekata istraivalo
na osnovu poznavanja dijelova crne kutije i veza meu njima.
Koncept promatranja sistema pomou crne kutije prenio se sa sloenih sistema
na njegove objekte, kod kojih je zadovoljavajua pouzdanost informacije o zavisnosti
izlaza pod djelovanjem promjene ulaza. Pored potrebe da se sistem bolje shvati,
potrebno je i rijeiti neke probleme koji se pojavljuju kod samog funkcioniranja
sistema. To se moe postii ako se iskazi o konfiguraciji sistema i o njegovima
komponentama prevedu u formu pogodnu za analizu, projektiranje i ocjenjivanje.

140

5.4.2. Metoda modela

Sistemsko modeliranje igra bitnu ulogu u samom sistemskom razvoju. U
analizi sistema koriste se modeli da ispitaju ili predstave sistem.
Ako se izmeu dva objekta moe ustanoviti slinost u bilo kakvom odreenom
smislu, tada izmeu tih objekata postoji odnos originala i modela.
Model obino ne moe da sadri sve osobine nekog sistema ve samo neke.
Model zadrava samo one karakteristike originala (realnog svijeta) koje su bitne za
sam predmet izuavanja.
U praksi su poznate razliite vrste modela (verbalni, fiziki ...). Danas se,
obzirom na napredak raunarske tehnologije najvie panje posveuje tzv.
apstraktnim modelima, koji kombiniraju znanja iz matematike i kompjuterskih nauka .
Bilo koji skup pravila i relacija koji opisuje realnost je njegov model. Ukoliko
sistem iz realnog svijeta prouavamo preko njegovog modela onda sva naa saznanja
o prouavanom sistemu zasnivaju se na modelu, koji moe biti dobar ili lo.
Slinost sistema i modela moe se odnositi na objekte, na relacije meu
objektima, na strukturu samog sistema, na ponaanje i dr. Za kibernetske sisteme
najbitniji odnos realnog sistema i modela je u slinosti njihovog ponaanja. Ovo
zapravo trai da se modelira dinamika sistema, to znai da se model pod istim
pretpostavkama (poetnim uvjetima) treba ponaati na isti nain kao i original. Ako se
trai ispitivanje utjecaja promjene osobina samog sistema na ponaanje, onda model
mora da bude slian i u prikazivanju osobina sistema i njegovog utjecaja na
ponaanje.
Model organizacionih sistema izmeu ostalog prikazuje ljude, njihove odluke i
reakcije na pritiske iz vanjske sredine.
Kada se model prikae dijagramom ili sistemom jednadbi, kad se
pretpostavke mogu ispitati, kada se moe ispitati ponaanje koje nagovjetava model,
tada se moe oekivati da e se realnost bolje razumjeti.
Dvije osnovne vrste modela se koriste u prouavanju organizacionih sistema:
Blok dijagrami i dijagrami tokova i
Matematiki modeli.
Blok dijagrami su grafika predstava uzrono posljedinih veza izmeu ulaza,
elemenata sistema i izlaza sistema. Blok dijagram osigurava pogodnu i korisnu
metodu za opisivanje karakteristinih funkcionalnih relacija meu raznim
elementima sistema.
Matematiki model spada u klasu apstraktnih modela. Ovaj model je
deskripcija sistema koji opisuje i ima veu jasnou od verbalnih modela. Kod
formuliranja matematikog modela polazi se od verbalnog modela koji se
preiavanjem dovodi u takvo stanje da se moe prevesti u matematiki jezik. Samo
prevoenje nije obavezno teak zadatak. Pitanja se javljaju kada verbalni model nije
adekvatan opis realnog sistema.

141

Matematiko modeliranje je zapravo sposobnost istraivanja razliitih procesa

putem prouavanja pojava koje imaju razliite fizike, hemijske i drutvene sadrine
a mogu se opisati jednoznanim ili statistikim matematikim odnosima.
Osnovna vrijednost matematikog modela jeste to se s njim moe raditi
mnogo lake nego li sa verbalnim ili fizikim modelom.
Modeli koji se zasnivaju na linearnom programiranju (operaciona istraivanja)
najee nisu dovoljno moni za opisivanje sloenih struktura irih upravljakih
stratekih problema, a i kada se struktura sistema na ovaj nain uspije opisati model
ima takvu strukturu da ga je nemogue efikasno prouavati tj. rijeiti. Jo jedan bitan
nedostatak ovakvog pristupa sadran je u tome to ovi modeli najee
pretpostavljaju nepostojanje povratnog dejstva to uveliko umanjuje pouzdanost
modela.
Matematika orijentacija na analitika eksplicitna rjeenja i optimizaciju moe
da efikasno funkcionira samo u jednostavnijim situacijama. Oni ne obuhvaaju
kompleksne upravljake odnose. Upravljaki zadatak jeste da se dovedu u sklad
razliite funkcije preduzea, da se omogui funkcioniranje koje e se preko tokova
preduzea i trita uzajamno podravati.
Osnovni upravljaki problemi se ne nalaze u odlukama kao posebnim
dogaajima, ve u politikama koje kontroliraju protoke pod djelovanjem odluka, u
strukturi sistema upravljanja koje povezuje izvore informacija, politike i akcije.
Da bi matematiki model predstavljao upravljake sisteme kao to su
preduzea, trite i dr., on treba da je u stanju realno prikazati ponaanje sistema. To
znai da on treba da prikae nelinearnost deterministike i stohastike relacije
elemenata. Upravljanje se bavi pitanjima prevoenja sistema iz jednog stanja u drugo
u toku rasta kao i pitanjima stabilnosti normalnog poslovanja u uvjetima fluktuacije i
neizvjesnosti. Prema tome model treba da odgovara dinamikom sistemu i da opie
mogue situacije ponaanja sistema, tj. treba da prikae stabilno, nestabilno,
stacionarno i prelazno ponaanje.
Predstavljanje sistema S0:
S0 = (P0,V0, F0)

S0 = promatrani sistem-objekt

P0 = skup svih dijelova

V0 = skup svih veza
F0 = skup svih parcijalnih funkcija
Predstavljanje modela SM:
SM = (PS, VS, FS)

SM = sistem-model (model sistema)

PS = bitni dijelovi sistem-modela

VS = bitne veze izmeu dijelova unutar sistem-modela
FS = parcijalne funkcije dijelova i veza sistem-modela

142

5.4.3. Povratna veza

Povratna sprega je sposobnost podeavanju postupka u budunosti na temelju
izvrenog rada u prolosti.
Povratna veza ili povratna sprega je naelo i metoda prema kojoj se uz
pomo informacija o izlaznom rezultatu povratno djeluje na promjenu ulaznog
djelovanja sistema. Povratnom vezom mijenja se utjecaj okoline, odnosno ulazni
vektor. Ako se povratnom vezom smanjuje utjecaj okoline, a pritom se zadrava
ista efikasnost funkcioniranja, takva povratna veza se naziva negativna povratna
veza.
Ako se djelovanjem povratne veze poveava utjecaj
efikasnost funkcioniranja radi se o pozitivnoj povratnoj vezi.
Ulazna informacija

SISTEM

okoline

Izlazna informacija

Povratna
sprega
Slika 5.3. Povratna sprega
Povratna sprega moe biti pozitivna i negativna.

SISTEM

ULAZI

PROCES

IZLAZI

REGULACIJSKI
MEHANIZAM

Slika 5.4. Pozitivna povratna sprega

143

na

SISTEM

ULAZI

PROCES

IZLAZI

REGULACIJSKI
MEHANIZAM

Slika 5.5. Negativna povratna sprega

Relacije izmeu elemenata sistema mogu biti takve da jedan element
posredno, preko drugih elemenata, utie sam na sebe. Za sisteme kod kojih je to sluaj
kaemo da posjeduju povratno dejstvo.
Sistem bez povratnog dejstva je karakteristian po tome to izlaz iz njega
zavisi od ulaza, ali ulaz ne zavisi od izlaza.
Dvije posebno vane osobine sistema bez povratnog dejstva su :
njihova sposobnost da funkcioniraju tano odreena je samo kvalitetom
meusobne zavisnosti elemenata (kod kontrolnih sistema kvaliteta
meusobne zavisnosti elemenata postie se kalibracijom),
oni nemaju problema nestabilnosti sa kojima se susreu sistemi sa
povratnim dejstvom.
Sistem sa povratnim dejstvom koji se ponekad naziva i zatvorenim je
onaj iji ulaz zavisi ili je kontroliran ranijim dogaajima u njemu, odnosno zavisi na
neki nain od izlaza ili nekog elementa sistema koji se kontrolira. Sistem sa povratnim
dejstvom ima strukturu sastavljenu od kola povratnog dejstva kroz koje prole
aktivnosti kontroliraju budue.
Ako se usporede oba sistema moe se rei da sistem bez povratnog dejstva
funkcionira bez saznanja o preciznosti koju ostvaruje, dok sistem sa povratnim
dejstvom funkcionira pod utjecajem greke i tei da je smanji. Budui da sistem sa
povratnim dejstvom mijenja ulaz prema potrebi izlaza ili nekog stanja sistema, on
kontrolira efikasnost razmjene materije, energije i informacija sa spoljnom sredinom.
Sistem bez povratnog dejstva nema tu sposobnost kontrole. Moe se rei da je
efikasnost razmjene kod sistema sa povratnim dejstvom vea.
Povratno dejstvo koje poveava utjecaj poremeaja na ulaz zove se pozitivno,
a ono koje smanjuje zove se negativno. Pozitivno povratno dejstvo izaziva jo veu
promjenu izlaza od promjene koju bi izazvala promjena ulaza kad povratnog dejstva
ne bi bilo. Negativno povratno dejstvo omoguava ponovno uspostavljanje
ravnotenog stanja u sistemu, kad je ono narueno nekim poremeajem.

144

5.4. Teorija informacija i kibernetika

Informacija o novcu mnogo je vanija nego sam novac, jo je
sedamdesetih godina dvadesetog stoljea izjavio Walter Wriston, elni ovjek
Citicorpa. Njegova vizija i intuicija bili su dobar uvod u ono to se poslije
stvarno i dogodili - informacijsku revoluciju.
Iako informacija nije u papirnatom obliku, primatelju donosi novost,
novu vrijednost koju on moe materijalizirati. Informacija nije stvar, materija ili
energija. Ona je neopipljiva, ne moe se potroiti, ne moe se smanjiti. Moe
samo zastarjeti i izgubiti na vrijednosti. Informacija potie komunikaciju i
moe se vie puta upotrijebiti od strane raznih korisnika, to ne moemo rei
za novac.
Dananje poslovno okruenje brzo se mijenja i ekonomija poprima nove
dimenzije i obrise. Pravodobna i tona informacija i znanje koje nastaje na
temelju takvih informacija danas su modernim kompanijama osnovni resurs
poslovanja. Menaderi na svim razinama odluuju na osnovi raspoloivih
informacija.
Bit informacijske revolucije i informacijskog doba jeste informacija i
njezina vrijednost u poslovanju i odluivanju, dok je tehnologija samo
neizbjeno sredstvo.
Teorija informacija kao nauna disciplina tokom vremena irila je svoj
predmet istraivanja. U poetnoj fazi svog razvoja teorija informacija se bavila
iskljuivo problematikom predaje informacije. Zbog toga se tretirala kao
matematika teorija veza, ije je stvaranje neposredno vezano za amerikog
naunika Kloda enona. U toj poetnoj fazi istraivanja osnovni problem je
predstavljao problem efikasnosti predaje informacija putem raspoloivog kanala
prijenosa.
Teorija informacija kao matematika teorija veza nala je svoju primjenu
u okviru rjeavanja tehnikih pitanja predaje, prijenosa i prijema informacije,
odnosno u rjeavanju problematike upravljanja tehnikim i organizacionim
sistemima.
Dostignuti nivo razvoja tehnikih sistema za prijem, obradu, prijenos,
uvanje i dostavljanje informacija u prvi plan je istakao problematiku koritenja
informacija u procesima upravljanja i ostvarenja potrebne efikasnosti i kvaliteta
upravljanja. To je dovelo do prouavanja fenomena informacije i informacionih
procesa koji se odnose na semantiki i pragmatiki aspekt prouavanja
fenomena informacije.
Nadalje, problemi upravljanja vezani za proizvodna preduzea,
ekonomske sisteme, tehnike sisteme i druge predstavljali su novi izazov
istraivanju. Kao nauna i drutvena potreba pojavila se Kibernetika, koju je,
njen osniva Norbert Wiener, definirao kao nauku o upravljanju u
mehanizmima, organizmima i drutvu, u svojoj uvenoj knjizi Kibernetika, ili
upravljanje i komunikacija u ivom biu i maini objavljenoj 1948.godine.

145

Kibernetika danas predstavlja opu teoriju upravljanja. Pri tome se pod

sistemom sa upravljanjem podrazumijeva skladna cjelina sastavljena od bilo
kojih elemenata. Skladnu cjelinu obrazuju elementi sjedinjeni u svijetu koji nas
okruuje, a koji je i sam sistem. Meutim, za rjeavanje mnogih praktinih i
teorijskih zadataka korisno je promatrati sisteme sa manjim brojem elemenata.
to su jae sjedinjeni elementi unutar sistema i to je vie izdvojen taj skup
elemenata iz ukupne cjeline, utoliko je opravdanije promatrati ga kao posebnu
cjelinu - sistem.
Sutina jedne od osnovnih ideja kibernetike je u tome da se svemir,
odnosno realan svijet sastoji od materije, energije i informacija. Dodavanje
informacije kao komponente sveukupnog realnog svijeta nastupilo je poto se
nedvosmisleno dolo do saznanja da ivi organizmi i sistemi sa upravljanjem,
koje je stvorio ovjek, ne mogu bez nje. Zapravo, govorei o upravljanju treba
imati u vidu da ono proizlazi iz informacije o izboru dejstva upravljanja i da
se dejstva upravljanja formiraju na osnovu informacije.
U osnovi kibernetike lei ideja da je mogue razviti opi prilaz
razmatranju procesima upravljanja u sistemima razliite prirode. Snaga te ideje
sadri se u tome da se predloi moan aparat za kvantitativno opisivanje
procesa, za rjeavanje sloenih zadataka a koji se zasniva na metodama teorije
informacija, teorije dinamikih sistema, teorije algoritama i teorije vjerovatnoe.

5.5. Kibernetski model sistema preduzea

U modeliranju sistema kibernetika polazi od naela ope teorije sistema koja
sistem predstavlja kao transformaciju ulaznih u izlazne veliine pri emu je presudno
svojstvo regulacije sistema. Na slici 5.5. prikazan je dijagram kibernetskog modela
sistema. Ve su ranije razmotreni materijalni, energetski i informacijski tokovi na
transformacijskoj razini sistema. Ovdje treba posebnu pozornost obratiti na dio
dijagrama koji predstavlja povratnu vezu.

Slika 5.6. Kibernetski model sistema

146

Prva stvar koju treba uoiti je da je povratna veza iskljuivo informacijskog

karaktera. Naziv povratna je odreen je injenicom da se informacijski tok kree od
izlaza ka ulazu sistema, dakle u suprotnom smjeru od osnovnih transformacijskih
tokova. Pri tome se pod izlazom sistema u kontekstu povratne veze podrazumijeva
bilo koja toka sistema u kojoj se mogu dobiti informacije o stanju sistema, a pod
ulazom sistema se podrazumijevaju take sistema u kojima je mogue djelovati na
promjenu ponaanja sistema. U skladu s tim informacije s izlaza sistema nazivaju se
kontrolne, a one na ulazu sistema nazivaju se upravljake.
Osim tokova informacija povratnu vezu ini i poseban upravljaki mehanizam,
koji ima dva informacijska ulaza. Jedan informacijski ulaz ine kontrolne informacije,
a drugi ine informacije o ciljevima sistema koje se u obliku parametara o eljenom
stanju sistema predoavaju upravljakoj komponenti.

5.5.1. Preduzee kao sistem

Pojam organizacije ima vie znaenja. Osnovno znaenje tog pojma odnosi se
na ureenje odnosa unutar sistema koji osiguravaju ispunjavanje njegovog cilja.
Pojam organizacije odnosi se i na sistem u kome sudjeluju ljudi, koji se organiziraju
da bi ostvarili cilj sistema, a time i svoje ciljeve. S mikroekonomskog aspekta
najvaniji su poslovni sistemi ili poduzea, odnosno poslovne organizacije. Teorije,
miljenja i naini kako uspostaviti najbolju organizaciju sistema vremenom se
mijenjaju i razvijaju. Slijede kratke naznake o nekim najpoznatijim teorijama
organizacije:
Klasina teorija organizacije polazila je od postavke da su ljudi produetak
strojeva i da je ljudska proizvodnost prvenstveno zavisi o njihovim kapacitetima,
brzini rada itd. Najvanija dostignua klasine organizacijske teorije su:
Racionalizacija rada.
Podjela organizacije na pojedine poslovne funkcije.
Izgradnja hijerarhijskih organizacijskih struktura.
Princip podjele poslova izmeu funkcija u organizaciji.
Neoklasina teorija organizacije u arite svoga interesa stavlja individualno i
grupno ponaanje ljudi u organizaciji. Ona predstavlja reakciju na mehanicistiki
pristup ovjeku, a njezina dostignua su:
Psiholoki motivirana podjela rada
Specijalizacija
Obogaenje i proirenje radnih zadataka.
Moderna organizacijska teorija stavila je teite na ispitivanje ljudskog
ponaanja u organizacijskim strukturama, a s druge strane na kvantitativne metode i
modele organizacije kao sistema.

147

Rani sistemski pristup karakteriziran je oduevljenjem s kibernetikom. Glavni

nedostatak mu je kruta primjena kibernetskih modela sistema s povratnom vezom koji
ne uvaavaju neke, prije svega psiholoke, ljudske osobine.
Moderni sistemski pristup istie sloenost organizacije kao sistema, njezinu
tijesnu povezanost s okolinom i posebno naglaava da je organizacija komunikacijska
mrea u kojoj pojedinci i grupe razmjenjuju informacije.
Jedna od najvanijih dilema sistemske teorije organizacije je problem odnosa
strukture i procesa. Pod strukturom se podrazumijeva stepen formalnih veza i
hijerarhijskih odnosa, dok su procesi rezultat interakcije komponenti sistema.
Ako postoji neki organizacijski problem u sistemu, da bi se problem otklonio,
prema klasinom strukturalnom miljenju treba najprije izmijeniti strukturu sistema.
Orijentacija na procese polazi od ideje da su krute organizacijske strukture i
organizacijske barijere meu njima zapravo konica organizacijskim procesima. Ova
dva pristupa se ne smiju promatrati kao iskljuivi, ve kroz njihovu interakciju
ostvarivati potrebnu fleksibilnost pri otklanjaju nastalih problema.
Prema sistemskoj teoriji, organiziranost je relativni pojam i smatra se da zavisi
o odnosima u samom sistemu, o odnosu izmeu sistema i njegove okoline te o poziciji
promatraa. Moe se rei da je danas glavni kriterij ocjene organiziranosti poduzea
miljenje kupaca ili klijenata, pa se cijela organizacija podeava u cilju to boljeg
zadovoljavanja njihovih potreba.
Postoji vie vrsta modela predstavljanja organizacije poslovnih sistema a neki
od njih su:
Raunovodstveni model se smatra najstarijim, a polazi od ideje da se svaka
aktivnost u organizaciji moe finansijski iskazati.
Organizacijski dijagram prikazuje organizaciju kao piramidalnu strukturu,
sastavljenu od odjela, slubi, pogona, poslovnih funkcija i slino.
Bihevioristiki model se temelji na prikazu odnosa skupina u organizaciji.
Sistemski model organizacije polazi od otvorenosti organizacije i uzima u
obzir njezinu mnogostruku povezanost s okolinom. Kadrovi, financijska
sredstva, predmeti rada i sredstva za rad su komponente koje su primarno
pod kontrolom sistema, ali na njih djeluje i okolina preko trita radne
snage, izvora finansiranja i slino. S druge strane trite, drutveno
politiki sistem, konkurenti, prirodni okoli su dominantno komponente
okoline sistema ali poslovni sistem djeluje na njih.
Klasini pristup organizaciji nije se previe zanimao za sloenost interakcija
izmeu komponenti sistema i njihovom interakcijom s okolinom. Osnovnim zadatkom
smatralo se optimiziranje pojedinih poslova u organizaciji, a odluke o ulazima i
izlazima poslovnog sistema su se smatrale autonomnom stvari poduzea.
Sistemsko miljenje zastupa ideju da je svaki ulaz u neki poslovni sistem
ujedno izlaz iz nekog poslovnog sistema. Naglaava se svojstvo otvorenosti poslovnih
sistema, naina njihova uzajamnog povezivanja i meuovisnost njihova zajednikog
djelovanja. Razvija se svijest da su resursi ogranieni i da je potrebno s njima
ekonomizirati na razini poduzea, nacionalne i svjetske ekonomije. Djelotvorno

148

upravljanje tim mnogobrojnim interakcijama postaje mogue tek uspostavljanjem

adekvatnih informacijskih procesa na svim razinama, posebno na razini poduzea
uspostavljanjem savremenih informacijskih sistema.

5.5.2. Kibernetski model poduzea

Unato relativnom neuspjehu ranog sistemskog pristupa pitanjima organizacije
preduzea, njegov kibernetski model apsolutno vrijedi pri objanjavanju osnovnih
upravljakih principa. Na slici 5.7. prikazan je kibernetski model poslovnog sistema
na temelju kojeg je mogue uoiti osnovne informacijske tokove, kako kontrolne tako
i upravljake, a sve u skladu s teorijom povratne sprege.

Slika 5.7. Kibernetski model poslovnog sistema

Tumaenje kibernetskog modela poslovnog sistema istie postojanje dva bitna
podsistema. Prvi podsistem je uobiajeni dio kibernetskog modela koji se odnosi na
transformacijski dio, a koji se sastoji od ulaza, transformacijskog procesa i izlaza.
Specifinost ovog modela iskazuje se u tumaenju povratne veze koja je negativna.
Upravljaki mehanizam se tumai kao poseban sistem, odnosno podsistem, sa svim
komponentama sistema, ali samo s informacijskim tokovima, pa ga je mogue oznaiti
kao informacijski sistem. Njegovi ulazi i izlazi su samo informacijskog karaktera to
je pojednostavljenje nastalo zanemarivanjem materijalnih i energetskih tokova koji
nisu bitni za ovo razmatranje. Njegov transformacijski proces odnosi se na
transformaciju, odnosno proizvodnju informacija, to znai da je koliina informacija
na izlazu vea od one na ulazu podsistema.
Informacije dobivene transformacijom, odnosno procesom obrade podataka u
informacijskom sistemu, koriste se za upravljanje osnovnim transformacijskim
sistemom, pa ga se naziva upravljani sistem, a informacijski sistem se naziva

149

upravljaki. Ulazne informacije upravljanog sistema se troe na smanjenje njegove

entropije, pa je za upravljani sistem izlazna koliina informacija manja od ulazne.

5.6. Kibernetski sistemi sistemi za upravljanje

Da bi se od drugih sistema razlikovala jedna specifina klasa sistema, po
mnogo emu svojstvena, koriste se razni termini kao to su kibernetski sistemi,
upravljani sistemi ili sistemi sa informacionom povratnom vezom. Kod te specifine
klase sistema postoji mehanizam kojim se ostvaruje funkcija upravljanja. esto tu
funkciju izraavaju elementi sistema specijalno konstruirani (u tehnikim sistemima)
ili naimenovati (u organizacionim sistemima) za upravljanje.
ematski se najjednostavnije kibernetski sistem moe predstaviti kao sistem sa
dva objekta. Jedan se odnosi na dio kojim se upravlja, a drugi na dio koji upravlja
(slika 5.7). Oba dijela pripadaju istom sistemu. Osnovna karakteristika kibernetskih
sistema je da se jedan broj elemenata odnosi na upravljake objekte a drugi dio na
upravljanje. Ukupan broj elemenata moe biti vrlo velik a odnos izmeu upravljakih
elemenata razliit. Jednim upravljakim elementom je mogue upravljati sa vie
upravljakih elemenata, i obratno, jednim upravljakim elementom mogue je
upravljati sa vie upravljakih elemenata. Izmeu upravljakog i upravljanog
elementa postoji dvostruka relacija. Preko jedne upravljani dio daje informaciju o
svom stanju, a preko druge upravljaki dio djeluje na promjenu stanja. Dvostruka
relacija moe formirati kolo povratnog dejstva. Primjer postojanja upravljake
povratne veze je ve bio objanjen pomou sistema za proizvodnju pare. U zavisnosti
kako upravljaki dio djeluje na promjenu stanja upravljanog dijela, moe se formirati,
ali ne mora, kolo povratnog dejstva. U navedenom primjeru ako pritisak pare djeluje
na ulaz u upravljani dio formira se kolo povratnog dejstva. Ako upravljaki dio
djeluje na izlaz, mada je uspostavljena kontrola upravljakog dijela nad upravljanim,
povratnog dejstva nema.
ULAZ
IZLAZ

UPRAVLJAKI OBJEKAT

ULAZ
IZLAZ

UPRAVLJANI OBJEKAT

Slika 5.8. Sistem za upravljanje

Upravljani i upravljaki elementi povezani su kanalima veze. Od upravljakog
elementa ka upravljanom elementu teku poruke o akciji (aktivnost) koju treba obaviti
da bi upravljani element postigao eljeno stanje. Istovremeno upravljaki element

150

moe biti kanalom veze povezan sa drugim upravljakim elementom sa kojih se vri
koordinacija.
Ako od upravljanog elementa ka upravljakom elementu teku informacije to
ide kanalima veze ( teku saopenja) o tome kako se ostvaruju odlike odnosno
kako se ostvaruje eljeno stanje.
Iz informacije o kontroli izvode se informacije za upravljanje. Kibernetski
sistemi se ne javljaju izolirano. Oni su u vezi sa spoljnom sredinom. Ta veza se moe
ostvariti preko ulaza i izlaza na upravljanim i upravljakim elementima. Kibernetski
sistem moe biti kao upravljaka cjelina objekt jednog sloenijeg kibernetskog
sistema. Veza dva ili vie kibernetskih sistema kao podsistema u sloenijem sistemu,
moe biti razliita. Dva osnovna oblika veze su znaajna relacija izmeu dva ili vie
kibernetskih podsistema. Kod hijerarhijskog oblika veze izmeu kibernetskih
podsistema postoji tako uspostavljeno povratno dejstvo da sistem nieg hijerarhijskog
nivoa ne moe da upravlja bez utjecaja vieg hijerarhijskog nivoa.
Taj utjecaj ne mora stalno da se manifestira. Do njega moe dolaziti samo
onda kad upravljaki dio nije u stanju da ostvari postavljeni zadatak. Upravljaki dio
vieg hijerarhijskog nivoa moe djelovati na upravljaki i upravljani dio nieg nivoa.
Pri djelovanju na upravljaki dio mogu se mijenjati ciljevi koje treba ostvariti kao i
nain ostvarivanja tog cilja. Djelovanjem na upravljani dio mogu se mijenjati
unutranja svojstva elementa, pa ak i struktura.
Kibernetski sistem ima svoj raison datre koji se sastoji u tome da se na
upravljanom djelu ostvari neko eljeno ponaanje. To ponaanje se moe odnositi na
ulaz, izlaz, ili samo stanje upravljanog djela. Pod upravljakim dejstvom sistem
ostvaruje povoljnije ponaanje nego to bi imao pri nepostojanju upravljakih
dejstava. Tako na primjer, kod bojlera za toplu vodu djeluje se na razvijanje toplote
(kao ulaza u sistem) da bi se imala voda temperature koja je unaprijed odreena. I kod
zaliha materija djeluje se nabavkom na ulaz materija, kako bi zalihe bile na eljenom
nivou. Kod broja zaposlenih radnika moe se upravljakom akcijom djelovati i na
ulaz (zapoljavanje radnika) i na izlaz (otputanje radnika) da bi se osigurao eljeni
broj radnika. eljeno stanje upravljakog dijela sistema koje treba ostvariti moe biti
dano kao ulaz u kibernetski sistem ili ga on sam moe postaviti.
Sloene kibernetske sisteme mogue je promatrati preko skupa svih ciljeva
pojedinanih podsistema i sistema kao cjeline. Isto tako mogue je formirati i skupove
svih upravljakih odnosno upravljanih elemenata. Sva tri skupa predstavljaju neke (ali
ne kibernetske) sisteme. Izuavanje svih tih skupova ima viestrukog znaaja za
upravljanje sistemom. Tako izuavanje ciljeva moe da otkrije njihovu suglasnost,
odnosno uslovljenost. Izuavanjem upravljanih elemenata dolazi se do saznanja o
atributima elemenata, njihovoj promjenjivosti i nizu drugih znaajnih podataka.
Takvo izuavanje za upravljanje je znaajno jer se mogu nova saznanja o elementima
sistema (izuavanih kao nekibernetski) iskoristiti pri izuavanju kibernetskog sistema
kome svi zajedno pripadaju.
Ponekad je podesno kibernetske sisteme razmatrati ralanjivanjem na
dijelove koji meusobno djeluju jedni na druge. U tom sluaju neke izlazne veliine

151

mogu biti ulazne veliine drugog djela sistema (slika 5.9). Na slici prikazan je
sistem strukture Z. Sistem je sastavljen od tri podsistema, svaki sa svojom strukturom.
X (x1, x2, ..., xn)

X1 (x1, x2, ..., xj)

Y (y1, y2, ..., ym)

Y3

Z1
Y1 = X3
Z3

Y6 = X5
X2 (xj+1, xj+2, ..., xn)

Y5

Y2 = X4
Z2

Y4
X = X1 + X2
Y = Y1 + Y2 + Y3

Slika 5.9. Primjer uzajamne povezanosti podsistema jednog kibernetskog

sistema
Ulaz u sistem je sastavljen od ulaza u sve podsisteme, a izlaz od izlaza u
spoljnu sredinu iz svih podsistema. Struktura sistema je sastavljena od podsistema i
veza izmeu podsistema koji predstavljaju unutranje ulaze, odnosno izlaze.
Izuavanje posebnih dijelova ima znaaja jedino ako se nakon toga ispita sistem kao
cjelina. Tako na primjer, upravljanje proizvodnjom se moe promatrati kao zaseban
podsistem dio preduzea. Taj podsistem moe uticati povoljno ili nepovoljno na
kretanje cijelog sistema, a kroz izuavanje tog podsistema i njegove interakcije sa
drugim podsistemima u okviru sistema moemo ispitivati i sistem kao cjelinu.
Pod dejstvom upravljakih akcija i spoljne sredine, sistem u svakom momentu
ima stanje koje vrijednosno pripada oblasti doputenih stanja. U stvarnim sistemima
opseg promjene upravljakih dejstava je ogranien odnosno upravljanje se moe
ostvariti pomou nekoliko upravljakih dejstava. Sva mogua dejstva nalaze se u
prostoru upravljakih dejstava, koji moe imati konano ili beskonano mnogo
elemenata.
Upravljaka dejstva se u vremenu mijenjaju. Do promjene dolazi zbog
promjena djelovanja spoljne sredine i dejstva ranijih upravljakih akcija. Da bi dolo
do novog upravljakog dejstva potrebno je da upravljaki dio sistema primi
informacije o eljenim i stvarnim stanjima sistema. Razlika izmeu tih veliina
ukazuje na potrebu novog upravljakog dejstva. Dio sistema u kome se proizvode
signali upravljanja zove se upravljaki ureaj. Obrada informacija, na osnovu

152

odreenih pravila, daje podatke za formiranje upravljakog dejstva. Skup pravila po

kojima se informacija prerauje u signale upravljanja naziva se algoritam upravljanja.
Sistem ne mora imati programe upravljanja unaprijed odreene. Kroz
funkcioniranje sistema stjeu se iskustva o moguim odlukama, akcijama i
rezultatima. U sistemu se vri izbor i usavravanje programa upravljanja.
Usavravanje ne mora uvijek da obuhvati samo izbor povoljnijeg kriterijuma
odluivanja ve se moe odnositi i na dopunu sadraja upravljanja (adaptacija sistema
u toku uenja).
Signal upravljanja uvjetuje promjene na upravljakim elementima sistema.
Promjene mogu nastati trenutno, ili poslije nekog vremena. Moe se rei da promjene
nastaju pod dejstvom niza akcija koje su inicirane signalom upravljanja. Sadraj
akcija i njihovo vremensko trajanje zavise od objekta kojim se upravlja. Akcijama se
ne osigurava samo normalno funkcioniranje sistema, ve i njegov razvoj u
zahtijevanom pravcu.
S obzirom na izloeno, moe se rei da je upravljanje dejstvo na objekte
sistema i spoljnu sredinu kojim se ostvaruju ciljevi postojanja sistema. U upravljanju
je mogue uoiti postojanje nekoliko faza u kojima se sadraj upravljakih aktivnosti
mijenja:
Analiza eljenog i stvarnog stanja sistema.
Odluivanje o akcijama kojima se stvarno stanje dovodi u eljeno.
Kontrola provoenja akcija.
Prva faza upravljanja poinje prikupljanjem informacija o stvarnom stanju
sistema, o njegovoj eljenom stanju i o poremeajnim dejstvima. Te informacije se
obrauju obino na unaprijed odreen nain. Algoritam obrade informacija je kod
tehnikih sistema potpuno unaprijed odreen. Kod organizacijskih sistema je situacija
takva da se u istom sistemu, u nekim njegovim podsistemima, mogu nalaziti potpuno
razvijeni algoritmi, dok ih u drugim uope nema. Obrada informacija traje u vremenu
kao i njeno prikupljanje. Vremenski interval poslije koga e moi da nastane
upravljaka akcija zavisi prije svega od ureenosti prikupljanja i od postojanja
algoritma obrade informacija. Poto je kanjenje u sistemu jedan od unutranjih
faktora ponaanja sistema, ovo vrijeme prikupljanja i obrade informacija ima svoj
utjecaj na ponaanje sistema. Poruka, koja nosi informaciju, moe se prenijeti
elektrinim, mehanikim ili nervnim putem. Ta poruka je prekidni ili kontinualni niz
izmjerljivih dogaaja rasporeenih u vremenu ono to statistiari nazivaju
vremenskom serijom.
esto se deava da je poruka pomijeana sa spoljnim poremeajima koji se
nazivaju osnovnim umom. Tada se javlja problem kako dobiti prvobitnu poruku.
Informacija moe biti poremeena kanjenjem, uveliavanjem i na druge naine
nezavisno od spoljne sredine. Informacija moe biti izdvojena traenjem prosjenih
vrijednosti i formiranjem svodnih podataka. Informacija se moe tumaiti na razliite
naine. Predrasude i ranije iskustvo o stanju organizacije utjeu da se u tokovima
informacija pojavi pristranost i netanost.

