1?

%^-

M
1?^''

l^^
'

-Ts^:

tf^

'^
v-<

-*,,>

-^^-

l^^.

f'

<

>

IDuquesneUmuersUvi

Digitized by the Internet Archive

in

2010 with funding from

Lyrasis IVIembers

and Sloan Foundation

http://www.archive.org/details/institutionesphi03matt

ETHICA ET lUS NATURAE

'.

INSTITUTIONES

PHILOSOPHICAE
MATTHAEI LIBERATORE
SOGIETATIS lESU.

EDITIO DECIMA
NOVIS CURIS

EMENDATA ET AUCTA

voL. m.

ETHICA ET lUS NATURAE

^r^uv^i^^^
'

ROMAE
lYPIS CIVILITATIS CATHOLICAE

1857.

(\c^.^^lXi

\i

\U^^

\^vV

-t,

Non

v'

accorgete voi che noi siam vertni

Nati a formar Vangelica farfalla,

Che vola alla giustizia senza schermi?

Dante, Inf. cant. 26.

/S3C33
V-3

Proprietd letteraria giusta

tra

le

convenzioni

diversi Stati Italiani.

PRAEFATIO

Duobus ordinibus tota vita hominis prout homo est, coh'

tinetur et viget; quorum alterum perspicientiaveri, alterum
,

appetitio boni suppeditat. llla in sola scientiae adeptione

versatur, haec ad virtutis exercitium aspirat

illa

ad con-

iemplationem, haec ad operationem spectat.

Hinc philosophiae partitio exoritur in speculativam

practicam prout alterutrum finem praestitutum habet
,

vel intellectum vel

En

obiectum

et

et

et

voluntatem directe perficiendam assumit.

materia

tertiae partis

Institutionum nostra^

rum, quibus postremo hoc volumine finem imponimus. Cum

in superioribus libris Logicam et Metaphysicam explicaverimus quae in veritatis cognitione unice versabantur ; reliquum erat ut, ad instar coronidis, tractatio adiungeretur
quibus libera
ejficacitatis humanae Jegumque supremarum
hominis operatio , ut bono adhaereat, temperatur. Et quoniam sub hac etiam consideratione duplex relatio homini
,

inest
vel

quatenus nimirum

humano;

philosophiae
delicet et lus

At, sive

quam

nectitur vel physico

sequitur ut bifariam postrema haec

idcirco

disquisitio

dispartienda

sit

in

Moralem

vi-

Naturae.

unam

cogitatio

premo Principe
tur operatio;

cum mundo

et

sive

alteram relationem dispiciamuSy nun-

avocanda a Deo est a quo tamquam a suomnes dimanant, quibus humana regiad quem tamquam ad ultimum finem omnia,
,

leges

quae facimus, referuntur.

Qua in re incredibile dictu est, quantam

perniciem nobilis-

simae huic philosophiae parti attulerint rationalistae ; qui

V703a.

PRAEEATIO

prolestantium nixi principio de omnimocfa /lommis independentia, honestatem

et

autonomia hu-

iustitiam, sine Deo, in

fundandam existimarunt. Ex
quo factum est ut lahes, quae eorum opera iam contemplationem infecerat, actionis ambitum invaderet; et conscientiam non modo privatam, verum etiam publicam contami'

manae

voluntalis vel rationis

naret.

Semoto enim DeOy omnis

bonitatis et iustitiae fonte,

omnino corrumpitur ; hac autem cor ruplione posita

nihil sanctum et reverendum in moribus
superest. Itemque si homo, quemadmodum fit a rationalistis, ex ente relativo in absolutum transformatur ; iam eius
conceptus boni

et iusti
,

natura pervertitur

et

praepostero ordine repraesentatur.

Quis vero non videt ex perversa rei cuiusque natura non

posse, nisi
us, ut

perversam operationem derivari? Denique

supremum bonum

supremus

humanae, a quo voluntas directionem

suis

mutuatur; perspicuum

planetae assimilari qui a

est

si

De-

terminus actionis

est

et

legem in motibus

hominem distractum a Deo

solis efficientia seiunctus

propriae

ad suas
conficiendas revolutiones suosque describendos gxjros propositam evagabitur; et non modo a proprio fine desciscet
sed etiam ceteris corporibus, quibuscum wMtua relatione con--

gravitati permitlitur. Profecto hic extra orbitam

nectitur, perturbationem afferet.

Quare mirum nemini videri debet, si rationalistarum

doctrina non modo respectu individuorum frigidis , inconstantibus, inertibus praeceptionibus coalescit-.) verum etiam
respectu societatis confusionem tumultum
perduellionem
generat. Id necessario consequitur ex principio antea commemoratOy quod dissolvente virtute, qua pollet, nonnisi ad
corruptionem adducit et interitum. Comperta in praesenti et
,

confessa res est

socialem eversionem

tantopere liguriunt

et tentant:

aliud

quam recentes tibertini

non

esse

quidquam

nisi

corollarium iuris naturalis prout a rationalistis proponi^

tur,

Ut enim hi

vi principii,

quod dixi

societatem abstra-

Vn

PRAEFATIO

sohendam

ctione

et

iterum soJo exJegis rationis ductu db

integro fabricandam sumpserunt

rum

sed factorum

nunt

non ideaornandam propo-

sic illi in

eandem spartam

sibi

ordine

Quae cum

ita sint, si

ex fructu cognosciiur arbor

ex

et

planta semen; quisque per sefacile iudicabit quantumveneni

latitet

ciscuntur.

vitam

tam

in doctrina, ex qua

Enimvero nunquampax

humanam

pestiferi effectus profi-

in societatem et ordo in

reditura sunt, donec

morum

discipUna a

coeno detergatur, quo rationalistae illam deturparunt, Nec

satis est si

adiuncta tantum aliqua aut illationes resecentur,

quasi luxuriantes rami

admoveatur,

et

sed

omnino

oportet ut fdlx radici

principia ipsa funditus convellantur.

intendant necesse

est

quotquot sincera hominis

ad

dilectione tanguntur; atque

Huc

et societatis

mearum

id pro virium

te-

operam
non omni ex parte perfectam sanam ut spero
ex veris naturae principiis haustam docirinam exhibent.

contuli hisce elucubrandis institutionibus

nuitate

quae

si

^ Aucliatur hac in re doctissimus Stahl, qui de iiire

derivato sic loquitur

jprincipiis
I

e l'effetto di quegli stessi principii, ne'quali

si

fonda

il

sto e

tt

tuazione sino agli ultimi risultatij negli uni

lo

il

il

Stato

teoretico. II Diritto naturale

al contrario

la

rivoluzione

primo tenta disfare

si

mostra

a protesfantium

di

senso

quello e la loro at,

loro lato pratico, nel-

il

spiegare e legittimare

cerca di
cerca

a priori

fondarlo e costituirlo a priori.

nel pensiero e poi rifarlo deducen-

II

Cioe a dire

dolo semplicemente dalla ragione; Taltra tenta disfarlo in realtk e fondarne

nuovo con

ricondotto al concetto unico deUa liberta e della

il

la sola e

pura ragione

della filosofia del Diritto

1.

5,

sez.

lo Stato

ma

et

Diritto naturale. Que-

loro sviluppo logico, sino alle ultime conseguenze

fl

altro

natume

liberalismo o la rivoluzione in questo

11

secondo

uno

araendue lo Stato razio nale e

dell' uomo. Storia
Piitro Torm. Torino

volonta

5, c. I. Tradotta d

rincipio generaliores qiiasdam quaestiones, quae praeviae sint

universam doctrinam m.orum attingaut, distinctis articulis deiibabimus antequam singulis eius partibus tractandis manum admoveamus. Eiusmodi autem quaestiones ad has quatuor reduci
possunt. Primum, ut iudicetur utilitas quam scientia moralis affert. Deinde, ut appareat distinctio qua scientia moralis a iure naturae secernitur. Tum ut explicetur unde huius disciplinae principia petenda sint. Denique ut tractatio in partcs, quibus eam
comprehendi volumus, tribuatur.
et

Articulus Primus,

De moralis

Homo

scientiae utilitate et praestantia.

inter creatas res visibiles praestantissimus, velut

vinae creationis

cst.

vere ens illud esse dici potest, quod

rum

mam

apex

di-

Quia vero moralium relationum est capax,

mundum cum supremo

re-

Principio coniungit, operaque sua perficit ut effectus in priillam causam iterum quodammodo revertantur. At cum

nimirum ac spirilu; ad duplicem ordinem pertinet. Quamquam enim vi corporis immensae

liuic catenae inneclaturrerum adspectabilium, quae spatio ettempore continentur; tam.en vi animi spirituum societati coniungitur,
quae invisibilis in mundo visibili altam illam Dei civitatem eliormat, in qua Deus non modo est opifex ac suprcmus motor (ut in
ordine corporeo accidit), sedproprie princeps, legislator etparens.
In hoc ordine constitutus homo duabus facultatibus operatur:
{luphci substantia constet, corpore

quae propterea supremae in eo habenquae ad sensilem ordinem spectant, dominantur.

inielligentia et voluntate

tur et in ceteras,

INTRODUCTIO

Has

intcr, si

comparatio

instituatiir, profecto elucebit

primatum (ad

praesentem yiiam quod pertinet) vohmlati competere; ad eam siqiiidem explicandam perQciendauique operatio intellectus dirigitur, perque ipsam supremo noslro principio maxime propinquamus. Cognitione enim, qua Deum vi rerum creatarum attingimus,
eiusque sapientiam, pulcliritudinem, bonitatem contemplamur, obiectum quodammodo prout in conceptu inest arripimus atque ad
nos trahimus, in eoque sic considerato sistimus. At contra amore,
([ui actus voiuntatis est, in obiectum prout in se est ferimur, cum
ipsoque iunclione quadam affectiva copulamur. Quare per voluntatem proprie circulus ille completur, quo motus omnis creaturae
rationalis in hoc vitae cursu absolvitur; quae cum aDeo per existentiam profecta sit, mundum adspectabilcm ope sensuum attigerit, seque internovcrit vi conscientiae, atque exinde Deum per rationem conspexerit; ad ipsum voluntate tandem se promovet, ei-

que dilectionis vinculo coniungitur.

Quae cum ita sint, quis non videt praestantiam illius scientiae
quae hanc volendi facultatem, cuius excellentiam adeo palet, sibi
contemplanckm ac perficiendam assumil?
Atquc liinc aha ratio exsurgit cur morum doctrina pecuhari
commendatione digna censeatur. Eiusmodi cnim naturae est, ut
non iners in propria contemplatione maneat, sed praxim iugiter
ppectans ad vitam hominis rite ordinandam atquc in congruum
jinem dirigendam se convertat et appUcet. Quod quanti emolumcnti sit, opus non est ut verbis exaggerem. Si quid enim hominis interest, hoc profecto est maximum, ut vitam iuxta omnes
relatioues, quibus afficitur, sapienter sancteque temperet, atque

assequendum nitatur. Quam ad

morum, nemini mirum videri
philosophi hanc scientiam in culmine

ad scopum, ob quem conditus

rem cum
debet

si

est,

valde conferat doctrina

summi

antiquitatis

sapientiae coUocarint, ac

Socratem idcirco potissimum philoso-

phiae parentem salutaverint, quod ab inerti et sterili antiquiorum

contemplatione ad eiusmodi foecundam et operosam disciplinam

animos revocaverit.
Quod si non in seipsa

quam cum

tione,

respectu vitae

ceteris disciplinis habet,

humanae sed
.

in rela-

haec scientia conside-

non minori emolumento et dignitate praedita apparebit.

Enimvero artes omnes, si honestae esse debent tum quoad finem
quem sibi proponunt tum quoad delectum et usum mediorum
retur

procul dubio a morali scientia temperentur oporautem quid praestare teneamur quidque exigere iure

quae adhibent
tet.

Cum

possimus, ostenditur

scopus etiam artium illustratur

et

termini

INTRODUCTIO

ne ab honestate desciex hac parte praesens disciplina philosophiae

artium imperabit, nimirum aestheticae, ne illa a recto tramite dehrans pulchrum in turpi et indecoro requirat. Ontologia vero pro
fine scientiam moralem habet quemadmodum cogniiio ad operationem, et perspicientia veri ad amorem boni dirigitur.
Sed maxime huius moralis scientiae usum habent rehquae discipUnae civiles quae veluti rami quidam ex hac radice atque ex
hoc trunco succum et vitam. hauriunt. Sane quid esset iurisprudentia aut politica sine praevia cognitione earum rerum quae in
designautiir qiiibus contineri illae debent,
scant. lure igilur

morah philosoptiia et iure naturae tractantur ? Non aliud profecto

qui<lquam nisi indigesta statutorum et praeceptionum moles ex
arbitralu pendentium, et corpora quaedam animo et motu prorsus
destiiuta. Vis enim interna et vitale veluti principium tum legum
,

tum cuiusque

civilium,

sapientis administrationis et formae regi-

minis non ahunde suppeditawr, nisi ex notione finis ad quem homo

atque ex conceptu absoluto et immuet societas universa tendit
tabih iustitiae naturahs, quo relationes omnes, quibus homo afti,

informandae sunt. Nec nisi exinde ratio desumi potest iuris

omnis positivi et norma, iuxia cpiam statuta populorum ferantur,
exphcentur, et si quando opus fuerit corrigantur. Maximi igitur
haec scientia facienda est; ac maximo proinde conatu ab omnibus,
citur,

qui sapientes esse volunt, expetatur oportet.

Articulus

II.

De cUstinctione inter ethicam

ius naturae.

et

Recentiores unanimi fere consensu ethicam a iure naturae distinguunl; atque hanc inter utramque scientiam statuunt differentiam quod ethica regulas exquirat quibus mores hominis diri,

guntur ^ ius vero naturae mutuas hominum relationes atque officia, quae ex ilhs dimanant, contemplemr 2.
Sed eiusmodi distinctionem nonnulli nimium amphficant, atque
in plenam separationem convertere satagunt. Hic impulsus a Thomasio primum exortus, recentius a Kant vehementer auctus est
;

qui

ut in speculativa

La morale

sic

etiam in practica philosophia magnas

est la science des reglcs (jui doivent diriger

CoLSiN. Cours d'hist. de la phil. morale

2
u

Le droit

hommes

est

entre eux.

donc

1'

harmonie

etc.

lec.

et la science

Lewiimer Histoire du

notre conduite.

^.

des

rapports obligatoires des

droit. Introd. generale.

INTRODUCTIO

tiirbas, inGermania potissimum, excitavit. Is enim cura obscrvaret duo in homine actionum genera reperiri: alias internas, alias
cxternas; primas, qiiae conscientiae tantiim ambitu continentur
legibus moralibus dirigi et obiectum esse constituit scientiae moposteriores, quae in mutuis hominum relationibus versanralis
tur, legi])us externis seu civilibus gubernari atque obiectum iuris
efficere decernit. At cum posteriores hae leges libertatem restringant, quac plus aequo resiringi non debel; investigandas esse ad(lit couditiones illas generales a natura proficiscentes, quarum virtule ]il)erlas cuiusque hominis consistere possit cum hbertatc cetcrorum. Id munus attribuit philosophiae luris, atc[ue ideo iusdefinit
complexum conditionum quibus libcrtas cuiusque cum libertate omnium coexistere possit. Quam separationem iuris naturalis a morali plus minus sequuntur et promovent fautores omnes
;

recenlis rationalismi.

venim videatur dicam in primis

non necessario distingai oporlere;
commode enim posset utriusque argumentum ad unam scientiam
revocari, quae moralis aut ius naturae^ prout, magis cuique lubet, appelletur; utrumque enim nomen rei, de qua agimus, optime congruit. ^loralis enim., ut ipsum suadet vocabukim, mores
hominis contemplandos ac dirigendos assumit. Qui certe non individuali tantum ambitu continentur, sed ad socialem etiam ordinem referuntur; necinternis tantumactionibus se cohibent, sed
cum externis arcto vinculo colligantur. Quare pronum est ut moralis, in tota sua amplitudine considerata, utramque partem hominis compleclatur, atque ideo obiectum etiam, quod in quavis
opinione iuri naturae solet tribui, ad se non incongruenter revocet.
Idem fere contingeret si haec scientia non moralis sed ius naturae dici vellet. Tunc enim quaestiones quae communiter moraU
Ut quid mihi in hac materia

assero ius naturac ab etliica

Nam ius a iubendo

visum est; quo sensu etiam nunc dicere solemus, ius civile^ vel ius canonicum ad innuendam collectionem Jegum civilium aut ecclesiaslicarum. Deinde a lege ad aUa
significanda, quae cum lege afrmitatem quamdam habent, delortum
est ^ Sic accipi solet ad iustum stricte acceptum exprim.endum

appiicantur, ad ius naturae facile reducerentur.

legeci

priniitus significare

Haec etymologia niagis probatur Grotio (de iure

quae a Chrysippo

et Stoicis cs

loie tlerivabatar.

ex voce iussum formatum videtur

in societate

iustum

est lex

sicut ex

Nam

helli et pacis)

ossum factum

est os.

quare ius primitus legem significasse

atque ex iusto

imlUia nomi0ata

est

qnam illa
quadam

ius obtruncatione

quae quiilcm

lussum

viJetur.

'

autem

Porro a iure

iluplici signiiicatione

iXTRODUCTIO
seu id quod alteri debetur

tamquam proprium

eius,

quod quidem

iege naturali velpositiva constitailur; saepe etiampro morali fa~

cultate aliquid faciendi vel habendi usurpatur; saepe denique

pro obiecto legis generatim sumitur.

Gum

vero legis obiectum re-

ctum et rationi conforme esse debeat, hinc ius etiam rectum ef

quod rationi consonat exprimere solet. In hac acceptione maxi-

me

convenit

ex motu

cum

originario significatu italicae vocis diritto, quae

ad morales actiones transiata id, quod ad fmem tendit,

quin hinc aut inde deflectat, denotare videtur. Si igitur ius in hoc
sensu acciperetur, scientia iuris naturahs pro obiecto generatim
haberet quidquid, ad mores quod pertinet, rectum est iuxta naturae principia; atque ideo non

modo ea vestigaret quae mutuas hominuni relationes aut externos tantum actus respiciunt sed etiam
intentiones internas et quidquid individuam personam prout ens
morale est, attingit. Atque hoc sensu disciplina haec definiri posset: scientia recti moralis aut ordinis ponendi in liberis homi,

num

actionibus.

Deinde

aio, si distinctio inter utramque scientiam constitui venon ita ius naturae ab ethica distinguendum esse, ut ab ea
omnino separetur et omne vinculum inter utramque abrumpatur;
quemadmodum post Thomasium Kant eiusque asseclas fecisse
diximus. Nam nequit externum activitatis humanae exercitium ab
lit,

interno prorsus abscindi; cum natura sua sit eius expressio et

actuatio ac medium, quo illud iuvetur maxime. Quare externae
si vere prout humanae sunt spectari vehnt, internis informari atque ad eas augendas perficiendasque dirigi debent. Sic
igitur a iure considerentur necesse est. Qui autem contra faceret,

actiones,

similis esset, qui corpus ab animo non modo distingueret,

sed omnino separaret ac proinde non vivum hominem, sed exangue cadaver sibi compararet i. Enimvero si ius, ut tale sit, poleis illi

usurpatur. \el enim accipltur latiore sonsu

aceipitur pressiore signifieatu

cuique quod
I

suum

est tribuatur,

Praeclare in hanc

atque

rem Rosminus

nconoscere per giuridiche solamente

senso

ero

come

le

mentc

nmettendone airEtlca

Dritto dall' Etica che questo

et

Cristiano

del Dritto dalla morale di semplice concetto,

todica di cui parllamo

ella e

surda. Che cosa sono le azloni

nij se

pon

azioni che

ma voUe

non rlguardasse

ma

Tomasio non

obbligazioni negative

tutta la parte interna.

virtutem generatim exprimit

vel

aequalitatem inter homines statult.

a suo luogo dimostreremo

il

ita
:

speciem illam denotat, quae imperat, ut

et virtutis

di plu
sc

non

Ora questa non

come dee

una separazlone

si

contento dl

cio

che ha un

separare
1'

si

fatta-

azlonc esterna

essere la separazione

reale

una separazione

me-

e per cio stesso as-

esterne preclse dalle intenzioni e dai fini inter-

pon possono piu meritare riyerenza alcunaj appunto per-

IXTRODUCTIO

state morali qiiae a ratione procedat constituitur eique officium

respondet in alio et oblifiatio, saltem negativa, illud non laedendi;
quo pacto potest yel menle concipi seiuuctum a principiis homiui
,

vim, qua constat, mutualur? Distinctio vero,

quae ne conceptu quidem effingitur, quomodo potest ad praxim
adduci aut ad scienlias, quae remm naturae consonare debent,
internis, a quibus

transferri?
Tertio dico eiusmodi distinctionem non esse tanti, quanti eam
Ahrens faciendam esse autumat
siquidem omnino logica est et

dumtaxat ordinis

ratione

enim

requisita. Studio

et speculatione

sapientum, processu temporis, augescente, augescit etiam numerus cognilionum, quae obiectum aliquod attingunt, pluresque re-

spectus deteguntur, quibus a mente considerari res potest. Hinc

cum antea obiectum illud ab una forte scientia respiceretur, argumentum deinceps suppeditare incipitpluribusscientiis idoneum,
ut ordinatiore methodo procedatur ac doctorum hominum contemplatio magis determinatae materiae viriiim apphcetur, magno
scientiarum incremento. Alque haec est utihtas, quae, ut ex partitione aharum scientiarum, sic etiam e distinctione iuris natura-

hs ab ethica reapse colhgitur. Quod autem somniat Ahrens ad ne-

che prive di quel carattere raorale e personale, onde ogni riverenza dovuta

azioni

Che

umanc

procetle ?

altro e ella se

Che

non un

incontro ad una

come

fatto, che

maggiore chc venga a distruggerlo

valere

divisione cosi assurda di Diritto dalla morale

l'eta di Toraasio,

ma

forza

nlle posteriori altresi.

stesso autore della critica filosofia ? Basta

lazione esterna

della legge

ii

Quella

motivo del gastigo

il

Diritto

la legislazione esterna e possibilej

di

siderar cio per convincersi che Kant

co

Ora

non ha piu con

f>

egli

come Tomasio separandolo

immnne da

II

al

diritto

do alcuno nome di

diritto,
j

E purc una

non

solo nel-

tal

peccato lo

la

legge fuori

premio, che non sono punto mo-

complesso delle condizioni,

dcUa legge: basta,

medesimo considera

il

separato

di cui

dico, con-

con

tal

non rimane che

ad uca cotal morale da

fendente

metodicamente divise

ma non

il

dalla

carcarae

sicarii ?

morale

non merita
5

comunica-

zioni fra loro, rotte le quali, ciascuna e morta:

lor connessione col tutto dei sapere,

come

ro connessione col tutto del corpo.

Filosofia del Diritto, Introduz. .

Cours de droit naturel;

perdere

perocche

la vita

part. gen. ch. II.

delle

mo-

oppure equivale,

che

in

Le scienze debbono es-

sere

"

a po-

Diritto presso

quali

alle

da' motivi interni e morali dell' operare.

tutto

essa significazione ne piu ne riceve la vita,

come chiamolio Hugo

certamente

seguaci

consid<?rare che egli definisce la legis-

e di premii aglinfrangitori e mantenitori

non vede che un

raolti

e cessa di

cioe a dire alle quali e possibile Pistituzione

chi

E va

e quello del

pene

ebbe

somministra un motivo di osservare

che

moralij e che definisce

tivi

quanto e forte

tale val

alle

meramente esterna

essere neirazione

diritlo pui

le

naturali

la loro

vita viene dalla

raembra viene dalla

III,

lo-

>

IXTRODUCTIO

cessitatem hiiius dicllDCtioms inculcandam. non pro metlijdo taiitum discipliaae tractandae, sed pro sociali bono rite procurando,

ridiculum plane es!. Et re quidem vera utilitas illa,quam ipse tantopere extollit, impediendi ne civilis polestas, in iis, quae ad interiorem tiominem spectant, se immisceat; sic generatim a-iserta,
iniusta profecto est et a veritate recedens.

Nam

etsi

fonim mere

internum civilem potestatem effugiat, compluresque etiam actiones

externae reperiantur quae politicae ditiom non suMuntur, ntpote
quae ad ordinem religicsum vel domesticum vel mere indiTidualem spectent: tamen, ut supra dixi, constitui nequaquam poiest
nihil omnino ad illam de iis quae intemum hominem attinent pertinere. Si enim civilis potestas non corpora inanicia sed homines
gubernat. infiuxum certe aliquem in iis, quae mores attinent et
cum intentione agentium coUigantur, exercet. Aliud enim est quDd.
moraiitatis constitutio et iudicium ad civilem potestatem non spectet; aliudest

quod, moralitatis constitutione et iudicio per ccin-

nequeat civiiis potestas ad

petentem auctoritatem subauditis
morahtatem conservandam et tuendam quidquam conierre. Sicut aliud est quod corpus non gignat animum, aiiud eil quod
animo semel informatum nil praestet influxu suo ad totum compositum humanum in vita retinendum. ^'ec definitione illa inris, quam Ahrens obtrudit, id quod cupit assequitur, Xam etiamsi
ius coUocaretuTj ut ipse vult, in conditionibus seu mediis homini
ad scopum rationalem attingenddm necessariis nihilominus.. cuin
,

scopus hic in

morum

honestate vel bono ali~

'

"

'

--7 :za-

procurando et pr.
.
do mores ipsos et conoscientiam respicit. Neque ad hoc vitandum
reponal scopum rationalem hominis in evolutione indefinita facultamm. a civili auctoritate minime dependente, constituendmn
esse. Vam quamvis id daretur, non tamen inde flueret ius ab ethica
prorsus dissociari. Eiusmodi enim evolutio cum a natura ordinata
sit, ad inhonestum obiectum dirigi minime potest: maxime cum,
ipso Ahrens fatente, rationalis esse debeat. Publica igilur iuris
constitutio invigilare profecto debet ne Societas ad turpia declinet
li
obiecta; tum eas conditiones procurei necesse est, quae facultatum huiiianarom ita respondeant, ut hae fim' a ~^.^ .ntentooptime aecommodentur. Quare influxum suum a consideratione, quae ad honestatem publicam referatur, separari mimme
tur, civilis potestas, in iure

potest.

Tandem assero duplicem distinctionem inter ius naturae et moralem scientiam probabilem videri. Prima iu eo reponitur quod
scientia moralis hominem consideret prout individua quaedam

INTRODUCTIO

est, praecisione facta a statu sociali in quo ille \ersatur ;

his autem natirrac liominem contemplelur prout relationibus ad
alios homines vi Societatis adslringitur. Sic congruenter distinctio

persona

inter

utramque conciperetur. Homo enim reapse duplici ratione

considerari potest:

primum,

ad finom

ut libertate pollens et

ali-

({uem ordinalus, ac proinde moraiitatis capax; iuxta quamoperaturus esset etiamsi solus exstaret. Deinde inspici potest prout ad
convictum cum aliis a natura directus est, ac proinde socialibus
relationibus devincitur. Hinc
gui posset

non immcrito duplex

moralis et ius naturae

quarum

scientia distin-

superior actiones ho-

minis sub primo aspectu

posterior sub secunda consideratione
dirigendas contemplaretur. At hanc distinctionem nou adoptamus,
cum uon satis dilucide unam disciphnam ab alia discriminet siquidem ipsi actus hominis socialis morahtate informantur atque
ideo sab hac consideratione ad clhicam pertinent.
Altera distinclio, quam probamus, in eo coUocari potest, quod
,

aclum humanum considerandum assumaf sub respectu poformali et ut ita dicam quaUtatico^ seu secundum condiliones eas, quas habere debet vel liabere potest ut moralis et bonus
evadat; ius vero eumdem actum scrututur respectu polius materiali et i^oiius quantitativo
quatenus in particulari investiget
quid ad iustitiam servandam opus sit; atque ideo ea dictamina rationis naturahs complectatur, quibus consentire positiva lcgislatio
debet ut aequa et vaUda habeatur. Sic igilur obiectum primae
scientiae esset 6o?u/,/7i generatim inspeclum; obiectum secundae
foret iustum stricte acceptum, quatenus aequalitatem ponit inter
homines et ad suum cuique tribuendum mentem illuminat. Qua
ethica
tius

acceptione ius naturae definiri posset: iusti iniustique naturalis

scientia

ethica vero

^
;

huma-

moralitatis actionum

sclentia

naruni.

-!

ff.

llpianus iurlsprudeiltiam {jODeratim desoripsit

2 de iure

et iustitia.

Aliam dilferentiam

iusti

iuris naturalis

iniustique

ab

sminus, (juatenus huic pro arfjumento quod tiactet, adscribat

tcro iura
,

quae Deo atque homini competunt.

En

eius vcrba

soientiam

etliica assignat

bominis,

officia
:

II

Roilli

cbe noi cre-

diamo poler conseguire tenendoci accuratamente

di sopra

<i

eudemonologica dalla lcgge raorale protetta. Di che discende che siccome una

abbiamo accennato

facolta

secondo

il

quale

il

a quel coDcetto del diritto

diritto

consiste in

tal

(1

ni in quella stessa che da lui ricevoxio

il

di ragionare in quest' opora

non raeno

dei dritti nol suo fonte

fcrevemente

umana

da una parte abbraccia

ch(5

facoltk

trova prinia ncirEnte Supremo, onde poi ne partecipan gli uomi-

<'

si

una

ohe nella loro

tutti

loro essere;

derivazione.

diritti,

cosi a noi sia necessario

divino

La qual maniera

sebbea

di vcdere

dairaltra disliiigne accuratamentc

1"

se

Etica

INTRODUCTIO

t)

AttameD diligenter caTeudum est-ne iuvenes ad ius naturae discendum propellantur, antequam disciplinae morali apprime studiierint. Ofticia enim liominis socialis officia liominis individui
sabaudiunt ex iisque originem et vim in se deducunt. Itcmque
neqiut actus liumaniis in particulari examinari, prout raliony iustitiae singulos adstringit homines, nisi antea generatim inspectus
,

pro natura m.oralitatis

sit

bominis

sit

quam

induere profeclo debet, ut vere

proprius.

Articulus

De fonte ex quo huius

in.

scientiae principia

hauriuntur.
Ilac in re triplex error vitari debet:

Rationalismi, Traditiona-

lismi^ Scholae historicae.

Rationaiismus absolutam rationis independentiam

Traditiona-

factum ipsum
evolutionis successivae populorum
tanquam iuris omnis et moralitatis fontem constituunt. Singulorum causam breviter disculismus revelationem positivam

Schola historica

tiamus.

Rationem per se sumptam independenter ab omni exteriore

sil)i sufficere quoad honestatem plene detegendam et exphcandam en in praesenii quaestione ratiouahstarum dogma ^ Sed eos vehen:enter falh vel ipsa saeculorum expeI.

lege aut legislalore

Xahirale Diritto

(lal

dei diritti; quella ha

giacclie

eudemonologica

teria

<i

colla morale.

quella

come dicemmo

non

pertinet,

correlativa sunt inter se

diversitas

respectus

ad

satis,

et

boutur,
terius
I

ea tamen tanta

cum

ma

ai

nou

est

lus Xaturae,

Etsi

parla

juesto

ma'

questo ha una

At quamvis distinctio-

tamen utriusque

discriminantur.

auctor confugit

ut diversas

informata da una relazione che ha

atque ideo una eademque

quam

doveri

niorale

Xam

tractatione

ad

limites,

iura et officia

continentur.

Nec

ad materiam harum scientiarum

distinctio desu-

enim exinde aliqua

det scientias

aut rerum aut saltem respectuum varietas

argmuento
n

ni faUor,

dilucide distinguendam sufficere vidotur.

matur

intorno

volge

Filosofia del DiriUo, Introduz. . I\

ne hac ncsus servatur inter Ethicam

methodum quod

sl

una materia essenzialmonte

quae quidem tunc ha-

argumentum unius ah

al-

sufficienter oxcludat.

L" assoluta

presunzione

della

scienza

umana

della

ragione

nel suo vero stato e di essere abile a conoscere di per se ogni

luta presunzlone

daUordine morale dato da Dio abbia solameute nel suo peusiero

'

il

doUa morale uraana che

1'

di trovarsi

verita

1'

asso

uomo indipendentemente da Dio

contenuto di ogni moralita e la facolta di adempierla; tale e

il

^*

il

principio e

carattere fon-

15

lNTftOt)t]CTlO

rientia demonstrat.

Nam

sapientes elhnici, licet acutissimo polle-

tamen ad integrum et omni falsitate vamores

quod attinet, pervcnire poluerunt. Ipse
cans systema, ad
divinus Plato turpia praecepit, quae pudor commemorare non sinit. Sat erit leminisci dumtaxat patrocinium quod suscipit servitutis, et doctrinam vere inhumanam, qua, hominis digniiate perempta, civem nonnisi tanquam rem et medium reipublicae consi-

rent ingenio, nunqiiam

iubeat, qui ob debihtatem vel

derat; ita ut infantes interimere

alias

circumstanlias

inutiles

societati

fore

Nec

praevidentur.

antiquis ethnicis anteponendi sunt rationalistae recentiores

qui

lucem revelationis ante oculos habeant, a qua nequeunt non

iuvari; niliilominus in lot absnrda plerumque prolabnntur, ut

licet

munconhrmem,
rem
exemplo

asserere potuerit Stahl quidquid pulcliri et sancti ex&tat iu

eorum
Ut
pro omnibns sufficiat Fichte, rationahstarum facile princeps, qui
inter alias impias et inbonestas actiones
quas licere ait, totum
opera penitus interire

do,

^.

socialium relationum ordinem hoc dogmate superstruitet conclu-

DiUge teipsum super om^iiaetproximum propter teipsum 2.

Quo teterrimo inducto egoismo, nescio an ulla virtus aut decora
dit:

actio supersit.

Humana

permissa viribus potest quidem nonnullasde-

ratio suis

tegere veritates in

ordine tum speculativo tum practico. Sed ob

innatam imbeciUitatem et sensuum illecebras nequitintegrumsystema morum et omni ex parte carens deceptionibus eftormare;quemadmodumrequireretur ad vitam moralem plene dirigendam
eiusque sociales respectus definiendos. Non equidem hic disputo
utrumid ab ipsa limitaiiuue naturae proveniat, an ab aliquo defectu qui illi acciderit; hoc enim naturali investigatione dehniri
nequit, sed a revelatione accipieridum est. Sed quidquid sit de
causa, efrectus negari non potest; et intoleranda praetidentia est

humanae potentiae tribuere, cuius contrarium omniumaetatum tentamina probaverunt. Hoc contra omnes generatim ratio-

illud

nahstas

facit.

delk unlversale tentlenza

^dmentale della

filosofia

<

della Riforma.

Storia della Ftlosofia del Diritto,

tradotta
^

ila

PlETRO ToRRE,

Con iunanzi

agli

satori delPeta

bello e sacro al

studli filosofici.

mondo
11

lil.

^^ ecl. $,

2,

sez.

la
5

(ti

io

era

part. 2.

scientifica

Federico Giulio Stahl,

8.

mi sconfortava

quale perdette per opera loro

come

Opere superius

2 luris Natufalis
^ertlin

lib.

occhi V esempio che

moderna

raziondlistlca anzi

tanti altri

citato.

de'piii celebri pen-'

qnanto

fastidito

ha

vi

di piii

grandemente dagli

Prefazione.

Vide hac super re StahIi

opert

(titato

et

prae-

;,

INTRODUCTIO

11

At contra rationalistas transcendentales illud etiam militat, qaod

deiiratio non modo rationem ad omnes veritates detegen-

ipsorum

eam cum ipso primo fonte earumdem

Non enim illam ut instrumentum et medium nobis datum ad rerum naturam et ordinem cognoscendum.

das valituram putant, sed

veritatum confundunt.

sed ut principium ipsum concipiunt, quod ex se et ex legibus,

constat, veri notitiam et obiectum derivet. Qua in re iis videntur similes, qui astrorum dispositionem et cursum ex oculi in-

unde

Mens Immana facultas creata est, quae obiectum, nempe verum, non creat,
sed detegit. Ad hoc sibi persuadendum, satis esset considerationem ad dotes utriusque convertere. Nam verum est aeternum, neex

tuentis vi aut

telescopii structm-a explicare velint.

cessarium, limitibus carens

tingens

mens humana

mentem humanam oum

abrepti superbia

temporanea, con-

est

inde decipiuntur

Rationahstae

finita.

quod satanica

divina confundunt; at-

que ex absurdissima hac hypothesi ad philosophandum procedunt.

II.

Omnino

contrarius rationalismo est error traditionalismi, qui

in eo est positus quod principia

morum

dirigendorum nuUo pacto

a lumine rationis detegi, sed tantum externo magisterio per reve-

lationem accipi posse decernit.

Sic, post

Bonald, Bonnetty aliique

existimant veritates, quae respiciunt spirituaUtatem animi, Dei

existentiam, hominis finem et officia, nec non regulas societatis
civilis et

domesticae, nunquj^m nobis potuisse innotescere, nisi pri-

mum a Deo
sent

manifestatae gradatim ope traditionis ad nos pervenis-

i.

Yerum haec

qua parte cognitionem speculativam

metaphysica cum de origine idearum ageremus. Nequit autem falsa esse quoad cognitionem speciilativam
quin etiam sit falsa quoad cognitionem practicam. Nam inteliectus
sententia

spectat, confutata est in

Thomas -, non differta practiquae in mera contemplatione sistit

speculativus, ut egregie ostendit S.

co nisi fine

quatenus cognitio

dicatur speculativa, ut ex. gr. Deus est honiis; quae veroadactio-

nem

ut
ut Deus est amandus. Sed
ab alia substantia sua; tantummodo
ulteriorem quendam respectum includit
nempe respectum ad
operationem, quae ab obiecto, quod contemplati sumus, exigatur.
inclinat

patens est

dicatur practica

una non

differt

Unde sapienter
extensione

Aristoteles

asseruit

intellectum

alibi

S^mmn

speculativum

practicum. Sicex Metaphysica gradum facimusacl

Vide BoNNETtY Annotes de phitos. chrelienne

o74j atque

fieri

passim.

Theol,

p., q. 79,

a.

VI;

IV

sorle

vol. Viil

posj.

I^-TRODUCTIO

12

MuralGm,

quateiiiis

ex consideratione naturae humanae quaenam

nperaliones eidem conformes sint inquirimus aut ex eo quodDeus

c: t perfectus et infinite sanctus, quo pacto eum imitari debeamus
;

Quae quidem

scrutamur.

inquisitio impossibilis dicenda

non

est.

aliud postulat nisi ut principiauuiversalia, quae naturali

iVon enim
lumine rationis innotuerunt applicentur subiecto cuidam peculiari, quod vel conscientia attingimus, vel per speculativam investigationem iam ante apprehendimus. Quare ut omnis cognitio
,

etiani speculativa, intellectui nostro sine praesidio traditionis adi-

meiida est aut si hoc falsum esse conceditur ( ut reapse falsum

veritatum etiam practicaosse in metaphysica demonstravimus)
concedatur
oportet.
rum adeptio aUqua nobis
Advcrsarii duni revclatiouis necessitatem exaggerant rationem plus aequo deprimunt. Qua in re iniuriam Deo irrogant; a
quo ut revelatio, sic etiam ratio procedit, ut utraque pro rerum
conditione iuvomur. Divina revelatio per se non praestat scientiam sed Fidem nec absolute necessaria homini est propter ve;

rilales ordinis naturalis

ralis

scd propter veritates ordinis supernatu-

quae rationis lumcn excedunt. Quod

si

ad.veritates etiam

naturales extenditur; id ex gratuito Deibeneficio repetendum

veritates

qiii

ad quas genus

humanum

est,

propria industria assur-

gero absolute poterat, liberaliter manifestavit ut sic citius. uuiac sine ulla erroris admixtione ea cognosceret, quae
,

versalius
ipsi

maximopere necessaria erant ad moralem vitam agendam.

Hinc immensum illud discrimen enascitur inter practicam philosophiam cthnicorum et christianorum sapientiam, quarum poslerior alteri sic praestat, ut lux in pleno meridie incertis et subobscuris aurorae crepusculis antecellit.

Nihilominus eliam quoad has veritates ordinis naturalis

quae

divina revelationc continentur, demonstratio ex rationis principiis

petenda est; cum philosophice tractari volunt. Philosophia enim,

quamvis sub tutela divini magisterii servari exigat ut declinet
errores in quos ob innatam defeclibilitatem mens humana facile
olTendit; tamen dirccte non lumine Fidei
sed nativa luce intelligentiae innititur. Legcs autem divinae ex supernaturali revelatione deductae, proprie et per se aham disciplinam constituunt, quae
moralis theologica nominatur.
III.
Denique Savigny
Kiebuhr Eichorn
aliique criterium
morum humanorum ac socialium relationum ex historia repetendum existimarunt. Nimis enim abrepti desiderio leges civiles mo,

ribus et conditionibus populorum accommodandi,

mam

et

vitale

elementum

quod

in iure

earumdemnor-

naturali ceraitur

ex

INTRODUCTIO
circumstantiis

13

ia quibus populi pro divcrso evolutionis gradu

versabantur explicarunt; atqae ideo legiini omnium aequitatem

ex temporibus inclinationibus instinetu explicatione diversa
unde impulsum acceperunt diceterisque adiunctis
virium
,

iudicandam censuerunt. At hi quantum a veritate deerrent, nemo

est qui non videat. Aperte enim confundunt internam legum

cum
qua absoluta earumdem rectitudo metienda est
mera occ^sione externa, quae ipsarum condendarum ansam decultura moribus, aliisque
dit. Fateor equidem ex consuetudine
singularum gentium conditionibus rationem peti posse cur hae
atque id reapse ad
leges potius quam aliae sancitae fuerint

normam

At vero

historiam pertinet.

sermo

est,

cum

de interna legum honestate

nonnisi ad immutabilem iustitiae conceptum respicere

non ex mutabilibus circumstantiis sed ex ipsa natu-

oportet, qui
,ra

hominis

et necessariis

rerum

ius naturae et actionum

constare debet
oiiterio

ex

labili et

omnisque civiUs

historia

relationibus exsurgit. Secus

humanarum

enim

quae perpetuo
vicibus temporum obnoxio penderet

institutio et

fundamentum aliquod

moralitas

legum apparatus

modo

in

haberet, iustus et rationi consonus

censeretur.

Quod falsissimum

esse quisque per se facile iudicabit, nec a

pluribus demonstrari eget.

diversae

hominum

Nam

ut

homo

me

individuus, sic etiam

societates Hbertate donantur; ac proinde ut in

etiam in malum ferri possunt. Qiiare earum actiones

non in seipsis criterium habent, sed ahunde repetunt
ex immutabiU nimirum quadam norma ad quam referantur, quae
idcirco, ne nutet, in natura rerum et aeternis veritatibus fundanda est. Enimvero idem plane in iusto, quod in pulchro iudicando, contingit; in quo non quia ahquid ita conformari consuevil,

bonum,

sic

et statuta

pulchritudine praeditum existimatur, sed quia legibus aestheticis

congruit et conceptui ideaU ordinis et proportionis amice consentit.

mores non quia hominibus forte placuerint, taquia legibus quibusdam aeternis cum natura hominis rerumque ceterarum, ad quas referuntur, necessario
Sic etiam honesti

les esse iudicantur; sed

connexis, respondent, ideo placuerunt vel saltem placere debent.

Principium morale et iuridicum omni historia superius est, atque
ideo ab historia suppeditari nuUo modo potest. isam nuUa vitae
humanae etsociaUs periodus tamquam perfectum exemplar rectitudinis constitui potest; siquidem ut vita individui, sic

eUam

so-

cictaUs in iugi vicissitudine sita est. Unde fit ut iha, quemadmodum a bono in malum et vicissim a malo in bonum flecUhir; sic
eUam, cum in bonitate proficit, nunquam extremum terminum,

INTRODUCTIO

14
ultra

bus

quem

uatiira

progredi nefas

humana

sit,

attingat; idque

adstringitur, emergit. Ergo

ex limitibus, qiiisi suprema regula

honestalis et iustitiae ex historia haurienda esset, nulla plane ha-

beretur; ac proinde progressus, qui certe

lium numero minime

non

exigit.

Ouisqiie

duum universamque

illa nititur,

in possibi-

At id faisum esse phiribus exphcari

foret.

enim per

se

optime videt hominem indivi-

societatem ad perfectionem

moralem

iugiter

amplificandam vi naturae incitari, atque ideo typo quoiJam honestatis in animis insculpto gaudere quo defectus, quibus turpatur,
et bona, ad quae promovere se debet, diiudicat. A veritate igitur
ahena est scholae historicae opinatio.
IV. Ut igitur rem breviter concludamus, etliicae et iuris naturahs principia, quatenus ad philosophiam proprie pertinent, ex
innato rationis lumine petenda suni, rectitudinis leges ex immuta-

bilibus

rerum relationibus derivante. Quod tamen non

ita inlehi-

gendum est, ut revelatione et historia, tamquam vahdis quibusdam praesidiis disciphna, de qua agimus, uti non debeat Nam si
in ceteris rebus, in scientia morum polissimum historia maximopere necessaria
tates,

sive

est,

ul in generationum decursu inter tot varie-

quae interciderunl

temporum

et

quae exindividualibus circumstantns,

sive locorum, originem ducunt, acuto

quodamin-

queant ac seligi immutabiha illa principia et veritates constantes, quibus humanumgenus semper et ubique imbutum apparuit; quaeque non ahunde *quam ex fundo rationis prout
in tota humanitate se explicat, aut ex revelatione quadam primitiva dimannrunt. Multo autem magispraesidiumluminissupernaturahs invocanthim est; siquidem intelligentia humana suis tantuitu discerni

tum rehcta

viribus, ut supra dixi, valde labilisestetad

errandum
fundanda est ut liistoriae humani generis adminiculo iuvetur, et divinum revelationis hunen prae oculis semper habeat, quo veluti moneatur utrum
recta pergat an a tramite veritatis aberret.
prona. Ouare

morum

scientia sic in ratione

Articulus

IV.

Herum tractandarum

partitio,

Cum praesens tractatio ad adolescentes in doctrina morum rite

instituendos unice spectet, ab eorum utihtate methodi norma dictetur oportet. Quocirca eam rerum tractandarum rationem sequi
decernimus, quae ordini et

claritati

opportuna magis videatur.

15

INTRODTJCTIO
Et quoniam ad id

accommodatiorem existimamus secundam

di-

stinctionem, quam inter ethicam et ius naturae constitui posse diximus; eam eligimus, atque ideo sic utriusque elementa exhibebimus, ut pro argumento Ethicae proprio intelligamus actum humanum per se inspectum prout bonus eftici debet, scrutando
conditiones illas quas generatim induitut moralis evadat; pro argumento autem iuris naturae accipiamus actiones determinatas,
quas homo obhgatione legis naturalis facere vel in ahis observare
ratio incolumis maneat. Hinc facile fiet ut
materiae discrimen habeatur, quin partes unius disciplinae cum
alterius partibus confundantur; tum ea, quae generahora sunt ac

tenetur, ut iustitiae

particularibus implicita, praemitti possint,

magno

claritatis

emo-

lumento. Quare ab elementis elhlcae Iradendis auspicantes, eaunico hbro complectemur, qui actushumani generaliminspecti theoriam contiaebit, atque de eius moralitate et obligationis natura
disseret. Post ad ius naturae gradientes tres libros subnectemus,

quorum primus

ius individuale,

alter ius sociale, tertius ius in-

ternationale velgentium evolvet, pro triplici respectu quo

huma-

nae operationes, proat iustae sunt, considerari possunt. Humo

enim, etsi ad factum quod j^ertinet in societate constiiulus sit, et
in societate una existens ad alios homines, prout societatem aham
efTormant, reapse referatur; tamen praecisione mentis considerari potest vel ut persona tantum humana est, abstrahendo cogitationem a societate civih tum sua, in qua forle reperitur, tum ceterorum hominum, qui semperaliquam communitatem efformant;
vel spectari potest ut membrum pecuUaris cuiusdam muUitudinis
societatem civiiem proprie constituentis, considerando dumtaxat

cum Superiore a
vei denique spectari polest quatenus tamquam m.emsocietatis independentis cum societatibus aliis earum-

relationes quas habet sive

quo

regitur;

brum unius

cum

aliis

civibus sive

que membris relatione naturali devincitur. In hoc nulla hypothesis fmgitur, sed mere pro ordine, ad scientiam rite comparandam
necessario, cogitatione mentis id distinguitur, quod in homine
complexum est. Id vero omne ad abstractionem mentis pertinet;
abstrahendis autem ut scite inquit Aristoteles, non est mendacium.
Hac igitur respectuum varietate considerata, et operationishuma-

nae generah investigatione praemissa, particularis eius disquisitio

in tres partes dispesci polest. Unaerit quae de officus et iuribus hominis individui eloquatur; quae proinde iusindimduaU nominabitur. Altera iura scrutabitur et ofhcia hominis societatem civilem
efformandis, huius societatis relationes internas contemplando; at-

INTRODUGTIO

16

que ideo ius soclak non immcrito dicetur ^. Tertia considerabit

iura et officia, quae iiiler gentcm unam et alleram intercedunt,
speclatis non internis sed externis tantum societalumciviliumrelationibus; ac proinde ius internationale

vel eliam gentiinn ap-

pellabitur.

Atque
cius in

fiic

abs re non

erit

partitionem reprehcndere, quaniHeine-

sui operis exhibet

illud inscribens cle iure natugentium, quasi unum non ut pars in altero contineretur,
sed ambo tamquam duae diversae species mutuo dilTerrent. Quod
non est ita; quandoquidem ius naturae est veluti genus, quod,
tamquam speciem, ius gentium sub se complectitur. Quid enim
aUud in iure gentium, ([uatenus ad philosophiam pertinet, continetur, nisi praeceptiones iliae a natura proticiscentes, quae ad gentes seu nationes inter se rite ordinandas rationis luce clarescunt?
Hoc autem niliil fert ahud, nisi ius naturae non privato homini
aut interno ordini civitatis, sed populis externe dirigendis appUcatum. Quare iusgentium non tamquam pars iuri naturae opposita, sed tamquam eiusdem species proponendum est.

rae

titiilo

et

Sulet a

-1

voce abstineo

nonnulHs
,

ius socialc ius etiam

publirum

ciale contlitionibus mutabilibus

socletatis

tum. Quare non

naturae nititur

solis principiis

et cvolutioni civili
,

populorum applica-

ut ius sociale dc quo agimus, sed

ctiam mutabilibus cx pracscnti cultura nationum dcsumptis

factis

rum

appcllari. Seil ego ab hac

propterea quod noniinc iuris publici intelligi debet ipsum ius so-

elemento nimi-

pbilosopbico bistoricum adiungit, non ut pracsidium internoscendi verum

ali-

quod quod deinde ratione demonstret, sed ut principium cx quo suas practicas dcducat illationes.
Sic etiam ius politicum ab ea parte iurls socialis,
spicit,

ct

distinguendum

est.

Illa

enim

summum

quae civilcm potestatem re-

imperium eiusque functiones per

se

rcmota expericntia considerat, ius autcm politicum proprie acceptum supremara

potcstatem atque eius exercitium contemplatur in facto ipso et iuxta populorum exi-

gentiam. Mhilominus eius principia, ut etiam iuris publici, quoad elemeutum phi-

losophicum quod continet, a iure

sociali naturali exhibentur.

ELEMENTA ETHICAE
DE ACTIONE HU.MANA GENERATIM PROUT MORALIS EST,

iiumano ac rectiludine eidem impartienda disseramus, tiuis in primis scrutandus est, quem ille respicit, et a quo tamquani ab exteriore causa perfectionem mutuatur. Deinde ab externo hoc operationis principio adprincipia subexaminare debemus
iectiva et interna contemplanda gradientes
vel comitantur.
eliciunt
faculiates, quae actus morales liominis
His diligenter enucleatis, exquirenda erit norma, quam ad actioUt dilucide et ordinaie de

actii

lias dirigendas beneficus naturae Auctor nobis elargitus est,

principium unde earum obligatio proficiscitur. Tribus igitur cacomplectemur,
pitibus librum liuuc, quem Ethicam inscribimus
quorum primum de fine operationis humanae alterum de facul-

nes
et

homd fertur, tertium de regula

actionum humanarum disceptabit.

tatibus quibus in illum

pio obligationis

et princi-

CAPUT PRIMUM
DE FINE 0PERATI0NI3 HIIMANAE.

primum unde homo ad

quodnam obiectum, hnemultimum,

Tria hic triplici articulo vestigabimus

Operandum moveatur; deinde,

seu supremum hominis bonum, constituat
operationibus proxime quaerendum in hac

tertio,

quid humanis

vita propositum

sit.

Articulus Primus.

Unde homo ad operandum moveatur.

1.

Hominem ad operandum

impelli ut

bonum

assequatur

ma-

lumque declinet, cuique propria convincit experientia. Quare fa

ctum quoddam est per se notum, quod demonstratione revera non

ELEMENTA

18

eget, Nihilominus quia demonsiratio

cum huiusmodi

etiam veri-

hochabet emolumenti,
cur sint potius quam non sint;

tatibus propria luce palentibus adhibetur,

ut eas collustret rationemque afferat

rem de qua agimus

ratiocinatione aliqua confirmemus.

Age itaque duo considerari liic possunt: subiectum, unde operatio emergit; Deus qui vim illi ad operandum indidit. Utraque
autem consideratio propositam veritatcm confirmat. Et sane ad
subiectum quod allinet, ipsum exinde ad operandum cietur quod
perfectione aliqua caret sibi consentanea, ex cuius absentia sollicitatur et extra aequilibrium naturae ponimr. Illam igitur dum
operando assequi nititur, in bonum nititur. Ut enim ex meta-

physica constat, quidquid naturae congruit aut etiam quidquiJ

bonum
perfectio est aut perfectionem conservat vel amplificat
nominatur. Nec tingi potest subiectum operans per se in maluin
,

propendere; siquidem propensio naturalis, cumexipso pullulet,

eidem conformis esse debet; nequit autem conformitatem hanc
retinere, nisi quatenus in id feratur

quod subiecto ratione aliqua

assimiletur, ac proinde eius respectu bonilatem includat.

qui vim subiecto ad operandum

sapientissimus et beneficus
Auctor
elargitur; profecto nalurae
nonnisi ad id quod perficiat aut cum congruenti perfectione nectatur, propensionem indere posse dicendus est. Praesertim id apparet, si cogitetur totius naturae motum a Deo sic intendi et gu-

autem spectetur Deus

Sin

bernari ut circulus quidam perficiatur qiio res omnes ab ipso

conditae in supremum priucipium, unde ortum habuerunt, eo modo , quo possint regrcdiantur. Id autem necessario fert ut res
,

omnes

propriis opcrationibus per se in id incUnentur

bonitas divina

sit

quod

vel

vel divinae bonitatis participatio.

Propensione vero in bonum semel in subiecto aliquo conslituta,

continuo fuga maii eidem innascitur; siquidem id, quod movetur,
nequit ad alterutrum e duobus oppositis terminis accedere quin
,

simul recedat ab aho.

Nemo autem

ignorat bono

malum adversari

eiusque privatione constitui.

2.

