1.

MINERALAK ETA HARRIAK

. 2.GAIA MINERALAK ETA HARRIAK.

MATERIA KRISTALINOA
1. Mineralak eta harriak:
a)
MINERALAK:Definizioak eta
ezaugarriak
B)
HARRIAK: DEFINIZIOA
2. Materia minerala: materia kristalinoa
a) Kristalaren definizioa
b) Ezaugarriak.
c) Kristal egitura eta kristal forma.
d) Polimorfismo eta isomorfismo.
3. Kristalogenesia: Nola eratzen da kristal
bat?
a) Nukleazioa.
b) Hazkundea.
4. Kristalizazioa eta ingurune geologikoa
a) Solidotzea
b) Hauspeatzea

c) Berkristalizazioa
d) sublimazioa
5. Mineral motak
a) Motak: silikatuak eta silikatu
gabeko mineralak.
b) Propietateak
6. Mineralen aplikazioak

1.

MINERALAK ETA HARRIAK

1.1

MINERALAK.

ZER DA MINERAL BAT?

Solidoak, ez-organikoak, konposizio
kimiko ezagunekoa eta kristal egitura
finkokoak diren substantzia naturalak dira.
Ezaugarri hauetariko bat betetzen ez duen
substantzia, MINERALOIDEA da.

OPALOA
Partikulen
ordenamendurik ez du.

1.

MINERALAK ETA HARRIAK

1.1

MINERALAK.

BAINA ZER DA KRISTAL EGITURA edo kristalak ?

eredu espazial finko batean ordenaturik dauden
atomoak, ioiak edo molekulak dira.
Hori dela eta:
Mineralak kristalez osaturik.
Partikulak(ioak, atomoak, molekulak) kokapen finko
izateagatik SOLIDOAK dira.
Konposizio kimikoari eta egitura kristalinoari esker,
mineralek propietate desberdinak hartzen dute.

Kristalak

1.

MINERALAK ETA HARRIAK

1.2

HARRIAK.

Mineralen agregakinak edo mineralen elkarketak dira

Granito
Harri mineralanitza

MINERAL ASKOTAKO
ELKARKETA

ADIBIDEAK

Marmola
HARRI MINERALBAKARRA

MINERAL BATEN
AGREGAKINA

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTALAK
KRISTALAK:
Atomoak, ioiak edo molekulak lotura kimiko baten bidez
eta hiru dimentsiotan, eredu espazial finkoan
ordenaturik dituen materia da.
Partikulen arteko distantziak finkoak dira.
MATERIA KRISTALINOA: kristalak dituen materia
da.
2.1

Halita (NaCl)
ZER DA MATERIA amorfoa?

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

2.1

KRISTALAK

Estructura Amorfa
Estructura Cristalina

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTALAK.
Gelaxka unitatea:
Kristaletan eten gabe errepikatzen den oinarrizko
unitatea da.
Gelaxka honek konstante kristalografiko finkoak
ditu:
a) Elementu kimikoak.
b) Hiru planoak osatzen duten angeluak.
c) Elementuen arteko distantziak.
2.1

NaClren gelaxka unitatea

Cl

Na

Lortzen den SARE KRISTALINOA gelaxka errepikatzean

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTALAK.
SARE KRISTALINOA:
gelaxka unitatea errepikatzean sortzen den egitura da.
2.1

Construyendo la
estructura
de un
edificio:

Egitura kristalinoa
(NaCl):

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

2.1

KRISTALAK.

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

2.2

KRISTAL EGITURA KRISTAL FORMA

KRISTAL EGITURA:
Partikulen ordenamendu finkoa duen egitura da.
KRISTAL FORMA (forma erregularra):
Kanpotik, kristal egitura hori ikusgarria den forma
da.
FORMA irregularra
Forma irregularrekoak: barneko antolakuntza kristalinoa
dute, baina ez da ikusgarria kanpotik.
ZEIN DA KRISTAL FORMA
ETA ZEIN IRREGULARRA?

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

2.2

KRISTAL EGITURA KRISTAL FORMA

SIMETRIA:
kRISTALETAN.
erpinak, aurpegiak eta ertzak
daude.
SIMETRIA dago: aurreko
elementuren bat bi aldiz edo
gehiago agertzen dira, hau da,
elementuek posizio berbera hartzen
dute plano batekin, ardatz batekin
edo puntu batekin konparatuz.
Simetriak ikasteko honetako
elementuak:
Simetria ardatza.
Simetria planoak.
Simetria zentroak.