153

Kako je informacija osnova za odluivanje potrebno je sve poremeaje

ukloniti ili bar osposobiti one koji primaju informaciju, radi donoenja odluka, da ih
obrade na najadekvatniji nain i da dou do poruke koja najvie odgovara stvarnom
stanju. I u sluajevima kad se informacija dobije i odgovara stvarnom stanju, ne moe
se donijeti jednoznana odluka.
Situacija pri odluivanju u kojoj se sistem nalazi moe biti neodreena. Da bi
se ona otklonila prikupljaju se nove informacije. Novim informacijama sistem postaje
odreeniji. Znai smanjuje se neodreenost pri donoenju odluke. Mjera prvobitne
neodreenosti ishoda u upravljanju naziva se ENTROPIJOM. U sistemu gdje nema
neodreenih situacija entropija je jednaka nuli, a u potpuno neodreenim situacijama
kae se da je jednaka jedinici. Kod upravljanja ishod upravljake akcije treba da
smanji neodreenost tako to daje novu informaciju za novu upravljaku akciju.
Upravljaki i upravljani dijelovi sistema ine sistem upravljanja.
U
upravljakom dijelu sistema na osnovu donijete odluke formira se signal upravljanja
U. Ovaj signal treba da promijeni upravljako dejstvo. Da bi do te promjene dolo
potreban je organ koji mijenja upravljako dejstvo. Taj organ se zove izvrni organ.

IO

U
UO
ZS
Slika 5.10. ema sistema upravljanja sa povratnim dejstvom
ema povezanosti upravljakog organa (UO) i stanja upravljanja djela sistema
(S) preko izvrnog organa (IO) je prikazana na slici 5.9. Izmeu stanja i upravljakog
organa je tok informacija kao i izmeu upravljakog i izvrnog organa. Upravljako
dejstvo se realizira na toku materijala, energije ili informacija kojim se mijenja stanje
sistema (respektivno: materijalno, energetsko, informaciono).
Za formiranje signala upravljanja potrebno je upotrijebiti energiju koja se
zbog toga dovodi u UO.
Svojstva sistema upravljanja bitno zavise od toga koji se izvori informacija
koriste u upravljakom organu za stvaranje signala upravljanja i na to djeluje
upravljaki signal. Izvori informacija mogu biti stanje sistema kojim se upravlja, izlaz
iz sistema koji je pod kontrolom samog sistema, ili spoljne sredine, ili sama spoljna
sredina. Signal upravljanja moe da djeluje na promjenu upravljakog dejstva na

154

upravljani dio sistema, odnosno na ulaz ili izlaz. U sluaju kad je izvor informacija
stanje upravljanog dijela sistema a njom se mijenja upravljako dejstvo na ulaz u taj
dio sistema, stvara se upravljako kolo povratnog dejstva (kao to je prikazano u
primjerima na slici 5.11). Sve ostale kombinacije izvora informacija i mjesta
djelovanja upravljakog signala formiraju otvoreni sistem upravljanja.
Sistem upravljanja, kako je ovdje prikazan, odgovara biolokim sistemima,
organizacionim sistemima i tehnikim vjetakim sistemima koje je ovjek stvorio.
Razmatranjem tri konkretna sistema mogue je ukazati na razlike i slinosti tih
sistema. Od biolokih sistema moe se analizirati sistem odravanja koliine
kiseonika u krvi ( I ), od organizacionih sistema sistem zaliha materijala ( II ), a od
tehnikih sistema sistem odravanja pritiska pare u bojleru ( III ).
Koliina kiseonika je stanje ivog organizma. Kiseonik se nalazi vezan u krvi
preko koje se vre ulazi i izlazi. Ulazom se preko posebnog mehanizma u pluima vri
vezivanje kiseonika za krv. Od koliine udahnutog vazduha zavisi i koliina novog
kiseonika u krvotoku. Sa druge strane, kiseonik se koristi za sagorijevanje, neophodno
da organizam vri svoju bioloku funkciju. Za veu aktivnost potrebna je vea
koliina energije. Da bi se ova razvila u organizmu potrebno je upotrijebiti veu
koliinu kiseonika. On se oslobaa posebnim mehanizmom iz krvi i sagorijeva u
elijama. Stepen aktivnosti organizma odreuje koliinu kiseonika koja se oslobaa iz
krvi. Time se smanjuje koliina kisonika u krvi. Informacija o stvarnom stanju
koliine kiseonika u krvi utie na brzinu disanja. Odluka se donosi unutar organizma.
Upravljaki organ je nervni sistem, a izvrni miii grudnog koa i plua. U
opisanom sistemu nalazi se tok kiseonika i informacije. Ta dva toka, preko elemenata
sistema na njima, formiraju zatvoren jednosmjerni tok koji se naziva kolo povratnog
dejstva. Ulaz u sistem je pod kontrolom razmatranog sistema. Izlaz iz stanja nastaje
pod dejstvom aktivnosti organizma (spoljne sredine), te nije pod kontrolom
razmatranog sistema.
Sistem upravljanja zalihama materijala ima dva toka. Jedan se odnosi na tok
materijala. Na njemu se nalazi ulaz, stanje sistema i izlaz. Koliina materijala, kao
informacija, slui da bi se donijela odluka o nabavci materijala. Odluka se donosi na
primjer, kad se stvarna koliina zaliha nalazi ispod eljenih zaliha. Ova vrijednost je
nastala pod dejstvom spoljne sredine, pa je ulaz u sistem preko toka informacija. U
sluaju zaliha eljeno stanje moe zavisiti od oekivanog godinjeg prometa
materijala. Ta vrijednost nije dio razmatranog sistema. Poslije donijete odluke
poruuje se materijal kod dobavljaa. Isporueni materijal, preko ulaza, mijenja
stvarno stanje zaliha. Izlaz materijala zavisi od aktivnosti u proizvodnji ili prodaji. Te
aktivnosti nisu dio razmatranog sistema, ve su dio spoljne sredine. Svrha sistema je
da osigura raspoloivost materijala za potrebe aktivnosti spoljne sredine. Tok
materijala i tok informacija preko navedenih elemenata stvara kolo povratnog dejstva.
Upravljaki organ je obino nabavna sluba koja je i jedan dio izvrnog organa. Pored
donoenja odluke o nabavci ova sluba vri ekspediciju porudbine i prima materijal
kad je on isporuen. Jedan dio poslova izvrnog organa obavlja isporuilac materijala
koji nije pod kontrolom samog sistema.

155

I)
Koliina
kiseonika u krvi

promjena ritma
udisanja

aktivnost
organizma

+
normalna koliina
kiseonika u krvi

II )
Zalihe materijala

nabavka

aktivnost
proizvodnje

eljene zalihe

III )
Pritisak pare

proizvodnja pare

troenje pare

eljeni pritisak

Slika 5.11. eme tri razliita sistema sa slinim sistemom upravljanja

156

5.7. Teorija odluivanja

Pod donoenjem odluke podrazumijevamo izbor neke od alternativa kojima se
rjeava dati problem. U problemu odluivanja postoje ciljevi koji se ele postii
odlukom, kriteriji kojima se mjeri postizanje tih ciljeva, teine tih kriterija koje
odraavaju njihovu vanost i alternativna rjeenja problema. Podaci i informacije o
tim elementima problema odluivanja odgovarajuim postupcima saimaju se u jedan
skup za svaku alternativu, te se na temelju tih vrijednosti odreuje rang lista
alternativa.
U svakoj problemskoj situaciji izmeu mnogo moguih varijanti mora
postojati neto to e omoguiti onome tko postavlja problem, izbor optimalnih
rjeenja a to su kriteriji. Kriteriji se naslanjaju na zahtjeve koje donosilac odluke
postavlja od moguih i poeljnih do nemoguih i nepoeljnih. Zahtjevi su definirani s
obzirom na iskustvo donosioca odluke, stepen obrazovanja, emocionalno stanje,
okolinu, navike, obiaje i dr.
Iz gore navedenog vidljivo je da su identifikacija problema, postavljanje i
rjeavanje meusobno povezani i utjeu jedno na drugo. To ve zamrenu situaciju
ini jo zamrenijom, jer se od ume ne vidi stablo. Zato je teorija odluivanja i
zamiljena kao nauna disciplina koja omoguuje organiziran pristup temeljen na
eksperimentu, u kontroliranim uvjetima i statistikoj obradi rezultata.
Ta nauna disciplina, kao i sam proces odluivanja u praksi, je usko povezan
sa kibernetikom, teorijom informacija i teorijom sistema. Da bi se mogao uoiti i
rijeiti neki problem u upravljanju procesom ili nekim sistemom, donoenje odluka o
pravcu djelovanja ili o izboru neke od ponuenih alternativa je nezaobilazna faza i
vaan korak u svakom konkretnom sistemu ili podsistemu. Da bi izvrili utjecaj na
bilo koji promatrani podsistem i postigli eljeni cilj, uvijek nam se nameu analize
raznih utjecaja i informacija, ulaza i izlaza podsistema, te donoenje odluke o tome
to uiniti kako bi postigli eljeno stanje naeg sistema/podsistema.

5.7.1. Razvoj teorije odluivanja

Teorija odluivanja je nauna disciplina koja se bavi prouavanjem procesa
odluivanja. Kao i mnoge druge naune discipline (kibernetika, teorija sistema, teorija
informacija, informatika, i sl.) teorija odluivanja je nastala u periodu poslije II
svjetskog rata.
Prva faza u razvoju bila je vezana za osnovne tadanje probleme a to su
ratovanje (kako pobijediti uz maksimaliziranu dobit i niske trokove) i upravljanje
proizvodnjom u doba industrijske revolucije (XIX i prva polovina XX vijeka).
Problemi su se postavljali i rjeavali koritenjem kvantitativne analize odgovarajue
problemske situacije zasnovane na primjeni matematikih modela, da bi se naao
optimum funkcije cilja pod uvjetom da promjenjive veliine zadovoljavaju sistem
danih ogranienja.
Primjena matematikih metoda podrazumijeva formiranje odgovarajueg
modela u okviru kojeg su odreenim logikim i matematikim relacijama opisani
elementi problemske situacije i njihove meusobne veze i odnosi (odnosno elementi

157

sredine u kojoj je problem nastao kao i relevantnog okruenja) da bi se analizom

modela omoguilo nalaenje racionalne varijante rjeavanja problema.
Proirenjem modela odluivanja na druga podruja pokazala je da navedeni
model daje dobre rezultate u okviru izvjesnosti i potpune informiranosti o problemu
kao i nainu rjeavanja i izvoenja rjeenja, ali da nije sposoban obuhvatiti i rijeiti
sloenije problemske situacije (npr. raspodjela drutvenih dobara ili Crni petak na
New York berzi 1929.godine).
Druga faza u razvoju jest socioloki pristup, koji je poeo od 60-ih godina XX
vijeka kada se odluivanje sagledalo kao pojedinani i grupni in. Socioloki pristup
poklapa se sa snanim razvojem primijenjene psihologije koja ne pokuava
protumaiti ljudsku psihu, nego je iskoristiti za poboljanje proizvodnih i
obrazovnih procesa, a samim time i u poboljanje kvalitete odnosa meu ljudima.
Neuro-lingvistiko programiranje NLP; power reading; mind mapping te druge
tehnike zapoinju u to doba da bi se iroko poele primjenjivati 80-ih i 90-ih godina
XX vijeka.
Pod utjecajem primijenjene psihologije opaeno je da pojedinci mogu i
vjerojatno i donose u istoj problemskoj situaciji, uz postojanje elemenata
racionalnosti, odluke koje mogu biti i bitno izmijenjene. Da bi se pokualo
predvidjeti odluivanje, ukljueni su i subjektivni element (sjetimo se Freuda, kraj
XIX i poetak XX vijeka) i drugi ambijentalni faktori koji imaju utjecaja na
donosioca odluke (odgoj, obrazovanje, kultura i dr.).
Trea faza nastupila je s uvoenjem pojam kvalitete i trokova vezanih za
snaan razvoj kibernetike (prvi efikasni radni roboti), razvoj informatike,
globalizaciju i dr., to je dovelo do eksponencijalnog rasta varijabli, ali istovremeno i
odgovarajuih matematikih modela i raunara koji su mogli predvidjeti ono to je
nekad bilo nepredvidljivo (npr. vremenska prognoza, zasnovana na opaanju iz
svemira). Te spoznaje omoguuju uklapanje subjektivnih elemenata kao i futuristikih
ideja u logino-formalni proces rjeavanja problema koji se mogu predvidjeti a ne
prepustiti podsvijesti i sluajnosti..
Teorija odluivanja predstavlja danas integrativni misaoni proces koji mora
prei donosilac odluke, od trenutka kada je postao svjestan problema ili ako
dugorone analize najavljuju mogunost pojavljivanja nekog problema, do trenutka
kada projektira najbolju varijantu, koja omoguava racionalno rjeenje problema uz
uvaavanje holistikog pristupa posljedicama.

5.7.2. Proces odluivanja

Definicija odluivanja
U grkom jeziku, u doslovnom znaenju znai napredovanje u osvajanju ili
u prenesenom odvojiti neto od poetnog.
Definicije odluivanja su slijedee:
Odluivanje je stremljenje volje ka buduoj akciji koja jo nije realnost
(naglaen element volje i svjesnosti donosioca odluke);

158

 Odluivanje je odlaganje akcije u vrijeme koje donosilac odluke predvia i

organizira u tom trenutku (ukazuje se na akciju i predvianje akcije);
Odluivanje povezuje misao i akciju (ukazuje se na akciju kao kljuni
operativni element kojoj prethodi misao) i
Odluivanje je autonomna sposobnost davanja smisla izboru vrijednosti u
drutvenom zbivanju (pored elemenata misaonog, voljnog i racionalnog
ukljuen je i element socijalnog).
Odluivanje je aktivnost obrade mnogostrukih i kompleksnih informacija koja
se odvija u razliitim vremenskim periodima odreenim drutvenim, zakonskim i
ekonomskim uvjetima, to upravo zbog toga zahtijeva kvalitetnije naine i sredstva
obrade (naglaena informacija i obrada informacije).
Definicija koju moemo usvojiti je: "Odluivanje predstavlja mentalni proces
usmjeren da utvrdi najbolji pravac akcije rjeavanja problema iz skupa moguih
alternativa realizacije ciljeva koje definira donosilac odluke elei da rijei postojei
problem".
Karakteristike odluivanja
Karakteristike odluivanja su slijedee:
Odluivanje pretpostavlja postojanje stvarnog ili imaginarnog problema
koji treba rijeiti.
Odluivanje podrazumijeva postojanje aktivnosti (procesa) koji dovode do
odluke.
Odluivanje je informatiki proces ili proces koji iz ulaznih informacija
proizvodi informacije u formatu (obliku) pogodnom za primjenu.
Odluivanje pretpostavlja alternativna rjeenja. Ako nema alternativnih
rjeenja nego samo jedno, ne postoji odluka, nego samo uslovljenost. Ne
treba pomijeati uslovljenost sa identifikacijom jednog rjeenja jer je
drugo rjeenje nula tj. ne initi nita.
Odluivanje je vezano za ovjeka. Odluivanje podrazumijeva formiranje
subjektivnog stava prema alternativnim rjeenjima. Poto je subjektivnost
glavna osobina ovjeka, mora biti ugraena u procedure ocjene moguih
rjeenja i izbora jedne od njih.
Donosilac odluke je subjekt koji ima ovlatenje i odgovornost za rjeavanje
problemske situacije i donoenje odluke. Ovo se prije svega odnosi na sistem (npr.
organizaciono-poslovni sistem, drutveni sistem u uem ili irem smislu gledano) ali
ima i openitiji karakter. Ako se radi o sistemu onda donosilac odluke moe biti
ovjek kao pojedinac, grupa promatrana kao organ ili organizacija kao cjelina. U
ovom sluaju problemska situacija i njeno rjeenje ima utjecaja na razliite interese pa
stoga donosilac odluke mora raspolagati ovlatenjima za rjeavanje problema i
donoenje odluke, a takoer i snositi odgovornost za posljedice svojih odluka.

159

5.7.3. Faze procesa odluivanja

Analiza procesa odluivanja efikasnija je i lake se shvaa ako je podijeljena
na konaan broj faza. Time je omoguen analitiki pristup prouavanju problema.
Rijetke su situacije kad problem sam ukazuje na rjeenje.
Znatno je vei broj problema koji su naizgled nerjeivi, jer rjeenja nisu
oigledna ili je donosilac odluke emotivno vezan za rjeenje pa prema tome nije
objektivan. Zato analitiko sagledavanje procesa odluivanja daje objektiviziran
pristup problemu, a time i racionalniji pristup rjeavanju.
Proces odluivanja se sastoji od:
Identifikacija problema;
Definiranje problema;
Razvijanje alternativa;
Vrednovanje i selekcija alternativa;
Izbor najbolje alternative rjeenja problema;
Implementacija.
Iako se podjela ini loginom, ona nikad nije takva u stvarnosti. Brzina
promjena mijenja stav donosioca odluke bilo iz subjektivnih bilo iz objektivnih
razloga a time i odnose identifikacije i definiranja problema kao i analizu i izbor
rjeenja. Ralanjivanje procesa odluivanja na faze moe se uzeti vie teoretski, kako
bi olakalo uvid u proces i njegovu primjenu u praktinim situacijama. Vremensko
trajanje odreene faze moe biti vrlo razliito, a ovisi o prirodi problema odluivanja i
stupnja informiranosti o pridruenoj problemskoj situaciji i sredini u kojoj je nastao.
Identifikacija problema odluivanja
Identifikacija problema, a zatim i definiranje problema poetni
rjeenju problemske situacije i donoenju odluke o razrjeavanju jer od
kvaliteta rjeenja i smanjenje negativnih efekata i/ili usmjeravanja
poeljnom pravcu. Uoavanje problema moe se shvatiti kao poetak
problema.

je korak u
toga zavisi
procesa u
definiranja

Donosilac odluke veinom nije svjestan o postojanju problema sve dok ne

povee dostupne informacije u vie ili manje povezan sistem ili interpretaciju
problema.
Identifikacija problema kao faza procesa odluivanja moemo podijeliti u tri
grupe aktivnosti:
selekcija i klasifikacija podataka i informacija;
povezivanje i obrada podataka i informacija; i
interpretacija.
Selekcija podataka poetni je korak koje prima donosilac odluke iz razliitih
izvora u dinamici vremena, zavisno od uoavanja problema. Cilj selekcije je
odstranjivanje bitnog za problemsku situaciju od manje bitnog ili nebitnog, na osnovu

160

ega se poinju shvaati uzrono-posljedine zavisnosti dostupnih podataka. Ovaj

korak je pretpostavka za nastavak procesa identifikacije.
Idui korak, nita manje laki od prethodnog (koja je informacija bitna
moemo zakljuiti tek na kraju procesa identifikacije, do tada samo pretpostavljamo)
je povezivanje i obrada, iji je cilj odgovor na slijedea pitanja:
da li postoji problem;
koji dio sredine je ukljuen u problem (sa stanovita donosioca odluke);
koji su uzroci problema, kakve su posljedice i tendencije razvoja
problema; i
koja ogranienja suuju mogunost izbora rjeenja.
Interpretacija svih skupljenih dostupnih podataka omoguuje novi uvid u
problemsku situaciju (ne samo uoavanje) te ukazuje na mogua ostvarljiva rjeenja.
Definiranje problema
Definirati problem znai postaviti ga u takav kontekst koji ukazuje na njegovo
rjeenje.
Faza identifikacije problema i definiranja problema su meusobno
isprepletene, tako da ih je teko razdvojiti. Ovdje su naznaeni odvojeno radi lake
analize pojedinih procesa. Pogreke u identificiranju problema (krivi problem ili
nedovoljno precizno odreen) mogu dovesti do poveanja neeljenih posljedica
umjesto do njenih smanjenja. Identifikacija problema pretpostavlja poznavanje svih ili
relevantnih elemenata koji su uzrokovali problem.
Slinosti vae i za definiranje problema, s tim da definiranjem problema
moemo uticati na novi pristup u identifikaciji problema. Rjeavanje tehnolokog
otpada koji zagauje okoli, moemo rijeiti klasinim zbrinjavanjem otpada, ili
reinenjeringom procesa koji proizvodi otpad kako bi se koliina otpada smanjila,
promijenila, iskoristila ili eliminirala u potpunosti, ovisno o ogranienjima sistema.
definiranje problema podrazumijeva razrjeenje meuovisnosti unutar
elemenata problema. Prema tome, poznavanje elemenata problema, pretpostavka je za
rjeavanje veza izmeu njih, a oba postupka zajedno su osnova za rjeavanje
problema.
Nain opisivanja elemenata i njihovih meusobnih odnosa moe biti opisan,
matematikim modelima, informacionim modelima, grafikim putem, tabelama,
matricama, te drugim primjerenim sredstvima.
Identifikaciju komponenti moemo podijeliti na:
otkrivanje(uoavanje) komponenti:
analiza sadraja komponenti; i
uoavanje i analiza veza i odnosa izmeu komponenti.
Komponente problema mogu se uoiti sa manje ili vie napora. Neke
komponente se uoavaju lagano, a za neke je potrebno pokrenuti istraivanje. Krajnji
rezultat je lista svih ili znaajnih komponenti.

161

Poslije utvrivanja komponenti, analizira se njihov sadraj i njihovi

meusobni odnosi kako bi se utvrdio domen njihovog djelovanja. Na osnovu gornjeg,
mogue je izdvojiti skup komponenti koje reprezentativno odraavaju dati problem.
Spisak komponenti treba biti ureen, to znai uspostavljanje vremenskog slijeda
zavisnosti njihovog djelovanja.
U okruenju donosioca odluke, pored definiranog problema koji se istrauje,
nalaze se i drugi problemi kao posljedice drugih dogaaja. Sveukupnost ovih
dogaaja sagledava se u iroj problemskoj situaciji. Zbog toga je potrebno istraiti i
analizirati veze izmeu danog problema i ostalih. To proizlazi iz injenice da rjeenje
danog problema bez analize povezanosti s drugim problemima moe dovesti do toga
da optimalno rjeenje promatranog problema moe izazvati negativne posljedice
nekog problema koji ima vei utjecaj na opu situaciju od zadanog. Time bi sebi
napravili tetu, a istovremeno dokazali da je potrebno promatrati probleme u
hijerarhijskom nizu.
Razvijanje alternativa, vrednovanje i selekcija alternativa
a) Definicija ciljeva koje treba ostvariti rjeenje problema
Definiranje ciljeva je kljuni korak u cjelini rjeavanja problema odluivanja.
Jedan te isti donosilac odluke se moe u neizmijenjenoj situaciji razliito ponaati,
zavisno od toga to eli postii. Neka postoji cilj koji teimo, i neka u danoj situaciji
postoji nekoliko naina da to postignemo, donosilac odluke e prilagoditi nain cilju,
vjerojatno po kriterijima najmanjeg utroka. Mogua alternativna rjeenja
predstavljaju funkciju zadatih ciljeva.
Na ovom nivou dolazi do izraaja mo predvianja donosioca odluke, kako bi
posljedice njegove odluke bile u skladu sa eljama tj. zadanim ciljevima. Ovo se
moe postii i istom sreom, ali kao to kae stara rimska poslovica: Dobra srea
skriva talent generala, a loa srea ga otkriva.
Pretpostavlja se da su ciljevi realno definirani, ako ih se eli ostvariti, ali ak
ni to nije garancija ostvarenja ciljeva, nego se mora osloniti na objektivne elemente
odluivanja.
Objektivni elementi su informacije i podaci o polaznom (prolom) kao i o
poeljnom buduem, a sigurno pomau i podaci o nepoeljnom buduem stanju, kako
bi nali nain izbjei ga. Time je manje ili vie pojanjen odnos uzrok pojava
posljedica tendencija promjene stanja sredine i okruenja.
Dodatni podaci i informacije neophodni su donosiocu odluke da odredi realne
ciljeve, da procijeni od ega u budunosti zavisi ostvarenje ciljeva i svjesnost o
razliitom nivou ostvarenja.
Analizom komponenti problema i informacija o projekciji u budunosti,
donosilac odluke moe Definirati jedan ili vie ciljeva koji nastoji ostvariti. U sluaju
vie ciljeva, potrebno ih je povezati u sistem ciljeva, jer e time osigurati njihovo
ostvarenje u budunosti.
Ciljevi se razlikuju po svom sadraju, kompleksnosti, i vremenskoj dimenziji
ostvarenja. Ciljeve treba analizirati da bi se odredili njihovi odnosi, ime se odreuje
osnova za njihovo povezivanje i formiranje sistema ciljeva.

162

Prvi korak je sistematizacija ciljeva u klase, zavisno od broja osnova u odnosu

na koje se vri klasificiranje, a osnove trebaju biti odabrane tako da se omogui
formiranje sistema ciljeva. Navedene su neke od osnova:
Mogunost realizacije, dijeli ciljeve koje se mogu realizirati u cijelosti,
djelomino i neostvarive.
Projektirani stepen realizacije ciljeva na bitne i nebitne ciljeve. Bitni
ciljevi se moraju potpuno ostvariti, a nebitni su oni gdje i djelomina
realizacija zadovoljava. Istovremeno se definira i stepen realizacije cilja.
Donja granica realizacije je bitni cilj.
Vremenski period, po ostvarivanju na kratkorone, srednjorone i
dugorone.
Uslovljenost. Ciljevi se mogu podijeliti na nezavisne, zavisne,
kompatibilne i nekompatibilne ciljeve.
Faktor rizika. Ciljevi su sigurni i nesigurni, gdje kod sigurnih poznajemo
sve relevantne faktore i odnose, i moemo na njih uticati. Nesigurni ciljevi
u veoj ili manjoj mjeri ovise o sluajnim dogaajima nad kojima nemamo
kontrolu.
Nivo hijerarhije, ciljeve dijeli na poetne, meuciljeve i konane ciljeve.
Kao primjer definiranja problema predstavljamo putnike agencije koja nude
obilje standardnih aranmana od kojih je odabrano nekoliko poznatijih koji su
prikazani u tabeli 5.1.
Tabela 5.1: Tabela odluivanja za problem izbora odredita za maturalno
putovanje
Alternative
Tunis
Turska
Grka
Italija

Kriteriji
Trokovi
Ostali
Zabava
(KM)
sadraji
iste relativne vanosti (0,2)
550
dobra
3. klasa
650
dobra
3. klasa
700
slaba
2. klasa
450
loa
1. klasa

Trajanje
(dana)
5
5
6
4

Boravak
(dana)
6
7
8
6

Alternative su opisane s kriterijima i svakoj od njih pripada jedan red u tabeli

5.1.
Navedeno je pet kriterija za ovaj problem odluivanja, s tim da se oni mogu
rastaviti na podkriterije. Tako bi imalo smisla Trokove rastaviti na podkriterije fiksni
trokovi i dodatni trokovi (za neku pretpostavljenu razinu neobaveznih aktivnosti).
Ovaj kriterij izraen je kvantitativno. Kriterije Zabava i Ostali sadraji moemo
izraziti samo kvalitativno bilo opisom koji je dat u tabeli, bilo oznakom za klasu.
Kriterij Boravak uveden je da bi se razlikovalo vrijeme boravka na odreditu od
ukupnog trajanja puta koje je takoer navedeno. Smatra se da je nepovoljniji onaj

163

aranman u kojem je vei omjer ukupnog trajanja i boravka na odreditu. To se,

meutim, moe kompenzirati atraktivnou puta i usputnim sadrajima o emu treba
voditi rauna kod sinteze svih kriterijalnih vrijednosti.
Podatke iz ove tabele moemo smatrati ulaznim podacima za model
odluivanja. Meutim, to nisu jedini ulazni podaci u problemu odluivanja. Kad se u
donoenju odluke koristi vie kriterija rijetko su svi kriteriji jednako vani. Zbog toga
se kriterijima pridruuju teine koje odraavaju njihove relativne vanosti. Teine se
mogu izraziti u postotku tako da je njihova suma jednaka 100 ili se normaliziraju tako
da njihova suma iznosi 1. U odreivanju teina mogu se koristiti procjene donosioca
odluke, a razvijene su i sloenije metode za njihovo izraunavanje. U tabeli 5.1. svim
kriterijima pridruene su jednake teine. Kasnije emo pokazati kako se mogu
izraunati teine kriterija. Kao to se to vidi iz naeg primjera, vrijednosti kriterija
(kolone u tabeli odluivanja) mogu se izraziti brojevima ili opisno.
Uloga kriterija je da opiu alternative na takav nain da se za dvije alternative
jasno moe odrediti koja je u odnosu na promatrani kriterij povoljnija. Ukoliko je npr.
promatrani kriterij cijena, povoljnija je jeftinija alternativa. Kao kriterijske vrijednosti
mogu se pojaviti i pozicije s liste alternativa po promatranom kriteriju kada ne postoji
ope prihvaena mjera za taj kriterij ili je donosilac odluke zadovoljan s tim nivoom
preciznosti. Kao kriterijske vrijednosti u tabeli odluivanja mogu se javljati brojevi s
razliitih skala; rednih, intervalnih i racionalnih. Redne skale omoguuju rangiranje
alternativa, ali ne daju informaciju o razlikama izmeu tih rangova (u naem primjeru
redne skale koriste se za kriterije Zabava i Ostali sadraji). Intervalne skale baziraju se
na konstantnim jedinicama mjere (u naem primjeru Trokovi, Boravak i Trajanje).
Intervalne skale omoguuju tano odreivanje razlika meu alternativama.
Racionalne skale koriste se kod mjerenja duine, teine, volumena i slino. Pomou
ovih skala izraava se koliko puta je jedna alternativa bolja od neke druge.
Podaci iz tabele odluivanja se pomou metoda za odluivanje prevode u
takav oblik koji omoguuje donosiocu odluke da donese odluku. U nastavku se
opisuju izlazni podaci koji se dobivaju obradom ulaznih podataka pomou metoda za
odluivanje.
Na temelju opisanih ulaznih podataka koji su na raspolaganju donosiocu
odluke, on mora odluiti kojoj alternativi e dati prednost. Ta odluka temelji se na
usporeivanju podataka koje sadri tabela odluivanja i vanosti koju dajemo
kriterijima. Izlazni podaci dobivaju se kao rezultat primjene neke od metoda za
odluivanje i oni mogu biti u razliitom obliku.
Najee se izlazni podaci modela odluivanja javljaju u vidu rang liste
alternativa. Rang lista alternativa moe se pojaviti kao direktan rezultat primijenjenog
postupka, npr. ako se po svakom kriteriju naini rang lista i onda se one objedine u
konanu rang listu izraunavanjem prosjenog ranga svake alternative. Druga
mogunost je da se u analizi podataka iz tabele odluivanja primjenjuje neki postupak
koji kao rezultat svakoj alternativi pridruuje odreeni broj. U tom sluaju se rang
lista alternativa dobije na temelju brojanih vrijednosti pridruenih alternativama.