Haec

omnes

quae dixi

bonum

in

non modo hominem

aliquod operatione sua

niti

sed res

mundanas

generatim ostendunt,

id praestant, maximum intercedit discrimen,

qua singula in suo genere donantur. Ennaturae
pro diversitate
tia enim cognitione prorsus destituta impulsu tantum mechanico
feruntur in determinata natura et nisu virium, quibus instructa
sunt residente et extrinsecus tantum ad earum exercitium determinantur. Viref enim, quibus operantur, caecae sunt et fataies,

Verum

in

modo, quo

nec ullo modo ex se sed unice ex Gonditoris impulsu

et voluntate

ETHICAE
cientiir. Briita vero

19

animantia, utpole quae sentiendi facultate or-

nantur, vi cuius peculiaria facla ad ordinem corporeijm pertinentia

distinguunt ac de

eorum monentur

existentia; inclinalione vitali,

quae ex obiecti externi sensione excitatur, moventur; licet instinctu quodarn determinato et necessario, propterea quod intelligenorbantur.

tia

per quam veetiam universales et necessarias attingit, rerumque relationes, progressus, causas et consequentia ceruit, tum praesens cum
transacto comparat ac praesenti adnectit futurum, totiusque vitae
suae cursum agnoscit. Quare quid sibi conveniat aut discrepet faAt homo, praeter sensum, rationis est particeps

ritates

obiectumque non caeco impetupropellitur, sedmoHinc ortum est efTatum illud: bruta duci
hominem contra in fineni se clucere. Obiectum enim
in finem
in quod tendit operatio, finis nominatur; propterea quod eius veluti terminum constituit. At a brutis, quae relationem internoscere
nequeunt, obiectum, in quod tendunt non ut terminus operationis cogitatur, sed sensibili tantum perceptione apprehenditur; qua
stante apprehensione
appetitio in obiectum fertur non quia conveniens esse iudicatur sed quia naturae cogit inchnatio. Convenientiam autem eiusmodi quam bruta ignorat naturae artifex
novit qui sic ilhs conformavit instinctum, ut ad eiusmodi determinatum obiectum incitarentur. Homo contra qui rerum respectus
et proportiones attingit
obiectum prout finis est suarum operationum, perspicere valet, seque ad illud appetendum flectere.
3. Verum homo non simplex quaedam natura est
sed duplici
coalescit parte, corpore nimirum animoque. Ex quo fit ut eius respectu duplicis ordinis exstent bona, huic duphci substantiae accommodata; et, quod consequens est, duplici etiam appetitu ornetur, sensili scihcet ac rationah
quorum altero ad bona corporea,
altero ad rationaha inclinelur. Id eius natura fert. At cum haec
bona inter se saepe repugnent, eorumque unum alterum demat;
contra homo ab opifice sapientissimo procedat qui nequit non
velle ordinem in rebus a se conditis; bona eiusmodi atque ad eadem appeUhis ita inter se ordinari debuerunt, ut corporea cessucile iudicat, in

tu voluntatis deliberatae.
,

ra essent rationalibus, atque appetitio sensilis a rationah dirigen-

da foret; nec quod inferius est dominium haberet aut superioris

boni dispendio deterius appeteretur. Atque id ex eo etiam apparet
quod pars ad regendam aham destinata talis sit oportet ut
,

relationem

et

ordinem conspicere

possit.

Quod sensibus, qui

universalibus destituuntur, certe non competit, sed rationis

taxat est proprium,

Cum

igitur

animus corpori praestet

ideis

dum-

et ratio-

ELEMBxN^A

2U

nalis appetitus in liomine praecipuus

id simpliciler respectu

sit

eique subiaceant sensi-

bonum

erit
quod rationali
Quae autem respondent sensibus, si rationi
Don reluctentur nec bonum adimant illi dcl^itum sed potius ipsi
dcserviant
bona liabebuntur sin aliter etsi respectu corporis
sensilisquc inclinalionis bona dici possint
tamen respectu bominis prout is ordinata quaedam natura est, mala erunt. Ac si homo bonilate illa sensibus accommodata sic trahi se sinat, ut inde
detrimentum in rationem proveniat, malum appetet; Ucet non sub

lcs

liomiuis

appetitioni respondet.

ratione mali, sed sub boni specie deUtescens.

hominem in bonum ferri tum etiam patet

bonum; nempe bonum rationis, cui sensile,
nunquam rehictari sed potius serviro debet. In bonis

Conslat igitur

4.

quodnam hominis
ut appetatur,

autem

tria

sit

considerari possunt: utilitas

Utas est aptitudo

honestas

quam bonum ahquod habet

voluptas. Uti-

respeclu adeptionis

ad quod conscquendum ceu me/lium suppetit. Bonum

proinde sub hac consideratione utile dicitur. Exemplo sit cibus
respectu vitae aut peouuia respectu rerum cmendarum. Honestas
est convenientia
quam iuxta ordinem ralionis bouum aliquod
suapte vi habet cum natura quam respicit; atque ideo bonum hoalterius boni,

quod propterea appetitur quia decet et

pcr se amore est diguum. Exemplo sit scientia aut virtus quae
appetuntur propter propriam bonitatem. Id vero non prohibet quominus bona honesta etsi quaequc in suo ordine propter se appetantur dirigi tamen possint ad poliora bona quae etiam honesta
sint
et sub hoc respectu utilitatem etiam participant. Denique
Yoluptas est quies illa quam animus in bono possesso experitur
et bonum sub hac relatione delectabile nUncupatur. Exemplo sit
iterum cibus yel ipsa scientia et virtus, quae certe ut iUe sensilem, sic ipsae delectationem afferunt rationalem licet communiter delectabile bonum id dicatur quod propter solam voluptatem
et quidem sensibilem praepostere concupiscitur.
5. Ex his, quae diximus, patet modus quo iuxta naturae ordinemhomo ad eiusmodi bona appetenda incitatur. Namcjuod mere
utile estnecaliunde bonitatemuUam habet respectu nostri (quemadmodum ex. gr. foret medicina) proprie non araatur, sed inipso
bonum iUud appetitur, ad quod adipiscendum medium est. Volu-

nestum

illud appellatur

ptas seu delectatio dUigitur ut quid consequens possessionem boni

convenientis

propter quod appeti dici posset, non quidem tampropter finem (ridiculum enim esset velle delectari

quam medium
ut bonum consequamur, cum delectatio hanc adeptionemiamsubaudiat) sed tamquam effectus propter causam revera enim dele,

ETHICAE

tl

bono possesso ingeneratur ab eoque speciem et mensuram

Quare solum honestum tale est ut ratione sui in proprio
ordine appeii debeat; et quamvis cum delectatione coniungatur,
tamen non propter illam diligitur, sed unice diligitur propter se,
quatenus decorum est et naturae conveniens.
Quae cum ila sint, elucet profecto honestum dumtaxat esse bonum, quodiuxtaperfectum naturae ordinem appetitionem allicere
atque ad operandum movere debet. Sed quoniam ut exphcatum
est, voluptas etiam suo modo tendentiamin bonum terminat; efficitur hinc ut homo in operationibus, quas exercet, voluptatem
spectare possit, non modo tamquam id quod consequatur adeptionem boni, quod amore est dignum, sed etiam tamquam id cuius
gratia ipse operetur. Quare haec duo tantum voluptas et honestum
rationem fmis induere possunt, illaquidem plerumque praepostehoc autem iure meritoque.
re, semper taraen minus perfecte
Hincpatet, hominem, quotiescumqueoperetur, semper aut ab ho-

ctatio a
accipit.

nestate aut a vokiptate moveri.

6.

Accuratissimam considerationem mereturduplexrespectus qui

in bonis, quae naturae conveniunt, dihgendis haberi potest: alter

aller autem subiectivus. Duo enim in eiusriimirum obiectivus
modi bonis spectari possunt bonitas ipsa per se, quatenus amore
digna est; et congruentia quam habent cum subiecto appetente,
cui commodum.et perfectionem aiTerunt. Si priori modo bonum
dingimus, quatenus ipsum esse in se amabile iudicemus, sine consideralione commodi quod inde in nos provenit, ac proinde illi
propter obiectivam dignitatem, quam includit, aifectu coniungimur, et sic ad operandum movemur; ordinem obiectivum sequimur ac nobilissimo amore tangimur. Sin autem obiectum idcirco
,

appetimus, quia congruum et

Icl

disij quia

si

homo

opcrandum

ail

aliquoJ Iionestum consequitur

commodum

quod

Lonum
modo ab

a voluptate illa moveatur, quae

in suo orcline rationem habcat finis,

non escludat ipsum bonestum netpe

iulcatione sua

nobisest; respectum

illud

ad voluptatem

diri[jat

taniquam medium, sed tantum praecisione mentis banc respiciatj tunc minus perfecta

quidem

coutingeret
ciaergit.

erit operatio
si

sed vitiosa

homo movoretur

Tunc euim praepostera

quod voluptas specicm

absolute dici non potest.

a voluptate
foret

Contrarium vero

quae ex usu mediorum nonnuUorum

intentio. Et ratio utriusque assertionis

accipit ab oLiccto,

ex quo carpitur. Quare

ncstiim est, ipsa quoque honcstatis cst particeps

et

proinde

tantum

piscendum

cst atque a natura

;

tunc voluptas

propositum tamquara mediura ad

quac inde forte

consecjiiitur

si

obiectum

bonum

utilitatis

est,

obiectum ho-

nova adiunga-

nisi

tur inordinatio, tcrminus aclionis sub hoc respcctu esse potest. At

le

si

uti-

aliud adi-

etiam rationem

induit, et idcirco per se spectari sine positiva ordinis pervcrsionc ncquit.

ELEMENTA

22

sequimur subiectivum^ ac pro fine non tam obiectum quam potius

nosmetipsos habemus. Atque liinc distinctio philosopliorum morahum in ulilitarios et rationales revera desumitur. Nam qui commodumipsius appetentis in amoreboni et operationibus humanis
spectari vohint, bonum honestum in utile quodammodo convertentes; hi iure it/i/i/arii generatimnominantur; quamvis denuo partiendi sunt iu duas classes, prout commodum corporis, aut animi
inculcant. Qui contra, subiectivo respectu posthabito, ordinem
ipsum obiectivum et bonitatem rei per se spectatam pro motivo
operaliouis proponunt, rationales dicuntur. Quod vero modus hic
operandi homini conveniat, hquido patet; quippe homo rationis
ductu operatur, ac proinde diguitatem obiecti detegere eamque
sectari lacile potesl. Immo etiam cum suum commodum curare

ad hoc praestandum moveri poterit ratione obiefacere animum inducat non praecise quia
commoduni suum est, sed quia ab ipso ordine eiusque Auctore
adstringitur

ctiva, quatenus id

praecipitur.
7.

Yerum

in

omnibus

his appetilicmibus, sive

voluptas quaeratur, id quod funditus sollicitat

honestum

animum

sive

habetur-

prima radix, ex qua omnis appetitio pulhdet est amor

boni geueratim accepli, niuiirum uuiversahs et abstracti. Is igieiusque
tur amor forma est omnium nostrarum appetitionum
obicctum id constituit quod simpUciteret absolute propter se appetitur, et cuius impulsu cetera procurantur.

que

veluti

Et re

quidem

vera, nisi processus sine principio et effectus sine

causa admitti veht

statuendum certe

est respectu

appetitionum

humanarura obiectum aliquod quod non ad ahud referri possit,

sed absoiute appetatur suapte vi et ceterorum appetendorum rationem sufficientem contineat. Id autem in generale bonum quadrare nemo sanus dubitabit. Etenim cum nos rem pecuUarem appetimus, in ea re minime sistimus, sed continuo ad aham rapimur; eamque cum assequuti simus, tertium aliud desideramus,
atque ita porro quin unquam ad exitum deveniamus. Ergo signum est nos inchnatione naturae in id ferri, quod in pecuharibus
bonis reapse reluceat, sed non plene conUneatur. Hoc autem aUud
esse nequit, nisi bouum quateuus bonum est, nempe bonum. generaUm. acceptum. Hoc enim reapse in peculiaribus bonis continetur, at non integre et cumulate. Deinde si qui^ se diUgenter interroget, comperiet procul dubio se in singulis appeUUonibus a
boni, qua bonum est, desiderio pertentari; atque idcirco quodvis
pecuUare obiectum veUe aut eUgere, quia aUquo pacto bonitaUs
,

est

parUceps ac propterea innatae suae incUnaUoni respondet.

ETHICAE
Sic qui

ex se causam quaereret cur scientiam aut sanitatem aut

non aliam inveniret responsio-

divitias aut quicl aliud desideret,

nem

^3

nisi tianc

quia obiecta

illa

bonitatem includunt ab eisque

aiiqua saltem ex parte beari se sperat. Sin

bonum qua bonum

autem interrogaretur

bonitatem ipsam velit

responsum aliud sane non dabit, nisi hoc: quia id dignum appetitione
est, atque ipse sic natara constituitur ut illud necessario appetat. Et re quidem vera, qua ratione bonum in genere ad aliud
referri possit, si nobis obiicitur tamquam id quod cumulate complectitur quidquid volantati competit, atque ad nos undecumque
perticiendos suppetat? Quare cum omnia, quae appeti possunt,
cur

in

tantum

possint, in

est seu

quantum de bono

participant; in eo ratio

ultima cuiusque appetitionis revera cernitur; siquidem absolute

et simpliciter

propter se appetitur et causa est car cetera omnia

appetamiis.
Id

8.

rium
Jis

haud tamen putandum est desidesemper manifestari in singuappetendis. Revera enim plerumque nos movet im-

cum

certo constet,

istud boni abstracti explicite

obiectis

Ita, qui ex. gr. scientiam diiigit, is ut peculiaris huius

boni amore pulsetur, opus non liabet ut hoc modo apud se raplicite.

liocinetur: ego

bonum

abstracte cupio

participat; ergo appetenda

esse

bonam agnoscat

mihi

ut eius

est.

sed scientla

Sed

bonum

sufficit ut

desiderio capiatur

Jioc

scientiam

licet latens

principium, a quo ad illam dihgendam solhcitatur, in tendentia

animi ad bonum in genere situm sit. Quare cum id intercidit

animus in

scientia qaidem_ sistit, verum non positive sed negaquatenus illam non actu ad ahud refert, quamquam referre possit; nimirum ad bonum qua bonum, ex cuius amore
tive;

latenter excitatur.

Atque ut exemplo rem cohustrem, hic in voluntate quoad boferme contingit atque in intellectu quoad apprehensionem et iudicium circa verum. Idea enim entis est quidem prima notio quae in nobis exsurgit, et est etiam ratio cur singulae
veritates apprehendantur sed non requiriturut semper deinceps

num idem

expUcite cogitetur,

cum

ceteras cognitiones acquirimus. Sic

amor

boni generatim inspecti est primus affectus qui in anim.o pnllulat

cum bono convertitur, et est

omnium appetitiouum; sed opus

post apprehensionem entis, quod

etiam veluti forma communis

non

est ut actu

semper eUciatur in

singulis posterioribus motibus

voluntaUs.
9.

Postremo, adeptio boni nobis adaequate respondentis, quod

nimirum

sufficiens sit

ad appeUUonem uostram penitus expien-

ELEMENTA

24

dam et ultimam nobis perfectionem elargiendam felicitas nominatur. Ex qua proinde necesse est ut tranquillissima pax et gaudium oriatur in animo. Perturbatio enini et motus inde enaseitur,
quod re aliqua sibi debita subiectum car-eat. Ouod certe in felicitatem non cadit, quac possessione plena boni liomini convenientis
,

constituitur.

Attamen ut vere animum expleat adeptio Ijuiusmodi, perennis

et immutabilis esse debet. Secus non quietem et pacem, sed potius siimmum angorem et anxietatem afiferret. Quo enim maius
cst bonum quod possidetur, eo magis eius amittendi persuasio
animum excruciat. Quare sapienter a Boethio felicitas defxnita
est: status omnium bonorum aggrcgatione perfectus. In qua defmitione per vocem status includitur permanentia, per vocabulum
perfectus excluditur mutalio. Sic autem definita felicitas possibilis
reverapro homine dicenda est; ac proindc aliquod obiectum exstet
oportet, ex cuius possessione in nos aliquaudo illa proficiscatur.
Naturale enim desiderium frustraneum esse non potest; nisi naturam omnem evertere quis velit et hominem sibimet ipsnm repugnantem efficere. Quod adeo absurdum est, ut ipse Ivaut, qui in
critica rationis

purae praestantissimas

omnium

veritates subruere

dumtaxat
quamvis contradictionem adstrueret inter suam metaphysicam et moralem.
Sed de his satis dicta sint; nunc ad obiectum eiusmodi plenae
felicitatis vestigandum gradiamur.

non dubilaverat,

iu critica rationis practicae vi huius

argumenti eas restituere coactus

sit,

Articulus
De
10.

Permagnae

doctrina

morum.

II.

obiecto felicitatis

humanae,

necessitatis est haec quaestio et vere capitalis in

Nisi

enim obiectimi

fehcitatis,

ex qua perpctuo

in agendo solhcitamur, ante constiterit; in incertum ferri

humanas

actiones necesse

erit,

omnes

utpote quae fixo termino destitue-

quicum ceteri intermedii fuies connectaatur. Sin autem

perperam ac false obiectum hoc stabihtur, omnis iiumana vita a
scopo suo deerrabit. Ad rem Tullius. Fine in philosophia consti-

rentur

tuto

missum

quam

Nam ceteris in rebus sive praeterignoratum est quidpiam, non plus incommodi est,
quanti quaeque earum est in quibus neglectum est ali-

quid.

Summum

ignorari necesse est.

consiituta sunt omnia.

sive

autem bonum si ignoretur vivendi rationeni

Ex quo tantus error consoquitur, ut quem
,

ETHICAE

portum

non

se recipiant scire

25

possint. Cognitis

"

in

finibus,

cum

lorum

iuYenta yitae via est conformatioque

rum

intelligatur quid sit et

autem rerum
et ma-

bonorum extremum

omnium

officio-

Ut itaque maiore, qua possumus, perspicuitate utamur, negante

prius

quam

metbodo procedemus; ut

aiente

obiectum plenae

dem sita illa

bonum nobis

felicitatis

sit

inesse nequit

appareat. Age

iam

reiectis iis in

facilius id

quibus

in quo tan-

in hac controversia duplex

occurrit, increatum scilicet nempe Deus, et creatum,

cuius dumtaxat adeptio nobis in praesenti vita praesto est. Si igi-

tur

mentem

a futuro aevo atque a Deo abstratiimus, obiectumque

hac vita quaerimus in obiecto aUquo creato

sistamus oportet, quod vel honestas ipsa sit, vel voluptas, vel tandem utriusque complexus 2.
Et sane huc recidunt sententiae omnes philosophorum qui in
feUcitatis perfectae in

fine ultimo constituendo a

Deo cogitationem averiunt et ex duoanimo, unde homo constat, aut unum

,

bus elementis, corpore et

aut alterum aut iunctionem utriusque praecipue ad tuendum suscipiunt. Quos ne ut turbam inordinatam cogitemus
duces ipsis
,

constituamus eosque antiquissimos et praeclaros qui stabiliores

sectas condiderunt. Pro fautoribus igitur voluptatis stet Epicurus,
qui in ea finem ultimum hominis reponi voluit Aristippi placita
sequutus ^. Honesti adsertores ducat Zeno stoicorura princeps
,

De Finibus

2 De bono
est,

1.

utili

V.

mentionera non facimus

ipsum sub hoc respectu non

quia ut suporius (. 5.) explicatum

tara est finls, quara potius

sej utile autera diclt aliquid relativura

,

3 Acriter disputatum

II

utrum

in voluptate

Epicurei qui voluptatera

propter

acl

finera ali-

aliud.

corporis aut anlmi

cum virtutem ctlam valde laudarit et inqui de ea re sic scriS. Thomae

summura bonum aestimabant diligenter colebant

constituerit

Sed adstipulandum puto sententiae

culcaverlt.
bit:

quod spectatur propter

est a philosopbis

suramum bonum Epicurus

medixmi

absolutum quod spectatur propter

quera consequendura. Finis enira dicit aliquid

voluptatem

ne

pcr contraria vitia

eorum

virtutes

<i

voluptas impediretur. Gula enim per immoderantiam cibi dolores corporis gene-

sed taraen

scilicet

Propter furtum aliquis carceri mancipatur. Et

rat.

voluptatera impedlunt.

Ethicorum

lect.

5.

ita

diversa vitia diversimode

Ilulc gregi accensentur materiallstae ac sensistae, quos inter

de pbilos. moralej i'em

sic explicat.

Maupertuis (Essai

Voluptatem appellat motionem quaradam ani-

bomo mavult babere quam non babere. Tcmpus vero,

momenta partltur quae niomenta felicia nominat. Tuni
bonura reponit in suniraa momentorum fellcium
malum contra In summa momentormu infclicium. Cum vero quisque homo utraque summa afficiatur, unam es

mi

vel

senslonem

quo baec durat

quara

in varia

ELEMENTA

^6
qui

iri

virtiite

extremum

vel melius in sapieutia virtute

constituit;

quod etiam ante ipsum

praedita

bonorum

fecisse videtur

An-

listlienes. Denique quiin virtute simui et voluptate finem ullimum

residere velint, auctorem habeant Aristotelem, ex quo Peripateticorum secta manavit. Is enim duplicem felicitatem dislinguit
unam, quam tJieoreticam appellat, eamque liomini solitario attri-

quam

buit, utpote qiiae in speculatione sita sit; aliam,

vocat po-

liticam et liominis socialis propriam eamqiie conslitui docet ex

summa bonorum omniimi tum animi tum corporis tum etiam fortunae; quod idem est, ni fallor, ac felicitatem in coniunctione vo,

luptatis

lam ex

cum

virtute reponere. At vero gradatim

liisce sententiis

stinctis propositionibus

probandam

ostendemus nul-

esse, idque claritatis gratiadi-

praestabimus.

Propositio
Voluptas nequit esse

I.

supremum hominis bonum.

Prob. Duplex voluptas considerari potest corporea, quae

ex rebus sensibilibus; et incorporea, quae ex bonis spirituaiibus
carpitur. Neutra dici potest supremum liominis bonum. Et sane
si de corporea sermo est, id dici aliter non posset, nisi homine ad
11.

vilitatem belluarum abiecto. Nequit

sensili pro

sum

nihil

homine
quod praestabilius

enim

summum bonum

constabiliri, nisi in ipso, praeter

sit

Quantum

inesse dicatur.

in re

corpus et senigitur

constat animi mentisque existentia eiusdemque prae corpore et

sensu nobilitas tantum Epicurei commenti falsitas elucescit. Ut
,

dicam de turpitudine, brevitate, oppositione mutua, vicissisensuum maxime abundat quae omnia a vera hominis feUcitate abesse debent. Sed ut
facillime res innotescat, quis adeo impudentis est oris ac tam dissolutis moribus gaudet, qui, si optio ipsi daretur velletne tantum
voluptate tabescere an virtutem voluptati coniungere, primum ex
his optatis dehgendum esse reponeret? Quod si nemo est adeo effrons, ut praeler voluptatem non aliud etiam optabile esse fateatur; nimis perspicuum est finem ultimumin eareponi non posse.
Nec quidquam proficeret is, qui, corporeis reiectis, ad spiritualem delectationem confugeret, ut in ea bonorum extremum cerni

nihil

tudine, ceterisque damnis, quibus voluptas

;

altera subduci iubet. Si, subductione facta, aliquid boni superest, habetur felicitas
sin

aliquid niali rcmanet, habetur infelicitas.

Quara sententiam fere iisdem verbis

recoquei'^ conatus est Oioia. (Elem. di Filos, parte 5, c. \.\

ETHICAE

Nam

vindicaret.

27

ut omittam ceteras qualitates proprias fiais ulti-

mi, quas superiore articulo descripsimus id unum animadvertere

sufficiat: delectationem, quaecumque tandem ea sit, non esse obiectum ad quod adipiscendum nitimur; sed effectum dumtaxat et
;

consequentiam naturalem ex adeptione boni optabilis proficiscentem. Immo eliam, ut supra dixi, constitui nequit pro fine actionis,
quin rerum et rationis ordo a natura propositus perturbetur. Praeterea

supremum esset bonum hominis,

delectatio spiritualis

si

pter quod cetera appetantur

pro-

profecto ea esset quae ex bono ho-

nesto dimanat; idenim proprie ad rationem pertinet. Atqui nemo

non Yidet bonum honestum, si propter delectationem appetatur,
a sui natura desciscere. Eiusmodi enim est ut non alia raetiamsi nuUam animo volunisi quia decat

iliico

tione optari exigat

ptatemafferret; neque hac praerogativa spoUari potest, quinprorsus perimatur et intereat. Quare etsi iuxta naturae ordinem sit
nos de adeptione boni honesti delectari ; valde tamen praeposte-

rum

esset si

ad eiusmodi delectalionem

bonum ipsum honestum

dirigeremus. Sic qui virtutem exercet , recte poterit de exercitio

hoc gaudere, neque idcirco vituperari potest; atvehementer vituperaretur

si

propterea virtutem exercere se diceret

quia volu-

ptatem aUquam inde decerpit.

Propositio
Sapientia

et

II.

virtus nequeunt esse ultima

hominis

et

suprema

felicitas.

Prvb. Obiectum feUcitatis tale esse debet, ut eius adeptione

homini ex omni parte bene ac beate sit, omnisque eius appetisi ahquid ulterius desiderandum supereslio expleatur. Secus
set, finis ultimus dici non posset; quippe cum appetitionem ul12.

timo non

finiret.

At vero virtus et sapientia, etsi

magua hominis

omnibus viribus expetenda tamen tantum sibi non

vindicant ut eum undecumque perficiant nec ipsi quidquam
ahud concupiscendum reUnquant. Nam ut omittam ea nunquam in
tantum augescere et extendi, ut ulterius augeri et crescere sine

sint

bona

et

nequeant (quod aperte coniungitur cuni desiderio pocerte a sanitate, a divitiis, a pulcln-itudine a virium
robore a diuturnitate vitae revera differunt. Haec autem esse
bona homini in praesenti statu suo modo convenientia nemo negabit; ad quae appetenda adeo sofiicitatur, ut saepe pro virtute
fine iugiter
tioris boni)

servanda

cum eorum

iactura

magnaui

&ibi

Yim iutoe

deJjcat.

ELEMENTA

2^

Sapientia igilur etiara virluti coniuncta

titatcmnon constituil; ac

si

supremam

tiominis bea-

num

velietsapien-

cui proponeretur

tanlum ac virlute ornari, an Ins, sine ullo eorumdem detrimento, sanilatem, pulcliriludinemjionores atque similia honeste
adiungere haud dubito quin lioc secundum optaret. Quod si quis
contrarium eligit; ad hanc eleclionem non movetur, nisi amore
altioris honi, quod quidquid creatum est excedit.
tia

Propositio

III.

cum vlrtute et sapientia

supremum hominis bonum.

Nec complexus voluptatis

potcst essc

13.

Prob. Complexus voluptatis

esset atque

omnium bonorum

modo ad homiiiem

cum

virtute et sapientia

idem

finitorum coniunctio, quae aliquo

pertinere possunt.

Hoc

posito

quaerimus in

primis utrum eiusmodi honorum coniunclio in praesenti vita

sit

omittam multa ex hisce bonis, qualia suntea quae

quis est
fortunae dicnntur, in potestate liominis sita non esse
qui non videat hona corporis cum honis aniini et voluptatem
cum virtute adeo in huius vitae cursu pugnare ut aha nonnisi
aliorumdelrimonto et pene dixeriminteritu haheantur? Luculenter id patetin virtutibus", quas heroicas appellant; quae polissimum exercentur, maximis malis, quae perituram hanc vitam afiiciunt, fortiter tolerandis. Ergo nisi felicitas inler chimaeras reponi vclit, in comploxu bonorum omnium, quae ad hominem in
hac vita referuntur, non consistit.
Insuper obiectum beatitatis humanae tale esse debet, ut eius
adeptio statum constituat perennem etmutationi non ohnoxium,
nec molestiam ullam aut porturbationem admittat, sed iucundispossihilis? Ut

simam tranquillitatem. Secus a fmis ultimi ratione deficeret

quippe quod desiderium et motum animi penitus non expleret. At
vero, ipsa sic ferente natura, ab his bonis, quantulam eorum
partem in hac vita acquiramus, vicissitudo perpetua mutatio,
amittendi metus, defectuum admixtio, curae mordaces, lahor, et
innumera, quae connumerare non vacat, incommoda vix quidem
,

toleranda excludi non possunt. Ergo in ipsis extremum bonorum

ac finem ultimum residere, nisi amens sit, nemo dixerit.

Postremo

no longior sim

obiectum fehcitatis

cum maximum

bonum

hominis, ad quod cetera referuntur (quae non alitcr appetuntur nisi quatenus ad eius adeptionem animum adiuvant) eius-

sit

liiodi esse

debet, ut

nunquam cum

laudc contemni possit, nec

ETHICAE
eius iactura

29

praestanliorem hominis excellentiam redundet.-

tantum excipiatur complexus bonorum praevitae convenientium saepenumero sapienter ab homine de-

At vero,
senti

iii

si

virtus

cum

pro patria caritate ex. gr. bonis omnibus defecturis

opus sit mortem ipsam oppetere non recusat. Immo ad hoc tenetur etiam si forte contigerit ut bona quaevis et
vitam sine scelere servare nequeat. Falsum est igitur in his bospicitur,

se abdicat ac

si

quae ad praesentem vitam pertinent, tlnem ultimum reperiAdde his reliqua argumenla, quae ad veram sententiam per-

nis,
ri.

suadendam mox afferemus.

PnoposiTio

Supremae

felicitatis

IV.

obiectum aliud essc non potest

nisi Deus.

14. Prob. Nisi feUcitas vanum nomen per dehrium dici velit
auctorque naturae muniricentissimus nobis ad illudendum et dire
excruciandum adeo acrem feUcitatis cupidinem animo indidisse
fingatur; altius pandendae sunt alae, ac terminos periturae huius
Titae praetervecti in aevo non defecturo, quod praesenU labori
succedat feUcitatem nanciscamur oportet orituram ex obiecto
quod a praesentibus longe discrepet. At obiectum hoc aUquid esse, quod creatum et Unitum sit, minime potest. Bona enim huiusmodi, cuiuscumquc conditionis sint, naturalem et necessariam
dependenUam et ordinemad perfecUus bonum, nempe Deum, involvunt ac proinde cognitione et bonitate sua desiderium excitant cognoscendi et possidendi bonum illud aUius, ex quo pendent et cuius bonitatem parUcipant. Uitimus igitur appeUtionis
terminus esse nequeunt. Praeterea obiectum felicitaUs naturali
propensioni in bonum penitus explendae respondeat opus est.
,

autem naturalis propensio in ente cognitione praedito, cognilionem ipsam pro mensura habet ac norma. Cognitio autem hu-

Illa

mana

infinitum respicit et

bonum

plane immetatum. In

lioc igi-

hominis desiderium natura sua fertur, ac proinde in nuUo

creato bono conquiescere plane potest. Gum vero eiusmodi bonum,
quod nuUis limitibus circumscribatur, aliud nullum sit nisi Deus;
felicitas humana nonnisi in Deo reperiri dicenda est; ex cuius
adeplione omnia bona accommodata statui, in quo iUum conscquimur, proUciscantur.
Quae quidem adepUo summi boni iis facultatibus obUngit, quae
tur

obiectura eiusmodi respicere possunt et rationalis animi sunt pro-

ELE^IENTA

3Q
priae; nec

omnino

cum

perituro corpore intereunt, sed utpote spirituales

in immortali

animo perpetuo

resident.

Hae autem non

sunt aliae nisi intcllectus et \oluntas; quarum prior plena quadam et directa contemplatione supremum illud Verum amplecti-

quo quidquid

tur, in

veritatis est

eminentissima ratione contine-

amore tanti boni in quo perfectissime

cernitur quidquid extra ipsum bonitatem imperfecte participat
mulcetur, et inmienso quodam gaudio propter adeptionem hanc
non defecturam perfunditur. Quare cum felicitas hominis obiective ipse tandem sit Deus; patet profecto animum humanum, cum
felicitatis amore iugiler sollicitatur
in Deum
licet id forte netur; altera tranquillissimo

sciat,

revera tendere

et

nonnisi erroris admixtione et libertatis

abusu, quoties in alio obiecto linem suum constituit, aDeo delleAtque haec tam subUmis veritas ipsi Platoni, licet luihine
Fidei destituto, illuxit; qui supremam hominis felicitatem in conctere.

templatione reposuil

summi boni universalis, quae non caligauti

animum corpore solutum in perennita-

huic aevo concedatur, sed

te vitae

maneat

Solvuntur

difficultates

Onae disputavimus rem, de qua agimus, satis superque in

luce ponunt; nihilominus opportunum erit difficultatibus satisfacere, ([uac forte ex opinionibus nobis adversantibus depromi
15.

possent.

pro voliiptate quis arguet: Finis ultimus in eo repoet ad quod omnis operatio hoministendit. Atqui talis estvoluptas. Etsane voluptas adaliud non
ordinatur; ridiculum enim esset quaerere cur quis delectari velit.
Sic igitur

nitur,

-1

I.

quo propler se concupiscitur

Ilaiic

Platonis

sententiam de

fclicitate,

quae in contemplatione toni univer-

enim obiecit nuUam esse formam

quam singula bona particularia participent, et quae abstrased singula individua
cta ex ipsis cogitetur tamquam contemplationis obiectum
propria et peculiari bonitate subsistere. Verum interpretationis errore deceptus est,
existimans Platonem de abstracta quadam bonitate fuisse loquutum cuius res insalis consistat,

perperam

refutavit Aristoteles.

Illi

imiversalem bonitatis,

Quod longe a Platonis mente discedit, qui

non bonum abstractum sed concretum et reale, summum tamen et eminenti ratione omnem bonitatem amplectens , intelligebat quod aliiid profecto non est , nisi
Deus. Atque boc sensu ipsum interpretati sunt e SS. Patribus non pauci, ct eruditissimus Bessarion in opere contra Calumniat. Plat. 1. ^, c. 7. Quae quidem in-

dividuae, quae cxtant, participes sint.

terpretatio satis aperte erui posse videtur accurata meditatione

tlicit

in sexto de Republica et ia

Phaedone praesertim.

eorum

quae. Plato

ETHICAE

31

Itemque cum operatio appetentis animi sit motus quidam tendens

in obiectum, motus aulem ad quielem aspiret; in quiete eiusmodi
ultimus finistonstituendus est liaec vero quies voluplas nomina;

tur. In voluptate igitur ultimus finis collocari debet.

Resp. Si ea, quae explicavimus, diligenter perpendantur; difficultas liaec omnino evanescit. Nam in primis finis ultimus non
est id,

quod utcumque propter se concupiscitur; sed

est id

quod

iuxta naturalem ordinem concupiscitur propter se tamquam obiectum nos maxime perficiens et quod nulla ratione ordinetur ad
aliud.
sit,

Eiusmodi autem non

quaecumque tandem ea
Quies enim in bono, quod

est voluptas,

sive sensilis sive etiam rationalis.

quidem efTectus necessario consequens adeptioeiusdem, sed obiectum per se non est praesertim vero non
est obiectum maximum, cum sit modificatio quaedam subiecti finiti ac proinde limitibus circumscribatur. Neque est id quod iuxtarationis ordinem per operationem intenditur; operatio enim a
natura non ad delectationem sed ad obiectum assequendum dirigitur. Denique voluptas, ut supra dixi, etsi non referatur ad honestum tamquam medium ad finem (id enim boni utilis tantum
est proprium), refertur tamen ut effectus ad causam, cuius praeconcupiscitur, est

nem

stantia et bonitas proprie concupiscatur.

Atque

liinc

ducimur ad respondendum

Nam

pro ente ratione praedito

quod

tendit operatio

finis id

alteri parti difficultatis.

proprie dicendum

est,

ad

tamquam ad obiectum naturae accommoda-

tum, ex cuius carentia subiectum sollicitatur; non vero id ad

quod operatio tendit tamquam ad desitionem stalus illius irrequiequi ex convenientis obiecti absentia exorilur et qui indigentia
nominatur. Cum enim ideo nascatur liaec indigentia, quia obieti,

ctum conveniens abest

naturam obiectum ipsum

profecto patet

atque propterea irrequietum illum statum excitare in

animo, ut is ad obiectum consequendum nitatur. Cum itaque rationalis causa ordini naturae in operando conformare se debeat

intendere

manifestum fit ab ea obiectum ipsum sibi conveniens debere apmodo.tapeti; non vero quietem inde orituram, nisi secundario
men turpitudine careat et primaria intentio circa obiecium ipsum
non excludatur. Si contra fieret rationalis motus animi omnino
perverteretur. Nam voluptas proprie et per se non impellit nisi
entia ex instinctu tantum operantia quemadmodum sunt bruta.
Haec enim utpote quae rationje destituuntur ordinem a natura
intentum internoscere minime possunt sed tantum ex sensione
sollicitantur. Et quouiam
ilia irrequieta, quae indigenlia dicitur
haec ut talis ad quietenj tendit quae ex adeptione boni profici;

ELEMENTA

Zt
scitur

hinc optime dicitur quies eiusmodi esse fmis cur brula

operentur

*.

Argumentum, quod ex appeiilione ceterorum bonorum

nullius momenti est. Nam ut ipsi pliilosoptiabantur virtus tanlum ut bonum appetitur, ceterae autem
res non ul bonae sed ut commodae et congruae appetuutur.
Obiic.

II.

contra Stoicos affertur

Resp. Ilesponsione bac Stoici velle verbis illuderc videntur. Cuni

enim concedant praeler virtutem alia quoque ut conimoda naturae concupisci; his, nomine tantum detracto, boni naturam reapse relinquuul. Quid euim aliud est bonum, nisi id quod, utpote
naturae aliqua ratione conveniens

appetitionem excitat? Quare

argumeutum a nobis conlra illos allatum, elsi non unicum fuerit,

tamen valore suo destitui nequit. Vanitas autem stoicae doctrinae
vel inde patet,

quod

illa

suis

dogmatibug nunquam veraccs

virtu-

amatores sed liypocritas tantum gcnucrit. Quod ut de aliis

taceam, in Seneca famosum habet exemplum, qui licetmulta egregie scripserit adversus avaritiam, adulationem, luxuriam, tamen
tis

his vitiis

tum

leviter indulsit.

bonum

Ut Ahrens 2 et Damiron 3 opinantur, supremum homiin evolutione completa omnium eius facultatum si-

est. lu

hoc enim cuiuslibet entis perfectio consistit, ut pro-

Obiic.

nis

non

III.

prias facultales plene explicet. Ilaec igitur explicatio ultimus hnis

hominis dicenda erit.

Resp. Haec sententia si ut verba sonant, accipitur confundit
in primis duo, quae maxime distinguenda sunt, medium videlicet
et fmem. Cuni enim ideo facultates evolvantur, ut ad propriam
perfectionem deveniant ad summum ipsa perfectio, ad quam facultates tendunt non vero earumdem evolutio ultimus hnis haberi posset. Et sane facultates velut instrumenta sunt quaedam
quae homini natura concessit ut earum operatioue obiectum aliquod consequatur. Unde qui in earum exercitio fmem hominis
,

poneret ei esset similis qui diceret hnem pictoris ex. gr. esse
exercilium penicilli. Deinde haec sententia ex eo etiam nutat
quod fmem ultimum hi re prorsus impossibili collocet. Qui enim
cum ad
liet ut omnes hominis facuUates complete perficiantur
id et tempus et vires ct opportunitas et vita ipsa deficiat? Ut nihil
,

-1

Hinc mirum csse

iion

debet

si

Hobbes

Hclvetius

Robinet

et onines

ge-

neratim sensistae, postquam homini solam sensibilitatem tribuerunt, unauimi pla-

ne consensu eius felicitatem in voluptate collocarunt.

2 Cours de droil naturel

3 Morale

t.

I.

Preface.

part. geu.

cbap.

I,

. 4.

ETHICAE

dicam quod
lutio,

illae ita ititer se

praesertim

si

plena

sit,

53

plerumqiie se habeant, utuniug evoalterius evolutionem excludat. Item-

que omnium facultatum evolutio etiamsi possibilis esset; tameu

augeri iugiter sine fme posset nunquam ad certum terminum vita humana spectaret; ut omittam vicissiUidinem varietatem, amissionis metum, defectum potestatis, ceterasque imperfectiones quae evolutionem hanc comitantur; quaeque a vero fine
ultimo abesse deberent. Denique haec opinio liominem ordine destitutum ac praeposterum efficit. Nam si, ut ante diximus, homo
ordinatus vi nalurae est eius facultates harmonice temperari in-

cum

ter se oportet ita, ut

Proinde

mine

una dominetur, ceterae autem

bonum maximum ad principem

ratio est

pertinere debet

atque

illi

deserviant.

facultatem, quae in
ita ut

eam

lio-

expleat et cu-

Quod quidem bonum, ut probavimus, aUud esse

non potest nisi Deus. Geteras autem facultates sic evolvi opus est,
ut ad bonum hoc consequendum suo modo conferant, et iuxta cirmulate

perficiat.

cumstantias vitae, quil)U3

secus. Unde oritur ut pro

homo forte afficitur, exerceantur aut

harum circurastantiarum varietate una
,

tamen et cum ordine

ad finem. Xam si forte contingeret ut pro rerum eventu facultatis
aUcuius evohUio supremo hominis bono inuUUs evadat, vel nobiliori quae magis fini conducat reluctetur prudens esset et raUoni
maxime consentaneum ut eius evolutio praetermittatur. Immo
tunc iUa ipsa evoluUonis carenUa ei facuitati conveniet non quidem absolute consideratae sed relative quatenus non suam sed
hominis perfectionem spectat, etquasi instrumentum ad veram ac
praestanUssimam eiiis perfeclionem asbequendam opitulatur.
Obiic. IV. Finis ultimus neqiUt esse id
ad quod liomo nullam
potius facultas

quam altera expUcetur;

debite

proportionem habet. At([ui iiomo, utpote finitus, nullam proportionem habet cum Ente infinito. Ergo in eiusmodi obiecto finis ultimus homiuis reponi nequit.
Resp. Homo quia limiUbus circumscribitur nuUam quidem
proportionem magmtudinis ad Deum habet eius enim realitas
,

utcumque sine
finitum, quod

fine aucta aut multiplicala cogitetur,

nunquam

in-

habet propoi'tionem habisiquidem utpote intelligentia et voluntaln

praeditus pro obiecto habet verum et bonum immetatum quod
concrete nonnisi in Deo reperitur. Id autem oppido sufficit ut Deus
pro fine hominis consUtuatm' licct non infinito modo sed finito
tantum atUngendus ab eo sit. Nec instes inquiens Deum utpote
qui simplex est non posse non omnimode percipi. Nam obiecti
est Deus, aequiparat. At

tudinis seu ordinis

simpUcitas excludit quidem materiales partes

quarum una

ca-

S^
piatur
tur

tur.

alia

ELEMENTA
vero nequaquara at minime
;

postulat nt

si

percipi-

una tantum sibique aequali cognitionis intensitate percipiaId enim penJet ex perfectione subiecti cognoscentis quod

perspicaciore aut hebetiore lumine

exemplum habemus

bis ipsis

exempU

praeditum. Cuius rei in nosiqnidem eadem simplex veritas

sit

immortahtas animi aut priraae caiisae exislentia,

maiore perspicuilate ac plurium relationum intuitu altingitur a sapiente, quam ab homine rudi aut scientiis vix exculto.
Obiic. V. Tandem occurret fortasse quispiam dicens totam hanc
ultimi fiuis vestigationem iuri naturae, ad quod imius libri tractalionem dirigimus inutilem prorsus esse. Nam ut inquit PuiTendorfius, ius nalurae nonnisi pracsentem vitam spectat et pro scopo non aUud liabet nisi liominem civilem efficere. Praeterea ut
gralia,

asserit Voltaire

summum bonum

et

summum malum

non aliud

nisi cliimaera est.

Resp. Putrendorhi assertio inde oritur, quod iuris naturae conceptum et praeseniis vitac indoleni non rite perspexerit. Nam ius
intelligitur )
a fme
( sive eius nomine lex aut rectum et iustum
ultimo praescindere neqnit. iXam cum lex in ordinatione consistat, a fiue, ad quem subiectum, pro quo fertur, vi naturae dirigitur, considerationem avocare non potest. Rectum autem morale
vi fmis agnoscitur. Nam ea operatio recta nominatur, quae ad fi,

nem

minime

divertat ab ipso; sicut in geometria liquae brevissima est omnium inter duo pun
cia ductarum; seu quae ab uno puncto ad alterum ita porrigitur,
ut hac illac minime fluctuet. Nec dicas satis esse ut fmes intermedii et proximi cogitentur; nam hi recie inteUigi nequeunt, sine
implicita saltem coniunctione cum fine ultimo
cui assequendo
prodesse debent vel saltem non obesse. Vita aulem praesens est
huiusmodi, ut ad alteram eventuram suapte vi dirigatur; nec civilis cultus consistere potest sine ordine morah, qui ut patet, a fine ultimo hominis normam accipit.
Scomma vero Volterianum una est ex consuetis sophistae illius
ineptiis
quae hominem atheum et materialistam non dedecent
qui non aliunde quam ex impio risu et sarcasmo delectationem
carpit. At ne confutatione quidem dignum apparet homini sano
qui propensionem ineluctabilem et naturalem ad summum bonum in homine detegit; ac proinde intelUgit eiusmodi bonum
reale esse debere et ad adipiscendum possibile
nisi homo tamquara opus inexpUcabile et contradictorium fmgi velit.
sic pergit, ut

nea recta

illa dicilur,

ETHICAE

Articulus

35
Ilf.

De destinatione hominis

Ex

in hac viia.

quae superius explicata sunt, liquido patet felicitatem veri nominis in praesenti vita minime concessam esse nec
16

iis

bonum

illud

impellimur

nimirum

infinitum

in ulta creata re

reperiri

cuius amore in singulis appetitionibus

igitur ut vita praesens

Deo
assequamur. Restat

sed in solo obiecto increato

quod post

fata corporis

tamquam

praeparatio

quaedam

et veluti

tirocinium, ad statum illum habeatur, sitque quasi palaestra ho-

mini data, in qua honestarum actionum exercitio se illius supreefficiat. Et sane nisi liominem, natura
repugnante et contradicente in duo entia plane distincta immo
etiam nullo inter se vinculo connexa partiri volumus ordinem-

mi boni adeptione dignum

que divinae sapientiae unitate debita destituimus; vita praesens a

futura dissocianda minime est sed potius cum ipsa amico foedere colliganda. Talis igitur esse debet inter utramque coniunctio, ut
una ad alteram ducat, sitque eius veluti via et inchoata possessio.
Nisi haec veritas altas in animo radices agat, ac prae oculis iugiter
habeatur nec ordinem naturae expiicare, nec sapientiam Condinec tranquiltoris detegere, nec vitam ac mores rite componere
,

homo

praepostera
sed omnia
existentia
iniusta apparebunt virtus omni venustate viduabitur
insomnium delirantis phantasiae iudicanda erit, cor hominis vaga
litate perfrui

poterit

inordioata

quadam

et insatiabili

rabitur.

Immo

domus

nec

in cubile

cupiditate inhians diris cruciatibus dilace-

civile

consortium superstes

quoddam ferarum

erit,

sed quaeque

convertetur, ac singuia

huma-

na individua belluis ferociora evadent. Quare

tatis hostes huc nervos intendunt et omnes conatus dirigunt, ut,
si fieri possit, hominibus persuadeant felicitatem nonnisi in terris
esse quaerendam
atque in hac eventurae vitae negatione Socialismi systema superstruunt. Quod si nefario scopo frustrantur, id
ex insuperabiU iuce procedit, qua contraria veritas renidet et vi
ut plus minus
cuius tam profunde animis popuiorum insidet
obscurari et debilitari ahquando possit penitus extirpari non
societatis et morali-

possit.

Id ergo

mum

et

cum

constet, quaeres:

quodnam

erit

bonum

praestantissimum homini procurandum

in hac vita

ut destinationem

suam

Bequ^ns respQadebi^ propositio.

rite

impleat

et
?

illud

maxi-

assequendum

Cui quaestioni

ELEMENTA

3(i

Propositio.

Hominis destinatlo pro hac vita in ordlne moraliprocurando

cl promovendo sita est.
Prob. Boniiai, ad quod adipiscendiim in hac vila homo deslicum conceptu quem paulo ante innuimus optime concihetur; quatenus cius procuratio reapse constituat

natur, tale esse dehet, ut

pracsenlem vitam tamquam gymnasium, in quohomo exerceatur

et ad futuram ])eatilalem se praeparet. Deinde necesse est ut hoc
bonum maximam homini perfectionem importet, ab omnibus facile comparandam; siquidem tiomo persona est et in eius potestale esse debet, ut deslinationem impleat propter quam conditur.
Tandem eiusmodi bonum contineatur oportet in fiue universah",
quem Deus speclavit in rerum univcrsilate mohenda. En triplex
character quo insi^niri debet bonum iliud, cuius adeptio deslinationem liomiiiis constituit. His praeiactis, dico bonum eiusmodi

ordiuem moralem procurandum et promoin

hunc praesiguatae notae adamussim quasiquidem
venduin;

non

esse ahud, nisi

drant.

Et sane, ut auspicer ab ultima, Deus idcirco mundum fabricaquodammodo ditfunderet et suas perfectiones inanifestaret. Quod duobus ordinibus constituendis assequitur, ordine

tus est, ut se

nimirum materiah

et ordine spirituah,

quorum

alter

ex rebus ra-

tione carentibus, alter ex crcaturis rationalibus exsurgit. At inter

has hoc discrimen intercedit, -quod ihae non propria deterininatione moveantur, sed intentionem divinam necessitate naturae
perficiant. Sic coeli cnarrant gloriam Dei^ ct opera manuum Eius
annuntiat firmamentum. (^ontra creaturae rationales libertate
sunt praeditae, et actibus operantur ex dehberata voluntate proficiscentibus, ex quibus rite positis ordo moraiis efflorescit. Ergo
ordo moralis ad huem pertinet, quem Deus in creatione rerum
intendit. Immo praecipua pars estihius finis; siquidemper ipsum
Dei gloria proprie completur, quam ordo physicus in tantum attingit, in quantum ad moralem dirigitur. Ut igitur homo hni se
conformet, propter quem existentiam a Deo recepit necesse est
ut pro viribus ordini morali constituendo et amplificando adlaboret
tum in se tum in ahis, quorum cura ad ipsum pertineat.
Id vero dum homo praestat, summam etiam perfectionem acquirit prout rationahs natura est. Bonum enim rationis in ordine
cernitur, perque ipsum virtus omnis in aninio generatur, Tum
;

ETHICAE

37

etiam perfectionem ponit in inferioribus facultatibus; quae in tantum hominis sunt propriae, in quantum rationis iuvandae ministerio funguntur. Nec difficultatem non superabilem incurrit; siqiiidem ordinate agere nemo non potest. Quare sic perfectionem
maximam includit, ut tamen ab omnibLis, qui velint, obtineri
queat.

Deniqne homo \i huius moralis ordinis ad finem alterius yitae

se convenienter disponit, cum eoque praesentem
vitam arctissime innectit; siquidem ordinis moralis caput et corona est Dei tandem adeptio, in qua divinae gloriae manifestaiio
maxime perficitur. Quare in eiusmodi obiectum, quod assignavimus, cliaracteres omnes conveniunt qui in destinatione hominis
determinanda posiulandos esse diximus.
17. At enim quid in particulari requiritur ad Imnc moralemordinem habendum? Inspiciatur ordo physicus, atque ex eius analogia et proportione de ordine morali iudicabitur. Porro ordo pliysicus ex tribus potissimum elementis exsiirgit: exdebita collocatione corporum, ex eorum motibus iuxta leges a Deo impositas,
ex consensu virium diversarum sese pro opportunitate exphcantium. Consimih pacto efflorescet ordo moralis, si creaturae rationales haec tria actibus suis hberis procurabunt: nimirum occupationem debiti situs, fidelem observantiam legum divinarum,
evolutionem harmonicam virium sub regimine rationis. Primum
praestabunt, amplectendo illum vitae statum, ad quem a divina
providenlia vocantur; secundum, obtemperando praeceptis divinis
tertium, semet ahosque perfisive generahbus sive peculiaribus
ciendo iuxta proprh status conditionem et circumstantias. Haec

cousequendum

mundus ihe morahs efformabitur, cuius pulcliritudo tanto

rerum materiahum ornatu praestabihor, quanto spiritus corpori praestat, ac bruhs viribuslex iutehigentiae et actuosa virtus
voluntatis antecelht. x\d hunc igitur actibus suis hberis constituendum, ac pro virili augendum homo niU debet assidue, si finem
si fient,

est

huius vitae implere velit et propriae destinationi obtemperare. Id

vero si praestiterit, iam tunc felicitatem uhimam, quantum in
praesenii vita licet, praegustare incipiet; tum quia praecipua pars
ordinis morahs in cognitione et dhectione Dei sita est; tum quia,
qui ordinem moralem servat, spe firma gaudet adipiscendi tandem aliquando perfectam fehcitatem. At vero, qui boni alicuius
consequendi spe certa fruitur, ihud iam possidere ahqua ratione
dici potest; ac proinde iam felix est. Contra, qui de suprema felicitate assequenda desperat; is ehamsi ceteris affluat bonis, miser

omniuo

et infelix

reveru existimabitur. Quis enim non mise-

ELEMENTA
riim dixcrit eum, qiiem siiper maxima imminetmiseria? Maxima
aiitem miseria est amissio summi boui cum ceterorum privatione
S8

coniuncta.
18.

gnitio,

Ouae explicata sunt rationem nobis aperiunt cur Dei coquae ad plenam futurae vitae felicitatem pertinet, hominem
,

minime

a divino amore recedere

modo habetur

et

qnae nobis

sinat

Deum

non

ita

Dei cognitio quae

repraesentat ut terminum or-

dinis
in quo nosmetipsos liberis nostris actionibus constitucre
debemus. iNam cognitione illa futurae vitae felicitatem constituente, Deus distincte et clare repraesenlabitur ceu fons totius boni
quod nobis in illo statu provenire potest ita ut bonitas omnis
quae in ipso perfecta rcperitur extra ipsum nonnisi defectibus
admixta et terminata conspiciatur. Quare cum voluntas nonnisi a
bono allici possit idque melius in Deo
quam in quolibet alio
,

cbiecto, inveniri evidenter et distincte perspiciat

ut a Deo se avertat propter alterius boni

praesenti nostrae cognitioni respondens
nis moralis conservandi, nobis obiicitur

impossibile est

amorem. At contra Deus

prout terminus est ordialiquid adeptione

tanquam

arduum, quod nimirum attingi a nobis nequeat, quin vim passioet non pauca bona a nobis abdicemus
quae in
praesenti vitae statu nos vehementer alUciunt. Quae quidem bona
nibus inferamus
in nobis ad
tur potius.

Deum

minime nicluduntur, sed excludunQuare voluntas exlra hunc ordinem etextraDeum sic
ordinandis

perspectum plura bona reperit

praesenti hominis statui accommodata, quibus solhcitari se persentiscit et a divino amore abstrahi. Atque id ipsum sapicntissime a summo Rectore constitulum est ut adeptio feUcitatis ultimae et sempiternae praemiura
esset viftuti propositum et ab homine propriis suis actionibus
quodammodo elaboraretur quemadmodum natura entis liberi et
,

rationalis exquirit.
19. Ex superius disputatis inteUigitur etiam quam faUaciter
prave leremias Benttiam postquam utiUtatem in principium et
criterium moralitatis convertere studuit ad eani deinde determinandam bonum hominis proprium iUud esse dicat quod prae
celeris voluptatem affert ^
Sed haec in homine heterodoxo miranda non sunt; mirandus potius Genuensis, qui infeUcitate praesentis vitae constituenda non meUus piUosophatus sit. Is enim
postquam ad rem hanc deflniendam, naturam hominis discutienet

dam

esse dixit, concludit

tandem

aegritudinis vacuitate reponi.

fl

Iq opere ^vloA J)q Civ

En

injicripsit.

felicitatem nonnisi in doloris et

eius verba

Ecquid natura

ETHICAE
nostra poscit? T^empe

mo; idque

vacuitatis doloris et aegritudinis

summum

('

Ei cogitant, ei adlaborant

39

non dolere corpore

non aegrescere

ani-

persentiscere vivide constanterque. Igitur conscientia

magnum

est illud

vita liomines appetunt

quod in hac

et

bonum

et

sequuntur.

quidquid agunt, quidquid abstinent,

fugiendi causa doloris, repellendaeque aegritudinis agunt abstiNescio an aliter

nentque. Quin si dolent, dolent ne doleanl
'

)>

quam

temporibus, in
Epicurus loqui potuisset. At id non tam
quibus versabatur et quibus indulgere cupiebat vitio vertendum
est. Sensistarum enim philosophia se in ItaUam etiam propagarat;
nec metaphysicam tantum verum ut consequens erat ethicam
quoque vitiaverat. Sed ut ad auctorem nostrum revertamur, ecquis
non videt illum non modo naturam hominis sed facta etiam viroipsi

rorum honestate praeditorum, ex quibus iudicium petendum est,

perperam consuluisse ? Xam natura hominis duo elementa complectitur: corpus nimirum et animum, sensum et rationem. lamvero, ut aUas dictum est, etsi sensUis appetitio, quae non perspiad vokiptatem et
cientia ordinis sed instinctu tantum ducitur
,

quippe quae ad incommodum subiecti

(
senuentis statum, qui dolor dicitur, repellendum nitatur) tamen
rationalis appeUtio, quae dictamen intelligenUae, rerum causas et
relationes internoscentis, sequitur, adobiectumtendit quod omnino propter se appeU debet; neque illud ad voluptatem vel aegritudinis carenUam tamquam ad finem referre potest, quin ab ordine a natura sibi praescripto deflciat. Atque id ipsa experientia
confirmat
frugi enim homines et laude digni virtutem propier
virtutem ipsam volunt
eamque impUcite vel eUam exphcite ad
Dei gloriam referunt, non vero ad voluptatem; idque si facerent,
non approbaUone sed vituperaUone digni censerentur et boni esse
desinerent. Ordinem enim obiecUvum subiecUvo subiicerent, nec
ad rationis praescriptum
sed iuxta caecum insUncUvae naturae
impetum actiones suas moderarentur.
20. Discedere hinc nequeo antequam difficuUatem unam prodoloris carentiam tendat

ponam
quis.

quam

quis oggerere fortasse posset.