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

2.2

KRISTAL EGITURA KRISTAL FORMA

SIMETRIA:
Simetriak ikasteko honetako
elementuak:
Simetria ardatza: bere inguruan
kristalaren elementu bat,errotazioz,
erregularki errepikatzen den ardatz
irudikaria da.

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

2.2

KRISTAL EGITURA KRISTAL FORMA

SIMETRIA:
Simetriak ikasteko honetako elementuak:
Simetria ardatza:
Simetria planoak: Kristala bi zati berdinetan banatzen
du, eta zati bakoitza bestearen ispilu irudia da
Simetria zentroak.

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

2.2

KRISTAL EGITURA KRISTAL FORMA

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

2.2

KRISTAL EGITURA KRISTAL FORMA

SIMETRIA:
Simetria ardatza:
Simetria planoak:
Simetria zentroak: erpin, ertz eta aurpegi
baliokidetatik distantzia berdinera dauden puntu
irudikariak dira.

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

2.3

KRISTALEN POLIMORFISMOA ETA ISOMORFISMOA

ISOMORFISMOA:
Konposizio kimiko desberdina baina kristal egitura eta
sare kristalino berbera izateko propietatea da.
POLIMORFISMOA:
Konposizio kimiko berbera baina kristal egitura eta sare
kristalino desberdina izateko propietatea da.(grafito eta
diamantea)

2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

2.3

KRISTALEN POLIMORFISMOA ETA ISOMORFISMOA

GALENA

3.

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK?

KRISTALOGENESIA: Kristalak eratzeko prozesua da.

Kristalak sortzeko substantzia desberdinetatik:
Urtzetatik (magma, ur likidoa)
disoluziotik,
eratuta dagoen beste kristal batetik
gasetatik
Beharrezkoak diren baldintzak:
Tenperatura
Presioa
Osagaien saturazio baldintzak.
Kristalizazioan bi pausu daude:
1) Nukleazioa
2) Kristalen hazkundea

3.

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK?

3,1

NUKLEAZIOA ETA KRISTALEN HAZKUNDEA

NUKLEAZIOA:
Tenperatura eta presio zehatzetan.
Partikulak (atomoak, ioiak edo molekulak)
kontzentratu egiten dira puntu baten inguruan:
nukleazio zentro
Nukleazio hau hasteko behar da:
Sargune edo irtengune,
Partikula bat edo ezpurutasun bat.

3.

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK?

3,1

NUKLEAZIOA ETA KRISTALEN HAZKUNDEA

HAZKUNDEA:
Hiru dimentsiotan partikulak (atomoak, ioiak ala
molekulak) gehitzen dira nukleazio zentroaren
inguruan.
Baldintzak eta osagaien arabera sare kristalino
desberdinak sor daitezke.

3.

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK?

NUKLEAZIOA ETA KRISTALEN HAZKUNDEA

HAZKUNDEA:
Partikulek ahalik eta energia gasturik txikiena lortu nahi
dute:
Beheko posiziotik hasten da Ep gutxiago izateko.
horrexegatik gainazal lauak eta irregulartasun
gabekoak eratzeko joera.
Kristal mota bakoitza badu bere lehentasunezko forma:
kristal aztura (forma geometrikoa).
3,1

3.

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK?

3,2

NUKLEAZIOA ETA KRISTALEN HAZKUNDEA

HAZKUNDEA ETA KANPOLK FORMA:

Kristalak
handitzeko
baldintzak eta
kanpoko forma

Espazioa

Denbora

Ingurune
egonkorra

ERAGINA?

ERAGINA?

ERAGINA?

Piensa antes de responder:

A ms tiempo
cristalizando
(creciendo) y con
una velocidad lenta
de cristalizacin

A ms espacio
para poder
cristalizar
(crecer)

mayor
. tamao de
los cristales

mayor
. tamao de
los cristales

3.

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK?

3,3

AGREGAKIN KRISTALINOAK

Mineralak ez daude isolaturik eta eratzeko momentuan

inguruneko materialekin egiten dute.
Haztean AGREGAKINAK sortzen dira.
Zer dira AGREGAKINAK?
Mineralak haztean, sortzen duten agregakinak edo
mineralen taldeak dira
Adibideak: geoda, drusak eta maklak.

4.