164

b) Matematiki modeli odluivanja

Matematiki modeli nam slue za izvoenje potrebnih analiza na osnovu kojih
se mogu traiti odgovori u vezi sa postavljenim problemima. Na osnovu
eksperimentiranja na matematikim modelu mogue je zakljuiti koje je rjeenje
najbolje i njega treba predloiti donosiocu odluka.
Nekontrolisani ulazi iz
okruenja
Profit = 10 KM / kom
Vrijeme proizvodnje = 5 sati / kom
Kapacitet = 40 sati

Kontrolisani ulazi
Plan proizvodnje
koliina x

Matematiki model
Funkcija kriterija: y = 10x
Ogranienja: 5x 40; x 0
Optimum: MAX

Rezultat
Profit(8) = y(8) = 80
Iskoriteni kapacitet = 40

Slika 5.12. Matematiki model odluivanja

Matrice odluivanja
Osnovni elementi matrice su:
Polje izbora A = {A} (i = 1,2,.....m)
Skup stanja S = {S}, (j = 1,2.....n)

Efekti (pretpostavimo da su numeriki izraeni ili da im se moe pridruiti

funkcija korisnosti).
Povezanost skupova A i S:
A x S = {(A1,S1,),....(Ai,Sj,),....,(Am,Sm)}
Funkcije definiranje u skupini A x S da svakom paru pridruujemo jedan efekt
tj.
F (Ai,Sj) = eij
U problemima odluivanja iz oblasti ekonomije, efekt zamjenjuje financijski
iznos i umjesto termin efekt primijenit emo termin plaanja i oznait emo sa pij.
Matrice plaanja imaju oblik:
M = (pij)mn
Informacije s kojima je opisan problem odluivanja u uvjetima nesigurnosti
prikazuju se u obliku tabele (matrice) plaanja.

165

Tabela 5.2. Matrica plaanja

S1
p11
p21
p31
...
pm1

A1
A2
A3
...
Am
gdje su:

S2
p12
p22
p32
...
pm2

S3
p13
p23
p33
...
pm3

...
...
...
...
...
...

Sn
p1n
p2n
p3n
...
pmn

Ai i-ta aktivnost (akcija);

Sj j-to stanje;
pij plaanje (posljedica) poduzimanja akcije i ako je okolina u stanju j.
Maximin: Kriterij koji karakterizira odbojnost prema riziku (odluku s
najmanjim rizikom), za svaku akciju Ai identificira najslabiji ishod pij* a bira se ona
akcija Ak za koju je ta vrijednost najvea, tj.
pij* = minpij pri emu je:
rk = maxpij* = max(minpij)
Primjer: Prodava novina nabavlja novine po 3 KM, a prodaje ih po 5 KM. U
slijedeoj tabeli prikazuju se mogunosti zarade ovisno o odnosu broja nabavljenih i
prodanih primjeraka novina.
Tabela 5.3. Zarada u donosu na broj nabavljenih primjeraka novina
16
17
18
19
20
21
22
23
24

16
32
29
26
23
20
17
14
11
8

17
32
34
31
28
25
22
19
16
13

18
32
34
36
33
30
27
24
21
18

19
32
34
36
38
35
32
29
26
23

20
32
34
36
38
40
37
34
31
28

21
32
34
36
38
40
42
39
36
33

22
32
34
36
38
40
42
44
41
38

23
32
34
36
38
40
42
44
46
43

24
32
34
36
38
40
42
44
46
48

Stanje okoline potranja za novinama (16 do 24 primjerka)

Akcija broj naruenih primjeraka novina (16 do 24 primjerka)
Ako npr. narui 22 primjerka, a proda ih 19, zarada je 19 x 5 - 22 x 3 = 29
KM.
Odluka: max(minpij) = max(32,29,26,23,20,17,14,11,8) = 32. Dakle, po ovom
kriteriju bi se donijela odluka da se nabavi 16 primjeraka, jer je to najmanji rizik.
Maximax: Ovaj kriterij karakterizira sklonost riziku. Za svaki kriterij
identificira se najbolji ishod pij* i bira se akcija Ak za koju je ta vrijednost najvea.
pij* = maxpij

166

rk = maxpij* = max(maxpij)
Ako bi u prethodnom primjeru, odluku donijeli po ovom kriteriju onda bi
odluku donijeli na osnovu: max(maxpij) = max(32,34,36,38,40,42,44,46,48) = 48.
Dakle, po ovom kriteriju bi se donijela odluka da se nabavi 24 primjerka (A=24).
Hurwiczov kriterij: Ravnotea izmeu prethodna dva kriterija (maximin i
maximax). Za svaku akciju Ai rauna se Hurwiczova vrijednost:
H(i) = a min(pij*) + (1- a) max(pij*)
gdje je a indeks pesimizma-optimizma, koji karakterizira stav donosioca
odluke prema riziku. Bira se akcija Ak s najveom vrijednou H(k).
Neka je u naem sluaju indeks a = 0,5 onda bi za gore navedeni primjer bilo:
H(1) = 0,5 32 + (1 - 0,5) 32 = 32
H(2) = 0,5 29 + (1 - 0,5) 34 = 31,5
...
H(9) = 0,5 8 + (1 - 0,5) 48 = 28
Najvea vrijednost H je za prvu alternativu pa bi sa ovim indeksom i koristei
ovaj kriterij izabrali tu alternativu.
Savageov kriterij: Kriterij minimalnog aljenja. Svakom stanju u tabeli
odluivanja pridruuje se aljenje Rij = max(pj) pij , kao razlika izmeu ishoda
najbolje akcije za to stanje (j) i vrijednosti pij.
Formira se tablica aljenja; svakoj akciji Ai pridrui se aljenje Rij te se bira
ona akcija Ak za koju je ova vrijednost minimalna.
Ovaj kriterij temelji se na spoznaji da donositelj odluke ne moe uticati na
stanje okoline, ali posljedice za njega proizlaze iz njegovog izbora akcije. Stoga ima
smisla usporeivati posljedice razliitih akcija koje je on mogao poduzeti u odnosu na
pojedino stanje. Pojam koji se uvodi da bi se formalizirala takva analiza je aljenje
(regret) to odgovara osjeaju koji se javlja kad on spozna to je propustio svojim
krivim izborom. Da bi se primijenio ovaj kriterij potrebno je prvo izraunati aljenja
(aljenje zbog posljedica odluke) na temelju podataka iz tablice odluke.
Izbor najbolje alternative rjeenja problema
Proces odluivanja poinje u momentu kada je donosilac odluke postao
svjestan problema i problemskih situacija koje treba rijeiti.
Neizvjesnost se moe na razliite naine interpretirati i definirati. Moemo
rei da je neizvjesnost u kojoj se nalazi donosilac odluke rezultat nedovoljnog broja
saznanja o realnosti koja nas okruuje.
Ti dogaaji mogu biti mnogobrojni, kompleksni, razliite prirode, pa ih je
teko identificirati, predvidjeti, opisati i djelovati na njih. Stepen neizvjesnih dogaaja
zavisi od raspoloivih informacija i prirode problema. Stepen informiranosti smanjuje
neizvjesnost o dogaajima i omoguava donosiocu dogaaja da bolje donosi odluke.
Stepen postojee informiranosti i neizvjesnosti je relativan i mijenja se zavisno od
prirode problema.

167

Postoje problemi za koje je postojea informiranost dovoljna da se utvrde svi

elementi odluivanja, a ponekad se sa sigurnou predvidi ostvarivanje efekata. Za
njih je stepen neizvjesnosti rizika jednak nuli. Na drugoj strani, postoje problemi za
koje postojee informacije nisu dovoljne da se precizno utvrde svi elementi rjeenja,
ve samo procijene pa efekti nisu sigurni. Ovi problemi imaju stepen neizvjesnosti
relativno velik. Raspoloive informacije koje savladava neizvjesnost u procesu
odluivanja omoguava donosiocu odluka kvalitetnu obradu podataka i informacija.
Zavisno od toga kakva je informacije i koliki je stepen informiranosti, situacije
odluivanja mogu biti:
situacija izvjesnosti;
situacija rizika;
situacija procijenjenog rizika i
situacija neizvjesnosti.
U situaciji izvjesnosti, donosioci odluke su u mogunosti da u potpunoj
sigurnosti predvide stanje prirode koja e nastupiti i da poveu to sa moguim
alternativnim rjeenjima problema i da precizno definiraju efekte. Ovdje se radi o
potpunoj informiranosti a stepen neizvjesnosti je nula.
U uvjetima rizika, donosilac odluke poznaje mogunost rjeavanja
problema, ali ne i posljedicu izbora svake mogunosti. Uvjerenje donosioca odluke u
njenu ispravnost opada sa nedostatkom informacija. U uvjetima rizika donosilac
odluke oslanja se na vjerojatnosti vezane uz ocijenjene koristi odreene mogunosti.
Stepen vjerojatnosti izraunava se matematikim modelima i procjenom.
U uvjetima kada informacija nije dovoljna da se na osnovu nje odrede
objektivne vjerovatnoe, tada se donosiocu odluka omoguava da stanjima prirode
dodijeli subjektivne vjerovatnoe. Subjektivne vjerovatnoe zavise od ponaanja i
miljenja donosioca odluka. Subjektivna vjerovatnoa se razlikuje od objektivne
vjerovatnoe. Situacije procijenjenog rizika procjenjuju se i u irem i u uem smislu
neizvjesnosti.
U uvjetima nesigurnosti uvjerenje donosioca odluka u ispravnost odluka je
veoma niska jer se odluka donosi u uvjetima nepostojanja nikakvih informacija o
vjerojatnostima moguih rjeenja ili se ne raspolae dovoljnim znanjem o
mogunostima za rjeavanje problema. Situacija neizvjesnosti nije dovoljna da se
procijene ni subjektivne, ni objektivne vjerovatnoe stanja prirode, a efekti
vjerovatnoa nisu sigurni. Neizvjesnost je maksimalna pa se ova situacija tereti kao
situacija neizvjesnosti u uem smislu.
Odluivanje je pojam koji priprema donosioca odluke. Pojam odluivanja
obuhvata vie, mi emo obrazloiti dva naina:
Prvi nain nam osigurava najbolji nain iskoritavanja informacija i
pribavljanje dodatnih ako je potrebno;
Drugi nain objanjava situaciju da donosilac odluke u mogunosti da
donese odluku koja e biti realno provodljiva uz minimalno potrebno
vrijeme za njeno donoenje.

168

Na osnovu promatranja, odluivanje moemo podijeliti u tri grupe:

programirano odluivanje (PGO);
neprogramirano odluivanje (NPGO) i
intuitivno odluivanje (INTO).
Osnovnim elementima odluivanja moemo opisati vjerovatnoe moguih
stanja prirode i efekte pojedinih alternativa. U zavisnosti od situacije odluivanja
postoje mnogi problemi odluivanja, ali i mogunosti:
Vjerovatnoe i efikasnosti su precizno definirani (DF);
Vjerovatnoe i efekti su objektivno procijenjeni (OP);
Vjerovatnoe i efekti su subjektivno procijenjeni (SP) i
Vjerovatnoe i efekti nisu procijenjeni (NP) odnosno nisu definirani (ND).
Kod programiranog odluivanja postoje problemi odluivanja za koje su
elementi odluivanja precizno definirani postoje standardne procedure i odluivanje
se odnosi na situacije izvjesnosti i situaciju procijenjenog rizika. Postoje problemi
odluivanja za koje su jedan ili oba elementa odluivanja subjektivno procijenjeni.
Programirane odluke su odluke koje se donose na osnovi pisanih ili nepisanih
pravila, politika, procedura. Imaju za cilj olakati odluivanje u situacijama koje se
javljaju uestalo. Obuhvaaju npr. odluke to uiniti sa kupcem koji eli vratiti robu,
odluke o specifikaciji karta i sl. Donoenje pravila da se roba moe zamijeniti ili
vratiti uz predoavanje rauna u roku od 14 dana od dana prodaje pojednostavnjuje
proceduru odnosa sa kupcima, tedi vrijeme prodajnog osoblja, te dozvoljava da se
vie panje posveti savjetovanju kupca pri prvom izboru robe.
Kod neprogramiranog odluivanja nisu potpuno definirani problemi
odluivanja. Nivo informiranosti donosioca odluke nije potpun, a procedure
odluivanja nisu unaprijed pripremljene. Ukoliko jedan od problema donosilac odluke
nije u mogunosti da precizno definira ili procjeni, radi se o intuitivnom odluivanju.
U intuitivnom odluivanju problemi su obino sloeni kompleksni, a informiranost
donosioca odluke je niska i nedovoljna.
Tabela 4. Tipovi problema i odluka
Tip odluke

Programirane

Neprogramirane

Tip
problema

Procedura

repetitivni,
rutinski

pravila,
standardne
procedure,
politike

sloeni, novi

kreativno
rjeavanje
problema

169

Primjeri
isplata plate,
koritenje
slubenog vozila,
povrat robe, ...
uvoenje novog
proizvoda,
rjeavanje problema
prezaduenosti, ...

Na primjer, menaderi stjeu iskustvo donoenja odluka unutar i izvan

organizacije u kojoj rade, a okolnosti pod kojima odluuje menader meusobno se
bitno razlikuju. Mogue je razlikovati zadovoljavajua, optimalna i idealna rjeenja.
Za selektiranje zadovoljavajuih rjeenja koriste se nekvantitativne i
subjektivne metode. Za selektiranje optimalnih rjeenja koriste se metode
znanstvenog promatranja i kvantitativna mjerenja. U selekciji idealnih rjeenja koriste
se kombinirane tehnike nekvantitativne i kvantitativne metode.
Odluivanje se moe podijeliti na tri osnovne vrste: intuitivno, odluivanje na
temelju prosuivanja i racionalno odluivanje. U menaderskom odluivanju mogu
nastati ogranienja u odluivanju uslijed: nejasne okolnosti odluivanja, nepotpunosti
informacija, osobnih ogranienja donositelja odluke i nedovoljnih sredstava za
ostvarenje rizika.
Intuitivno odluivanje odluivanje na temelju intuicije donositelja odluke.
Intuicija se moe definirati kao percepcija istine bez svjesnog razmiljanja. Donosilac
odluke ne zna objasniti zato je postupio na odreeni nain. Intuitivno odluivanje
karakteristino je za privatan ivot, dok u poslovnom odluivanju prua male
mogunosti za izbor optimalnih rjeenja. Intuitivnim odluivanjem donose se
operativne odluke, koje su najee programirane i slue za rjeavanje rutinskih
problema.
Odluivanje na temelju prosuivanja koristi se u situacijama koje se
ponavljaju i temelji se na iskustvu menadera. Menader prema vlastitom sistemu
procjene odreuje je li neko rjeenje potencijalno korisno ili tetno za organizaciju.
Procjene su prethodnica svjesnog emocionalnog iskustva i nuno su nesvjesni procesi.
Na temelju prosuivanja donose se taktike odluke, u kojima su poznati zahtjevi i
situacija, a trebaju podii razinu efikasnosti.
Racionalno odluivanje primjenjuje se kod donoenja stratekih odluka i
povezano je s znanstvenim metodama odluivanja. Strateke odluke su najvanije
odluke i one odreuju strategiju i ciljeve organizacije u budunosti, a donosi ih top
menadment. Prilikom racionalnog odluivanja donositelj odluka se slui analitikim
metodama. Pojedinci i organizacije koji odluke donose na bazi analize informacija i
vrednovanja alternativa u odnosu na postavljeni cilj, odluke donose racionalno.
Osnovni model racionalnog donoenja odluka podrazumijeva:
1) Identifikaciju problema
2) Razvijanje alternativa
3) Vrednovanje alternativa
4) Provoenje akcije, te kontrola provedbe odluke
Model racionalnog odluivanja se teko provodi u praksi, jer zahtijeva
potpunu informaciju koju je, kada je rije o donoenju odluka koje se odnose na
budue akcije, nemogue imati. S druge strane, prikupljanje potpunih informacija
kada su one raspoloive moe znaiti prevelik troak resursa (ljudi angairani na
prikupljanju, kanali prikupljanja, tehnologija ili metode prikupljanja, analitiari) ili
iziskuje prevelik ulog vremena. Stoga se u praksi ee koristi model ograniene
racionalnosti.

170

Autor ovog pristupa je Herbert Simon. Pojedinci i organizacije odluuju na

temelju onoga to im je u danim okolnostima mogue znati. Odabiru se pravci akcije
koji zadovoljavaju ili su dovoljno dobri za dane okolnosti, iako moda nisu idealni.
Amos Tversky i Daniel Kahneman postavili su model koji donoenje odluka
vezuje uz iskustvena pravila kao dominantan kriterij izbora odluke. Npr. kreditni
referent, koji odluuje o odobrenju kredita na osnovi iskustva pretpostavlja da
pojedinac ne moe izdvajati vie od 35% svojih primanja za otplatu kredita, te stoga
odbija sve one kod kojih je rata otplate vea od 35% njihovih mjesenih primanja.
Ovakvim pristupom ubrzava se proces odluivanja ali postoje i mnoge zamjerke.
Ljudi su skloni pristranom interpretiranju iskustva. To znai da dogaaji koji su se
odigrali nedavno, ili su bili izrazito intenzivni, ili se dogaaju vrlo esto, esto imaju
dominantan utjecaj na izbor reakcije iz repertoara iskustvenih reakcija.
Za veinu visokorazvijenih zemalja svijeta informacijsko drutvo u kojem je
temeljni resurs znanje i informacija zamijenjeno je tzv. kreacijskim drutvom
(osnovni resurs postaje sposobnost kreativnog razmiljanja). Takve zemlje shvatile su
da konkurentske prednosti i prosperitet ne lee u onome to je znano ve u
sposobnosti generiranja neeg novog, originalnog i korisnog. U takvim je
gospodarstvima tzv. kreativni sektor (zaposleni u tzv. kreativnim zanimanjima poput
dizajna, arhitekture, marketinga, i dr.) sve znaajniji u generiranju domaeg bruto
proizvoda i zaposlenosti. Stoga, sve se vie pozornosti posveuje i modelu kreativnog
odluivanja.
Model kreativnog odluivanja obuhvaa 4 faze:
1) identifikacija problema pretraivanje;
2) generiranje alternativa inkubacija;
3) vrednovanje alternativa iluminacija i
4) verifikacija implementacija (logika formulacija rjeenja).
Model kreativnog rjeavanja problema ima svoju dinamiku koja obuhvaa 4
gore navedene faze. Uobiajena predrasuda vezana uz kreativno odluivanje je
poistovjeivanje procesa kreativnosti sa 3 fazom fazom iluminacije tzv. eureka
efektom. Takvo pojednostavljenje procesa kreativnog rjeavanja problema je loe jer
se na takav nain zanemaruje vanost prve i etvrte faze koje se odvijaju na svjestan i
strukturiran nain. Nasuprot tome, druga i trea faza mogu se odvijati i nesvjesno.
Od iznimne je vanosti voditi rauna o tome da se najbolje ideje pojavljuju
nakon adekvatne pripreme, te da realizacija ideje zahtijeva da se ideja racionalizira i
verbalno objasni svima onima koji e biti ukljueni u njezinu primjenu.
Odluivanje u uem smislu predstavlja izbor jedne alternative izmeu skupa
moguih alternativa. Pretpostavlja se da su unaprijed utvreni osnovni elementi
odluivanja; alternativna rjeenja problema, skup stanja prirode sa odgovarajuim
vjerovatnoama i skup efekata koji se predstavljaju u obliku matrice. Treba istai da
ne postoji najbolji izbor, ve je potrebno napraviti onaj izbor koji e smanjiti rizik na
najmanju moguu mjeru. Odluivanje obuhvata povezivanje alternativa i faktora
rizika objektivno ili pak subjektivno procijenjeno.

171

5.7.4. Zakljuak
Pod pojmom odluivanja podrazumijevat emo postupak izbora jedne od
moguih varijanti (alternativa) odluke. Glavni elementi problema odluivanja su
ciljevi koji se ele postii odlukom, alternative izmeu kojih se bira i kriteriji koji se
koriste kod izbora.
U problemu odluivanja postoje ciljevi koji se ele postii odlukom, kriteriji
kojima se mjeri postizanje tih ciljeva, teine tih kriterija koje odraavaju njihovu
vanost i alternativna rjeenja problema. Podaci i informacije o tim elementima
problema odluivanja odgovarajuim postupcima se saimaju u po jedan broj za
svaku alternativu, te se na temelju tih vrijednosti odreuje rang lista alternativa.
Dakle ako promatramo neki sistem ili podsistem kojim elimo upravljati,
svakako da ga moramo dobro Definirati, odrediti njegove inpute, outpute, vanjske
utjecaje i dr. Postizanje eljenog stanja sistema podrazumijeva postojanje cilja koji
elimo postii. Za donoenje odluke potrebna je analiza moguih alternativa koju
emo izvriti uz pomo prikupljenih informacija o naem sistemu/podsistemu. Kako
bi odabrali jednu od njih moramo imati kriterije kako bi mogli pravilno vrednovati i
usporediti utjecaje svake od njih. Neki od tih utjecaja su vaniji od drugih, neki su
poeljni, a neki nepoeljni. Zbog toga je donoenje odluka vaan proces u
cjelokupnom djelovanju i promatranju sistema. Odnosno, i odluivanje moemo
promatrati kao sastavni dio ili podsistem nekog veeg procesa upravljanja i voenja
nekog sistema, njegovog dovoenja u eljeno stanje.
Da bi donijeli ispravnu odluku uvijek je potrebno napraviti sve navedene
analize, prikupiti informacije, usporediti alternative, vrjednovati ih i odabrati jednu od
njih. Uz sve to treba u obzir uzeti i faktor vremena, jer odluke izmeu ostalog moraju
biti i pravovremene, tj. donesene na vrijeme, kako bi se mogle na vrijeme sprovesti.
Zato donoenje odluka nije uvijek lako, zahtijeva esto i ukljuivanje iskustvenih
spoznaja, kao i oslanjanje na intuiciju, ukoliko nemamo dovoljno informacija i u
neizvjesnosti smo. U svakom sluaju dalji tok sistema ovisi o donesenoj odluci i zato
tom vanom koraku moramo posvetiti potrebnu panju.

5.8. Teorija kontrole

Teorija kontrole je zasnovana na teoriji sistema, naroito na realizaciji i
identifikaciji sistema. Kontrola se koristi za uspjeno upravljanje mainama i
kompjuterima.
Kod telefonskih prekidaa postoji kontrola prijema za svaki dolazni poziv. Da
ne postoji kontrola prijema tokom perioda preoptereenja (sjetite se televizijskih igara
u kojima se od publike trai da zovu studio), uinkovitost bi dramatino opala na
nekoliko procenata teoretskog kapaciteta ili ak na nulu.
Ogranienja dinamikih brzina se prikazuju na autoputovima u veim urbanim
podrujima Evrope kako bi se protok vozila nesmetano odvijao. Kontrolni algoritmi
za ova ogranienja su zasnovani na matematikom modelu za protok vozila i na teoriji
kontrole. U fabrici za proizvodnju sokova kontrola se koristi za odreivanje poetnog
vremena i poetnih uvjeta svih operacija. Uvjeti koji se moraju provjeriti ukljuuju

172

dostupnost sirovina i resursa i pravilno funkcioniranje maina (kvarovi maina su

glavni problem).
Procedure kontrole zranog prometa su zasnovane na teoriji kontrole.
Matematiki model za ovo je zasnovan na zakonima mehanike i redoslijedu zasebnih
operacija.
Standarde za nivoe otrovnih tvari postavljaju dravne agencije nakon
eksperimentiranja na ivotinjama i ljudima. Algoritmi koji se koriste za procjenu
nivoa koncentracije u razliitim organima i za procjenu parametara matematikih
modela, zasnovani su na teoriji sistema i prepoznavanju sistema. Kontrola postrojenja
za preiavanje otpadnih voda zasnovana je na teoriji kontrole i prepoznavanju
sistema. Vremenska prognoza za nekoliko dana, predvianja koncentracije
zagaenosti zraka i nivoa mora u priobalnim podrujima su zasnovana na
Kalmanovom filtru koji je razvijen kao dio teorije kontrole.
U spomenutim primjerima, kontrola se koristi u obliku povratne informacije.
Senzori pruaju informacije o fizikim uvjetima ili o loginom stanju sistema. Ove
informacije se zatim koriste kako bi se prilagodio unos u tehniki sistem tako da
kontrolirana varijabla ostane blizu podeene take ili slijedi referentnu putanju.
Dizajn kontrole zahtijeva formulaciju matematikog modela, esto u obliku
(nepotpune) diferencijalne jednaine ili automata ili njihovu kombinaciju, kao u
hibridnom sistemu. Teorija kontrole potom osigurava proceduru za izradu zakona
kontrole. Zakon kontrole precizira koje e se vrijednosti unosa koristiti za svako
stanje sistema.
Kao nauni predmet, teorija kontrole ima dugu prolost (glavnu ideju je dao
Vladimir Kucer). Matematiki predmeti koji se koriste u teoriji kontrole i sistema
ukljuuju (nepotpune) diferencijalne jednaine, funkcionalnu analizu, linearnu
algebru, numeriku linearnu algebru, diferencijalnu geometriju i algebarsku
geometriju. Informatiki predmeti ukljuuju teoriju automata, Petrijeve mree,
raunanje i kompleksnost, te operativne sisteme u stvarnom vremenu.
Motivacija za teoriju kontrole se mijenja sa razvojem tehnologije i sa
potrebama drutva. Rani motivacijski tehniki sistemi bili su: pojaala za radio
aparate, radarska oprema za otkrivanje, avioni i letjelice. U posljednje vrijeme,
kontrola se primjenjuje na tehnoloke proizvode, podruja i usluge kao to su:
automobili, mree autocesta, kontrola zranog prometa, komunikacijske mree,
proizvodnja, makroekonomska kontrola, matematike finansije, javno zdravstvo,
bioloke nauke, zatita okolia, prognoza vremena i modeliranje klime.
Istraivaki program za teoriju kontrole i sistema u narednoj deceniji ukljuuje
sljedee teme: teorija kontrole za sisteme diskretnih dogaaja, za hibridne sisteme, za
posebne kategorije nelinearnih sistema, za sisteme opisane nepotpunom
diferencijalnom jednainom i za posebne kategorije stohastikih sistema. Realizacija i
identifikacija e se vjerojatno razviti sa algebrom zbog dostupnosti simbolikih
raunskih algoritama.
Kontrola nelinearnih sistema i sistema opisanih nepotpunim diferencijalnim
jednainama e se vjerojatno razviti za mehanike i druge fizikalne sisteme. Kontrola

173

sistema diskretnih dogaaja i hibridnih sistema je motivirana upotrebom kompjutera

za kontrolu tehnikih sistema.
Na ovaj predmet e utjecati razvoj dogaaja u teoretskoj informatici, naroito
raunanje, kompleksnost, teorija automata, te algebra i koalgebra.

174

Praktini rad 6 Kauzalni dijagrami i povratne sprege

Kao to je u prvoj vjebi spomenuto, jedan od naina izgradnje modela je na
principu uzrono-posljedinih (kauzalnih) veza. Kauzalni dijagrami predstavljaju
kvalitativne modele veza meu promjenljivim. Na kauzalnom dijagramu strelica
usmjerena od A ka B znai da A uzrokuje B. Kauzalni dijagrami se jo nazivaju i
dijagrami utjecaja. Kauzalne veze imaju polaritet i mogu sadravati kanjenje.
Pretpostavimo da elimo napraviti model realizacije projekta, koristei princip
kauzalnih veza. Za poetak je bitno odabrati varijable koje ulaze u model. Neka su to
npr.: zadatak sadraj rada, uraeno, potrebni prekovremeni sati, zamor i kvaliteta
rada.
1) Za poetak je potrebno pokrenuti Vensim i kreirati prazan model.
2) Na model treba dodati varijable, kao to je prikazano na slici V-6.1.

Slika V-6.1. Varijable modela realizacije projekta

3) Poveimo varijable strelicama (kauzalnim vezama) kao to je prikazano na
slici V-6.2.
4) Pomicanjem malog kruia koji se nalazi na samoj strelici se moe
mijenjati oblik strelice.

175

Slika V-6.2. Varijable modela realizacije projekta

5) Ponekad je na modelu potrebno neku varijablu naglasiti na neki nain. To
moemo uraditi promjenom boje, veliine fonta ili nekog drugog
parametra vezanog za tekst kojim je prikazana ta varijabla ne modelu. Npr.
elimo da naglasimo varijablu zadatak - sadraj rada. Da bi to uradili
odaberimo pokaziva koji ne mijenja pozicije objekata

6) Zatim, desnom tipkom mia kliknemo na varijablu zadatak - sadraj

rada. Pojavit e se dijalog za podeavanje izgleda varijable (slika V-6.3).
7) Promijenimo npr. veliinu fonta sa 12 na 16 (polje Size, gore-desno) i
promijenimo boju slova u npr. crvenu (polje Color, desno-sredina). Dobit
emo izgled kao na slici V-6.4.
8) esto elimo da prikaemo i polaritet veze izmeu dvije varijable. Ako su
varijable A i B povezane i ako rast/pad A uzrokuje rast/pad B onda je
polaritet veze pozitivan, a ako pad A uzrokuje rast B ili rast A uzrokuje
pad B, onda je polaritet veze negativan. Polaritet veze se prikazuje
simbolima plus + i minus pri vrhovima strelica. Rast ili pad ne mora
biti linearan i koliina promjene ne utie na polaritet. Da bi promijenili
polaritet jedne veze potrebno je desnom tipkom mia kliknuti na vrh
strelice i pojavit e se dijalog za promjenu osobina strelice (slika V-6.5).
9) Na tom dijalogu imamo mogunost da odaberemo polaritet. U polju
Polarity odaberimo odgovarajui polaritet za svaku od veza, te ukljuimo
opciju Outside da bi se znak polariteta prikazao na vanjskoj strani krive

176

linije strelice. Dodijelimo polaritet svakoj od veza kako je to prikazano na

slici V-6.6.

Slika V-6.3. Promjena izgleda varijable

Slika V-6.4. Nakon promjene izgleda varijable

177

Slika V-6.5. Promjena osobina strelice

Slika V-6.6. Promjena polariteta

10) Promjena polariteta se moe uraditi i na nain da se koristi traka sa
osobinama na dnu prozora. Odabere se strelica za koju se eli promijeniti
polaritet. Zatim se klikne na dugme za promjenu polariteta na dnu prozora
i pojavit e se izbor polariteta (slika V-6.6). Odabrati jedan od njih klikom
i promijenit e se polaritet odabrana strelice.
11) Ako elimo da se izgled modela jo vie vizualno prilagodimo da bi
odraavao stvarno stanje, moemo se koristiti i alatom za grafiki

178

. Odaberimo navedeni alat, a zatim kliknimo lijevo, u

komentar
prostor izmeu veza koje ine kruni tok (izmeu varijabli zadatak sadraj rada, zamor i potrebni prekovremeni sati). Pojavit e se
dijalog kao na slici V-6.7.
12) U polju Graphics (dole-lijevo) odabrati Image, a zatim iz liste simbola
odabrati znak plus +.
13) Nakon toga u polju Shape odabrati opciju Loop Clkwse kojom elimo rei
da je smjer zatvorene petlje u smjeru kazaljke na satu.
14) Na kraju odaberimo i boju u poljima Color (desno-sredina) i Shape color te
postavimo ih na crvenu (kao znak pozitivnog djelovanja).

Slika V-6.7. Grafiki komentar

15) Da bi naglasili pozitivnu spregu promijenimo i boju veza koje je
sainjavaju u crvenu.
16) Analogno, u desnom dijelu, postavimo znak minus kao znak negativne
povratne sprege i dobit emo model kao na slici V-6.8. Pri tome treba u
polju Shape odabrati opciju Loop Counter.
17) Uvedimo sada jo elemenata na dijagram dodavanjem novih varijabli i
veza. Naime, pretpostavimo da elimo izmijeniti situaciju u kojoj
poveanje potrebnih prekovremenih sati preko pozitivne povratne sprege
poveava zadatak - sadraj rada. Na slici V-6.9. je prikaz modela nakon
uvoenja dodatnih varijabli i dodatne negativne povratne sprege.
18) Kako se prijelaz izmeu potrebna radna snaga i trenutna radna snaga
ne deava momentalno potrebno je na modelu naznaiti da postoji
kanjenje. Stoga na opcijama te strelice treba ukljuiti opciju Delay mark
(slika V-6.10) i konani izgled modela e biti kao na slici V-6.11.

179

Slika V-6.8. Oznaavanje pozitivne i negativne povratne sprege

Slika V-6.9. Proirenje modela

180

Slika V-6.10. Oznaavanje kanjenja

Slika V-6.11. Konani izgled

Na prikazanom primjeru je uvedeno nekoliko novih elemenata. Prije svega je
tu bitna oznaka povratne sprege. Postoje i druge oznake povratnih sprega, kao to je to
prikazano na slici V-6.12. Osim toga, uveden je simbol kanjenja. Kanjenje je
osobina dinamikih sistema i oznaava da do realizacije utjecaja putem veze ne dolazi
trenutno, nego nakon nekog vremena. Oznaka je u vidu dvije kratke paralelne linije
postavljene okomito preko linije veze.