Ordo moraUs

quicum plena

quenda connecUtur, bonum

su etiam coalescit

Haec

Sic

enim

felicitas in futuro

rationis est dumtaxat.

dicet ali-

aevo conse-

Sediiomo sen-

qui ad longe diversa boua relationem habet.

igitur etiam in hac vita consequi necesse est

ut beaUtate

quantum possit, homo perfuudatur. Et sane eUamsi ordo moralis

ab homine accm^ate servetur
tamen negari non potest quin ve;

iur*

et

offimi

^, 5^

ELEMKNTA

Ai)

liemens inclinatio ad

illa alia

quae sensibilitatem
ad aliud
felicitatem sibi convenientem

bona supersit

respiciunt. Nisi ergo haec etiam inclinatio expleatur

natura tendet ac proinde linem et

assequula esse minime dici poterit.
Verum ex iis quae superioribus articulis dicta sunt obiectionis huius vanitas tacile patet. N'am bonum summum, quod beatiin hac vita nequaquam consetatem proprie dictara constituat
quimur. Sermo igitur tantum esse poterit de bealitate imperfecta,
quod pro vitae praesentis
quae in adeptione illius boni consislit
slatu maximum et prae ceteris naturae noslrae propriurn sit. lam
vero bonum maximum et proprium pro quaque natura illud est,
;

quod supremae eius inclinationi respondet. At id in homine bonum rationis esse nemo non videt. Ceterae autem inferiorcs promensura quadam
pensiones quoniam supremae illi subduntur
expleri exigunt, quatenus ad eius perfectionem ahquid conferant. Quapropter si quando supremae propensionis perfectio poslulat ut aliqua ex inferioribus omnino vacet; idipsum consentaneum nalurae erit eiquc commodum. Quod si in hoc non plena
quies et integra ex omni parte incUnationis naturaUs expletio habetur, mirum nemini esse debet; siquidem non de tine uUimo ac
,

completa, sed de fine intermedio ac felicitate incompleta

agitur. lamvero quemadmo(him feUcitas plena poscit ut nihU ultra
appetendum supersit, sed omnis propensio naiurae quae in slatu
hoc ipso quod imsic imperfecta felicitas
iUo viget saturetur
felicitatc

perfecta est

cum

cum

uUeriori propensione, cui

non

satisfiat

immo

doloribus et defectibns optime sociatur,

Haud tamen

inficior,

quo magis dolores hi minuantur

et cetera

augescant bona (modo ordini moraU, qui propri feUcitatem praesentis vitae consUtuit, non contradicant), eo melius naturam humanam, prout composita est, se habere. Sed id verum est non
quo3i& substcuitialcm^ ut ita dicam, feUcitatem hominis propriam
et relative ad finem uUimum, sed quoad accidentalia quaedam et
a65o/^a quadam consideratione, quae ad ambitum huius vitae
tantum restringatur. Atque hoc sensu minus proprio solent vulgari

sermone

rent aut

infelices appellari qui terrenis bonis

magna quadam

tutum exercitio ordine morali

felicilatem revera possident.

calamitatis toIeranUam ad

augendum
ii,

fere

omnino

calamitate premuntur. Qui tamen

instructi sunt;

Immo

si

ca-

si vir-

propriam hominis

carentiam illam bonorum aut

ordinem hunc in

se

virtute flectunt; longe feliciores esse

confirmandum et
videbuntur,quam

qui consimiU virtute carentes bonis ceteris deliciisque affluunt.

Profecto

nuUum

spectaculum nobiUus aut pulchrius rationi obiici

ETHICAE
potest,

quam

41

\iv iustus qui nullis adversae fortunae

casibus su-

Qnod certe nou esset, si ad liominem ia liac Yita perficiendum non modo honestas ac virtus sed etiam cetera corporea
aut externa bona postularentur.

peretur.

CAPUT SECUNDUM
DE FACULTATIBUS QUAE AD ACTUS MORALES ELICIENDOS
CONCURRUNT.
Destinationem liominis in hac vita

eam

esse diximus, ut ad or-

dinem moralem constituendum tuendumque operetur. Exinde

ctitudo et moralitas in eius actus liberos derivatur,

re-

ad quos pro-

prout ab homine per facultates

idoneas exeruntur. Qua in re quatuor discutienda esse videntur;
facultas, qua ordo moralis detegitur, quae in ratione sita est; fapius contemplandos accedimus

quae actus rationi consentaneos ehcit, nimirum libera voquae ex sensibilitate hominis enascuntur et humanis actibus se immiscent; habitus denique, qui
actionum frequentia contrahuntur et ad eas deinde exercendas
cultas,

luntas; concursus passionum,

magnum iuvamen afferunt. His vero omnibus disceptationem

praemittimus de interna lionestate vel malitia actionum humanarum, tamquam fundamentum ceterorum, quae deinceps dicturi
sumus.
Articulus

De interna bonitaie

vel

I.

malitia actionum

humanarum.

humanae, quatenus honestae sint vel turpes, moautem earum honestatem vel turpitudinem
constituat, unde eiusmodi qualitas in ipsas obveniat, quae conditiones ad moraUtatem habendam requirantur; in hoc articulo discutiemus. Quae quidem disceplatio eo magis est necessaria quod
non desint liomines adeo a veritate delirantes, utnullas esse actiones natura sua bonas aut malas arbitrentur. Hobbes enim in primis, cum liominem extra civilem societatem ferinum omnino ac
beUiiis similem linxerit, omnem moraUtatem actionum ipsius ex
21. Actiones

rales appellantur. Quid

humana
-1

institutione et legibus generari effutut

De Cive

c.

H,

-17.

Huic errori

af-

ELEMENTA

4^

fine est delirium S.aint-r.ambert qiii statuit

bonitatem vel turpitu-

dinem actionum humanarum ex consuetudine et opinione populorum derivari '. Ilis longe minus erravit PufTendorfius, quietsi actiones humanas per se inspectas indifTerentes esse voluit, earum tamen morahtatem a Dei beneplacilo et lege deduxit 2. Reiecto enim priucipio ab omnibus fere philosophis admisso: actionum humanarum quasclam ideo praccipi quia bonac sunt, alias
vero ideo bonas esse quia praecipiuntur; et vicissim; nonnullas
ideo vetari quia malae sunt^ et alias ideo malas esse quia vetantur\ omnes indiscriminatim actiones humanas a voluntate divina quoad malitiam vel bonilatem pendere docuit. Sic internam
aclionum moralitatem abstulit, externam dumtaxat reliquit. His
accedunt rationalistae transcendentales, qui libortatem humanam
de medio pellentes, omnes actionesaut ad i-^idXQm Absoluti, quod
aiunt, explicationem aut ad meram logicam necessitatem revocant.
Gontra hos omnes distinctis propositionibus procedemus.

Propositio L
Actionum,

humanarum

moralitas non pendet

ab opinione populorum.

Prob. Si opinio constitueret honestum

mis posset unde

quod opinio

sit

et turpe,

quaeri in pri-

quam

alias actiones

tales potius

improbaverit vel approbaverit? Profeclo huius existimationis ratio

homo enim ad opinandum aliqua semper

Qmre communem opinionem adstruere sine

aliqua afterenda esset;

ratione

movetur

praevio fundamento, quod illam explicet, idem omnino est atque

effectum adstruere sine causa. Quod si eiusmodi fundamentum in

medium profertur; iam ipsum non vero opinio, quam generavit,

dicendum

erit moralitatis fons.

Deinde, opinio res varia est et mutabilis et diversa, prout di-

versa sunt ingenia, inclinationes, habitudines, loca, ahaeque circumstantiae, quae ipsam ingenerare possunt. At contra iudicium

de honestis ac pravis actionibus, saltem iUis quae per se patent

aut facili ratiocinatione a primis principiis practitis derivantur,
idem plane et immutabile apud omnes gentes ubique et omni tempore perseveravit. Ergo etc. Et sane, omnes gentes periurium, ex.
gr. prodiiionem patriae, dolosum promissum et simiUa inhonesta

'\

Yicle

CousiN Cours

J)e iur

mturae

et

d' Hist.

de pMlos. morale, le^on T.

gentium

L. ^^

e.

2.

ETHICAE
esse cessent,

43

semperque censuerunt. Contra ut bonam dilaudant

fidem, liberalitatem, Divinitatis obsequium, et alia eiusmodi. Ergo,

si talia

iudiciaab opinione penderent, etrectus superaret causam.

Id nisi absurde admittamus,

fatendum

est elfectus

tam universalis

et constantis, universalem el constantem esse causam, quae alia

esse nequit nisi natura.

criterium alicuius rei nequit esse id quod illa indiget

criterio. Atqui nos per moralitatem iudicamus opinionem, non viceversa per opinionem moralitatem. Ergo etc. Et sane, cum opinionem aliquam audimus, nos in ea minime sistimus,
Tertio,

tamquam

sed altius assurgimus ad conceptum aliquem rationalem ut videamus utrum opinio illa bona sit atque ideo sequenda aut mala, at;

que ideo reprobanda. Norma

igitur moralitatis

non ex opiniono

sed aliunde repetitur.

Propositio

II.

Moralitas non procedit a legibus himanis.

Prob.

Eadem argumenta huc

faciunt,

quae superius in prima

propositione retulimus. Niliilominus claritatis gratia

rem

breviter

confirmemus. Ad eius autem veritatem internoscendam sufficit

animadvertere quod nos, ductu naturae, legum bonitatem ex praesupposita moralitate actionum metiamur. Nemo enim ad obedien-

dum

legibus se adstringi diiudicat

quoties perspicit aliquid ipsis

quod iniustum aut impium

sit; sed tunc ad obedientiam potius iisdem denegandam se obligari existimat. Quisque
enim sentit se altiore obUgatione teneri, qua solvi nuUa lege humana possit, et cui si reluctetur, rationem ipsam violabit et quantum in se est interimet. Et sane, si adeo prava exstaret Societas,

contineri,

ut impiis legibus delectaretur, ac rapinas, latrocinia, periuria, fraudes, adulteria,

dum

est

parentumet civiumnecem,

atqueturpe sanciret;

neque execratione
et, si

et

num

et si

quid aUud nefan-

idcirco haec flagitio vacarent,

supplicio sed

tamquam decora

gesta laude

superis placet, praemio etiam digna fierent?

Propositio
Naturalis

III.

actiomm moralitas a

libera Dei voluntiXtG

non pendet.
Prob. NaturaHs actionum moralitas immutabilis

non pendet

est.

Atqui quod

siquidem haec
in effectibus, quos producit, contrarium facere potuisset. Ergo etc.
est eiusmodi, a

libera Dei voluntate

ELEMENTA

44

Et sane quis est adeo a ratione alienus, qui non sentiat insontem
occidere, non servare fidem, parentes aut Deum contemncre, ius

alienum eripere, turpia csse per se, atque ila ut in bona et lionecommutari non possint? Gonlra vero alteri benefacere, parencolcre, slare pactis, et cetera eiusmodi
tibus obtemperare,
ita sunt decora et honesta, ut in mala converli prorsus nequeant.
Deinde, quomodo possetdivina voluntas bonilatem vel malitiam
actionibus innpartiri, nisi ante subaudiretur bonum esse et honestum Deo praecipienti parere, turpe el ilhcilum reluctari? Certe
nisiid subaudiatur, actio manebit indifferens ctiam post Dei iussum Yel prohibitionem. Ergo PuiTendorfms sibi contradicat nesta

bmm

cesse est; cum ncqueat adstrucre divinam vohmtatcm utprimam

radicem ct fontem moralitatis, nisi imphcite admittat aliquid reperiri, quod ante hbcram Dei vohmtatem bonum aut malum sit
natura sua.
Tertio, homo natura sua finem ahqucm praestitutum habet. Repugnat enim divinae sapientiae ut res propiio fiue careat, aut finemhabeat suae naturae contrarium. Gumigitur hic finisnaturaliter liomini conveniat
naluraliter etiam ei convenit se ad finem
iUum promovere, atque ea sectari quae ad eumdem adipiscendum
iuvant. Tum quoque conveniens homini est ceteros appctitus, qui
eius voluntatem ad alia bona hni contraria pelliciunt, refraenare,
et supremae ihi appctitioni submittere. Oppositum vero efficere,
inconveniens homini ac turpe erit. Inspecta igitur natura liominis,
aliqua comperiuntur, quae eidem necessarioconveniunt; aliaautem quae necessario discrepant. Non igitur a libera Dei vohmtate;
multoque minus ab uUo alio mutabih principio, omnis actionum
humanarum morahlas pendet.
;

Propositio

Actionum

IV.

humanarum moraUtas immcdiate

obiectivo

penclet

ab ordine

rerum per rationem apprehcnso; mediate autem ab

ordine divinae sapicntiae

et

bonitatis

i.

Probatur prima pars. Guiusque entis tunc bonae aut malae

sunt operationes, cum congruunt vel discrepant naturae, qua illud constat. At homo, in quantum homo, rationalis est ac ratione
^ Moralitas a
let.

Nam

more nominata

estj

mos

auteui gracce yjOo? multifariam accipi so-

in significatione latissima usurpatur ad

natuia jnsitam, propter

quam

innuendam inclinationem ex ipsa

res quaeyis ad similes actus vel motionos impellitur.

ETHICAE

45

duci debetin operando. Ergo eius actiones bonae erunt vel malae
prout iuxta vel contra duclum et dictamen ralionis eliciuntur. At
ratio tioc dictat ut ordo rerum servetur, eique tiomo se attemperet,
ut harmonia

illa

renideat in actibus voluntatis,

quam rerum

na-

tura fertac supremus Artifex intendit. Huic igitur ordini a ratione

proposito consonare actiones

homo

humanae

debent,

uthominem, prout

deceant, ac proinde bonae habeantur. Contra,

est,

si

repu-

minime convenientes, maUtia turpabuntur.

Brevius bonitas vel malitia actionum humanarum idem est ac
convenientia vel discrepantia cum norma earumdem. At norma
eiusmodi est ratio cuius proprium est ordinem rerum internoscegnantesilli erunt et
:

ac vokmtali proponere. In convenientia igitur autdiscrepantia

re,

cum hoc ordinem rerum

a ratione apprehenso et voluntati pro-

posito, honestas aut turpitudo

dem moraUtas

actionum humanarum, seu earum-

coUocatur.

Prohalur secunda pars. Ordo rerum pendet a divina sapientia

Rerum enim naturae et relationes a divina sapientia
dictantur, divinam essentiam contemplante; quemadmodum in
Metaphysica demonstravimus. Ergo hoc ipso quod actionum humanarum moraUtas immediate pendet ab ordine rerum, mediate
et bonitate.

pendet a divina sapientia et bonitate.

Praeterea, morahtas pendet ab ordine rerum quatenus hic ordo
a raUone apprehenditur et voluniati proponitur. Sed ratio in tantum id praestat, in qiiantum est participata similitudo raUonis divinae a qua omnis veritas sive speculativa sive practica derivatur. Ergo nequit voluntas habere pro norma rationem humanam
ordinem rerum apprehendente: nisi hoc ipso pro norma habeat
rationem divinam, cuius virtute illa operalnr. Apposite S. Thomas In omnibus causis ordinatis efTectus pius dependet a causa
prima, quam a causa secunda quia causa secunda non agit nisi
,

('

Hac accoptione cntibns etiam ratione carentiLuSj ut sunt

inanimis tribui

solet.

Sic dicuntur

mores

coeli

huiusmodi. At pressius entibus dumtaxat ratione

immo

Lruta,

rebus etiam

mores animantium
praeditis et

et

cetera

jntelligcntia

ex

ac

voluntate operantibus tribuitur et varias signilicationes babet, quae respectum ali-

qxiem

et

ordinem habent

niilium frequcntiam (quo

ncm
idcm

inter se.

Nam

accipitur ad

exprimendam

sensu idem sonat atque consuetudinem)

vel

actuum

si-

vel dispositio-

facilitatemque operandi, quac iisdcm actibus repetendis acquiritur (quo sensu

est

atque habitus

vcl deniquc quoslibet

nali ct libero proficiscentes

consuetudinem constituit

et

actus

prout boni sunt vcl mali

denominat ab agente ratio,

quorum

certe

habitum rect aut pravc operandi generat.

frcquentia

Porro ex

morc, in hac ultima significatione accepto, moralitas abstrahitur, cuius constitu-

tivum hic invbtigamus.

ELEMENTA

46

(f

rt

primae causae. Quod autem ratio humana sit regula

humanae, ex qua eius bonitas mensuretur, habet ex
lege aeterna quaeestratio divina. Unde in Ps. 46 dicitur; i)/i(/^i
dicunt quis obstendit nobis bona? Signatum est supcr noslumen vultus tul^ Domine ; quasi diceret Lumen rationis, quod in
nobis est, in tantum potest nobis ostendere bona et nostram vokmtatem regulare in quantumest lumen vultus tui, idest avultu
tuo derivatum. Unde manifestum est quod multo magis dependet
in virtute

voluntatis

bonitas voluntatis a lege aeterna,

quam

humana

a ratione

Conditiones sine quibus actus moralis

non datur,

22. MoraUtas est afTectio actus humani, seu actus qui non utcumque procedat ab hominc sed procedat humano modo. Respectu

autcm

actionis exercendae

homo

differt

ut scite advertit S. Tliomas 2

in hoc

quod sit dominus suorum actuum. Est vero dominus suorum actuum per rationem et vohnitatem; atque ideoiUae actiones proprie dicunturhumanae quae a voluntate deUberata procedunt. IUae contra quae
aliter fiunt, dicuntur potius actus liominis quam actus humani.
llinc patet primam conditionem ad moraUtatem requisitam in hoc
cerni quod actus sit hber. Quare actiones puerorum ante explicatum rationis usum aut quae in somno excercentur aut amentia,
a cetcris causis ratione carentibus

morahtate privantur.
Allera conditio est ut conformitas vel difformitas actionis

cum

ordine rerum per rationem advertatur; secus libertas quae exercetur, nonrespiciet actum proutmoralis est. Hinc si, reflexionis
defectu aut ignorantia,

pantia actionis

cum

non

cogitetur illa congruentia vel discre-

ordine; tunc licet actus hbere exeratur, bo-

nitatem et malitiam non contrahet.

Sic.

ex. gr. siquis die,

csus carnium vetatur, prohibitionis obhtus carnes ederet

quo

is licet

tamen actum malum nonponeret; quia eius maenim est morahtas actus aliud eius entiias mere pliysica. Unde, cum voUmtas in ignotum ferri nequeat,
eius Ubertas non exercetur, circa quaUtatem obiecU quae ignoratur,

libere operaretur,

htiam non

advertit. Aliud

Solvuntur
23. Contra tertiam

difficultates,

proposiUonem sic obucit PufTendorfius Cum

moraUs, et turpitudo sint affectiones
:

honestas, sive necessitas

Summa

Ibid. 4 2, q. ^,

Theol.

2, q,

wi, i.

-19,

art.

4,

&

ETHICAE

actionum humanarum, ortae ex convenientia aut disconvenientia anorma seulege; lex vero sit iussum superioris non appa ret quomodo honestas aut turpitiido intelligi possit ante legem
.
t citra superioris impositionem
Resp. GoufLmdit hic Puffendortius legem proprie dictam quae
semper ad voluntatem Superioris respectum habet, cum aeterna
Dei sapientia, quae mensura est et regula rerum omnium. Cum
enim, ut in Metapliysica demonstravimus 2, essentiae rerum ex
divino intellectu, divinam naturam contemplante, pendeant, ab
ipsoque earum constitutio et necessariae proprietates determinentur; optime dicitur moralitas actionum Immanarum habere pro
norma ipsam divinam sapientiam quae in rerum natura relucet
et cuius veluti quaedam participatio est rationis lumen, quo naturaUter instructi sumus. Quare si pro lege hanc Dei sapientiam

i<

<

inteliigeret Puffendorfius, ipsi libenter assentiremur, et discrepan-

tantum esset in vocibus. Etenim etsi dictamen divinae mentis,

omni respectu ad voluntatem imperantem, iex stricto sensu appellari nequeat, quae intellectum et voluntatem includat necesse est; tamen latiore significatu, quatenus regula quaedam est,
legis nomine donari potest. Sic illud legem aeteroam appehavit
tia

secluso

S.

Thomas

que

quem

in textu

modo

lioc

in quarta propositione citavimus. At ne-

PufTendorfius excusari potest.

Is

enim de

lege

illa

eam aperte pro libera Dei dispositione se accipere

cum contra Dei sapientia in essentiis rerum conci-

sic loquitur, ut

demonstret;

piendis necessaria

sit,

turam ipsam rerum

Instat:

non hbera atque quidquid

;

dictat, id

ad na-

pertineat.

Qui citra impositionem divinam, moralitatis actionum

iiumanarum aeternam aliquam statuunt regulam, nihil aliud

videntur agere, quam ut Deo adiungant principium aliquod co aeternum et extrinsecum, quod ipse in assignandis rerum for mis sequi necessum habuerit 3.
Resp. Divina sapientia, quam Deus in assignandis rerum formis
sequitur, non est aliquid Deo extrinsecum, quemadmodum inepte
tingit adversarius; nec quisquam e nostrae sententiae fautoribus
absurdum illud unquam somniavit. Sed omnes unanimiter Dei sapientiam unum idemquecumDeo ipso, ad reaUtatem quod attinet,
esse statuerunt; eamque in suis dictaminibus a divina natura,
quae exemplar supremum est rerum omnium, fundamentum deBumere docuerunt.

De iure naturae

2 Onlologia

c.

% ioco $uprius

et

gentium

2, a. H.
citt*t

1.

^,

c.

2.

ELExMENTA

48

Urget eodem loco: Si quaeras ex istis hominibus: de quibuslege naturae disponalur ? Respondent de iis quae per se
natura sua honesta et turpia sunt. Sin ulterius quaeras: quaenam autem sunt illa per se et sua natura honesta vel turpia?

nihil

nam

ahud habent, quod respondcant, quam ea de quibus lege

naturae disponitur.
Resp. Mentitur plane Puffendorfius cum circulum hunc vitiosum
obiicit. Sententia cnim, quam sequimur, etsi slatuat legem nalurae de iis disponere, quae per se sunt honesta vel turpia, non respondct ea esse honesta vel turpia, de quibus lege naturae disponitur; sed quae conformia sunl vel dissona sapicntiae divinae,

>>

et nobis,

naturalem rerum ordinem scrutantibus,

talia esse

mani-

feslantur.

Admissa hac sententia, in obscuro manet

illi actus in se ilhciti et quo indicio ab ahis
actibus hquido internoscantur quae item ratio sit proxima quare
iidem lales sint. II. Quihbet aclus citra legem sunt omnino indifTerentes. Remota enim lege removetur quidquid est morale in

actu iho.

Instat denique:

I.

quinam demumsint

Respondemus obscuritatem illam, quam PufTendorhus fingit,

minime sequi. Rationis cnim iumine naturae ordinem contemplante, docemur quid hni et nostrae naturae conveniat, quid se,

cus.

Immo

potius in contraria sententia de externa et adventitia

humanorum haec obscuritas haberetur; non

enim ahunde constare posset nisi ex divina revelalione quae a
multis non admittitur
a multis etiam adulteratur nec nos ad
obediendum adigeret, nisi obligationem parendi Deo iam ante in
nobis subaudiret. Ratio autem proxima moralitatis diiudicandae
est ordo naturae a divina sapientia, essentias rerum dictante, impositus, et nobis per rationem manifestus. Ad alterum vero repetimus quod ante diximus, nimirum si pro lege intelhgatur dispositio quae a libera Dei volunlate procedat, falsum esse ante ipsam
omnes actus se indifTerenter habere, ipsaque summota morahtatem omnem removeri. Sin autem intelhgatur divina sapieulia rerum essenhas necessario dictans, verum profecto erit ante ipsam
nihil omnino quoad creaturas etiam possibiles concipi posse, sed
tantum divinam essentiam quae sit exemplar remotum omnium
rerum possibihum, et quae ad illas concipiendas divinae intelligentiae praebeat fundamentum. At id cum nostra sententia minime pugnat, sed amico potius foedere conciliatur.
morahtate actuum

JSTHICAB

Artigulus

49

II,

De facuUate qua actionum moralitatem internoscimus.-

moralem a nobis agnosci nemo sanus inficiaripoAd huncenim cognoscendum niliil aliud exguiritur, nisi ut
homo seipsum contueatur in relatione qua est cum sua causa rebusque ceteris, quae in mundo exstant. Actus enim voluntatis his
relationibus congruentes ordinem moralem etformant. At vero quis
hanc notitiam homini denegabit? Profecto, si ad experientiam
24. Orflinem

test.

confugimus, quisque sibi est conscius se naturam, qua constat,

internoscere, quatenus dupHci coalescit parte, sensiU nimirum et
rationah, quarum prima alteri tamquam praestantiori subiici debeat.

Deum

Tum

etiam nemo ignorat se a suprema quadam causa, quam

appellamus, existentiam suscepisse, a qua proinde depen-

dentiam habet. Denique nemo non videt se sim.ilitudine naturae

cum ceteris hominibus coUigari. Respectus vero reliquarum rerum
ex ordine, qui in mundo renidet, introspicimus: siquidem rerum

tamquam ordinata quaedam machina nobis obiicitur,

ordo autem ex mutuis rerum relationibus exsurgit.
Atque hoc, quod experientia nobis manifestat, ratio quoque con-

universitas

firmat. Si enim natura hunc finem nobis praestituit, ut ordinem

moralem prosequamur; procul dubio ad ipsum cognoscendum ido-

neas vires suppeditare etiam debuit; quandoquidem, sine praevia

mJnime possumus. Quod auteni

verum nobis afferat, facile intelliget is, qui cogitet ordinem rerum non esse aliud quam reverberationem veluti
quamdam divinarum idearum lumen autem mentis nostrae parobiecti notitia, voluntate operari

cognitio eiusmodi

ticipationem aliquam et imitationem esse divinae intelligentiae.

Quare cum mens naturaliter evolvitur, eas profecto producat ideas
necesse est, quae ordini rerum divinis ideis respondenti reapse

respondeant.
25. Hinc facile intelligitur quae facultas ad ordinem hunc dignoscendum, ac proinde ad bonitatem vel mahtiam actionum diiu-

dicandara, nobis a natura suppeditetur. Nihilominus, quoniam hie

etiam non defuerunt opiniones dissentientium philosophorum, rem

hanc fusius aliquanto discutere

et in diversas

partes agitare ad-

stringimur.

enim Robinet, sensismi elapsi saecuU deliriis exagiquo bonum a malo discernatur sensui cuida^n
interno ceteris ([uinque exterioribus analogo tribuendum
esse UnIn primis

tatus

iudicium

ELEMKNTA

50

xit. Ait eiiini auctorem naturae nobis indidisso dispositionem quamdam probaudi nonnullas actiones atque alias reprobandi. Hanc dis-

positioncm,
nisi sensimi

quam inslinctum moralem appellat, non esse aliud

quemdam interiorem, qui oplime assimilatur gustui

dulcis et amari. Kius

vocem

esse

promptam, facilem,

infallibilem,

nec ab idea ulla, aut ratiocinatione anteverti. Tum organum ei

constituit, quod moralc nominat. Et quamvis ignotum sit ubi resiilcat, tamen probabile putat illud reponi in tibris quibusdam moralibus in cerebro existentibus, quae relationem habeant cuni organo visus et auditus. Obiecta enim quac hos sensus impellunt,
Jionesta aut turpia a nobis potissimum iudicantur *.
Huic affine est commenlum phrenologorum, apud quos in Gallia materialismus a philosophia propulsatus indecorum sibi asylum
comparavit. Hi enim diversas facultates morales per totidem hu,

manaecalvae protuberationes et cerebri confornuitiones explicant;

atque exinde singulos homines ad actionem unam potius, quam
aUam, bonam aut malam exerendam vim sortiri docentsic, ut ad
eas necessitate organorum et conlhctu imutuo propensionum dcterminentur 2. Quare fataUsmo quodam invecto moralitatem omnem e medio peUunt, ac vel atrocissima facinora ab omni culpa
,

Uberare nituntur.
Yerum haec duplex insania utpote fundamento desUtuta, mole
ipsa ruit sua. Prima enim sensismo, altera fatalismo nititur. Utra-

que
-I

igitur sic

De

la

repugnat

nature

quemadmodura repugnant duo UU

erro-

V.

liv.

2 Craniolo[Ticum systeraa

ctiamsi fatalismo

ftt

materialisrao spolietur

nulli eius cultores faciunt, ex partc pliaenoraenorum

quibus unice

ut

non-

fulciri potost

non

satis firmari,

immo

vimus (Vide Loglcam

saepe etiam valile debilitari iani in Metaphysica observa-

et 3Ieiaplujs.

Psychol.

c.

Tamcn

2, a 2).

pcr transcnnam

auctorilatcm hic addimus Magenuie, qui licet in sua Physiologia non

tcrialismum passim oleat

ostendit.

En

eius

verba

tamen

La phreuologie pseudo-sciencc de nos jours commo

prctend localiser daus

(1

ctaient naguere 1'astrologie, la nccromancie, 1'alchimie,

(I

ccrvcau

sertions qui ne souticnnent pas

un

dcs quels est le docteur Gall

vont beaucoup plus loin

(c

moins qui

lcs diverses sortcs

ii

dctcrmincr

de memoires

les capacitcs

mais

iustant l"examen. Les criinologucs,

j

iis

ncs, ct suur tout par les saillics localcs qui s'y remarquent.
ticicn offra ceitaine iMevation

II

qu'cst Vorgane

it\Re

du

ealcul.

a la tete

n' aspirent

ii

ricn

intcUectuelles par la conformation des crd-

non

loin de l'orbitc; c'est la,

artisto cclebre a telle bosse

In gran mathcnian'en doutez point,

au front,

c'est la qu'"est

de son talent! Mais rt*pQndva-ton, avez vous esaniine heaucoup de

\n iVhwAnm

C0nipfi68 pa^ ftYOC lea

u\]\

n' cmt pg cos capacitc^s? Ktea-voiis ur

mvmes

lo

ses efforts se ri-duiscnt a dcs as-

<i

ti

parum ma-

coactus phrenoloijiae sc infcnsissimum

veritate

sailUesj loa lyracs

ii-

que vous n' en rcn-

bostifs? ^'iinpoiloj dit le

wi*

ETHICAE

51

res quibus superstruuntur. Nihilominus ut aliquid innuam quod

pressius commenta illa attingat; certe sensus ac generatim omnes
facultates organicae nec iudicium nec ratiocinationem exercere
nec ideas generales liabere possunt. Etenim in repraesentando passive se habent; quippe quae a couditionibus subiecii, a quo pendent, vacare nequeunt, atque tantum quantum ab individuo et
materiali obiecto moventur, referre valent. At nolio boni vel mali
moralis iudicia et saepe raliocinationes, semperque ideas generasiquidem natura sua intuitum relationis cuiusdam
les amplectitur
,

Ergo ad altiorem facultatem pertinet, quam sit sensus aut

vis qualiscumque organica. Praeterea oblectatio, quam honestum
includit.

decorum nobis ingenerant, horrorque, quem inspirat turpitudo,

haud crescit nec minuitur iuxta maiorem minoremve perfectioncm sensibilitatis nostrae aut pro exquisitiore temperamento fiet

Immo

brillarum corporis.

saepe inversam potius rationem sequi-

accommodaturque magis culturae animi atque evolutioni inteUigentiae. Ergo facultas, quam respicit, non inter sensibiles aut
tur,

generatim organicas vires reperitur, sed ad superiorem animi partem, quae spirituum propria sit, refertur.
Fateor equidem ex constitutione corporis et temperie nervorum
eftici ut sensibiUtas (quippe quae organis utitur) ad actiones aUquas et obiecta vehementius vel remissius incitetur atque exinde nasci (propter humani compositi unitatem) utiudicium mentis
saepe perturbetur ac voluntas fortiter alliciatur. Yerum id nihil
;

nologue,

p6

bosse

bosse s'y trouve le talent exlste,

la

sl

mais

un grand geometre

vcilii

n' importe,

reprend

le

repond

le

seulemcnt

n'est pas dcvelop-

11

un grand musicien qui

croyez

sectaire,

Mais i[uand

il

n' ont

pas votre

y aurait toujours,

sceptique, telle conformation reunie avec telle aptitude

il

faudrait

encorc prouver que ce n' est pas une simple coincidence et que

boranie tient rcellement a la forme de son crSne. Croyez, vous dis-je, repond le

pbrenologue;

veillcux croient

"

rait

que de

et les esprlts qui accueillent avec

1'

Ils

ont raison, car

ennui.

empressement

s'amu5ent,

ils

Preeis eUment de physiol,

le

et la vcritc

De

la

le talent d'

vague

et le

un

mer-

ne leur inspire-

meinoire pag. 224

in nota.

Quoad vanitatem buius systematis

men

legi

crilique du systeme phrenologique

nologie

comballus dans leur fondements

Calholiqu-e

etc.

art.

Pitri'nologie> Qui

veritati et morali contrariunj

gpiritualitati ac libcrlati

jtomo^-alo

^uam ad

babcndum

daranant

etiam possunt Cerise Expose et exa-

ToRicuo>" Le viaterialisme
;

et

et la

phre-

Debrev.>e Pensees d' un croyant

omnes unanimiter systema boc tamquani

ipsuraque sic pbaenomenis physiologiae
,

animi buraani reluctari aiunt, ut noo minus falsum quan

essa

declarcnt

eci^ntiam intcrsit.

ct

cuius

vpfutatlo

mn

winus ^d

i-cligioaeia

ELEMENTA

52

cum iudicio boni moralis commune habet; et saepe, eiusmodi cupiditatum tumultu effervescente, immo etiam debacchante (modo
usum rationis uon adimat), turpe ab honesto optime discriminamus;

etsi illud

sensum vehementer

alliciat,

hoc eidem magnope-

re reluctetur.
2G. hire

itaque omnes,

qui de sapientia bene meriti suut, in

entibus solo sensu praeditis notionem boni vel mali morahs

lam haberi posse docuerunt

ordinis, (piae ideas generales exquirit, nullainest. Ouare,

mo

(ut conscientia

sit et

cuique

md-

siqiiidem in iUis notio relalionis et

testis est)

cum

ho-

generalibus ideis instruclus

evidenter honestum a turpi distinguat; cogniiio eiusmodi ad

animum tantum

eiusque spirituales facultates referenda

est.

Sen-

sus autem et organa corporis nonuisi administri ct conditiones

quaedam, pro praesenti iunclionis

statu,

ad evolutioncm iutelU-

gentiae requisitae duci debent.

Hoc primo errorc dochuato, ahus etiam scopuhis vitandus

est. Nam Ilutciieson, qui Scotiae scliuiae priiua iocit fuudamenla,
ad notionem boni morahs in nos inducendam, facultatem quamdam hngit, quam ipse scnsum moralem quoque appehat, elsi signilicatione a sensistis longe diversa '. Xam eiusniodi sensus morahs iuxta ipsum ab intehigentia et ratione quidem distinguitur,
at non consimilcm sed longo praestantiorcm naturam habet, quam
sensus communiter dictus. Celeris euim facultalibus omnibus divinior est, totauKiue homiuis vilam suprema quadam potestate
27.

moderatur. Huic sententiae sulTragari videtur fere universa Scotiae schola; quae ut inmetaphysica, sic etiam in morali instinctum quemdam caecum ad indicandum obtrudit. Quare per ipsam

circabonum et malum morale non intelligentiae

et rahoni, relationes rerum detegentibus, attribuuntur, sed peculiari cuidam lacultati danlur, ex propensione tantum naturae et
caeco qaodam impetu operanti; quae proinde sensus moraiia nun-

iudicia practica

cupetur.

Verum

minime possumus. Revera enim

iudicium boni morahs, cum in reJatione quadam internoscenda
consistat, actus est intelligentiae proprius, quae ad verum uon
modo speculativum sed eliampracticumdestinatur. Quod si quanhis opinionibus assentiri

doque haec relatio statim et per se non pateat, sed quemadmodum

cetera mediata iudicia ex variis inter se gradatim conferendis
ideis detegi debeat; tunc ratiocinationis usus occurrit, ac proinde

notiha ope rationis comparabitur. Qui autem contra opinan-

illa

Philos. moral. instit. compend.

lib.

-I.

ETHICAE

t)3

morum iudicia qiiaedam synthetica a priori restiquae generatim a nobis alibi refutata sunt, et quae, utpote
naturae animi inteUigentis repumotivo adhaerendi carentia
gnant -'.
Xec vero celeritas qua iudicia moraiia in rudibus etiam explitlir

hi in re

luunt,

cantur

humano
dita

aliquid contra nos demonstrat.

inclinatio

qua

quaedam

Adesl enim in intellectu

naturalis, a sapientissimo Auctore in-

perinde atque in veritatibns speculativis

pronius propter altiorem materiae necessitatem

immo

etiam

ad iudicia eiusmodi, quae vitam regendam respiciunt, proferenda incitamur. At

id non caece contingit et sine motivo obiectivo
sed ex rationis
perspicientia sive immediata, ut in primis principiis moralibus
sive mediata ut in eorum deductionilDus. Deductiones autem eiusmodi, quae a rudibus etiam fiunt haud tantopere abstrusae sunt
a captuque vulgari remotae, quemadmodum adversarii exaggerant.
Plerumque enim a primis principiis per se notis tam parum disiant ut ex ilhs facillima ratiocinatione deducantur. Ac si quando gravem difficultatem includunt, quae ab imperito homine pra,

bene resolvatur
originem trahunt a cultura religiosa quae
scientiae defectum suppleat, aut ex habitu quodam bene operandi, aut ex axiomate generali quod sine interiectis mediis actui determinando appUcetur, aut ex aUis causis quae prudentiam naturalem hominis iuvare solent. Ut nilnldicam de traditione primitiva, quae a Deo originem ducens, vitam moralem humanitaUs informavit, et cuius profundiora vestigia, apud nuilam gentem, utcumque barbaram, penitus obUterari potuerunt.

ctice

ARTICULtJS

De facuUate actum moralem

III.

eliciente et de partitione

actus moralis.
28. Ratio ad actum humanum concurrit dirigendo, quatenuS
obiectum eiusque relationem moralem ostendit. At facultas, ex qua
actus ille proprie eUcitur, voluntas est; unde Ut ut eUam voluntarius nominetur, et deUniri soleat: actio ab interno principio procedens curn cognitione jinis 2. AcUo enim quae a voluntate proce1

Vide Logicam

ct

JUetaphyiicam

ubi Kantianam et Reidianani

doctrinam

cxaminavimus.

2 Ex hac voluntarii definitione apparet discrimen eius

cum communi sermone

al)

actu spontaneo, qui-

saepe confunditur. Spontanea enim dicitur actio, quae ab

interoo quidem principio procedit

praevia cogoitioae obiecti

attamea

opujs

non

ELEMENTA

G'1

ab interno principio procedat, necesse est; siquidem volnntas

intime hominem afficit et principium illud constiluit, ex quo cedit,

quoad exercitium actionis pendent, si liumano modo opcrantur. Gum vero voluntas non agat nisi praevia
cognitione obiecti, in quod fertur, et obiectum consideratum tamquam terminus actionis vocetur linis; efficitur hinc ut actio, quae
sive immediate sivemediate avoluntate procedit, semper iinis cognitionem exigat. Duo igitur ad actum voluntarium constituendum
terae tiominis facultates

concurrunt: cognitio intellectualis obiecti, et vis voluntatis; quosi alterutrum desit, actus erit involuntarius.

rum

lam age
forte

qua

cognitio obiecti deesse potest ratione ignorantiae,

homo

laboret

dum

operatur. Ac ne error in

rem hanc

irre-

antecedens, concomilmis
prima
tantum
involiintariwn gignit.
et consequens. Porro earum
Etenim ignoi^antia consequens ilia dicitur, quae aiiquo modo a

pat, triplex ignorantia

distinguenda est

voluntate ipsa dependet, et dividiturin

curetur; et
obiecti aut

(7//tT^(7fa?)?, si

directe pro-

supinam \e\crasso.ni, sivoiuntarie negligatnr notitia

eorum quae hominem ab operando deterrerent. Haec, ut
non
causam

siquidem a voluntate procein eaque sui

agnoscit. Qnisquis autem vult causam,
isvult etiam efiectum qui ex illa sequuturus praevidetur.
Nec etiam ignoratio concomitans involuntariam actionem propatet, involuntarium

dit,

constituit;

enim homo sic disponitur; ut etiamsi

tamen actionem emitteret puta si quis
iam animo paratus inimicum occidere, forte illum inter venandum
occidat, existimans se feram percutere. Certeinhoc eventu notitia
obiecti deesset; sed ita deesset, ut eius absentia actum non produceret; quippe qui in contraria hypothesi etiam prodiisset. Quare
actio, qnae sic exeritur, positive invo luntaria 6ici non potest, sed
tantum negative, idest non voluntaria.
Non ita dicendum est de ignorantia antececlente, quae actum
Yoluntatis omnino praeit etcausa est cur ad agendum iiatgradus.
prie

constituit. Per illam

obiecti scientiam haberet,

est ut

obiectum elusmodi apprelicndatur tamquam

actionem tcrminat
isinc

et cuius gratia illa

exstritur.

finis,

nimirum tamquam

id

Quare in appetitione etiam

quod

sensili

concursu yoluntatis operantc locum habet, et actionihus quoque brutorum

tribuitur.
finis

Haec enim ex

non concipiunt

obiecti

cognitione ai

operanJum moventur

at

siquidem ciusmodi conceptio reiationis notionem

at-

rationem
involvit

quae nonnisi intcUigentia attingitur qua bruta penitus orbantur. Quamobrem conceptus spontanei latius patet,

ad speciem. Quod

si

actio

quam

notio voluntarii, ad

nuUo modo ex

eamque

virtute quadani subiecto ingenita, tunc dicitur naturalis

opponitur. Actio igitur yoluntaria

se babet ut

genus

obiecti cognitione procedit, sed unice a

;

cui praccise

violentum

hoc ipso quod yoluntaria estj ost etiam spon-'

tanea et naturalis, at non yicc rersa.

ETHieAE

55

Haec iaYoluntaiium revera gignit; quandoquidem a voluntate nou

et, si deesset, nequaquam actio sequeretur. Advertendum
tamen est, igiiorantiam eiusmodi invincibilem esse oportere, nimirum talem, iit oppositae cognitionis comparandae nuila moralis
pendet,

diligentia praetermissa fuerit, vel saltem nulla suspicio contraria

animum operantis pulsaverit. Nam si ita sehabeatilla ignorantia,

eam exuere homo potuerit; agentem non excusat, nec proprie

ut

anteeecUns sed ahqua ex parte consequens dicenda

est.

AUud, quod ad actum voluntarium habendum requiri diximus, est influxus interni principii, videlicet voluntatis. Huius defeciu violentum exsurgit, quod definiri potest actio ab extcrno
principio procedens, renitente subiecto. Utautem appareat quomo29.

do violentia in actus humanos cadere possit, observandum est

actus volunlarios ahos esse elicitos ahos imperatos. Uli sunt
qui per se ad voiuntatem pertinent, ab ipsaque immediate pro,

tamquam actioncs eius

aham quidem facultatem spectant,

ficiscuntur

ciuntur.

dium

amor

Sic

propriae; hi contra, qui ad

sed

voluntatis imperio subii-

scientiae adipiscendae est actus eUcitus;

stii-

apphcatio intehectus ususque mediorum externorum

quae ad iUam comparandam conferunt, sunt actus vokintarii imperati; qui proinde non proxime sed mediaie a voluntate oriunet

Deinde observandum est actum dici non posse violentum,nisi

subiectum, in quo hat, vi et inclinatione sua in praesens ihi repugnet. Secus, si subiectum non resisteret, hoc ipso ahquid ad actum
conferret; nimirum potentiam saltem passivam, in qua actus ihe
tur.

recipiendus

est.

His

exphcatis quisque videt violentiam actibus

Nam actus
voluntate gignatur, quae principiuminternumest;
semper a principio interno enascitur, nec sine conceptuum pugna

eiicihs inferri
elicitus,

non

posse, posse

tamen actibus imperatis.

cuma

principio externo potest attribui. At actus imperaU,

cum non

in

Yolunlate sed in ahis facultatibus perficiantur, quae, licet a voluntate moveri debeant, tamen quandoque ab externa vi ad actum
consistere possunt cum contrario voIuntaUs
imperio. Quare peculiari facuItaU, a qua proxime exerunlur, vioinflectuntur; optime

lenU erunt, non quatenus illa per se spectatur, sed quatenus consideratur sub imperio et motione voluntatis quae contrarium
praecipit.
30. Actiones voluntariae pressius

eUam

acceptae,

non modo a vohmlate procedunt cum cognitione

libertate instructae sunt
-I

potest

1(1

ilicainis

cum

Yox actibuB

triplici

illis

poUssimum aspectu

quia omnis aclio Toluntatis. ctiamsi nccessaria

ab interno principio dinianet

severius competit

jui

nimirum prout
verum etiam

finis,

pracvia cognitionc

sit,

considera-

voluniaria dici

finis.

Tanien haes

libere a voluntate proficiscwntur.

Hi

Qiii|

ELEMENTA

SS

qiioad ordinein obiectivuni ipsis analurapraequoad subiectum, quod earum causaest; quoad lerminos alios, in quorum emolumentum vel detrimentum ceduut. Primo respectu consideratae moralitatem induunt, secundo aspecLu
imputabiles evadiuit, lerlio meriti vei dcmeriti notionem [imporlant. De singulis gradatim dicemus.
At, quoniam quae moralitatcm attinent, magna ex. partc in prinio articulo disputavimus hic tantum ea subiungemus quae ibi
omissa sunt, et hoc loco meUus tractautur. In primis itaque occurrit actuum moralium partitio, quae quidem muUiplex esse potcst.
Kam primo actus morales alii sunt honesti, ahi tiirpes qui etiam
immorales dici solent. liaec diversitas in actibus humanis consideratur, prout relationcm convcnienUae aut discrepanliae cum
obiectivo ordine rerum et, quod conscquens est, cum Une ultimo
reUnent. Nam actiones iUae, quae obiectum respiciunt iuxta ordinem a natura insUtutum, honestae erunt ac bonae moraliter quae
vero cum ordine pugnant, inhonestae vel eUam pravae, ad mores
quod attinet, habebuntur. Deinde actus honesti denuo diviili possunt in obWjatorios et liberos^ prout eorum omissio mala homini
est vel secus. Qua in re memoria rcpetendum est, malum esse
ri possuilt: scilicet

stilulLim;

meram negaUonem sed privalionem boni ac proinde tunc

subiectum inticere, cum in ipso exigentia inest contrariae perfectionis. Hinc quando actus honestus omittitur, qui necessarius homini est ut in ordine manere possit; eius omissio mala est, et proinde actus est obligatorius. Quando vero praetermitUtur aclus sine ulla ordinis lacsionc; eius omissio mak dici nequit, et actus
ipse in nostro erit lubito; licet
bonitate
si ordini congruat
iion

fruatur.
31. At enim ex iis actibus, ad quos exereudos non obUgamurj
dantur ne aUqui in genere morum indifferentes an omnes, hoc
ipso quod mali non sint, boni erunt? Ut responsum demus, neCesse est disUnguere acUonem moralem
abstracto seu in specie
consideratam, ab acUone concrete accepta, seu, ut dicitur, in in;

dividuo. Consideratur actio in abstraclo^

ta

obiectum dumtaxat quod

aiagis ad Voluntaleni

pwtlneiit

respicit,

cx ipsa

cum

spectatur in se iux-

abstrahendo cogitaUonem a

cnim ouinino habcnt quod

sint

potius

quam non sint. Ceteri autem necessario a voluntatc emergentes non tam a voluntate, quam potius a natura cxistcntiam rccipiunt. Quare saltem distinguendum esset ac tliccnclum

actus ncccssarius voluntatis est niagis

Voluntatem ut naturam

at actus libei" est

tatem ut ^ot^ntiam activam.

voluntarius

considerando

magis Yoluntarius considcrando volun-

ETHICAE

57

ab adiunctis reliquis quae aclionem comitantur.

fine operantis aul

Sub hoc respectu omnes consentiunt dari nonnuUas actiones moraliter inditferentes eas nimirum quae nuilam relationem conve;

nientiae vel discrepantiae exhibent

mo

cum

perfricare

quae certe

manus
si

rusticatum ire

obiective spectentur

quem

ordine rerum,

sequi debet. Eiusmodi sunt ex. gr. deambulare,

arma

lio-

gerere,

atque aliae generis eiusdem

nec bonae nec malae dici po-

terunt. At actio sumitur concrete, si inspicitur subiective, prout

nimirum a persona individua hic et nunc exercetur. Et quoniam

agens rationale (modo ex advertentia rationis operetur), semper
ad honestum finem intendere actionem debet; hinc probabilius
apparet nullam dari actionem indiflerentem in individuo
sed
esse vel malas, prout ad finem congruum naturae
diriganlur, aut secus. Id tamen nonnulli inficiantur hac nixi ra,

omnes bonas

quod eos

obiectum habent moraUter indifferens,

semper ad finem positive honestum, sed posse in iis exercendis obiectum ipsum dumtaxat spectari; quod proinde
cum sit indifferens, nuliam bonitatem vel
maliliam moralem illis impartietur. Harum sententiarum quae magis lubeat quis sequatur; nobis, ut dixi, prima videtur probatione,

actus, qui

nulla obligatione dirigere teneamur

bilior.

32. Quaeri

potest secundo quibus capitibus ordo obiectivus a

ratione perspectus moralitatem actibus

ponimus

id triplici

ex parte contingere

humanis communicet. Reex obiecto nimirum, quod

per se ab actione respicitur; ex fine, quem sibi agens praestituit

ex circumstantiis, quae actionem comitantur. Etad primum quod

cum motus

quidam quo animus in obiectum

ab obiecto speciem mensuramque desumit. Prout igitur
obiectum bonum est vel maliim in ordine morum, actus ipse bonitatem vel mahtiam induit. ^ec obiicias eflatum illud actionem
in moralibus speciem suam ex fine mutuari. Id enim intelhgitur
de actionibus per se indifferentibus, de quibus paulo ante meminimus, non vero de acUonibus natura sua bonis aut malis. Quod
si his etiam applicari velit pronuntiatimi illud
tunc nomine finis
intelligi debet finis non operanlis, sed operis qui cum obiecto confunditur. Obiectum enim, cum sit id quod ab operalione respiciattinet, operatio,

sit

tendit;

tur,

hoc ipso

finis,

quem

eiusdem dici solet. At praeter hunc, alius adest

pro lubito proponit operans, ei finis operantis no-

finis

sibi

cum quis elemosynam elargitur ad impetrandam a Deo alicuius peccati veniam. Nos autem ut unum ab

minatur; cogita ex. gr.

altero clarius

reapse non

secerneremus

modo

finis

primum appellavimus obiectum, quia

sed etiam obieclum est;

immo
4*

in tantun;

feLEMENTA

S8
est finis

in quantiim

reliqiiimus,

cst obiectLim

cum nullam

aliam

lam vero moralitas primario

alteri

(lenominationem

finis

sibi vindicel.

et iulimius

ex obiecto

in

actum

de-

rivatur; siquidem eius respectu actio consideratur per se et im-

mutabili quadam ratione. Quare iure meritoque actus dici solet

speciem suam ex obiecto recipere. Ad adverte obiectum sumendum esse sub ratioue formali, seu sub eo respectu quo attingitur
ab operante. Obiectum enim in se unum idemquemanens, quoad
rationem formalem variari potest, prout sub una potius quam alia
relationo vel proprietate inspiciatur.

Nihilominus haec ratio quam pro obiecto attulimus probat

etiam moralitatem aliquam ex fine operantis in actionem proticisci, quamvis minus intimc. Nam hic fmis, eliamasi non primario
,

intendatur, tamen suo modo reapse terminat actionem, atque ideo

bonitatem vel malitiam illi aliquam elargitur.
Denique adiuncta vel circumstantiae a quibus actus in iudividuo separari nequit, cum et ipsae habere possint convenientiam
vel discrepantiam cum ordine rationis teriium exhibent principium morahtatis actionum. Sic si quis rem in loco sacro furetur ad
se inebriandum, eius actio triplici ex capite mala erit: ex furto
nimirum propter raptum rei alienae ex sacrilcgio proptcr sanctitatem loci quem violat, ex fine pravo propter quem operatur.
Ut igitur humanus actus absolute sit bonus, ex nuUa harum partium peccare debet; secus erit malus. Hinc exortum est tritum illud sermonc proverbium: in moralibus bonumex integra causa,
,

malum

ex quocumque defectu.

Articulus

De imputabilitate actionum

IV.

et cle

ratione meriti

vel clemeriti.

humanis competere diximus ex eo,

procedunt referantur. Homo enim utpole indifferentiae libertate ornatus, actiones
quibus se ad hnem
dirigit, sic exercet, ut earumdem exercitium ex ipsius arbitratu
pendeat. Id nulla demonstratione eget, adeo vividissimo conscien33. Imputabilitatem actibus

quod ad causam unde

illi

nemo est qui non sentiat in potestate

sua esse se ad singulas actiones determinare, cum in statu idoneo

tiae patet testimonio. Sic

ad deliberandum reperitur. Libertas enim nostrarum actionum

factum est quoddam immediate perceptum quod nullae sophi,

gmatum nebulae obscurare unquam

possunt, Et

quemadmodum

ETHICAE
l)iogenes

Zenonem contra

bulando confutavit;

59

possibilitatem

sic libertatis

motus loquentem, deam-

humanae impugnatores

re quisque poterit contrarium eius

quod

illi

refelle-

vellent operando.

Atque id quod individualis conscientia testatur imiversalis tolius generis humani consensio confirmat. Quid enim aliud sunt
leges, aut bonorum operum laudes aut turpium vituperationes;
quid praemia aut poenae pro virtutc aut vitio apud omnes gontes
sive cultas sive barbaras constitutae; nisi totidem voces quibus
humanum genus actionum hbertatem proclamat? Non igitur an
libertas sit, quod persc patet; sedquomodo sit et unde ducat originem philosophicae investigationis est proprium.
Qua de re ut ahquid innuam observandum est hbertatis radi,

cem

in ratione sitam esse.

Nam cum

voluntas appetitio

sit

ratio*

nahs, in obiectum fertur prout ipsi a ralione proponitur. Quoties

itaque ratio voluntali proponit obiecta indifferentia , nimirum taha, quae nec fehcitas siut nec

cum

felicitatenecessario iungantur;

motus voluntatis indiffcrens manet quoad illa appetenda vel respuenda. Utrumque enim a ratione indicatur posse fieri, et utrinque obiecti quahtas appctitum attrahit etrepehit. Xam exeo quod
iu obiecto bonitas ahqua apparet, motivum adest appetitioui excitandae idoneum; ex eo autem quod boniias illa fiuitaestet aliqua ex parte deficiens, voluntati proponitur tamquam non necessaria, et tahs ut merito omitli, et, si cum malo coniungitur, odio
etiam haberi possit. Ergo voluntas in eiusmodi obiecta necessario
si ea eligit, ideo eligit quia ad unam optioinchnat
se
sponte sua. Ex obiecto enim sic
a ratione proposito nuHa ia ipsam necessaria determinatio proficiscitur; siquidem motiva quae forte prius in dehberatione mentis praeponderasse suppoauntur, obiectum non immularunt, sed
ut bonum finitum et nobis non necessarium reliquerunt.
Libertas igitur dos quaedam est voluntahs, vi cuius haec domi-

ferri nequit; ac

proinde

nis

partem prae aha

na

efficitur

suorum actuum

sic

ut eos exerere possit aut secus,

aut etiam in contrarios flectere.

34. Efficitur hiuc ut

homo

proprie auctor

sit

achonum quas ex-

ad ipsum iure refertur quod illae exerantur vel

non exerantur. Sub hoc respectu actio et eius omissio, imputabilcs dicuntur. Quare imputabihtas describi potest: proprietas illa
ercet; atque ideo

vi cuius aclio aut actionis omissio ahcui tril)uitur

prio auctori et causae. Porro imputabilitatis

tamquam

pro-

fundamentum, ut ex

cum quis ne actio quaedam

imputetur cavere nititur, nullam aliam excusationom alrerrG
solet, nisi hanc: quod Uber in ea patranda non fuerit. i\am quemad*

dicUs patet, hbertas est; ac proinde

ipsi

elemenTa

00

modum cum
sic contra

in aclione libertas adest, ratio impiitabilitatis viget;

omni

imputabilitate vacat operatio, quae arbitrii liber-

tate privatur.