KRISTALIZAZIOA ETA INGURUNE GEOLOGIKOAK

Kristalizazioa egiteko modu desberdinak: mineralen

osagaien eta inguruneko balditzen arabera:
solidotzea.
Hauspeatzea.
Berkristalizazioa
Sublimazioa.

4.

KRISTALIZAZIOA ETA INGURUNE GEOLOGIKOAK

4.1

SOLIDOTZEA

1.- urtutako masa batetik

Urturik
(likido egoera)

MAGMA
URA

SOLIDOTZEA

egoera
solidoa
Kristal mineral

Solidotzea INGURUNE MAGMATIKOAN/IGNEOAN

gertatzen da.

4.

KRISTALIZAZIOA ETA INGURUNE GEOLOGIKOAK

4.2

HAUSPEATZEA

2.- disolbatutako substantzien hauspeatzea

Disoluzioa (H2O
+ solutu)

Hauspeatze

Egoera
solidoa
Kristal-mineral

Hauspeatzea SEDIMENTAZIO INGURUNETAN

gertatzen da edo gainazaleko guneetan.
Adibideak:

(Pozalagua kobazuloa) Karrantza

4.

KRISTALIZAZIOA ETA INGURUNE GEOLOGIKOAK

4.3

BERKRISTALIZAZIOA

3- kristal batetik
kristalak
(solido egoera)
Atomoak
Ioiak
molekulak

berkristalizatu

Kristalak
(solido egoera)
Kristal berriak

Berkristalizatzeak eskatzen ditu aldaketak kristalen hazkundean eta

egituran.
Berkristalizazioa: INGURUNE METAMORFIKOAN gertatzen da .
ADIBIDEZ: kaltzita
marmola

4.

KRISTALIZAZIOA ETA INGURUNE GEOLOGIKOAK

4.4

SUBLIMAZIOA

4.- GAS BATEN SUBLIMAZIO

Substantzia egoera
gaseosoan

Sublimazioa

Egoera
solidoa
Kristal-mineral

Sublimazioa: INGURUNE METAMORFIKOAN gertatzen da .

ADIBIDEZ: elur malutak, fumaroletako sufre sublimazioa.

Sufre gas
egoeran

Sublimazioa

Cristales de Azufre Nativo (S)

Un cristal se forma siempre por alguno de estos procesos:

1.- A partir de un material fundido que se enfra

Fundido
(estado lquido)

Solidificacin

MAGMA

Estado
slido
CRISTALES de MINERALES

2.- Por precipitacin de sustancias disueltas

Disolucin (H2O
+ Soluto)

Precipitacin

Estado
slido
CRISTALES de MINERALES

3.- Por sublimacin de gases

Sustancia en estado
gaseoso

Sublimacin

Estado
slido
CRISTALES de MINERALES

5.

MINERAL MOTAK

Mineral mota ugari, orduan

NOLA SAILKATU?
ZEREN ARABERA TALDEKATU?
KONPOSIZIO KIMIKOAREN ARABERA. Bi talde handi daude:
Silikatoak dituztenak SILIKATOAK
Silkatorik ez dutenak SILIKATOTU (silikatorik) GABEKO
MINERALAK
5.1

SILIKATOAK
Si eta O dituzte.
Silizioak SILIZE izeneko egitura eratzen du:
Tetraedro egitura espazioan.
Isolaturik egon daiteke
Silize honek beste tetraedroekin oxigeno
atomoak partekatzen dituen kopuruaren
arabera, silikato mota desberdinak:
Nesosilikatoak
Sorosilikatoak
Ziklosilkatoak

5.

MINERAL MOTAK
5.2

SILIKATOTU GABEKO MINERALAK

Urriagoak.
Eragin ekonomiko handikoak:
Preziatuak: Au, Ag,
Material industrialak
eraikuntzan
Osagai kimikoen arabera sailkatu:
Elementu natiboak:
Halogenuroak:
Karbonatoak:
Sulfuroak
Sulfatoak
Oxidoak eta hidroxidoak

URRIAK BAINA PREZIATUAK: Ag, Au, Pt..

Oro nativo
(Au)

Platino nativo (Pt)

Gas de escape

kimikoki gatzak dira: NaCl (halita), CaF2 (fluorita),..