181

Mogua je situacija u kojoj nismo sigurni u polaritet veze. Za takve veze

kaemo da imaju ambivalentni polaritet. Kako to nije rezultat stvarnog stanja, nego
naeg razumijevanja stvari, tu postoje dva mehanizma, jedan pozitivnog a jedan
negativnog polariteta i potrebno ih je razdvojiti.
Vano je napomenuti i to da paran broj negativnih veza u slijedu predstavlja
pozitivan polaritet, to se moe vidjeti iz primjera pozitivne povratne sprege, gdje su
veze zamor kvaliteta rada i kvaliteta rada zadatak - sadraj rada
negativne.
Pozitivna povratna sprega pojaava sve varijable koje zahvata. Ona tei
beskonanosti, ali realno nikada ne postoji bez negativne povratne sprege koja to
onemoguava. Negativna povratna sprega tei stabilizaciji varijabli koje zahvata,
odnosno vrijednosti varijabli tee nekim ciljnim vrijednostima. Negativna povratna
sprega vraa sistem u ravnoteno stanje.

Slika V-6.12. Druge oznake povratnih sprega

+/- ?

+
X

Y
-

Slika V-6.13. Ambivalentne veze

182

Rjenik
Alternativa jedan od vie moguih izbora definiranih u procesu odluivanja.
Hurwiczov kriterij kriterij koji pravi ravnotea izmeu maximin i maximax
kriterija. Pri tome se koristi indeksom pesimizma-optimizma kao mjerom
prevage prema maximin ili maximax kriteriju.
Kibernetika nauka o upravljanju sistemima i procesima svih vrsta.
Matrica odluivanja ili tabela plaanja matrini (tabelarni) prikaz alternativa i
stanja, kao redova i kolona respektivno, te cijene (vrijednosti, iznosa plaanja)
koja ih vee.
Maximax kriterij - kriterij koji karakterizira sklonost riziku. Za svaki kriterij
identificira se najbolji ishod i bira alternativa koja donosi najvie.
Maximin kriterij kriterij koji karakterizira odbojnost prema riziku (odluku s
najmanjim rizikom).
Metoda crne kutije kibernetska metoda koja polazi od spoznaje da se moe
djelovati na proces ili sistem i njime upravljati, a da se pritom ne
poznaje unutranja struktura i funkcija sistema.
Metoda modela kibernetska metoda uvedena kao pomo za prikaz i
razumijevanje sloenih pojava realnog svijeta. Modeli su pojednostavljen
prikaz podesan za prouavanje bitnih osobina sistema ili procesa.
Negativna povratna sprega tei stabilizaciji varijabli koje zahvata, odnosno
vrijednosti varijabli tee nekim ciljnim vrijednostima. Negativna povratna
sprega vraa sistem u ravnoteno stanje.
Odluivanje mentalni proces usmjeren da utvrdi najbolji pravac akcije rjeavanja
problema iz skupa moguih alternativa realizacije ciljeva koje definira donosilac
odluke elei da rijei postojei problem.
Povratna veza ili povratna sprega naelo i kibernetska metoda prema kojoj
se uz pomo informacija o izlaznom rezultatu povratno djeluje na
promjenu ulaznog djelovanja sistema.
Pozitivna povratna sprega pojaava sve varijable koje zahvata. Ona tei
beskonanosti, ali realno nikada ne postoji bez negativne povratne sprege koja
to onemoguava.
Savageov kriterij kriterij minimalnog aljenja. Svakom stanju u tabeli odluivanja
pridruuje se aljenje, kao razlika izmeu ishoda najbolje akcije za to stanje i
vrijednosti promatrane elije tabele odluivanja. Formira se tablica aljenja;
svakoj akciji se pridrui aljenje te se onda bira ona akcija za koju je vrijednost
aljenja minimalna.

183

6. TEORIJA INFORMACIJA

6.1. Shvaanje pojma informacije

Teorija informacija je nauna disciplina koja se bavi prouavanjem
informacija. Savremena teorija informacija nastala je 1948. godine pojavom
lanka Matematika teorija komuniciranja koji je napisao Klod enon Ilvud,
ameriki naunik i matematiar.
Idealistika filozofija informaciju tumai kao neto svojstveno samo ovjeku
i njegovoj sposobnosti osjeanja i svjesne spoznaje svijeta u kojem ivi. Prema tom
shvaanju informacija je svojstvo ljudskog duha. Meutim, zna se iz ivota i nauka je
dokazala da i ivotinje primaju, obrauju i daju informacije.
Teorija odraza jedno je od dijalektikih shvaanja informacije. Objanjava
informaciju kao odraz nekog procesa u ljudskoj svijesti, kao rezultat djelovanja dvaju
ili vie medija ili sistema u interakciji. To se djelovanje odraava u ljudskoj svijesti
to omoguuje spoznaju promatranog procesa.
Teorija prapoela tumai informaciju kao jednu od veliina svemira.
Pored parova jedinstva, materija energija i vrijeme prostor, pojavljuje se i
informacija. Ova teorija ukljuuje ideju o BIG BENGU velikom prasku, eksploziji
nastajanja svemira u kojem je nastala i informacija kao jedna od njegovih izraza.

Teorija
prapoela

Idealistika
teorija

Teorija
odraza

Informacija
Norbert
Wiener

Claude
Shannon
Wahl
Malfred
Slika 6.1. Pojam informacije

Sve ove teorije i shvaanja nalaze svoje mjesto u savremenom poimanju

informacije. Tako se u prouavanju, prikupljanju, obradi i upotrebi informacija
susreemo sa stavovima navedenim i drugih teorija. Tek zajedno one uspijevaju
djelomino objasniti kompleksan fenomen informacije i njezine upotrebe.

184

U tom je kontekstu zanimljivo i Wienerovo shvaanje informacije. Izrazio ga

je stajalitem: Informacijom se naziva sadraj onoga to razmjenjujemo s vanjskim
svijetom dok mu se prilagoavamo i dok djelujemo na njega svojim
prilagoavanjem. Ovo se Wienerovo shvaanje odnosi prvenstveno na ovjeka u
komunikaciji sa svojom okolinom. No, Wiener kasnije dopunjuje poimanje koje se ne
odnosi samo na organizaciju koju pokazuju iva bia, ve i na strojeve koji mogu
stvarati red i davati informacije iako je njihova priroda gruba i nesavrena u odnosu
na iva bia.
Claude Shannon, koji je utemeljio savremenu teoriju informacija, objanjava
informaciju prvenstveno kao mjeru reda. Prema njegovu se miljenju ona izvodi iz
entropije kao mjera nepouzdanosti ishoda nekog procesa ili pokusa. Shannon je
naroito pridonio sintaktikom spoznavanju informacija i definiranju
komunikacijskog kanala.
Informacija je dio vijesti koji za korisnika (primatelja) ima vrijednost
novosti koja mu omoguuje obaviti odreeni zadatak. Ovo takoer znai dovoljnu
pouzdanost informacije, pravodobnost i pravomjesnost njezina prijema.
Izneseno razmatranje (procesno, terminoloko i sadrajno) razjanjava neke
aspekte pojma i sadraja informacija. Zbog kompleksnosti problema informacije
primjenjuje se vieaspektno prouavanje i vieaspektna upotreba iste informacije.
Razliitost u shvaanju pojma informacija upuuje na njezinu sloenost.
Claude Shannon zahvatio je jedan od aspekata te sloenosti. Naime, matematiki izraz
koji je dao za entropiju, istodobno slui za proraun informacije i negentropije kao
razlike entropija dvaju stanja. Iz te je interpretacije bila vidljiva ovisnost informacije
samo o vjerojatnosti dogaaja u polju dogaaja. Meutim, stvarnost ipak ui da
znaenje i vrijednost informacije ovisi i o drugim dimenzijama kao to su vrijeme i
prostor, cijena itd. Zbog toga se u dananje vrijeme informacije sve vie prouavaju s
razliitih aspekata kao npr.:
sintaktiki
semantiki
pragmatiki
ciljni
ekonomski
i drugi
Svi ovi aspekti pojedinano i integralno, iako jo uvijek ne odgovaraju na sva
pitanja o biti informacije, ipak bolje osvjetljavaju i olakavaju njezino razumijevanje i
upotrebu.
Sintaktiki aspekt prouava informacije polazei od problema sigurnosti i
ekonominosti prijenosa informacija. Tu su obuhvaeni sljedei problemi:
izbor komunikacijskog kanala;
izbor broja simbola u jeziku;
nain sastavljanja simbola u poruke;

185

 proraun kapaciteta komunikacijskog kanala;

odbrana informacijskog sadraja od smetnji i
metode prerade informacija u nove oblike bez gubitaka sadraja.
Ovdje se oigledno radi prvenstveno o tehnikim problemima komuniciranja.
Upravo je to najvie izuavao i sam C. Shannon. Meutim, ovaj aspekt prouavanja
zadire i u brojna druga pitanja pogotovo kad je rije o preduzeu. Uzmimo npr.
pitanje komunikacijskog kanala. Preduzeu stoji na raspolaganju izbor kanala
razliitih prema ulaganjima, trokovima funkcioniranja, efektima upotrebe,
kompatibilnosti s okolinom i tome sl. Svaka od ovih i drugih osobina, nakon izbora
komunikacijskog kanala, imat e utjecaja na rezultate poslovanja.
Semantiki aspekt prouava razumljivost i korisnost informacija. Da bi
informacija bila razumljiva i semantiki korisna, izvor informacija i primatelj
(recipijent) moraju u komuniciranju:
upotrebljavati iste simbole i supersimbole;
upotrebljavati isto znaenje simbola i supersimbola;
za oba partnera moraju vrijediti ista pravila sintakse i
primatelj mora posjedovati tzv. apriornu informaciju.
Zahtjev da za oba partnera u komuniciranju vrijede ista pravila sintakse odnosi
se na upotrebu simbola i supersimbola (slova i rijei) prilikom sastavljanja reenica i
poruka. Pri tom se moraju drati, praktino reeno, pravopisnih i gramatikih pravila.
Ili npr. nunost posjedovanja apriorne informacije kod ljudi se moe objasniti
nunou postojanja potrebnog znanja korisnika da bi informaciju mogao razumjeti, a
zatim ispravno upotrijebiti. Raunari i slini strojevi posjeduju ugraenu apriornu
informaciju koja im omoguuje prepoznavanje i interpretaciju npr. brojki, slova i
specijalnih znakova koje primaju putem ulaznih jedinica.
Zadovoljenjem prethodnih semantikih uvjeta mogu se slati i primati poruke.
U tom komuniciranju primatelj moe primiti korisnu informaciju. Semantiki korisna
informacija pojavljuje se kao razlika entropija problema korisnika prije i nakon
upotrebe primljene informacije. Jedinica korisne informacije izraava se u jedinici
enon. Inae, komuniciranje je mogue i bez izravna ispunjenja navedenih uvjeta s
tim da se u komunikacijski kanal uvedu koder i dekoder.
Pragmatiki aspekt prouava korisnost informacije sa stajalita vremena
prijema informacije u odnosu na dogaaj na koji treba djelovati. Pragmatika se
vrijednost informacije moe izraziti skokovitom funkcijom kao to je prikazano na
dijagramu ispod.
Iz dijagrama je vidljivo da funkcija (prikazana skokovitom krivuljom)
pragmatike vrijednosti informacije odreuje tri karakteristina podruja: podruje
prijevremenih informacija (A) odreeno je razdobljem do trenutka kada se dogaaj
dogodio. Te su informacije pragmatiki najvrednije. Njihova je vrijednost usko u vezi
s tzv. anticipativnim upravljanjem kao jednim od savremenih i bitnih naina
usmjeravanja poduzea prema okolini i budunosti. Za razliku od drugih informacija
prijevremenom se informacijom moe djelovati ne samo na posljedice ve i na sam

186

dogaaj. Nedostatak prijevremenih informacija je rizik za donositelja odluke, a koji

proizlazi iz anticipiranja buduih dogaaja.

Pragmatika vrijednost
informacije

dogaaj
A

B
C
Prijevremene
informacije

Pravovremene
informacije

t0

vrijeme
dogaaja

Zakanjele
informacije

t1

tn

Slika 6.2. Pragmatika vrijednost informacije

Drugo je podruje pravovremenih informacija. Ovaj tip informacija ima
relativno visoku pragmatiku vrijednost. Pravovremene su one informacije koje
korisnik dobije nakon to se dogaaj dogodio i ima dovoljno vremena donijeti odluku
i djelovati bez bitnih negativnih posljedica. Pravovremenost informacije ovisi o brzini
dvaju procesa:
brzini upravljanog procesa (upravljanih promjena) i
brzini upravljakog procesa.
Ispravno je ubrzavati upravljanje (prikupljanje informacija, odluivanje,
interveniranje), a ne usporavati proizvodne, radne, poslovne tj. upravljane procese.
Upravo savremene informacijske tehnologije uvode se u upravljanje, pored ostalog i
zbog ubrzanja pravovremenosti informacija bez tetnog smanjivanja brzine
upravljanog procesa (npr. poslovanja preduzea).
Podruje C odreuje zakanjele informacije. One se definiraju kao informacije
dobivene nakon to se dogaaj zbio. Njihovom upotrebom dolazi do slabijih
ekonomskih rezultata ili drugih tetnih posljedica. Taj tip informacija, memoriran kao
sistem informacija o prolosti, posluit e za budue uenje i upravljanje u smislu
prolog iskustva.
Ekonomski aspekt prouavanja informacija sve se vie i svestranije razvija
posljednjih godina. U poetku je ovaj aspekt bio u kontekstu sintaktikog prouavanja
informacija. U sklopu se sintaktikog aspekta vodilo i vodi rauna o razvoju
ekonomski efikasne informatike tehnike i tehnologije i ekonominom prijenosu
informacija. Smetnje se u komuniciranju otklanjaju npr. redundancijom (poveanjem
broja znakova za istu koliinu informacija). Redundancijom se poveava sigurnost
prijenosa informacijskog sadraja, ali poveanje broja znakova za istu koliinu
informacija poveava vrijeme prijenosa, a time i troak komuniciranja. Na taj se nain
izbor i upotreba komunikacijskog kanala odraava na ekonomiku komuniciranja.

187

Drugi je smjer ekonomskog prouavanja i vrednovanja informacija je onaj u

kojem se informacija pojavljuje kao roba. Informacija kao roba ime neke slinosti s
klasinom robom kao npr. ostvaruju se trokovi nastajanja informacije, postoji
upotrebna vrijednost informacije te moe imati prodajnu cijenu i niz drugih
ekonomskih osobina. Ta je slinost informacije s ostalim robama navele ekonomiste
na klasino ekonomsko tretiranje informacije kao i drugih roba. Takav se ekonomski
tretman informacije moe prihvatiti kao jedan od vie moguih. Meutim, odgovori
koji se dobivaju samo tim putem ekonomskog promatranja informacije preuski su,
esto nisu teorijski uvjerljivi i zadovoljavajui. Predstoje daljnja interdisciplinarna
istraivanja, ali novim pristupima ekonomici informacija. Oekuje se poseban razvoj
ekonomskog shvaanja i prouavanja informacija u kontekstu nove informacijske
ekonomije. Prema ovoj ekonomiji informacija postaje kljuni ekonomski resurs, a
time i potpuno razliita u odnosu na dosad koritene klasine resurse (materijal,
energija, fiziki rad, kapital itd.). Kao ekonomskom resursu informacijama se daju
sljedea obiljeja:
informacija je neiscrpan resurs;
troenje ne unitava sadraj informacije;
informacija podnosi mnotvo konzumenata istodobno;
tokom koritenja informacije ne smanjuju njezinu vrijednost;
upotrebna se vrijednost informacije ne troi sa mnogo energije;
upotreba informacije ne djeluje tetno na okolinu;
ljudska je sposobnost kljuno ogranienje u upotrebi informacija.
Ve se iz ovog vidi da je ekonomsko znaenje informacije znatno ire od
uskog promatranja informacije kao robe. Meutim, i ovakve stavove o informacijama
kao ekonomskom resursu nuno je uzeti kritiki i dograivati. Naime, navedena
obiljeja u znatnoj mjeri implicite informaciju poistovjeuju s materijalnoenergetskim medijima, a ona to nije. To se najprije odnosi npr. na tvrdnju prema
kojoj upotreba informacije ne djeluje tetno na okolinu. Tano je, ona ne djeluje na
okolinu kao energija ili materijal. Ali, kao informacija i sadraj komunikacije s
mogunou zloupotrebe i istovremenog djelovanja na brojne ljude potencijalno ima
najvee mogue uinke zagaenja. Pri tome su i ljudi sastavni dio okoline na koji se
djeluje. Putem njih se moe informacijom djelovati na sve druge oblike prirodne i
umjetne okoline.

6.2. Upotreba informacije

Upotreba informacije u poslovnim procesima pojavljuje se u vie oblika i
sadraja. Klasino shvaanje pojma informacije je prvenstveno kao sredstvo
upravljanja. One su to i bile u konceptu koji se zasnivao na njihovoj monopolizaciji u
centraliziranim upravama i timovima preduzea.
Informacija se koristi za:
Planiranje

188

 Kontrolu
Evidenciju transakcija
Mjerenje performansi
Donoenje odluke
Savremena su razmiljanja pokazala da uspjeno poslovanje zahtijeva obrat
prema kojemu se informacije sele od sredita prema periferiji poduzea, na radna
mjesta izvrenja. Prijelazom informacija prema periferiji poslovnog sistema odnosno
u ukupnu dubinu organizacije i funkcioniranja poduzea, one postaju sveopi resurs
poslovanja. To se oituje ovako:
informacije i dalje ostaju nezaobilazno sredstvo upravljanja i na taj nain
posredno i neposredno djeluju na ekonomsku efikasnost poduzea;
informacije omoguuju neposrednim izvriteljima bolje obavljanje
njihovih administrativnih i drugih zadaa;
informacije omoguuju razvoj implicitnog i eksplicitnog znanja;
informacije se putem znanja prelijevaju u proizvode u kojima je sve vie
znanja, a sve manje materijala;
odreeni broj informacija postaje roba koja se izravno plasira na trite ili
se razmjenjuje s vanjskim svijetom.
Prihvaanje ovakve ili sline upotrebne kategorizacije oblika i sadraja
informacija ima vaan utjecaj na njihovu organizaciju, oblikovanje informacijskog
sistema i upravljanja njime. S druge strane, time se otvara iroko polje ekonomskog
prouavanja i koritenja informacija. Prua se iroka mogunost stvaranja novih
znanja, informatizacije procesa, proizvoda i usluga. Sve su to pretpostavke koje je
nuno ispuniti za uspjeno poslovanje u savremenim uvjetima, a pogotovo u
dvadesetprvom stoljeu informacijskog drutva i informacijske ekonomije.

6.3. Informacije i menadment

Informacije igraju presudnu ulogu u menaderskom odluivanju. Zbog toga ne
udi to u razvijenim zemljama vie od polovine uposlenih radi na poslovima koji su
u vezi sa informacijama.
U sutini, informacija je korisna poruka / podatak, namijenjena nekom
subjektu. Ona podrazumijeva informacioni tok od jednog subjekta ka drugom, iako je,
u tradicionalnom smislu, subjekt primalac informacije neka osoba, tj. ljudsko bie
obdareno umom i razumom, na dananjem stupnju razvoja IT, informacija moe tei
ne samo ka nekome nego i ka neemu, jer primalac informacije moe biti i
kompjuterski sistem koji je u stanju primiti, interpretirati i u skladu s njom djelovati,
bilo kroz poduzimanje odreenih upravljakih aktivnosti, bilo kroz obradu i stvaranje
novih informacija namijenjenih drugim subjektima.
Zbog toga je veoma vano razlikovati pojam informacije od pojma podatka ,
koji oznaava strukturiran skup simbola koji saopava neto o realitetu (to ne znai

189

da ono to govori mora biti tano i istinito), ali koji ne mora biti sam po sebi razumljiv
ili relevantan za osobu ili elektronsku opremu koja ga sadri, alje ili prima.
Informacije se unutar organizacije prikupljaju i obrauju za mnotvo namjena,
meu kojima su najee:
komuniciranje ili prezentacija;
planiranje, tj. razmatranje razliitih alternativa;
izvrenje poslovnih transakcija u vezi sa proizvodima, uslugama,
marketingom itd.;
organizacijska integracija, tj. osiguranje visokog radnog morala i
zbliavanje ljudi;
inovacija, podrka i ohrabrenje kreativnim probojima u rjeavanju
problema;
upravljanje, to ukljuuje usmjeravanje, nadzor, iniciranje zadataka,
praenje realizacije i ocjenu uinaka;
socijalni kontakt, koji ukljuuje askanja, prijateljstva, estitke i, openito,
meuljudske odnose;
servise koji, s jedne strane, daju navedene vrste informacija i, s druge,
omoguavaju njihovo upravljanje.
Postojanje informacionih servisa, odnosno potrebnih informacionih usluga,
neophodno je za efektivno donoenje odluka i upravljanje u organizaciji.
Dakle, informacija predstavlja svaku formu komunikacije koja primaocu prua
razumljivo i korisno znanje, a sastoji se od podataka koji za primaoca imaju neko
znaenje. To je korisna poruka/podatak namijenjena nekom subjektu. Ona
podrazumijeva informacioni tok od jednog subjekta ka drugom, iako je, u
tradicionalnom smislu, subjekt primalac informacije neka osoba, tj. ljudsko bie
obdareno umom i razumom, na dananjem stupnju razvoja IT, informacija moe tei
ne samo ka nekome nego i ka neemu, jer primalac informacije moe biti i
kompjuterski sistem koji je u stanju primiti, interpretirati i u skladu s njom djelovati,
bilo kroz poduzimanje odreenih upravljakih aktivnosti, bilo kroz obradu i stvaranje
novih informacija namijenjenih drugim subjektima.
Informacije se unutar organizacije prikupljaju i obrauju za mnotvo namjena,
prvenstveno za efektivno donoenje odluka i upravljanje organizacijom. Te
informacije se mogu odnositi na pojave unutar organizacije ili iz njenog okruenja, a
kljuna je njihova pouzdanost, blagovremenost i korisnost, uz povjerljivost i
zatienost od neovlatenoga
pristupa. U uvjetima dinaminog, a posebno
meunarodnog trinog ambijenta, znaaj menaderskih odluka i njihovih
konzekvenci raste, a time i cijena informacije na kojima se one baziraju. Zbog toga se
ekonomski aspekt prouavanja informacija sve vie i svestranije razvija posljednjih
desetak godina.
Informacione i upravljake potrebe menadmenta postaju najsnaniji motiv za
informatizaciju, posebno zato to je upravo menadment taj koji odluuje kada i kako
informatizirati.

190

Dakle, informacija i dalje ostaje nezaobilazno sredstvo upravljanja i na taj

nain posredno i neposredno djeluju na ekonomsku efikasnost preduzea. Tona,
korisna i pravovremena informacija takoer moe diferencirati jedno preduzee od
konkurencije i dovesti do poveanja profitabilnosti to je ustvari i krajni cilj svakog
preduzea.

6.4. Entropija informacija

U teoriji informacija entropija ima dvije interpretacije:
1) U prvoj interpretaciji entropija predstavlja mjeru neizvjesnosti u vezi s
ishodom nekog dogaaja. Pri tome, dogaaj treba dovoljno iroko shvatiti, da bi se
obuhvatili razliiti procesi u naoj realnosti. Npr. dogaaj predstavlja neki
eksperiment sa svojim elementarnim rezultatima. Isto tako realizacija stanja sistema je
dogaaj iji su elementarni dogaaji pojedina elementarna stanja sistema. U okviru
ovog razmatranja dogaaj predstavlja izbor, predaju i prijenos bilo kojeg saopenja iz
skupa elementarnih dogaaja. Postojea neodreenost se smanjuje ili se ukida tek
nakon prijema saopenja o realizaciji dogaaja. Prema tome, ako moemo priskrbiti
toliku koliinu informacija kolika je neizvjesnost nekog dogaaja onda se neizvjestan
dogaaj pretvara u siguran dogaaj tj. tano moemo pogoditi to e se dogoditi.
2) Drugo znaenje entropije u teoriji informacija je prosjena koliina
informacija koju nosi neko slovo ili skupina slova u nekom tekstu. Na osnovi toga
izveden je itav niz razliitih entropija u teoriji informacija: npr. entropije jezika.
Entropija monograma nekog jezika je prosjena koliina informacija koju nosi jedno
slovo u tekstu na nekom jeziku. Ove entropije je teko povezati sa znaenjem
entropije u prvom smislu i moda bi se morale i drugaije zvati ali se one zovu
entropijama naprosto zato to su jednadbe sa kojima su definirane ili identine
jednadbi ili su njene izvedenice.
Entropija u kibernetici je univerzalna mjera valjanosti sistema. Teoretski to bi
moglo biti tano, ali u praktinoj primjeni jo uvijek postoje velike tekoe. Niz
problema predstavlja definiranje svojstava entropije, tj. kako ona utie na razliita
svojstva sistema. Ne manji problem predstavlja i njen proraun u malo sloenijem
sistemu. Jednaina se moe neposredno primijeniti samo na apstraktni model
relativno jednostavnog sistema.
Cilj teorijskog prouavanja neodreenosti dogaaja sadran je u potrebi da se
stepen neodreenosti dogaaja izrazi brojem, odnosno da se odredi funkcija koja e
predstavljati entropiju kao mjeru stupnja neodreenosti dogaaja.
Teoretski se moe postaviti pitanje odreivanja vrijednosti baze. U literaturi se
koriste tri vrijednosti a= 10, a =e i a=2. Bazu a=2 predloio je Clod anon iz
praktinih razloga da bi se lake utvrdila jedinica za mjerenje entropije kao stupnja
neodreenosti. U daljnjem razmatranju uzet emo da je a=2, odnosno da je:
H(X) = log2m
Za odreivanje jedinice za mjerenje entropije obino se promatra dogaaj koji
se sastoji iz dva elementarna dogaaja. Prije realizacije takvog dogaaja postoji

191

neodreenost koja se ukida, bez obzira na raspored elementarnih vjerovatnoa,

prijemom saopenja o nastupanju jednog od njegovih moguih ishoda.
Informacija po svom odreenju predstavlja novo saznanje. Prirodno je zbog
toga da se pod koliinom informacije podrazumijeva koliina novog saznanja. Kako
se novo saznanje odnosi na neto to nam je ranije bilo nepoznato, isto tako je
prirodno da koliinu informacije dovodimo u vezu sa pojmom entropije kao stupnja
neodreenosti. Naime, prijemom saopenja o realizaciji nekog dogaaja dolazi do
smanjenja ili potpunog ukidanja neodreenosti koja je karakterizirala odgovarajueg
primaoca prije samog prijema saopenja. Do smanjenja neodreenosti dolazi zbog
toga to je primalac ustvari dobio odreenu koliinu informacija (oznaimo sa I), te
se koliina informacije moe definirati kao stepen smanjenja neodreenosti nakon
prijema saopenja o realizaciji nekog dogaaja.
Promatrajmo dva zavisna dogaaja X i Y. Poznato je da vrijedi:
H(Y|X) H (Y), odnosno H (Y) H(Y|X) 0
Veliina razlike H(Y) H(Y|X) zavisi od stupnja povezanosti dogaaja X i Y.
Ako su dogaaji nezavisni promatrana razlika je jednaka nuli. Sem toga, promatrana
razlika izraava smanjenje entropije dogaaja Y poslije realizacije dogaaja X.
Statistika teorija informacije daje osnovu za kvantitativnu analizu i ocjenu
informacionih procesa. Sadraj te analize usmjeren je na izraunavanje odreenih
informacionih parametara, kao to su koliina informacije, kapacitet kanala, brzina
prijenosa, veliina redundancije, kapacitet memorije, koji imaju svoj smisao u
procesima predaja, prijenosa, obrade i uvanja informacija.
Kako vrijednost informacionih parametara zavisi od elementarne koliine
informacija po znaku, moe se rei da ova analiza daje samo ocjenu obima
informacija i podataka koji se prenose, obrauju i uvaju, a ne i ocjenu koliine
informacija u smislu sadraja, jer ona zavisi od organizacije i poretka znakova. Ova
konstatacija je jasna sama po sebi, jer spomenuti parametri ne odraavaju stepen
umanjenja neodreenosti primaoca o odgovarajuem dogaaju ili procesu, to je
interesantno za proces upravljanja, ve imaju odreeno tehniko znaenje.
S toga, kvantitativna analiza po svojoj prirodi omoguava jednostran pristup
prouavanju informacionih procesa i to samo sa kvantitativno formalno strukturne
strane. Ova analiza zanemaruje druge aspekte prouavanja fenomena informacije koji
imaju znaajnu ulogu u procesima upravljanja.
Naime, promatrano sa stanovita upravljanja nije dovoljno da se saopenje tj.
informacija samo efikasno i bezbijedno prenosi, ve je potrebno da se ono primi,
odnosno prihvati i iskoristi za ostvarenje cilja upravljanja. Ova okolnost namee
potrebu da se u prvi plan promatranja stavi semantiki i pragmatiki aspekt analize i
ocjene analize i informacionih procesa. Iz tih razloga dolo je do razvoja semantike,
odnosno pragmatike teorije informacija, u okviru koje je djelomino dat odgovor na
pitanje odreivanja koliine informacija u semantikom, odnosno pragmatikom
smislu.

192

Ono to je u svezi sa entropijom jasno su dvije osnovne injenice:

1) Entropija utie na efikasnost sistema. Sistem vie entropije je manje
efikasan od slinog sistema nie entropije, tj. on slabije koristi raspoloive resurse u
smislu nekog korisnog rezultata. Drugim rijeima, on slabije funkcionira. S
poveanjem entropije u sistemu efikasnost sistema pada.
2) Suprotan uinak od entropije imaju informacije. Da bi se porast entropije i
njen utjecaj na efikasnost smanjio moraju se poveati koliina informacija i tokovi
informacija u sistemu.
Entropija se u sistemu moe smanjiti na dva naina:
1) Da se izvri reorganizacija sistema, tj. da se postojeem sistemu
reorganizacijom otklone ona mjesta koja su uzrok velike entropije, tj.
primjenjuje se saznanje da je entropija sloenog sistema uvijek vea od
zbira entropija njegovih podsistema ili sastavnih dijelova. Prema tome,
rastavljanjem sloenog sistema na manje samostalnih sistema smanjujemo
entropiju.
Primjer: U proizvodnom pogonu jednog preduzea proizvode se proizvodi
prema vrstom godinjem planu i proizvodi prema trenutnim narudbama.
Entropija takvog sistema je velika i ona se oituje u tome to je teko
dobro upravljati proizvodnjom jer se vrsti plan proizvodnje remeti
trenutnim narudbama. Razdvajanjem tog proizvodnog pogona na dva
pogona, tj. da jedan pogon radi samo po vrstom planu, a drugi
zadovoljava samo trenutne narudbe, moemo znatno poveati
uinkovitost preduzea, jer prvi pogon moe nesmetano planski raditi, a
drugi se bez obzira na prvi moe prilagoavati trenutnom stanju narudbi.
Zbir entropija u dva pogona je manji od entropije ranijeg velikog pogona.
Reorganizacijom sistema OBJEKTIVNO smanjujemo entropiju sistema.
Objektivno kaemo zato jer to smanjenje entropije objektivno postoji, tj.
entropija sistema je manja za svakoga i ne ovisi o nama.
2) Entropiju sistema moemo ne smanjiti nego kompenzirati pomou
poveanja koliine i tokova informacija. Prema tome, za onoga tko te
informacije ima ili ih prima entropija e izgledati smanjena. Npr. mi bismo
mogli poveati uinkovitost ranije opisanog sistema sa dvije proizvodnje
da poveamo koliine i tokove informacija u sistemu, na taj nain da tano
pratimo odvijanje svakog posla, da uvedemo predvianje neplanskih
potreba i da stvorimo takav sistem evidencije da budemo u stanju svakog
trenutka donijeti najbolju odluku.
Poveanjem koliina i tokova informacija mi entropiju sistema
smanjujemo SUBJEKTIVNO. Kaemo zato subjektivno jer je entropija
sistema prividno manja za onoga koji te informacije ima ili ih prima.
Ovo saznanje da se koliinom informacija kompenzira entropija navelo je na
razmiljanje da se pomou koliine informacija koje se stvaraju i kolaju u sistemu
odredi entropija sistema. To znai da, ako je koliina informacija nuna za dobro
funkcioniranje sistema velika onda je entropija tog sistema velika.