Etsi imputabilitas

cum

cum

moralitate semper coniungatur tamen

minime confundi

illa

actio proprie nioralis

elementum

debet. Coniungitur quidem, quia

esse potcst, nisi

sit

nuUa

etiam libera. Est cnim

ex quo oritur iit ordo rationis volunlaab homine fiunt, inesse possit. Similit r actio nulla libera in individuo exsurgit, quin aliqua moralitatc instruatur. Ut enim probabilius videri diximus, actio in
individuo, quae indifferens sit, non datur. Moralitas igitur et imputabilitas in actione humana semper consociantur. Confundi vero non debent; quia utriusqiie notio, ut cx dictis patet, diversa
admodum est. Immo etiam quandoque polest alicui imputari actio,
quin eiusdem morahtas imputetur; siforte is liber in ea exerenda fuerit, sed eius malitiam propter ignorantiam non iadverterit.
Praeterea potest quis investigare primum an actio imputanda sit
agenti, et deinceps inquirere utrum honesla sit an jturpis. Quod
libcrtas

tem

illud

afficere et in actibus, qui

certe iicri nequiret,

si

moralitas

cum

impulabilitate converteretur.

humanas ratio laudis aut viiuperationis deriNam cum actio non utcumque nimirum physice tantum

Ilinc in actiones

vatur.

spectata, sed proul moralitate iustruitur, agenti tribuatur, ac proinde eius bonitas vel malitia eidem imputetur; homo vere consideratur tamquam auctor propriae perfectionis vel imperfectionis
in genere morum. Ex quo oritur ut existimatione vel contemptii
dignus appareat, quae verbis significata laudem vel vituperationem
constituit.

Yenio nunc ad merilum vel demeritum, quod in actionibus humanis repcritur. Cum cnim homo actione sua aliquid efficit quod in
emolumentum alterius cedit, modo ad id mercede pacta ex peculiari
obligationc non tciieatur; apud illum mereri dicitur. Contrademeretur, si actione sua alterius detrimentum procurat. In primo casu
praemio, in secundo poena est dignus; idque a ratione ordinis et
35.

debitae proportionis praecipitur. Ad

fetto della

lo,

ff

rem

Taparellius

Un

altro ef-

imputazione e il merito imperocche se Tatto imputaepper6 volontario, tende a vantaggio altrui, la idea naturale di
uguaglianza porta seco per conseguenza la idea di un compenso che dee raggnagliare le partite fra chi opero e chi ricevette
il vantaggio. E d'onde questa necessita di ragguaglio ? Dalla idea
di ordine e di simmetria che presiede al morale non meno che
al mondo flsico. Un architetto disegna una facciata; se da un
lato del portone egli metle due finestre ed una sola dall' altro,

ETHICAll

"

<r

61

ogni occbio dice che il disegno {siane di clu si viiole la colpa)

e per se imperfetto; e la cagione e la mancanza di simmetria
di proporzione, di unita. Qnesto principio di unita e un falto primitivo che dobbiam ricevere dalla voce di natura, ne ammette
dimostrazione ulteriore, se non in quanto egli ci manifesta Tuuita di quella causa infmita da cui tutto ebbe essere. Apphcato
ad una creatura hmitata egh ci dimostra dovervi essere uguaghanza tra ci6 che eUa da e cio che riceve; giacche altrimenti
non serbera quella proporzione che ella dee avere col tutto di
cui fa parte, a dismisura crescendo o scemando, se troppo o rida, Onde si vede agevolmente che da quesio medesimo
ceve
principio risulta la idea del demerito contro colui che opera in

danno

altrui

>.

apud alterum. mereatur, opus non est ex nuUo offlcio

adstringi: sed sufficit, ut dixi, ul ad ilpraestandam
ad actionem
lam ex peculiari conlractu non teneatur, recepta mercede. Si enim
id iiet, meritum nuUum erit; propterea quod tuncactio iUi, in cuius bonum cedit, directe debetur, tamquam aliquid quod is, tantundem alteri dando', iam sibi tamquam suum adscivit. Qnamvis
36. Ut quis

00 etiam casu qui actionem ponit mereri poterit propter peculiarem diligentiam vel celeritatem aut adiuncta alia, praeter consuetum ordiuem conquisita. Sed quoties, nulla pecuhari pactione co-

bonum alterius operatur; etiamsi ofucium aliquod

generahs obhgatio id praecipiat; tamen eius actio rationem meriti revera induet et ad praemium saltem grati anirai ius afferet.
Et sane, quamvis charitate patriae omnes devincimur; tamen quis
gente, quis iu
et

negabit valde mereri eum, qui curis omnibus

eam

iUustrare, au-

gere, et ab hostibus tueri studet? Itemque etsi egentibus opem

ferre naturaelege iubeamur, quis meritum denegabit ei, qui huic
,

ofhcio obtemperat?

Idem

dic de sexcentis ahis exemplis generis^

eiusdem.

enim apud quos actione noslra mereri possumus?

Respondeo nuUi dubium quin homo actibus suis mereri possit
vel demereri non modo apud individuam personam, verum etiani
apud totam societatem siquidem utriusque utilitalem vel da37. At

moum

demeritum dicuntur

vel

cundum

in ordine ad retributionem

iustitiam. Retributio

autem secundum iustitiam

agil in profectum vel

Saggio Teoretico di Diriito Naturale

fit ali-

nocumentum

alterius. Est

ahqua

societate vi-

ex eo quod
autem considerandum quod unusquisque
cui

Meritum
quae fit se-

actione sua procurare potest. Apposite S. Tomas.

in

ece. Vol. ^, Dissert. ^, c. 6, .

^50.

6^

ELEMENtA
modo pars et mcml)rum

lotius Socictatis. Qui'

veiis cst aliqiio

cumque ergo

hoc redundat in totam societatem: sicut qui

per consequens laedit hominem. Cum ergo alilaedit manum
quis agit in l)onum vel malum allcriijs singidaris personae, ca-

agit aliquid iu

bonum

vel

malum

alicuius in

so-

cietate existeutis,

ff

dit ibi duplicitLT ratio meriti vel demerili.

<t

qnod debetur

ei retribulio

Uno modo secundum

a singuhiri persona,"quam iuvat vel

modo secundum quod debetur ei relributio a toQuando vero aliquis ordinatactum directe in bonum
vel malum totius collegii, debeturei retributio primo quidemet
principaliler a toto collegio, secundario vero ab omnibus colle gii parlibus. Cum vero aliquis agit quod in bonum proprium
vel maluni vergit, etiam debetur ei retributio in quantum etiam
hoc vergit in commune, secundum quod ipse est pars collegii ^ .
At utrum mereri honio possit apud Denm dubitare quis poterit
propterea quod, cum a Deo omnia reccperimus, omnia quae possumus ei debeamus. Yerum id non impedit quominus, eo moao
quo ros patitur, meritum aliquod respectu Dei adipiscamur, qna

olfendil; alio

to collegio.

tenus aclione, quae propter libertaleni vere a nobis dependet, opereremur, atque ad Dei gioriam et ad bonnm universi nitamur. Andiamus iteriun Aquinatem: Actus alicuius hominis habet ratio iieni nierili vet demeriti secundum quod ordinatur ad alterum
vel rationc sni vel ratione communitatis. Utroque autem modo
actus noslri boni vel mali habent ralionem meriti vel demeriti

apud Dcum. Ralioncquidem ipsius, in quantum esl ultimushominis Onis; est autemdebitum ut ad linem ullimum omnes actus
referantur. Unde qui facit actum malum non referibilem in Deum, Don servat honorem Dei qui ullimo fini debetur. Ex parte
vero tolius ^coramunitalis universi; quia in qualibet communitate ille, qui regit communitatem, praecipue habet curam boni
communis; unde ad eum pertinet retribuere pro his quae bene
vel male iiunt in communitale. Est autem Deus gubernator et
rector totius universi et specialiter rationalium creaturarum.
Unde raanifestum est quod actus humani habent rationem me-

comparalionem ad ipsum: alioquin seqnenon haberet curani de actibus humanis 2.

Ex ralione autem, quae obiecta est, non aliud derivatur, nisi
inter Dcum et Iiominem non posse intercedere iustitiam
secundum absolutam aequalitatem. Haec enim requirit ut inter termivel dcmeriti per

riti

retur quod Deus

Summa

2>

Ibidcm

Thcol.
art.

\j

2.

quaest. 2\, art. 4,

ETHICAE
iios,

quos

respicit,

qua

mutua

alterum

sit

68

inflependentia, saltem respectu eius

competere homini
quidquid possidet, a Deo largiente suscepit, eidemque quodammodo restituere per rectam operationem tenetur. Nihilominus cum libertate sit praedilus, vere auctor est et principium suarum actionum, in iisque eliciendis aliquid ex propria determinatione confert. Quare inter ipsum et Deum

rei, in

alter

sibi obligat. Id certe

Homo enim

nequit respectu Dei.

aliqua intercedit ratio iustitiae,

non

stricte diclae, sed

secumdum

quamdam

preporlionem; quatenus recto usu libertatis homo sit

qui reapse se inflectit ad servandam legem a Deo latam, cum possit contrarium eius operari. Quoniam vero divina sapientia dictavit, homini sic operanti responsuram esse adeplionem proprii finis

tamquam mercedem

postulat utid reapse

et praemiuni ipsi consenlaneum; ordo

homini recte operanti Deus praestet. Xec vero

rectitudo essentiahs divinae voluntatis ab eo ordine recedere

Deum

qui sanctissimus est et suae sapientiae reluclari non potest.

At, ut quisque videt, Deus in hoc non tam liomini, quam potius
suae sapientiae el bonitati debitor efficitur.
sinit,

A RT

uLu

V.

De passionibus.
38. Ex inteilectu et voiuntate respectu habilo ad obiectivum
ordinem rerum, quemadmodum supra explicavimus, essentia actus
morahs in se constituilur. Attamen homo non sola parte rationali,
verum etiam sensibilitate coalescit, quae ad actionum humanarum
exercitium suo modo aliquid confert. Ergo de hac quoque pauca
dicamus necesse est quantum videlicet cum moraiitate aciuum
,

humanorum

connectitur.

lam age sensibilitas generatim inspecta facultatem tum cognotum appetendi complectitur. At de illa prout facultate co-

scendi

gnoscendi continetur, quae per diversos sensus se explicat et in

imaginatione velut in centro colhgitur, nihil pecuharehic enucleandum occurrit. Nimis enim aperte patet eam nonnisi instrumentum esse rationis, cui materiam et occasionem idearum suppeditat; nec influxum ullum exercere in morahtatis iudicia, quae opus
dumtaxat sunt mentis. Restatigitur ut de altera parte sermocinemur,quae appetitionem includit. Haec enimdum vehementer ad
aliqua obiecta nosrapitab ahisque retrahit;
actibus humanis connexionem habet.

nonmediocrem cum

ELEMENtA

64

39. Itaqiie lendentia illa viialis

qiia

animus in bonum

sensi-

hus propositum ferlur, atque a malo rctrahitur, sensilis appetitio nominatur. Haec cum nonnisi obiectum maleriale et concre
tum proprie respiciat, exsuperare nequit sensiiem cognitionem,
in homine propter
a qua in subiecto, cui inest, ingeneratur.
coniunctionem partis sensibilis cum rationali saepenumero appetilionem ipsam voluntatis circa bonum spirituale comitatur;

ita tamen ut non circa illud proprie versetur, sed potius circa
phantasma aliquod imaginationis, quod una cum conceptione mentis excitatur, et in quo obiectum illud spirituale quodammodo relucet. Porro haec appetitio, cum remissior est, atrectus dumlaxat
quosdam sensiles constituit. At in altiore suo gradu subiectum
vehementer aflicit nec in sola animi facultate se continet, sed

corporis ipsius transmutationem

tum

et

quamdam

naturalem adiunctam habet.

iram concipiente

praeter statum consue-

Id cernere est

in

homine

cuius os pallore sulfunditur, artus contremi-

scunt, scintillant oculi. Hi vehemenliores sensibilitatis molus,

ex

graeco fontedetorto vocabulo, passiones vocantur; quae proinde

defmiri possunt sic, ut esse dicantur: vehementior excitatio sensilis appetitus, cum insueta corporis coinmotione. Ex quo patet
ipsas duplici elemento constare: nimirum actu animi sentienlis,
et transmutatione seu alteralione membrorum K
40. Passiones commiuiiter bifariam dividuntur: in parlem videhcet, quam appellant concupiscibilem ; et partem
quam irascibileni vocant. Prima cas complectilur, quae versantur circa
,

bonum prosequendum

malum aversandum; at simpliciter et

bonum aut malum est. Altera pars ilquae respiciunt bonum aut malum non simpliciter,

per se inspectum
las continet,

aut

prout

omni semotadifficultate, sed apprehensum ut arduumet adconsequendum vel declinandum difficile. Id vero provenit ex eo quod
ad alterutrum faciendum, re aliquaimpediamur. Quare lii motus
animi obiectum sic spectant, ut simul spectent impedimenta quibus obiectum adstringitur.
Superioris partis sex passiones

mirum amor

numerantur a

S.

Thoma

ni-

odium, desiderium et fuga, gaudium et tristitia.

Partis vero posterioris quinque recensentur: spes et desperatio,
audacia et timor, ira denique. Hic census quidquid contra obet

Saepe nomen passlonuin in nialam torquetur partem, quatenus sensiles

tus exprimit rationi contrarios. Sic passiones

cuntur.

Summa

Theol. ^, 2, q. 23, art. 4,

animi morbi

el

perturbaliones

motli-<

ethicae

65

consentaneus plane videtur. Et re quidem

quoties circa bonum per se inspectum
appetitio
sensilis
Ycra
versatur, considerari potest vel in ordine ad meram propositionem obiecti convenientis praescindendo a praesentia eiusdem
vel absentia; vel potest referri ad obiectum in quantum abest, vel
denique in quantum obiectum praesens est et possessum. Hinc

murmuret

Cartesius

^,

exsurgunt affectus amor desiderium^ delectatio; quorum

primus in mera complacentia obiecti reponitur; alterin tendentia
ad illud, prout est absens tertius in iucunda quadam quiete ex
adeptione boni delectabilis proveniente. Consimilis ratiocinatio fiat
de raalo etiam simpliciter considerato, et sic tres aliae oppositae
emergent passiones odium, faga^ tristitia. Etenim proposito malo, aversio quae pullulat in appetitu, dicitur odium; nisus ad maium illud fugiendum, dicitur fuga, tristitia denique appellatur affectus ille
qui innascitur ex praesentia rei incommodae quae
iam nos invasit.
tres

Ouod si bonum et malum non simpliciter sed ut difflculter

consequendm aut vilandum spectatur, reliquae quinque passiones
,

habebuntur ad partem irascibilem pertinentes. iSam bonum obtentu difficile vel sic obiicitur, ut difficultas eius superabilis ap; contra vero desperatio. Item maad cavendum difficile vel sic proponitur ut nisu
aliquo vitari queat, et tunc affectus exsurgens ad removendum impedimentumdicitur audacia; vel sic apparet ut difticultate, quam

pareat, atque ita enascitur 5pe5

lum imminens

-I

et

Hic auctor llbrum

vetore doctrina reiecta,

cte

passionibus lucuhravit trifariam tlispartitum

novam quamdam theoriam

hoc iudicium protulit Thomasius

in

quo

substituere conatus est, de qua

Etsi Cartesius nobilissimam Ethicae doctrinam

de passionibus auimi se demonstrasse

contradictlonibus repletam esse facile osteudi potest.

opinatus fuerit

tamen eamdem

infinitis

Cautelarum

f.

-I,

c.

14,

. 34.

Ne autem tempus

in eius refutatlone frustra ieramus, hoc

vertere quod coustituat primuni

unum

sufficit

affectum, qui in nobis excitatur, esse

aniniad-

admira-

tionem. At admiratio non ex novitate rei simpliciter sumpta, sed ex eius raritate
et insolentia enascitur.

Quare iam subaudit

alias perceptiones

suetudo cursui et ordini adversetur repentina

illa

Quoniam vero ordo affectuum respondet

citatur.

apparitio

rerum, quarum concx qua in nobis ex-

ordini cojjnitlonis

clarissimum

admiratlonem esse non posse primum affectum. Praetorea admiratio est affectus rationalls
non sensibilis. Oritur enim ex apprehensione eventus cuiusdam ,

est

cuius causa non lateat.

effectus,

Unde

requirlt ut res, clrca

remus. At vero rem concipere ut effcctum,

tionis est
stioflis

quam

versatur,

concipiatur ut

de quo intelllgamus esse quidem aliquam causam, sed qualis ca

non sensuum. Ergo Cartesius

nescivit.

ct

sit

igno-

ad causam detejjendam tendere ra-

in hac controversia statum

ipsuni

quae-

ELEMENTA

GO
habet,

animum

opprimat,

et lunc alTectus illi rospondcns

Ucnique si malum iion amplius imminet, sed iam
incumbit, enasccns appelitus ulciscendi causam, quae illud proqiiasi

dicitur timor.

diixit,

vocalur iva.

Atque hae quidem passiones elemenlares et primitivae habcntur. Ex hnrum vcro muitipMci iunctione aliae oriuntur passioncs
secundariae, quas mixtas appellare licet. Huiusmodi essent invidia, cninmiseratio,
tatc pulkilant,

tum

rationalis.

pudoi\

et

simiha, quae non ex sola sensibili-

sed ex iunctione et concursu partis

lam

facile

intehigitur

tum sensilis
horum omnium affectuum

fuiidamentum primum esse amorcm, qui ceteris praesupponitur

eosque veluti quadam sui transformationc progij^nit .
il. [lacc de notione passionum. Discutiendum modo est quamnani relalionem cum moralitate actuum humanorum retineant.

Qua

duo vestigabimus: primum an bonitatem aliquam vcl

malitiam perse afferant; deinde an suo impetu rationera voluniarii iu actu humano debiiitent. Kt ad primum quod attinet, fuit
Sloicorum opinio passiones per se malas esse et prorsus eUminandas, unde a7:a6(av seu passionum carentiam in sapiente require])ant 2. Oppositamplane sententiamscquunturblanduli quidamnoin re

strae aetalis philosophi, quos inter Fourier, Gallici Socicdismi

acerrimus fautor, in suo libro, quem de consociatione ad domum
et industriam et agricolturam spectanteinscripsit, docet passiones
in omni suo motu Icgitimas esse atque ad obtemperandum homines obligarc. ^'am earum propensione Dei vox manifestatur, ac
felicitas in hoc consistit quod multae passiones et multa media,
quibus eisdem satisfiat, habeantur 5. Dignam plane bruto animante scntcntiam!

At utrumque a veritate discedere

nemo

est qui

non

videat. Ete-

hoc militat, quod appetitio sensilis una cum

ceteris facuUatibus a benefico naturae Auctore nobis tributa sit;
quod autem a Deo procedit, malum per se esse non potest, Immo
si res accuraUus consideretur, passiones ad bonum hominis poUus

nim contra

Stoicos

diriguntur.

Nam commotione

sua maximopere conferunt ad ex-

Multa passlonuni, quas recensuimus, nomina, propter affinitatem notioni

et

linguae paupcrtatcni, usurpantur etiara ad analogos affectus voluntatis exprimendos.

Sic anior complaccntiam ctiam

personam aliquam proptor

solot in

amorem

baud.

amieitiac ct

\ ide Lacrtium.

3 Yide

Lib.

siji[nilicat

sc dilectam

amorem

boni rationalis,
vcl in

et

cum

ferri possit vel in

rem propter nos appetitam

diyidi

concupiscentiac.

l.

liludcs sur les reformateurs conlemp&rayns

etc.

par Mk Louis Rei'

ethicas

f>7

peditiorem celerioremqiie efficiendam operationem organismi corporei. Id vero homini emolumento est; siquidem emolumento est
operanti quod expeditior et celerior reddatur usus instrumenti
quod adliibet in operationibus suis; nec quisquam ignorat corpus
eiusque organa liomini data esse tamquam instrumenla, quibus
utatur. Quarerigidissima liaec Stoicorum doctrina,
utpote naturae contraria et passionibus expellendis inepta, non
aliud induxit in suos sectatores nisi hypocrisira et ridiculam to-

adoperandum

cum

novitatem.
Inde lamen non sequitur probandarn esse insaniam Fourieri
aliorumque qui, si Superis placet, carnis redemptores appellari
volunt. Xam passiones, utpote ex sensuum apprehensione emergentes, per se caecae sunt et ordinem non percipiunt; sed quantimi possunt ad peculiare

suum obiectum unice

affiguntur.

Unde

etiam in suo motu limite carent; potissimum in homine, in quo

propter influxum partis intellectivae, obiectum passionum indefinitam quamdam amplitudinem et durationem induit. Qnare, si
libera ilhs fraena laxentur non solum ordo, qui bonum est mentis
;

homini a natura propositus, omnino destruitur, sed ipsa

animalis vita pessumdatur. Quod adeo verum est, ut brutis, quae
ob rationis carentiam passiones ordinare propria virtute non poterant, natura providerit instinctu, qui eas hmite aliquo quoad
tempus durationis et modum exercitii physice adstringeret. Athoet

finis

mini, qui rationis est particeps, consimiiis oeconomia minime congruebat. Is enim divina luce rationis, qua donatur, optime potest
concepto ordine passiones dirigere et temperare, tum respectu

quod excitantur, tum respectu modi ne debitam mensuram excedant. Quod si in lioc pugnasaepe non levis sustinenda
est; procul dubio hic ipse conflictus in magnum hominis emolumentum redundat. Exinde enim potissimum exsurgit illa virtutis
palaestra, quae homini in hac vita ad merendum proposita est et
obiecti circa

destinationem eius in praesenti constiluit. Passiones igitur pro

usu ad bonum et malum torqueri possunt, et homini da-

libertatis

tae sunt

tamquam domitoribus

equi, ut quasi in

fraenoque edomitae, rationis servilio

gyrum

ductae,

accommodentur. Sed iam

perganms ad aham partem propositae quaestionis.

42. Passiones influere possunt in actum voluntatis quatenus
vehementi concupiscentia ahcuius boni sensum oblectantis, vel
trepida fuga ab ahquo gravi etimminenti malo iudicium rationis
obscurent; aut voluntatatem ad ahquid alliciant, quod illa secus

Unde sub hoc respectu nd concupiscentiam eimetum

reduci solent. Atprobe observandum est, concupiscentiam in aii-

aversarelur.

tecedentem et consequentem disposci. Antecodens nominaliir concupiscentia, si volautatem omnem autevertit, eamque sollicilat

actum prodeat. Goutra vero si ex imperio voluntatis excitatur, consequens dicitur. Prima auget voluntarium ex parte inclinationis, qua in obiectum quis fertur; minuit tamen ex parte libertatis, quippe cum voluntatis indifferentiae, in qua libertas sita
cst, detraliat. Altera vero neutrum praestat; siquidem voluntatis
actum, quae in obiectum tendat, iam anle subaudit. Metus autem
in

iit

esse polest aut fjravis aut levis. Ilic est

quimalum

aut tenue aut

nec nisi leves homines movere solet; ille vero

qui in virum constantem etiam cadit, oriturque ex apprehensione
mali certi et gravis. t^orro quae ex metu liunt, quamquam sub ali-

incertum

respicit,

quo respectu involuntaria dicantur, proplerea quod nisi metusurgeret minime fierent; lamen absolute et simpliciter sunt volunta-

Nam

ria.

operatio vero consideet nunc revera appetuntur

secundum id quod actu habet, non vero iuxta id quod

liic

rari debet

Sic mercator, qui, tempestate oborta, ex

metu amiltendae vitae merces in mare proiicit, proiectionem iham
omuibus inspectis revera vult, licet cum suo damno. Ipsi igitur est
voluntaria. Attamen, quia summoto periculo, merces servare vellet, earum iactura involuntaria ex hac parte dicitur. Absolute igitur

ex hypothesi haberet.

est voluntaria, liypothetice

Qua

auleminvohuitaria.

re vehementer errat Puffendorhus,

qui aeque involuntariam dicit actionem ex metu atque ex violentia peractam; ita
ut turpissima facinora, ouae forte ex incusso metu patrentur,
culpa vacare et comniiseratione tantum digna esse asserat . At
duo haec mininie confundenda sunt: culpae vacuitas, et commiseratio. Hanc utique meretur is, qui in eiusmodi coniicitur anguin

stias: ut vel

ingentem aliquam calamitatem exquisitaque tormena virtute recedat. Verum si tunc infehx ille auimo

ta subeat, aut

frangitur ceditque timori

eius defectio a culpa excusari

non po-

quasi non voluntaria sed vi extorta omnino fuerit. Revera

test,

illa optio a principio manavit interno cum vera obiecti notiQuare qui eamdem emisit, is reapse auclor fuit propriae actionis; quatenus libera voluutate e duobus proposilis obiectis, malo
nimirum lemporaneo vel morali flagitio, ad iUud vitandum hoc
selegit; cum contra omnium bonorum iacturam acmorlem ipsam

enim
tia.

maUe
1

debuisset,

l)e

quam

lure I\'aiurae

et

turpitudine sceleris inquinari.

Gmtium

1.

I,

c.

69

ETHICAE

Articulus

VI,

De habitibus.

Ad complementum principiorum in actus morales hominis

modo active influenlium, aliqiud innuendum est de habitibus. His enim non modo expeditior actus moralis redditur, sed
etiam eorum adeptio moralilate non caret. Porro nominatur habiim propmsio quaedam constans ad eosdem actus reproducendos
facultati superaddita. Facultas enim per se inspecta non aliud
exliibet, nisi vim exerendi actionem. Al quamvis hoc ipso quaeque facultas inciinationem aliquam involvit ad actum exercendum, quae cum eiusdem natura confunditur; tamen saepe con43.

aliquo

tingit ut

nonnullae exstent facultates, quae

cum

generali hac in-

retineant indifferentiam sive quoad

clinatione ingenita aliquam

actionem pecuharem, sive quoad modum eam exerendi, aut directionem habendam. Hinc flt ut capacitatem offerant recipiendi
qiioad haec ulteriorem determinationem. Eiusmodi uUerior determiuatio et quasi inflexio facultatis ad unam partem prae aha, ha-

bitum

constituit.

Quoniam vero

tiic

habitus

humana

industria et

intra natiu-ae onlinemaliter comparari nequit, nisiiisdem actibus

repetendis; idclrco acquisitus appellalur.

Xam

praeter hoc genus

alii dantur habitus, qui operatione supernaturali a Deo in animo

producuntur, atque idcirco infusi nominantur; dequorum natura
et existentia disserere ad theologos pertinet.
4i. Habituum multiplex est genus pro diversitate facultatum,
inquibus producuntur, et actionum varietate, ad quas subiectum

inflectunt. Atilh, qui

mores respiciunt,

t?70?^a/e5 vocantur; de quibus tantum agendum hic nobis est. Et in primis quisque videt
habitum consideratione morali, respectu actionis hberae volunta-

esse posse aut

lis,

bonum

aut

malum, prout ad actus honestos

primum accidit, virtus habetur;

vel turpes subiectum inclinat. Si

quae proinde
ste

detiniri potest

operandam. Haec autem

cem

utilitatem importat,

nem

perficit. Perticit

dispositio

animi constans ad hone-

dispositio, virtutem efficiens, dupli-

quatenus subiectum eiusque operatio-

quidem subiectum tum quia illud ad actus

naturae suae convenientes magis propinquum reddit. Perficit veroeius operalionem; quippe eam/f/ctVm, expeditam et delecta;

bilem

Hinc merito virtus ab Aristotele definitur

facit habentcm ct opus eius reddit bonum.

facit.

bonum

habitus qui

ELEMKNTA

'70

malus habitus contrahasit a/]cctio quaejlam

animi constans ad prave opcrandiim. IHuc vitiosum non dices,
qui semel aut iterum iuopiualo peccat sed qui frequenter ex dispositione iam contracta labi solet.
i5. Gum virtus in hoc consistat, quod constanter subiectum in-

Quod

si

allerum eveniat, iiimirum

si

tur, emergit vitium, in hoc re|jositum quod

operandum tot erunt virtutes, quol sunt facultaad actimi moralem ehciendum concurrunt eiusquerespeciu bene disponi et ordiuari possunt. llae vero, ut exsupradiclis
colligi potest, sunt ratio^ voluntas sensibilitas iuxta partem tum
irascibilem tum concupiscibilem. Ouatuor igitur emergent virtutes primilivae, \k\dic2t prudcntia^ iustitia, fortitudo et tempeflectatad recte

les (luae

ranlia, quae cardinales dici soleut, etad quasceterae virtutesmorales iu suo

quaequc ordiue reducuntur.

En brcvisearum

descriptio. I^rudeutiadermiri solet: recta ratio

agibilium^ scu habitus recte iudicaudi circa actiones peculiares,

quae media veluti sunt ad Huem ullimum. Dicitur circa actiones

quia rectum iiidicium circa actiones morales in gene;
re acccptas determinatum a natura est, nec indiget adeptione iillius habitus, quo mcns ad illud proferendum inclinetur. Qiiod si
iudicia illa generalia spectentur quae per se non patent sed potius valde subtilem ratiociuationem exquirunt; haec quamvishabitum postulent ut faciliter plenoque ferantur, tamen is non virtutem moralem sed scientiam conslituil. Mores enim in actibus
concretis et individuis revera cernuntur. Advertendum etiam hic
est, prudenliam in astutiam et calUditatem degenerare posse cum
nempe finis pervertitur, ac dcxteritas illa iudicandi non iam pro

pcculiares

honesto sed pro turpi adbibetur.

lustitia immediate aflicit voluntatem Giconslsiilincostantiani'

midispositione ius
lis

quaedam

suumcuiquo

tribuendi. IIoc sensu ut specia-

virtus accipiiur rationalem appetitum iuclinans ad

praestanda ea quae ratio praescribit tamquam alteri debita iuxta

aequalitatem vel proporlionem. Nam si latius sumi vellet pro constanti voluntate agendi iuxta ordiuem a recta ratione propositum;
generalem quamdam virtutem constitueret quae ceteras omnes
sub se complecteretur.
Fortitudo cst consideralapericulorumsusceptioet laborurnper,

pessio. Ut claret,

tem

quarnm

medium occupat

inter timiditatem et temerita-

altera per defectura, altera per

ponitur; et sic utraque recedit a

norma

excessum eidemx op-

rationis,

cui adaequari

dcbentquin hinc aut inde denectanl. Atqua haec proprie

medietas ilia est, ia qua virtutes cousistere dicuiUur, iuxla tritum
virtutea

ETHIGAE

71

illud semione proverbium: virtus in medio sita est. Quod ineple

a qaibusdam intelligilur de mocleramine, quo quis nec ad unam
nec ad aliam partem nimis accedit, sed utrinque aequaliter distat.
Etsi enim moderamen hoc quandoque requiritur; lamen saepe

virtutis est illum respuere,

quemadmodum

gr. in dilectione

ex.

Medium igitur, quod virtus necessario

quidquam, nisi conformatio cum regula

Dei evidenter conspicitur.

exquirit, aliud

non

est

et praescriplo rationis

a qua nec deficiendo nec plus

quam

illa

abundando, volunlas desciscere debet.

Temperantia denique in hoc cernitur, quod constantcr incline'
mur ad praescriptum rationis sequendum circa usum rerum
maxime delectabilium iuxta scnsum. Nam cum duplici ex capite voluntas ex impetu passionis ab ordine sectando relrahi pussit,
nimirum vel ob timorem ingruenlis mah, vel ob oblectamentnm
aUcuius boni sensibilis quod eam allicere conetur contra primum
dictet

periculum obtirmatur fortitudine, contraaUerum temperantia. Atque haec de iniluxu facultatum nostrarumin actus morales dixisge sufticiat,

CAPIT TERTIUM
DE NORMA ET PRINGIPIO OBLIGATIONIS ACTIONUM HUMANARjLM.
norma actionum dirigendarum disseramus,
earumdem emergit, Haecautem proprie
enim ralionis iudicia quatenus honestum a
proinde solam actuum moraUtatem aperiunt,

Restat ut de naturaU

ex qua completa

obligatio

in lege sita est. Etsi

turpi discernunt,

ac;

hoc ipso regulam aliquam operandi suppedilent et obUgationem

improprie dictam (siquidem res omnis quodammodo sibi debet ut
nihil eUiciat, quod propriae naturae repugnat); nihilominus veri
nominis obligatio et perfecta norma, quae voluntatihumanae muderandae respondeat, in iucUciis iUis rationis concipi nequit, nisi
legis pruprie dictae naturam induant. Id quidem ex iis, tjuae mox
dicemus, luculenter apparebit; sed iam nunc innuere voluimus,
ut huius postremi capitis argumentum constet, quod totum in lege eique adnexis nutionibus tractandis versabitur. Porro haeclex
cum in nobis a natura dimanet, naturalis nominatur. Quae vero
ipsam atUaent, ad haec capita revocari possunt: I. Ut eius noUo
et

existenUa declaretur

11.

Ul

eam

sauctione aliqua

Ut oius inauuutur proprietates

gap.dera

Utad absolu-

o^lendatur;

III.

tum aUquod

praeoeptuia, quod ceterorum vekUi generaUg foraiula

lY.

DLEMENTA

72

reducatur; V. Ut sermo fiat de eiusdem applicatione ad caBus peculiares. Quocirca quiuque articulis caput hoc comprelien^

Bit,

detur.

Articulus

De conceptu

I.

et existentia legis

naturalis,

Leges generatim a Montesquieu definiuntur ita ut sint neex rerum natura dimanant <. Hinc auctor ille ad legem moralem liominis deveniens, eam reponere vi46.

cessariae relationes, quae

homoconparum obiecto consonaturae rerum earumque relationibus conso-

detur in respectibus qui ex constitutione naturae, qua

stat,

proficiscuntur

2.

Yerum hae

notiones

Lex enim, etsi

nare exiw,at; cum iis tamen confimdenda non est; sed eujs conceptus, si generalim sumitur, regulam potius quamdam exhibet,
iuxta quam rerum operationes determinentur, Haec acceptio lanant.

ipsam rebus omnibus lex attribui potest.

inanima, plantarum gencra, belluae, liomines, quidquid denique operatur, suis legibus instruitur.
At pressius hoc nomen normis, quae a ratione artibus praescribuntur significandis aptatur. Sic dici solent leges picturae, leges
tissime patet, et iuxta
Sic corpora

poesis, leges eloquentiae, leges aestheticae.

Tandem
cit

stricta et propria acceptione lex actiones

ac regulam exprimit, qua

illae

morales respi-

temperantur. Eius etymon a h-

gando duci potest, quippe lex obhgatione, quam

tem ad has actiones potius quam alias exerendas

afTert,

vohmtaHoc

adstringit.

sensu accepta lex definilur a S. Thoma: ordinatio rationis acl bonum coimnunc ab eo, qui curam communitatis habet^ promulgata 5. Quae descriptio optima est, et ad conceptum legis plene

declarandum accommodata.

Gum enim

ordinatio rationis dicitur,

quam ab intellectu et vohmtate lex haenim legislator, cum legem condit, iussione vohm-

innuitur in primis origo,

bere debet. Etsi

subditos obUget atque ad consentaneum finem ordinet; ra-

tatis

tionis

rum

tamen ductu

et

norma

regitur, ut imperio actiones subdito-

quemadmodum natura et
autem ad bonum commum ut lex

sic respiciat,

Additur

quod non

rectus ordo postulat.

distinguatur a prae-

communitati, sed pecuhari personae imponinitur, atque etiam a privato homine iniungi potest qui dominio ali-

cepto,

'I

Esprit des

Ib.

Summa

c.

toti

lois

1.

I,

c.

^.

2.

Theol.

2,

q.

00,

art.

4.

ETHICAE

73

Et quoniam communitati nemo praecipere potest,

nisi is, qui eiusdem gubernator estac rector; idcirco dicitur ordinatio haecrationis abeo^ quicuram communitatis habet^ prolicisci. Denique cum imperare idem sit ac subditos ad convenien-

quo ornatus

sit.

tem ordinem obligando applicare applicatio autem eiusmodi in

subiecto intelligente non aliter nisi per cognitionem haberipossit,
,

quae certe manifestationem inchidit; evidenter apparct cur legis

defmitionem promulgatio ingrediatur.
47. Ut autem de legis partitione aliquid innuam, ea generahter
dividi potest in divinam et humanam. Illa a Deo immediate fertur;
haec contra ab homine, potestate tamen a Deo in eumdem derivata.
Kisi enim haec derivatio subaudiatur, concipi nullo modo potest
quod homo bomini iure imperet. Prior dispesci solet in aeternam
naturalem et positivam; posterior, quae positiva semper est, di,

viditur in ecclesiasticam et civilem.

Lex aeterna

nihil aliud est nisi

dictamen divinae sapientiae et voluntatis ab aeterno decernentis

quae homo aut facere tamquam bona, aut cavere debet tamquam mala; detiniturque a S. Augustino ratio vei voluntas Dei
ea

ordinem naturalem conservari iiibens,perturbari vetans

Porro

eius participatio in ralionah creatura, seuipsa lex aeterna quatc-

nus rationah creaturae dirigendae apphcatur eidemque naturali

hmiine manifestatur, legem naturalem constituit. Quae proinde
nihil est ahud, nisi ipsa ratio naturahs hominis prout discernit
actiones convenientes et repugnantes naturae humanae ac prohibiiionem vel imperium divinum nobis otfert ut a malo avocemur
atque ad bonum flectamur. Lex vero positiva generatim inspecta
ea est, quae non per lumen naturale sed ahter signo aliquo externo promulgatur, voce nimirum aut scripto hcet quandoque naturahs esse possit ratione materiae, qualenus ahquid iubeat aut
vetet, quod iam per naturalem iegem iussum est aut prohibiUmi,
Quod si mere positiva sit, de iis statuit, quae vi naturae definita
non sunt, sed a voluntate superioris determinantur. Atque haec
,

a Deo fertur, ut lex veleris fuederis aut evangelica, appeilatur

divina; sin ab homine, humana dicilur. Quae quideni humana lex

si

vocatur ecclesiaslica, si Ecclesiae auctoritate sciscitur; vocaturcivihs, si fertur a persona civilem iurisdiclionem habente.
lamvero ceteris omissis, de nalurah tantum hic loquimur, et

consequenler de aeterna, quae ilhus fundamentum est et principium. Ac primum an lex islaec naturalis vere in homine reperiatiu",
quemadmodum in titulo propositum est, investigabimus.

Lib.

22 contra Faustum

c.

27.

Propositio

I.

Exstat in homine lex natitralis.

Probatur primo ex tcstimonio conscienliae. Nam

"vivide experitur ex innata vi meiitis praclica qiiaedam in
mina efflorescere, qnibus non modo quid suae naturae ac
4S.

qiiisqiie

se dictafini

con-

Yeniat vel di?crepet iudicetur, sedprorsus actiones nonnullae tam-

quam

honestae

turpes et

fini

et fini

necessariae praecipiantur, aliae

tamquam

oppositae vetentur. Eiusmodi sunt ex. gr. parentes

convenientem cultum cxliibc; quod tibi fieri non vis^ alteri ne feceris; rationcm sensibus ne subiicias^ etalia innumera
generis eiusdem. Alqueliaecdictamina sic audiluquodaminterno
homo percipit, ut vere imperio aliquo ad ea, quae natura sua bona
sunt, compleclcnda, quaevero suntmala, repudianda seadstringi
sentiat. Gui voci inlrinsccus praecipienli si homo nonpareat; sic
stimulis angilur, et trepidatione quadain mentis afficitur: ut, licet
actio eius interna sit ac nemini pateat, tamen ipscmet se incuset

cole; Dco

et

arguat et

expectet.

poenam

Neque

id

suprema quadam

potestate sibi infligendam

ab assuetudine aut educatione vel

alia contin-

gente causarepeti potcst; quia universale est et conslans, eleius-

modi, ut penitus in contrarium verti nequeat, nisi fortasse in uuo

vel altero qui omnem peneluimanitatem exuerit. Quare sapienter
TuUins, de ea lege loquens, aiebat: Est igitur haec non scripta
sednatalex, quam non didicimus, accepimus, legimus
verum
ex natura ipsa arripuimus, hausimus
expressimus, ad quam
non docti sed facti, non instituti sed imbuti sumus '.
Probatur sccundo cx ipsa voluntatisnatura. Omnis agendi vis,
cum ad operationem sibi consentancam ordinetur, determinalione
aliqua afficienda est, qua ad eiusmodi operationem flectatur. Si
haec infli'xio in determinatione pliysica consistit et cum ipsa realitate facultalis confunditur, facultasnon libera sed necessaria erit
in opcrando. Sin facuitas libertate ornatur; determinatio eiusmodi
nonnisi moralis esse poterit, in imperio nimirum vel prohibitione
posita, vi cuiiis ad debilam actionem convertatur. Praeler enim
physicam necessitatem, quae ex determinatione naturae oritur,
non alianecessitas cogitari potest (qnae cum indifferentia physica
conciiieturj nisi necessitas et determinatio moraUs, quae ex iussione etpraecepto dimanet. Sedvoluntas vis quaedam agendi est,
;

Orationo pro Milone

c.

Ui

ETHICAE
et libertate

inditferentiae donatur.

75
Determinationem igitur non

ptiysicam sed moralem postulat; nimirum ex lege ortam, quae

iubendo et vetando illam ad congruentem operationem adducat,

a discrepanteretrahat. At vero cum eiusmodi determinatio abipsa

natura voiuntatis requiratur; iussa vel prohibitiones, qnae illam
gignant, in ea facultate reperiri debent, quam voluntas naturaliter iu operando sequitur, et cui quoad directionem subiicitur. Roc
autem officium et munus nonnisi rationis proprium est. Ergo ia
ratione, pront directrix est voluntalis, inveniri debent praeceptiones qnaedam atque iussa, quibus voluntas ad bonum moraliter
obligeturet determinelur, physicalibertate sarta tectaque

manen-

Atqui idaliud non est quidquam, nisi legem naluralem. adstruere. Ergo lex naturalis in homine existat necesse est.
le.

Probatur

tertio

ex conceptti divinae sanctitatis

et

sapientiae.

non soium divinam bonitatem

in se adaequate diligat amore intinito et necessario, verum etiam
ut ordinem a divina sapientia dictatum amet ubicumque reluSanctitas divina postulal ut Deus

ceat, alque a ceteris entibus divinae potestati subicctis

velit,

prout singulorum natura

tionalis et liberae

non

fert.

servatum

Id vero respeclu naturae ra-

aliter eflici potest,

nisi

praescriptione et

qua ordinis huius observantia iubeatur.

Itemque, bonus et sapiens gubernator naturas suac curae commissas ad debitum finem dirigire et promovere debet. Id igitur
Deus praeslat, potissimum respectu hominis qui nobilissimum
opus creationis est. At cum homo liber sit, non alia ratione in linem et media, quae illuc ducant, incitari potest, nisi lege, quae
iubendo et vetando morali necessitate ipsam adstringat. Ergo etc.
Nec dicas ad voluntatem in proprium obiectiim inclinandiim
sufficere iudicia rationis, quibus honestum et debito ordini con-

lege,

naturae contrario distingnatnr; quin opus sit

uteiusmodi iudicia rationem legis induant, ac proinde obiiciantur
tamquam iussa divioae voluntatis cui obtemperare homo vi natu-

veniens a turpi

et

Nam

Deo
siquidem concipinequitrcctus et bonusguquae ordo
bernator, quin simul concipiatur velle et iubere ea
praecipienda esse dictat, ac nolle et vetare contraria. Deinde ratio
per iudicia, moralitatem aclionis tantum aperientia, non aliud facaret, nisi quod obiectum voluutati proponeret. Obiectum enim

rae teneatur.

non

in primis si ila esset, ratio providentiae in

satis servaretur

voluntatis proprium cst

bonum

et

malum non physicum

sed

mo-

rale;circa quod eius actus liberin hac vita versatur. Alqui, utdi-

ximus, quaeque facultas determinatione eget circa obiectum sibi

respondens. Ergo ut voluntas adbonum sibi proprium amplecten-

ELEMENTA

7(>

diim, maluiii vero vitandum

praeter

concipi dcbet,

flectatiir,

nudam

aliqnid alind in

iis iiidiciis

moraiitalis manifeslationem. Iloc

autem aliud esse non potest nisi ratio praecepti aut proliibitionis,
quae non modo ad divinum intellectum sed etiam ad tlivinam voluntatem respectum includat. DeuiipieifJ omniuo riquiritur a conquae voluutati creatae competit. Etenim
ditionc dependentiae
rationalis
est, seu talis quae rationis ductum
voluntas non raodo
,

exquirat; sed etiam natura sua dependens est a Conditoris inKrgo si operalio conditionem naturae sequi

tellectu et volunlate.

debet; ea crit actio voluntatis propria, quae ntramque dependenliam involvat. lam vero si iudicium vuluntatcm dirigens, morali-

latem dumtaxat actionis ostenderet, quin praecepti ralionem contineret; rationalem quidem operationem voluntatisefliceret, etad
summnm dependentem redderet a divina sapientia; sed depen-

dentiam a divina voluntate

illi

neuliquam imperliretur. Ut cnim

voluntas creata actn suo eiusmodi postremam dependenliam profiteatur, agere debet tamquam voluntas ab altissima illa voluntate
velit quod illa vnlt. Id antem
iussum et imperinm explicari potest, ad ([uae constituenda non modo dictamen rationis, verum etiam praescriptio VO"

dependens, quatenus obediendo id

iionnisi per

luntatis concurrat.

Propositio

AutonQmia

ratlonls,

II.

qiiam adslminU rationatlstae

insania

est.

Probatur. Autonomia rationis ad obligationem explicandani

non assumit nisi seipsam. Vultenim ut animus humanus in operando non accipiat determinationem nisi a se, qualibet alia exclucuius imperio subieclus sit. Atqui haec opinio stulsa potestate
,

tissima

cst.

Nam

in primis ratio

humana

declinare nequit

ideam

supremi cuiusdam Eutis, (luod auctor fuerit naturae nostrae. Ergo

qui leges
declinare nequit ideam supremi cuiusdam imperantis
nobisiniponat, velitque servatum ordinem quem rebus improssit.
Rationalistae propterea hac in re delirant, quod in Dei negatione
fundantur; et animo humano modum operandi tribuunt, qui Dei
,

solius est proprius.

Deinde

si

ut ralionalistae volunt,

hanc ideam mens nostra

qiiod non

declinaret; tunc omnis obbhgationis nolio corrueret

omnes

rationalistae

velle videntur. Et sane

iurisdictionis et poteslatis iu

obligatio exercitium

obhgante subaudit

atque ideo dis-

77

EtHICAE

tinctionem exqiiirit inter obligantem et obligatum seu inter suet siil)ditum. Atqui ratio liominis ab ipso homine non
distinguitur
cum non sil nisi eiiis facultas ; multo autem mi,

periorem

cum
nus considerari potest tamquam superior respectu illius
pertifacultas non sit nisi velul instrumentum subiecti ad quod
net. Ergo in sontentia rationalistarum animus humanus omni obac proinde incredibihs perturligatione veri nominis solveretur
batio ordinem moralem et iuridicum invaderet.
Pxatio in nobis principium est obligationis non gignendae sed
,

atque ideo non ahter inspici potcst, nisi tamquam

praeco qui nomine Auctoris naturae loquatur, etper quem Auctor
nalurae sua iussa manifestet.
At inquies: si itaesset, tunc in quohbet iudicio practico rationis cogitandum essetde Deo quod falsum est. Xam saltem saepc,
cognoscend.ae

proferimus, de Deo minim.c cogitamus.

Resp. Etsi nos quandoque in eiusmodi eiTormandis iudiciis
non cogitemus exphcite et distincte de Deo semper tamen co-

cum

talia iudicia

gitamus imphcite

et confuse.

Semper enim

in ilUs involvitur ob-

indishnctus conceptus ahcuius occuUae potequaeque obiective inspecla et in sc

quae nobis imperet
statis
hcet id forte nos aliquando eo actu
non est aliud nisi Deus
non advertamus. Etenim Dei existentis et providi notione sup-

sakem

scurus

et

cum nos eiusmodi prachca dictamina quae ad bonum

impellunt atque a fraude deterrent intime audiamus tamquam
profecto
ahquid a natura nostra rahonali necessario pullulans
eum
a
nisi
posse
non
habere
illa
intehigimus ahum auctorem
indumtaxat
quo natura ipsa procedit et gubernatur. Is enim
fhixum exercere potest in constitutionem ipsam naturalem rationis
nostrae, eique normam operandi praescribere. Quam sane veritatem experientia quoque conhrmat. Nam quisque (modo a natura
posiia

eamque prava consuetudine non penitus deturpaveritj

si forte crimen utcumque occultum atque animo internum admitagitatur
tit, pavore quodam invitus afticitur acfirma persuasione
se non impune id laturum.
ducatur

49. Hinc sequitur

sibile plane

non

peccatum plhlosophicum ', quod aiunt posNam dictamen rationis solam moralitatem
,

esse.

actionum nobis aperiens,

'l

etsi abstractione

mentis

ut fecimus

Peccatum pliilosophicura appellant, actionem qua quis operciur contra

quod obiectum manifostct tamqnam naturac difforme

nien rationis
,

ciusque lege quiJquam cogitct

sam non

incurrat.

ac proinilo, lirot

uaturam

quiii

dicla-

de Deo

lacdatj Dei

tamen

oflcn-

,
;

ELEMEXtA

78
considcrari seorsnm possit
in nobis gignitur,

nunquam

tamen

realitor et in

se

pront actu

dissociatur ab imperio, quo

bonum

malum aufugere iubemur. Diad fiaem necessarium prosequi

impcrio
affectum legem constituit
hoc
ralionis
ctamen aatem
saltem
apprchenditur
ut offensa Dei
confuse
cuius praevaricatio
iubet
aut vetat,
iudicium
quod aliquid
siquidcm, ut diximus
lioc ipso implicitam notionem habct Superioris cuiusdam naturac,
cuius si conlra facimus auctoritatem contemnimus. Atque hinc
,

cliam apparet quid

sit

necessitas

illa

moralis

quam

obligatio le-

hoc enim sita est quod nequeat homo eius legis

iiupcrio rchictari, quin non modo ordincm rationis a divina sa"IiiGntia dictalum pessumdet, verum etiam supremi legislatoris vogis inducit. In

luntatem transgrediatur.

PROPOSITIO

III.

quaedam

Admitti debct lex

aeterna.

Prob. Deus in aoternitate operatnr. Gum enim sit Ens

innnutabile, quidquid facit, ab aeternitate facit. Nam aeternitas
eiusque
indivisibili sua duratione lempus omne complectitur
rcspondet.
Ergo
Icx,
immota
atque
initio ct partibus tota siinul
quatcnus in Dco iubente consideratur acterna dici debet cum
aliud non sit quidquam nisi ralio et voluntas divina, quae horo.

ncPta praecipiat, vetetque contraria.

Thomasius lianc aetcrnam legom ab omnibus plane Scholasticis admissam, acriter impugnavit, eamque ut figmentum materiae
improductae clhnicorum non absimile traduxit . Atquaminepte
id fecerit ncmo sanus non videt. Nam si lex humana, quae a
principe quopiam fertur nequit scripto exarata subsistere quin
ante in mente ct voluntate eius qui eam tulit, subaudiatur; quomodo lcx naturalis quae non tabulae sed animis nostris a Deo
,

supremo omnium
hoc ipso in divino

gubernatore insculpta
intellectu et

cipiatur? Ccrlc, ut ratio

go divinae rationis;

est, cogitari poterit,

voluntate aeternum

humana

sic veritates

quin

extitisse con-

participatio quaedam est et imaomnes tum speculativae tum pra-

quidam sunt lucis aeternae el imagines veritatum aeternarum, quaeindivina mentesubsistunt. Quibus (side practicis
sermo est) subaudito decreto creationis entiumrationaUum, divina
voluntas accedat oportet, quae praecepta illa tamquam normam im-

cticae radii

InstU. Jurisprudentiae

dimnae

1.

I,

c,

^, . 31,

ETHICAE

79

ponat Yoluntati creatae. Deus enim, cum sit sanctus et iustus et providus,nequil non praescribere operationesiuxla exigentiam tiniset
dictamina suae sapientiae. Hinc in prima propositione existenliam
legis naturalis pro liomine derivamus. At lex naturalis, quae iudiciis
practicis iubentibus vel vetantibus rationis nostrae continetur, non-

quaedam et participatio legis aeternae censenda est.

non subiective, quatenus in actibus humanae rationis viget,
sed obiective, quoad praecepta nimirum quae proponit, spectari ve-

nisi derivatio

Immo

si

cum

lit;

ipsa lege aeterna, obiective pariter considerata, confundi-

enim ipsum quod lex naturalis iniungit, lege aeterna continetur; a qua non differt nisi in hoc: quod illa legem exprimat prout
in supremo legislatore est ipsa vero eamdem significet prout recipitur in homine. Quod sapienler TuUius intellexil, ubi de lege sic
ait: Lex nil aUud est, nisi recta, et a numine deoruni tracta ra tio -.
Tum alibi:
Hanc video sapientissimorum fuisse sen tentiam, legem neque hominum ingeniis excogitatam, nec sci tum aliquod esse populorum; sed aeternum quiddam, quod uni versum mundum regeret
imperandi prohibendique sapientia.
Ita principem legem illam et ultimam, mentem esse dicebant
omnia ratione aut cogenlis aut vetantis Dei
ex qua illa lex

tur. Id

ft

quam

Dii

enim

ratio profecta a

humano

generi dederunt, recte est laudata

rerum natura

Erat

ad ad recle faciendum
impeliens et a delicto avocans quae non tum denique incipit
lex esse, cum scripta est; sed cum orta est. Orta autem simul
est cum mente divina. Quamobrem lex vera atque princepg
apta ad iubendum et ad vetandum ratio est recta summi lovis 2.
quae in Deo tamquam in
Adverte tandem legem aeternam
et

supremo principe omnia dirigente

et ordinante reperiri dicitur

respicere solas actiones creaturarum,

divinas, quasi

Deus in operando

mina divinae

sapientiae dirigant

non vero

ipsas operationes

legi subiiciatur. Etsi

enim

quodammodo divinam

dicta-

volunta-

tem, quae aliud velle non potest, nisi id quod a divina sapientia
ut iustum et rectum proponitur nihilominus dictamina eiusmodi
;

respectu Dei rationem legis habere non possunt. Non enim exhibentur utiussa superioris cuiusdam, cui Deus pareat; Deo siquiest superius. Sed proponuntur dumtaxat tamquam
indicantia quid deceat ac rerum naturae conveniat.
mere
iudicia
Huic aulem ordini suae sapientiae contradicere Deus nequit, non
quia obhgatione uUa adstringatur, sed quia sic exquirit perfectio

dem

niliil

Philippic. 2, n. ^2.

2 De Legibus

lib.

2^

4.

,,

ELEMENTA

80

nunquam

divinae voluntatls, qnae rectissima esse debet, et

a ^a-

pientiadisiungilur.

Solvuntur ohiectioncs.
51. Contra existenfiam legis naturalis.
turalis esset in

homine

enim coactionem

libertas

Obiicilur

omnis de medio

I.

Si lex na*

pelleretur.

Lex

necessilatem imponit, isque elfectus proprius

et

legis est.

Lex coactionem et necessitalem imponit non pbysicam

Non enim violenliam infert
sed voluutalem ad
quac bona et recta sunt, allirit. Nec eam potestate privat exeResp-

Sed moralem.
ea,

rendi pro kjbito

unam

aut

alleram aclioncm

banc polius quam aliam eliciendam obligal

tura rationalis legi refragari

sic

sed lantum ad

ut nequeat crea-

quin a tlue desciscat iniuriaque

legislatorem afficiat
nec possit aliler finem assequi et obedientiam supremo gubernatori debitam servare nisi exerendis vel
declinandis actionibus
quae iubenlur aut vetantur. Atque haec
tantum moralis obligatio et necessitas est etrectus proprius legis.
Id vero bbertati propriae bominis non .opponitur
sed consonat
,

enim a Ucentia magnopere diirert. Haec leges

excludit, illa physicam dumlaxat iiecessitalem. Immolibertashoc
ipso quod inditiereniiam voluntati alYert, legem postuiat, ut voluntas dirigatur, et eo modo, qui possibilis est, ad id, quod expedit
inclinetur. Unde in probationibus ex libertate physica
qua homo praeditus est existentiam potius legis naturalis deripotius,

Libertas

vavimus.
Obiic. IL Si lex naturalis daretur

non

possel. At oplime separatur.