NaCl Cloruro sdico

obtenido en salinas
Conservante
(salazones)
Fertilizante
plantas

Silvina KCl Cloruro

potsico
Complemento diettico

Fluorita CaF2 Fluoruro

de calcio

Esmalte
dental

carbonato CO=3 + metal

(carbonato de calcio)
Calcita

Ca CO3

Aragonito

Son un ejemplo de
polimorfismo
Romboedro

(misma composicin pero

distinta estructura
cristalina)

Prisma hexagonal

PbS

Perdigones

Galena: sulfuro de plomo

CuFeS2
Latn
Bronce
Cables

Calcopirita: sulfuro de cobre y hierro

(Zn,Fe)S

Pilas

Blenda: sulfuro de hierro y cinc

Aleaciones

HgS
Cinabrio: sulfuro de mercurio

Termmetros

Es muy txico

Fe2O3

Hematites u oligisto

Hojalata

Casiterita

Bauxita

SnO2

AlO(OH)

Estos minerales contienen el anin sulfato SO=4

Cristales de
yeso

Yeso especular

El yeso es sulfato de calcio hidratado.

5.

MINERAL MOTAK
5.3

MINERALEN PROPIETATEAK

Hiru motatako propietateak dituzte:

a) Kimikoak.
b) Fisikoak
c) Konposizio kimikoa.
d) Kristal egitura.
a) PROPIETATE KIMIKOAK
Zaporea, usaina, disolbagarritasuna, azidoekiko erreaktibotasuna..
b) PROPIETATE FISIKOAK
Talde honen barnean:
a) mekanikoak.
b) Elektromagnetikoak.
c) Optikoak.
77.orrialdean dagoen taula.

5.

MINERAL MOTAK
5.3

MINERALEN PROPIETATEAK

GOGORTASUNA

Mineralen propietateak
Kolorea

Horia,
letoikolorekoa

Zuria edo horixka

Distira
Gogortasuna
Marraren kolorea

Zuria edo
gardena

Esfoliazioa

Zuria edo arrosa

Feldespatoa

Berdea

Kolore
askokoa

Olibinoa

Pirita

Moskobita

Buztina

Beltza

Biotita

Kolore
askokoa

Halita

Kuartzoa

5.

MINERAL MOTAK
5.3

MINERALEN PROPIETATEAK

PISU ESPEZIFIKOA

5.

MINERAL MOTAK
5.3

MINERALEN PROPIETATEAK

DENTSITATEA

5.

MINERAL MOTAK
5.3

MINERALEN PROPIETATEAK

HAUSTURA

5.

MINERAL MOTAK
5.3

MINERALEN PROPIETATEAK

ESFOLIAZIOA

5.

MINERAL MOTAK
5.3

MINERALEN PROPIETATEAK

MARRA

5.

MINERAL MOTAK
5.3

MINERALEN PROPIETATEAK

BIRREFRINGENTZIA

5.

MINERAL MOTAK
5.3

MINERALEN PROPIETATEAK

GARDENTASUNA

5.

MINERAL MOTAK
5.3

MINERALEN PROPIETATEAK

MAGNETISMOA

Diamantea

Olibinoa

Kuartzoa

Blenda

Baritina

Kaltzita

Silimanita

Halita

DISTIRA

6.

MINERALEN APLIKAZIOAK

Historian zehar:
Preziatuak izan dira: urriak ala ederrak izateagatik.
Erabilpenak: , amuletoak, truke egiteko, apaingarriak, bizimailaren adierazgarriak.
Gaur egun:
Erabilpenak, propietate fisikoekin eta kimikoekin lotuta daude:
Fisikoak:
Gogorrak eta distiratsuak: bitxigintzan.
Diamantea: urratzailea.
Gogortasun txikitxoak: idazteko (grafitoa),
lubrifikatzailea (talkoa).
Magnetikoak: objektu metalikoak besteetatik
desberdintzeko.
Kimikoak.
Koloratzaileak: hematitea
Elikagai industrian: halita (NaCl)

6.

MINERALEN APLIKAZIOAK

Kristal egitura izateagatik:

Hiru propietate dauzkate kristalak izateagatik;
a) PIEZOELEKTRIZITATEA
Kristal baten muturrak presiopean egoteagatik, korronte
elektrikoaren eroaleak dira (kuartzoa). ADB: pizgailu
elektronikoan, erlojuetan,
b) PIROELEKTRIZITATEA
Kristal baten muturrak beroaren eraginpean egoteagatik
korronte elektrikoaren eroaleak dira. (kuartzoa)
c) ERRADIOAKTIBITATEA
Mineral batzuek erradiazioa igortzeko kapazak dira:
erradiodiagnostikoak egiteko Medikuntzan, ikerketa
zientifikoak, zentral nuklearretan.