193

Prema tome onaj sistem kojem su za dobro funkcioniranje potrebne velike

koliine informacija nije dobar sistem. To znai da velika koliina informacija
ukazuje na slabu kvalitetu sistema, takav sistem je zreo za reorganizaciju.
Ovo saznanje za koje je zasluna kibernetika se nebrojeno puta potvruje u
praktinom ivotu. Gotovo svako ima iskustva s pravim poznavaocima struke i s
nazovi majstorima". Ako elimo neku uslugu od pravog majstora dovoljno je svega
nekoliko reenica da mu objasnimo ono to elimo. Meutim, ako imamo posla s
"nazovi majstorom" onda ne samo da mu moramo na dugo i iroko objanjavati to
elimo, nego e nas on u toku vrenja usluge stalno zapitkivati neke sitnice. Prema
tome, pravom majstoru je svega nekoliko bitnih informacija dovoljno da uspjeno
izvri ono to se od njega trai, a "nazovi majstoru" nikad ne moemo dati dovoljnu
koliinu informacija da bi obavio posao kako treba.

6.5. Informacioni i organizacioni sistemi

Kibernetika je dala tumaenje povratne sprege kao principa veza i regulacije
koji je zajedniki za tehnike, bioloke i drutvene sisteme, to je osnova za nauno
prouavanje oblasti upravljanja. Takvim pristupom upravljanje se moe prouavati
pomou analitikih metoda, bez obzira o kojoj formi upravljanja se radi.
Svi sistemi koji su predmet promatranja kibernetike kao nauke o upravljanju
su dinamiki
sistemi.
Predmet promatranja
kibernetike su sistemi koji
funkcioniraju, odnosno koji funkcioniranjem vre transformaciju ulaza (input) u izlaze
(output).
Funkcioniranje sistema se moe definirati kao kontinuitet ostvarenja funkcija
sistema kao cjeline, odnosno pojedinih njegovih elemenata. Funkcioniranje sistema je
omogueno promjenom strukture sistema. Struktura sistema je odreena elementima i
vezama izmeu pojedinih elemenata sistema. Ona se mijenja promjenom elemenata,
promjenom veza odnosno naina povezivanja, kao i promjenama u tokovima materije,
energije i informacije.
Pri funkcioniranju nekog realnog sistema stvara se velika masa informacija, a
metodama kibernetike moemo iz njih izdvojiti upravo one koje su nam neophodne
radi svrsishodnog utjecaja na formiranje ili funkcioniranje danog sistema. Kibernetski
sistem je uvijek vrsto povezan informacionim kanalima, zbog ega se informacijama
i vezama pridaje izvanredan znaaj.
U okviru procesa upravljanja sistemom ostvaruje se razmjena informacija,
koja predstavlja uvjet, kako za odvijanje, tako i za efikasnost procesa upravljanja.
Razmjena informacija podrazumijeva postojanje direktnih i povratnih tokova
izmeu elemenata sistema (ili sistema u cjelini) koje se ostvaruje posredstvom
direktnih i povratnih veza. Direktnim vezama prenose se upravljake odluke, a
povratnim vezama prenose se povratne informacije.

194

Kako su organizacioni sistemi zapravo ciljni sistemi, to je za njihov opstanak

nuno vezano osiguravanje i odravanje cilja funkcioniranja, to se realizira
funkcijom upravljanja. Odravanje cilja funkcioniranja se ostvaruje regulacijom
funkcioniranja na osnovu upravljakog kola povratne sprege, kojim se na osnovi
informacija o rezultatima funkcioniranja, sistem navodi na ponaanja adekvatna
zadatku specificiranih ciljeva.
Kada se govori o uvoenju elektronskih sistema na principima kibernetike, o
novim zadacima javne uprave, mislimo na novi pristup izvravanju javnih zadataka i
javnih usluga uz upotrebu novih informacionih i telekomunikacijskih tehnologija.
Promjene u organizaciji i djelovanju javne administracije grada treba
pozitivno da utjeu na poveano zadovoljstvo graana kvalitetnijim i brim uslugama
javne administracije.
Informacioni sistem (IS) predstavlja vrlo kompleksan fenomen ijem
izuavanju i definiranju se moe pristupiti sa razliitih stajalita. Postojanje, razvoj i
upravljanje bilo kojim organizacionim sistemom ne moe se zamisliti bez
prikupljanja, obrade ili razmjene informacija. IS je sastavni dio svakog
organizacionog sistema. Oni se danas uspostavljaju za potrebe najrazliitijih
organizacija (kola, preduzea, banaka, bolnica, institucija).
Pojam IS se u praksi, pa i teoriji, razliito shvaa i interpretira. U domaoj
literaturi esto se navodi definicija prema kojoj je IS skup ljudi i opreme koji po
odreenoj organizaciji i metodama obavljaju prikupljanje, prijenos, obradu, uvanje
(memoriranje) i dostavljanje podataka i informacija na koritenje.
IS se sastoji od hardvera, softvera, podataka, ljudi i organizacijskih
postupaka. Termin preduzetniki IS ili poslovni IS esto se koristi za
oznaavanje itave familije IT aplikacija na kojima se zasnivaju aktivnosti
rukovoenja i upravljanja nekom poslovnom kompanijom (ukljuujui ljude i
procedure vezane za te aplikacije).
U poslovnim kompanijama obino se koriste slijedei tipovi (vrste)
informacionih sistema i to su:
sistemi za obradu transakcija (Transaction Processing Systems TPS);
informacioni
sistemi
za
Information System MIS);

podrku

menadmenta (Management

sistemi za podrku procesa odluivanja (Decision Support System -DSS);

ekspertni sistemi (Expert System - EXS) i
izvrni informacioni sistemi (Executive Information System - EIS).
Sistemi za obradu transakcija (Transaction Processing Systems TPS)
uvaju informacije o postojeim i potencijalnim organizacijskim resursima a to
su ljudi, finansijska sredstva i materijali.

195

Informacioni sistemi za podrku menadmenta MIS su sistemi koji

imaju osnovnu zadau prikupljanja i obrade informacija koje su podloga
menadmentu za donoenje odluka.
Istu namjenu imaju i ekspertni sistemi i DSS sistemi da podre
menadment u procesima odluivanja.
Izvrni informacioni sistemi EIS predstavljaju specijalni tip MIS-a.

6.5.1. Uloga informacionih tehnologija u poslovnim sistemima

Moderni menaderi danas znaju da je, bez obzira na djelatnosti kojima
se bave, informaciona tehnologija vrlo vaan inilac poslovanja.
Bez obzira da li se radi o nekoj kompaniji, proizvodnom postrojenju ili
nekom uslunom servisu, IT prua brojne prednosti kroz mogunost biljeenja,
obrade, skladitenja i distribucije informacija. Stoga je vjerojatno da e
strateka uloga IT-a i u budunosti sve vie dobivati na znaaju.
Poslovne kompanije u sve veoj mjeri nastoje da ostvare strateke
prednosti uz pomo implementiranih informacionih sistema. U isto vrijeme sve
je izraenija tendencija ka kupovini i instaliranju popularnih softverskih paketa
koji stoje na raspolaganju i svim ostalim kompanijama i povjeravanju poslova
projektiranja softvera nezavisnim specijaliziranim firmama.
Informatiki
projekti
zahtijevaju
prilina
ulaganja,
omoguuju
kompanijama rast prihoda i konkurentsku prednost, ali optereeni su rizikom
povrata uloenih sredstava i upravljanjem itavog projekta. Ulaganja u IT
prosjeno ine oko 5% ukupnih prihoda kompanije i imaju stalnu tendenciju
rasta.

6.5.2 Nivoi menadmenta i informaciono planiranje

Struktura menadmenta poslovne kompanije se prikazuje u poznatoj
piramidalnoj formi gdje se vide tri nivoa menadmenta:
1) strateki nivo;
2) taktiki nivo i
3) operativni nivo.
Svi nivoi menadmenta trebaju informacije. Svaki nivo trai, meutim,
razliite informacije, kao to su i razliiti sami nivoi menadmenta. Zato? Zato
to se priroda sadraj odluka razlikuju na svakom nivou menadmenta.

196

REALIZACIJA

Taktiki

Sve misije
Misija po misija

Operativni

Svakodnevni rad

top-down planiranje

KAKO

Strateki

bottom-up planiranje

odluke

povratne informacije

TA

Slika 6.3. Organizacijski nivoi odluivanja

Na stratekom nivou menaderi donose odluke o globalnim ciljevima i
pravcima razvoja firme. Ukljuenost najvieg menadmenta u provedbu
informatikih projekata treba da omogui:
usklaivanje IT strategije sa strategijom poslovanja da bi ulaganja
mogla donijeti dobit (profit);
razvoj i primjenu metoda stalnog praenja okruenja koji trebaju
omoguiti budue investicije i budui profit i
razvoj strategije smanjenja trokova
poveanje kvalitete proizvoda ili usluga.

poslovanja

uz

istodobno

Strateko razmiljanje i upotreba IT-a u poslovanju zahtijeva tzv.

procesni pristup a specijaliste treba da zamijene generalisti, koji mogu sagledati
cjelinu i rjeavati probleme sloenije strukture.

197

Praktini rad 7 Entropija informacije

Formule za izraunavanje entropije
Entropija (H) je formalna mjera neureenosti (nesreenosti) informacije.
Vezana je za sadraj informacije. Entropija procesa je kontinualna funkcija njegovih
vjerovatnoa. Maksimalna entropija raste s poveanjem broja ishoda. Ukupna
entropija se ne mijenja ako se sluajni proces rearanira kao kombinacija dva ili vie
procesa. Jedinica za entropiju je bit.
Formule:

H( A) = p1 log 2

1
1
1
+ p 2 log 2
+ ... + p m log 2
p1
p2
pm

m = MaximumEntropy = max (H( A)) = log 2 m

H
p1...pm

H(B | A) =

P(ai )H(B | ai )

H(B | ai ) =

gdje je

i =1

P(b j | ai ) log 2 P(b

j =1

Uvjetna entropija:

H( A B) = H( A) + H(B | A ) = H(B) + H( A | B)

Odatle je:

H(A) - H(A|B) = H(B) H(B|A)

1
j | ai )

Notacija A B znai: A i B se dogaaju istovremeno.

Dokaz ( ij je vjerovatnoa zajednikog dogaaja):
H( A B) =

1
ij

ij log 2
i =1 j = 1

H(B | A) =

ij
1
log 2
=

ij / p i
j =1 i
n

p i p
i =1

ij log 2
i =1 j =1

1 m n
1
ij log 2 ;

pi
ij i =1 j =1

Prvi dio izraza je H( A B) ;

Drugi dio izraza je:
m

1
=
i

ij log 2 p
i =1 j =1

ij log 2 p
i = 1 j =1

n
zbog ij = 1xpi
m
j =1

p i log 2 p
i =1

= H( A) ;

Iz toga slijedi da je:

H(B|A)= H( A B) - H(A), tj. H( A B) = H(A) + H(B|A).

Slino se dobije:

H(B A) = H(B) + H(A|B), tj. H( A B) = H(B A) .

I(A;B) = H(A) H(A|B) se naziva informacija o A sadrana u B (zajednika informacija,

slika V-7.1).
I(A;B) = I(B;A) se koristi za izraunavanje koliine prijenosa (transmisije) u

komunikacijskom kanalu sa umom.

198

H(A,B)

H(A)

H(B)

H(B|A)

H(A|B)
I(A,B)

Slika V-7.1. Zajednika informacija

Osobine entropije:
H(A) 0, sa jednakou samo ako nema nesigurnosti, tj. pI = 1; p1 = 0 ako je i
I.
H(A) je maksimalna kada su svi ishodi podjednako vjerojatni, tj. p1 = p2 = . . .
= Pm = 1/m.
I(A;B) 0, sa jednakou samo u sluaju kada su A i B nezavisni dogaaji.

Dekompozicija (rearaniranje). Neka imamo etvorostranu prizmu koju bacamo

(jedan proces). Ona se moe nai u jednom od etiri stanja. Analogan model bi bio
bacanje novia 2 puta (2 procesa) jer bi na taj nain imali opet 2x2=4 stanja i to se
zove dekompozicija (rearaniranje) izvorita. Entropija se u ovom sluaju ne mijenja.

p1

p4

s1

rearaniranje

p2 s2
p3
s3

p5

= H
p6

s4

s1

p7
p8

p9
p10

s2
s3

s4

Slika V-7.2. Rearaniranje

Generalno vai:
H(p1 ,..., p k , p k +1 ,..., p n ) = H( X , Y ) + XH(
k

i =1

i = k +1

gdje je: X = p i Y = p i
U prethodno opisanom primjeru bi bilo:
H(A)

= H(p1,p2,p3,p4)
= H(p5p7, p5p8, p6p9, p6p10)
= H(B)+p5H(C)+p6H(D)
= H(B)+p5H(p7,p8)+p6H(p9,p10)

199

p1
p
p
p
,..., k ) + YH( k + 1 ,..., n )
X
X
Y
Y

Uvjetna entropija od dogaaja A ako je poznata vjerovatnoa dogaaja B (bk)

jeste entropija distribucije vjerovatnoa Pr(A|B= bk):
m

P(ai | b k ) log 2 P(a

H( A | B = b k ) =

1
i | bk )

Ukoliko je umjesto tano odreene vjerovatnoe bk poznata prosjena

vjerovatnoa od svih bk onda je:
H( A | B) =

P(b j ) P(ai | b j ) log 2 P(a

1
1
= P(a i , b j ) log 2

P (a i | b j )
i | bj)
i, j

Ovo bi bila prosjena nesigurnost u ishod A kada je B poznat.

Izlaz iz diskretnog informacijskog izvorita je sekvenca sastavljena od simbola
a1, ..., am. { a1, ..., am } je skup simbola koji predstavlja alfabet izvorita. Brzina kojom
izvorite generira informacije se mjeri ili entropijom po sekundi ili entropijom po
simbolu. Vai pravilo da je entropija po sekundi = entropija po simbolu / prosjeno
trajanje simbola.
Kod jednostavnog izvorita (bezmemorijsko izvorite; izvorite bez
zavisnosti unazad) vjerovatnoa da e bilo koji simbol biti generiran ne zavisi od toga
to se prethodno desilo, odnosno ne zavisi od prethodno emitiranog simbola. Kad
ovog tipa izvorita je:
entropija / simbol =

p i log 2 p
i =1

, gdje je pi = P(ai).

Kod kompleksnog izvorita (izvorite s pamenjem; Markovljev lanac;

izvorite sa zavisnou unazad) vjerovatnoa emitiranog simbola zavisi od
vjerovatnoe jednog ili vie prethodno emitiranih simbola. Dakle, izvorite ima
razliita stanja i kada je u jednom od stanja, poznate su ili se mogu izraunati
vjerovatnoe simbola koji e se sljedei emitirati. Stanja su odreena prethodno
emitiranim simbolima. Za izraunavanje entropije po simbolu Markovljevog izvorita,
prvo se izrauna entropija po simbolu za svako stanje izvorita:
H(izvorite | izvorite _ je _ u _ s tan ju _ S j ) =

P(ai | S j ) log 2 P(a

i =1

1
,
i | Sj)

j = 1,..., n

Zatim se entropija izvorita izrauna kao suma entropija pojedinih stanja:

H(izvorita) =

P(S j )H(izvorite | S j )
j =1

Redundancija (zalihost informacije) nastaje

informacije na izvoritu, a moe se izraunati kao:
redundancija = 1.0

ponavljanjem

emitirane

st var na _ entropija _ izvorita

maksima ln a _ entropija _ izvorita

Izvorite se smatra stacionarnim ako se vjerovatnoe emitiranja simbola ne

mijenjaju u vremenu. Izvorite se smatra ergodinim ako je stacionarno i ako:
nijedan njegov podskup (dio) nije stacionaran;

200

 i nije periodino.
Izlaz iz izvorita, nakon odreenog perioda vremena, jeste jedna od velikog
niza moguih sekvenci simbola. Ako je izvorite ergodino i ako je vremenski period
dovoljno velik, ove sekvence se mogu podijeliti u dvije kategorije:
"tipina" sekvenca: totalna vjerovatnoa -> 1
"atipina" sekvenca: totalna vjerovatnoa -> 0
Postoji priblino 2HN tipinih sekvenci koje sadre N simbola i vjerovatnoa bilo koje
od tipinih sekvenci je priblino 2-HN.
Kapacitet informacijskog izvorita formalno, je to maksimalna entropija
(u bit/sec) koju bi mogao postii pri adekvatno odabranim vjerovatnoama,
zadravajui sva ogranienja vezana za to izvorite. Praktino se koristi alternativna
definicija:
1

kapacitet _ inf ormacijsko g _ izvorita = lim log 2 N( T )

T T

gdje je N(T) broj razliitih poruka koje izvorite moe generirati u dugom periodu
vremena T.
Binarno simetrino izvorite je objekt koji odailje jedan od dva mogua
simbola, oznaimo ih sa {0,1}, sluajnim izborom sa jednakom vjerovatnoom za
svakoga, brzinom F simbola u jedinici vremena.

IZVORITE

poruka

signali

poruka
PREDAJNIK
(KODER)

PRIJEMNIK
(DEKODER)

KOMUNIKACIJSKI KANAL

{0,1};
F simbola/jed.vrem.

ODREDITE

IDEALAN MODEL

Pg
STVARNI MODEL

SMETNJA

(1-Pg)

0
Pg

(1-Pg)

Pg vjerovatnoa greke

Slika V-7.3. Model komunikacije

Binarni simetrini kanal je objekt kroz koji je mogue prenositi jedan
binarni simbol u jedinici vremena. Kanal nije u potpunosti pouzdan i postoji fiksna

201

vjerovatnoa Pg (vjerovatnoa pogreke binarnog simbola), 0 Pg 0.5, koja pokazuje

u kojoj mjeri e se dogaati sluajevi da jedan predani binarni simbol pree, u toku
prijenosa kanalom, u drugi, pod utjecajem smetnji.
Izbjegavanje greke u prijenosu je mogue viestrukim prijenosom svakog
generiranog simbola. Dakle, ako svaki generirani simbola na izvoru predajnik ponovi
3 puta tada je F=1/3. Neka npr. izvor generira niz 10100, predajnik na ulazu u kanal
predaje niz 111 000 111 000 000, a na izlazu prijemnik prima npr. niz 101 011 111
001 100 (greke na 2, 5, 6, 12 i 13 mjestu), prijemnik e, uz unaprijed dogovoreno
pravilo veinskog odluivanja dekodirati niz kao 11100. Ovim postupkom se moe
otkloniti samo jednostruka greka u duini tri binarna simbola.
Pogreno e se dekodirati izvorni bit ako su u primljenoj rijei pogrena dva ili
tri binarna simbola. Oznaimo vjerovatnou greke nakon dekodiranja sa Pe. Moe se
pisati da je:
Pe = Vjerovatnoi dva ili tri pogrena bita = 3P2g(1- Pg)+ P3g = 3P2g - 2P3g.

Navedeni postupak je mogue generalizirati za neki broj n. Tad bi bilo

F=1/(2n+1) i
Pe(2n+1) =
=

2n+1

P {k od 2n + 1 u kanalu biti pogreno} =

k =n+1

2n + 1
k Pgk 1 Pg

k =n+1
2n+1

2n+1-k

2n + 1 n+1
Pg + lanovi viih potencija Pg
=
n +1

Kad n tei u beskonanost, F tei nuli.

Promatrajmo sluaj kada izvor generira vie simbola nego to komunikacijski
kanal moe prenijeti (F>1). Tada imamo da se umjesto niza simbola prenese samo
jedan. Npr. neka je F=3, neka izvor emitira niz 101110101000101, predajnik oblikuje
skupine 101 110 101 000 101, te po principu veinskog simbola formira niz 11101 i
predati na komunikacijski kanal. Na prijemnoj strani bi se (kad ne bi bilo greke na
komunikacijskom kanalu) dekodirao niz 111111111000111, to predstavlja priblino
dekodirani sa izvorita.

Zadaci
Zadatak Z-7.1.
a) Mujo prisustvuje utrci konja. Na utrci uestvuje 10 konja. Ukoliko Mujo ne
poznaje relativne kvalitete pojedinih konja, kolika je njegova nesigurnost po pitanju
ishoda utrke? [NAPOMENA: Kako nisu poznate relativne kvalitete konja, treba
pretpostaviti da su sve vjerovatnoe podjednake.]
b) Poznanik Muji kae da konj koji je favorit utrke ima anse 50-50 da pobijedi, da
drugi favorit ima 30% anse da pobijedi, a da od ostalih nema to probrati kao
potencijalnog pobjednika. Kolika je sada nesigurnost i koliko je informacije poznanik
saopio Muji?
Rjeenje Z-7.1.

202

a) utrka 10 konja: nije poznat relativni odnos kvaliteta => sve vjerovatnoe su jednake
p1 = p2 = ... = p10 = 1/10
1
1
= log 2 10 3,32bita
entropija = 10 log 2
(1 / 10)
10

[pri emu je log2(x) = ln(x)/ln(2)]

Kako je entropija mjera nesreenosti, nae nesigurnosti onda moemo rei da je

nesigurnost po pitanju ishoda utrke 3,32 bita.
b) poznanikove informacije => P(prvi favorit) = 0,5 ; P(drugi favorit) = 0,3 ; P(neki od
ostalih konja) = 0,2/8;
p1 = 0,5 ; p2 = 0,3 ; p3 = p4 = ... = p10 = 0,025
entropija = 0,5 log 2

1
1
1
1
+ 0,3 log 2
+ 8 0,025 log 2
= 0,5 + 0,3 log 2
+ 8(0,2 log 2 40) 2,09bita
0,5
0,3
0,025
0,3

koliina primljene informacije = smanjenje entropije 3,32 2,09 = 1,23 bita.

Zadatak Z-7.2.
Na objektu kojim se upravlja iz daljine se nalaze 3 ventila, koja mogu biti u dva
poloaja: Otvoren (O) ili Zatvoren (Z). Na centralno mjesto prenose se informacije o
promjeni poloaja ventila, u trenutku kada se desi promjena. Ustanovljeno je da se od
100 prenesenih poruka 70 odnosi na prvi ventil, 20 na drugi i 10 na trei ventil.
Odrediti srednji sadraj informacije po jednoj prenesenoj poruci.

V1

V2

X1Z, X1O
X2Z, X2O

X3Z, X3O
V3

Slika V-7.4. Model zadatka

Rjeenje Z-7.2.
Za svaki od ventila se moe prenijeti poruka da je otvoren (XiO) ili da je zatvoren (XiZ) i
to sa jednakim vjerovatnoama
P(XiO) = P(XiZ), za i = 1,2,3.

Pod pretpostavkom da je 100 poruka dovoljno duga sekvenca moemo uzeti da su

vjerovatnoe prijenosa informacija sa i-tog ventila:

203

P(X1) = 0,7
P(X2) = 0,2
P(X3) = 0,1

Za pojedina stanja su vjerovatnoe:

P(X1O) = P(X1Z) = P(X1)/2 = 0,35
P(X2O) = P(X2Z) = P(X2)/2 = 0,1
P(X3O) = P(X3Z) = P(X3)/2 = 0,05

Kako je P(XiO) = P(XiZ), za i = 1,2,3, onda moemo pisati da je mjera neodreenosti

izvora informacije (to je ujedno i prosjean sadraj informacije po prenesenoj poruci
jer tom informacijom umanjujemo svoju nesigurnost na 0):
3

H = P(X iZ )log 2
i =1

3
3
1
1
1
+ P(X iO )log 2
= 2 P(X iZ )log 2
=
P(X iZ ) i =1
P(X iO )
P(X
i =1
iZ )

1
1
1

log10
log10
log10

0
,
35
0
,
1
0
,
05

2 0,35
= 2 (0,5301 + 0,3322 + 0,2161) = 2,1568
+ 0,1
+ 0,05

0,30103
0,30103
0,30103

pri emu je u izraunavanju upotrijebljena konverzija logaritma po bazi dva u

logaritam po bazi 10, odnosno:
log 2 N =

log10 N
log10 N
=
log10 2 0,30103

Dakle, prosjean sadraj informacije po prenesenoj poruci je 2,1568 bita.

Radi usporedbe, maksimalna entropija za 6 podjednako moguih stanja (3 izvora po
dvije poruke) je: Hmax = log26 = 2,585 bita
Zadatak Z-7.3.
Neka je dat izvor koji emitira 3 simbola A, B ili C i ima zavisnost od jednog simbola
unazad. Dana je tablica vjerovatnoa prijelaza iz pojedinih stanja. Nai entropiju
izvora. Nai entropiju sekvence duine 9. Nai vjerovatnou sekvence ABBBAA.
A

SA

0,8

0,1

0,1

SB

0,2

0,7

0,1

SC

0,05

0,05

0,9

204

Rjeenje Z-7.3.
Poslije emitiranja simbola, izvor prelazi u neko stanje (slika V-7.5).
Markovljev izvor ima nR stanja, gdje je
n broj simbola, a
R broj koji odreuje zavisnost unazad
U ovom zadatku broj simbola je n=3 (A,B,C), a zavisnost unazad R=1, tako da je broj
stanja nR=3. Ta stanja su dana u tabeli kao SA, SB, i SC. Izvor prelazi u stanje SA(B,C)
poslije emitiranja simbola A (B,C). Na osnovu tablice moemo nacrtati dijagram
prijelaza stanja.
P(B|SB)

SB
P(B|SC)

P(B|SA)
P(C|SB)

P(A|SB)

SA

P(C|SA)

SC
P(C|SC)

P(A|SA)
P(A|SC)

Slika V-7.5. Dijagram prijelaza stanja

Entropija izvora rauna se kao oekivana vrijednost entropije stanja:
Hizv = E{H(S i )} =

P(Si )H(Si )
i =1

Entropija pojedinih stanja se izraunava po formuli:

n

H(S i ) = P(a j | S i ) log 2

j =1

1
, gdje je Si = SA, SB, SC; aj = A, B, C
P(a j | S i )

H(S A ) = P( A | S A ) log 2 P( A | S A ) P(B | S A ) log 2 P(B | S A ) P(C | S A ) log 2 P(C | S A ) =

0,8 log 2 0,8 0,1 log 2 0,1 0,1 log 2 0,1 = 0,9217
H(S B ) = P( A | S B ) log 2 P( A | S B ) P(B | S B ) log 2 P(B | S B ) P(C | S B ) log 2 P(C | S B ) =
0,2 log 2 0,2 0,7 log 2 0,7 0,1 log 2 0,1 = 1,1572

H(S C ) = P( A | S C ) log 2 P( A | S C ) P(B | S C ) log 2 P(B | S C ) P(C | S C ) log 2 P(C | S C ) =

0,05 log 2 0,05 0,05 log 2 0,05 0,9 log 2 0,9 = 0,568

205

Vjerovatnoe pojedinih stanja emo izraunati iz sistema jednaina:

P(S A ) = P(S A )P( A | S A ) + P(SB )P( A | SB ) + P(S C )P( A | S C )
P(S B ) = P(S A )P(B | S A ) + P(SB )P(B | S B ) + P(S C )P(C | S C )
P(S A ) + P(SB ) + P(S C ) = 1

Odnosno:
P(S A ) = P(S A )0,8 + P(SB )0,2 + P(S C )0,05
P(SB ) = P(S A )0,1 + P(SB )0,7 + P(S C )0,05
P(S A ) + P(SB ) + P(S C ) = 1

Dobijamo vrijednosti:
P(S A ) = 0,3125
P(S B ) = 0,1875
P(S C ) = 0,5

Poznavajui entropije i vjerovatnoe svih stanja, sada moemo izraunati entropiju

izvora kao:
Hizv = P(S A )H(S A ) + P(S B )H(S B ) + P(S C )H(S C ) =
0,3125 0,9217 + 0,1875 1,1572 + 0,5 0,568 = 0,7890

Entropija sekvence duine m se nalazi prema formuli:

H(Sek m ) = H(Sek R ) + (m R )Hizv

to je u naem sluaju, za m=9:

H(Sek 9 ) = H(Sek 1 ) + (9 1)Hizv

Entropija sekvence duine 1 je:

n

H(Sek 1 ) = P(S i ) log 2

i =1

1
= P(S A ) log 2 P(S A ) P(S B ) log 2 P(S B ) P(S C ) log 2 P(S C ) =
P(S i )

0,3125 log 2 0,3125 0,1875 log 2 0,1875 0,5 log 2 0,5 = 1,476

pa je:
H(Sek 9 ) = H(Sek 1 ) + (9 1)Hizv = 1,476 + 8 0,7890 = 7,788

Vjerovatnoa sekvence ABBBAA rauna se kao:

P( ABBBAA) = P(S A )P(B | S A )P(B | S B )P(B | S B )P( A | S B )P( A | S A ) =
0,3125 0,1 0,7 0,7 0,2 0,8 = 0,00245

206

Rjenik
Entropija (H) formalna mjera neureenosti (nesreenosti) informacije.
Informacija predstavlja ureenje (red). Informacija mora imati bar neki nivo
ureenosti da bi bila korisna. Neureenost znai da ne znamo nita i vezana je
za nesigurnost. Izvorita informacije mogu biti: bilo to u svemiru to nije
potpuno haotino, DNA, sekvenca semaforskih svjetala, nervne elije mozga i
td.
Teorija informacije daje osnove za analizu pojava u informacionim sistemima, a
slui inenjerima informacionih tehnologija kao sredstvo za rjeavanje
sloenih dizajnerskih problema. Teorija informacije se tipino bavi
problemima kao to su: mjerenje i usporedba koliina informacije generiranih
od strane pojedinih entiteta ili sistema (izvorita), proraunavanje koliine
informacije koja se moe prenijeti i maksimiziranje sadraja informacije za
dati komunikacioni kanal.

207

Kibernetizacija preduzea

7. DINAMIKA SISTEMA
Dinamiki sistem je onaj u kome elementi sistema (promjenljive) vre
meusobni utjecaj kako bi osigurali promjene tokom vremena. Struktura sistema
odreuje ponaanje sistema. Dinamika sistema povezuje ponaanje sistema sa
njegovom strukturom.
Dinamika sistema se moe koristiti za analizu utjecaja strukturalnih promjena
u jednom dijelu sistema na ponaanje cjelokupnog sistema.
Pod dejstvom impulsa spoljne sredine ili iz samog sistema ulazne, izlazne
veliine i stanja sistema se mijenjaju. Te promjene u sukcesivnim vremenima
opisuju ponaanje sistema.
Za sisteme za koje je mogue formirati matematiki model, ponaanje se
moe prikazati tabelarno ili grafiki. Dobiveni podaci slue za istraivanje i
razumijevanje uvjetovanosti odnosa sistema i njegovog ponaanja:
PONAANJE

SISTEM

Uzajamna uslovljenost sistema i ponaanje ukazuje da se jedan odreen

sistem moe ponaati na naine koji su unaprijed odreeni ili da se za eljeni
oblik ponaanja moe, prema tome, posluiti u razvijanju ideje o sistemu, formiranju
modela, analizi sistema i projektiranju sistema.
Pod dejstvom poremeaja dolazi do razmjene materije, energije i
informacija izmeu sistema i spoljne sredine. Promjene nastaju i u tokovima i
stanjima samog sistema. Sve promjene se odigravaju u vremenu.
Pod dinamikom sistema se podrazumijevaju sva zbivanja nastala pod
dejstvom nekih sila - poremeaja koje mijenjaju ponaanje sistema.
Dinamika realnih sistema je ograniena. Sistem pod dejstvom poremeaja
ne mijenja svoje ponaanje trenutno, ve je za to potrebno neko vrijeme. U
promjeni ponaanja elementi sistema ne mogu uzeti bilo koju vrijednost, ve
samo one vrijednosti koje se nalaze u doputenom prostoru stanja.
Ponaanje sistema uvjetovano je poremeajima iz spoljne ili unutranje
sredine i samim sistemom. Poremeaji mogu biti trenutnog ili trajnog
intenziteta. Oni izazivaju prilagoavanje sistema u ponaanju novim uvjetima.
Spoljna sredina moe djelovati preko ulaza, izlaza ili preko bilo kog elementa
sistema na koji djeluje trenutno.
Unutranji poremeaji se javljaju promjenom relacija izmeu elemenata
sistema ili zbog promjene strukture. Sistem tei da se ponaa na nain koji
osigurava izvrenje njegovih ciljeva. Poremeaji uvjetuju promjenu eljenog
ponaanja, no sistem obino ima svojstvo da se vrati na eljeni oblik ponaanja.
Ako to ne moe da ostvari, on ili propada, ili se kao sistem transformira u nov
sistem.