Nam

a natura hominis separari

infantes, utpotequi

nullum

iudicium mente proferant, legem naturalem profecto non habent,

quae iudiciis ralionis practicaecontinetur.
Resp. Distinguendo: a natura hominis separari non posset vel
in actu vel in habitu et constitutione naturae considerata, conce-

dimus

Etsi infantes, qui nondum ad

iudicium nullum edant
ac proinde
actualibus dictaminibus legis naturahs careant; tamen illam iam
possident in habitu quodam naturali et conformalione ipsius intelligentiae
quae iliis in animo insidet quamvis ad exercendas
proprias actiones nondum expedita sit. Id vero maxime sufficit
ut lexanatura innasci dicatur; secus, si semper actuale iudicium
requireretur etiam adulti cum ex. gr. dormiunt lege naturali
carerent. Immo ea lex iugiter mutaretur ac desineret, quippe cum

usum

semper in actu, negamus.

rationis pervenerunt

ETHICAE

mens

81

assidue ab uno iudicio ad aliud gradiatur, pro rerum, quae

commemorantur, yarietale. At vero semper eadem

conformatio intelligentiae manet, quae cum existentia ipsa recipitur, et qua homo delerminatur ad iudicandum id
quod ordo
obiiciuntur aut

exigit

esse faciendum

quod autem ordini repugnal

esse de-

clinandum.
Obiic.

III.

Ideo lex naturalis adstruitur, ut

sit

norma actionum

in homine. Atqui ad id sufficere potest voluptas aut dolor, qui

obiectis profluit; vel

saUemipsa naturae propensio, qua ad

ex

obie-

cta nobis convenientia inclinamur.

norma actionum humanaPrimum, quia suntaliquidvagum etincer-

Resp. Dolor et vohiptas nequeunt esse

rum

multiplici ratione.

tum

et

mutabile

et

pendens ex circumstantiis

et airectionibus ac-

cidentahbus subiecti. Deinde quia sic ordo rationis penitus perverteretur. Saepe enim obiecta inferiora, quae supremo bono animi
opponuntur, maiorem delectationem afferunt propter sensibiUtatem, quae vividior est et propter passionum vehementiam quae
,

mentis iudicium turbant. Tandem quia non sunt proprium obiectum rationis, quae ordinem spectare debet et id quod ab ordine
praecipitur. Unde prima pars difficiiltatis nimis aperte falsa est

nec

mirum

videri debet,

si

eam

probavit Helvetius

qui, ut

bonus

homine, praeter sensum agnovit.

Alteri vero difficaUati reponimus propensionem seu instinctum
naturae opitulari quidem ad actionem exerendam et indicium
quoddam exhibere, quo ordinem a Deo in rebus constabihtum
coniiciamus at veram normam operandi pro ente rationali constituere nequaquam posse. Hoc enim non caece in obiectum ferri,
sensismi propugnator, nihil in

sed ab ordine,

quem

vi inteUigentiae

detegit,

duci debet

eum-

demque sequi adstringitur, etiamsi nuUa

ad iUum incitaretur. Ut omittam ceteras rationes, quas supra ad

inclinalione instinctiva

existenUam

legis naturalis

rum commemorare non

adstruendam adduximus, quas hic

ite-

vacat.

Articulus
De sanctione

II.

legis naturalis.

nominantur praemium aut poena a legislatore pro

gervantibus aut transgredienubus legem constituta. Porro quid de
ea respeclu legis naturaUs lumine rationis doceamur, tribus pro52. Sanctio

positionibus explicabo.

De

l'esj)rit.

dlse.

5,

cli.

I,

ELEMENTA

Bl

PROPOSITIO
sanctionem

LecC naturalis

I.

aUquam

necessarh

sibi

vindicat.

Probatur primo ex conccptu

pra
rito

iuslitiae. y^hm,

iit

ostendiQius

sii-

demeretur apudDeum; meautem praemium, demerito poena respondet vi iiustitiae. De,

lionio actibus suis meretiir aut

us igitur dum honestas actiones iubet ac turpes vetat, debet profecto utrasque rependere; nequitenim eius voluntiis ab ordine iuslitiae recedere.

dum necessitatem sanctionis pro lege naturademonstrat, ostendit etiam Deum quolies nocentes punit, non

Hoc argumentum
li

inipetu vindictae aut caecae cuiusdam propensionis

abripi, sed
duci tantum amore bonitatis et ordinis. Pxetributio enim, quae pro
qualitate operum ex ordine iustitiae derivatur, rectitudinis profe-

conceptum importat. Apposite S. Tliomas Ad

perfectam Dei bonitatem pertinet quod niliil iaordinatum in rebus relinquat
sub ordine autem iustitiae, quae ad aeqnalitatem rcducit, comprchendunlur ea, quae debitam quantitatem
excedunt; excedit autemhomo debitum snae quantitatis gradum,

dum

ei

cto et bonitatis
ff

voluntatem suam divinac voluntati praefert satisfaciendo

quae quidem inaequalilas tollitur, dum contra voluntatem suam liomo ahquid pati cogitur secundum ordicontra ordinem

nationem

Poena igitur est reactio veluti quaedamrationiset

ad ordinem perturbatum restituendum eo modo quo conTcnit. Unde iudcx quo magis ratione ducitur et iustitiae amore
.

iustitiae

afficitur, constantius

poenam

rabile iudicium profert.

flagitiosis decernit

ac magis inexo-

Probatur secundo ex sanctitate divina. Nam sanctitati divinao

repugnat ut obedientiam a pervicacia, virtutem a vitio, in entibus a se dependentibus, practice non discriminet. Id vero consequeretur, si honestis moribus praemium, turpibus poenam non
rependeret, sed aequa sorte tum bonos tum improbos afficeret,
Itemque, si odium quo sanctitas scelus prosequitur, amorque, quo
virtutem diligit, in gubernatore et principe potentissimo efficax
est; profecto exigitur ut virtuti praemia, flagitiis poenae congruentes aptentur.

Probatur

tertio

ex divina sapientia

et

providentia.

Yidi legislatoris sapientia exposcit, ut efficaciter,

Contra Genks

lil>.

%j

c.

1 56^

Nam

quantum

pro-

decet,

fiTHtCAti

8S
ad iegum obsemntiam subditos determinet. Curare igitur debet,
ut qui leges cuslodiunt, felices hac sua obedientia evadant; qui
contra violant, miseri efticiantur. Praesertim vero id locum liabet,
cum ad, legem servandam saepe maguis huius yitae bonis nun-^
lium mittere necesse sit ac magnas calamitates incurrere contra
ad legem transgrediendam saepe homines fuga gravissimi incommodi aut amore praegrandis emolumenti soUicitentur. Itemque^
cum prima radix omnis appetitionis sit felicitas; nequit iuxta sa^
pientiae ordinem impelU homo ad legem servandam, nisi simul
ipsi monstretur hac via se ad felicitatem esse pervenlurum. Yicissim, cum radix omnis aversionis sit fuga maU; nequit homo
congruenter ad violationem legis cavendam incitari, nisi magnam
calamitatem violanda lege se subimrum consciat.
Nec dicas sufficere ad id, ut ipsa legis custodia sitbonummo;

rale, eius vero transgressio sit

tam

malum. Nam

in primis quotus quis-

legem custodire velit

que
hac ductus tantum ratione, quia Deus iubet praesertim in casibus
difficilioribus in quibus humana debilitas plura adiumenta requiest

praecellenti virtute ornatus, qui

;

Lexautem cum communitatem

rit?

respiciat, motiva, quibusful-

omnibus accomodare debet. Deinde, hic non spectatur quid

subdito sufficere possit, sed cn id deceat ex parte sapientis legisla-

citur ,

toris

qui ordini et inchnatiooi naturae consentaneus esse debet.

lamvero nemo non videt ordinem postulare ut iis, qui bene agunt,
bene sit; contra turpis actio scelestis malevertat, atqueita verafelicitas cum sola virtute copuletur. At id quo pacto fieret, si virtus irremunerata maneret, flagitium nullo supplicio plecteretur? Praesertim cum non raropro virtute servanda maximis bonis, animum
vehementer allicientibus, spoliari ac mortem ipsam oppetere oporteat; contra scelestissimi homines saepe omnibus deliciis diffluant
ac lurpitudinem vitii non modo parum curent, verum etiam decori sibi tribuant.

PROPOSITIO
Sanctio legis naiuralis

11.

futuram

'Oitam respicere debeti

Prob. Praemium virtuti adaequatum bonis praesentibus contineri

non potest. Nam haec omnia et vitam ipsam amittere parati esse
debemus, pro virtutis incolumitate servanda. Praemium autem
alicuius rei nequit profecto iis contineri quae iuxta ordinem ra,

spernenda sunt, ut illam tueamur. Praeterea virtuti exercitium in bonum et felicitatem subiecti redundare debt. Ergo prae-

tionis

ELEMENTA

8'i

mium

necesse est, ut omaia bona huius

siquidem virtutis custodia aliquando horum omnium

virtuli debituni tale sit

vitae superet

privationem importat.
Idem pari rnodo dicatur de poena; quae, nisi huius vitae ambi-

tum excederet, congruenti ordine non informaretur. Nam saepe

bonis terrenis allicitur; etconnuntium mittere
tra omnibus vitae commodis et existenliae ipsi
aliquando debet, ne flagitio inquinetur.

ad scelus patrandum

homo magnis

Propositio

III.

et pocna impiis retribuemla consistit potissimum

in consequutione vel amissione ultimi finis.

Praemium bonis

53. Prob. Bonis operibus, a lege iussis, homo veluti in via se

constituit qna ad flnem recta pergit. Nam honestae actiones sunt

quasi passus minores vel grandiores, quibus ad liuem homo graditur; contra pravis actibus a iine deflectit ac viam plane oppositam

cum tempus

incedit.

Ergo

omnino

erit, ut

itineri

destinatum

desierit,

necessarium

qui viam cucurrerit, quae ad finem ducebat,

fi-

nem assequatur; ac si forte levi quadam neghgenlia moratus sit,

eam expiet alque ad hnem tandem aliquando admittatur. Vicissim, consimili ratione necesse est, ut qui tine contempto, viam
omnino contrariam inierit, is fine prorsus privetur. Repugnalenim
ut via ad terminum ahquem ducens illuc non ducat; pariterque
cst ut per semitam omnino contrariam eodem perveniaErgo saltem adeptio vel amissio hnis ultimi custodiam vel violalionem legis naturahs sequi debet, eiusque sit oportet veluti interna quaedam et naturahs sanctio. At vero hnis adeptio vel ainissio, quae intuitu operum conferatur, praemii aut poenae rationem

absurdnm
lur.

induit.

Ergo

etc.

JNihilominus pro plena et accommodata operibus retributione id

minime sufficit; sed requiritur etiam pro singulorum in suo genere diversitate peculiaris bonorum largitio ac positiva supplicio-

rum

inflictio.

Non enim omnes

virtutibus ornati ad
*

hnem

frugi et boni aequo

modo

et

iisdem

perveniunt. Quapropter iustitia exigit

sit discrimen, nec aequahmenSimiliter

non omnes pravi et impii se
consequantur.
finem
sura
varietate maiorem ahi,
maxima
inquinarunt,
sed
sceleribus
iisdem
igitur omnes aequipaNon
alii minorem turpitudinem contraxere.
randi sunt in poena (quod contingeret si adeptione finis tantum priyarentur) sed positivo supplicio magis vel minus pro varietate fla-

ut inter eos remunerationis eliani

ETHICAfi

85

gitiorum plectendi sunt. Quod etiam ex alio emergit capite, quatenus pravis operibus non modo tlnem contempserunt, sed eliam
positive

ordinem perturbarunt.
Solvuntur

difficultates.

Exercitium virtutis multa bona comitantur, nimivirtus subiectum exornat excellentia,

valetudo et opes, quas saepe atfert maximopere pax et iucundissima conscientiae tranquillitas, a qua
nunquam dissociatur. Haec igitur haberi polerunt virtutis praemia
quin sanctio, quae alteram vitam respiciat, oblrudatur. Similiter
congrua flugitiorum poena erit angor et stimulus internus, qui
54. Obiic.

rum splendor et decus quo

quam inducitin animum

assidue flagitiosum

animum

torquet; turpitudo ipsa

vitii;

passio-

num

tumultus; vitae brevitas; atquealia eiusmodimala, quaecriminum sunt pedissequa.

Resp. Haec etiam sanctionem aliquam constituunt, sednon perfeclam et plenam, qualis ab ordine rerum et sapientia divina requiritur. Gonstituunt,

uulla ex

semper

inquam, sactionem atiquam; quiacumnon-

natura sua, alia saepe pro ordinatis rerum

eventibus virtutem et vilium consequantur divina ratio et voluntas ea etiamiatendit decrevitque. iS'on constituunt vero sanctionem
liis

et

perfectam quia in primis aliqua ex hisce bonis, quae vel naturalia dicuntur (ut valetudo, ingenium et alia eiusmodi), vel fortunae nomiuanlur (utopes, liouor et similia) non semper virtuti
iunguntur nec semper a vitio separantur; sed saltem utrique pro
circumstantiarum varietate sunt communia. Quamquam dubitari
admodum posset an in praesenti statu temporalia illa bona magis
;

virtuti,

quam

vitio faveant.

etiam bona, quae in hac vita naturalis quaedam et

necessaria virtutis consecutio sunt, atque illa mala, quae intrinsecus cum vitio copulantur a perfectae sanctionis conceptu multiplici ratione deficiunt. Nam turpido vitii a perditis houiinibus, ob
pravum habitum, saepe non amplius liorrorihabetur; tum celari
potest ac mentita virtutis veste obtegi. Itemque stimuU conscientiae assuetudine obtunduntur, ac voluptatum ceterarum copia obruuntur. Contra iucundilas virtutis saepenumero superatur a tor-

Doinde

illa

mentorum

cruciatu et dolore, quo quis aflicitur,

fariorum calumniis

famam suam

cum

ex. gr. a ne-

maculari, aut a vioientis et ra-

rem famiharem dilapidari, necari natos, uxorem rapi, secarcerem tenebricosum trudi, atque etiam truculenta et
inlionesta morte affici patitur.

pacibus

que

in

ELE\fENfA

80

Postremo, nt demonstravimus, adeptio vel amissio ultimi fmis,

conseciitio quacdani esL naturalis virtutis aut vitii. Ergo, si consecutioni tantiim naturali stare volumns, ab iliis abstraliere cogitationem minime possumus. Immo eae veluti pro coronide ceterarum retributionuni habendae erunt. Quod si insuper quaedam
bonorum rcmuneralio quae ab adeptione ullimi finis proficisca,

inflictio, utdiximus, adiungitur;

naturalem
sanctionem
non constituat, sed exid licet internam et
ternam potius et voluutariam; tamen a iustitiae ordine etdebitae

tur, et

positivorum suppliciorum

proportionis

mensura

requiritur.

Saltem poena aelerna reiicienda est, quippe quae divinae clementiae repugnat; et fine ipsius poenae dissentit, quae
Obiic.

II.

semper propter emendationem

infligitur.

Resp. Clementia ia recto et sapiente gubernatore nunquam deiustitiae. lustitiam autem aeternam poe-

trimentum debet inferre

nam

iam in Metapbysica ostendimus

Hic
innuam. In primis, expleto cursu actionum,

llagitiorum postulare,

summatim aliquid
quibus homo in via
amissio ultimi

veluti constitutus

finis et

mereri vel demereri potest,

culpae rcatus per se irreparabilia sunt,

at-

que ideo perpetuo manent. Deinde si poena aeterna non esset,

tandem ahquando scelesti homines proborum sortem aequipararent, quin eos, dum vitam ad merendum datam agebant flagitiorum suorum poenituisset. Tertio, comminatio poenae motivum
sufliciens repraesentare debet ad homines a culpa deterrendos,
etiam si omnibus bonis huius vitae renunciare et ingentes calamitates subire cogerentur. Id autem, ut ratio et experientia suadet, poenae aeternitatem requirit. Nam huius tantum evasio compensare potest tolerantiam malorum, quae saepe pro virtute servanda sustineri debent. Gulpa denique, ob contemptum infinitiboni
et iniuriam, quam Deo irrogat, infinitam quamdam malitiam sibi
implicat. Ergo poena ut servetur iustiiiae aequalitas, si non intensitate, saltem duratione, infinitatem aliquam complecti debet.
Ad alterum vero quod additur repones tinem precipuum poe,

nae non esse emendationem nocentis, sed restitutionem violati ordinis iuxta debitam aequalilatis mensuram. Ad rem Taparellius
Quindi apparisce che il gastigo e non un dolore, un tormento

uomo

ma

una reazione deir ordine conlra il

deir

ordine, e che nel

ne conservatrice e uguale ed opposta

giustizia vendicativa

Psychol.

sensitivo,

mondo morale come

2, art. 4

dunque lungi

dis-

nel fisico questa reazio-

alla azione distruttiva.

dall'

essere

un

La

cieco impeto

87

iJTHICAfi

di passione, e fondata in quella essenziale tendenza al vero e al-

(i

r ordine che forma la natnra stessa dell' umana intelligenza.

Ogni disordine essendo una disposizione delle cose contrarie alle
vere loro relazioni, epperd essendo una falsit^ ripugna essenzialmente alla mente onde essa domanda un violento riiorno

air ordine perturbato, e questa violenza e

de re hac fusius dicemus in iure naturae,

sermo

il

gastigo

cum

Yerum

de capitah poena

incidet.

Articulus

De proprietatibus

legis

IIL

natusalis eiusque fundamento,

o5. Variae legis naturalis proprietates recenseri possent, at nos

praecipuas tantum

commemorabimus, quas complectitur sequens

propositio.

PROP.OSITIO.

Lex naiuralis

est

immutabitis^ imiversalis^ aeterna

positivae

Prob.

Nam

et legis

fundamentum.

lex naturalis necessario connectitur

cum

ipsa essen-

creaturae rationalis, et fundatur in ipsa natura divina. Necessario connectitur cum essentia creaturae rationahs; siquidem totia

quanta est versatur in praecipiendis aut vetandis iis quae ex

comparatione hominis cum obiectivo ordine rerum intrinsecus bona aut mala manifestantur, et quae ad Qnem ultimum consequendum necessaria omnino sunt aut contraria. Fundatur in esscntia
divina; quia, ut saepe diximus, rerum natura et relationes, quae
inde necessario emergunt, a divina sapientia dictantur, divinam
ta

essentiam contemplante. Haec enim, quemadmodum in Metapliysica explicavimus, exemplar supremum est rerum omnium possibilium. Quare lex naturaUsita naturam humanam consequitur;
ut ab ea avelli non possit, eaque exstante nequeat non exstare
aut aliter se habere.

Quod

si

lex naturalis

universalis etiam

sit

cum

rationali natura necessario nectitur',

oportet. Universalis,

inquam, non modo qua-

tenus uuiversum hominumgenus adstringat; verum etiam quatenus omnibus hominibus, usu rationis fruentibus, innotescat. Se-

Saggio Teoredro dl diritto naturah

eec. vol. Ij

clissrt.

-i,

n.

134,

ELEMENfA

88

natura deficeret in re a fine et essentia ipsa subiecti necessario requisita, ac Deus non salis providus gubernator esset generis
Imraani. Praecepta enim legis naturae cum vitam et mores rite
informandos respiciant, magis homini necessaria snnt quam princiis

cipia speculativa; nec deesse possunt, quin homo fme frustretur,

ob quem conditus a Deo est.
Obicctiva vero eius aeternitas inde coUigitur, quod ut supra exsit velut imago et similitudo quaedam
humanis
indita. Proinde eadem
logis aeternae animis
ac lex aeterna, refert praecepta; quae idcirco in se spectala aeterna sunt,
cum non alia duratione metentur, nisi illa qua Deusgaudet. Deus
autem aeternitate fruitur, nec novitate aliqua unquam afficitur.

plicatum

est,

lex naturalis

Quapropter praecepta legis aeterno intellectu concepit

et

aeterna

voluntate probavil.

Tandem fundamentum

legum ceterarum, quae positivae diilla vim obligandi desumunt,nec

ei contradicere unquam possunt, quin lioc ipso omni robore destituantur. Immo magna ex parte leges positivae aliud non sunt quidquam, nisi applicationes peculiares aut determinationes legis natnralis pro locorum, temporum, ac personarum cii'cumstantiis.
Itaque sapienter Tullius has omues proprielates legis naturahs
eomplecteus sic loquitur: Est quidem vera lex recla ratio, na turae congruens, diffusa in omnes
constans, sempiterna, quae
est

cunlur; siquidemliae nonnisi ex

vocat ad officium iubendo, vetando a fraude deterret.... Huic legi

uec abrogari fas est, neque dcrogari ex hac aliquid licet. Nec
perpopulum solvi haclege possumus,

vero aut persenatum aut

uoque

quaerendus explanator aut interpres eius alius. Nec erit

alia Athenis, alia nunc, alia poslhac; sed et
omnes gentes et omni tempore una lex et sempitcrna et immutabilis continebit; unusqiie eritcommunis quasi magisteret impcratoromniumDeus. Ille legis huius inventor, disceptator, lator;
cui qui non parebit, ipse se fugiet, ac naturam hominis aspernatus, hoc ipso luet maximas poenas, etiamsi cetera supplicia^

quae putant effugerit

est

alia lex

Romae,

Solvuntur
5G. Obiic.

bis

I.

LexnaturaUs

difficultates,

iudiciis rationis continetur,

divinam voluntatem significant circa ea

quae no*

quae nobis facienda

vel vitanda sunt. At vero divina voluntas libera est. Ergo,

'l

Apiul Lactantilm Institut.

divimnim

I.

6^ c.

8.

si

Deo

fiTHlCAE

^9

glc libulsset, lex naturalis alia praecepla contraria his, quae modo
continet, complecteretur. Proinde mutabilis dicenda est. 11. Leges
physicae nuitari possunt, saltemaDeo; ergo a pari lex naturalis.
etiam
III. Legislator humanus abrogare legem a se latam, atque

dispensare in ea potest. Ergo a fortiori id poterit Deus in lege naturali; secus inferioris esset conditionis, et a reextrinseca necessi-

tatcm acciperet.
Resp. Ex iis quae superiore articulo disputala sunt, oppido liquet legem naturalem non ad solam Dei vokmtatem ordiuem includere, sed etiam ad divinam sapientiamessentiasrerum earumque intrinsecas relationes neccssurio dictantem. Qiiare ratio boni,

aut malitiae, qnae in lege naturali observanda vel transgrediendareperilur, nou uuice dimannt exdivinae voluntatisimperio,
tatis

scd etiam ex dictamine divini inlellectiis quirerum essentias contemplctur, quatenus necessariurn ordinem involvunt ad divinam
essentiam. Immo respectus ad divinam sapientiam, ex quoderiva-

quae actionum intrinsecammoralilatem constiluit, logice praecedit respectum quoillae eaedem actiones ad divinam voluntatem praecipientem vel prohibeniem referuutur. Lex enim natnralis ea continet, quae ideo praecipiuntur qnia boua sunt, ideo vetantur quia mala. Hinc ex divina libertate nihil contra nos desumi potest. Deus enim liber est quoad
rerum existentiam, non vero quoad essentias aut ea quae cum estur honestas vel turpitudo,

Ergo nequit immutare malum aut

bonum, qnod idcirco tale est natura sua quia sic a divina sapientia dictatur. Supposita autem hac interna aclionum bonitate vel
malitia nequit divina voluntas, quae rectissima essentialiter est,
nou velle aut non praecipere illas actiones, quae bonae sunt et
hominis naturae congruunt; aut non prohibere eas, quae malae
sentiis necessario connectuntnr.

sunt et hominis naturae repugnant.

Atque hinc patet etiam responsum ad secundam et tertiam difficultatem.Nam magnum discrimen est inter leges physicas mundi

etlegem moralem hominis. Illae cum essentia rerum non

connectuntLir, et ordinem contingentem respiciunt. Idcirco aDeo,
a quo libere impositae sunt, in conlrarias verti possunt. Xi lex naturalis, quae mores dirigit, cum essentia ipsa creaturae rationalis
et cnmnecessarioordine divinae sapientiae maxime nectitur. Owocorporei,

circa mutari aut interrumpi

nis, sed potius

summae

minime

potest. ^seque id imperfectio-

perfectionis est; siquidem idcirco-viget,

quia Deus ab ordine iustitiae,

quem

eius sapientiae dictavit, defilegislator propterea leges suas

haud possit. Humanus autem

jmmutare aut exceptione aliqua restringere valet, quia eiusmodi
cere

ELEMENTA

90
lcfTGS

versatilnr rirca ca qiiae

mala snnl, sed

tatis

non per

se et natnra sna

bona ant
bono communi socieadinnctornm mntabilinm. Unde

iiunt necessaria vel oi^posila

ratione circnmstantiarnm et

evenit nt mntatis circumstantiis, eas variari aut exceptione aliqna

quodammodo mulilari oporteat. IJ vero respectu legis nalnralis

locum non habet; quae, ut

dixi

rernm

essentias et necessarias

mera apmutationem

relationes respicit. Qnare quotiescumque lex positiva in

plicatione legis naturalis consistit, dispensationem vel

a nullo superiore patitur.

Poslremonec

verum

est, quodaiebat difficnltas, exnecesdependentiam a re extrinseca Deoimportari.

Nam interna moralitas, a qua rccedere sanctitas divinae voluntatis minime potest, a divina saj^ientia procedit, quae interna Deo
estet cum Deo ipso convertitnr. Quare in tantnm legem naluralem mntare Deus nequit, in quantum seipsum negare non polest
ncc ordini suae iustitiae reluctari.
57. Ut aliquid de fundamento legis naturalis dicamus, eo nomine non aliud intelligimns, nisi titulum ex quo ius emergit in Deo
illam hominibus praescribendi. Quae invesligatio cum facilis admodum sit, non multmn nos morabitur. Atque ut falsas bac etiam
in re opiniones ante reiiciamus, Moses Amiraldus, de quo mentio-

illud

sitate legis naturalis

nem

facit

Heineccins

-i,

fectione et bonitate reposuit.

luctabili

Inmc respectu Dei in ipsius

llobbes autem illnm repetiit ex

titulum

Dei potentia et contraria

hominum

imbecillitate,

perine-

quod

quidem eins systemati de iurc fortioris optime consonat.

At utrnmque errore dccipi nemo est qui non videat. Ad primnm
enim quod spectal, perfeclio et bonitas admirationem quidem et
amorem ingenerat, at ad obediendum minime cogit. Vis autem et
potenlia tanlum abest ut ius gignant, ut, nisi ius iam ante subandiant, tyrannidem potins et iniustam oppressioncm efforment. Hac
itaque vanitate reiecta, titulum, ex quo ins efflorescit in Deo legeiTx
ferendi bominibus, reponendum iudicamns in dominio quod illi
competit tamquam supremae causae etauctori naturae. Evidenter
enim auctor rei, dominus eiusdemest; acproinde illamad finem
ordinare et inxta exigentiam fmis moderari potest. Non equidem
inbcior ad inris huius

usum

et actuale

cxercitium alia etiam Dei

nimirum, sapientiam, bonitatem, potentiam,

et cetera eiusmodi. Sed si prima radix considerari velit nnde ius
ipsnm pullulet, ea in hoc cernitur quod iiomo divinae ditioni penitus subiaceat; cum quidquid babet a Deo per creationem suscepe-

attribnta concnrrerc,

-1

EUmmia

luris nat.

et gent.

1.

^^

c.

^, .

40.

ETHICAE

enim

91

Deus eo iiire uti valeat, ex poteritla dimanet;

quod uti velit, protlat ex bonitato; quod uli sciat, emorgat exsapientia; tamen quod illud revera liabeat, exsurgit ex pleno dominio quod Greatori respectu creaturarum competit. EiTectus enim
hoc ipso quod a causa procedit, causae subiicitur, a qua id quod
habet accepit; et quo magis haec realitatis dependentia extenditur, eo latius patet subiectio quae inde dimanat.
ril.

Etsi

qiiod

Articulus

De primo

et

1Y.

universalissimo legis praecepio.

abstractam aUquam
praecepiionem naturae, quaesit veluti adumbratio elemenli illiiis,
quod iu quolibet iussu legis imphcatur, et ad quam, tamquam ad
generalem formulam, cetera iuris naturalis principia reducantur.
58.

Hoc nomine non ahud intelhgimus

Ouae quidem

dum

vestigatio

nisi

non inutihs censenda

est,

quemadmo-

Burlamacliius existimavit. Etsi enira officia pecuharia homi-

uUum supremum

principium statu?.lur,
quod sinu suo cetera veluticontineat; tamen priucipium eiusmodi
revera exstat, eiusque detectio ad scientiae perfectionem magnopere confert. Et sane in singuhs praeceptis iuris naturae elemennis cognosci possint, quin

tum ahquod commune latenter insit necesse est, in quo omnia conveniant, et ex quo vim suam quodammodo mutuenlur. Eiusraodi
elementum, quod ope debitae attentionisetabstraclionis detegitur
et eruitur, propositione ahqua generah exprirai potest, quaequasi
omnium communis enuntiatio habeatur. Atque id ad unitatera et
ordinem scientiae proprium magnopere accommodatur; polissiraum quia mens nonnisi in eo, quod absolutum est et priraum,
rationem coraperit eorum quae relativa sunt et secundaria. Hinc
evenit, ut ad leges et principia raaxirae generaha vi naturae rapiatur; nec conquiescat, donec eo pervenerit, ubi terminum ultiraura et supreraura inspiciat seriei, quara conteraplatur.
59. Yerurane in hoc abstractissirao legis priucipio determinando

erremus, necesse est characteres innuere, quibus instructum esse

ut sit simplicisslmum, univerdebet. K autem his continentur
obligatorium,
acl aliud irrcducihHe. Et re
salissimum^ semper
quidera vera, quod irreducibile esse oporteat, neraini dubium.
I\am si superius principium haberet, ad quod revocari et cx quo
:

absolutum et priraum non esset. Qnod autem

raaximara universahtatem exquirat, facile patet. Gum enim expressurum sit id, quod in ceteris omnibus praeceptis naturae iainferri posset; iara

ELEMENTA
qnacdam forma commnnls.

9^

singula complecti debet veluli

titat,

sumniae simplicitatis necessitas; siquidem, iit in

Logica explicatum est, quo generalius est aliquid, eo maiori simplicitate gaudet. Denique semper obligatorium est; propterea quod
immutabile elementum exprimit, quod in ceteris omnibus praecoptis reperitur, iitcumquc eorum materia varietur; seu, quod
idcm sonat, formalem rationem proponit, ex qua implicite saltem
raovemur, dum ceteris praeceptis obtemj)eramus. Qnare fit ut
omnia oflicia ex ipso derivari possint.
OO. E\ liis fucile sternilur iter ad principium, quod quaerimus,
designandum; sed ante nonnullorum de liac re opiniones discuIlinc enascitur

tiendae nobis sunt.

Atquc utearum aliquas, quac celebriores extiterunt, attingam,Ilobbes

pium

possit^

modo

lioc

propo^uit,

tamquam
pacem

quaerenclarii esse

comparanda

csse

iuris naturalis uuiversi princi,

auxilia

si

haberi possit; aut si non

Yerum lioc effatum non

belli.

caret proprietutd^us paulo ante enumeratis, sed etiam sic

deiicit. Non
honestum
acque
ac turpe
praccipit, modo alterutrum ad paccni vel bellum vim conferat.
Tum etiam teterriinum egoismum inducit; nec ad officia erga
Deum ulla ratione deducenda iuvat.
Thoniasius hoc aliud adstruit: facicnda esse quae vilam hominis rcddunl ct niaximc diuturnam ct fclicissimam vitanda pariter iis opposita. At si ita csset, multa hominis ofticia corruerent,
quoties pro iis implendis pauperiom, aerumnas, odia, tormenta,
mortem ipsam subire oporteret.
Cumberland bcnevolentiam erga omncs])voiu\\i-^ quae nimis in-

indeterminate propositum a principii moralis notione

enim ad mores informandos

valet, sed

est, et ad bonum ac malum facile transferri posset.

Grotiuset VniXcmhi^lns principium socialitatis induxerunt, ho-

determinata

miui nimirum quantum in ipso est colendam esse et servandam

societatem. Hoc autem, ut quisque vidct, primum esse et universalissimum naturae praeceptum minime potest, cum aliunde pendeat nec ad omnia protendatur ofticia. Ea enim, quae homo erga
seipsum ac potissimum erga Deum praestare tenetur, manifeste
non continet; quae quidem, ut rite advertit Heineccius, locum
baberent, etiamsi

nam

homo

vitam ageret

solus et extra

omnem

De

iure naturae

2 Ihidom . 70.

huma-

At vcro nec illud quod hic auctor substituit,

quem deinde triplex obiectum spectare dicit

-1

societatem

cf

gentium

1.

^j cap. 5, . 7o.

amorem nempe
:

deum, nos

2,

ipsos,

ETHICAE

93

alios homines -, probandum videtur. Nam amor generatim, sine

determinatione obiecti, pro primo iuris naturalis principio consti-

modo enim talis est, ut praecepto per se non subiiquaedam necessaria animi sed etiam indifferentiam retinet ad bonum tum reale tum apparens, tum rationis tum sensuum. Profecto bonum apparens verum est malum,
et tamen amorem excitat. Itemque bunum sensuum, sinc debito
ordine ad bonum rationis, amorem nuilum meretur, et tamen appetitionem sollicitat. Ergo amorper se, abstracte sumptus, nullam
tui nequit. ^'on

cum

ciatur,

normam

sit affectio

operandi suppeditat. Sinvero triplexilla obiecti determi-

quam,

natio adiungitur, tunc praeceptio a simplicitate deficit,

piimum

ut

principiumsibi vindicat. Aqua simplicitate de^

iicit etiam Genuensis, qui primum principium legis naturae lioc
proponit: ius slrictum cuique suum integrctrihue; si ullomodo
parata
laeseris, labefactaveris, minueris, reficito; ni feceris
dixi,

legis

Tum

ultio.

stato

ius praesiclii^

quo hominem cum homine agas^ prae-

2.

Sed ne longius vager ac de recentioribus aliquid innuam, Emmanuel Kant principium, de quo quaerimus, in actione a pviori
reposuit, seu in actione quae fiat unice propter legem rationis
sine ullo respectu ad empiricos effectus, quos progignit. Atque
eiusmodi principium, quod novitatum pruritu imperativum cate-

goricum
ti

appelJavit, sic expressit

tuae praestituis

sic

ageut

lex^

quam

volunta-

norma operan-

vatere possit pro generali

di 5. Cousin: cns liherum mane liberum ^; Damiron: ero//?onem plenam omnium facultatum^ tamquam primuni praeceptum
,

ex quoreliqua ffuerent,decreverunt. DeniqueFiclite, rationalistafacile princeps, pro morali omnimodam indepcndentiam

pro iure sociali hoc pulcherrimum principium constituit: Dilige te
super omnia et atios homines propter te.
Veiusi ut hanc ultimam insaniam omittam, quae refutatione
non eget (siquidem in pantheismo fundatur et non ahud exprimit uisi turpissimum egoismum, ad quem tandem rationalislae
deveniunt) certe Ivantii effatum in omnibus ofticiislocum habere
nen potest. Cum enim pro varietate adiunctorum quibus singuli
homines afticiuntur, ac statu in quo versantur, diversisteneautur
officiis
non semper id, quod uni convenit, omnibus convenit.

rum

Ibidem . 90.

2 De

Officiis

1.

I,

r.

o.

3 Critica Rat. practicae

l

Cours dllist. de

pliil.

j)ars

mor.

I,

1.

lej.

f,
I.

c.

1,

g. 7.

DLEMENTA

94

Kantiano principio conditio saltem adiungendaesset, qua

Ouare
dicatur: sic agas, ut lex tuae \oluntatis haberi possit ceu norma
universalis pro singiilis seorsiim hominibus si iniisdem circumstantiis, quibus tu afnceris, versarcnlur. Sed ne hoc quidom pailli

cto expositum, eflatum istudut

primum principium

in moribus
quodreapse actionemhonestam
constituit; sed potius ahquid iuuuit, quod ex eius honcstate consequitur. .\on enim quia cuique
saltem separatim aclio conve-

Non enim

duci debet.

id exprimit,

nit, Jionesta

est;

sed contra quia honesta est, cuiquc convenit.

Remotiodenique respectus empirici, quam requirit, delirium est

rationaUslarum proprium, qui expcrientiam rcmoveri volunt et
cuncta ad solam rationem revocari.
Mullo minus probari potest principium Cousinianum; quod tanlum abest ut primum sit legis naturalis praeccptum, ut potius
characterem o])iiciat legi adversum. Lex enim iubendo etvetaudo
libertateni adstringit non quidem physice sed moraliter, ut explicatum est. Quare ratio sic ])olius liomini loqui videtur ens liberum fac nohs hbertate uti pro hd)ito, sed mihi te subiice ut rite
:

agas. Deinde

Gousiuiano effato nihil reapse praecipi videlur

quoad opGrationcs, nisi forte hoc imum: uthomo non patiatur se
illo

ab agentium matereddere studeat. At sic etiam intellectum non omnia hominisoflicia complecteretur quae certe non
seusibus al)duci, ut

ila

rialium dominatu

illis

inserviat; sed se

immuucm

ad id solum reclucuntur, ut sensuum appetitionibus imperemus.

rracterea hoc ipsum ideo praestare

homo debet quia ordo

non e^ primum.
,

sic exi-

atque propterea praeceptum

Deuique, adDamiron quod attinet, nihil ineptius aut ridicuhim
niagis dici poterat. Ex eius enim effato cousequeretur hominem
tcneri ad siugulns suas facultates in maximo gradu evolvendas.
Sic non modo scientiis omnibus atque artibus, quotquot sunt, imillud

git;

operam dare iuberemur; sed ad alia etiam, quae tacere

pulchrum est, studiose incumbere ius naturae nos adigeret. Quod
jjeuse

adeo rationi repugnat

vidcatur
\

riim

quam

ut risu potius

refutatione

dignum

Rosminus primum principium moralitatis in recognitione practica obiectocollocat.

Duo enim genera iudiciorum adstrult alia necessaria alia libera.

ait, secl eam praecedere omnino, ut originera sup:

Prima ex voluntate non pcndere

peditent motibus quibus evolvitur

voluntas

quae in iguotum

fcrri nequit. Altera

iudicia c\ arbitrii detcrminatione enasci asserit et consistere in libere recognoscen-

da vcrltate

quae prius necessario iudicata

est.

Hinc moralitas

proficiscitur.

Nam

honcstas aut turpitudo actuum libcrorura ad iudicium tandcm reducitur, quo obiectuni ritc recognitum sit

iuxta id

quod coatinct

aut sccus. Quare priraa et

su-

9o

ETHICAE

primumlegis naturalis principium, quod

61. Hisigitur omissis,

cetera sinu veluti suo excipiat

in ordiae obiectivo

rerum actibus

liberis sectando reperiri autumamus, eiusque imperandi forma

sic exprimi posse videtur: ordinem a Deo impositum serva. Et
sane huic efitato characteres omnes conveniunt quos supra pro
,

numeravimus. Inprimisenimcomin vocabulis, quae usurpantur,

modo
non
simpUcitas

primo principio
petit ipsi

iuris naturalis

Immanam

sed etiam in conceptu; siquidem actionem

60 puro respectu quo

hominem

illa

attingit

respicitsub

nimirum prout a

ra-

quae ordinem concipit, dirigendaest. Hinc etiam patet esabsolutum atque irreducibite ad principium aliud superius.
Nam quamvis ex eo pro ceteris praeceptis ratio desumi possit, dicendo sicordinemexigere; tamen adrationem reddendam deipso
nullum aliud principium afferri potest. Si enim ex te quaeritur
cur ordo a Deo impositus sequendus sit, respousum aliud dare
non potes, nisi hoc quia sic homini convenit^ atque ita fert
nalura rationaUs eta Deo rfepe?irfe?i5. Quod certe non estnovum
quae ad subieproferre principium, sed conditionem assignare

tione,
se

cliipsius

cui praeceptum datur, essentiam pertinet. Tertio, prin-

semper et ubique obligatorium quia ordinem insed in omni casu et tempore

fringere nunquam et nuspiam licet
ct
ei loco servandus est. Denique axioma est universalissimum
cetera prorsus praecepta complectitur nihil est enim quod ad or-

cipium

illud est

diaem a Deo constabilitum non referatur.

ilinc estut omnia lioniinis officiaexeo facile deduci possint. Et
sane si de officiis hominis erga seipsum sermoest, eaprofecto ad
hoc reducuntur, ut perfectio rationahs animi prociiretur, eique
corpus et sensibihtas subiiciatur. Id autem ex praeceptione ordinem serva, nuUo negotio derivatur. Idem clic de ofUciis erga
aUos. Nara fundamentumomnium relationum socialium in mutuo
amore et ea observantia situm est, quaceteroshomines non utres
:

pronia lex in officio resiclet aJhaerendl veritati

iudicinm libcrum
Vcrura
postcrius

liaec

id,

sententia placere nequit. Ut

iudiciura negare

id

ctc

enim omittam, non posse animum per

;

certe

directe voluntatem respiceret, sed tantura indire-

qiiatenus haec in iudicium influit.

Praetcrca plura officia homini imponeret

quam

necesse

nioralis

non
tio

per

testificandi et assereiidi

iudicium necessarium.

quod per praecedens nccessario affirmavit

non

huiusrficdi principium legis

scu

est per

quod reapse agnitum

sit.

Cum enim

de veritate agitur indifferenti

hominis non necessaria

praccipitur. Si

homini

verti

non

autcm non
potest.

cius adeptio

praecipitur,

Equidem non

licet

cam

satis

bona

libcre

video

ct

ad directionem vitae

sit,

tamen naturali lcge

non recognoscerc pcr

qundnam

se yi-

facinus patraret

qui libero disscnsu maculas sohs inficiarctur, aut antipouum cxislcntiarui

is,

96

ELExMENTA

mundum

sed ut personas et finem quoad

mus,

eamdem

iisque

felicitatem,

quam

sensibilem considere-

pro nobis volumus, procu-

remus. Hoc eliam, ut patens est, ex praescripto ordinis sequitur.

enim consideratio homines reiiquos personali conditione

Ordinis

naturaliter frui

eademque

esse (lemonstrat. Denique oflicia crfi^

dem dependcntiam ab

et pretio

ornatos

Dcum huc revocantur,

ut eani-

ac nos morali dignitate

ipso actionibusnostris protiteamur,

quam

in

habemus. Quis vero non intelligit hoc idem esse atque

ordiui obiectivo rerum actiones nostras accommodare?
02. His ralionibus satis superque veritatem, de qua loquimur,
nos ostendisse putamus. Nihilominus ad maiorem rei claritatem
cxistentia

liaec

adiungimus.

Cum omuia

officia

inde enascantur quod liomo finem, propter

quem

a Deo condilus est, excqui debeat; execulionis huiusparticipatio ofiiciis omnibus insit oportet, alque communem iliam raofiicia omnia conveniuut et vi cuius talia
Non cnim aiiud quidquam liomo facit, cum singula
implet officia nisi quod totidem veluti gradibus ad linem nitatur,

tionem constituit, in qua

efficiuntur.

quem Dens

pracstiluit. Sed finis et destinatio liominis in hac

hoc reponitur ut ordincm actibus suis liberis sectetur et
promoveat ^. Huius igitur ordinis custodia est, quod in singulis
illi

vita, in

ofliciis praecipilur,

quamvis

Hinc mirum esse non debet

morum
dat

illa
si

pro materiaedivcrsitale varientur.

oidinis conservalio in quavis partc

eamque supremuslegislalorintentamquam elementum singulis praeceptis implexum. Cum enim

el legis naluralis latitet,

hoc vel aliud opus praestandum iubct, hoc implicite iubere videtur: ut liomo operis ilUus exercitio in ordine nianeat
perficiat;

cum

eumdemque

contra aUquid vetat, hoc impliLite vetare se mon-

ne homo recedat ab ordine.

Quare ex ordine hoc norma optime sumitur ad praeslanliam singulorum officiorum dimetiendam siquidem quae in ordine excellunt, potiora sunt ceteris et iure meritoquc anteponenda. Hinc
etiam homini nobilissimum motivum operandi suppeditatur. Ordo
enim, cum in finibus nexum et reductionem unius ad alterum
patefaciat; Iiochabet proprium: ut, quemadmodum ostenditmundum visibilem ad hominem, et in homine ipso corpus ad animum,
atque huius facultates inferiores ad snpremam summobonoperficiendam dirigi; sic etiam monstrat apicem et terminum ultimum
huius seriei nonnisi in divina gloria reperiri. Quare homini perstrat:

suadet ut

si

praestantissima ratione operari veht

Yide quae

clixiirius

c.

ait.

3,

supremum hoc

:
;

ETHICAE

97

motivum spectet, qiiod prae omnibus nobilissimum est et cum maxima eius perfectione sociatur ac pene confunditur. Id enim ipsum quod supremum bonum hominis continet adeptio nimiruoi
ultimi fmis, continet etiam extremum illum gradum divinae gloriae, qui ab homine procurari potest. Quare dum propter eam homo operatLir, ad supremam etiam sui perfectionem revera graditur,
,

Artigulus V.

De applicatione

ad casus pecuUares,

legis

seu de conscientia.
63.

Homo

clumque

praeceptis legis imbutus quid sibi

agendum omitten-

deUberat. Quare lex morahs normam operandi compriucipium illud est, quod proprie rectitudiuem huma-

sit

plectitur, et

nac voluutatis dimetitur. Yerum praecepta legis universalia per

se sunt, ut ex supra dictis apparet. Ut igitur eorum vi actiones
peculiares ratio moderetur, his applicare illa debet, ut dictamen
quod singulas concretas et individuas
exsiirgat determinatum
actiones respiciat. Haec itaque applicatio legis, seu rationis dictamen, quod praecise nos dirigit in peculiari operatione exerenda,
conscientia nominatur. Quod nomen in ipsam inde profectum est,
quod 5r/en??a sit quaedam principiorum legis cum facto aliquo,
seu actione nostra, comparata
,

Duo hinc facile inteUiguntur. Primum est conscientiam iure meriloqus regulam proximam actionum nuncupari 2. i\^am lex mo>
,

fl

Apposlte relatlonem inter consclentiam

ct

legem declarat Suarez his verbis

Intic etiam facile intelligitur quoraodo lex naturalis coraparatur ad conscientiam

aliquando enim censentur esse idem

mus, quia conscientla nlhil allud

circa

agenda

uadc potius

conscientia latius pateat

naturalcm

conscientia

modo interdum

nam

scd

retuli-

conscientia vero dlclt dictamcn practlcum in particulari

est veluti

Damasceno supra

quam dictamen dc agendis. Nlhilomlnus

sunt: nam lex dicit regulam generallter con,

tamen in rigore haec duo diversa

stitulara

ut ex Basilio et

cst

appllcatio legls ad partlculare

Ex quo etiam

opus.

fit

ut

quam lex naturalis quia non tantum applicat legem

sive divinam sive humanam. Immo
etiam quamcumque aliam
,

uon solum appllcare

solet

veram legem, sed etiam existimatam

quo
autem erronea dari non potest
;

eo ipso

datur conscientia erronea

non

crit lex
,

lcx

quod maxime verum

cst in lege naturali

quae

Dcum

(1

habet auctorem. Denique !ex proprie fertur de agendls, conscientia autera etiam

vcrsatur circa ea, quae iam facta sunt; et ideo

sed accusare,

2 Falso
dlt cos qui

testiiicari,

et

Igitur Hclneccias

defendere.

[De iure nat.

De

trihuitur

illi

legibus

et gent.

hoc renulac nonicn conscicntiac trihuunt

1.

1.

-1,

2,
c.

non, solum ligaro

c.

5.

2, . 45) reprchen-

quam regulae appUcatio^

ELEMENTA

98
rcs dirigore ne(|iiit,
iLir.

Id

aulcm

tit

opL!

iiisi

quatenus

coiicretis actionibus applice-

conscientiac, quae virtute legis, quani con-

tinet atque adlii])et, ojierationem

moderatur. Quare lex

in se in-

specta, ct ab eiusmodi applicatione seiuncta, regula est remota et

ut ita dicam in actu primo. Consciontia vero, seu lex applicata
inoril3U3 dirigendis, regula esi

proxima

et, utita

dicam, in

aclit

secinulo.

Alterum

cst, actione

conscientiae ratiocinationem semper

ali-

quam contineri. lleveraenim triplici iudicio constat: primo, quod

praeceptum aliquod sit legiset munere maioris syllogismi cuiusdam fungatur; secundo, quod actum aliquem exhibeat Yel positum
tertio, quod de eius moYcl ponendum, et vicem gerat miuoris
ralitate feratur et consequentiam veluti agat. Exemplo sit aliquis
qui sic apud se ratiocinetur proximum laeclere non ticet; sed haec
;

actio,

quam

ego positurus

mihi non

ccrc

sum.proximum

Ilaec illatio

licct.

eam

laedil; ergo

fa-

dictamen conscientiac vocalur.

6i. Conscientia, ut ex dictis apparet, proprie actum includit; nibilominus etiam in liabitu considerari potest. Quoad actum inspccta est ralionis dictamen, quo aliquid tamquam conforme vel
diitbrme legi faciendum vel omitteudum esse iudicamus. In habitu est inclinatio illa quam naturaliter habemus ad eiusmodi dictamina efformanda. Ex quopatet eam a syntercsi dislinguendam
,

cssc

siquidem nomine synteresis signilicalur babitus

qui ipsa

universalia praecepta legis naturalis respicit.

'

Quoniam vero

piicare potest

in dictaminiJjLis practicis elTormandis

legem actui, quem vel faclnrus

bomo

est vel fecit;

ap-

hinc

conscienlia dividiturin antecedentem et consequentcm. Conscientia autecedens est dictamen quod respicit actum ponendum vel
omitlendum; eoque respectunos instigare vel revocarc QVici solet.
Consequens vero conscientia, est, quae refertur ad actum iam posilum. Ac si actus iste fuerit pravus, accusatio illa conscientiae dicitur remorsus ; quo excruciantur impii; sin bonum extiterit, approbatio, qnae inde innascitur animo, vocatur testimonium bonae conscientiae^ quod probos bomines tutela sua regil et dulciS'
sima quadam voluptate perfundit.

oiem potlus contendit esse clicendam.

Sctl in

hoc

ci

horoloQii horas nietiri tliccre nollet, propterca quoil

cidem communicato

aut ncgarct nares olfaccre

vlrtute praestent. Fatenuir

oa

vim

omnem

mutuari

at

enim conscientiam

similis vidctur,
illa id faciat

qul sjjhaeram

motu ab

clatcrio

propterea quia id nonnlsi animi

legis

csse

applicationem

atque es

hoc ipso rcQuUun appellari posse contendimus, siqui-

ilem rcvera operationem diriglt,

ETHICAE
65,

Non

00

paiicas alias partitiones conscientia subiresolet; atnos

praecipuas taiitum in^liiiitabimus. Gonscientiaitaquenominari solet; rccta, erronea, dubia, vel etiam perplexa^ scrupulosa, probabilis. De tiis singillatim aliquicl iiinuemus.
Conscientia igitur recta nominatur, si quod verum et iustum
est dictet;

mam

eamque homo evidenter sequi tenetur, quia veramnornempe legem, actioni applicat. Erronea autem

operandi,

quae falsum pro vero dictat. Ac

eiusmodi iei^em ipsam respiciat, error dicitur iuris;
conscientia dicitur,

si
si

deceptio
respiciat

factum, cui lex applicatur, dicitur error facti. Porro si error vincibilis est, eumque deponere homo tenetur; flagitiosa erit actio
quae iuxta conscientiam errore illo infectam ehcitur. Sin error sit
invincibilis; actio noo modo maia non erit, sed etiam, si error

praeceptum proponat, ad agendum obligabit; non quidem per se,

sed per accidens ; eo ferme modo quo in speculativis ex falsa praemissa sequitur quandoque illatio vera.
Qua in re decipitur Heineccius, qui generatim negat sequendam
esse conscientiam erroneam ^. At distinguendum diMgenter est.
Nam si error est ineluctabilis, sive circa legem sive circa factum
versetur, conscientia, quae ex illo illationem derivat, quamviserronea sit, norma tamen est moralis operationis. Et sane tinge aliquem falso existimare esse nunc diem Veneris cum sit potius dies
lovis. Nonne obtemperandum erit conscientiae dictanti esse a carnibiis abstinendum?Honeslumne dicetur contrarium efficere? Suspendenda erit actio, iuquit adversarius, donec error abiiciatur.
At, ut id fiat, suspicio saltem aliquain animooriri debet circaerrorem, quo mens decipitur. Hoc autem si contingeret, iam error
non esset inviucibilis, ac proinile extra statum quaestionis vaga-

remur. Itemque
ut

proximum

se

ad menijacium

tuiic obligari,

Nonne male ageret, si iudicans

contrarium efficeret? Certe in ea
quae,

etsi in se

non

sit

lex,

lex apprehenditiu'.

66. Conscientia dubia est,

ritatem nec pro una

nime

sibi esse

a supplicio liberet.

hypothesi legis violationem vellet;

tamen ceu

mentiendum

fac rurlis aliquis existimet

quae hinc atqne inde fluctuans

parte ntjc pro altera perspicit.

veri-

Eam

sequi mipropterea quod qui sine certitudine de absentia turpi-

licet;

tudinis actionem

elicit, is

hoc ipso in illam animo propendere, ac

parum cnrare ostendit.

legislatorisprohihitionem se

Quod

si

quis ita aflicitur, ut se peccare timeat

exerat, sive non; conscientia perplexa erit.

De iure

na(. et gent.

1.

I,

cap.

2, . 45.

actionem
In hac hypothesi susis^e

ELEMENTA

100

spenderc actionem liomo debet, si potest, ac sapientiores consunequit, nec per se dirimere dnbiiim \alet; eligat quod
minus malum apparet. Quod si hoc ctiam discernere non polcst,
quamcumque ex oppositis partibus eligat, non peccabit; etenim

lere. Si

tunc indiirerentiae libertate prorsus destituitur.

Conscieutia dicitur scrupulosa, cum quis ob levia motiva putat
culpam ibi esse, ubi culpa non est; scrupulus enim nil aUud est,

quaedam apprehensio culpae, quae animum angit.

Denique, couscientia probal)ihs appellatur a doctoribus ea, qua
quis vere probabili ralione innixus ex cerlo aliquo principio re-

nisi inanis

certum

flexo

sibi

dictamen elTormat de honestate aclionis

haec conscientia maximopere

tur probabilis,

cum

diffcrt a dubia, ct

potius cerla diccnda

^.

Quare

minus aplc voca-

siquidem dictamen,

sit;

quo coustat, certum estvi certi principii reflexi in quo fundatur,

tantum probabih's.
probabilem sequi licet, quidqnid
conscientiam
Sic explicatam
Heiueccius aliique contra o])murmurcnt. Xam ])er illam homonon

etsi ratio directa sit

cst anceps, sed certus est

de honestate actionis

Rt ratio evidenter

apparet. .\am qnoties lex actiouem prohibens certa

tum probabihs, idque

examen

post diligens rei

non

est sed tau-

iudicatur;

vim

obhgandi nullam habet. Nampromulgatio ad essentiam legis pertinet, cum nonnisi per ipsam subdito lex aptetur eumque morali
liget nccessitate. Promulgatio autcm non habetur sine scientia, seu
sinc cognitione certa et evidenli de legis existentia. Quare donec
cognitio certa sine culpa desideratur; nuUa profecto viget lex, quae
obligatiouem pariat. At

si ita est,

licite

operari

homo

certissime

quac a nuha lege prohibetur.

si bene perpendatur, oslendit etiam fas esse sequi
riaec ratio
Bcnteutiam minus probabilem; modo solidis argumentis nitatur
acproinde vere sit probabilis. Necofflcit quodiUi contradicat alia
sentenlia, quae maiori probabilitate ornetur. Maior enim probabihtas unius partis non destruit minorem probabihtatem alterius
cum tantum certitudo hoc sibi vindicet, ut contrariimi falsitatis
damnet, atque ideo improbal)ile reddat. Praeterea probabilitas,

cnim

poicst; licila

esl operatio,

Principia reflexa

-i

iccto in ordine
gr.

cum

valens
fcrt,

illa

cllcunlur

qiiae

non petuntur ex ohiecto

ad existcntiani vel non existcntlani

quis dubitans de existentia legls, nec

recurrit ad

actionem

praccedenti

sibi

hoc principium

obligationis ad

dubium

lege inccrta

ex.

gr.

cum

atque

exinde in-

quae consistunt in allquo

quis iudicat aliquld cssc licitum

adhibita dlllgentia, nullam in co jnhonestatcm dotcxit.

sed ex sub-

solvcre per se vel per alium

non obligor

certe licitam esse. Vel etiam ca sunt,

dictamine

agendum. Ex.

quia omni
,

ETHlCAE
iitcuraqne maior,nisi

acl

lOi

certitudinem assurgat, scientiam non con-

atfert. Ubi autem lex nuila est,

manet. Ut niliii dicam de perturbatione maxima et perpetuis angustiis, quae in animum irreperent; si non modo ex consilio,
sed etiam ex obligatione probabiliorem sententiam sequi teneremur. Saepe enim difficillimum est ad defmiendum quid magis probabile sit, et in gradibus probabilitatis statuendis ferc quot sunt
capita tot exstant opiniones. Hisetiam accedit contingere saepenumero, ut quod uni probabilius apparet, id miinus probabile ab
altero ludicetur. Quare
ante operationem
si in lege non certa
definiendum esset quid magis probabile sit onerosa nimis et anceps et anxietatis plena homini regula imponeretur, quae in agendo vix aut ne vix quidem usui esset. Quod autem tale est, a sa-

slituit;

ac proinde legem nullam

libertas

pientissimo legislatore proficisci non potest.

FINIS ETHICAE.

ELEMENTA

lURIS

NATURAE

PROLOGUS
Superiore parte, quae de Ethica agehat, actionem generatim inspeefjicienda csf, seu rationali hominis naturae con~

ximus prout bona

tandem cernitur ,
quae ad eius
consideravimus, ac principia et
ad eamNunc
moralitatem ct obligationem constituendam influunt.
dem magis detenninate contemplandam gradum facimus, prout naturali iustitiae materiam suppeditat , et aequaJitatem cum aliis reveretur ac servat. Cum enim actione elicienda vel omittenda possit homo
veniens. Quocirca

eam

respectu obiecti, quod in fine

causas scrutati sumus

quod alteri debitum est denegare; id ne fiat lene

naturae vetatur. Porro humana operatio quatcyius ab hac norma non
reccdit, quod suum est cuique tribuit et iusli not^onem induil.
alicui detrahere vel

Hinc

nem

et

si ius

pro iusto accipitur, recte dispesci potest in obligalioet acqua-

moralem poteslatem. Non minus enim ad iustitiam

litatem custodiendam pertinere videtur

tur

impleamus, quam ut aliquid

exigere possimus.

Eadem

di vel

quod alteri debedebitum nobis est

ut aliquid,

quod ab

aliis

partitio adhiberi nequit

magis vulgari significatione nomen

titimur ad

iuris

si

restringamus

angustiore
,

ct

quatenus eo

exprimendam moralem dumtaoeat facultatem aliquid

facien-

tamquam a cortamquam geratione

uUa

exigendi. Sic enim ab obligatione distinguitur

relativo,

quod

sibi e regione respondet, nec

nus respatu cius considerari potcst, Quod observatum voUanus con^

HLEMENTA

10
tra Ahrens, qui etsi

periora

illa

Itaque

si

Iiis

membra

dispescit

pressiore significalu, qui

bligatio eidem opposita

tem origo a

pro facuUate accipiat, nihilominus in duo su-

nomine

lege repetitur.

communior

ofiicii

Nam^

termiuum

cum iussum

igitur.

cui

cst.

ut alibi diximus

obieclum, circa quod versatur, duo etiam spectat

elicitur^ et

bonum aliquod

et

ius

est\^

dcsignanda

sumalur^

o-

Utriusque au-

operatio praeier

subiectum, a quo

Lex

utililatcm importat.

permissionem fert, non modo ordini rerum ohiectivo, prout a supremo omnium principe, nempe Deo, procedit, hu-

manam

vel

vohintatem conformat

nem exercendam

et subiicit

vcrum cliam quoad aclionimirum et termino)

utrique iUi cxtrcmo (subiccto

facultatem aliquam vel Iribuit, vel adimit. Sic ex. gr.

ncm
tcm

cum

lex a tio-

duo gignil in subiccto obJigalionem seu moralem necessitaqua ad illam exerendam adstringitur ; in termino autcm pote-

iubet,

eamdem actionem exigere a subiecto potest. Itemactionem aliquam permittit hoc ipso eiusdem exereendae

statem scu ius, quo

que,

si lex

facultatem subiecto largitur

eeteris

autem, qui ordinem

servare tenentur, obligationcm imponit facuUatcm

Cum

di.

igitur facuUas haec vocetur

tet profecto, iuris ct officii

nem nonnisi cx

eumdem

hi9,

esse

et

legem ob-

iUamnon

turban-

obligatio iUa officium

pa-

fontem, atque utriusque origi-

lege derivari.

ninc plura coroUaria consequuntur, quorum nonnulla, quac potiora sunt, attingam.

Primum est : iuris et officii maximam esse concordiam. ; siquidem

ab eodem fonte scaturiunt , et mulua relatione subsistunt. Cum vero
iitrumque voluntatem ordini subiiciat; eorum observatio quo crescit,
eo tranquiUitas augetur inter homineset pax, quae non aUunde quam
ex ordinis stabiUtate et vohintatum consensu procedit. Quare si societas, quae pacifica et ordinata non sit, societatis nomen nequaquam
,

m.eretur

quisque per se facile videt societatis

in custodia officiorum

et iuris

fundamentum nonnisi

reverentia coUocari.

AUerum coroUarium est:' principium primum et fundamentale

naturaUs non aUud cerni, quam iUud ipsum, quod generatim

ris

gis naturae

iule-

fundamentum esse monstravimus nempe

impositum 2. Hinc enim omnia praecepta natu-

principium

ordinem a Deo rebus

et

raUa deteguntur,
stitiae,

et quod consequens est, rationes omnes notescunt iuprout a divina sapientia et bonitate dictantur. Quare nemini

mirum

videri debet

ius aut officium

si

homines generatim, ductu ipso naturae, cum

aUquod demonstrare vohmt, ad ordinem scrutandum

Cours de droit naiurel

2 Elhica cap. 3,

art.

4,

etc.

I part.

gen.

cli.

o.

lURIS NATUILiE

*05

PROLOCxUS

confugere sohant, atque exinde causam repelant cur hoc vel illud iure

aut iniuria patrclur.

Denique cum,

iit alio loco dictum cst

lex nalurae Dei conceptnm
impUcct ; eadem notionc rationem iiati constare oportet. Proinda
quo vividior et purior idea Dei mentibus humanis affulgeat ac forlius
,

sibi

animum inflammet ;

permaHinc optime cx religione^ qua quis forte ornatur, criterium sumitur ad iudicandum qua stabilitate et amore iustiliam proscqui solcat ; nec proinde potentius ac magis opportunum medium ad iustitiam
inter homines favcndam praesto est, quam ut studium et amor religioeo tutior et operosior iustitiae sanctitas

nebit.

nis promoveatur.

His generatim de obiecto huius disciplinae praelibatis, de eius par^

quae iam initio indicata est 2 aliquid addamus. Tripartita

titione,

igitur divisione utimur, quatenus ius aut individuale, aut sociale, aut

Ea

internationa/e seorsum triplici libro eontemplamur.

mo

relationibus pendent
vel

cnim, quae ho-

actione sua praestare tenetur aut exigere ab aliis iure potest

,

ex

quibus instruitur. Relationes autem huiusmodi

mere ex nalura exmrgunt

homo non iam separatim

persona

vel

cx facto societalis oriuntur , qua

ens quoddam morale ct
, prout

inspicitur

dumtaxat^ sed quatenus, iunctione cum aliis scopum aUhabet^ ad ipsumque assequendum socio-

est

quem communem praestitutum

rum, coUatis nisibus, praesidio utitur. Si status hic spcctatur^ habetur ius sociale et ius gentium , de quibus in secundo ct postremo libro
dicturi sumus. Sin superior tantumrespectus ob oculos statuitur, cmer-

a quo tractationcm hanc nostram aicspicamur.

Quamvis enim homo , ad rem quod pertinet , in societate sit coniliiuquae
tus.^ ad quam vi naturae propeUitur : tamen multa sunt officia
multaque
etiam
civilem statum in suo conceplu nequaquam involvunt^
iura exstant quae illum non subaudiunt, sed ordinem unice dicunt ad

git ius individuale

alios
tur.

homines prout nobiscum nnturae tantuni sirnilitudine colliganne eorum quidcm rcalis exUtcntia requiritur ; sed plane

Immo

sufficit uf sint possibiles

Atque

bit o.

Ibidem cap.

5, art.
art.

Ad rcm Rosminus
dritto

quemadmodum

infe.rius

clariore luce pafe-

haec separata iuris individuaUs vestigatio eo consultius

2 Ibidem Introd.
5

I.

4.

Sl

dcve osscrvarc

clie

individualc possa avcr luogo, chc

non

e gia

supponjano

necossario, accioccIi6
csscrsl trovati o

po-

il

(1

tersi trovare

un

prezzo dellopera lo scriversi un libro alTunico scopo d'insegnare a f]ucll'uno a

conoscerli

(<

dell'

solo.

in tale stato tutti gli uomini, nia Lasta anzi che trovar vi

Pcrocche anche

si

diritti

d'

un

e agli altri tutti a rispettarli.

solo

uomo sono pur

Senonche

individuale diritto e affatto estranea e

la

sacri

necessita e

indipendeutc da

0*

1'

si

possa

sarebbe

importanza

ogni realta

dello

ELEMENTA

iOB

NATURAE

lURlS

PROLOGUS

qnnd scriptoros non pnnci exlilenint qui iura nmnia ex

stalu snciclntis in homitiem derioari opinati sunt : qund qnideni n veritnte alienum esse vel ex iis coUigi potcst^ qnac dc primo principio

hnbnnda

est,

legis natnralis in

di.rirans

l:^lliica

nio rejiellatur, cnnsfutanenm

Vt igitnr facto ipso ciusmodi opi-

I.

seorsnm iura

erit

et ofjicia

contemplari,

quae a sola hominis natnra cnascuntur

qualc in csso

nel

'a

stalo crisolarrtento

lora anchc fossc vero clie niai

ti

iiisicmc in un' isola deserta coesislcnti

Yoltc avvcnuto

nuto mai

tria

rebbc e

di

la

dei diritti individuali.

non

vi

dcfjli

il

dcrc

cspongano priina

ragione che

c penetrarne

il

nel vero

periscono

stessi diritti

{ja

uominl. Peiocclic quil-

dissociati
dell'

essi

partc

filosofo

schbene quosli

Laonde
,

il

sodo

qucsti

proceda qui
i

alla guisa

dirilti

uiiiani

nguale

c di pasi

riinar-

nna chiara csposizionc

ultinii

essi.

specie fosse ve-

niodifichino nella sociota

si

sc quelli

c divisi al tutto da

innanzi d'o{jni altra cosa

di

sicno trovali

che c troppe

fanii(;!ia

tultav(dta

si
il

umana

riniangono anzi seinpre

sociali.

per cosi dirc

siniili

una riccrca

nccessita e V importanza d'

tuttavla

II

pur anco

ogni altro vincolo sociale co' suoi

fjli

uoniini naufrafjhi

di

condizione da vedersi privo ad un teinpo e di

corpo

consulerano

si

mano

niuna

qualora neppurc un solo individuo

tal

chc

il

non
li

rudiinciito c
si

pnssono inten-

preccdono

^el che e

como

al

tutto

del inatematico, cioc chc

e{j!i

non

si

secondo
espon-

astraendo dal fatto della socielaj

non per distruggcre questo

pcr ordinc di natura c di ra[jione, ad csso precedc, e da esso e suppnsto c ri-

come

chiesto,

ritondato dalle carni.

^

Cap. 3,

fatto,

nia per considcrare priina qucllo che,

e supposla e riiliicsta

art.

4.

almeno

1'ossatura del corpo rivestito c bellamento

Filosofia del Diritto

Diritto derivato.

Parte

LIBER
I

U S

N D

I.

D UAL E

ius pro iusto acceptum in facuUatem, quae pressiore

Ouoniam

^^pdldiur, eiobbUgcUionem, quae o/7icm??i dicitur,

correlativum est;
re^cte dispescitur, atque eorum aiterum alterius
singulacapita,
inscribi
nomine
optime possent pro lubito alterutro
signiticatu

iiis

quibus librum hunc comprelienrlimus. Utrumque euim ad eam-

dem cogmtionem
mutuo

in

mente gignendam

collustrent. Niliilominus officii

pollet;

nomen

cum
et

correlaliva se

conceptum prae-

prius in
ferimus; tum quia, ut inferius dicemus, ordine naturae
est
bonum
quia
etiam
tum
ius
quam
officium,
homine pullulat
iura
buccis
inflatis
quo
contradicere,
usu ipso vitiosae consuetudini
hominis iugiter praedicantur, de officiis vero, quae illis funda;

suppeditant, ne verl)um quidem habetur. Itaque pro triconsiderari poplici respectu, quo individuum quodvis humanum
diversa hominis ofTicia sive erga Deum, sive erga seipsum,

mentum
test,

Oujbus
sive erga alios homines, tribus capitibus perscrutabimur.
iusti
partes
prout
officii,
caput praemittimus, quo notionem iuris et
constituunt

breviter illustrabimus.

ELEMEXTA

108

CAPUT PRIMIIM
DE lURE ET OFFICIO GENERATIM

Pfimum de

iure, deindede officio,

tumde

necessitate,

quaeab

onicio aliquando excusat, tribus separatis articulis eloquemur.

ARTlCtlLrS PRIMUS

De notione^ cUvisione
67. lus notio

quaedam

ei

proprietatibus iuris.

quae facilius mente intelGeneratim et nuUo ncgotio conci-

cst primitiva,

quam verbis e:xpiicalur.

tamquam facultas Jibere disponendi de re aliqua.
miiii ius est meae pccuniae, meorum praediorum

ligilur,

pitur
cit:

non aliud

intelligit

nisi se posse

de

illis

Sic quidi-

etsimilia:

pro arbitratu disponere.

Sed ut conceptus ciusmodi distinctior evadat, ct quanlum fieri

compreliendatur, elementa, quibus
constat, et respectus quos includit, innuamus.
Principio, nemo non videt facultatem, quae conceptu iuris continelur, a vi piiysica valde distingui. Etsi enim ius, ut enascatur,
naluralem potenliam scu virtutem agendi subaudiat (quippe cum
ncqueat rationis ordo potcstatem facere circa operationem ad quam
subieclum ineptum natura est); id tamen conditionem exbibet,
qnam praeire oportet, non vero est elementum, quod ius ipsum
constituit. Atque boc vel exindepatet, quod si fortioris cuiusdam
violentia potestas pbysica subiecti iureinstructipraepcdiatur; non
idcirco ius illud corruit nec imminuitur, sed integrum fixumque
permanet ac potius vividiore luce splendescit. Totaitaque visiuris
moralis est; atque proinde a ratione procedit, quae ordinis dictamine voluntati concedit ut possit lioc vel illud efficere aut ab abis
llagitare. Praeterea, in conceptu iuris obligatio semper aliorom involvitur non impediendi eiusmodi facultatem, quam sive circa
actionem sive circa rem aUcui rationis ordo largitur. In hoc enim
proprie iuris natura cernitur, ut sic tibi ex. gr. liceat operari aut
rem aliquam tibi adsciscere; ut ceteri te impedire ab actione illa
exerendavelrevindicanda, morali obbgatione vetentur. Quareius
respectum semper sibi implicat ad existentiam aliorum saltem possibilem, quorum voluntates a lege devinciantur
eique reverentiam exhibere obligentur,
potcst scientifica defmitione
,

lURIS

Quae cuni

num

NATURAK

109

suhkclum

manifeste consequiiLir

ild sint,

et termi-

personam aliquam esse posso, nimirum substantiam intellectu et voluntate ornatam suique consciam. Et ad
terminum quidem quod attinet, res salis per se patet. Nequit enim
iuris nonnisi

obligatio moralis afficere, nisi ens libertate praeditum; libertas au-

tem intelligentiam

conscientiam profecto subaudit. Idem simili]N'am, cum ius ab ordine generetur; nequit
efflorescerenisiinente, cui conceptus ordinis afTulgeat, dictetque
et

de subiecto.

ter coustat

boc vel illud opportuuum esse aut etiam necessarium fini, quem
nobis natura praestituit. Id autem procul dubio intelligentiam et
voluntatem et conscientiam in subiecto requirit. At vero subiectum
eiusmodi cum in se sit et ad alium non pertineat; sensu metapbysico persona vocatur. Sed etiam persona dicenda est sensu moquae ex rerali; siquidem ens eiusmodi, cum tinis sit utilitatis
in se morali eliam consideratione subbus a Deo conditis eruitur
sistit;'quatenus eiiis operationes, sub hoc respectu, non ad alium
referuntur sed in ipso operante terminantur 2. Ouare in sermone
,

'

morali et iuridico,

quemquam

ut

personam spcctari atque ut

iuri-

bus instructum agnosci, idem omnino putatur.

animadvertendum est materiam seu obiectum iuris esnon modo operationem ipsius subiecli, sed etiam operationem fermini, el rem quamlibet quaerespectu hominis ratioTertio,

se posse

nem

habeat medii consentanei ad fmem illi a natura propositum.

Kt sane adhominis bonum et perfectionem procurandam non modo eiusoperationes atque res externae, quae mundum materialem
efformant, a natura diriguntur, sed etiam actiones aliorumad v\

maxime conferre possunt. Ergo si forte propter relationem, qua

quis cum alio devincitur, ordo iubeal ut hic aclionem aliquam
exerat in bonum et utiiitatem illius; certe quoad eiusmodi actio-

nem

officium in uno exsurget et ius in altero. Hinc obligalio,

quae

iuri respondct et

quae iuridica nuncupatur, in negativam

positivam, Non enim semper in hoc cernitur,

quod, iure in aliquo vigente, reliqui omnes leneantur eius actioni
obstaculum nullum opponere; sed saepe etiam ad rem vcl actiopartienda

est et

nem

exhibendam

alleri

adstringit.

Confcr quae (liximus in Cosmologia

riae, quae inde resultat,

esse

An vero omnia
c.

Deum; fincm

fUiorumofiicia,

5, ulii in reruui molitlonc finoni rjloutilitatis

csse

hominem

deraonstra-

vinius.

2 De industria
litatcm
,

dixi

quam homo

suIj

respcctu,

lioc

assequitur

quia, variata ccnsideratione, ipsam ti-

ad aliud rcfcrre potcst

|

quatenus illam

non quia comniodum opcranti

affert

bitur^ et Dei gloriam spectat,

Vide quac diximus Eihicae cap. ^,

appctat

scd quia ab ipso ordine obiectivo pracscriart.

^j

. 8.

ELEMENTA

110

quao iiiripnrcntnm rospondent, no^ativa tanlum obligationo conslabiHit? lilom dic de ofticiis siil^ditorimi erga [nincipem, atquc
exemplis

aliis

innumeris, quae

afferri possent.

autem sine lcquod supra etiam innui,

Doniqiic, cimi ius in nobis a loge gignatur; lex

nequeat; oppido

gislalore concipi

claret,

ius naturae sine notione divinitatis subsisterc

nequaquam

posso.

Quod observatum volumus contra eos, qui in iuro naturali

ctando et constabiliendo a Deo cogitationom abstrabunt.
His obiter explicatis, ius doscribi potest

ita,

ut esse dicatur

tra-

mo-

aliquid operandi vel exigendi inviolabilis. Cuius

donnilionisolomenta, si paululum porpendantur, omnia complccti
vidobuntur, quae ad iuris notionem pertinerediximus ^. Xamcura
ralis faciiltas

moralis facultas, secernitur a vi mere pbysica, et respectum innuit ad pcrsonam^ quae tantum eius srd)ioctum esse potost. Gumadditur opperandi vcl cxigcndi^ exprimitur duplex aspectus, quem includit, ad operationom exerendam vel ad rem debitam repetendam. Denique verbum ilkid inviolabilis denotat reverontiam, quam exbibore tonentur alii, proptcr tutolam quamiuita ut violari ius noqueat, quin ordo rationis inri lex impartilur
dicitur

time perlurbetur.
68.

Ad

iuris partiiionom

sci possunt, ut alia

quod

quidom

attinct, iura in primis sic dispe-

sint rcalia^ a!ia vero personalia.

Haec

dicuntur, quao per se personam afficiunt, eidemque inbaorent immcdiate, ut ius ex. gr. vitam conservandi. Priora vero sunt
illa, quae inporsonam adveniunt virtute roi cuiuspiam atque ideo
illa

in re illa inbaororc concipiunlur. Quod non ita intolligondum est

qunsi ros ipsa subiectum iuris babeatur (id enim ex dictis ropugnal); sod ipialonus porsona iurc ornotur non per so, sed vi possi spulietur, ius amittit; quod continuo in
quae rem illam adipiscitur. Sicqui fundum
cmit, ad quem non abter itur, nisi per fundimi alterius, Iniius

sessionis rei illius,

eam personam

qua

transit,

transiius ius acquirit.

Doiude iura

possunt in innata et acquisita prout eotitulus iu ipsa iiominis naturainsit, aut

disi^artiri

rundem fundamentum sou

\

Kant

lus pro facuUatc

aeceptam

quarum exercitium quamvis

At baec

clefinitio

rei,

de qua

(lcfinit

poteslcllem eliciendi eas actiones

universale, coexistentiam aliorum

a[yitur

non impediat.

opportuna non videtur; mliltae cnim actio-

nes esse possunt, quae cocxisteiitiam aliorum non adimunt, nec tamen idcirco ius
quia sint turpes

afferunt

quod

universalitas actionis

si

vel

innumerae enira sunt actiones

jocxistentia conciliari

vel quia le{jc positiva

conceptum
,

quae

non possent.

si

iuris

proliibeantur.

iufjreileretur,

ab oranibus

nuUum

exercerentur

Ut omittam

ferc esset ius;

j

cum aliorum

XATURAE

lURIS

111

facto aliqiio libero conslituatur.

Iiomo enim

aliqiiem assequi debet a natura

ipsi praefixura,

lioc

ipso-quod

(inem

facultatem iiabet

procurandi, sine aliorum offensa, ea quae ad finem illum ducunt

aut conferunt. Id ex eius nalura immediate resultat; ac proinde
primitiva dicunlur. ^'on

iura eiusmudi innata vel etiam

aliis

derivantur; sed

cum

ipso

homine

enim ex

orta, ei immutabiliter in-

haerent. Quare deinceps alienari aut amitti plane non possunt,

quemadmodum amitti nequit natura unde dimanat. Tale est cx.
gr. ius perficiendi

animum, tuendi corpus, acquirendi dominiumj

atque alia generis eiusdera.

Id quidem, si haec iura in se
si

cousiderentur quoad usum,

enim

et

nam

insua radice spectentur,

dislinctio

nonnjilla ex ofticio oriuntur, ad

adtiibenda

est.

Horum

quod implendum sunt

vel-

uti instrumenta. Si huc contingat; usus eorum necessarius est,

nec homo ad illum omittendum se obligare aliqua pactione potest
quae vim ullam habeat. Sin vero ea iura sint eiusmodi, ut cum
eorundem usus liber eril, deeoque pacinullo officionectautur
sci homo libere poterit. Ouod contra Ahreusstatuiraus, quiiurinm
naturalium usum semper necessarium esse decernit -', hac nixus
;

ratione quod ad societatem interestul quisque omnibus suis utaturiuribus. At id in primis verum non est; saepe enim intercidit
ut praetermissio usus proprii iurisbono societatis conferat; utpatet in eo qni virtutis amore a nuptis abstinet, aut illatae sibi iniuriae ultionem respuit. Deiude etiamsi obhgatio illa vera esset, ea
tamen non ex natura iuris individui sed ex iure societatis se;

queretur, et ex ufficio cpio individuum ad eius

bonum

se

accom-

modare tenetur. Niliilumiuus huc haberet iiicommodum, quod societas non amplius ad libertatem individuorum protegenrlam, sed
plane adimemlam valeret siquidem omnia eius iura libera in
officia couverteret, ac proinde i[itollerandum iugum inqjoneret,
,

ipsique iuris conceptui repugnaret. His igitur omissis iueptiis, ad

rem redeamus.
Praeter eiusmudi iura a natura immediate proficiscentia afia
sunt, quae ex facto ahquo adveniunt ab huminis hbertate pen,

deuie. Quapr.jpter acquisitaxei etiam sccundavia et hypothetica

dici sulent. Huiusmudi est ex gr. ius proprietatis determiuatae,
proiit haiic vel illam

rem

siugillatim spectat.

Nam

etsi

a natura

tamen
simus facultate acquirendi generaiim inspecta
quu'1 hoc ius delerminetur hac vel illa materia in particulari, pulaquoad fundum vei palatium hoc nun procedit a natura, sed a
instructi

Cours d9 droii mturel

p.

{jeu.

ch.

3,

ELEMENTA

112

facto aliquo luimano, quctl quale sit inferius suo loco clefmiemus.
Quuproptcr, liacc iura remole quidem in natura fundantur, sed
proxime titulum lialiontcoulingcntem el mulabilem^ideoque amitti

et in

alium transferri possunt. Atque

lias

duas iurium

divisio-

nes, quae potioressunt, innuisse sufticiat.

69. Deniqiie, ad

attri]:)uta iuris

quod

spectat, tria considera])!-

mus: coactioncm^ quam si])i adsciscit; co///5/o(?, ([uam incurril;

limilationem, qua intra definitos terminos coarctatur. Porro coactio vi piiysica conslat, quae ad luendum ius adiiii^etur, atque obstacula propulsat quae iuris exercitio adversantur. Ilaec vis licet

non

ins

nec scmper comitetur tamen, si adest, adhituendum. Nam cum ratio et voluntas sufacultates in liomine, quae ceteras ad operandum mo-

constituat,

beri optime potest ad ius

premae

sint

vent; hoc ipso quuil illae virtule iuris

potestatem recipiunt circa

aiiquid, continuo consentarienm

iuxta ordinem ut reliquac

fit

et

inferiores vires, quotquot sunt in liomine, ad idemcooperari possint. Ergo, exstante iu te iure aliqno, etiam vis physica qua gaudes conrurrere legilime putesl immo etiam quanduque deliet, ad
,

ius illud

da;

exercendum

modo

id altiori

et

impedimenta quae

forte

obstentremoven-

iurinon repuguet.

Idem convincitur ex obligatione aliorum, quam ius in suo conceptu involvit. Nam cum organismus corporis voluntatem et rationem sequi debeat;

is

habet, obligatum etiam

qui alterius volunlalem

]ia]3et

tum praestandum necesse

si])i

obiigatam

organismum, quanlum ad deliiquis igitur, vi iuris quo instruitur,

eius

sit. Si

potestalem habcl inc]in;indi vuluutntem atterius, qui ad satisfaciendum iuri ilii adstringilur; potestatem quoque habeat necesse est
inclinandi vires alias executrices, quae a voluntate dependent, et
in

organismo resident. Quare cum easdem adius silu exhibendum

ab opponendo impedimentoremovet (quuties voluntas

inflectit vel

eius, qui implere ofiicium debet, renitatur); nil sane perhcit qiiod

conforme non sit. At vero id coactionem importat.

Ergo ius potestdtem etiam ad vim adhibendam facit seu quod
idem sonat, coactivum est.
Verum quod maiorem considerationem mereiur, ad iurium collisionem pertinet. Est porro collisio conflictus duorum iurium circa
eamdem materiam, quae satisfacere ambobus nequeat. Tunc unum
ex ipsis praevaleat, allerum corruat necesse est. Quod non perinde intelligi debet, quasi reapse plura inra contraria ad conflictandum concurrant. Id enim plane repugnat; siquidem qiiae a natura
oriuntur, ordinata sunt ac mutuo conciliantur. Quare ad rem quod
raiioni et ordini

Sittinet,

ius

quod

colliditur, ius jion est; ^lterutro

tautum

vigeiite

lURIS

NATUKAE

.113

eoriim iuriiim, quae conflictari videnturc Sicex. gr.

num

aliquid prohibens pugnare aliquando videtur

mano, quod

tum

exsiat.

hominis, vi

non

sit

forte

contrarium iubeat; pugna

illa

cum ius divicum iure lui-

specie tenus tan-

Tunc enim revera nullum ius sed arbitrium dumlaxat

prorsus destitutum, imperium sibi arrogat. Cumenim

aucloritas, nisi a Deo; nequit esse effectus verae auctoritatis

quod repugnat auctoritati divinae quae fons ceterarum est.

Unde, ad rem quod spectat, vera iurium collisio nunquam habeiiir,
sed sola iurium subordinatio, qua, uno praevalente, coutrarium per
se cessat. Sedad id sub sensibili quadam forma repraesentandum,
optime concipitur mutua quaedam pugnaetcollisio; perquam id,
quod praestantius est, inferiori praevaleat. Qua in re similitudo
desumitur a mechanica, in qua e duabus oppositis viribus inaequahbus illa, quae intensior est, remissiorem elidil. Ut autem definiatur quodnam ius sit praestantius, ad ordinem naturae advertenda est cogitatio. Quod enim magis cum ordine connectitur in
eoque altiorem locum occupat, praestabilius atquo efficacius proid

fecto erit, ac proinde in colhsione superabit.

Tandem iuris
evagari nequit

quod

seu determinatio terminorum, extra quos

iu(hcanda est tum ex natura ipsa obiecli
circa

limitatio,
,

tum ex

quibus subiectum adslringitur.

Homo enim in tantum iuribus ornatur; in quantum finem ahquem
assequi debet, ad quem usus rerum nonnuharum necessarius est,
vel saltem opportunus; eaque propria et primigenia origo est iurium humanorum. Atqui homo prout finem spectat, officiis adstringitur. Ergo officia in homine fundamentum et veluti substratum"
ius versatur,

officiis,

iuribus eius suppeditant. Hinc

advenire videatur,

nunquam

undecumque peculiare aliquod

extendi potest ad id, quod

officio

ius

in

praesens obliganti contradicat. Tunc enim non modo iuris fons

deesset, sed etiam actio turpitudine gravaretur. Ad turpe autem ius
nulium est; siquidem vis eius omnis ex ordine etlege proficiscitur.

Articulus

De natura
70. Obiigationem iUam^

et

II.

partitione officiorim.

qua ordo a ratione propositus volunta-

tem adstringit, officium nominavimus. Haec autem obligatio in

morah quadam necessitate consistit, seu in impossibihtate manendi in ordine ac legis reverentia, contrarium eius, quod ratio dictat,
operando. Sic cum hominem ad non meutiendum ofhcio veracitaiis
teneri dicimus non aliud significare voluraus, nisi eum hac neces;

ELEMENTA

1 1

sitate ligari:

ordini adhaererc velil, mentiri rion debeat; sin

iit, si

mentiatiir, conlinuo desciscat ab ordine. Atque baec detinitio of-

firium respicitiu abstracto; nam si concretc accipiatur, ipsa actio

oflicium nominabitur.
vel aclionis omissio, ad quam obligamur
,

71. Ut facile infertur, officium, sicut etiam

de iure diximus, ex

ordine fxeneratur; hoc tamen processu, ut si absoluto ordine utruuique specletur, officium praecedatur a iure. In tantum enim creaturae rationales officiis adstringuntur, in

subiiciendi eas ordini,

quem

quautum Deusius habct

eius sapientia dictat. Quare ontolo-

gice et absolute prius est ius, deinde officium;

nimirum

priiis esl

ius in Deo, deinde officium in creaturis. Dixi prius ius in

quia Deus iuribus tantum instruitur,

officiis

Deo';

revera non devincitur.

Non enim superiorem habet, a quo legem et obligationem accipial;

nec ad finem aliquem adipiscendum ordinatur, sedipseest supremus dominus et liiiis et nornia rerum ceterarum.
Sin ordine relativo, prout ipsam creaturam rationalem afficiunt,
ius et officium considerantur, procul dubio in sul)iecto eodem
praecedit officium; idque duplici ratione. Etenim, ut ante innui,
eatenus creatura rationalis iuribus ornari potest, quatenus fmem
aliquem compiere debet, ad quem usus rerum aliquarum ac propriaeactivitalis exercilium necessaria sunt vel saltem consentanea,-

Quod quidem importat,

iit

creatura rationalis ordini a divina sa-

pientia dictato eique per rationem proposito subiecta intelligatur.

Kx

qiio cffici diximus, ut iura ab officiis proprios liraites accipiant;

nec proinde ambitus in quo iura spatientur, concipi possit, nisi
ante quibus ofticiis subiectum teueatur perspectum sit. Quae ratiocinalio a crcalura ad Deum transferri nequit. Deus enim ordinein aliunde nou accipit, sedipse est ordo increatus et subsistens.

Eiusautem voluntas non obligalione aliqua, sed perfectione naturae

quae a recto deficere nequit, ordinem sequitur ita ut secus
,

operari non possit,

72.

rum
miui,

Gum

ordo in rerum reiationibus

sit

positus,

ex bis

officio-

varietas et praestantia diiudicatur. Quare pro diversitate ter-

quem homo
ex iisque

suis operatiouibus spectat, diversa exstant of-

praestantiora duci debent, quae altioribus respondent relationibus. At, si diligenter consideremus, Iriplex pro'prie est terminus, ad quem homo aliqua ratione refertur, et ad
quem proinde speclat clum operatur. Respicere nimirum potest
Deuni^ seipsum^ ceteros homines. Et sane si perfectio operationum
moralium in hoc cernitur, qnod ordinem naturae sequantur; entia illa durataxat actionis termini esse possunt, quae finis ratiolicia,

nem

habent

et

illa

per se spectantur. At vero

nemo non

videt id in

lURlS

rerum omnium

riam

Deo competere; quiutprimimi principium, sic estultimus

quae proinde ad eius laudatlonem el glo-

priinis
finis

NATURAE

vi

naturae nituntur. Creatura igitur rationalis,

mino spectare

debet,

operalio-

si

accommodare
Deumpro teralque ideo diversa quoadiiiumhabet officia,

nes, quas exliilDitura est, ordini

velit;

quae in sequenti capite declarabimus. Deinde alter adspectabilis

mundi tinis in ipso homine cernitur; adeius enim utiliiatem res,
quae mundum exornant, conditae a Deo sunt. Homoigitur, iuxta ordinem a summo Opifice constitutum, seetiam inspicere debet tamqnam terminum operationi propositum; nec se in medium convertere, sed propriae personae dignitatem iugiter revereri tenetur, ut intentioni divinae obediat. Quare officiis etiam erga seipsum
obligatur. Denique cum hanc dignitatem nonin nobis dumtaxat,
sed in aliis etiam Iiominibus conspiciamus quibuscum naturae
cognatione iungimur; ordo iubet ut eamdem rationem finis illis
etiam tribuamus. Hinc novus exsurgit terminus operationibus nostris praestitutus; et en tertium officiorum genus, de quibus suo loco dicturi sumus. Completa igitur partitio, a termini diversitatc
desumpta, triplex officiorum genus nobis snppeditat, quibus aut
erga Deum, aut erga nosmetipsos, aut erga alios Iiomines devincimur.
73 Aique haec contra Ahrens et Darairon railitant, quorum alterbrutis etiam iura largitur, nosque erga illaofficiis adstringit
alter universam naturam Dei filiam, sororemque hominis et sociam appellat; atque ideo mutua im^a et officia inter nos ac res
omnes ratione destitutas intercedere autumat 2,
At quamvis praedicanda sit eximia huius viri benevolentia, qui
amore erga ceteros bomines non contentus, boves etiam atque
arbores sororum loco recipere ac fralerna charitate amplecti desiderat; tamen, ad veritatem quod altinet, eius opinio raagno in.
errore versatur. Etenim rebus intelligentia et voiuntate carentibus
dignitatem, quae inlelligenliam et voluntatem subaudit, iraparlitur. Et sane nomen fiUi in propria signiQcatione non cuilibet effeciui respeclu causae com|ietit, sed dumtaxat viventi quod generetur in eiusdem naturae simihtudinem. Quare in severa vocabu,

'

-i

Cours de drotl nat. 2

spec.

p.

divis.

c.

2.

Hac

in re

ut in

aliis

saepe muUis, Ahreiis a contradictionc cscusari non potest. Loco enira citato occt brutis
sct

iura conipetcre,

cuni paulo ante in parte generali capite tertio statuis-

hominem dumtasat subicctum

ratione

fruatur

referri

possit.

iuris esse,

Profccto

quo pacto bruta, quae certe ratione

2 De

(a

morale

t.

^j ch.

2,

si

cum

ius nonnisi ad ens morale, quocl

haec eius etiam

et moralitate

carentj

opinione tera

iuribus ornantur ?

sunt

ELEMEXTA

IIG

lorum accGptione nomon filii

nit. Homiriibiis lameu latiori
tione.

Primum

in ordinc supernalurali, propler

nem, quae ope graliae

nominalio

fiiii

nulli crealurae respeclu Dei conve*

sensii tribui solet, idcpie cluplici ra-

perficitur. Intra

divinam adoplio-

autem naturae

limites de-

respectu Dei nobis propterea tribuitur, quod ani-

Doo per crealionomimmediate procedat, et ad Deum

aclibus moralibus sic referamur, ut capaces simus obsequii, reverentiae, obedientiae, quae proprie a fdiis parentipraestantur. Sed
liaec omnia, ut perspicuum est, dc rebus intelligenlia destilutis
dici no(piaquam possunl. lis igitur nomen fiiii quoad Deum ne latequidom competit. Ouod si quandof{nc natura irrationalis ^^on^icc
Dei filia nominatur; id in tantum fit, in quantum imaginalionishenoficioiutolligontiaet dignitas personalis eidem appingitur. At Damiron, ni fallor, non pooma sod philosophicum tractatum elucu-

mus

noslor a

brabat.

Quoad alteram vero partem, in qua consentientem habot Ahrens,

non minori absurditate laborat. .Nam ius veri nominis cui correlativum ost oflicium, in brutis nullum est, multoque minus in rebus aliis plane inanimis. lus enim nequit residere in ente, quod
nullo modo sit finis in mundo, sed omnino ut mediumin bonum
altorius dirigatur. Bruta vcro animantia, et ceterae ros inferiores,

medii dumtaxat rationem habent. Non enim extant proptor bonum sui, sod propter bonum hominis; necproinde sunt propriae
utilitatis gratia, sod utilitatis alterius. Ergo veri nominis ius respectu hominis, cui in homine otricium respondeat, habere nequeunt. Ad rem Taparellius: Ogni dovere nasce dal generale
principio: fail bene. So avossimo doveri vcrso le creature irra

gionevoli,

bene e

saremmo dunque

obbligati a farne

il

bene.

Ma

illoro

deiruomo. Dunque
dovere
roalmente
il
verso di esse sarebbe
un dovere verso TuO'
mo. In altri termini ii padrone non ha doveri verso il servo

considerato sol

il

loro fine, cioe cooporare a servizio

come servo

giacche Tesser servo consiste nel-

Che se il padrone ha verso i servi molti

doveri, gli ha non in quanto
quelli sono servi, ma in quanto
souo uomini pari a lui. Or le creature irragionevoli nou hanno
altro essere correlativo airuomo, se non di servi; perche que
sto e il loro fme; dunque fuomo non ha doveri verso di esse
Ratio autem quam Ahrens in contrarium adducit cjuod homo
teneatur non cogere animantia bruta ad aliquid subeundum cpjod

resser in pro

altrui.

'

eorum
i

sensili

naturae adversetur, ambigua est et nihil evincit. Si

Saggio Teontico di diritto

natumk

vol.

^, nota 28.

NATURAE
quod homo nihil

lURIS

enim hoc sensu intelligitur,

bmtis dolorem afferat, falsitate

117

debeat quod
laborat. Hoc ispo enim quod bruta ad bonum hominis ordinantur
iis homo uti potest prout indiget. Illa igilur labori submittere
ut eorum ministerio iuveraur
immo mactare etiam licet si noceant aut ad vescendum sint opportuna quod certe sine eorumdem damno et dolore non efficiefticere

tur.

Atque id homo

dnm

agit

ius

nuUum

laedit

immo

naturae

honestum omne subsistit, Sin autem ea

propositio sic intelligatur ut homo in usu brutorum limites necessitatis aut saltem utilitatis rationi congruentis non excedat, nec
crudelitatem exerceat; verum dicit, sed aerem verberat. Ea enim
obligalio in Iiominem redundat non ex iure aUquo, quod in brutis
YJgeat, sed ex ordinatione divina et ex ofhciis quibus homo tenetur erga seipsum. Deus enim non ad dissipandum aut saeviendum
homini bruta concessit sed ad convenienlem utiUtatem capiendam. Unde qui iis abutitur aut in eorum usu feritate exercet;
hni reluctatur aDeo ipsi praestituto et ius divinum laecUt. Pariter
ordinem servat

vi cuius

ofdcia

quibus homo erga seipsum adstringitur

ut temeritatem et saevitiam

nem
num
usum

omnem

sicut et

profecto iubent
vitiorum turpitudi,

actione declinet. Hinc igitur denuo ad opportutemperatum ct onmi crudeUiate vacantem brutorum
obligatur. Ex quo apparet bruta ceterasque res iuferiores
non esse terminos ofiiciorum hominis sed esse obiectum et materiam circa quam ofUcia hominis quandoque versantur. Ut enim
in iuribus, sic etiam in officiis non modo subiectum et terminus,
sed eliam obiectum et materia iis proposita considerari debent.
74. Praeter partitionem explicatam
quae utpote praecipua fu,

in quavis

et

quemadmodum de iuribus
supra dixi, dividi possunt in connaturalia seuprimitiva^ et adventitia^eu dcrivata. Fila sunt, quae in essentiaUbushominis relationibus fundantur haec vero quae proxime oriuntur ex rehitionisiori disquisitione tractata est

officia,

b'is superadditis

ope

facti

aUcuius ex hominis libertate penden-

Xihilominus horum etiam fundamentum remotum in officio

aliquo naturaU moratur. Factum euim, quod supervenit, non aUud
alfert nisi detcrminationem et appUcalionem officii a natura intis.

determinate proficiscenUs seu, quod codem recidit, hypothesim,

quae in officio a natura manante includebatur, ad actum adducit
;

Ouare officia eiusmodi hypotiictica etiam apprima nniem ahsoluta Yoc^nlur. Atque de parUtione officiorum satis quidem dictum sit.
75. Ad iudicium de diversa corumdem praestautia quod attinet,
normam ex natura relalionum undc dimanant, sumcndam esse

et rcalitate donat.

pellantur,

ELEMENTA

118
diximiis. Et sane

bouum

r.iliuiiis

quointerior est aut universalior aut ad

eo niagis cum online colligatur.
rctpondens altiorcm locum occupat, atque ad
relatio

plus necessariu

Ergo (!riicinm illi

ordinem servLindum iu moiibus maiorem necessitulcm exhihet.
Magis igitur oljligabit. Sic sub omni respectu oHicia erga Deum
celeris omiiibus autecelluut, Deus enim est {iuis ultimiis hominis;
tum est bi)uum universae nalurae, et causa tuiius realitalis qiia
constituimur. Ab ipso enim nun modo conditi sumus, sed assi(liie
conservamur et ad operandum movemur. Uude relalio qua cum
maximam iiniversalitatem couinnctiuncm, et
ipso comiectimur
neccssitiUcm pracsereil. Secuinlum lucum occupant uliicia, quibus
adstringimiir erga nos ipsos; terlium ofticia erga alios. Vinculum
,

enim
Btat,

idenlilalis, qiiud nubisciim

quam

habemus,

viiiculum similituflinis

qiia

arctiori relatioiie con-

cum

cideris liomibiis co-

pulamur. Atque liaec regula qiiam generatim his classibus ofiiciorum applicavimus applicauda quoque erit singulis aliis pecuad praestantiara
liarihus ofliciis, qiioties inter so comparantur
uiiins rcspectu alieriiis detegendam.
sed ea
76. Vuiuiil nonnulli nou omnia oflicia esse iuridica
et
obligatione
consistunt
non
laein
tantum ([uae negativa sunt
denli aotivitatem alterius. Quare eiusmodi oflicia, quae iuridica
appellaut, hac formula coinprehendunt: nemini noceas. Sed haec
opinio cx ea parte qua a iuridicis excludit penitus ofticia posiquae superiore artiva, nou satis arridet, eiusque falsitas ex iis
Attamen
hic
tamquam
proprio loco
innuimus,
culligi
potest.
ticulo
aliquid pro maiori claritate addimus. Enimvero si de officiis erga
Denm sermo est, ea plane iuridica sunt universa, licet non moiio
negatione sed etiam artirmatioue constent. Aperteenim divino iuii
respondent, quo eadem implere obligamiu'. Immo si respectu Dei
res consideretur, omnia plaoe ofticia, illa etiara quae nos aut ahos
homines respiciunt iuridica dici d(^beut. Deus enim utpote su
premus logislator ius habet exigendi ut integram legem quara
nobis imposuit observemus. Siu vero officia erga alius homines
contemplamur haec etiam si stricte uflicia siut et evidenter pateant, iuriJicam obligattonem important. Ordo enim naturae a
quo officia et iura gignuntur, non solum postulat ut aliis non noceamus, verura etiam ut positive actibus nostris opituleraur. Tan
dem ofllcia erga nos ipsos iuridica respectu nostri dici non poS'
,

Officium Ycl oLlirratio iuridica dicitar, quae iuri alterius respoiulctj seu quao

Bubiectum adstringit ad ius alterius rcvcrenduui oLscrvamIum(|uc,

lUMS NATURAE
suiil

iclque

exinde

119

subiectiim et terminos lion distin-

est, qiiod

sed una eademqiie persona constent. lus enim

quae ab ordine enti moi-ali tribuitur
facultate consislat
guantiu'

ctum exquirit quod

nem

voliintale instructiim

includat aliornm, qui

sit.

Cnm

cum
,

in

subie-

vero obligatio-

ipsum revereri tenentur

terminum

respicit, qui volnntate etiain orneiur. Ut igitar ius hominis ero-a

seipsum

et

simul iuridicum ollicium concipiatur, concipiendae fobumanae quarum una facultatem moralem

rent duae voluntates

quae quidem cousideabsurda est.

orticium non ut iuridicum, sed mere

acciperet, alia ol)ligatione adstringeretur

ralio respectu unius eiusilemque individni

Id

vero non contiugit,

si

ut obligatio in liomine respectu sui considerari

plane

velit.

Ad hocenim

qua

sufficit ut lex Iiabeatur, a

obligatio impouitur, et termioperatio refertnr. Utrumque autem iu

nus adsit, ad cuius bonum

uno individuo homine oplime concipi potest. Qua in re abstractio
quidem adhibetur, cum ex una parte consideretur voluntas, quae
obligatione adstringitur; ex aliadiguitas personae humanae, quae
ut iinis in mumlo spectatur. At ea abstractio non repugnat; siquidem voluntas a rationali hominis natura, ut facultas a substantia,
distinguitur.

Articulus

III.

Do necessitate cxlmente ab offuio,

77. Contingunt quandoque tempora, in quibus homo sine perlculo imminentis cuiusdammalioiTicium implerenon potest. Status
hic necessitas appellatur. Cum vero hoc incidit, si consideratio

ordinis persuadet ofticium eo tempore

tunc orilur se iuste eximendi ab

sulet

non quod ipsa necossitas

non

quao
nominari

obligare, facultas

arilcio ius necessitatis

ius constituat, sed quia occasione

necessitatis apparetquid ius ferat, quid secus. Itaque discutieudum

breviier est

quando

id

locum habere

possit,

ne quis vulgi

etfato

nitens: neccssitatem nulla legc adstringi^ iutemperanti iicentiae

Ad iudicium autem eiusmodi rile proferendum, duo

oportet naturam necessitatis, quaeurgeai; et naluram of-

fraena laxet.
scrutari

quod praetermittendum sit.

Atque ad necessitatem quod attinet, ea primum dispartiri potest
in absolutam et liypotheticam. Ulamdicimus, quae, indepeadenter

iicii,

Rcspectu Dci

iuriilica

et cuius obsci'vantiaui

etiam sunt prvoptcr lcgcm, a qua officlum inipoiiilurj

supicauis GubernatDi* iure suo requirit.

ELEMENTA

120
a nobis,

nuUa

alia ratione declinari possit,

quam

violatione officii

ex hypothesi quadam, in qua quis se

sponte constituat, et quae ab ipso removeri valeat. Ut facile patet,
haec sccunda necessitasius nullum tribuit; siquidemexcusationem
nullam meretur is, qui prudens et sciens impedimentum officio
apponit. Ea igitur omissa, absokitam dumlaxat necessitatem considcremus. Huius triplex genus assignatur: cxtrema^ gravis et
communis. Extrema dicitur cum ad parendum officio, subeundum
est periculum vitae aliusve mali, quod morte non inferius reputetur. Erit gravis, cum urgct mah.im minime spernendum, ex. gr.
notabile detrimentum sanitatis, non levis nota dedecoris, magna
rei famiharis iactura, et alia generis eiusdem. Tandem necessitas
coinmunis dicitur, cum malum imminet consuetum, nec magni
momcuti; ut amissio parva bonorum, levis calumnia, contemptus
nonnullorum et similia. Porro nemini dubium est quin haec lertia
haec vero, quae

vitari nequit

nccessitas ofticii obligationem

nuuquam

mahmi imminens ab

enim quodvis
nos excusaret; non solum

implendis officiis
hboro virtulum exercitio, sed omni plane

solvat. Si

morum

honestati vale-

diccndum esset. In praesenti enim vitae slatu (adiectapraesertim

rerum vicissitudine et improborum malitia) fere impossibiUs est
boni moralis existentia, siue societate nonaullorum malorum, quae
a fiugi homine incurrantur ne a recto desciscat. Restat igitur extrcma et gra\is nccessitas, quae quidem pondushabentapudprudentom quemqiie ct bonum, atqiie ideo excusare quandoque ab
ofhcio possunt, quoties id natura patiatur ofhcii, quod in discrimen
adducitur. Id igitur quando obtineat videndum est.
78. Officium proprie acceptum, quod veram obhgationem imporlat,

ut ([uisque videt, esse potesi aut essentiale, aut advenlitium.

Utrumque despiciamus. Officium

essentiale, in necessariis

rcrum

relaiionibus fundatur, atque a lege naturali imponitur per iussum

aut prohibitionem. Si proticiscitur a iege naturali aliquid iubente,

affirmativum; si autem a lege naturali aliquid vetante,

negativum. lamvero, ab officio negativo implendo nulla
necessitas, utcumqiie extrema, excusare potest. Quod enim lex
uaturalis vetat, malum moraie per se est; idque nunquam ])atrare
licet, quodcumque malum physicum immineat, nisi ordo rationis
perverti velit. Nec vero uliae circumstantiae accidere possunt, quae
naturam rerum immutent et licitum reddant quod essentia sua
turpe et indecorum est. Unde hac in re ius necessitatis vim nullam
habet, ac sine controversia quod a recto et iustilia deficit, reiici
constanter debet, quaecumque sint consectaria, quae timentur,
aut minae homiuum prava iubeatium. Atqiie hoc sensudicisolet:
dicitur

dicitur

lURIS

pereat

fiat iustitia^ et

est patretur, etiamsi

NATURAE

ISl

mundus videlicetnunquam quocliniquum

;

mundi physicisalus

periclitetur et in

pessum

abire videatur. Apposite luvenalis

Ambiguae

si

quando citabere

testis

Incertaeque rei, Phalaris licet imperet ut

Falsus et admoto iubeat periuria tauro

sis

Summum

crede nefas

animam

praeferre pudori

t propter vitam vivendi perdere causam

Quod si officium sit affirmativum, seu si a lege

omissionem flagitiosae actionis sed positionem
,

-.

orialur,

quaenon

actionis lionestae

praecipiat; beneficio necessitatisuti liomo potest

sic,

utin tempus

ditferat. Xam praetermissio actionis honestaemala

quando eam actu exercere homo tenetur. Lex enim
sed contenta est ut
positiva non iubet ut actus semper ehciatur
tunc eUciatur cum occasio opportuna se offert et congruum tempus incidit. Quare nisi peculiaris quaedam circumstantia tempus
illud, in quo necessitas contradicit, absoUitedeterminet proofficio
implendo; huius obligatio adexercendum actum tunc non adigit.
Ea igitur hypothesi, consentiente rationis dictamine, via patet ad
utrumque conciliandum exercitium nimirum officii aptiore loco
ct tempore
et fugam mali quod imminet. Immo aUquoties ad id
Etsi enim saepenumero laudabile sit et heroicae
obligatur.
homo
virtutis exercitium ofiicio etiam positivo nunquam deesse, metu
mortis aut cuiusUbet alterius mali posthabito; tamen nisi sufficiens
et gravis ratio id persuadeat, imprudens ettemerarium est sic vitam et cetera bona profundere, quae ad meUorem usum deinceps
servari possent. Hoc autern, ut quisque per se facileiutelligit, locumnon habet, quotiescumque ratione circumstantiarum omissio
eo tempore actus honesti redundaret in iniiniam Dei, contemptum

aliudactionem

non

est,

nisi

reUgionis, grave reipubUcae

damnum,

innocentis

poenam aut

al-

Tunc enim omissio per se turpis

esset, ac proinde obUgaUo ad eam omnino fugiendam adstringeret.
79. Denique, si officium est advenUtium et ex lege positiva societatis aux ex contractu aliquo procedit; ab eo praestando vi magnae necessitatis homo plerumque excusatur. Lex enim pro pubUca fertur utilitate. Haec autem profecto deesset si bono reipublicae non periclitante nec detrimento aliquo in societatem proveterius legis negativae violationem.

niente

subdiU

sic circa

Satyrum MII.

rem natura sua

indifferentem obligareu-

ELEMENTA

22

eam

tur, ut

scrvare etiam

cum

periculo vitae aut alterius prae-

granflis boni iuctura adslringantur. Contractus vero,

bonum

ulriusi]ue partis iniri soleat;

ut pars alterutra,

cum

propter

nequit tantum liabere vim,

ne pactis desit, debeat mortem oppetere, aut

malum

diceudum est, si
ex non observuniia pacti nullum in partem alteram detrimentum
redundei, aul damnum sit adeo exiguum ut coutemni vel facile
redintegniri possit. Attamen ut apparet, id neutiquam valerct, si
officio praetermiitendo salus pubiica vel securitas detrimentum ca-

magnum

aliud

incurrere. Praesertim id

perct

vcl

si

contractus essel eiusmodi

dus esset, idque in pactione ipsa

inclusii

subauiliretur.

reddendiim cssel; quia

no

ut quovis periculo servan=

tamquam

conditio rationabiliter

Tunc enim officium periculo etiam mortis

bonum commune praeponderare

debet bo-

autem data omnino servandaest eidemque iiomo

partis, lides

eine scelere deesse niMiuit,

CAPUT SECUNDUM
DE OFFICIIS HOMINIS ERGA DEUM.
Principium universale morum: ordinem scrva^ aclibus Immanis,
prout Dcnm respicinnt, applicatum officia gignit quibus homo erga

summum

rornm Opiticem devincitur. lubel enim ut eamdem

Dco actibus liberis profiteamur, quae reapse hanutiirae; uou euim aliter ordo procuratur et custoditur in
luuic

depeudentiam
betur

vi

voluntate, nisi ciusoperationesrerum naturae et relationibus con-

Ououiam vero his officiis erga Deum servandis novuiii

quodammodo ciim suprema causa vinculum inimus, relationibus
nimiium moralibus coustitutum; hinc eorumdem complexus, aut
formeutiir.

eliam virtus, qiiae ad ea implenda nos inciinat, religio a religando

est, De hac itaque triplici articulo disseramus.

nominuta

Artigulus
De reUgionc generatim,

I.

potissimum prout cultum

inteimum,

et

respicit

qua hic agimus, naturalis nominatur, propterea

quibus comprehenditur, non a revelationis penu depromit, sed a praoscripto rationis naturali tantum lumine colluStratae, lam vero nerao non videt eam maximum esse iuris na80. Religio, de

quod

officia,

lUBIS Is'ATUlL\E

123

turaepraeceptum, quod ceteris omDibus non modo dignitate praecellit, sed etiara origine antevertit. NuUa enim est homini tam essentialis relatio, quam illa quae ipsumcum Deo devincit, tamquam
cum suprema eiusdem causa et uitimo tlne. Nam ontologica consideratione, quaevis alia relatio, qua forte affectus liomo concipitur,
profecto eius realitatem et existentiamsubaudit. Immoipserespectus identitatis, quo homo ad seipsum refertur, cogitari non potest; nisi iam ante inproprianatura homo constitutusintelligatur.
At relatio dependentiae,

quam habemus

a Deo, in ipsa notione

nostrae realitatis imbibitur; quae certe, prout in se

ccgitatione nequit, quin simul

mam

adDeum

referatur

est, attingi

tamquam ad

pri-

uniyersalem causam totius existentiae, unicam autem et

proximam substantiae spiritualis. Ergo si ordo officiorum ordinem
sequitur relatiouum, quae in natura fundantur certe, cum relatio ad Deum sit prima et omnium maxima
ofticia, quae inde dimanant, ceteris praeire et antecellere necesse est.
Praeterea si lex naturalis norma quaedam est, quae idcirco homini imponitur, ut eum ad proprium fiuem coaptet et dirigat;
profecto praecipua praecepta, quae tradit, illa erunt, quae finem
et

hunc proxime spectant, atque immediatum ordinem ad eumdem

imponunt. Atqui id praestant officia quae religionem etformant;
tota enim quantaque sunt, in hoc plane versantur, utliominem ad
Deum, qui vere ultimus hominis finis est, revocent, cum eoquo
Yeluli ligent communicatione quadam constituta. Ergo Rehgionis
officia prima sunt atque praecipua, quae a lege naturali enascuntur.