211

Propadanja i transformacije se deavaju u kraim ili duim vremenskim

periodima, to zavisi od samog sistema. Najveu sposobnost prilagoavanja imaju
ivi organizmi i organizacioni sistemi. Kod njih nije osigurana samo sposobnost da se
mogu prilagoditi razliitim uvjetima spoljne sredine bez promjene strukture, ve su u
stanju da mijenjaju svoju strukturu.
Sistemi sa povratnim dejstvom utjeu na svoje vlastito ponaanje. Pri tome
znaajnu ulogu igra struktura, kanjenja i prirataji.
Ponaanjem dominira sam sistem kao cjelina i ono je slabo zavisno od utjecaja
vanjskih elemenata ili komponenata samog sistema. Ta injenica je ujedno i osnovni
razlog zato sistemi imaju sloene strukture. Za najvei broj sistema poeljno je da im
je ponaanje neosjetljivo na najvei broj moguih poremeaja spoljne i unutranje
sredine.
Prema promjeni sistema u vremenu imamo :
1) statike i
2) dinamike sisteme.
Statiki su sistemi oni kod kojih ni elementi ni njihova struktura nije
podlona promjenama. Stvarnih u potpunosti statikih sistema nema jer je jedno
od osnovnih svojstava tih sistema upravo podlonost promjenama. Meutim
postoji itav niz konkretnih sistema ije su promjene uslijed uzroka koji se
nalazi u samom sistemu tako male da su zanemarive. Takve sisteme moemo
smatrati praktiki statikim kao to su razni tehniki sistemi: kue, namjetaj,
strojevi, aparati i dr.
Apstraktni sistemi su u pravilu statiki jer oni nemaju materijalne
elemente i ne podlijeu prirodnim zakonima, ak ni zakonu entropije.
Do promjena u takvim sistemima moe doi samo naim svjesnim
djelovanjem, pa ako elimo da i oni imaju neka dinamika svojstva moraju se
njima dodati posebni elementi koja e im ta dodatna svojstva osigurati.
Dinamiki sistemi su oni u kojima dolazi do bitnih promjena u
vremenu. Dinamiki su svi bioloki sistemi ali i mnogi umjetni sistemi kao to
su drutveni, privredni, tehniki i drugi. Nas zanimaju, sa stanovita teorije
sistema, oni umjetni dinamiki sistemi ije bi se promjene trebale odvijati
prema nekom unaprijed odreenom zakonu. Drugim rijeima, funkcija takvih
sistema je ovisna o vremenu, to znai da ona treba biti zadana svojim
vremenskim tokom.
Zakon po kojem bi se umjetni sistem trebao razvijati nazivamo
razvojnom funkcijom sistema. Ta razvojna funkcija nije nita drugo do naa
ranije opisana funkcija sistema iji je vremenski tok unaprijed definiran
pomou vremenskih tokova reprezentanata.
Prilikom izgradnje bilo kojeg dinamikog sistema potrebno je stoga prvo
definirati razvojnu funkciju sistema kako bi se mogli odabrati.
Oni elementi i veze
najekonominije realizirati.

koji

212

tu

razvojnu

funkciju

najlake

Razlikuju se tri nivoa funkcioniranja i sposobnosti sistema:

1) prva razina ili nivo funkcioniranja predstavlja ono poslovanje kojim
sistem ostvaruje svoj egzistencijalni minimum (prosta reprodukcija);
2) drugi nivo u sistemu se stvara rezerva potencijala koja omoguava
sigurnost funkcioniranja (proirena reprodukcija);
3) trei nivo sistem je progresivan u kretanju i razvoju (eksponencijalno
poveanje efikasnosti funkcioniranja).
Promjene u sistemu ili procesu ine bit funkcioniranja, odnosno dinamike
sistema.
Promjene mogu biti na vie razina:
1) promjene elemenata sistema;
2) promjene veza izmeu elemenata;
3) promjene operatora transformacije i
4) promjena promjene.
Proces se moe definirati kao djelovanje jednoga aktivnog elementa
sistema na drugi element i kao odvijanje transformacije ulaznog vektora u
izlazni. Proces se dogaa u vremenu i prostoru strukture i funkcije sistema.
Promjene procesa ekonomskog sistema odvijaju se nepravilno, uz odreenu
razinu vjerovatnoe odstupanja ostvarenih od prosjenih ili zadanih stanja.
Devijacije su odstupanja ostvarenih promjena od prosjenih ili od ciljno
zadanih stanja.
Devijacije su simptomi koji nose informacije na osnovi kojih se moe
zakljuivati o promjenama i upravljati procesom.
Razlikuju se:
mikrodevijacije;
doputene;
nedoputene i
razorne devijacije.

213

7.1. Dinamike osobine ekonomskog sistema

Dinamika ravnotea ekonomskog sistema
Da bi ekonomski sistem mogao ostvariti dinamiku ravnoteu na funkciji
cilja, njime je nuno upravljati, voditi ga tako da stanja ravnotee povremeno
ostvaruje na funkciji cilja i unutar dinamikih granica doputenih odstupanja.
Uspjeno funkcioniranje ekonomskog sistema zahtijeva ostvarivanje
ravnotenih stanja svaki put na vioj razini razvoja u odnosu na prethodno
ravnoteno stanje.
Stabilnost ekonomskog sistema
Stabilnost ekonomskog sistema se moe definirati kao sposobnost
sistema da ostvaruje ravnotena stanja na funkciji cilja i unutar postavljenih
granica poslovanja.
Dinamika stabilnost funkcioniranja obuhvaa dinamiku ravnotenih
stanja koja odraava sistem na funkciji cilja i unutar doputenih granica
funkcioniranja.
Samoprilagodljivost ekonomskog sistema
Sposobnost da samostalno odrava dinamiku stabilnost funkcioniranja
unutar granica samoprilagodljivosti.
Ekonomski sistem treba biti:
sposoban za samoorganizaciju;
sposoban za samoregeneraciju i samoreprodukciju;
sposoban za samouenje i samopamenje.
Modeli sistemske dinamike omoguuju istraivanje dinamike razvoja
drutvenih, tehnikih i biolokih sustava u vremenu te analizu upravljanja radom
sistema.
Sistemska dinamika koristi se u razliitim oblicima poslovnih odluka kao to
su:
problemi zapoljavanja;
rast poduzea;
proizvodnja i zalihe;
interaktivne poslovne igre;
...

214

7.2. Modeli i modeliranje sistema

Saznanjem o postojanju prirodnih zakona ovjek je poeo da koristi ta znanja
u izgradnji tehnikih sistema da bi zadovoljio svoje potrebe. S druge strane,
organizacioni sistemi su nastajali i usavravali se sa razvojem drutvenih i
ekonomskih odnosa. Najbitnija razlika izmeu tehnikih i organizacionih sistema se
krije upravo u tome. Naime tehnike sisteme ovjek je gradio tek nakon saznanja o
zakonima koji e biti upotrijebljeni, a kod organizacionih sistema tih saznanja nije
bilo. Umjesto njih postojao je samo niz neprovjerenih pretpostavki.
Organizacioni sistemi od samog nastanka imaju svrhu postojanja. I pored toga
prisustvujemo stalnim promjenama. Broj uzronika tih promjena je velik. Nova
saznanja o osobinama i prirodi sistema mogue je koristiti radi otklanjanja
konceptualnih nedostataka u ostvarenju njegove svrhe postojanja. Nova saznanja
mogu posluiti u analizi deavanja u sistemu, a isto tako i u reorganiziranju, odnosno
projektiranju novih sistema upravljanja.
Organizacioni sistemi su po svom sadraju, fizikoj veliini i nainu
funkcioniranja sloeni sistemi. Teko da bi se mogli primijeniti istraivaki zahvati i
na najelementarnijim sistemima te klase. Eksperimenti sa firmama ili ak
ekonomijom cijele drave moe dovesti do katastrofalnih posljedica. isto inenjerski
pristup u istraivanju ove vrste je nemogue ostvariti. U ovakvim sluajevima, kada
eksperimenti na stvarnim sistemima ne dolaze u obzir, ispitivanja se ne vre na
originalu nego na modelu.
Ako se izmeu dva objekta moe ustanoviti slinost u bilo kakvom odreenom
smislu, tada izmeu tih objekata postoji odnos originala i modela.
Model obino ne moe da sadri sve osobine nekog sistema ve samo neke.
Model zadrava samo one karakteristike originala (realnog svijeta) koje su bitne za
sam predmet izuavanja.
U praksi su poznate razliite vrste modela (verbalni, fiziki i dr.). Danas se,
obzirom na napredak raunarske tehnologije najvie panje posveuje tzv.
apstraktnim modelima, koji kombiniraju znanja iz matematike i kompjuterskih nauka .
Bilo koji skup pravila i relacija koji opisuje realnost je njegov model. Ukoliko
sistem iz realnog svijeta prouavamo preko njegovog modela onda sva naa saznanja
o prouavanom sistemu zasnivaju se na modelu, koji moe biti dobar ili lo.
Slinost sistema i modela moe se odnositi na objekte, na relacije meu
objektima, na strukturu samog sistema, na ponaanje i dr. Za kibernetske sisteme
najbitniji odnos realnog sistema i modela je u slinosti njihovog ponaanja. Ovo
zapravo trai da se modelira dinamika sistema, to znai da se model pod istim
pretpostavkama (poetnim uvjetima) treba ponaati na isti nain kao i original. Ako se
trai ispitivanje utjecaja promjene osobina samog sistema na ponaanje, onda model
mora da bude slian i u prikazivanju osobina sistema i njegovog utjecaja na
ponaanje.
Za analizu i projektiranje sistema upravljanja poeljna su saznanja o:
Stepenu i prostoru stabilnosti sistema;

215

 Stacionarnom stanju sistema;

Prelaznim oblicima ponaanja;
Izvorima poremeaja i o upravljakim akcijama kojima se izvori ili sami
poremeaji neutraliziraju;
Osjetljivosti sistema na impulse i
Utjecaju strukture sistema na ponaanje.
Poznavanje stabilnosti sistema nije dovoljna informacija. Ako je sistem
stabilan moe se postaviti pitanje koliko je blizu nestabilnosti. Potrebno je odrediti
relativnu stabilnost.
Formalni modeli se mogu ocijeniti preko svoje jasne strukture, nasuprot
konfuznoj i nedoreenoj strukturi verbalnog opisa.
Model se moe ocijeniti :
pomou jasnoe izraenih pretpostavki i
sigurnosti sa kojom se prikazuje toan vremensko-uzroni odnos iskaza.
Formalni model sadri numerike vrijednosnu veliina, sprega i svih utjecaja
danih verbalnim iskazom.
Modeli se obino formuliraju informacijama koje su obino srednjeg kvaliteta.
Zbog toga skala za ocjenjivanje dobrote modela ne treba da bude apsolutna nego
relativna. Za model emo rei da je uspjean ako pomae razjanjavanju saznanja i
spoznaje o sistemu.
Model organizacionih sistema izmeu ostalog prikazuje ljude, njihove odluke i
reakcije na pritiske iz vanjske sredine.
Kada se model prikae dijagramom ili sistemom jednadbi, kad se
pretpostavke mogu ispitati, kada se moe ispitati ponaanje koje nagovjetava model,
tada se moe oekivati da e se realnost bolje razumjeti.
Za rjeavanje pojava u kibernetskom sistemu treba identificirati objekte
sistema za koje su spoljnom promatrau dostupne samo ulazne i izlazne veliine, a
njegovo unutarnje ustrojstvo nepoznato. Za takve objekte formiran je pojam crne
kutije. Niz raznih zakljuaka o dinamici sistema, izveden je pomou promatranja
promjene izlaznih veliina uslijed promjene ulaznih veliina. Takav pristup je
omoguio da se prouavaju sistemi ije je ustrojstvo ili previe sloeno ili u cijelosti
nepoznato.
U sisteme za koje je pokuano koritenje crne kutije ubrajaju se sistemi
preduzea, trita kao sistema i sl. Naalost zakljuci koji su dobiveni ovim pristupom
su znaajno odstupali od stvarnog ponaanja realnog sistema. Razlika je nastupala
prije svega to se radi o nelinearnim sistemima vieg reda. Zbog toga se ukazala
potreba da se za sisteme sa nepoznatim ustrojstvom ili suvie kompleksnim
ustrojstvom razviju modeli kod kojih bi se ponaanje relevantnih objekata istraivalo
na osnovu poznavanja dijelova crne kutije i veza meu njima.

216

Koncept promatranja sistema pomou crne kutije prenio se sa sloenih sistema

na njegove objekte, kod kojih je zadovoljavajua pouzdanost informacije o zavisnosti
izlaza pod dejstvom promjene ulaza. Pored potrebe da se sistem bolje shvati, potrebno
je i rijeiti neke probleme koji se pojavljuju kod samog funkcioniranja sistema. To se
moe postii ako se iskazi o konfiguraciji sistema i o njegovima komponentama
prevedu u formu pogodnu za analizu, projektiranje i ocjenjivanje.
Dvije osnovne vrste modela se koriste u prouavanju organizacionih sistema:
Blok dijagrami i dijagrami tokova i
Matematiki modeli.
Blok dijagrami su grafika predstava uzrono posljedinih veza izmeu ulaza,
elemenata sistema i izlaza sistema. Blok dijagram osigurava pogodan i koristan metod
za opisivanje karakteristinih funkcionalnih relacija meu raznim elementima
sistema.

7.2.1. Matematiki modeli

Matematiki model spada u klasu apstraktnih modela. Ovaj model je
deskripcija sistema koji opisuje i ima veu jasnou od verbalnih modela. Kod
formuliranja matematikog modela polazi se od verbalnog modela koji se
preiavanjem dovodi u takvo stanje da se moe prevesti u matematiki jezik. Samo
prevoenje nije obavezno teak zadatak. Pitanja se javljaju kada verbalni model nije
adekvatan opis realnog sistema.
Matematiko modeliranje je zapravo sposobnost istraivanja razliitih procesa
putem prouavanja pojava koje imaju razliite fizike, hemijske i drutvene sadrine a
mogu se opisati jednoznanim ili statistikim matematikim odnosima.
Osnovna vrijednost matematikog modela jeste to se s njim moe raditi
mnogo lake nego li sa verbalnim ili fizikim modelom.
Modeli koji se zasnivaju na linearnom programiranju (operaciona istraivanja)
najee nisu dovoljno moni za opisivanje sloenih struktura irih upravljakih
stratekih problema, a i kada se struktura sistema na ovaj nain uspije opisati model
ima takvu strukturu da ga je nemogue efikasno prouavati tj. rijeiti. Jo jedan bitan
nedostatak ovakvog pristupa sadran je u tome to ovi modeli najee pretpostavljaju
nepostojanje povratnog dejstva to uveliko umanjuje pouzdanost modela.
Matematika orijentacija na analitika eksplicitna rjeenja i optimizaciju moe
da efikasno funkcionira samo u jednostavnijim situacijama. Oni ne obuhvaaju
kompleksne upravljake odnose. Upravljaki zadatak jeste da se dovedu u sklad
razliite funkcije preduzea, da se omogui funkcioniranje koje e se preko tokova
preduzea i trita uzajamno podravati.
Osnovni upravljaki problemi se ne nalaze u odlukama kao posebnim
dogaajima, ve u politikama koje kontroliraju protoke pod dejstvom odluka, u
strukturi sistema upravljanja koje povezuje izvore informacija, politike i akcije.

217

Da bi matematiki model predstavljao upravljake sisteme kao to su

preduzea, trite i dr., on treba da je u stanju realno prikazati ponaanje sistema. To
znai da on treba da prikae nelinearnost deterministike i stohastike relacije
elemenata. Upravljanje se bavi pitanjima prevoenja sistema iz jednog stanja u drugo
u toku rasta kao i pitanjima stabilnosti normalnog poslovanja u uvjetima fluktuacije i
neizvjesnosti. Prema tome, model treba da odgovara dinamikom sistemu i da opie
mogue situacije ponaanja sistema. Treba da prikae stabilno, nestabilno, stacionarno
i prelazno ponaanje.
Sloeni zadaci koji se stavljaju pred matematiki model sistema utjeu na
njegov oblik i rad sa njim. Formuliranje jednog takvog modela poinje od saznanja
da se objekti, odnosno elementi sistema koji e biti obuhvaeni modelom, mogu
iskazati numerikim vrijednostima ili logikim uvjetima. Slijedei korak jeste da se
relacije izmeu elemenata prikau jednadbama. U organizacionoj i ekonomskoj
literaturi obino se za svaku relaciju izmeu ulaza i izlaza dijelova sistema koristi
termin matematiki model. U inenjerstvu se izlazna reakcija elemenata sistema na
jedan ili vie ulaza naziva prijenosna funkcija. Ona daje formulu na koji nain e biti
ulazni podaci modificirani prije nego dou do izlaza iz sistema. U daljem izlaganju
termin model e se koristiti da bi se prikazao skup svih funkcionalnih zavisnosti
(jednaina koje opisuju sistem).
Formulacijom modela preko jednadbi koje opisuju relacije izmeu elemenata
sistema bolje se sagledava stvarni sistem. Dobro poznavanje svakog elementa
posebno se dopunjuje novim saznanjima. Ona se odnose na strukturu sistema koji se
opisuje. Model sistema reprezentuje prirodu sistema i pomou njega se stjeu nova
saznanja i u toku izgradnje samog modela.
Model predstavlja realan sistem jedino ako su sve funkcionalne zavisnosti
odraz realnih zavisnosti. Ovo ipak nije dovoljno da bi model vjerno predstavljao
stanje na terenu; to se postie tako to se realne vrijednosti stanja sistema iz jednog
vremenskog momenta prenose na sistem. Te vrijednosti se nazivaju poetna stanja
sistema. One moraju pripadati doputenom prostoru stanja sistema. Poetna stanja
predstavljaju sistem u ravnotei ili neravnotei.
Slijedea injenica vezana za rad sa modelom jeste da sistemi koje modeli
reprezentuju funkcioniraju u vremenu. Pod dejstvom tog funkcioniranja stanja ulazi i
izlazi sistema se mijenjaju. Uzroke promjene ponaanja sistema mogue je otkriti
istraivanjem. Neovisno od zakljuka o uzroku nepovoljnog ponaanja sistema,
mogue je pretpostaviti izvore impulsa i promjene ponaanja. Impulsi mogu da budu
upravljaki poeljni ili nepoeljni. Ako su nepoeljni, potrebno je pronai odgovore
na pitanja kako ih upravljakim akcijama otkloniti. Ako su poeljni, potrebno je
otkriti kako se povoljnosti mogu u potpunosti iskoristiti. Zapravo model treba da nam
prui informaciju o tome kako izmijenjeni uvjeti na jednom dijelu sistema u jednom
trenutku vremena utjeu na cijeli sistem u kasnijim momentima.
Ponaanje modela se promatra, a eksperiment se radi sa namjerom da se
dobiju odgovori na pitanja interesantna za konkretni sistem. Simulacija je termin koji
emo koristiti kada priamo o spomenutom eksperimentiranju sa modelima.
Eksperiment sa realnim sistemom je dosta praktinije, lake i jeftinije zamijeniti
eksperimentom nad modelom, odnosno simulacijom.

218

Sama simulacija ne predstavlja teak proces. Potrebno je ve postojeem

modelu postaviti neke poetne uvijete i promatrati dinamiku sistema pod tim uvjetima
u vremenu. Simulacije se obino vre koritenjem kompjuterske opreme i softverskih
paketa dizajniranih upravo za te svrhe (MATLAB, NS2, REPAST, ITHINK i dr.).
Najtei dio posla jeste formulirati matematiki model koji e vjerno opisivati realan
sistem, ali nee biti previe kompleksan da bi manipulacija sa njim, odnosno
simulacija dinamike sistema koritenjem tog modela bila previe zahtjevna (to je
esto sluaj).

7.2.2. Dijagrami tokova blok dijagrami

Strukturu i dinamiku sistema teko je opisati i pamtiti. Sistemi u kojima ulogu
igra i mehanizam povratne sprege mogu da budu jako varljivi. Verbalni opis realnog
svijeta jeste jedan od moguih prilaza sistemu.
Drugi je kao to smo vidjeli matematski, preko sistema jednadbi. Da bi se to
jasnije prikazali odnosi meuzavisnosti elemenata sistema i da se podvue struktura
sistema, najbolji opis jeste pomou dijagrama tokova.
Osnovna uloga dijagrama tokova jeste da osigura iri i jasniji uvid u sistem.
Sve se postie grafikim prikazom povezanosti elemenata sistema na nain kako se
formiraju kola povratnog dejstva i onako kako se kola spreu stvarajui sistem.
Dijagram tokova treba da prikae elemente stanja sistema, elemente promjene
stanja sistema i sve pomone informacije koje se koriste u funkcioniranju sistema. Svi
ovi elementi se nalaze na nekom toku sistema koji se takoer prikazuje.
Linija toka prikazuje protok, uopeno reeno, materijala, energije, i
informacija. Tokovi prikazuju kako se neto kree od jednog stanja sistema u drugo
stanje. Stanja sistema se moraju nalaziti na odgovarajuim tokovima. U dijagramu
tokova poeljno je da tokovi razliitih stvari (materijala, informacija, energije) budu
predstavljeni na razliite naine. Tok informacija ima poseban status. Ostali su
izmeu sebe povezani tokovima informacija, koji opet najvjernije prikazuju
upravljaki sistem.
Elementi stanja sistema i svi drugi elementi koji na neki nain predstavljaju
neke akumulacije sistema prikazuju se pravougaonikom (slika 7.1). Pravougaonik se
nalazi na odgovarajuem toku. Strelicama se prikazuje pravac kretanja toka, odnosno
ulaza i izlaza iz stanja sistema. U pravougaonik se esto upisuje naziv stanja sistema.
Elementi sistema koji reguliraju podatke u i iz stanja sistema se obiljeavaju na
samom toku.
Nabavka
materijala (NM)

Zalihe materijala (ZM)

Slika 7.1. Simbol elementa stanja sistema

219

Lansiranje
proizvodnje (LP)

Elementi promjene stanja su posljedica upravljakih politika odluivanja. One

odreuju protoke na tokovima. Element promjene stanja prima informacije kao ulaze
i kontrolira podatak kao svoj izlaz. Ovako opisan element promjene stanja
funkcionira kao ventil koji regulira protok. Zbog toga se simbol ventila koristi da bi se
grafiki prikazao element promjene stanja (slika 7.2) .
Vrijeme adaptacije
zaliha (VAZ)

Zalihe materijala
(ZM)

Nabavka
materijala (NM)

eljene zalihe
materijala (ZM)

Slika 7.2. Prikaz elementa promjene stanja

U tokovima informacija izmeu izvora informacija (elementi stanja sistema) i
elemenata politike (element promjene stanja sistema) mogu se nai neki pomoni
elementi. Oni se kao informacija koriste u elementima promjene stanja. Odijeljeni su
zbog toga to imaju svoje specifino znaenje. Simbol kojim se prikazuje pomoni
element je krunica. Unutar krunice se upisuju potrebne informacije. Pomoni
elementi se nalaze na tokovima koji se prikazuju kao ulazi i izlazi sa naznakom za
koje su informacije povezani (Slika 7.3).
Neisporuene
narudbe (NN)

eljena
proizvodnja
(P)

eljeni nivo
neisporuenih narudbi
(NN)

Slika 7.3. Simbol pomonog elementa sistema

220

Linije razliitih tokova treba da su u dijagramima tokova razliito

predstavljena. Na taj nain se osigurava razlikovanje linije informacije koja ide od
nekog elementa stanja sistema i toka na kojem se stanje nalazi kao integracija.
Informacija, koja se uzima o stanju sistema, ne utie na promjenu samog stanja.
Parametri sistema su one vrijednosti koje na neki nain utjeu na deavanja u
sistemu, ali su nepromjenjive veliine.
Ako neki tok izvire ili utie u stanje koje ne utie na ponaanje promatranog
sistema, moe se za izvor odnosno utok rei da su neogranieni. Oni se nalaze na
granicama sistema. Mogu se grafiki oznaiti kao izvor ili utok. Oni pripadaju
vanjskoj sredini, a protok iz izvora, odnosno u utok kontroliraju elementi sistema
(slika 7.4).

Izvor

Nabavka
materijala

Ponor

Slika 7.4. Simboli izvora i ponora

Svi nabrojani simboli mogu da se koriste za prikazivanje vrlo kompleksnih
sistema. Dijagram tokova ima etiri osnovne osobine, a to su da prikazuje:
Sva stanja sistema;
Tokove meustanja;
Funkciju upravljanja kojom se kontroliraju koliine koje teku izmeu
stanja sistema i
Informacione kanale koji povezuju stanja sistema sa upravljakom
funkcijom.
Dobro osmiljeni dijagrami tokova je pogodniji za analizu strukture sistema od
bilo kojeg drugog modela. Zbog te osobine dijagrama preporuljivo je verbalni model
prevesti u dijagram tokova. Na njemu je mogue razjasniti sve nejasnoe prije nego se
sistem prikae sistemom jednadbi. Kod prevoenja jednog modela u drugi, oblik
jedne karakteristike sistema, o kojoj je ve bilo govora u dijagramu, nedostaje.
To je kanjenje u prijenosu informacija, u trajanju upravljake i izvrne akcije
i osobini da se transformacije jednog oblika stanja u drugi vre u vremenu. Kanjenje
u sebi sadri promjenjivu veliinu neke koliine u transferu. Vremensko kanjenje u
tokovima moe da se ostvari kombinacijom vie stanja sistema i odgovarajuih
promjena u stanju. Oni formiraju vremensku zavisnost izmeu ulaza koji je dat i
odgovarajueg izlaza nastalog zbog kanjenja.
Dvije karakteristike kanjenja su bitne. Prva se odnosi na prosjeno vrijeme
potrebno da se izvrna akcija zavri. Kod stacionarnog stanja sistema vrijednost
elementa promjene stanja sistema pomnoena sa prosjenim kanjenjem daje koliinu
protoka za period na koji se kanjenje odnosi.
Druga karakteristika kanjenja se odnosi na prijenosno ponaanje. Ono
pokazuje u kakvom je odnosu jedan oblik izlaznog ponaanja prema obliku ulaznog

221

ponaanja. Razliita kanjenja mogu da imaju istu prosjenu vrijednost sa razliitim

prijenosnim ponaanjem.
Pored eksponencijalnog oblika prijenosnog ponaanja korisno je poznavati
oblik diskretnog kanjenja. Nastala promjena na ulazu se po obliku reprodukuje u
istom obliku na izlazu poslije izvjesnog vremenskog perioda koje se tada naziva
kanjenjem.
Kanjenje se moe prikazati i pojednostavljeno tako to se u simbol za stanje
sistema koje treba da se poslije kanjenja pojavi na izlazu u jednom dijelu unese
oznake K sa oznakom kog reda je kanjenje. Ako je ono npr. Petog reda unosi se
oznaka K5. Ukoliko je rije o diskretnom kanjenju unosi se oznaka KD.
Primjer: Distribuciono-proizvodni sistem. Jedan od najjednostavnijih, mada
najeih, sistema za upravljanje povratnim dejstvom je onaj u kontroli zaliha.
Uobiajena konfiguracija tih sistema ukljuuje zalihe, politiku naruivanja, kanjenje
u tokovima narudbi i isporuke robe te odluke isporuioca. Ovakav sistem, po
strukturi, se esto susree u kontroli zaliha i na drugim mjestima. Istraivanjem
jednog takvog sistema mogue je uoiti mnoge osobine svih sistema sline strukture.
Opis sistema: Sistem e biti opisan pojednostavljeno. Narudbe maloprodaje
(NM) se slivaju direktno u evidenciju o neisporuenim narudbama fabrike (NN).
Koliina neisporuene robe fabrike mijenja se pod dejstvom isporuka fabrike u
maloprodaji. Te isporuke jednake su proizvodnji (PR) koja se direktno uliva na zalihe
maloprodaje (Z). Veliina proizvodnje se odreuje pomou nivoa proizvodnih
mogunosti (NPM). Proizvodne mogunosti se mijenjaju pod dejstvom proizvodnje
koja je potrebna (PP) i potrebnog vremena da se adaptacija izvri (VAPM). Ova se
pak odreuje politikom fabrike kojom se ele odrati neisporuene porudbine na
nekom nivou. (VPNN je vrijeme pokriveno neisporuenim narudbama). Zalihe
maloprodaje zavise i od maloprodaje (MP). Maloprodaja zavisi od ponaanja kupaca
koji nisu dio sistema. Narudbe maloprodaje su posljedica upravljakih akcija u
maloprodaji. Mogu se izraunati pomou informacija o maloprodaji i informacija o
stvarnim i eljenim zalihama.
Dijagram tokova je prikazan na slici 7.5.

222

Narudbe
maloprodaje (NM)

Neisporuene
narudbe (NN)

Isporuena roba
(IR)
Vrijeme pokrivanja
neisp. narud. (VPNN)

Poeljna
proizvodnja
(PP)

Vrijeme adaptacije
zaliha (VAZ)

eljene zalihe (Z)

Vrijeme adapt. proizv.

mogunosti (VAPM)

Nivo proizvodnih
mogunosti
(NPM)
Maloprodaja
(MP)

Proizvodnja (PR)
Zalihe (Z)

Slika 7.5. Distribuciono-proizvodni sistem

7.2.3. Simboliko logiki model kibernetskog sistema.

esto se u literaturi sistem moe nai definiran ulazom X i izlazom Y. Sam
sistem je predstavljen kao crna kutija. Ulaz se kroz sistem transformira u izlaz (slika
7.6).

ulaz X

SISTEM
/S/
Potencijal
Usmjeravanje koritenja
potencijala
STRUKTURA

izlaz Y

/Z/

Slika 7.6. Preduzee kao sistem (crna kutija)

Pri ovakvom promatranju dostupne su samo ulazne i izlazne veliine, a
unutranjost sistema je nepoznata. Dananja saznanja omoguavaju osvjetljavanje
unutranjosti crne kutije. Ona je sastavljena od elemenata stanja sistema, elemenata
promjene stanja sistema i sloene strukture u kojoj se odigrava transformacija ulaza u
izlaz. Tu informaciju u lancu uzrono posljedinih veza od prolosti prema budunosti
moemo da prikaemo matematikim modelom na slijedei nain:
S(t+n): X(t+m) x Z y(t+k); m,n,k=0,1,2,...; m<=n<=k
gdje su:
- S(t+n) stanje preduzea u momentu t;
- X(t+m) ulaz u sistem u momentu t+m;

223

Y(t+k) izlaz iz sistema u momentu t+k i

Z struktura preduzea koja je relativno stabilna u vremenskom
periodu promatranja sistema.

Svako stanje sistema moe se prikazati u vidu jedne take S(t)=(s1(t), s2(t), ... ,
sk(t)) prostora Rk, prema tome stanje sistema predstavlja ureenu k-torku.
Stanje sistema u sukcesivnim vremenima t+i, i=1,2,3,... (tako da prolost
prethodi budunosti) sainjavaju odreeni niz konano ili beskonano mnogo
elemenata. On opisuje ponaanje sistema u vremenu.
Proces transformacije ulaza u izlaze odigrava se u vremenu, znai postoji
relacija izmeu izlaznih i ulaznih elemenata koja se moe prikazati kao:
X(t+m) Y(t+k); m<k
gdje su m i k obiljeeni vremenski intervali u kojima se pojavljuje ulaz i odgovarajui
izlaz. Poznavanje samo jedne tekue vrijednosti ulaza X(t) nedovoljno je u
programiranju izlazne veliine Y(t). Prethodni ulazi formirali su tekue stanje sistema
S koje dovodi do promjene izlazne veliine i utie na njenu buduu vrijednost.
Prikazana zavisnost je odraz unutar sistema, no ne i jedinih zbivanja u irem
sistemu. Postoji i obrnuta zavisnost ulaza i izlaza:
Y(t+i) x SZ X(t+j), j>i=0,1,2,...
gdje je SZ struktura spregnutih podsistema sa kojima promatrani sistem stvara
upravljaki promatrano zatvorenu cjelinu.
Ova transformacija pokazuje da se sistem ne moe promatrati kao izoliran
sistem (izuzev uvjetne izoliranosti) od ostalih faktora spoljne sredine koji ne pripadaju
njegovoj strukturi. Od veliine transformacije izlaza u ulaz zavisi koliko e nam
sistem uspjeti da ovlada izvjesnim faktorima spoljne sredine. to je veliina
transformacija manja, sistem je otvoreniji i njegov rezultat je zavisniji od dejstva
vanjskih faktora kojim sistem svojim akcijama nije pokuao da ovlada. Najea
zajednika odlika tih sistema je da su proizvodno orijentirani, a mala se panja
poklanja kretanjima na tritu.
Zatvoren sistem je onaj sistem u kome je unutranja transformacija kroz
usmjeravanje koritenja podsistema programirana tako da se dobije izlaz koji e
povoljno djelovati na budui ulaz. Sistem na ovaj nain na svoj rezultat ne utie samo
ekonomijom unutarnje transformacije.

7.2.4. Modeli linearnih sistema

Ponaanje nekog realnog linearnog sistema moe se opisati linearnom
diferencijalnom jednadbom sa konstantnim koeficijentima (koja je rjeiva).
Matematiki model takvog sistema, u opem sluaju ima oblik:
d i y (t ) m
d j x(t )
ai
= bj

dt i
dt j
i =0
j =1
n

224

gdje je y(t) rjeenje jednadbe a x(t) probna funkcija, koje zavise od promjenjive t; a i
b su konstante.
Sumu:
d i y (t )
ai

dt i
i =0
n

nazivamo linearnom kombinacijom izvoda funkcije y(t).

sumu:

Inae ako su yi , i=1,2,...n neke funkcije, a ai i=1,2,...n neke konstante onda

n

a y
i =0

nazivamo linearnom kombinacijom funkcija yi .

Funkcija y(t) je izlazna (rezultujua funkcija), kada se na ulaz sistema uvodi
funkcija x(t); t je nezavisna promjenjiva koja predstavlja vrijeme.
Prouavanje sisteme modeliranjem pomou linearnih
diferencijalnih
jednadbi je jako dobar nain u sluaju kada se sistem da modelirati na ovakav nain,
jer se rjeenja dobivaju u analitikoj formi (kao funkcija) to nam prua sve potrebne
informacije o sistemu.
Loa strana ovoga pristupa sadrana je u injenici to najvei broj sistema iz
realnog ivota nije opisiv na ovaj nain, odnosno dinamika realnih sistema u pravilu
nije linearna.
Drugi nedostatak je taj to i ako uspijemo modelirati sistem koritenjem
linearnih diferencijalnih jednadbi nitko nam ne garantira da emo ga moi i rijeiti.

7.2.5. Simulacioni modeli

Za veliki broj sistema analitiki opis i analitiko rjeavanje problema koji se
pojavljuju u vezi sa sistemom nije mogue. Od modela se trai da su u stanju opisati
nelinearne sisteme vieg reda, te da se pomou njih mogu istraivati ponaanja
sistema poinjui od bilo kojih poetnih uvjeta i da je lako mogue istraivati utjecaj
promjene unutarnje sredine sistema na ponaanje.
Najvei broj organizacionih sistema se moe predstaviti pomou modela koji
nisu linearni, a toliko su kompleksni da je dobivanje analitikog rjeenja nemogue.
Za takve sisteme jedino simulacija daje numeriko rjeenje i to korak po korak.
Proces dobivanja rjeenja korak po korak naziva se simulacijom, a sistem
jednadbi, koje predstavljaju kako dobiti rjeenje za naredni korak, u opem sluaju,
nazivaju se simulacionim modelom. Sistem jednadbi opisuje sistem, a simulacijom
se dobiva oblik ponaanja sistema. Vrijednost simulacionog modela proizlazi iz
injenice da on moe da opie sisteme koji se ne mogu opisati ni na jedan drugaiji

225

nain, to moe da brzo prui informacije o dinamici, odnosno o ponaanju realnog

sistema koga model predstavlja.
Simulacija ne prua ope rjeenje. Umjesto toga simulacija prua podatke o
ponaanju konkretnog sistema u ovisnosti od poetnih uvjeta. Ako se eli napraviti
istraivanje o utjecaju poetnih uvjeta na ponaanje sistema neophodno je izvriti vie
simulacija.
Razvoj simulacionih modela je podstaknut razvojem raunarske opreme.
Danas postoji veliki broj aplikacija i gotovih biblioteka koda koje omoguavaju
izvoenje kompjuterskih simulacija sistema iz svih sfera ljudskog djelovanja.
Prije nego se pree na formuliranje simulaciong modela neophodno je
upoznati se sa konvencijama koje se tiu povezivanja dijelova modela. Znaenje
svakog elementa u modelu se opisuje jednadbama. Jednaine se dobivaju iz osobina
strukture sistema. Za raunanje vrijednosti elementa sistema za jedan vremenski
moment i slijedei, neophodno je standardizirati vremenski interval izraunavanja
vrijednosti.
U principima sistema postavljena je pretpostavka da je elemente sistema
mogue razvrstati u dvije grupe. U prvoj se nalaze elementi stanja sistema. Kod
dinamikih sistema ovi elementi imaju svoju vrijednost bez obzira da li sistem
funkcionira ili ne. Znai elementi stanja sistema u trenutcima J, K i L imaju neke
vrijednosti. U drugoj grupi elemenata nalaze se elementi promjene stanja sistema.
Kod dinamikih sistema ovi elementi imaju svoje vrijednosti samo onda kada
sistem funkcionira.
Znai da elementi promjene stanja sistema imaju svoje vrijednosti u
vremenskim intervalima (J,K) i (K,L).
Za izraunavanje vrijednosti u momentu K raspoloivi su podaci iz
prethodnog koraka o vrijednostima stanja u momentu J i vrijednost elemenata
promjene stanja u intervalu (J,K). Pomou ovih raspoloivih podataka izraunavaju se
vrijednosti elemenata stanja u trenutku K. Izraunata vrijednost se koristi u daljim
izraunavanjima (interval (KL), L ...) Ovaj redoslijed izraunavanja je obavezan zbog
postojanja zavisnosti izmeu elemenata stanja i njihovih promjena.
Ta zavisnost kae da vrijednost elemenata promjene stanja zavisi od prethodne
vrijednosti elementa stanja sistema i da vrijednost elementa stanja sistema zavisi od
prethodne vrijednosti elementa promjene stanja. Ovim se osigurava odravanje
uzrono-posljedine zavisnosti elemenata. Ukoliko su vremenski intervali (elementi
promjene stanja) dovoljno mali onda diskontinuiranost procesa simulacije ne utjee
znaajno na dobivene rezultate. Cijeli proces se sada ponavlja, ali za novi vremenski
moment L, kako je u prethodnom koraku to obiljeeno.
Poetak izraunavanja je za t=0. Sve poetne vrijednosti elemenata stanja
sistema moraju da budu date. Vrijednost elemenata promjene stanja za t<=0 nisu
bitne. Izraunavanje poinje odreivanjem vrijednosti elemenata promjene stanja
izmeu t=0 i t=0+t. Neovisno od toga to se za sve vremenske momente koriste isti
simboli, vrijeme tee od jednog ciklusa izraunavanja do drugog. Broj ciklusa
odreuje vremenski period za koji je raunanje vreno. Dobivene vrijednosti mogu da
se srede na nain da slijede jedna drugu kako vrijeme sukcesivno raste.

226

U simulacionom modelu promjenjive i konstante se prikazuju simbolima.

Format standardnog simbola treba da omogui dovoljno raznovrsnih kombinacija. Da
bi se zadovoljili svi zahtjevi potrebno je da oznake promjenjivih veliina i konstanti u
sebi sadre dovoljan broj karaktera (obino je dovoljno do 6). Osnovnu oznaku slijedi
oznaka vremenskog intervala ili momenta kojoj prethodi toka. Tako se na primjer
zalihe materijala mogu da obiljee sa ZM.K gdje K obiljeava njihovu vrijednost u
momentu K. Nabavka materijala moe se obiljeiti sa NM.JK gdje je JK obiljeava
vremenski interval. Konstante se identificiraju tako to nemaju vremensku oznaku.
Jednadba kojom se iskazuju relacije i vrijednosti elemenata stanja sistema u
sebi sadri utjecaj prethodne vrijednosti stanja sistema i elemenata promjene stanja u
vremenskom intervalu koji prethodi momentu za koji se vrijednost stanja izraunava.
Za jednadbu elementa stanja usvaja se slijedei format:
SS.K = SS.J + (DT)(UPSS:JK IPSS.JK)
gdje su :
-

SS stanje sistema (koliina;

UPSS ulazna promjena stanja sistema (koliina/vremenski interval);

IPSS izlazna promjena stanja sistema (koliina/vremenski interval) i

DT vremenski interval izmeu trenutaka L i K.

Bilo koji broj elemenata promjene stanja sistema moe postojati to zavisi od
prirode elementa stanja sistema. Na desnoj strani jednadbe se uvijek mora nai
vrijednost stanja sistema u prethodnom vremenskom momentu. Isto tako u jednadbi
se mora pojaviti vremenski interval DT kao mnoilac vrijednosti promjene stanja.
Vremenski interval DT je parametar interesantan samo za raunanje, a nije
parametar realnog stanja sistema. Jedino kolinik vrijednosti promjene stanja i
vremenskog intervala daje tanu dimenziju vrijednosti stanja sistema.
Duina intervala DT se mora birati za svaki model posebno. Pomou modela
se izraunavaju vrijednosti promjenjivih u sukcesivnim vremenskim razmacima
(intervalima) DT. Ako je DT suvie veliko rezultati postaju nedovoljno tani poto
simulacija nije dovoljno blizu vremenski kontinuiranog procesa, rjeenje jednadbe u
ovom sluaju postaje nestabilno. Kako se DT smanjuje tako se tanost rjeenja
poveava ali po cijenu kompjuterskog vremena potrebnog za procesiranje simulacije.
Ne moe se formirati tano pravilo za odreivanje duine DT koja e dati dobar odnos
izmeu ova dva faktora. U praksi se najee eksperimentira sa vie duina intervala
DT i ispituje na koji nain te promjene utjeu na ponaanje sistema.
Promjene u sistemu se ne javljaju odmah. Osnovni uzrok toga su kanjenja u
sistemu. Duina DT zbog toga treba da se odreuje uzimajui u obzir veliine
kanjenja. Osnovno pravilo je da duina DT ne treba da bude vea od polovine
najkraeg kanjenja u sistemu. Pri ovome treba imati na umu da eksponencijalno
kanjenje n-tog reda zapravo predstavlja rednu vezu eksponencijalnih kanjenja prvog
reda sa kanjenjem ija vrijednost iznosi T/N. U tom sluaju duina DT ne bi trebalo
da bude vea od T/2N.

227

7.2.6. Simulacijski softver

Simulacija se najjednostavnije moe promatrati kao aktivnost kojom se
nastoje rijeiti odreeni problemi u funkcioniranju nekog realnog sistema na
nain da se realni sistem modelira, a zatim, promatrajui ponaanje modela
realnog sistema, izvuku odreeni zakljuci.
Simulacija se moe koristiti u slijedeim sluajevima:
kreiranje novog sistema - odreeni eksperimenti se mogu vriti na
kreiranom modelu i na taj nain ispitivati reakcije sistema;
poboljanja na postojeem sistemu - eksperimenti se takoer
izvravaju na modelu postojeeg sistema tako da realni sistem ne trpi
nikakve smetnje u funkcioniranju;
upravljanje operacijama sistema simulacija moe pomoi u
odreivanju najboljih naina kontroliranja protoka ili rasporeivanja
materijala, ljudi i drugih resursa i
bolje razumijevanje sistema - vizualno prezentiranje pomae u boljem
i sveobuhvatnijem razumijevanju funkcioniranja samog sistema.
Postoji izvjesna razlika izmeu modeliranja i simulacije u smislu da
standardno modeliranje vie pojednostavljuje realnu situaciju nego to to ini
simulacija. Zato se za simulaciju ponekad kae da se radi o imitiranju realnih
sistema, a ne o modeliranju. Naime, poto simulacija koristi vie deskriptivni
nego normativni pristup, za razliku od optimizacijskih modela, simulacijski
modeli ne dovode do optimalnog rjeenja. U osnovi radi se o veem broju
ponavljanja eksperimenata pod razliitim uvjetima i promatranju ponaanja
sistema.
Primjeri primjene simulacijskog softvera
1) Monte Carlo simulacija koristi se za modeliranje neizvjesnosti u
smislu pomoi donosiocima odluka u upravljanju rizikom i
simuliranju sloenih poslovnih situacija. Rezultat Monte Carlo
simulacije je u skupu tzv. oekivanih vrijednosti koji moe pomoi u
odabiranju najpovoljnije akcije. Pored toga, prua i informacije o
vjerovatnoama
postizanja
odreenih
ciljeva,
najvjerovatnijim
rezultatima, intervalima u kojima se rezultati kreu i dr.
2) Service
Model
je
simulacijski
softver
firme
Promodel
(www.promodel.com) koji se koristi za simulaciju sistema
opsluivanja, odnosno servisiranja. Moe se koristiti za kreiranje
novih sistema, a takoer i za poboljanje postojeeg sistema. Alat
prua mogunost menaderima ili analitiarima da modeliraju sistem
i testiraju njegovo funkcioniranje s raznim scenarijima.
3) Simulacija zasnovana na sistemskoj dinamici. Sistemska dinamika
(System Dynamics) se bavi analizom dinamikih sistema koristei
tehnike simulacije. Podruje sistemske dinamike nastalo je na osnovu

228

rada J. Forrestera objavljenog ezdesetih godina ovog stoljea. U

osnovi, radi se o primjeni teorije sistema, sistemskog miljenja,
kibernetike, zatim inenjerskih tehnika u modeliranju sloenih socioekonomskih fenomena. U poslovanju se moe koristiti za modeliranje
razliitih problema odluivanja kao to su npr. Finansijsko
modeliranje, odravanje i servis, prodajni ciklusi, upravljanje
projektima i dr.
Softver za sistemsku dinamiku koristi posebnu notaciju, tj. skup
simbola za prikazivanje odreenih varijabli, akcija, situacija
odluivanja i sl. Tri programa koji se najee koriste su:
Vensim, firme Ventana Systems (www.vensim.com);
Ithink i Stella, firme High Performance Systems (www.hpsinc.com).
4) Simulacije zasnovane na poslovnim igrama. Pored standardnih
simulacijskih softverskih paketa na tritu softvera za pomo u
odluivanju mogu se nai i programi koji podravaju simulaciju
poslovnih situacija u formi tzv. poslovnih igara (business games).
Slijede dva primjera takvog softvera firme Interpretive Software
(www.interpretive.com):
StartSim je simulacijski softver poslovna igra koja pomae u
razvoju poslovnih strategija za slijedea podruja:
-

segmentacija trita,

marketing strategije zasnovane na modelu 4P (price-cijena,

product-proizvod, promotion-promocija i place-mjesto),

finansijsko upravljanje,

analize investicijskih odluka i dr.

ServiceSim je alat koji, slino kao i Promodelov Service Model,

pomae u
donoenju odluka u podruju upravljanja servisom
(opsluivanjem), kao to su:
-

rasporeivanje radnika na odreene aktivnosti,

upravljanje zalihama, upravljanje operacijama,

marketing aspekti servisiranja i

finansijski aspekti servisiranja.

229

Praktini rad 8 Modeliranje dinamike sistema

Kada je u pitanju modeliranje dinamike sistema, upotrebom Vensim PLE
softvera, ve smo ranije spomenuli izgradnju modela na principu uzronoposljedinih (kauzalnih) veza ili na principu rezervoara i protoka (odnosno nivoa i
promjene; engl. Stock and Flow or Level and Rate).
Osnovu modeliranja dinamike sistema ine kauzalne veze jer predstavljaju
relacije u sistemu. Kauzalne dijagrame smo detaljnije objanjavali u vjebi 4
Kauzalni dijagrami i povratne sprege.
U ovoj vjebi e biti razmotreni principi rezervoara i protoka. Na slici V-8.1.
su prikazane 4 razliite interpretacije istog pojma. Rezervoar je element koji ne
odraava trenutnu promjenu, nego akumulira promjene u vremenu.

Hidraulika metafora (rezervoar i protok)

Rezervoar i tok
Rezervoar
Dotok

Istek

Integralna jednaina
Rezervoar (t ) = [Dotok ( s ) Istek ( s )]ds + Rezervoar (t 0 )
t

t0

Diferencijalna jednaina

d ( Rezervoar )
= Dotok ( s) Istek ( s )
dt
Slika V-8.1. Interpretacije rezervoara i protoka
U Vensim PLE softveru, postoje dva naina predstavljanja ulaznog i izlaznog
toka (dotoka i isteka) slika V-8.2. Drugi prikaz je saetiji. Ranije smo vidjeli kako
se crta tok sa jednom strelicom. Ukoliko elimo dodati strelicu i na drugu stranu
simbola protoka onda to moemo na sljedei nain:

230

1. Odaberemo
2. Na strelicama se pojave kruii na sredini linija.
3. Desni klik na taj krui ili na vrh strelice e otvoriti dijalog za promjenu
osobina strelice (slika V-8.3)
4. Ako elimo strelicu opcija Arrowhead treba biti ukljuena.
S
S

Varijabla

Dotok

Istek
O
uticaj 2

uticaj 1

ili
S
O

Varijabla

Protok
S
O

uticaj 1

uticaj 2

Slika V-8.2. Dva naina prikaza protoka

Slika V-8.3. Promjena osobina strelice

Slino se moe promijeniti i boja strelice. Lijevi i desni dio strelice protoka su
nezavisni, odnosno osobine im se mogu mijenjati posebno.
Oznake O i S na strelicama oznaavaju (analogija minusa i plusa):

231

 O Oposite (suprotno djelovanje u odnosu na djelovanje elementa na

kojeg ima utjecaj).
S Same (isto djelovanje u odnosu na djelovanje elementa na kojeg ima
utjecaj).

Ranije smo spominjali koncept povratne sprege. Posebno je interesantan

koncept negativne povratne sprege, koji vraa u ravnoteno stanje. Meutim, u okviru
sistema je mogua pojava razliitih djelovanja i povratnih sprega, pomjerenih u
vremenu, koje mogu uzrokovati razliita sveukupna ponaanja sistema. Na slici V8.4. je prikazano nekoliko razliitih ponaanja tipinih za dinamike sisteme.

Eksponencijalni
rast

Tenja cilju

Cilj
Vrijeme

Vrijeme

Rast krivom
S oblika

Oscilacija

Vrijeme

Vrijeme

Slika V-8.4. Tipina ponaanja za dinamike sisteme

Neka elimo modelirati poslovni sistem, ali ne u cijelosti nego samo odreene
varijable koje nam mogu pomoi da sagledamo dinamiku tog sistema. Pretpostavimo
da elimo promatrati stanja gotovine, fakturiranog iznosa i zaposlenih, a da ostale
varijable promatramo kao utjecaje na njih. Npr. marketing poveava stanje
fakturiranog iznosa, ali smanjuje stanje gotovine. Poveanje gotovine pojaava
marketing, a poveanje fakturiranog iznosa smanjuje potrebu za marketingom.
Fakturirani iznos poveava prihod. Osim toga prihod poveavaju i poveani stepen
naplate i zaposleni. Prihod moe biti odgoen u vremenu, ali je i dalje prihod i
poveava gotovinu i tok novca. Tok novca pozitivno utie na tok zaposlenih. Isto tako
i fakturirani iznos pozitivno utie na tok zaposlenih. Poveanje zaposlenih poveava
trokove u zavisnosti od cijene rada. Odgoda trokova u vremenu ne mijenja njihov
karakter i oni utjeu na smanjenje gotovine i toka novca. Dakle, ovaj pojednostavljeni
model, u kome nema proizvodnje, skladinog poslovanja, prodaje i mnogih drugih
parametara sistema, moe nam posluiti da promatramo odreene pojave u sistemu.

232

Bitno je uoiti da npr. zaposleni nemaju direktan utjecaj na prihod, nego

indirektan preko proizvodnje i usluga, ali je bitno znati karakter tog utjecaja da bi
mogli preskoiti varijable koje ne elimo promatrati u modelu (npr. proizvodnja i sl.).
Nakon to formiramo strukturu modela, prikazanu na slici V-8.5. mogue je
unijeti zakonitosti koje povezuju elemente sistema putem formula, o emu smo
govorili ranije. Eksperimentiranjem, odnosno izvravanjem simulacije za razliite
postavke parametara, moemo doi do zakljuaka vezanih za generalno ponaanje
sistema, odnosno shvatiti njegovu dinamiku.

S
S
Marketing

Odgoeni prihod
S

Prihod
S
S
OS

O protok2

Gotovina

O protok1
O
O
S

Fakturisano

Odgoda troka
S

O
Tok novca

Stepen naplate

Trokovi
S
S
Cijena rada

S S

Zaposleni

O protok3

Slika V-8.5. Primjer modeliranja dinamike sistema

233

Praktini rad 9 Determiniranost sistema

Prilikom analize sistema, esto se pojavi potreba da utvrdi karakter sistema u
smislu njegove determiniranosti.
Determiniran sistem je onaj sistem kod koga se u svakom trenutku moe
identificirati stanje sistema i kod kojeg promjena odreene upravljake akcije ili ulaza
dovodi sistem u novo stanje, koje se moe predvidjeti.
Stohastiki ili vjerovatni sistemi su oni ije ponaanje moemo predvidjeti
samo sa odreenom vjerovatnoom. To znai da isti ulaz u sistem moe uzrokovati
vie razliitih izlaza ili promjena njihovog intenziteta.
Nedeterminirani ili neodreeni sistemi su oni kod kojih uz poznavanje ulaza i
ostalih sistemskih karakteristika ne moemo predvidjeti izlaz.
Zadatak V-9.1.

Ispitati determiniranost sistema, ako se mjerenjem njegovih ulaza i izlaza u vremenu

dolo do sljedee tabele vrijednosti:
sec 0
X A
Y 0

1
C
1

2
D
1

3
C
1

4
A
0

5
D
1

6
C
1

7
A
0

8
C
1

9
B
1

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
B B A B C B A B D C
1 1 0 1 1 1 0 1 1 1

Rjeenje V-9.1.

Izbrojimo broj ponavljanja istog izlaza za isti ulaz:

A
B
C
D

0
5

1
6
6
3

Na osnovu toga moemo izraunati vjerovatnoe prijelaza odreenih ulaza u odreene

izlaze:
A
B
C
D

0
1

1
1
1
1

234

Vidimo da su sve iskazane vjerovatnoe pojedinih prijelaza 1, odnosno da su ti prelazi

sigurno predvidivi, a to znai da je sistem determiniran, odnosno potpuno odreen.
Zadatak V-9.2.

Ispitati determiniranost sistema, ako se mjerenjem njegovih ulaza i izlaza u vremenu

dolo do sljedee tabele vrijednosti:
sec 0
X A
Y 0

1
C
1

2
D
1

3
C
0

4
A
0

5
D
1

6
C
1

7
A
0

8
C
0

9
B
1

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
B B A B C B A B D C
1 1 0 1 1 1 0 1 1 1

Rjeenje V-9.1.

Izbrojimo broj ponavljanja istog izlaza za isti ulaz:

A
B
C
D

0
5
2

1
6
4
3

Na osnovu toga moemo izraunati vjerovatnoe prijelaza odreenih ulaza u odreene

izlaze:
A
B
C
D

0
1
0,33

1
1
0,67
1

Vidimo da za ulaz C postoji vjerovatnoa 0,33 da e na izlazu biti 0, a vjerovatnoa

0,67 da e na izlazu biti 1. Za ovaj sistem moemo samo pretpostaviti ishod, te je on
zbog toga stohastian.

235

Rjenik
Devijacija odstupanje ostvarenih promjena od prosjenih ili od ciljno zadanih
stanja.
Dinamika sistema osobina sistema koja nam omoguava da modeliramo i
istraujemo ponaanje sistema, pri promjeni njegovih parametara ili strukture.
Proces moe se definirati kao djelovanje jednoga aktivnog elementa sistema na
drugi element i kao odvijanje transformacije ulaznog vektora u izlazni..

236

8. STRATEGIJA KIBERNETIZACIJE PREDUZEA

Pod pojmom strategija podrazumijeva se izbor stratekih ciljeva te naina,
putova i sredstava za njihovo ostvarenje. Kibernetizacija preduzea je sredstvo
razvoja i ostvarenja uspjenijeg poslovanja preduzea. Strategija kibernetizacije je
podsistem ope strategije poslovnog sistema i promatra se kroz pet osnovnih faza
stvaranja i odravanja, a to su:
definiranje poslovne strategije;
strategija organizacije procesa;
strategija organizacije upravljanja;
strategija informatizacije preduzea ;
odravanje i razvoj kibernetizacije.

8.1. Definiranje poslovne strategije

Poslovnom strategijom se definiraju osnovni strateki ciljevi, pravci razvoja i
resursi. Uz odreene ciljeve ide odreivanje naina pribavljanja potrebnih resursa za
realizaciju ciljeva. Ciljeve i resurse povezuje organizacija poslovanja. Budui da je
rije o strategiji, znai i da se strategija organizacije pojavljuje kao sredstvo za
ostvarenje stratekih ciljeva poslovanja.
Strateka organizacija definira sistemske prostore tj. prostor smjetaja
preduzea, dijelove preduzea, poslovne funkcije i poslovne procese u kojima e se
angairati resursi za ostvarenje rezultata poslovanja. Putem rezultata poslovanja
ostvarit e se postavljeni ciljevi.
Na taj nain se mogu poduzeti prvi koraci kibernetizacije, a oni su:
1) Istraiti potrebe i uvjete okoline preduzea i vlastite mogunosti;
2) Definirati sistem stratekih ciljeva i preduzetnike akcije;
3) Definirati putove i metode ostvarivanja postavljenih ciljeva;
4) Definirati resurse i izvore sredstava za ostvarivanje postavljenih ciljeva;
5) Definirati osnovne procese i organizaciju preduzea;
6) Koncipirati strategiju upravljanja i menadmenta;
7) Utvrditi bitne uvjete poslovanja i ogranienja;
8) Pismeno formalizirati strategiju poslovanja.
Ovo je slijed stvaranja strategije poslovanja. Meutim nuno je imati u vidu
potrebnu usklaenost podfaza. Iz tog zahtijeva proizlazi i zakljuak o iterativnom
karakteru postupka. Iteracije se izvode sve dok se ne postigne eljen sklad,

237

izvodljivost i primjerena poslovna i funkcionalna djelotvornost i pouzdanost

strategije.
Stvaranje strategije preduzea znatno e olakati primjena metodologije
sistemske analize i drugih sistemskih i klasinih metoda primijenjenih na sistemski
nain. Iz prve faze e se dobiti polazite za daljnje analize. Rezultati i daljnje podloge
su slijedee:
Koncipirani su strateki ciljevi preduzea,
Naznaeni su smjerovi i preduzetnike akcije razvoja,
Definirani su resursi (inpit-i) i oekivani rezultati (output-i),
Koncipirana je makro organizacija procesa i upravljanja,
Formalizirana (napisana) je koncepcija poslovanja.

Nadalje se razvijaju programi i razvojni planovi preduzea. Razrada ukljuuje

definiranje osnovnih dimenzija upravljanja i kontrole poslovanja. Kljune dimenzije
su vrijeme, kvantitet, kvalitet i novitet. U kojem se npr. vremenu mora ostvariti neki
rezultat poslovanja ili dostii cilj? Koji prostorni segment preduzea, organizaciona
jedinica ili poslovni proces obavlja neki zadatak?

8.2. Strategija organizacije poslovnih procesa

Prethodnom je fazom koncipirana strategija poslovanja i napisana koncepcija
ostvarenja strategije. Sada projektantima i menaderima stoje na raspolaganju
polazita za detaljnije koncipiranje organizacije preduzea. To podrazumijeva zamisli
svih faza kao prethodnog nacrta u kojem e se na kraju postupka uskladiti svi oblici i
sadraji. Tek e tada predstaviti definitivnu strategiju ukupne kibernetizacije i
poslovanja preduzea.
Kada se zna to se eli postii i koja su to polazna sredstva, mogue je odrediti
osnovne komponente i veze koje e formirati glavne funkcionalne cjeline preduzea,
koje su relativno konstantne za jednu vrstu preduzea.

238

Finansije
Marketing
Proizvodnja i
usluge
Kadrovska

Prodaja

Izlazno okruenje

Ulazno okruenje

Nabavka

Razvoj
Upravljanje
i menadment

Informisanje

Slika 8.1. Model funkcioniranja preduzea

8.3. Metode i koncepti upravljanja

Za uspjeno funkcioniranje upravljanja i poslovanja korisno je strateko
opredjeljenje za odreene koncepte i metode upravljanja i rukovoenja. Neke od
najbitnijih metoda bi bile:
Upravljanje na osnovu cilja i iznimki
Anticipativno upravljanje
Orkestralna organizacija upravljanja

8.3.1. Upravljanje na osnovu cilja i iznimki

Cilj ili ciljevi predstavljaju jednu od osnovnih kategorija upravljanja. Cilj
predstavlja polazite i kraj svakog usmjerenog djelovanja, a njegovo je ostvarenje
mjera efikasnosti tog istog djelovanja. Strateki ciljevi preduzea polazite su
cjelokupne organizacije i rada. Da bi mogli posluiti efikasnom upravljanju nuno ih
je kibernetizirati. Ovo konkretno znai da ih treba sadrajno (predmet cilja), prostorno
(na koji se sistemski prostor odnose), vremenski (do kada ih treba ostvariti) i
rezultatno (rezultat kao mjera ostvarenja cilja) definirati kako bi posluili upravljanju.
Upravljanje na osnovu iznimki nastavlja se na koncept upravljanja na osnovu
cilja. Naime, jedno od osnovnih ljudskih naela ivljenja zasniva se na stalnoj
selekciji informacija (podraaja) iz okoline. Iznimka je ono stanje sistema koje

239

prekorauje doputena odstupanja u odnosu na cilj ili na neko prihvatljivo stanje. U

vezi sa tako usvojenim kriterijem obavlja se selekcija informacija.
Da bi se provelo i iskoristilo upravljanje na osnovu iznimki, nuno je iznimke
predvidjeti koncepcijom upravljanja. U praksi e znatno lake biti ako se utvrdi
normalno ostvarenje cilja sa doputenim granicama odstupanja. Tako je sve to se
dogaa izvan naznaenih granica iznimki, odnosno devijacija na osnovi koje e
odreeni organ reagirati.
Sve dok se poslovni cilj ostvaruje unutar doputenih granica, nema potrebe
reagirati. Prema tome ovaj koncept pretpostavlja definiranje cilja, granica doputenih
odstupanja i kontinuirano praenje rezultata.
Menader se na ovaj nain oslobaa informiranja i reagiranja u vezi dogaaja
koji nisu bitni za njegovu razinu odluivanja o poslovanju. Tako oslobaa svoje
potencijale i usmjerava ih na informacije i dogaaje bitne za preduzee. Prednost
ovog koncepta iskazuje se i veom fleksibilnou upravljanja i ponaanja sistema.
Fleksibilnost proizlazi iz upravljanja (kontrole i odluivanja) orijentiranog na fazni
prostor cilja.

8.3.2. Anticipativno upravljanje

Anticipativno upravljanje je zasnovano na anticipiranju buduih dogaaja koji
e djelovati na upravljani sistem iz njegove okoline. Izraz anticipacija dolazi od
latinske rijei anticipatio to znai uzimanje neeg unaprijed, prijevremeno.
Anticipativno upravljanje pripada skupini upravljanja zasnovanom na naelu otvorene
povratne veze, odnosno na naelu kontrole. Za ovo je naelo vano odvijanje
upravljanja na osnovi informacija o vanjskom uzroku promjena upravljanog procesa.
Npr. ako neko preduzee rjeava problem anticipativnim upravljanjem to bi moglo
izgledati ovako:
Preduzee je planiralo odreenu dobit F s mjesenim vrijednostima od f1 do
f12. Na ovaj je nain postavljena dinamina funkcija cilja. Ako se radi o proizvodnom
preduzeu, tada x vektor ini sve one potrebne komponente ulaznog vektora
(materijal, energija, finansijska sredstva) koje preduzee troi za ostvarivanje cilja u
normalnim uvjetima. Meutim, u toku planskog razdoblja ostvarenja rezultata na
tritu dolo je do promjene tranje, poveanja poreza i slinih nepogoda (S) na koje
preduzee nema utjecaja. Da bi preduzee ostvarilo svoj cilj (npr. dobit u planiranom
iznosu F) ono e odlukama mijenjati opseg proizvodnje, trokove, uloeni rad i sl. Sve
su to komponente interventne veliine w, to e djelovati na promjenu ponaanja.
Preduzee e u promijenjenim vanjskim uvjetima poslovanja prilagoditi svoje
ponaanje.

8.3.3. Orkestralna organizacija upravljanja

Objanjenje pojma orkestralne organizacije moe se prikazati primjerom
srednjeg preduzea. U njemu su strateki zacrtane razine menedera i kljunih
rukovodilaca. Menader i njihovi saradnici ine primjer poslovnog tima, odnosno

240

orkestra zaduenog za realizaciju strategije preduzea. Pritom je meneder dirigent

novog tipa, a saradnici su lanovi orkestra. Za realizaciju orkestralne organizacije
upravljanja potrebno je ostvariti:
Timski nain rjeavanja kljunih problema.
Potpunu komunikaciju prema naelu svaki sa svakim.
Postojanje formaliziranih sistema sistema ciljeva i zadataka.
Fleksibilnu podjelu ciljeva i zadataka.
Otvoreni informacioni sistem unutar tima.
Kulturu nesebine saradnje lanova tima.
Ulogu vodeeg lana tima kao motivatora.
Otvorenost rezultata rada pojedinca i tima.

Orkestar ine ljudi, menadment tim sa svojim znanjima, sredstvima te

uvjetima poslovanja.

8.4. Strategija informatizacije preduzea

U savremenim tehniko-tehnolokim procesima je sve manje fizikog rada
radnika. U fiziki dio procesa uvedene su maine koje zamjenjuju ovjeka. ovjek
je sve vie posluitelj ili upravlja maina i procesa. Ovakva se transformacija rada
dogaa i kod nas. Meutim, poznate su visoke razine kibernetizacije maina i
robotizacije proizvodnje upravljane kompjuterom. Cijela kibernetizacija preduzea
lei na savremenim informacionim sistemima zasnovanim na kompjuterima i
informacionoj organizaciji preduzea. Ovdje je posebno vano opredjeljenje
preduzea za savremenu kibernetsko-informacioni organizaciju.