Quod cum
tatis

deducere

quidem

kiculenter apparet

ita sit,

verit Puffendorfius

qui,

vellet,

cum

officia

quantum a

veritate delira-

hominis exprincipio

atque inde officia erga

Deum

se derivare posse conspiceret; asserere

sociali-

vix aut ne vix

non dubitavit in

materia religionis non aliud a naturali iure persuaderi, nisi cul-

tum

divinitatis feUcitati ac tranquillitati vitae praesentis

accommodari

^.

At opinionis errore deceptus

est.

Ut

optime

enim demon-

stravimus, necessitas religionis ex intima et essentiaU dependen-

naturae nostrae a Deo, et ex ordine, quem ad ipsum tamquam

ad ultimum finem habemus, derivatur. Quare eius praeceptam
primum est et maximum in iure naturae antecedenter ad omnem
tia

conceptum societatis nec eius officia ad societatem cum aUis

omnibus retinendam spectant, sed ad debitam servitutem et obsequium Deo praestandum. Hincetiam inferesstultitiam eorum, qui
de honestate naturaU glorianlur, religione contempta et honesli
;

De

offxtiis

hominis

ei civis lib.

I;

cap. 5, . iZ,

ELEMENTA

\^\

homines,

si

superis placet, dici vokint

proptorea quod nihil in

alios homines peccant; quamquam officia erga Deum minime

compleant. At potcstne honestus is nominari, qui primis ac praecipuis legis natiu-ae praeceptis non obtemperat, et obligatioui re-

luctatur,

qua nos lam arcte ordo rationis adstringit.?

81. Religionis naturalis alia pars est thcorelica, alia praclica.

Tlla vcram Dei uotitiam respicit ex principiis naturae haustam;

haec obsequiumDeo ex praescripto rationis exbibendum spectat,

ct cullus nominatur. Utraque a iure naturae praecipitur. Cum
cnim homo et cognoscendi et operandi facultate gaudeat, utriusque
actil)us se ad Dcum referre debet. himvero pars thcoretica, seu
verax Dei coguilio, quatenus a lege nalurae iubetur, non exquisitam et rcconditum supremi Xuminis notilinm exigit, sedvulgarem
tantum, quae ab oumibus communi quadam diligentia obtineri
potest. Ouare ad abstrusiores aUioresque vestigationes scientifico
apparatu instituendas generatim non cogit, sed taulum ad talem
Dci notitiam eiusque praecipuorum attributorum mediis obviis
comparandam adstringit, quae ad recte de Deo senliendum eique
convenientem cultum praestandum sufficiat. Subtilior autem Dei

quae studium accuratum ct longas ratiocinationes exquae praecipi ne(|iiil, uisi iis qui ralionemuneris, quofunguntur,ad profundioresdifhcilioresque quaestioncs enodandas teuentur. Praecej)ta enim a ratioue manantia
conditioni et viribus siugulorum aptautur, neque id expetere possunt ab omnibus, quod omnes revera praestare nequeunt. Quare
cognitio,

quirit, scientiae est propria;

cmnrudesaut iugcnio aut exquisitiorecullura,quaestudio

careant;

iis

nonnisirudis

et

uititur,

impcrfecta cognitioiniungitur, qualis

ab instructione alioriim aut facilioribus ratiocinatiouibus hauritur.

Haec autem cognitio etsi actum intellectus sil. tamen quatenus
conquirenda est mediis aptis et mentis applicationem exquirit; a
voluutate pendet, ac proinde materia praecepti est. Nec sine culpabili negligentia abesse potest; siquidem quisque principiis rationis innixus et patenti naturae spectaculo, sine profundiore studio, ad vulgarem illam, quam diximus, Dei cognitionem sibi comparandam sit idoneus praesertim si iu societate constitutus consideretur, in qua ceterorum hominum operaet cognitionibus adiu;

vatnr

cive

Qui vero iu Doi notitia

'.

Hinc apparet quam longe

c.

'i

a verltatc

atheos iniuslitiae tlanmari

aut convenientia

sio errat ut ipsi

qui in suo libro

disccdat Ilobbes

non posse

ait,

cum

intollcctu

De

non vohintato

pcccent. Cui adiiaercscit Memmericbius, qui idem fcrme asserit in suo Puffcndorfto

enaclcato

c.

u.

57.

Hi profecto non ailvertcrunt intcllcctuni

ot

onuicm

lURIS
allribiita

neget

aiil

NARURAE

,125

repugnantia appingat, blaspJiemiis

aiidil;

qiii

Vero cLiItum Deo denegat, impius appellatur.

PoiToDei cultus in internum dividitur et ej^^enium. llJe est re"verentia atque obsequium suprcmi Xumiuis actibus animo internis exhibitum; alter vero huius reverentiae et obsequii externa significatio. Age iam de externi cuUus necessilate in posleriore loquemur articulo; hic aliquid de inlerno tantum deUbabimus.
82. Uaque fundamenUim actuum omnium, qui ad cuUum internum pcrtinent in cognitione divinarum perfectionum invenitur.
Eorum praecipuos tautum innuamus. xVc primnm cum agnoscatur Deus ut prima rcrum causa, quae universum mundum condidit et conservat et raovet, agnoscitur etiam ut Ens quoddam ma,

ximum

et

nuUa alia re unquam aequiimmenso intervallo universa superet ac sub diEx hoc divinae excellentiae conceptu altus qui-

praoslantissimum, quod a

parari possit, sed

tione sua teneat.

dam reverentiae et submissionis sensusnobis ingeneratur, qui adorationem constiluit. En primum et veluti fundamentale obsequium
quo Deum prosequi debemus, quodque eiusmaxime estproprium,
et primigeniae notioni respondet, quae nobis de Deo cogitantibus
efflorescit in animo. Cum vero Deus ut fons omnis boni, quo fruimur; ut supremus dominus ac legislator; ut summapotentiapraeditus
qua nocentes congruis poenis afficere valeat ut maxime
beneUcus et largitor magnificus innotescat: dehiiiim gratitudinis^
gratiaruni actionis, obedicntiae^ servitutis, tinioris, spci^ precum
;

et

invocationis exsurgit.

Sed peculiari observatione dignum est officium amoris, quo erga Deum tamquam summum bonum inspectum adstringimur
quem inepte tamquam vitium mysticismi inter impossibilia amaneiusmodi amor non solimi
davit Kant. At si vera loqui volumus
Uic amor exsurgit ex
Et
sane
verum
eUam
debitus.
possibiUs est,
consideraUone Dei ut summe boni; quae quidem consideratio ue,

dum

possibiUs est, sed reapse in iiomine vigeat necesse est. Quis-

quis

enim Deum agnoscit

aliam

facultatem cogllamli

illum agnoscat oportet

tamquam sum-

quoad exercitium a voluntatc peaJere

quac

illas

a<l

oljiectum rcvocat ah eoquc avocat, atquc ipsarum attcntionem auget vel imminuit.

Inde

fit,

possit.

ut circa

verum

Quare etiamsi detur aliquis

non posse censemus)

aliquo

exstet ignorantia vincibilisj atque ipse error culpae tribui

modo

tamen cum

procedat, quae

atheismus culpabilis semper

bilis

mentcm
crit

Dcum

a debita

ct iuri

Dei ignorantia dari uon possit

ostendimus.

qui

prorsus ignoret (quem tamen dari

eius ifjnorantia atquc error a voluntate

in

rerum considcratioue

uaturac rcpugnaus.

semper

retraliat;

Quod autem

eius

invlDci-

Thcoiogiae mluralis capite primo

satis

ELEMENTA

Vl^y

ma et indnita praeditam bonitate. At vero quidquid agnosciturut

bonum, a voluntate diligi potest siquidem niliil aliud est amor,
quam complacentia et nisus voluntatis in bonum quod cognosci;

tiu\

Immo

vero, ut dixi, hic

amor

praecipitnr.

Nam

duplici

modo

Deus considerari potest ut bonus: uimirum vel absolule in se, vel

relative quoad nos. Absolute quidem, quatenus intinita conslat bouitate ac bonum est supremum inter omnia. Sic maximum amorem meretur duplici ratione: primum quia sibonum est ama])ile,
summe bonum est summe amabile, idque ipse rerum ordo praecipit.
Principium enim iubens homini ut servet et diligat ordinem, iubet
etiam ut maxime diligat bonum illud quod ipse est ordo subsislens
et vi cuius rehqua ordinata sunt ac bona. Ex quo consequitur ut Deus uon modo diUgendus sit; sed ita sit dihgendiis, ut
aUis omnibus praeferatur, quolquot exstant bona ad amorem impeUentia. Praeterea si Deus, uipote ens optimum fmi est bouorum omuium; ordo certe servari nequit, nisi ad ipsum cetera bona reverareferantur. Homo itaque qui ad ordinem custodiendum
tenetur, tenetur profecto ad referenda in Deum bona cuncla quae
appeUt. Id vero cum aUter efficere nequeat nisi Deum moxime
diligat; ad dilectionem hanc reapsc vi ordinis adstringitur.
Relative autem consideratur Dei bonitas, cum inspicitur lamquam suprcmum iUud bonum, in quo felicitas humaoa consistit,
et ex quo completa pcrfectio in nos proUciscitur. Deus autem sic
inspectus ad amorem profecto obligat. Ilomo enim supremam sui
,

perfectioncm et felicitatem diligere tenetur; quippe qui eius vi cetera diUgat, atque ad illam
tiones,

quas

elicit,

tandem aliquando comparandam ac-

implicite saltem referre debeat.

Articvlvs IL

De

Mirum

necessitate

cuUus

externi.

quantopere eclectismus GalUae in cultng notioae

Germanici rationalismi insomnia sequutus. Postquam enim reUgionem in mera conceptione relationum hominis
et mundi ad Deum collocavit, cultum generatim constituit in expressione externa harum relationumper symbola aut signa quae'
83.

exhibenda

dam

est

deliret,

sensibilia

At

magna

confusio hic

cum

falsitate

miscetur.

Religionis enim, ut diximus, alia pars speculationem respicit,

aUa

actionem, lUa iubet ut covenientem noUtiam de Deo eiusque rela\

Yicle passira

CorsiNj Damiroi*, Jouffroy ei eeteros eclectlsmi asseclas.

NATURAE

lURIS

1^7

lionibus assequamur; liaec aulem imperat ut Deo rite cognito debitum obsequium actibusnoslrisexhibeamus. Porro secundahaec
pars cultum etformat; qui proinde, ut diximus, internus est vel
externus, prout ad inleriores vel exteriores actus hominis refersuperest ut de externo dicatur. De interno satis disseruimus
mus, cuius necessitatem nonnulli aut inficiati sunt, aut perperam
;

obscurarunt

^.

Itaque cultus externus nihil aliud est,

quam

interni amoris et

Quare ab
internis actibus separari non debet sed iisdem informari, quibus
remotis non verum cultumsed hypocrisimconstitueret non enim
vere interna animi ofticia exprimeret sed faltaciter simularet.
Dividi autem polest in naturalem et arbitrarium. llle externis actibus constat, qui suapte naturasigna sunt interioris affectus; hic
vero ritibus iis, qui ex hbera voluntate ad hanc significationem
determinantur. Et quidem si a Deo tit eiusmodi determinatio, ad
ius divinum positivum cultus hic pertinebit; sin fitabhomine ad
obsequi erga

Deum

expressio

quaedam

ct significatio.

id

humanum.

potestatem habente, spectabit ad ius

Hisce pro expli-

catione praepositis, asserimus cultum externum non modo naturae

humanae esse congruentem et bonum, sedesse omnino necessa-

rium, Deoque debitum; idque ex iure naturae.

Et sane, naturae lex non spiritui cuidam corpore experti, sed
homini praecipit utsuis actibus debitum Deo praestet obseqium.

Homo autem animo

corpore constat, et utriiisque in operenda

utitur ministerio. Si igitur humanis operationibus Deum cotere et
venerari bomo tenetur, profecto cum interioribus animi externos
et

Cultus esterni necessitatem, quatenus a lure naturae praescrlbatur

sunt Thomasius
rint cultura

externum bonum esse

relictam eius necessitatem

minime

et iustura

ea excludi prorsus videatur. Ait

corde

mundum

bernet
ch.

et

inficiati

tamen contenclerant rationem

perspicere. Ahrens vero rationalistarura

niae deliramentis agitatus, in prirais religionem

in spirilu

eiusque pedisscqui Dunze et Kemmerichius. Etsi enim concesse-

et

sic

enim religionem

ilefinit,

definiri

cum Ente supremo, quod,

vitam omnem particularem

sibi

Germa-

ut cultus externus ab

posse

ligamen hominis

ut providentia intelligens

gu-

(Cours de droit nnf. partie 3

Deinde, eodem loco de cultu loquens, ipsum esso asser\t opus intellectuale

^).

dumtaxat

et

spirituale

quod abstinere

se debet

a Deo eiusque attributis

re--

nonnullas arfcs,

pro adiumento accire possii

puta cantum aut musicam, quibus melius exprimantur sensus

interni

quas de infinito mente agitamus. Quasi

praesentandis, signis quibusdam sensihilibus ;

qui

et

ideacj

certe signa sensibilia sunt

pictura vel sculptura

surgat

Deo

sic

praestare

aut intelligentia

auditu iuvari queat

oculis vero

etiani

ut

ad

licet

id

non possint

Deum

quod pracstant soni,

,

et fortasse raelius

ncquaquam. Sed rationalistarum portio

eorum superbiam retundente^ absurditas

cogitatione ct affcctibus as-

est t contradictio^

klementa

428
etiam

actus coniiin.GjGre

debet

iil

sic

totiis

liomo, ea ratione qna

potest ct convenit, Deo laudem et venerationem exliibeat. Atque

haec interioris cum exteriore opcratione coniunclio adeo consentanea et necessaria liomini est, ut eam, eliamsi velit, nequeat
scindereacrepudiare. Invitus enimetinscius, dum interiores actus
cxercet, in extcrnos etiam prorumpit, qui operationis internae sint
veluti complementum et index. Hincestut exterioris cultus exlii])ilio factum generale conslituat et constans inter liomines; nullaque sit gens adeo elTerata et barbara, quae externis etiam actibus
obsequium suum crga Deum non exprimat.

Praeterea,

homo

non modo animum, sed corpus

modo consentaneo exbibere et utrius-

accepit a Deo

ctiam. Krgo actus utriusque,

que facuUates subiicere Deo debet, iit lotum id, quo constat, Dei
mancipet serviliiti. Ac licet aclus corporis per se spectali referri
ad Deumnon possint, possunt tamen vi actuum animi quibus informantur. Quare etsi non praecipue et immediate, secundario tamen
et mediate Deum reapse respiciunt. Potissimum id apparet, si animadvertatur mentis ideas et spirituales animi operationes a sensibus tamquam a condilionibus et excitamento pendere, atquc
eliam cum ad actum iam prosiluerint, sinsilibus obiectis atque
imaginibus summopere adiuvari.
Tertio, si conditio hominis, quatenus socialis est, attcnditur;
nova efllorescit ratio, qua veritas, quam tuemur, roboratur. Etenim hinc efficitur ut Deo non modo privatus cultus sit debitus,
sed etlam socialis et publicus, f[ui ab hominibus societatem cfTormantibus celebretur. Homo euim si Deuni colere tenetur, oflicium
hoc praestare debet nonprout abstracteet hypothetice concipitur,
sed prout actu est, el iuxta naturalem conditionem, qua afficitur,
ac statum in quo reperitur. lamvero socialis cultus sine exterioribus actibus liaberi non potest; homines enim nonnisi externis
signis secum invicem communicant, et unitatis vinculo copulantur. Quare sapienter Augustinus aiebat: In nullum nomen reli giouis coadunari homines posse, nisi ahquo signaculorum vel
n
sacramentorum consortio colligentur ^
Denique, ne plura consecter, cultus externi necessitas ex generali legis naiurahs principio: ordlnem serva evidenter infertur. Totus enim naturae ordo huc tendit, ut Deo, eo modo quo potest, gloriam praebeat. Homo igitur, ut eiusmodi naturae ordinationi se accommodet, perficere profecto tenetur, ut divina laus et
obsequiumex ipsa rerum materialium actione resultet, quatenus
.

-1

Lib.

t9 eontrd Faustum

c.

'Il,

IURI3

ea utatur ad

dum. Hinc

NATURAE

suam observautiam

et

studium erga

VZ'3

Deum

manifestan-

instinctu et ratione propellitur adres sensiles pro cul-

tu divino adhibendas et potissimum ad dies festos mstituendos et

templa et aras pro divino honore dedicandas. Cum enim rerum
materialium genera ad duas praecipue categorias revocentur, tempus et spatlum ; utriusque partem aliquam Deo sacrandam esse
intolligit, cuius in ditione est nalnra universa, et ad cuius pracconium tota quanta est rcrum crealarnm collectio consonare debet.
84. At inquies cum Thomasio Deum externo cultu minime egere. Deinde, si inter homines exlerna signa laudationis, invocationis, gratiarum actionis necessaria sunt; idpropterea fieri, quia homines internos anirni sensus non introspiciunt. At Deus scrutator
est cordium, ac proinde his adminiculis non iuvatur.
Resp. Ne interno quidem cultu Deus indiget. Ergo si Thomasii
ratio valeret, ab hoc etiam abslinendum homini esset. Sed ut di-

rectum responsum demus, dicimus falso supposito Thomasium inniti, nimirum quod ex indigentia quadam divina derivetur ut officiiserga Deum adstringamur. Quodnon est ita; Deus enim nulla re eget. Sed quamvis nulhus rei sit indigus, tamen, quia provisor est rectus et sapientissimus, ordinem iubet. Ordo autem exquirit ut homo cultum externum cum interno coniungat. Hunc
igitur vult Deus, non ut aliquam utilitatem inde capiat, sed ut
homo debitum suum praestet et iuxta convenientem ordinem
operetur.

Atque haec responsio

alteri

etiam

uifflcultatis parti aptatur. ^'oii

enim ut Deus per exteriora signa internos animi nostri actus agnoscat sed ut nos iuxta ordinem naturae operemur ad externuni
cultum Deo exhibendum adstringimur. Idque adeo verum est; ut
princeps etiam humanus, etsi fingatur aliunde perspecta habere
vota snbditorum animique obsequium; tamen externas preces et
signa revereiitiae ab iisclem iure exigat. Etsi enim in eahypothesi signa illa necessaria non essent ad notitiam ullani comparandam, requirerentur tamen ad integrum obsequium, quale a subditis praestari debet, principi exhibendum.
Obiic. II. Contrarationem ex socictate desumptam sic argui poSocietas humana vitaeque tranquilhtas,
tcst ex eodem Thomasio
etiamsi cultus externus praetermittatur, per se et necessario non
,

laeditur. Deinde cultus huius fmis est beatitudo aeterna, fmis contra societatis

fmis

sit

humanae

diversus,

Resp. In primis

felicitas

temporaria. Ergo

unus ad alium non

cum

utriusque

est nccessarius.

argumentum a nobis non inde desumptum

quod cullus exteruus ncccssarius

sit

est,

societati retinendae et con-

7*

ELE.MENTA

30

quod hic ciiltus omuino reDeuni colat eique obseqiiatiir. Quare obieclio ex Thomasio deprompla nos directe non impelit. Deindc, negamus omnino socielateni per se et necessario non
laedi cultii exteriore summoto. Nam ipse Thomasius asserit fundamentum omnis obhgationis et fiduciae mutuae esse cultum Dei
saltem internum L Ergo cum socielas sine obligatione et fiihicia
servanclae

sed inde dcsumptiim est

prout sociaUs est

quiratiir ut honio

mutua subsistere nequeat, pcr se et necessariociiis fundamentum

obfirmare ct, quantum capax est promovere debet. At quomodo
,

fulciri et

promoveri a societate potest cuUus internus sine exter-

no? hnmo quomodo constare publice potest utrum cives ilUun prosequantur, necne? Geterum si Societas pro tine habet ordinem
exernum morali ordine informatum quomodo negligere poteslid.
quod moralis ordinis caput est et principium ?
Ad aUerum dicimus liominem in societate non propria natura
spoliari scd dumtaxat novam relationem induere
immo ad eam
ineundam idcirco vi naturae propelli, ut mehus qua homo est perficiatur ac facilius ad finem suae naturae congruentem perveniat.
Ergo cum linis in hac vita sit ordo moralis, quicum cultus externus ceu pars officiorum hominis maxime neclitur hic aUquo
modo scopum ipsum societalis altinet. Xec vero quidquam officit
quod cuUus exteriori exercitium sicut totus ordo moralis ad
Deum tandem referatur et cum aeterna beatitudine praecipuam
connexionem luibeat. Xam cum fiais praecipuus et uUimus hominis, prout iiomo est, sit Deus cuius adeptio beatitatem super,

nam

hominis prout est

cum non sit aggregatio ahqua brutornm
sed liominum a iine hoc praecipuo hominis praescindere cogitationem nequit. Ac si feUcitatem Imius vitae, quaecumque tandem
ea sit, intendit; sic eam intendat oportet, ut inde homo adiuvetur
respectu feUcitaUs aeternae. Secus si ab hac omnino praescinderet
bonum liominis non spectaret siquidem nequeat esse bonum liominis id, quod ipsum ad ultimum finem consequendum
consUtuit

id etiam erit finis praecipuus

sociahs. Societas igilur

non

't

adiuvat.

De

OfficUs

hominis

c.

4^ . 9

ITJRIS

NATURAH

Articulus

III.

amplectendae revelationiS.

])e debito

85.

131

Oplimum duxi peculiarem huic

raaleria articulum deslina'

cum in praesenti revelalionis conceplus tantopere obscurere

qui sapientes videri volmit, sed sapientur et pervertatur ab iis
tiae principium ignorant. Eclectici enim Gailiae et raiionalislae
Cermaniae nihil crebrius quam revelationem inculcanl; at eius
,

nomine non

aliud interpretantur

mentis evolutionem

quam

spontaneau)

notitiamque illam ualuraiem

quoniam eiusmodi lionon omuium skI unius

mundi spectaculumse nobis

manifestat. Et

mines iisdem

exprimuut

fere verbis se

quandam

qua Deus per

duntaxat testimonium referre contentus sum. Is ilaque sit Ahrens,

quiin primocapite primae divisiouis tertiae partis, postquam ediut solido et slabili fuudamento nitatur,
xit omnem religionem
hauc deinde ex eo hadiviua revelatione superslrui oportere
beri decernit, quod mundus cogitetur ut mauifestatio nalurae di,

vinae,et spiritus speciatim ut subiectum cui Deus se iugiter re

magnarum idearum bonitatis ac veritatis quae intcr hoinines propagantur. Sic revelationem nonnisi naturaiis luminis

velet vi

sese per contemplationem

dit,

acsuae

evolvenlis, ambitu comprehen-

mundi

assertionis auctoritate

confisusneapparentem quidem

rationem adiungit cur supernaturalis revelatio repellatur.

At non blateronum sed philosopliorum more rem hanc lotam
declaremus, non verborumaudacia sed rationum momentis.
Homo, quia mente et ratione fruitur, naturaliler ex iutuilione

mundi

in dei notitiam

eiusque

cum

rebus creatis relationum, et

in cognitionem officiorum devenit, quibus adstringitur; seu notiliam veri et boni adipiscitur. Haec nonnisi impropie dici potest

revelatio

ac siitaappellari quandoque

velit, allicienda est

addi-

supernaturali revelatione, quae

tovocis naturalis, ni apropria

generatim hoc nomine designari solet, distinguaiur. Haec enim
revera consistit in manifestatione veritatum uni aut pluribus a Deo
facta, non per naturalem evolutionem intelhgentiae, sed per aliud
et

-I

gltur.

Revelatio luxta vim vocis idcm sonat atque amotionem veli, quo aliquid teUnde, cum manifestationi veritatum applicatur, subaudit veritates illas quasi

quodam

velo obductas esse respectu subiecti, cui obiiciuntur

hae ab eodem internoscantur. Quare eiusmodi

modatur perspicientiae veritatum naturalium

nuUo

yelaraine obte^ntur*

quo proinde ablato,

denominatio admodum

quae

aegre accom-

respectu intelligentiae ct rationis

ELEMENTA

132

cxlra viros naturae positum. Quae quidem Dco possibilis

euim adco caeculit, ut nou videat posse Deum id, quod
Quis
est.
creatae inlelligentiac etipsi hommes possunt, nimiruni conceptus

medium

suos

aliis

manifestare, ac rudiorcs propria doctrina imbuere sua-

ad quae illorum scientianon assurgit, cerquispiam: Deus invisibilis est ac

proinde OLterna signa adiiibere nequit, qui])us veritatem homini
manifestet. Sed ut omittam, Deum, quamvis in se invisibihs sit,

que auctoritate de

iis,

tiores cfficere? At dicet fortasse

tamen pcr incarnationis mysterium visibilem in terris apparuisse

non per identiticationem divinitatis cum forma naturae humanae,
ut imperite efTutit Aln-ens

2,

sed per iunctionem utriusque naturae

modi manifestandi verila-

in unitate personae; certe congruentes

tem deessc illinequeunt. Nani, ut

ex.

iiis

aliquos innuam, optime

posset Deus in ipsa intelhgentia hominis immediate operari ac

plures ideas, quae aUter ex consideralione naturae non effloresceexcitare, siniulque certiorem

rent,

personam

eflicere se id divi-

nitus praeslitisse. Posset etiam praeter naturae ordinem sub sen-

quaedam signa condere

ad aliquid innuendum, alque una per prodigia vel prophelias iudicio quodam et veluti sigillo propriae operationis sermonem illum obsignare. An vero infinita illa potentia,
quae rerum universilatem e nihilo condidit, easque tamquam siforma homines

sili

aut iam condilis

gna

alloqui, aut sensibilia

uti,

conslituit, quil)ns divinac ideae assidue

nobis patetierent,

ita

Deus aliud signihcare nobis veht, praeter constabilitum naturae ordinem, mediis ad id consentaneis destituatur?
80. Inquies: qiiaeuam essentliae veritates, quas Deus per revelationom eiusmodi manifestaret? Repono cas esse posse aut veritates illas, ad quas iumianaratio propria virtutenon adsurgit, aut
illas quae vim quidem rationis humanae non excedunt, sed consentaneum est ut a Dco revelentur. Rt ad primas qiiod attinet, cerexhausta

est, ut si

pautlieistarum insaniis iudiiicari quis veht, profecto intelhgenliae nostrae lumen hnitum esse et certis limitibus circumsci^J-

te nisi

ptum

fateri

cogilur. Quid

autem

limitibus circumscribi, nisi ab

sibi vult intelligcntiam

illa

non

omncm

aliquam

veritatem attingi,

immo

etiam innumera, quae eius aciem exsuperant? Secus si ad omnc verum se porrigeret, terminis in cognoscendo careret. Si igitur humana ratio terminis adstringitur; angustiore gyro compreheudatur oportet, quam sit inhnita amphtused plura esse

do veri obiective spectati. Quare omnino desipiunt rationalistae et

contradictoria simul iungunt, si mentem nostram hnitam esse con2 Cours de droii. mt. loco nuper

citato,

TURIS

cedunt, et siniul veritates

NATURAE

13*3

dcnegant quae eius aciem praeterla-

Quam

contradictionem noo aliter effugere possunt, nisi

dicendo aut mentem nostram esse actu infmitam, aut verum esse

bantur.

Sed primum includit pantheismum

secundum autem
Primum includit pantlieismiim, quia rationem nostram
cuui divina confundit; secundum includit atheismum, quia \eritati obiective spectatae limites aftigi nequeunt, (|uin eius fonti et
finitum.

allieismum.

principio,

nempe

Deum omnino

Deo, pariter affigantur. IIoc autem idem est ac

inticiari;

Deus enim, qui limitibus

aflicitur,

non

est Deus.

Quamquam

opus non

argumentis obfirmare, quod interna exenim quisque est qui imbecilhtatem et ignorantiam nostram circa ipsa naturae phaenomena non
fatealur? Quis auiem adeo impudens reperitur, qui intelligentiam
suam cum divina comparet, et omnia, quaeDeus cognitione complectitur, se etiam complecti deblateret? Si igitur innumera ignoramus, et ignoremus necesse est poterit profecto Deus nonnullas
ex his veritatibus, ad quas vi naturae non assurgimus, nobis manifestareadse distinctius declarandum, actionesque nostras ad altiorem ordinem evehendas.
Exstant praeterea, ut dixi, aliae veritates, quae naturale lumen
non exsuperant, sedstudioet contemplalione naturae hauriripossent; at nihilominus consentaneum est ut a Deo revelentur. Etenim veritates, quae Deum respiciunt, finem ullimum, ordinatioest

perientia cuiqne patefacit. Quotus

nem vitae, futurumaevum,

aliaequae consimiles,

maximopere

cui-

que homini sunt necessariae, nec satis congruum est ut speculationi tantum humanae assequendae permittantur. Ut enim suflicienter proprio nisu obtineantur, studio ac labore non levi opus
est; multi autem ad speculandum sunt inepli, multi cura rei familiaris impediuntur, non pauci etiam pigritia laborant. Immo
vero ilh etiam, qui impedimentiseiusmodi vacant, nonnisipost longum tempus ad hanc scientiam devenirent, tum propter diversas
cognitiones, quae requiruntur, tum quoque propter instabiUtatem
iuventae, quae passionibus exagitata satis apta non est ad tam alta
pacate speculanda. Ut nihildicam de erroribus, qui investigationi
sohus rationis admisceri solent, ob debilitatem eius ingenitam
et lusum phantasiae, quemadmodum etiam iu recentissimis philosophis ploranda habemus exempla. Opportunum est igitur et
humanae naturae maxime accummodatum, ut eiusmodi veritates,
divina revelatione propoquae hominis summopere intersunt
,

nantur.

ELEMENTA

134

AcceditjValdecoTisentanoum csse iit determinati ritns atqiie modi,

quibns Deus colenfHis esl, a divina volunlate decernantur; secus
homo iugiter dubitare posset ulrum cultus, quem Deo praestat,
acceptusilli sit an secus. Itemque culpae expiatio, qualis Deo placeat ab ipso determinanda videtur. ISisi enim id fieret, animum
perpetua vexaret (hibitalio num placari liis operibus velit Dous
necne. Haec omnia

modo

possibilitatem,

sedeliam

maximam

con-

venienliam revelaiionis ostendunt.

Nec dicataliquis divina revelatione iutollectum deprimi, qui potius per ipsam maximopere elevatur ac perticilur. Nam si de veritatibus sermo est, profecto accedente divina revelatione homo
qnoad earum certitudincm magis obfirmatur, ac facilius errores
discutit,

qui secus irreporont.

Quod ncmo

in

dubium

revocabit,

ad absurda non modo populorum sed etiam sapientum gentilium cogitationeni advertit. Sin spectantur veritates supernaturalos, corte maxima montis elevatio est parlicipem effici veritatum
altissimae intolligentiae, nimirum divinae, atque communicatione
quadam cum illa donari, longe superioris ordinis quam sit natu([ui

ralis providenlia.

87.

erga

Quae cum

nemo non vidot inter officia hominig

debitumamplectendae revelationis, quaefaimiuirondi qualis ea sit, si forte adhuc ignorotur. Nani

Deum

cta est, et

ita sint,

contin^nl

Deo loquenti credore adstringimur, cum sit veracissimus et infallibilis; nec tldem ipsi denogare possumus, quin coniinuoblaspbemi et impii evadamus. i\oc quod dogma aliquod lumon nostrae
rationis superet, nos excusat. Nam hoc ad obsoquium Deo praeslandummaxime pcrtinot, ut inlollectum nostrum ei subiiciamus,
credamusque phira ipsum scire quae vera sint, quam quae tanlula
mens nostra capere valoat. Quare si ordo ofticiorum erga Doum
rite perpenditiir, dobilum Fidei Deo adhibondae inter praecipuas
obligationes hominis conlineri patebit. Deus enim est summum
Ens, summum Vorum, sumraum Bonum. Quemadmodum igilur,
debotur adoratio, et quia summum Boetiam quia summum verum esl, debetur
Fides, qua ipsi subiiciamusintelloctum, prout vi adorationis subiecimus existentiam, et vi amoris voluntatom. Gum vero Deus ideo
loquatur, ut quae credenda atque agenda sint sciamus, ac norma ab
ipso propositadirigamur; quisquis revelationis luce nondum illustratur, tenetur profecto investigare an ea sit, eamque ubi compererit, continuo sequi obUgatur. Huius enim rei negligentia et contem-

quia est

summum

Ens,

num, debetur amor

oi

sic

ptus iu negligentiam et contemptum ipsius Dei redundaret.

lURIS

NATURAE

135

Quare conticitur quam lonse a veritate diseedat quamque iniuriosus Deo sit indiffermllsmus in materia Religionis ', ac iibertas credendi quidquid lubet, aut ea dumtaxat quae a rationis naturalis fonte liauriuntur.

Nec denique urgeat quispiam obiiciendo characteres rationis

characteribus Revelationis adversari; propterca quodilli in

iil^er-

dubio; hi in auctoritate et lide reponantur.

respondemus, inter characteres rationis et Revelationis uon

tate, inquisitione et

Nam

Tigere oppositionem propriam contrariorum, sed tantum propriam

quae proinde per se tendit non ad exclusionem

sed potius ad concihationem et harmoniam. Nam iiia oppositio non
aha estnisi ea, quae intercedit iuier subiectum perhciendum et
obiectum perflciens; quae, utquisque videt, nou pugnantinter se
sed amico foedere se invicem quaerunt. Et sane ratio, cum sit in
potentia respectu veritatis, ad eius inquisitionem naturali stimulo
incitatur. Itemque, cum pro obiecto habeat veruni universalitor
acceptuui, vim habet se torquendi ad quamiibet peculiarem veritatem investigandam; cum autem reflexione ornetur, vim adiuugit excutiendi a se notiones, quibus sine sufflcienli fundamento
adhaesit. In hoc tantum eius libertas sita est, non autem in hoc
quod nullis legibus teneatur; evidenter enim legibusintelligenliae
propriis adstringitur. Hinc fit utdubium non absolutum eidem competat, sed relativum quoad illa nimirum obiecta quae stabili
motivo deslituta offeruntur. Gontra Revelatio, cum sit veritatis manifestaho, iis characteribus necessario insiwUitur, qui veritati competunl. Atqui ad verum pertinet imperare, notitiam praebere, assensum exquirere; ad quae certe reducuntur auctoritas, dogmatum impositio, fides. Ergo vel ratio non ad veritatem ordinari dicenda est vel Revelationis characteres rationi non adversari dicorrelativorum

cendi sunt.

Quod autem
lis

auctoritas,

dogmatum

impositio et fides ad verita-

characteres reducantur, nil manifestius.

Nam

veritas

cnm a

Deo procedat et nomine Dei loquaniur, hoc sibi vindicat ut intelhgentiam sibi submittat et ad obtemperandum cogat. Id unum
constet necesse est, Deum esse qui loquatur. Hoc ubi constiterit;
rebellionis crimen mens incurreret, si dociles aures praebere rei

<jue

Indtfferenlismus religwsUs in eo iworatur

quotl

omnis

religio,

naturae aut condilionis sint tlogmata et praecepta quibus constat

ac laudabilis existimetur.

aut divinae legis ab

Quae opinio adeo

humano

crassa, ut

nuUum

arbitratu discrinaen habeat

jjnum pntet, inter deliria pro^sus amandanda

est,

veritatis

cuiuscumaequc Lona
ab orrore

Bed utrumque Deo di-

ELEMENTA

36

nueret. Nec a carentiaeYideniiaelegitimaexcusatiorepeli posset;

praepostero ordine,ratio finita et veritati subdita, in veritatis

nisi,

quac

mensuram

intinita est,

et

dominam

converlatur. Yeritas,

amplior mcntc liumana est, necessario duplicem modum liabet

se eidem manifestandi. Unusest evidentia, quoties agiturdeobiecto, quod mentis creatae limites non excedit; altcr est mera auctoritas, quoties de obiecto agitur quod illius aciem praetergreditur. In posteriore lioc casu non aliter procedere Veritas potest, nisi dogmate im|)onendo ct exquirendo assensu propter infallibilitatem qua pollet. Eu Fides. Dumid Veritas praestat, suo iure utisi

tur

mens

cui refragari

nequil, quin se perduellionis flagitio con-

taminet.

C.VPUT TERTIUM
DE OFFICIIS HOMINIS ERGA SEIPSOI.
Obligatio

illa

nalurae, qua Iiomo respectu sui actiones aliquas

elicere aut omittere tenetur,

officia

Iiominis erga seipsum sup-

Quod autem reapse homini ordo naturae praecipiat ut aliqua efficiat vel omittat, quae ad ipsum hominem referantur, perpeditat.

facile

iudicium

x\am

est.

cum

liomo personae dignitate ornetur ac

naturam susceperit perfeclibilem; nequit profecto ahter se ordinationi diviuae accommodare, nisi hanc suae nalurae excellentiam
revereatur observetque, atque ita se gerat operando, ut ad perfeclionem si])i propositam nitatur assidue. Id vero ahud nou est

quidquam,

nisi

bouum

iuxta ordiuis praeceptionem slbi velle ac

amore

procurare, seu, ahis verbis, se ordinato

diligere.

Quocirca

non iramerito dices

giraur,

officia omnia quibus erga nosmetipsos adstrinad rcctam dilectionem revocari, alque hac formula expri-

mi posse: onUnalo amore

te

diligo

i.

Gum

vero bonum, quod no-

his volumus, vel existentia esse possit, vel perfectio,

quae ipsam

augeat; de utraque hoc capite tribus articulis eloquemur.

-I

Ilinc

pcrspicuum

cst quoniotlo

amor

sui,

turac praecipiatur ac legis matoria cssc possit.

affectus quidara necessarlus
et iuxta

animi

praecipitur

cst,

debitum ordincm a rafione dirigendus

tam amor, quam potius ordo

quam male

seipsura in

socialitatc posucrint.
alios

secl

al)solutc,

csi,

a lege na-

prout gcncratim

prout rellcxionl subiicitur,

est atquc

dotcrminandus. Tnde non

amore coustituendus rcvcra praecipitur. Hinc ap-

in

paret etiam

Lominis crga

qui innatus liomiui

Non cnim

Puffendorfuis et Tliomasius ofliciorum fontem hominis erga

referrentur
;

etiam acceptus ordiiiatum

Sic

enim

officia

hominis erga seipsum ad

quod falsum omnino

amorcm

sibi

debet.

est

officia

quippc lioino seorsum

ItlRIS

NATURAE

Articulus
De

officio perficiendi

88. Nobilior
fruitiiriis

137

I.

seipsim quoad animuM.

hominispars animo

continetiir, qiiivita

sempiterna

corpori idcirco coniungitur, ut eo tamquara instrumento

scopum

sibi in hac vita propositum asscquendum. Huius

potissimum homini quaerenda est, tamquam bonum, quod cetcris omnibus, quae ipsum attingunt, antecellat.
Agenunc perfectio auimi intellectu potissimum et voluntate comprehenditur prout enim rationalis est, hac duplici facultate evol-

utatur ad

igitur perfectio

De iis igilur praecipue aliqua delibabimus.

Atque ad perfeclionem intellectus quodpertinet, tenetur homo
debitam veri bouique cognitionem consectari, quae omnino ad vitam regendam moresque informandos necessaria est, tum ad errovitur et exphcetur.

res oppositos fugiendos.

Oua

in re stricto iure homines,

generatim sumpli, ad

eam dum-

taxat scientiam adipiscendam obligantur, quae vulgari industria

et facili

nem

modo

obtineri potest, ct sine

qua homo nec debitum

ii-

spectare, nec actiones suas ad illumreferre posset. Altior vero

comparanda, etsi maxime

ad eamque, si velit, sibi
procurandam quisque ius habeat; non lamen omnes singillatim
obUgat, sedin sufticienti aliquo gradu eos tantum officio adstringit, qui ralione status, in quo forte versentur, munere suo perfungi nequeunt sine altioris scientiae adiumento. Cum vero intelligentiain conquirenda scientia aUis etiam facultatibus iuvetur, has
etiam, quatenus ad id conferunt, excolere opus est. Unde generacognitio et extensior aut abstrusiore via

honesta in se

sit et

rationi conveniens,

tim dici potest perfectionem intellectus, pro conditione et circuniquibus homo forte afficiatur, per sc et absolute quaeren-

stantiis,

dam

esse; perfectionem vero

ceterarum facultatiun, quae ad sen-

quaerendam esse, relative, quatenus nimirum

rationi deserviunt et eius evolutioni opitulantur. Id enim ratio ordinis postulat. Sensibilitas enim in homine non est propter se, sed
propter intellectum, qui finis munere gaudet; media autem nonsibilitatem perlinent,

nisi propter

89.

finem appetuntur.

Quoad voluntatem vero debet homo iuxta rectae

principia

bonum

prosequi

maiumque

rationis

aversari; utque iu utroque

hoc actionum genere legitimis motivis impellendus est, quae recto

rerum quas respicit respoudeant. Potissifnum sic homo vitam suam instituat oportet; utad adeptionem ultimi finis, in quo

ordini

ELEMENtA

133

snpremum ciusbomim

consistit, se dirigat assidncqiie

promoyeat.

Quarecetera bona sic appetere etprocnrare potest; ut ipsum inde

non avocent, sed iuvent polius; utque vel in virtute sint posita,
vel ad exercendam virtutem ipsnm reddant aptiorem. Ordinem
quoque in appetendi facultatibus procuret necesse est, et etrraenem concupiscentiam sic compescat, ne sibi dominatum arroget,
sedmenti subiaceat. Ut enimrecte ol)servat Heineccius ^, saepe
soli illi animi impetus hominem ita in transversum agunt, nt

flne suo excidat, et vel vera facilitate careat, vel tristem

di faciat iacturam. Praeterea

licium quisquis affectus non liabet in potestate, quippe qui ita

'(

pervertunt

ne

et

generatim non

faciet

eiusmo-

unquam

of-

distorquent animi iudicium, ut nihil recte et ordi-

fiat. Ilinc Statius:

Ne fraenos animopermitte

Da spatium tenuemque moram, mala cuncta

Impetus

calenti,

minislrat

2.

Nimirum ratio ipsa, cui fraena traduntur tamdiu potens est,

quamdiu diducta est ab affectibus. Si miscuit se illisetinquina vit, non potest continere, quos submovere potuisset. Commota
enim etconcussa mensei servit aquo impellitur 3. Atque hanc
vitae ordinationem humo obtinebit, si idoneis virtutibus ornare

se studeat; quibus et temperans^ et iustus, et fortis^ ei ^^rudens

efiiciatur.

90. Hic cum sermonem habeamus de studio quo homo se ad

virtutem promoveat, praetermitti omnino non debent ea, quae no-

strae aetatis rationalistae docent de motivis ad voluntaiem deter-

minandam

idoneis. Ut enim alias diximus, Kant recentium rationalistarum pater, de elateriis disserens quae voluntatem rite ad

agendum

tamquam pro tribunali decernit: regulamsuhec reponi quod actio exeratur a priori. Docet enim liominem non aliunde moveri oportere in officiis suis
implendis, nisi ex solo intuitu observantiae quam lex sibi vindicat, ut in gratiam sulius rationis operetur. Duo enim in actione
distinguit: legatitatem et moralitatem. Primam in conformitate
actionis cu)n lege reponit, alieram in puritate motivi^ seu in intentione agentis, qui nonnisi exipsalege eiusque verecundia mo-

premam

impellant,

ofticii in

Elem. luris Nai.

2 Thebaid

lib. -10,

5 Seneca de ira

lib.

Gent. .

et
v.

626.

5.

U9,

NATURAI

lURIS

veatur

-.

Posterius hoc

omnino

139

honestam actionem

reqniri ait ad

constituendam itautsi actio legi conformis eliciatur, non tamen

propter inpulsum existimationis et observantiae ipsius legis, sed
intuitu alterius boni uobis obveutuii aut alterius cuiusque ratio;

nis

licet legalitate fruatur, nihilo-

quae alege distinguatur; actio

minus moralitate careat ac turpis habenda sit 2. Hanc doctrinam

communiter sequunturhuius aelatis rationalistae omnes, qui saepe plenis buccis inclamant ofQcium nonnisi propter seipsum praestandum esse, sine ullo alio invitamento quod nos alliciat, nec
spe remunerationis aut metu poenarum; ut qui secus facit, ab
honesiate desciscat. Horum tamen doctorum viiam si cum praeceptis compares, novuni argumentum tibi praesto erit, non posse
rationem sibi relictam nisi stoicos gcnerare, qui virtutem ad rigidissimam severitatem verbis adduxisse contenti, ceterum, ad
agendum quod attinet, epicureorum gregem sequebantur.
Sed, ut ad nos redeamus, liaec tlieoria, quae speciem dignitatis habere videtur
non solum falsitate laborat, sed etiam si fimditus discutiatur turpis est, etnon ad hominem nobilitandum sed
deprimendum opportuna. Et in primis, ofOcium propler seipsum
unice inspectum nobile quidem molivum continet, at non nobiUs,

simum.

Summum

enim

gradum ea tantum

perfectionis

ratio ope-

randi sibi vindicat, quae ordini plane respondeat, motivoque nitatur, quod tamquam supremuin ab ordine manifestetur. Atqui id
nonnisi in ofticio propter Dei gtoriam implendo reperitur. Hic enim
est fmis
Vide

iium.

quem

criticara rationis practicae

1.

Porro haec distinctio legalitatis

bona

sit

quod

spectat universa natura, quae nonnisi ad id,

tamen respectu

c.

i,

moralitatis

et

legis naturae inutilis

rnaxime vero caput ter*

respectu lefjum

etsi

civiliura

plane videtur. Legislator enim hu-

manus, cum animum perspicere nequeat, convenientiara dumtaxat

actionis cuni lcge

seu eius legalitatem diiudicat, intentionera autera agentis, nisi evidentcr contrariura
pateat, seraper bonara esse interpretatur. At respectu legislatoris divini intcntio ab
officio

nisi
cit

separari

nequit

nec legalitas seu conformitas

etiam intentio congrua

sit

sed etiam intentionem et motiva

deficit.

cura lege reapse

honestati. Lex enira naturae

;

quae

Confer quae disimus Ethicae capite 2.

nisi
art.

honcsta
3.

non
sint

habctur
,

solura opus respi,

agcns ab ordinc

de principiis unde moralitas

in actionem derivatur.

2 Inter ceterahaec habet: ^ufoJiomta voluntatlsunura est principlum omniura

legum moraliura officiorumque iis convenientiuni
contra vero heleronotma ar;

bitrii

nullam prorsus obligationcm constituit, sed potius coutraria

illius

moralitatique voluntatis.

(nempe obiecta

(I

formam

principium

In independentia scilicet

re desiderata) et simul

legislatoriara universaleraj
cit moralitatis.

i>

cuiu

ab

tamen determinatione
lex ubictiva

omni

principio

est

lcgis

arbitrii

materia

pcr solam

CMe capax dobet

unum

ELEMEXTA

140

oplimum
lur.

Cum

in rebus est et perfcclissimum,

igitur expresse propter iianc

landem aliquandorcfer-

nobilissimam causam ope-

ramur, divinamquc gloriam, quoad per nos lieri potcrit, amplissimam aotibus nostris procurare adnitimur; tunc perfcctissimo
motivo urgemur, quo pracstabiliusnullum excogitabitur. Sed eiusmodi praescriptio non a rationalista Kantio sed a Paulo Apostolo
profecta est, qui iubet ut omnia, quae operamur, in Z)ci^/orm7?i

dirigamus.
Deinde quicumque excellentiae gradus motivo illi Kantiano attribui velit, non idcirco inferiora incitamenta lamquam actum deturpantia liabcri dei^ent, modo sint buiusmodi ut ordinem rationis
iion invertant. Sic spcs futurae remuncrationis aut aeternarum
poenarum metus optime animum impellere poterunt, ut bonuni
prosequamur, turpe autem declinemus. Nam si liomo ad felicitatem tandem aliquando capessendam conditus est, eaque se dignum actibus suis efficere debet; profecto actus huiusmodi respectu felicitatis tamquam media ad linem considerari possunt.
At vero quis non videt nihil inordinatum aut praeposterum cssc
in hoc, quod media propter linem adhibeantur? Maxime veroid
locam lial)et, si exinde praestantior finis, nepraecisionequideni
montis, oxchidatur; sed illo prae oculis retento, ceteris invitamentis natura iuvetur,
Av^cedit huc quod hic modus operandi intentioni divinae consentiat; cui si actio conformatur, inhonesta dici sine impietate
non potest. Rtsane sapieus legislaior idcirco praemiaproponit, ut
subditum ad legi obtcmperaudum alUciat. lis igitur moveri aliquando ad legem servandam, ipsius legislatoris intentioni responquin
det. Ergo modus hic agendi inordinatus dici non potest
,

Idem fere dicendum

sanctionis poenalis comminatio ideo

ipse legislator inordinationis accusari velit.

est

de metu poenarum.

Nam

quibus lex fcrtur, a transgressione deterreantur. Qui igitur nepoenam incurrat, flagitium vitat ab eoque
affectum plane abstrahit; is profecto iuxta mentem legislatoris
operatur. Nequit ergo inordinationis argui, quin ipse legislator
legi coniungitur, ut

ii,

eiusdem inordinationis arguatur. Yideant itaque, qui secus opinantur, in quas angustias ratiocinando adigantur.
Postremo, rem aversari quatenus malo inticitur iuxta ordinem
profecto est. Atqui in flagitioso opere reapse inest debitum subeundae poenae, in quo malum procul dubio cernitur. Ergo exinde
moveri adopus illud odio habendum, iuxta ordinem rationis est;
licet longe melius forte ex interna obiecit turpitudine, vel etiam
nobiliore motivo ad scelus fugiendum impeUi. At aliud est mino-

lURIS
ri

bonitate donari

aliud vero

NATURAE

nuUam

IVI

continere aui eliam nota

turpitudinis inuri.
91.

Yerum, ut

hatur, abiecla

dixi

si

Kantianae opinioni fucusomnis detraNam a Kantio voluntas

potiiis et vilis apparebit.

autonoma, seu suimetipsius

legislatrix, statuitur.

Unde

is

legem

cum ipsa volunlate libera, ut saepe repetit, velad summum

cum ratione bominis plane confundit, Quare ex eius sententia
vel

sequitur ut obsequium

quidquam,

nisi

officio

consentaneum plane

quaedam

si

non

erat doctrinae Kantii, ut

in moralibus legislalorem et finem

sensilis,

saltem

suimetipsius. Atque id

animum pene mundi conditorem

thcoreticis

sit

libertati aut rationi exhibi-

tum. Sic turpissimus inducitur cgoismus,

ralionalisticus et veluti idolatria

non

legi praestitum aliud

et

obsequium propriae

quemadmodum

effecerat, sic

in

eundem

actionum suarum constituat;

atque ita non modo philautiam non vitat, sedinsuper veram autolatriaminducAt. Quodquidem evidentius patet in doctrina Fichtii,
qui rationalismum Kunlii perliciens regulam omnium ofticiorum
ad hoc reducit, auod homo operetnr ex se, seu iuxta propriam
conviclionem, et sibi tantumobediat. Sic enim operando ad omni-

modam

independentiam deveniet, in qua linis eius uUimus colnolionem ab elliica removet, cum ad sic operanad Unem hunc consequendum homo non indigeat uisi pro-

locatur. Hinc Dei

dum

et

pria aclivitate

'

Xon me fugit alios ralionalistas, praeserlim ScbeUing,

surdum Iioc dechnarent, rationem non prout individualis
biectioa est, sed ontologice

pcrsonalis

est,

induxisse.

sumptam

Yerum

ul abet su-

seu prout imhi Cliarybdim vitare cupientes in

et obiective

Scyllam inciderunt. Praeter enim quam quod ratio impersonalis,

quae ab individuis sic disiinguatur, ut tamen in ipsis appareat,
omnino repugnat et Averrois errorem de inteUectu universaU restaurai; certe Ugmentum hoc cuUum iubet pro Deo ignoto vel

saUem non

ixali sed logico. Obsequium euim praescribit praestandum Rationi quae, cum nec humana sit ncc divina, aut nihil plane aut abstractio dumtaxat meutis est. Atque huc tandem

exaggeratus stoicismus., in quem epicureismus elapsi sae^

culi theoretice conversus est,
TecUYil

Systema Elhicae iuxla principia (hcoriae

scientiae.

KLEMENTA

i42

Articulus
De

ofjxcio

lucndl corpus

et

II.

potisslmim de pmvitale,

suicidii,

Homo non

animo constat, sed etiam corpore; a quo organa suppedilantiir scnliendi viribus opporliina; atque ita ex utrius92.

^olo

qiie siibslaniiae iunciione

unitas praesentis cinsexistenliaeresul-

enim animal siiinilicat id quod babet uaturam sensitivam,

rationale vero quod habet naturam iuteliectivam; sic homo signilat.

Ut

qnod babet utrumqne. Ouare ofticium quobomo adstringitur

compleudi Ilnem sibi a Dco in bac vita praestitutum, corporis etiam
tulelam curamque complectitur. Operalioenim existentiam subierii et congrnentem dispositionem subandit. Ilinc emergit obligatio, qua humani compositi vitam, intcgrilatem, valetudinem tueri
cogimur, eique noxia ad rationis praescriptum aufugere, etea vicissim procurare tenemur, quae ad vires eius reficiendas, conservandas sint opportuna.
IJuic tamen cautioni non opponitur immo amice concordat, moderata corporis casligatio, quae ad fraenandam concupiscentiam
et animi in corpus imperium expeilitius efticiendum necessaria
vel forte idonea videatur. Quod observatum volumus conlra delicatulos quosdam nostri aevi philosopbos, qui, ad blandiendum sensibus, onmes generatim corporis casligationes, quae pro virtute assumuntur, tamquam iuri naturae adversas et ascetarum dementias reprebendunl. At iuri naturae adversum certe non est, dolore ctiam inflicto luxuriantes compescere cupiditates et aliquid
ficat

eliam licitnm subtrahere sensibus, ut intra arctiores limites circumseripti extra evagari non audeant, faciliusque rationis impe-

Atque id eo magis opportunum est, quod

appetituum pugna et conflictu rationem inter et sensum vix aut ne vix quidem spiritus satis exerceri possit ac dominatum in corpus relinere, sine congruenti aliqua sensuum repressione. Nec timor minuendae sanitatis aliquid adversariis fa-

iio ubedienles efficiantur.

in praesenti
,

vet. In

primis enini etiamsi in corpore castigando levis aliqua

rium aut

dem

longioris vitae iactura tieret;

vi-

id laudabile esset, siqui-

bono compensatur, perfectione nimirum animi quae

is, qui se totum
vires ac minus
atteri
scientiae addicit, quamvis exindc paulatim
longaevum se futurum noscal? Deindehoc etiam detrimentumnegari posset. Ut enim exemplis inaumeris compertum est, moderaaltiore

inde consequitur. Anne laudibus efferri non solet

NATURAE
diuturnitati vitae minime

113

lURIS

ta corporis castijatio

obest; cui potius

nocet ingluvies et tenor vitae molliset voluptuosae,

sibilitatis

Ex

defensores non

mullum

quam isti sen-

aversantur.

tuendi vitam ac procurandi media ad id opportuna, ius proprietatis emergit, de quo in posteriore capite dissere93.

officio

mus. Hic tantum animadvertisse

sufticiat

hominem

debere

tus conditione labori se addicere, ne olio tabescat

pro staulque exinde

commoda et cetera vitae conquirat adminicula. In his tamen modus servandus est; quemadmodum servari debet in omnibus, quae
non finis sed medii rationem habent. Ut enim homo pauperiate
pressus necessariis caret, nec vitae satis providere potest immo,
nisi virtute animum satobtirmet, occasiouem exiudepeccandicapiet; sicqui divitiis plus aequo affhiit, periculum incurrit ne illae
non tam adiumenta ordiuis, ad quem tendit natiu^a, sed potius impedimenla fiant, et commodorum copia, quam hae suppeditant,
animum emolliendo facilem vitiis viam aperiat. Diutius non immoror in minutispraescriptionibus,cumfacile perse pateant etgraviora nos urgeant. Venio potius ad quaestionem magni momenti,
quae cum hac materia maxime nectitur, nimirum utrum fas homiui aliquando sit violentas sibi manus iniicere quam dilucideet
,

breviter explicare conabor.