8.4.1. Odnos informacionog i poslovnog sistema

U prethodnom je istaknuta vanost i nunost davanja informacionom
sistemu sredinje mjesto u organizaciji i funkcioniranju preduzea. On daje potporu
procesima i integrira sve ostale poslovne funkcije i poslove preduzea. Informacioni
je sistem istovremeno i poslovni sistem pri emu ga je nuno sagledati u smislu
sredita, oblika, sadraja i funkcioniranja preduzea.
Informacioni sistem se definira kao ukupnost meusobno povezanih ljudi,
ureaja, softvera i podataka, organiziranih u dinamiki usklaenim procesima radi
stvaranja relevantnih informacija za postizanje poslovnih ciljeva preduzea.
Informacioni sistem se u pravilu tretira kao preduvjet poslovnog sistema preduzea.
U tom smislu se izmeu poslovnog i informacionog sistema mogu povui paralele.
Informacioni sistem e biti bolji ukoliko vjernije odraava stvarnost poslovnog
sistema. To e biti mogue uz pretpostavku da je poslovni sistem dobro postavljen i
organiziran u skladu s okolinom te savremenim shvaanjima organizacije, naela
izomorfnosti i informacione ekonomije preduzea.

241

Tabela 8.1. Odnos poslovnog i informacionog sistema

POSLOVNI SISTEM

INFORMACIONI SISTEM

a. Ciljevi poslovnog sistema

>>

Ciljevi informacionog sistema

b. Poslovni kadrovi

Informacioni kadrovi

c. Poslovni procesi

Informacioni procesi

d. Organizacijske veze

Informacijske komunikacije

e. Organizacijske jedinice

Organizacijsko-informacijski procesi

f.

Informatika pravila, upute, softver...

Podaci i informacije su i predmet

poslovanja

Propisi, pravila, upute...

g. Podaci i informacije su sredstvo poslovanja

Osim toga, odnos poslovnog i informacionog sistema promatra se kao i

odnos objekta i njegovog modela. Izmeu njih je nuno ostvariti zahtjev
izomorfnosti njihovih odnosa. Konkretno to znai, prije svega, jasno definirati svaki
vaniji dio poslovnog sistema. Nakon ovoga, svakom dijelu poslovnog sistema
pridodati odgovarajui informacioni podsistem. Pri tome mora vrijediti i obrnuto tj.
svakom informacionom podsistemu odgovara neki dio poslovnog sistema. Ako su
ovi uvjeti ostvareni, postignuta izomorfija odnosa poslovnog i informacionog
sistema. Pri tome je vano imati u vidu kompleksnost poslovnog sistema, a to znai
nemogunost ostvarenja potpune izomorfije.

8.5. Orijentacija informacionog sistema

Budui da je informacioni sistem sredstvo za odravanje funkcioniranja
preduzea, znai da treba biti usklaen sa poslovnim ciljevima koje preduzee treba
ostvariti. Odnosno, da bi informacioni sistem bio efikasan, usmjeruje ga se, pored
ostalog na poslovne ciljeve. Ostvarenjem ciljeva i zadataka informacionog sistema
ostvaruju se i pretpostavke realizacije poslovnih ciljeva preduzea. Konkretno, ako
je preduzee postavilo odreene ciljeve, tada mu informacioni sistem mora pruiti
relevantne informacije za planiranje, ostvarenje i praenje planiranih ciljeva.
Dakle, cilj postojanja i funkcioniranja informacionog sistema je davanje
informacija za upravljanje poslovnim procesima radi ostvarenja poslovnih ciljeva
preduzea. Informacioni sistem ostvaruje svoj cilj ispunjavanjem zadae
prikupljanja, obrade, uvanja i davanja informacija o promjenama u okolini i
poslovnim procesima. Orijentacija informacionog sistema se obavlja u skladu sa
orijentacijom poslovnog procesa. Metodoloki se to moe prikazati tabelom 8.2.

242

Tabela 8.2. Faze orijentacije informacionog sistema

FAZA

POSLOVNI SISTEM

INFORMACIONI SISTEM

1)

Definiranje sistema poslovnih

ciljeva

Definiranje sistema informacija i poslovnih

ciljeva

2)

Definiranje resursa za ostvarenje

ciljeva

Definiranje resursnih entiteta i pripadajuih

klasa podataka

3)

Definiranje poslovnih funkcija i

procesa

Definiranje resursnih entiteta i pripadajuih

klasa podataka

4)

Definiranje organizacije
provoenja i upravljanja

Definiranje informacionih sistema i podataka

5)

Utvrivanje pravila poslovanja

preduzea

Definiranje pravila, standarda i softvera

informacionog sistema

6)

Provoenje koncepcije i
organizacije poslovanja

Provoenje i odravanje funkcioniranja

informacijskog sistema

7)

Upravljanje i rukovoenje
poslovanjem preduzea

Upravljanje i rukovoenje informacionim

sistemom

Tendencije koje se preporuuju u koncipiranju i realizaciji kibernetizacije

preduzea su slijedee:
1) Definiranje informacija u sistemu ciljeva zavrava klasama informacija i
metoda nunih za upravljanje na osnovu ciljeva. Ovaj je problem usko
vezan sa funkcijom planiranja u preduzeu. U vezi sa ovom funkcijom
pojavljuju se razni planovi (plan razvoja, plan marketinga, plan prodaje i
sl.) iji razvoj, praenje realizacije i donoenje odluka na osnovu
pripadajuih informacija ini sastavnu komponentu sadraja i procesa
upravljanja u preduzeu.
2) Definiranje poslovnih resursa na osnovu kojih e se definirati tzv.
Resursni entiteti ili informacioni objekti, a na osnovu njih klase
informacija koje se odnose na resurse. U vezi s resursima potrebno je
obuhvatiti podatke o izvoru resursa (npr. dobavljai), o samim resursima
(njihov opis) i njihovu upotrebu unutar poslovnih i tehnolokih procesa
(definiranje standarda troenja normativa).
3) Unutar razmatranja poslovnih funkcija utvrdit e se kljuni poslovni
procesi kojima e se upravljati. Upravljanje se odnosi na poslovne
procese u kojima se vri transformacija (obrada, prerada i spajanje...)
ulaznih resursa u izlazne resurse (proizvode i dr.). Na osnovu utvrenih
kljunih procesa definiraju se pripadajue klase informacija o procesima.
Da bi se moglo upravljati procesima, nuno je posjedovati informacije o
svim znaajnim promjenama. Posebno se istie korisnost informacionog
definiranja planiranih rezultata procesa kojima se upravlja. Na osnovu
ostvarenih rezultata pratit e se i mjeriti ostvarenje planiranih ciljeva.

243

4) Definiranje informacionih podsistema i komunikacijskih veza mogue je

korektno izvesti nakon to je definirana struktura osnovnih procesa
preduzea. Nju slijedi struktura informacionog sistema. Kako
informacioni sistem ine sljedee komponente: tehnika sredstva,
komunikacijske veze, informacioni radnici, softverska sredstva, podaci i
informacije, to se odreenoj strukturi procesa pridruuju informacioni
procesi i podsistemi. Tako e se ostvariti koncept distribuirane
organizacije informacionog sistema.

8.6. Odravanje i razvoj kibernetizacije

Uz pretpostavku izvrenja prvog ciklusa kibernetizacije preduzea (kod novih
preduzea) ili postojanja ve odreene razine kibernetizacije kojoj sve zajedno
funkcionira na ekonomski prihvatljiv nain, moe se govoriti o odravanju
funkcioniranja i daljem razvoju kibernetizacije. Naime, preduzee je vrlo kompleksan,
dinamian i relativno otvoren organizacioni sistem. Upravo je zbog toga izloen
stalnom utjecaju iz okoline i unutranjim otporima. Kao posljedica tih utjecaja
pojavljuju se devijacije u ostvarenju cilja i efikasnosti funkcioniranja. Da devijacije ne
bi prele dozvoljene granice, ve da bi se osigurala evolucija funkcioniranja i
poslovanja, nuno je poslovni sistem odrati i dalje razvijati. Odravanje i razvijanje
se obavlja na istim sadrajima kao i kibernetizacijom postavljeni u prethodnom
ciklusu. Odravanje i razvoj su cikliki postupci koji se ponavljaju tokom cijelog
vijeka postojanja preduzea kao uvjet opstanka i razvoja.
Komponente koje treba odravati i razvijati iste su one koje su prethodno
realizirane stavljanjem strategije i koncepcije u funkciju, a to su:
ciljevi poslovanja;
organizacija izvoenja;
organizacija upravljanja;
informacioni sistem.

Sve je ovo potrebno odravati u skladu sa sistemsko-kibernetskom

organizacijom, tj. u duhu prethodno izloenih naela i metodologije.

8.6.1. Odravanje ciljeva poslovanja

Ciljevi poslovanja su postavljeni strategijom i planovima poslovanja
preduzea. Mogunost ostvarenja ciljeva podlona je promjenama u okolini preduzea
i akcijama samog preduzea. Kako se i jedno i drugo neposredno mijenja, morat e se
mijenjati i ciljevi (planovi). Jasno, brzina promjena pojedinih ciljeva i strategija
njihovog ostvarenja je razliita (kratkoroni, srednjoroni i dugoroni ciljevi). U
svakom sluaju, ciljevi se, a posebno putovi i naini njihovog ostvarenja, mijenjaju
sve bre i bre. Ovakve promjene uzrokovane su promjenama u okolini, iziskivat e i
promjenu samih ciljeva i strategija. To dalje znai, ciljeve treba aurirati (odravati
aktualnim i ostvarivim). Kako su ciljevima odreeni svi ostali sadraji i odnosi

244

poslovnog sistema, to e promjena ciljeva znaiti i promjene u svemu ostalom. Ova

injenica uzimanja ciljeva kao vodee varijable, navodi na opreznost u promjenama
sadraja i veliine ciljeva.
Promjenama ciljeva iniciraju se promjene u cijelom poslovnom sistemu. To
dovodi do trokova prilagoavanja cjelokupne strukture i funkcije sistema (otpori
prihvaanja, nunost uenja kadrova, promjena elemenata i odnosa). Kako je
promjena i prilagoavanje ciljeva okolini nuna, treba je obavljati maksimalno
profesionalno.

8.6.2. Odravanje organizacije izvoenja

Organizacija je sredstvo za ostvarenje ciljeva. Meutim, broj promjena
(reorganizacija) mora biti prihvatljiv. este promjene organizacije izazivaju
nervozu sistema koja smanjuje djelotvornost. Takoer, djelotvornost smanjuje i
sporost u prilagoavanju organizacije potrebama poslovanja.
Odravanje i razvoj e se organizacije olakati i uiniti efikasnijim ako se
koncepcijski ugradi sposobnost samoorganizacije podsistema preduzea. Da bi se
omoguila samoorganizacija, potrebno je ispuniti slijedee ciljeve:
samoregeneraciju prijenosa i veza;
samoreprodukciju novih procesa i rezultata;
samopamenje proteklih dogaaja i promjena;
samouenje pojedinaca i sistema kao cjeline.

Samoorganizirajui sistem ima sposobnost regeneracije organizacijskih

komponenti i veza meu njima; ima sposobnost proirene reprodukcije. Dalji uvjeti su
postojanje pamenja informacija o procesima i promjenama. Uenje se nastavlja na
pamenje. Za ostvarivanje uenja moraju postojati povratne informacije o
funkcioniranju organizacije i informacije o potrebnom razvoju organizacije. U vezi sa
organizacijskim uvjetima, preporuuje se savremeni koncept informacione
organizacije. Informacionu organizaciju treba realizirati primjenom prikladnijih
koncepta kao to su: matrina, projektna, orkestralna i njima srodne napredne
organizacijske forme.

8.6.3. Odravanje i razvoj informacionog sistema

Brzi razvoj informacionih tehnologija trai tehniko-tehnoloko
prilagoavanje i inoviranje informacionog sistema radi praenja razvoja
informatizacije, kompatibilnosti i funkcionalne otvorenosti prema okruenju.
Odravanje i evaluiranje informacionog sistema provodi se svim njegovim
kategorijama i komponentama:
usmjerenosti informacionog sistema;
otvorenosti informacionog sistema;

245

 tehnikoj osnovi;
programskoj osnovi;
sistemu informacija i znanja;
informacijskom procesu;
informacijskim komunikacijama;
informacijskim kadrovima;
informatikim metodama razvoja informacionog sistema;
upravljanje informacionim resursima.

Informacioni sistem stalno mora biti usmjeren na ciljeve i zadatke poslovanja.

Promjene ciljeva i zadataka zahtjeva fiziko preusmjeravanje informacionog sistema.
Nekada se ono izvodi preusmjeravanjem cijelog informacionog sistema (kod bitnih
promjena strategije i koncepcije poslovanja). Potrebe preusmjeravanja, to znai i
prestrukturiranja informacionog sistema, navode na potrebu koncipiranja razvoja
informacionog sistema u zadovoljavanje zahtjeva fleksibilnosti u odnosu na budue
promjene.
Savremene tehnologije, koncepti distribuiranog procesiranja informacija,
modularnog programiranja, koncepti banki informacija objektno orijentiranih,
tehnika, softverska i funkcionalna kompatibilnost, olakavaju zahtjeve fleksibilnosti
informacionog sistema.
Otvorenost informacionog sistema prema okolini preduzea takoer je neto
to treba stalno odravati i razvijati. Savremeni poslovni trendovi se ogledaju, pored
ostalog u velikom broju relativno malih privrednih subjekata.
Istovremeno nastaju veliki poslovni sistemi. Uveanje poslovnih sistema
rezultat je poslovne zavisnosti i nunosti meusobnog povezivanja malih preduzea.
Povezivanje se ostvaruje putem informacijsko-komunikacijskih veza i putem
uspostavljanja klasinih materijalnih, finansijskih i ljudskih faktora. Savremeno
preduzee sve vie zavisi o iroj okolini, a okolina je vea i utjecajnija to je
preduzee manje. Prema tome u interesu preduzea je to se vie informacijski
povezati s okolinom te iz nje crpiti informacije funkcioniranja i razvoja.
Iako je savremena informatika oprema tehniki dosta pouzdana, ipak je
sklona kvarovima. Svaki zastoj u informatikoj opremi negativno djeluje na
realizaciju poslovnih zadataka i upravljanja. Zbog toga je nuno odravati stalnu
funkcionalnost informatike opreme i voditi brigu o njoj. S druge strane stalne i brze
promjene u proizvodnji informatike opreme svakodnevno poboljavaju mogunost i
djelotvornost nove opreme. Ta djelotvornost raste znatno bre od rasta potrebnih
ulaganja u neku mjernu jedinicu opreme. Iz svega toga proizilazi: postojea se oprema
informacionog sistema mora djelotvorno koristiti i relativno brzo mijenjati. Na ovaj e
se nain iskoristiti mogunost progresa informacijske tehnologije i stalno poveavati
efikasnost informacionog sistema, upravljanja i izvrenja u poslovnim procesima.
omoguuje
stvaranje
Savremena
ponuda
informatike
opreme
multidijagonalnog informacionog sistema preduzea. Takav sistem ima vrlo visoku
razinu tehniko-tehnoloke i informacijske integracije. Osnovnu infrastrukturu takvog

246

sistema ine kompjuteri i komunikacijska mrea. Uz kompjutere se prikljuuje sva

ona oprema koja se koristi u savremenom uredskom poslovanju kao to su sredstva
za:
memoriranje, reprodukciju i prijenos govora
memoriranje, obradu i prijenos slika
memoriranje i obradu poslovnih podataka

Savremeni informatiki ureaji su visoko sofisticirani, esto su integrisani u

pakete kao to je menaderski komplet (torba) teak nekoliko kilograma, a ukljuuje
kompjuter, faks, mobitel, tampa, kopirni aparat, skener i dr. Ovaj komplet uredske
tehnike u jednoj torbi ili jednom automobilu upotrebljiv je i dostupan korisniku u
svako vrijeme i na svakom mjestu. Svi se spomenuti ureaji povezuju jedinstvenom
komunikacijskom mreom. Obzirom na sloenost i vanost informatike opreme,
nuno je pokloniti veliku panju njezinom odravanju i razvoju.
Programska osnova, odnosno softver je pokreta tehnike osnove, odnosno
informatikih ureaja. Samo e podjednako razvijen softver i usklaen sa opremom
dati oekivane rezultate. Softver je poput ostalih komponenti informacionog sistema
podloan grekama u radu, zastarijevanju, nefunkcionalnosti i nekompatibilnosti.
Osim toga, stalno se na tritu pojavljuju novi softveri koji su funkcionalno i
ekonomski efikasniji. Zbog toga postojei softver treba odravati dok se to isplati s
obzirom na trokove upotrebe i postignute rezultate. Nakon toga treba ga zamijeniti
novim, efikasnijim softverom. Te promjene u preduzeu mogu ponekad biti veoma
bolne. Naime, novi softver je potrebno slijediti, uiti i prihvatiti. Veliki broj radnika
nije sklon promjenama i novitetima. Meutim to je cijena koja se mora platiti ukoliko
se eli pratiti informatiki progres i djelotvorno poslovati.
Sistem informacija podrazumijeva organiziranu ukupnost svih informacionih
oblika i sadraja preduzea. Savremeni sistemi informacija najee se manifestiraju u
obliku kompjuteriziranih baza podataka. U informatiziranom i kibernetiziranom
preduzeu nastaju:
Baze podataka i informacija;
Baze znanja i metoda;
Baze aplikativnog softvera;
Baze softverskih alata.

Svaka od prethodnih i njima slinih baza informacija zahtijeva permanentni

razvoj i odravanje. Pri tome je vano ostvariti koncept da se jedan te isti podatak
obuhvata u sistem jedanput i to tamo gdje nastaje, a da putem primjerene organizacije
informacije budu dostupne svima koji za njih imaju potrebu i pravo raspolaganja.
Ukupni se informacioni procesi izraavaju u fazama prikupljanja, obrade,
uvanja, dostavljanja i upotrebe informacija. Informacioni proces je usko vezan uz
ostale komponente informacionog sistema. Meutim, na istim se tehnikim,
programskim i kadrovskim osnovama mogu izvoditi informacioni procesi razliitih
sadraja i namjena: prema tome, poslovne promjene preduzea zahtijevaju promjene u
informacionim procesima.

247

Iz toga slijedi potreba stalnog razvoja i odravanja informacionih procesa u

skladu sa potrebama i mogunostima preduzea. Ovdje posebno dolaze do izraaja
komunikacije. Informacione komunikacije karakteriziraju savremene trendove
informatizacije. Razvoj se informacijskih komunikacija odvija u nekoliko smjerova:
Progresivna poveanja brzina prijenosa informacija;
Integracija komunikacijskih mrea;
Standardizacije proizvodnje i primjene;
Snienje trokova komuniciranja.

Poveanje brzine prijenosa, meusobno povezivanje komunikacijskih mrea,

standardizacija primjene i stalno, relativno smanjenje trokova komuniciranja,
stvaraju sve povoljnije informacijsko-komunikacijske uvjeta poslovanja preduzea. Iz
toga proizlazi oportunost sve opsenije upotrebe informacijskih komunikacija
(eksternih i internih). Ova potreba i mogunost podrazumijeva primjeren razvoj i
odravanje internih komunikacija preduzea. Istodobno je nuno ostvarivanje
vanjskih veza upotrebom javnih ili privatnih komunikacija. Tako e se ostvariti
koncept otvorenog sistema koji preduzeu omoguava brzo, fleksibilno i djelotvorno
prilagoavanje promjenama u okolini. Time se stvaraju uvjeti za ekonomski efikasnije
upravljanje i poslovanje.

248

9. MENADMENT INFORMACIJSKI SISTEMI (MIS)

Pojam upravljaki informacijski sistem (UIS) dugo je poznat. Sadrajno
i koncepcijski vrlo je slian pojmu menadment informacijski sistem (MIS).
MIS ili UIS je specifian informacijski sistem koji upravljanju i/ili
menadmentu preduzea prua informacije, znanje, metode i tehnoloku potporu
za obavljanje menadment funkcije.
Oba su se sistema i koncepta razvijala paralelno sa razvojem
informacijske tehnologije na kojoj se zasnivaju. Ako se upravljanje shvati kao
voenje i/ili usmjeravanje sistema ili procesa k nekom cilju tada se moe rei
da uprava i menadment imaju slinu zadau. Meutim ukupni se zadatak
upravljanja esto dijeli izmeu razliitih subjekata. Unutar MIS-a se najee
razvija podsistem informacija za organe upravljanja.
Menadment informacijski sistemi (MIS) osiguravaju informacije potrebne
za uspjeno donoenje odluka od strane menadera. MIS koncept iz 1960-tih
gdje se povezuje sve razvijenija tehnologija sa teorijom sistema. Umjesto
fokusiranja na kompjuterizaciju inovnikih poslova kao i poslova uvanja
dokumenata, MIS koncept je razvijen da bi se sprijeio takav neefikasan razvoj
i nedjelotvorna upotreba kompjutera. MIS koncept je od vitalnog znaaja za
efikasnu i djelotvornu upotrebu u poslovanju iz slijedeih razloga:
Slui kao sistemski radni okvir za organiziranje poslovnih
kompjuterskih aplikacija. Na poslovne primjene kompjutera treba
gledati kao na meuzavisne i integrirane kompjuterski bazirane
informacione sisteme, a ne kao nezavisne obrade podataka.
Naglaava menadersku orijentaciju obraivanja informacija u
poslovanju. Primarni cilj kompjuterski baziranih informacionih sistema
trebao bi biti podrka donoenju menaderskih odluka a ne samo
obraivanje podataka generiranih poslovnim operacijama.

MIS se je u poetku informatizacije upravljanja pokuavao razvijati kao

jedinstven nedjeljiv informacijski sistem. Meutim, savremeni je MIS
metasistem, a to znai, sloeni informacijski sistem sastavljen od vie
podsistema vie ili manje povezanih i usmjerenih potpori menadmenta ili
upravljanja.
Djelotvorni MIS su potrebni svim poslovnim organizacijama iz razloga
poveane kako kompleksnosti, tako i dananjeg poveanja promjena poslovnog
okruenja. Npr., marketinki menaderi trebaju informacije u vezi sa
finansijskim trokovima i povratkom ulaganja, menaderi koji se bave
proizvodnjom trebaju informacije koje analiziraju zahtjeve za resurse i
produktivnost radnika, a menaderi koji se bave kadrovima, tj. personalom
trebaju informacije u vezi sa platama zaposlenih i njihovim profesionalnim
razvojem.
Funkcija, kao pojam i sadraj, u literaturi i praksi, nije jednoznano
odreena. Ovdje emo tretirati pojam poslovna funkcija. Ona je u sistemskoj
terminologiji relativno izolirani skup meusobno povezanih poslova i zadataka

249

usmjerenih k postizanju odreenog cilja. Na osnovu ovog shvaanja poslovne

funkcije moe se definirati menaderska funkcija.
Menaderska funkcija predstavlja skup meusobno povezanih poslova i
zadataka menaderske razine upravljanja usmjerenih kontinuiranom ostvarenju
poslovnih ciljeva preduzea. Slino se moe definirati funkcija upravljanja kao
povezani skup zadataka i poslova usmjerenih izboru i ostvarivanju poslovnih
ciljeva i svrhe preduzea.
Upravljaka ili menadment funkcija je sloena i moe se ralaniti i
strukturirati ovisno o gleditu promatraa i svrsi strukturiranja. Dvije su razine
strukture i funkcije menadera i to: razina elementarnih i sloenih podfunkcija.
Elementarne podfunkcije mogu se definirati kao cjeline egzistencijalnog
procesa ivljenja. Svojstvene su svakoj djelatnosti i ivljenju openito. Od
elementarnih podfunkcija (ili procesa) tvore se sloene podfunkcije vieg reda.
Na razini elementarnih podfunkcija sadrano je:

informiranje;

odluivanje;

izvoenje i

kontroliranje.

Ovakvo tretiranje elementarnih podfunkcija odnosi se prvenstveno na

menadera kao pojedinca. Naime, neko savremeno malo preduzee moe imati
samo jednog izvritelja koji je istovremeno i menader. U tom sluaju
navedene elementarne funkcije dobivaju prefiks samo. Kada je jedna te ista
osoba nosilac svih elementarnih podfunkcija menadera tada ona obavlja
samoinformiranje, samoodluivanje, samoizvoenje i samokontrolu.
Sloene podfunkcije menadmenta i MIS proizlaze iz injenice to
zadatke i poslove u preduzeima obavljaju, u pravilu, dva ili vie izvritelja.
Ve ta injenica dovodi do uslonjavanja funkcije menadmenta i ukupnog
sistema preduzea. Rast i razvoj strukture i funkcioniranja preduzea razrjeava
se podjelom zadataka unutar ukupne funkcije i organizacije preduzea. S
gledita upravljanja preduzeem, podjela se prvo oituje razdvajanjem
izvoakog i upravljakog podsistema.
Podfunkcije kontrole, planiranja, organiziranja i provoenja istiu se kao
sloene komponente funkcije menadmenta. One su sloene zato to se u
njihovu provoenju pojavljuju sve elementarne podfunkcije. Sloene podfunkcije
su povezane informacijskim tokovima.
S okruenjem preduzee je vezano ulaznim (X) i izlaznim (Y) vektorom.
U sluaju preduzea, informacije su jedna od komponenti ulaznog i izlaznog
vektora. Upravljani sistem ima i informacijski podsistem iz kojeg podfunkcije
menadmenta i MIS-a primaju odreene informacije. Uslonjavanjem
menadmenta ili upravljanja potreba za odgovarajuim informacijskim sistemom
i mogunost njegove primjene raste.

250

Planiranje je nezaobilazni dio funkcije menadmenta. Sadri prikupljanje

internih i eksternih informacija, analizu stanja i utjecajnih faktora, predvianje
promjene okoline i odreivanje ciljeva, zadataka, resursa, alokacija, mjera,
naina realizacije i kontrole plana. Planiranje se odnosi prvenstveno na sadraje
i funkcioniranje izvoakog, odnosno upravljanog podsistema preduzea. Treba
naglasiti da se planiranjem postavljaju, pored ostalog, ciljevi s kojima su
anticipirana budua stanja poslovanja i razvoja, prema kojima se upravlja,
odnosno usmjerava i vodi preduzee.
Kad je rije o kontroli kao sloenoj podfunkciji ona se odnosi na sluaj
podjele upravljanja i izvoenja izmeu razliitih nositelja. U tom se sluaju
funkcioniranjem kontrole kontrolira podsistem izvoenja, odnosno upravljani
proces ili podsistem.
Pojam podfunkcije provoenje odnosi se na izvrni dio ili fazu
aktivnosti koju menader mora izvriti da bi moglo doi do primjerenog
izvoenja u upravljanom (izvoakom) podsistemu. Provoenjem se ostvaruje
uloga menadmenta kao servomotora u povratnoj vezi regulacije. Pod pojmom
izvoenje podrazumijeva se onaj dio izvrenja poslova i zadataka koji se
ostvaruje u izvoakom (upravljanom) podsistemu ili procesu.
Uloga menadmenta je provoenje upravljakih odluka, odnosno kao
servomotor ima zadatak prenijeti i pojaati upravljaku odluku izvoakom
sistemu. Prijenos i pojaanje upravljakih odluka menadment provodi
pripremom potrebnih pretpostavki, angairanjem resursa i regulacijom sistema
izvoenja. U tom kontekstu provoenje sadri i aktivnosti organiziranja.
Organiziranje je proces kojim se ostvaruje dio pretpostavki za realizaciju
postavljenih planova i funkcioniranje upravljanog procesa. Obuhvaa
organizaciju resursa i procesa potrebnih za ostvarenje planova. Tako je
organiziranje i organizacija sredstvo menadmenta za realizaciju zadataka i
ostvarenje postavljenih ciljeva preduzea. U procesu organiziranja MIS ima
zadatak pruiti dinamiku potporu izvoenja i kontroli formalne (normativne) i
stvarne organizacije.

251

Literatura
[1] Uzelac, J., Kibernetsko upravljanje poslovnim sustavima, Ekonomski fakultet
Sveuilita u Rijeci, 2002
[2] Rajkov, M., Teorija sistema, FON, Beograd, 1977
[3] Radoevi, D., Osnove teorije sustava, Nakladni zavod Matice hrvatske, Zagreb,
2001
[4] Sria, V., Spremi M., Informacijskom tehnologijom do poslovnog uspjeha,
Sinergija, Zagreb, 2000
[5] Radoevi, D.,
Izbor poglavlja iz OSNOVE TEORIJE SISTEMA, Fakultet
organizacije i informatike, Varadin, 1980
[6] Radoevi, D., Izbor poglavlja iz TEORIJE INFORMACIJA, Fakultet
organizacije i informatike, Varadin, 1980
[7] Sinkovi, V., Informacija, simbolika i semantika, kolska knjiga, Zagreb, 1997
[8] Paue, ., Uvod u teoriju informacije, kolska knjiga, Zagreb, 1980
[9] Jovievi M., Teorija informacija, Ekonomski Fakultet, Sarajevo, 1990
[10] Jovievi, M., Informacija i odluivanje, Univerzitet Crne Gore, Podgorica,
2001
[11] Booch, G., Object-oriented Analysis and Design with Applications, Second
Edition, ADDISON-WESLEY 1994
[12] Vensim, Version 5 Help, Documentation Revision Date December 2, 2008,
Ventana Systems, Inc.
[13] Lagumdija, Z., Informatika za korisnike personalnih kompjutera, L
Promotions u saradnji sa Ekonomskim fakultetom u Sarajevu, Sarajevo, 1999
[14] Veljovi, A., Projektovanje informacionih sistema u praksi, Kompjuterska
biblioteka, aak, 2003
[15] Muratovi, H., Habul A., Analiza informacionih sistema skripta sa
predavanja i vjebi, Ekonomski fakultet, Sarajevo, 2003- 2004
[16] Humo, E., Principi i elementi automatske regulacije, Svjetlost, Sarajevo, 1990
[17] Jeffrey A. Hoffer, Joey F. George, Joseph S. Valacich, Modern systems
analysis and design, Addison-Wesley, USA, 1999
[18] Cockburn, A., Agile software development, Addison Wesley Pearson
Education, USA, 2002
[19] Merle, P. Martin, Analysis and design of business information systems,
MacMillan Pub. Com., N.Y., Oxford, Sydney, 1991
[20] Shin Yen Wu, Margaret S. Wu, Systems analysis and design, West Pub. Com.
Minneapolis, N.Y., 1999
[21] Albin, S., Building a system dynamics model, Part 1. Conceptualization, 1997
[22] Berglund, N., Geometrical theory of dynamical systems, 2001
[23] Blanchard BS, Fabrycky, Systems engineering and analysis, 1998
[24] Serban, E. Vlad, Asynchronous Systems Theory, WSEAS Press, Romania
[25] Chen, Peter Pin-Shan, Entity-relationship modeling: historical events, future
trends and lessons learned, Computer Science Department, Louisiana State
University, USA, 2002
[26] Forrester, Jay W., Conceptualization of a model to study market growth,
System Dynamics Group, Sloan School of Management, MIT, 1980

252

[27] Martin, L., THE FIRST STEP, 1997

[28] Senge, P., THE FIFTH DISCIPLINE, 1990
[29] Wikipedia, the free encyclopedia, Systems theory, [online], dostupno na:
en.wikipedia.org/wiki/Systems_theory, [pristupljeno: 09.03.2009]
[30] Principia Cybernetica Web, What is Systems Theory?, [online], dostupno na:
pespmc1.vub.ac.be/SYSTHEOR.html, [pristupljeno: 09.03.2009]
[31] Principia Cybernetica Web, Analytic vs. Systemic Approaches, [online],
dostupno na: pespmc1.vub.ac.be/ANALSYST.html, [pristupljeno: 09.03.2009]
[32] Principia Cybernetica Web, The Nature of Cybernetic Systems, [online],
dostupno na: pespmc1.vub.ac.be/ CYBSNAT.html, [pristupljeno: 09.03.2009]
[33] Outback Software, Systems and "Systems theory", [online], dostupno na:
http://www.outbacksoftware.com/systems/systems.html,
[pristupljeno:
10.03.2009]
[34] Reynolds, B., Schaeffer B., Decisions Under Uncertainty, [online], dostupno
na: http://terpconnect.umd.edu/~sandborn/courses/808S_projects/reynolds.html,
[pristupljeno: 21.03.2009]
[35] Systems Thinking, Systems Thinking - A Disciplined Approach, [online],
dostupno na: http://www.systems-thinking.org/stada/stada.htm, [pristupljeno:
24.03.2009]
[36] Systems Thinking, Translating Systems Thinking Diagrams (STD/CLD) to
Stock & Flow Diagrams, [online], dostupno na: http://www.systemsthinking.org/stsf/stsf.htm, [pristupljeno: 24.03.2009]

253