94. Fuititaque Sioicorum opinio posse sapientem, si gravissimis
promatur angustiis, sponie e vita migrare seipsum iuterimendo.
Quem errorem reuovavit nefarius auctor systematis naturae, qui
ineptis quibusdam rationibus, quas inferius dissolvemus, suicidium

iicitum esse dehlateravit.

At nimis perspicuum et huiusmodi facinus nauirae adversari;

perpetrari ab iiomiue nequeat, quin oftieia subvertat Deo, si-

cum

quidem vera , Deus auctor et

consorvator est vitae hominis, qiiam non idcirco largiturutad arbitrium et iuxta propriae cupiditatis impetum de ea quisque dispo-

bimetipsi, et societati debita. Et re

sedutad ordinem moralem, quo vera hoiuinis destinatio conprocurandum augendumque utamur. Modus autem etmeneura, qua ad universalem hunc tinem couferre operam debemus,

nat,

tinetur,

a divina provideniia determinatur

temporibus, in quibus
stituit.

illa

pro vitae statu, conditione,

sapienti sua administratione nos con-

Unde dominium propriae existentiae homo nullum habet,

sed solum

rumnarum

usum

fini,

quem

diximus, consentaneum.

Si igitur ae-

impatiens, aut vitam perosus, vel quovis alio incita-

mento impulsus violentas sibi manus infert; ius sibi arrogat, quod
Deus illi minime tribuit. Immo divinae oi-dinatiuni se subtraliit,
ac militi iit similis qui arbitratu suo stationem descrit^ in quaducis

imperio coUocatus erat,

ELEMENTA

'i

;,

Praeterea, negari nequil existentiam

magnum esse bonum cum

;

fiindamentum sit felicitatis aliorumque bonorum quae assequi possumus. Ex quo (it ut naturali inclinalione illam tantopere appelamus. Oui igitur sibi existentiam demit, magnum sibi revera detrimentum affert; quia se tam praestanti spoliat bono, quicum innumera alia connectuntur. Amorem igitur laedit sibi debitum. Nec
dicat auctor systematis naturae id vitari,

amplius

Nam

felicitati

apta

sit,

locum habere posset

id

in suo turpi systemate,

Yoluptas pro fuie luimano ducitur et

tur.

Sed

si

quoties existentia

non

sed undique calamitalibus cumuletur.

homo cum

quo epicurea

beslia confundi-

nobililas Iiominis servari velit, existentia

numquam

rationem fundamcnti quoad veram felicitatem

quaein seclando ordine sita est; necspohari potest reliquis bonis
homiui, proui homo cst, conycuieniibus, quae in virtute et animi
amittere potest

doliljus sunt posila. Quaecumque euim mala aut dolores obsideant,

nunquam virtutem ex animo aut ordinem ad Deum detrahere poterunt. Immo haec poliora et speciosiora efficientur; siquidemnil
speclabilius aul sublimius in ordine morali cernitur, quam virtus

obtirmata et constans, quac undique calamitatis fluclibus verberetur. Quare ipse Sencca aicbat nullum spectaculum

dignum

offerri possc

iunclum.
Denique qui

sibi

quam

mortem

lusliiin

cum

tam love
adversa fortuna con-

consciscunt, iura societatis laeduut;

cuius profecto sunt partes et ad cuius

bonum

conferre aliquid

nou operibus, saltem animi coustantia et forLiludine ac

rerum adversarum tolerantia. Immo non solum huic muneri desunt; sedetiam pcrniciosum inducunt exemplum, quod vitae aliorum interminalur. Qui enim mortem pro se contcmnit non rationis praescripto, sed desperatione et feritate, quanti vitamaliorum
facturus sit, ambiguum sane est. Quare sapienter scribit Delisle,
inter principia, quae societatem inflammare contra suicidium debent, Iujc etiam non mediocrem locum habere, quod qui propriam
vitam llocci iiabet, conlinuo vitae aliorum dominus efficiatur
cum a suicidio ad homicidium brevis admodum sit gradus
95. At ex auctore systematis naturae sic forte obiicies
Suicidionulla officia laeduntur. Non quidem officia erga seipsum tum
quia volenti non fit iniuria; tum quia tot circumstare possunt
mala, ut vita sit fundamenlum non felicitatis sed miseriae. Quare
cum eius vitandae hanc viam natura concesserit, optime indicavit
dcbent,

si

'

se nobis eo remedio utendi potestatem fecisse. Ergo ius

Philos. arl.

l.

5.

etiam

lURIS

NATURAE

145

naturae non violatur. Adde, domininm in materiam nobis tributum esse, in quam proprie operamiir, cum morlem nobis inferimus. Praeterea, ratio beneficii ac doni, quae in vita continetur,
postulat ut ei, si lubet, renuntiare possimus, praesertim cum nullum initio ad eam recipiendam consensum dederimus. Denique,
iniuriam suicida non facit quippe contingere potest ut
omnino evadat bono societatis procurando, vel socie-

socielati

quis inutilis

deneget praesidia quae praestare tenetur. Immo civili bono suicidium potius prodest, cum fortitudinem promoveat, quae
in contemnenda morte maxime cernitur.
Resp. Huiusmodi difiicultates quam fuiiles sint vel levissima
tas ipsi

consideratio manifestat.

nou

fieri

iniuriam,

cUm

Ad primam enim reponimus tum

volenti

agitur de contractu libere ineundo, aut

de iure cui quis valedicere possit; non vero cum agitur de inferendo malo, quod a natura vetetur, aut de laesione iuris quae
ipsam personalem dignitatem afticiat. Atque id eo magis locum
habet, quo arcliori obligalione adstringimur ad bonum eius pro-

curaudum, qui

damnum

irrationabiliter in sui

nunquam

auiGiii

consentit.

Vitam

amittere posse rationem fundamenti verae

feli-

citalis, iam supra demonstravimus neque hic ulterius declarari

eget. Laedi autem suicidio excellentiam personae humanae nemo
non Yidet; nam per illud humana existentia in medium convertilur YOiUptatis et commodi, propter cuius carentiam despicitur,
ac dc medio tollenda esse ducitur. Ut omiitam stultum omnino
csse propter lemporarias calamilates, quae forte Deo largiente,
brevi sunt desiturae et in prosperam fortunam commutandae remedium assumere quod, utpote gravissimum scelus, aeternam et
omni acerbitate refertam miseriam atfert.
Alque liinc responsum etiam aptari potest alteri parti difficulta2\am si vila aerumnis obsita temporariis non infelicitatem
tis.
suppsditat, sed materiam virtutis excelsioris; quo pacto coniici
potesl naturae iussum autsaltem permissio iUinc demigrandi? In
sola sententia materialistarum id locum habet. Sed si, ut parest,
praeter materiam principium longe altius ac divinius in homine
agnoscitur, quod non huius vitae deliciis sed virtute pascitur et vigct; contrarium omnino deducendum a ratione est; quae, quo
;

magis

vita palaestra virtutis efiicitur, eo maiori pretioillam aesli-

mandam

esse dictat.

quod natura dedit in materiam, oppositum pout vitam

tius evincit. Idcirco enim datum nobis a natura est
compositi exinde iuvemus ac defendamus. Quare non sic extenditur ut portionem ctiam materiae quae ad substantiac hunia-

Imperium

vero,

;,

ELEMENTA

146

iit ea uti pro lubito eamnae

Vita
autem
dicitur dunum quatcnus
valeamus.
que destruere
exhibito
trihuta
sit
non vero quanuUo praevio merito a nobis
tenus nobis libcre accipiendum oITeratur. Nec ad eam habendam aut retinendam noster consensus exquiritur; quippe ad ius
pertinet divinae potestatis cui grates agere et referre tenemur

inlegritatem pertinet, ita respiciat,

cum tantum bonum nobis prae aUis

qui condi poterant

con-

ferre vokierit.

obligatio procurandi bonum societatis nunquam exAlque etiamsi societas muneri suo desit ahquando; non
inde tamen nos nostro deesse posse consequitur. Non enim quia
alii male operantur, idcirco nobis male operandi copia tribuitur.
Itemque suimetipsius interfectio non fortitudinis sed desperatio-

Tandem

tinguitur.

nis et ignaviae potius

exemplum

enim

praebet, Idcirco

eiigitur

qui
ut mala huius vilae fiigiantur. Fortis autem
tumultiiantil)us alTcclibus dominalur et conslanti animo mala,
ilie

revera est

quotquot ingruunt, tolerat ne a virtute dehciat. Nec

in oppetenda morte cerni potest fortitudo

cum

aut

saneuuquam
motivum aut

modus, quemadmodum in suicidio est, scelere inficitur.

%. IJaec quae contra suicidium diximus inteiligi non debent de morte ([uae indirecte procuretur ob iustam el laudabilem causam; cum nempe quis nobiliore impulsus ofticio in periculum se coniicit ex quo probabiliter vel etiam certe mortem
sibi obventuram noscat. Id enim ordini naturae non repugnat
quippe cum homo se tunc minime interimat sed tantum permiltat interimi intuitu altioris boni; ad quod curandum iustitia
aut caritate aut aha virtute impellatur. Immo ea actio tunc magnam meretur laudem ct heroismi gradum attingit. Sic miles quam,

quam

solus exstet

phalangi hostium se landabiliter opponit, ut

licet certo se interfeclum iri videat.

eius progressum moretur

Sic naufragus
dit.

amico

qui

eadem fortuna

Sic peste laborantibus quis deservit

iactatur

tabulam ceperiturum

licet lue se

coniiciat.

Articulus

III.

De iur& iniustam aggressionem

97.

Ex

officio

repellendi.

tuendi vitam sequitur ut quisque ius habeat re-

movendi obstacula, quae ipsi iniuste opponuntur. Quare si obstaculum hoc proveniat ex aggressione alterius individui ius proservato tamen moderamine
fecto est eam repellendi etiam vi
,

-47
lUmS NATURAE
ut aiunt, mculpatae tuteUie. Quud effatum has couditiones exquiet quidem
rit
I. ul vis nunuisi in aclu aggivssiuiiis 0|jponatur
cum nullus ;ilius modus su|jpetat evydeudi II. ut aliud damuum
,

aggressori nuu iuFeratur,

dam
nam

etfectu

111.

quam

uecfsse

sit

sed duintaxat iustae defeusionis causa efticiatur. Adverte

cnm ab eo fiat qui
aggressiouem tnnc iniustum appellari

etiain

aggrediendi ius nullum habet.

mine exercetur
derivatur,

iusta erit

ciii resisti

Nam

si

publicae auctoritatis no-

siquidem a principio sociahs ordinis

sine scelcre nequit.

Sic quaestiune pro[)usitii, ius prupulsaudi

test

ad vim eius fmslran-

ut id nuu amore viudictae aut odio erga perso-

nisi ius

vi

stas prospicieiidi

vim denegari non po-

coacliva S|)uliari velit et liumiui adimatur pote-

prupriu

Oiiod certe iiemo dicet

bunu

nisi is

et iniusta ubstacula

qui

viiii

removendi.
ab

iuris iguuret aut ius

oppunasin hoccasu tutelam sui

dainuu alterius, ac proimie illicitam esse. Nam damniim iiiiusti aggressuris eidem impntari debet, siquidem sponte et
prave in eo discriniine se consiituit; non vero imputari potest propulsHiiti aggressiouem, qui certe iiis se tueudi nun amittit prupter
pravitalem alterius.
Atque haec latiu, cum generalis sit, ostendit etiam licitam esse
iniuria elidi posse cuntendat. Nec
suciari

cum

aggiessoris

caedem

in ipso aggressionis

mumento,

si

vis eius ahter

repelli nequit.

Qui iu re a veritat*^ declinat Ahrens qui eiusmodi ius omnino

negat inquieiis murum huuestatem nullo modo consentire posse
,

humu

utcumque iniustae aggressiodicendum esset lictre nobis malum putrare quia alter id in nos patrare paratus est. Quod
quaiu falsurn sit nemini dubium esse potest; quippe malum nunui

hitmiiiem scieuter occidat,

nis necessitate adiiiatur. Secus

quam

adraitiere licet.

Sed pace huius suphistae, haec ratio laborat falso supposito. Subservaiis legibiis quae iustam
a^i lit euim uccisiouem aggressoris
defensiuuem muderantur, et explicuimus, morali malitia turpari.
Huc autem nemu ipsi cuncedet; siquidem inest humini ius contra
vim vi se lueudi, nec ulla obligatiune quis adsiriugitur nt phis al,

terius vitae cousulat,

invite

iii

quam

suae; putissimum

cum

ipse iniuria et

discrimen abaggressure adducatur, aggressur contra pru-

deus libeustpie se in illud coniiciat. Fatemur

malum

igitiir

nunquam

li-

quud alter admisit; at valde inliciaiiiur id iu non nostram quadrare senteuliam. Immo addimus,
cuntrariam puiius upiuiuiiein nioribus repugnare siquidem iura
nocentis iuribus innucentisautepunit, etconditiunem impruburum
hominum tutiorem efhciendo viam sceleri latiorem sternit,
cere niurale

a'1mittere, eo

ELEMENTA

118

98. Onacri hic posset iitrum iusta defensio

usque ad aggresso-

necem qiiam modo explicalo liccre diximus a iure naturae

non modo permiltalnr verum eli;jra praccipiatur. Reponimus eam
generaiim non praecipi, sed permiiti tantum. Non enim ut vitam
servet, quae per se bonum physicum dumtaxat est et quidem ad
ris

individnum pertinens

qua

obh'gari liomo potest ad actionem a

tanlopere natura abborret, qualis est hominis interfectio. Praesertim quia se

num

abstinendo a vi atrgressuri opponenda

spcclare potest,

nimirum

virtutis

gressoris salutem; quac certo certius

fieri

debet, ne is,

culpa versari consciat

pessum

periclitari.

dinato amore diligere ac

nere

del)et,

ad vim

vi

iret, si is tanto ac,

aut cerlo noscat propter sui intercmptio-

nem bonum commune

altius bo-

Hinc tamen ut quisque videt

qui aggressionem patitur se in lelhali

cinctus facinori migraret e vita.

exccptio

exercitium et aelernam ag-

Tunc enim ufticium, quo se orprivato bono antepo-

bonum commune

repellaudam adstriugeret.

Cum

de iure se tuendi agamus, non abs re erit ad examen

praeiudieium
illud levium ([uorumdamhominum, qui ad
revDcare
99.

laesum honorem redintegrandum privalum cerlamen propria auctoritate suscipiunt

quod duellum appellant. Et in primis animadvertendum est nos uon loqui de geuere illo certamiuis singularis, (|uotl pul)hca auctoj"itate ad bellum linieudum assumitur, ut
,

victoria

illi

parti adiudicetur, cuiiis miles viclor existat. Id euini

quamquani absoliite a
nae commiUatur quod

ratione prohibeatur

qnae iubet ne

fortu-

aptioribiis et securioribus mediis obtineri

polesl; tauieu iu alicjuibus circumstautiis licitum est, sicut licitum

Sed ut ad dueilum proprie dictum sermonem restrinipsum describi potest duormn aut plurium certamen
privata causa et privata auctoritatesusceptum^ designatis antea
armis iudicibus^ loco et tempore quo confligendum sit. Hoc
certandi gt;nus asserimus falsis principiis inniti iniustum esse
per se, et ineplum scopo propter quem adstruilur.
Atque ad primum quod attinet, duellum non a virtute mihtari
sed ex scptemtrionali barbarie originem duxit. Romani enim et
Graeci, inier nationes omnes bellicosissimi, ne nomen quidem illud retinebant, eo scnsu quo nunc usurpatur, A Longobardis potissimum privatus hic pugnandi mos invectus est, tamquam demonstratio iudicialis. A foro dcinceps eiectus ad veteres migravit
est beilum.

gamus

equites, qui eo usi sunt

daminnocentiam
vim.

tamquam

diviuo

et veritatem contra

quodam iudicio, ad

tuen-

improborum calunmiamaut

Tandem augescente cultura id etiamevanuit et duellumreest dumtaxat tamqum medium privatae vindictae, et ho-

tentum

IUJ\IS
tloris

NATtBAE

149

resarciencU adminiculum. lamveio inomDibushisce vicibus,

duellum absurdis superstructum fuisse principiis nenon videat.

Exordio enim defectu iuris et demonstralionis legalis nitebatur,
ac stultitia barbarorum propria, qui vim rationi sustituebant.
Apud equites, praeter vitium legum et regiminis, quae non satis innocentiae consulebant, in superstitione fundatum erat, qua
rudes homines et imperiti, utcumque avorum nobilitate gloriosi,
cjiias subiit,

mo

est qui

opinabantur Deum prodigiose concurrere ut pars illa praevaleret,

pro qua iustitia et veritas militaret.
Denique si de aetate ultiraa loquamur, praeiudicium hoc multimodis peccat. Primum, quia vindicta privata nemini licet. Nam
poena infligi debetraiione ordinis, qui eam exigat atque idcirco
;

ius illam

prium

sumendi nonnisi publicae

auctoritati competit, cuius pro-

iurium lutelae prospicere. Deinde etiamsi vintamen singulare certamen medium esset
ineptissimum ad eam obtinendam
atque ita tertiam etiam partem assertionis nostrae demonstrare inchoamus.
Et sane vindicta includitconceptum poenae, et ius unius partis
supra aliam. At duelkmi vi suae naturae partes ambas confligentes
aequiparat inter se, et cum quoad exilum valde pendeat exrobore et dexteritate pugaantium, maxime vero ex fortuna, aeque proest ordini et

dicta flagitio

vacaret

reus aut innocens. Qnod si hic ut

saepe intercidit, succumbat, videant huius barbarici moris amato-

babile facit ut victor exstet

quamegregio utantur ulciscendi medio Xec minus iabile est

argumentum alterum de honoreresarciendo.Namistaecratio apud
e([uestrium legum consultos hoc fundamento nitebatur: honorem
supvemum esse bonum iiominls^ quod ceteris omnibus^ ne vita
quideni excepta^ praeponi debeat. Verum id non uno vaciilat ex
capile. Primum enim dici prorsus nequit supremum bonum ho-

res

minis esse lionorem. Nam honor extrinsecus hominem afticit, et

in aliorum opinione residet. Quare sine culpa minui aut etiam
amitti putest; quod sane praestantissimo bonorum repugnat. Supreraum igitur bonum hominis in hac vita, ut supra dixi, est ordo moraiis ac virtus cui cetera, ne honorequidem excepto, postponi debent. Deinde etiamsi honor maximum essel bonum huminis
tamen hoc intelligi oporteret de honore genuino et vero. Yerus autem honor ille esi, qui in subiecti perfectione fundatur, ab
iisque tribuitur qui rite eam aestimare possunt. Haec duo in honore, qui per duellum acquiritur, omnino desunt. Ecquid enim vi;

ctoria singulari certamine conquisila patefacit?

se

eum, qui

vicit,

Fortunatum

fuis-

aut valentem viribus, aut in equestri arte peri-

fiLEMENTA

ITiO

haec niliil video. Utrum vero iniuriam, quam ante

meruerii
necne, id certe nou perduellum sed aliunde
passus est,
innotescere deliet. Illi autem, qui duelio honorem tril)uunt, inepti omnino sunt ad vcTum honorem iudicandum. Namplerumque
tiim. Praeter

quidam sunt iuvenes, Witer aut ne leviier quidem erueiusmoii utvalde turpiticalis moribus delectentur. Contra

efTraeui
diti, et

vero philosophi quutqaot exstaut

lum

reiiciunt

el fru^n et

tamquam ridicuium barbariae

Sed infinitus essem,

monumerilum.

vanitalem pro merito

Iniius praeiudicii

si

graves homiues duclveleris

inuuam,
ex dictis superius circaofficium tueudi vitam. Si enim homo in vitam
nec suam n(*c alioruin ius ullum habet; prufecto iuiquum est et
iuri naturali repuguaus certo pericuio alteruti'am dirccie exponere. At vero per duellum utraque periclilaiur. Ergo liaec iusania
explicare vellcm. Aliquid

quae secunda pars erat

dc;

inlriuseca eius tur|)itudiue

assertionis.

Atque haec

lacile patet

duplici malilia intrinsecus aflicitur.

100. Atdices: saltem permitti poterit ut

tum

duellum ab altero obla-

admittatur, ne quis abiecti animi etvilis notatniucurrat. Sed

quaero au auiiressio patriae, aut aliud facinus armata mauu patrandum admitti possit, ne abiccti auimi et vilis nota incurratur.
Id, nisi amens, ncmo assiu^ct. Quoiies i^itur aUquid turpc est per
se, admitti ncquit, quaecumque nota autmalum immineai,- atque
in hoc

rum

non abieclus sed exceisus potius animus ostenditur. Cetesubaudit duellum certum esse indicium foi-litiidinis.

obii^ctio

At id etiam fatsissimum est. Nam furtitudo cum pracstantissima

minime cernitur in artionequaeab umui houestate dis-

sit virtus,

iunjj^ilur.

Quod

si

dicatur nominc furtitudiuis uun virtus proprie

dicta hoc loco intelligi, sed audacia tautuui auimi in murte sper-

nenda; hancetiam perduellum nullu muduprubari fatemlum est.

Nam cuni duellum, tonmi quautum esl, virium robore et periiia
ac dexteritale pugnaulis uiiatiir non est per se certum animi nihil trepidantis argumentum. Quare saepenumcro qui in privatis
huiusmodi pugnis aU'lacissimi videiitur, vilissimi comperiuntur in
bello, in quo ad mgeuerandam coiislantiam non spes vitandae
mortis, sedmorlis ipsius coutemptus etsolaaniniifirmitas valet i.
;

1
K

ti

Aiutiatur liac super re clarlssimus Scipio Maffel.

rimanesse, che fosse pero

ti

debito di forteiza

<i

creder del volgo, che

dirsi

ser quello che da ragione

il

ricusarlo

^ parlando di

diro che ne pur questo

ti

il

Che

si

verifica

dopo

se

teinito all' abbattiiiiento chi fra

I'

cio sospotto

armi vivendo ha

perche

cgli

e falso

ii

duello opera sia di fortezza, e mancare ad cssa possa perc>

conciossiache

tjuestsi yirtUj

non

la fortezza

e virtu,

e condottOj e che

da fine

illustre.

ed atto

non

di

virtii

non puo es-

mosso da onesto

Or come dunque potra

fine,

esscr tale

il

15!

iURlS NATL'R.\.E

CAPUT QUARTUM
DE

hominiserga

Officia
i,

deiUia

qiiemadmodum

alios,

Nam

rabbattlmento

non per pubblico beneficio espone

quali prlncipalmcntc Fonesto

mente punito? Anzi

un uomo

all'incontro

oscuro pericolo

davvanzamento

nessun giovamento col suo valore

di fortuna,

<(

cbi ba interesse di

larraente

Ma

cbe dirai

s'

si

si

reca altrui

a vista

e tanto

zlo

pcr costltuir

la fortczza ?

non sieno prlncipalmente

rizla

deirarmegglare;

ma

E pure

anche spogllata

della robustezza,

<

dair intrepidezza del cuorc:

mcmbra

non

esercltato

e pero

non puo negarsi

debile

mala attltudine

con un robusto

potra pur

paragone

dell'

in essa

quindl e che tanto male rlescano per lo piu nel mesticr

uomlni

pronto

ardlmento e

non

dai lati

cosi stimabile

ed esperto

sopra

miarsi. Qulvi

onda

d'

guerra

la

perche

altronde nasce

tutt' altra

il

da princlpi

si

le pallc, e

vlgore

il

delle

alcuni di corpo

gracilc e dlfcttoso

robusti.

All'

incontro

il

ha nel conoscere

percio di tutt'aUro e prova, cbe di valore.

-1

dell'

armi qucsti

con montc

dote

ad ogni lode

non puo

si

bclia

bencbe

bastanza prc-

la perlzla della

puo con ccrtezza

c rlusclrvi inctti

ducia chc

c.

voro

difosa
;

asscrirsl plii

altri

il

libro

turba la

c.

fi-

suo vantagglo e I'invalldlta dclFavversarlo, c

Della scieniia chiamata cavalleresca

6.

Vide quae diximus hoc

pcr tlmidlta cbe

cercare abbaitlmento nascc spesslssimo dalla

I,

raembra o

distinguesi

II

presentano

e vedlara pero scgnalarsi talvolta singolarmente ne' coraandi rallltari

coraggloso

1.

non pertanto

va cadendo or questo or qncllo

e superiore

corpo

si

volto fermo

rlmanere con

e da govcrni sl prcmii

non ba parte

e le terriblli occasioni cbe

lodi

chi fra gli altri nella franchezza

;

cavalli

che dalla sicurezza del cuore

che bencbe tanto

de'

dell' arnii e

sue

dellc

maggior coraggio ed assai plu lontano dalla paura.

quando slbllano d'ogn'Intoruo

<i

mentc

riscntlti e duelllstl

tranqullla

<i

esser di

e della pc-

dairardlmcnto delFanirao e

di

molta

la

ch' essi opera

o dispostezza dcl corpo

uom

giudi-

dc' requlslll cbe si cercano

non sara valcvole per combatter da corpo

o pcr

e formarsi

veramente: percbc, tralasciando

cos\ e

tutto cio e affatto separato

dove

astencrsene

falso essere cbe per duello

parte cbe negli abbattlmcnti spesso ha la fortuna,

mondo

del

piu dovrii

nella profession militarc, quanto cbe con cio sinjo-

magglor o mlnor bravura,

della

e severa-

senza promio di gloria, nc

combatte

si

raostrero di piu

tl

e divine loggi

forte dovra sdegnare Tavventurarsi in

turba la militar disciplina.

io

per prlvato mollvo c

umane

abbattimento possa trarsi argomento certo neppur dell'ardlre

ii

comando

guasta e

dove non

et Jiy-

respectu

solennemente vietato

per privata e disprezzabil cagione

si

desume,

si

clic

c cbe dalle

la vita,

respon-

iis

nimirum

quam homo

cbe da passlone e contlotto

(luello e

(I

11

iura etiam

eiusve omissio, ad

si actio

clallc

ALIOS.

Jiifariam dispartiri poterunt, in absoluta

polhetica.

ERGA

OFFICIIS HOMINIS

Ij art.

1,

g. 2,

hominis adstringitur, procedatexobligatione, quaeutpote

a natura tantum derivata omnibus communis est, officium habehitur absolutum, ex. gr. neminem laedas. Sin vero non immediate
a sola natura proficiscatur, sed factum aliquod humanum subaudiat, quod titulum iuris in aKero conslituat, officium emerget hypotheticum
ex. gr. ne fureris. In tantum enim re aliqiia surripienda quis iustltiam laedit ac furti insitnulari potest, in quantum
alter rem eandem actione aliqua iam suam etrecerit. Ex quo fit
ut eam caperc idcm sit ac rem alionam sibi usurpare. Porro conditiones, ex quibus oflicia liypoliietica pendent, generatiin ad duo
reduci possunt: ad proprielalem, et contractum. Quare triplici
arliculo, primum de olTiciis a])soIutis, deinde de duobus his fontibus officiorum hypotheticorum disseremus.
alterius

Articulus
De

ofjiciis

1.

absolutis.

101. Natura humana non uni tantum inest individuo, sed in

pluribus veluti iterata conspicitur. Id manifcstum est ex eo quod

omnes homines, utcumqiie accidentalibus quibusdam

diCferentiis

tamen, ad essentiam quod pertinet, inter se omnino

conveniunt. Quisque enim ut corpore organico et sensibiUiate
animanlium propria praeditus est, ila etiam facultalibus erationalianimonecessitate emergenlibus instruitur. Quare et inteUigentia et reOexione et libertate, et, quod conseguens est, perfectibilitate gaudet, Hinc cognatione quadam et societate naturali omnes
devincimur, quasi partes homogeneae totius cuiusdam, quod specie
humana conlinetur; eamdemque naturae nobililatem adepti ad
cundem iinem ab uno Deo omnium parente et principe omnibus
aeque praestitutum dirigimur. Id ordo ipse rei)us impositus evidentissime manifestat. Principium igilur illud: ordine^n serva,
dum iubet ut actus nostrae voluntatis ordini naturaU conformediscrepent;

mus;

iubet profecto simul ut ceteros homines in eodemgradu, ac

nos sunms, vi naturae constitutos consideremus, eisque idem plaiie bonum veUmus, quod nobis appetiuius. Sed velle bonum idem
est acdiUgere. Ergo, iuspecta similitudinenaturaeomnibusinsita,
ex principio ordinis manifeste sequitur oriicium, quo ad ceteros
homines, tamquam nos ipsos, diligendos adstringimur.
Qua in re observandum est hanc amoris aequalitatem speclari
quoad directionem, non vero quoad intensitatem vohmtatis. Etsi
enim eadem bona, quae nobis volumus, aliis velle deberaus; ta-

lURIS

NATURAE

133

men volimtas validiore impelu fertur iii bonum

bonum alienuni. Natura enim, quae ad motum

nostrum,
impellit,

quamin
cum no-

communis sit, magis inlima est voluntati in amore erga nos,

quam in amore crga alios; acl quem movet non prouteadem, sed
prout similis tantum est. Quisque autem videt motum, ceteris pa-

bis

quo motor mobili magis iungiquando amor, quem nobis ipsi debe-

ribus, eo per se intensiorem fore,

tur.

Conseguitur hinc ut

si

mus, cum amore confligat aliis debito circa idera bonum; posteriore hoc colliso prior exsuperet
nisi altior virtus contrarium
,

persuadeat.
102.

Primum quod ex amore hoc

exsurgit est debitum obser-

vantiae quoad aliorum personalitatem

Xam

Q,i

indepmcUntiam natiira-

hominis fundamentalis in
personaU dignitate sita est; vi cuius liomo absoluta quadam ratione spectatur, lamquam finis rerum universitati proposiius nec
unquam in medium converti polest quemadmodum tit de ceteris
entibus intelligentia desiitutis. Hinc homo quilibet, hoc ipso quod
humanitatis est particeps, capax iurium constituitur, dominium
in res inferiores soriitur, et ceteris hominibus, quoad ea quae naturam respiciunt, aut mere ex natura prohciscuntur, aequalis
prorsus habendus est. Si igitur amoris officium ad aliorum bonum
volendum nos adigit; profecto omnium maxime ad bonum illud
in iis incolume servandum impellit, quod prae ceteris cum ipsorum natura connectitur, et reliquis praebet originem. Ilanc igitur
personalem ceterorum hominum dignitatem summopere revereri
ratio praecipit, nec quidquam eflici patitur; quod illam aut laedat
aut imminuat, multo mious quod pessumdet penitus. Hinc servitus perfecta propter quam dominus ius in vitam ipsam mancipii
sibi vindicet, illudque ut iuribusomnino expers consideret, atque
absolute tamquam rem adhibeat; ut alias dicemus, iure naiurae
lem.

in morali ordine

perfectio

vetatur; neque ad ipsam obligare se

homo

potest. Etsi

enim

quis-

que, mercede pacla, nonnullas suas actiones, de quibus disponendi facultatem habet, alteri locare possit,

quod famulalwm consti-

tuit; tamen propria personalitate abihcare se nequit, quippe eam

non ipse sibi comparavit sed a natura recepit. Cum igitur naturae

ordinem invertere homo nequeat, se a dignitate personae in rem

morahter transformare minime potest, quin principio iili reluctetur, quo naturae ordinem servare adstriugitur.
Hinc quisque operationes ahquas habere debet, quae, ad utilitatem quod attinet, nuilo modo referantur ad ahum, sed subiectum ipsum quod operatur speclent; atque in lioc mutua constituitur independmtia et aequalitas inter homines, a qua nemOj

qnalibet

iiiris

ppnrie, prnoppt-liii potcst.

Qno^

si

qnaeras flefermi-

natius quaenain sint iuiiusmoili aftioues, repono eas

contineri, quas pssenlialis aliqua indi^Tntia nalurae

proprie

illis

ac

requii'it,

sine qnibns exisleniia servari auf finis necessarinsattinjii ncqnit,

sunt eiusmufli, ut

vel eliam

duum

ail

inilividunm, praecise qua iurjivi-

cuiusque prursus aequantur, nec

est, n-feruntiir. lu his lura

alter altero piaeslanlior est.

quidem de inrlbus qnne in sola nalnrn rnndanlur; narrt

qnae pro tilulo raclum nlupKKl accidciitjile habent, aut pcculuirem evolnlioncm activitaiis humaiiac; in his non
aequaliias sed summa divcrsitas rcpcritnr. Fncta cnim diversa
llaec

Bi

inspiciunlnr ea

sunt apiid quosqiic

ac divcrs;is proiii.Lmnut rclatioues
aclivitas
autcm hiimaua mullirarinm sc diiruiulir, pro varirtatc obierlurnm,
])ro applicatione majiis miiinsvc iutcnsa, pro ingeuio aciitiore ant
;

obtiisiore

diverso

aliisquc adinuciis qn;ic fortc iiicidunl

tantumnsu

screpant inter sc

liberi;itis.

lii-io

aiit

eti;im pro

iura, qu;ie iiide emergiint, di-

e;iquc ilhiesa piuiter et integra scrvari oportet.

Qnare in his ae(pialit;is, quae a ratioue [)raccipitur, in hocsita est,

ut iura inapqunlia inacqualiiei\ seu, prout inarqunlia sunt rrspiciantur. Id si iiitciligen^ni absolutae ac(pi;iliialts hum;iuae propugnatores unum ciim alio pcrpenim nou conrndcrciit
ncc societatis fundameuta siibverlcrent, ad ineptam nescio qu;)m acqualitatcm
qnae naliir;ic repugn;it et ne momento quirlem tcmpuris
;

durare potcst, introduccud;im.

103. Obscrvautia (]uo;id alicna iiira hoc sei'nm fcrt, nl neminem
actione nosira iniuste laedamus; quod qiiiih^m hoc efT;ito ex|)rimialteri ne feceris. Ordmalus enim
tur: quocl lihi firri non vis
amor, quo nosmet ipsi dili^amus, hoc potissimum sihi implicat, nt
iacturam ab aliis iuiuste illat;im averscmnr, libeiumqne appetamus excrcitium nostrorum iuniim ac propriae acti^itatis iulra
.,

Idipsum igitur pro aliis velle debemns: ut iniuex parte nostra plane vaceut ac sine impedimento se suaqtie
servare atque augere valeaut. Quod si coiitrario lenore agimus
tunc non modo bonum aliurum non procuramus, sed eos iuFcliciores efticere positive contendimus. Qna in re maximopere disceet
dimus ab ordiue
qui ad amorem erga alios nos adslrinjiit
naturalis iustitiae legibiis graviter refragamur. Qaod facimus eo
detestabilius est
quod obligatio eiusmodi aliis non nocendl facillima omniimi sit
cum ad actionem non excrendam in qno
forte labor et incommodum cerni posset, sed tantum omittendam

rationis confinia.
ria

adstriogat.

,,

iURIS NATtJRAE

loa

i04. Atque ul enncleatius iunuam quid hoc praecepto ad aliorum dettimentum cavendum iubeatur advertendum est exinde
probiberi ne quid fiat quod aliorum aut animo aut corpori aut
,

bonis utriusque ofCciat.

Hinc neminem interimere aut mortis periculo exponere quisnec quiclquam efticere
quod alterius incolumitati
atque integritati ailversetur. Quare contraria iuri naturae sunt
vulncra mutilaliones verbera et quidquid aliud valetudini aut
perfectioni corporis aliorum Iiominum detratiit.
Quo vero magis animus corpori praestat eiusque bona bonis
corporeis antecellunt
eo nocentiora sunt opera quae animi salutem perdunt aut perfeclioni intellectus vel vuluntatis nocent. Yetilum igitur lego naturae est alios a veritate abducere
atque ad
errorem incliuare, eorum disciplinae obsistere verbis aut exemplo ipsos ad vitia pellicere, aut quidquam insinuare quod morum
innocentiam imminuat. Et quoniam haec per se mala sunt non
modo ab externis actibus, sed etiam ab internis cogitatione nimirum et aflfectu repelli debent. Secus voluntas in pravum obiectum tenderet, atque exinde pravitatem contraheret.
Denique cum ad hominem bona etiam externa pertineant
in his quoque nemo iniuste laedendus est. Quare ius naturae
viulat quisquis res alterius eripit aut deteriores efficit
vel etiam
eius famae et honori maculam aspergit. Quod si quis in horuni
ad damnum illico resarciendum
aliquo peccarerit
atque ad
eum quem laesit in integrum quoad potest , restituendum

qiie tenelur

Qbligatur,

quae dicimus de cavenda iniuria ac de dilectione

ceteris habenda
etiam respectu inimici inlelligenda sunt. Etsi
enim pravilatem hostilis animi
qua quis damna nobis intuht
detestari, eorumque aequam reparationem exigere fas sit; tamen
auclorem odio prosequi et damnis aflicere (excepto tempore iustae
defensionis in aggressione iniqua
minime possumus. Naturalis
eiiim amor, quem ceteris hominibus debemus
non fundatur in
Al(iue haec

merito

quodam

individuali personae, sed iu dignitate naturae no-

quae cerle in amico vel hosle eadem prorsus

Quare comraunia signa benevolentiae
quae ex hoc amore
enascunlur, deneganda inimicis etiam non sunt nisi fortc id a*!i
consimilis

bis

est.

quando medium aptum indiceair ad eorum resipiscentiam procurandam. Tunc enim non propter privatam vindictam aut odium
erga persouam
sed propter eius bonum
atque ut ad hostileni
,

animum deponendum damnaque

tur

nobis

illata

resarcienda induca-

eiusmodi externa signa omiltere quandoque

licet, r\ec

dicas

,,,

ELEMENTA

156

damnum

posse tamquani poenam sceleris

non ad privatam personam pertinet,
sed ad gubernatorem commuuitatis cui curae est ordinem tutari
eiusque violaloribus congruentem poenam rependere.
105. Huc etiam referri potesi ofticium veracitatis, quo iubemiir
iit neminem sermone decipiamus, sed iideliter iis, quibuscum loquiniur
aperiamus verbis quod reapse animo cogitamus. Ad id
enim sermo institutus natura est ut animi sensa cum aliis commuuicemus. Proinde vi ordinis naturae, is qui nobiscum loquitur,
ius acquirit verum capiendi ex sermone quem cum ipso conferimus. lluius igitur ius laedimus si mentiendo aliud mente agitamus, aliud verbis exprimimus.
Diio autem hoc ofticio continentur: ut verbis utamur iuxta receptum communiler usum ulque ea seuleuliae auimi reapse respundeant. liinc tamen miuime prohibelur ne aliquando
iusta

inimico a nobis

inftigi

et ordinis perturbati. Nani id

persuadente causa, veritalem reticeamus alio iuflectendo sermoDcm. Non enim omnia, quae scimns et interius agitamus manifestare aliis natura praecipit
immo etiam id saepe levis aninii
et imprudentis iudiciuni est. Quare propter rationabilem causam
ambiguitate sententiae uli licet ad veritalem quandoque celan,

dam modo eam interroganti aperire iure aliquo non obligemur.

Yerum, ut inde mendacium absit loquutio debet esse eiusmodi
ut ex alio etiam noto vocis sensu vel ex modo loquendi vel saltera
ex circumstantiis colligi vera mens loquentis possit licet verba
,

aliud sonare videantur. Sic S. Athanasius

cum

persecutores au-

fugeret, eosque evadere se nou posse conspiceret, naviculam, qua

vehebatur, contra littus obvertens illis obviam rediit, cumque ab
iis nil tale suspicantibus interrogaretur an Alhanasium fugientem

enim hinc multum abest.

celari veritas quandoque potest
enim opinio quae tunc oritur non deceptioni

vidisset; festinate, inquit, 7ion

Hac

igitur adhibita cautione

sine iniuria
loquentis,

falsa

sed imprudentiae audientis tribuenda

est.

Attamen

se-

dulo animadvertatur non propterea probari restrictiones pure

mentales, senprorsus internas; idesi loquutiones eas, quaeratione
sui et adiunctorum
in quibus proferuntur
unum dumtaxat
,

sensum exprimant, qui falsus est

sola mente retinetur effici possit

per partem aliam quae

verus. Qui enim sic loquitur
verba profert conceptibus plane difformia
ac proinde revera
mentitur.
;

licet

quaminter homines communis natura constituit,

amor, qui exinde ergaalios exsurgit, non modo requirit ut eos
non laedamus , sed etiam ut ad eorum incolumitatem ac bonum
106. Gognitio,

et

;
;
,

lURIS

NAtURAE

157

quoad possumiis operam uostram conferamus. Hinc efficialur ut

non solum officiis negativis obligemur, quae delrimentum iniuste
,

inferre penilus prohibent; sed etiam positivis adslringamur

ad mutuae benevolentiae effeclus exhibendos. Eiusmodi officia hoc
praecepto comprehendi possunt: quod tibi vis fieri, alteri feceris
ac plerumque non plenam obligationem important, sed diminutam quae nou proprie dicta iustitia sed tantum aequitate quadam
nitatur. Hinc fit ut officia eiusmodi imperfecta nominentur.
Haec dividi solent in obsequia innoxiae utilitatis^ et beneficentiae. llla sunt que sine proprio incommodo ahis exhibentur; ut ex.
gr. erranti viam osiendere, sitienlem profluente aqua non prohibere, petenti consilium dare nobis superflua egendi subministrare, et sic de aliis eiusmodi, quae, utdici solet, accipienti prosunt,
praestanteni non gravant. Qui haec alteri negat, elsi dicatur inhumanus, vel etiam contra naturalem aequilatem iniquus (quippe
humanitatem a se repelhl); tamen pressiore sensu dici nequit iniustus, nec ad ea praestanda vi externa cogi potest. Eiusmodi enim
communiter sunt, utnuuquam naturae obUgatio in praesenti imperans evidenter ostendi possit. Cum enim beneficium ahis praestandum ofticere non debeal amori quo quis bonum suimetipsius
curare debet; hoc iudicium non ad alios pertinet nisi ad ipsum individuum, quod officio tenetur, et ad Deum cuius ocidos nihil latet.
Id vero locum uon hatei cum alter extrema laborat necessitate
quam repellere per se omnino nequit, sed a nobis se aut opera iuvari potest. Tunc evidensfitindigentiamproximi iacturae ihinostrae aut incommodo praeponderare, ac nos praecepto naturae urgeri sic, ut ab eo implendo excusari nequeamus. Proinde alteri
potestas ab eadem natura tribuitur illud a nobis vi etiam exigendi
aliis

atque

ita officium

imperfectum'

utdici solet, in perfectum com-

mutatur.

Denique
aliquo sui

officia beneficentiae illa dicuntur,

incommodo

quae praestantur cur

vel detrimento, et ex studio aliis gratificar

oriuntur. Haec longe nobiliora sunt et altiorem laudem paritra;

modo ex animo

vere benevoio proficiscantur, etregulisprude tiae

gubernentur. Quod ut fiat, attendi debet tum condilio eius qui
confert, tum conditio eius qui recepturus est beneficiuih. Gene-

ratim cavendum est ne dum uni benefacimus alteri noceamus;

atque utUberalitas nostra in prodigalitatem non degeneret, facultates nostras excedendo. Deinde curandum est ut in benefaciendo
ordo servetur; atque ii, quibuscum gratianimi sensuobstricli su,

mus, vel coniunctiores suut nobis vei maiori necessitate laboranl,

ceteris praeferantar.

ELEMENtA

158

Articulus

II.

De iure propriptatis.
107. Proprietas

^prope nominata

generalim coniunclio-

est, et

nem

(lUimidnm signiticare videtur, vi cuius res una alleri sic adhaeret ut ad eam referatur ad eamque pertineal K Porro hae res,
quae sic copulantur, nequeunl aequales esse inler se sed illa,
,

quae propria allerius dicitur, inferior sub hac consideratione est;

quatenus ad illam, adqnam pertinet, referatur eique serviat. Contra, subicclum proprieta lis pniesiantiam quamdam praesefert, utpole quod exislcnlium obiiciat absolulam et nolionem finis respeqnam sibi vindicat. Hincea vox ad mores translata aiuctu rei
risronsultis assumitur ad exprimendum dominium quod persona
aliqna liabet n specui reium quas ad sui uliiitalem sibi adsciscit,
et definiri polesl: facultas disponcndj pro lubito et cum cxclusione aliorum cle re aliqua eiusque utilitalc. Qmc descriptio proprietalem desif^nat absiracte sumplam nnm concrete if)sa res, quae
,

sic liab(,'lur, sulid eo

uomine

signilicari. Actualis aut(,'m delenlio rei,

cum animo eam habendi tamquam

propriam, posscssio nominatur;

titulo fundatur

quae esse polest legitima vel illeyitima, prout iusto

aut secus.

Ut ex
Alterum

allala definitione patet,

est ins traclaiidi

rem

uti

duo

proprietate continentur.

in

suam

atque ideo ad pro|)riam

utilitatem adliibcndi^consnmendi, alienandi etc; alterum \eroiu3

excludendicctcros ab eiusdem poss(^ssione atque emolumento. Primum aptitudinem rei subaudit seu capacitatem utilitatis afferendne; poslerius ex eiusdem rei limitatione procedit, quatenus illa
talis sit, ut

usui [)luribns esse nequeat; sed necessario

Nam

si

uni ser-

si sit

eiusmodi, ut omnibus aeque

satirifacere possit; nidla ratio viget

cur ceteri ab eiusdem posses-

vil, aliis servire

nequeat.

sione et utilitale excludantur. Ouare resillae, quae nullo non usu

exhauriuntur

sed ob ingenlem sui copiam omnibus simul

cere possunt, proprietatis obiectum esse nequeunt;

dum

est aer,

suffi-

quemadmo-

oceanus, lux, etsimilia. Porro ex iure alios exclu-

dendi ius emergit rem iterum sibi vindieandi,

si alter

eam

iniuste

usurpavit.
i

Hac gciicraH

significatione proprietas

sed etiani applicatur

iis

non exprinut

extrinsccus adveniant sive intrinsecus illani afliciant.

jnstructi suiuuSj

soluni tlonnnium externunij

cuinihus quae substantia iunctione aliqua sibi ttevincit, siva

froprietakm

Sic

corpus et vires

alicjuam naturalm fficiunt,

(juibus

iURIS

NATURAE

159

i08. Qnod homo doiriinium Injbere possit, ut itadicam, transitorium pro utilitate cypienda ex rebus, qnarnm usus antconsumptio necessaria est ad se alendum conservandumqne nnllam ditticnltntem praesefert. Sutis enim per se patet hominem respectu exteriuris naturae constitutum esse a Deo tamquam finem, ut rebus,
;

qnas illa cunlinet, invt^nr ad se conservan*dnm atqne perficiendnm.

E qnibus pleraeqne, cum sinteinsmudi nt pro ulilitate unius consumptae vel etiam adhibitae aliis deservire non pussinl; piijfecto
apparet ius humini esse ntearnm partem aliquam cunofrueniem,
dum upns habet, sibi assnmat, ub enqne ceteros exclndat, qni iii
eam nullnm ins ante acqnisiverint. Id quidem facile patet in promtuinqne est umnihus.
At uijerosior qnaestio estde dominonon transitono, in rem videlicet quae nsu consnmitur, ant post nsum rehnqnitnr; sed de

nomen

6i)m\n\x) stabiti, cui pressins proprietalis

cum

rt'S

Iribuitur.

Eo enim

fnigiferae, ant qiiaciimque alia ratione uliles constanter

retineantur, exclnsis

uliis

ne earum ulilitatem et frnclus partici-

pent; efficitur sane ut res stabiliteret iutegre subiccto adhaereat,

lam age eiusmodi proomnes cultas nationes, ncc

ad vitam quud spectat, inveniatur; tamen

ac pruinde ipsius propria vere dici possit.

prietas licet fiictum generale sit a|)ud

quidqnam magis

triium.j

magnum

nonnulli, ad res alienas suh iuris specie diripiendas,

huc

humanae fnuilamentum diriiere cunati sunt. Hinc Socialismi

et Cominunismi systemata ex(^ugitarunt, aientes proi^rielatem vcrum esse iatrucimnm, qiio aliqni cnm damno et iniuria reliqu.orum res mundanas sibi adscii^cunt et filiis haereditate transmitvitae

tunt. Contra einsmodi sucietatis eveisures, ius stabilis proprielalis

a natura proficisci demonstrabimus; sed ante nonnullorum sententiae, qui proprietatem falsis ratiouibus defenderunt, refellen-

dae sunt.

Propositio

I.

lus siahilis propriatalis non oritur ex pado.

109. Heineccius,

Grotium

et PutTendorfisim

sequutus, existima-

ex intnntione Conditoris omnia in negatica qnadain communione primum pusita esse, ita ut omnibns pro upportnniiatedeservit

virent, quin ullus

ab

alio excluderetur.

Sed

cum

leges divinae af-

firmativae exceptiuuem ob necessitatem a Imittaui

hinc factum

esse ut einsinodi Con litoris coustitntio ab hominibus commiitaretur,

iDgruunte necessitate, qua uuctuin

humauum

geuus

et ia di-

ELEMENTA

160

versas iiinumerasque divisum familias minime posset aeque pro

singulis,

quantum

lul)eret,

utilitalemdecerpere ex rcbusinmedio

Hinc a priinitiva illa rerum communione homines recesserunt, divisione et dominiis inveclis, vi generalis el muluae cu-

positis.

iusdam

convetitionis

Verum haec

'.

seutentia

rationi adversalur et

non solum

historiae repugnat, sed eliam

Communismo ansam

praebet. In primis

enim

eiusmodi generalis convenlio, initiodispersionis familiarum facta,

omnino gratis asseritur, nec eius vestigium aliquod in monumentis populorum reperitur, quae immo contrarium docent. Deinde ea
paciione recessum fuisset a primitivo fine quem Deus intenderat
et a perfectiore statu nobis a nalura proposito. llt enim Heineccius asserit, siomnes aeque virtatis amore flagrarent, nullo rerum dominio indirjeremus 2. Quare sententiaeiusmodi contraria
est perfectibilitati et progressui naturali generis

dumque

foret sylvestres

homines qui

humani; dicen-

libero venatu vitam degunt,

nuUa

slabili propriftate utoutes, magis, in hoc saltem, se divinae

menti acconunodare, quam cultos poj)ulos, qui divisione bouorum
arva subigunt et colunt, omnigenaeque induslriae dant operam.
Tertio, scire ab Heineccio vellem qua ratione haec conventio
affirmativae Dei legi detrahens, vim iuris inducre ac posteros qui
,

DuUum

suffiagium dederunt, obligare

potiierit. Profectu ius

a ra-

tione progignitur, et iuridicam obligatiouem involrit in aliis qui

ipsum revereri tenentur. Quod autem tale est, non legis exceptione sed institutione constat. Denique conventio quae a Ubera voluntate ortum duxit, per contrariam voluntatem solvi potest. Si
igitur populi, aut maior eorum pars, mutatis circumstanUis, ad
pristinam bonorum communionem redire velint, id licitum et rationi consentaneum putandum erit. Communismus igitur non ab,

solute repugnabit, sed ut licitus vel saltem indifferens haberi po-

Alque en origo peslifera deliriorum, quae in praesenti ordimaximum discrimen adducunt! Si vera loqui
nem
volumus, non aliunde manarunt, qnam ex commentitiis philosophantium opiniunibus, quas receutior aetas inepte suspexit et iuventuti educandae in scliolis pubhce hactenus passa est.
terit.

socialem in

Elementa iurit Nat.

2 Loc. cit. . 238.
-i

et

Gent.

1.

^, c. 9.

'61

lURIS NATtlRAE

Propositio
lus stabilis proprietatis

non oritur ex

110. Montesquieii, Hieremiae

proprietatem ex legibus

II.

Bentham

et

legibus civilibus.

Hobbesio consentiens,

civilibiis derivavit. Ait

enim homines na-

ut sub legibus cicommunioiii bonorum

vihbus viverent, atque harum vi ius proprietatis acquirent <.
At haec opinio in primis ex eo peccat, quod falsae hypothesi de
statu naturali segrege et sylvestri nitatur. Deinde effectum universaHsshnum et constantem apud omnes gentes civiU cultu gauden-

nuntium dedisse

turali

causae attribuit contingenti etvariae, utcerteest iex positiva

populorum. Tertio, quomodo societas per legem civilem proprietes,

tatem individuis tribuere potuisset,

iam ante

nisi

aliquid sibi iure

nemo disponere pode rebus, quae eius dominio non subduntur. Quare haec sendominium iam enatum
tentia ad dominii originem explicandam
saltem pro societate subaudit. Quarto si lex civilis proprietatem
creat, tunc omnis eius constitutio hac in re aequa erit nec iuslum

vindicasset ac proprium effecisset? Profecto

test

ab iniusto, ad qualitatem legum quod

autem quam absurdum

sit

nemo non

attinet, discerni poterit. Id

videt

siquidem, decente na-

tura, leges ipsas civiles praeexistente in mente nostra iustitiae

criterio iudicamus
easque iniquas habemus si aliquid sanciunt
,

Denique, eandem notam incurquod ius proprietatis plane diruit,

quod

iuri proprietatis adversetur.

quam Heineccius, nempe

ac viam aperit communismo. Si enimius proprietatis a lege civili dimanat, ab eadem demi poterit; atque ita communismus iu'stus fiet, modo communistae iure leges ferendi, seupolitica poterit,

state, potiantur.

L'esprlt

des lois

TouUier in opere cui

t.

liv.

titulus

26

Le droit

ch.

V6.

Eandem

Etsi enira in statu civilem societatem piaecedente, in quo

negativam viguisse

dicit

ius aliquod

et temporario agnoscat, ac deinceps,

nus humanus introducta

messem^ tamen
praecisa vorba
lui

senteutiam sequitur

Vordre du cdde.
communionem bonorura

occupandi res pro usu dumtasat

transeunte

camporum propter multiplicatum gelargiatur vindicandi sibi agrum usque ad

cultura

ius cultoribus

fere

civil fran^ais suivaiit

stabilitatem proprietatis nonnisi legibus clvilibus adscribit.

Pour donncr d

voyons aujourd'hui

faire executer, en

un mot,

il

il

la

propriete

le

En

eius

characlere de stabilite, que nous

fallul des lois positives

fallut Vctat civiL (Liv.

Si adeo delirantes sententiae passim vulgatae sunt,

II.

des magistrats
titre

IL ch.

I,

miramur communismi

pour

les

sect.

I.)

et socia-

lismi ortum et proterviam? Miranda potius naturae bonitas, quae tot erroribus impetita,

minus depravalu

fuerit quara forte debuisset.

tXEMENtA

162

Propositio

III.

lus acquirendi stabilem proprietatem immediate

orilur a natura.

Homo

lii.

conditiis a

Deo

diim mtatiir actibns suis.

iiis

est, ut arl

proprium finem assequen-

SimI conditio el

fundametitiim opeiatio-

est existciUia. Ergo ad lianc servaiidam

tuendamque,

ad

et

pi^ocuranda media, qulbus stabiliter eidem provideatur, ius homiiii

a natnra Iribuilur. Id vero stiibilem proprieiatem importat. Et

quomodo iii fulurum tempiis sibi homo prospiceret, si ea tan*

tum possideret, quae in praeseiiti absumit nec res sibi adiunge-

sane,

ret, qiiae fnictu el

Praeseilim

id

vim

valon; suo posterameius vitam tulari valcant?

considerentur existentiae

luibet, si

cissitudines, quatenus

homo

humanae

vi-

iniiimitati, senectuti, fortunae casi-

bus subiicitur eiusque ordinatio spectetur ad nobiliores illas operationcs quibus animiis et mens iierfecitur. His enim penitus se
;

addicere

uemo

posset, nisi inferiore cura iiberaretur sibi procu-

randi necessaria quolidianis operibus.

Praeterea

homo

industriiis est vi naturae; atqiie ideo

ad res natu-

rales arte sua transmutandas, et ad ubertatcm terrae sudore suo

fuecundandam ordinatnr; atqueideo magis elucet, quod innumera

sint necessitatibus humanis opportnna, qnae sine mnltiplici cura
hominis iion coiiservantnr, immo vix aut ne vix quidem enascuntnr. At

vero iiii(iuiim est

iit

qnis re fruatur,

quam alter labore suo

quamque sedulo

Iransmiitavit aut meliorem et feracem reddidit,

activitalis exercitio qiiasi sigillo propriae personalitatisobsignavit.

Ergo ex ordine natnrae resultat ut homo rem stabilem ita sibi

adsciscat, ut ab ea ceteros excludere possit. Id vero ius proprietatis efformat, quod proinde nemo inficiabitur, nisi is qui authominem incuriosum et bestiarum more viventem approbet, aul ordini
et ralioni

consonum

esse dicat ut

qiii

pro alio laboret, et segnis et

dissolutns fructus dissipet, quos alter industria sua comparavit.

Eadem
vitae

veritas conflrmatur

natorum prospicere

fortunae hidibrio,

immo

et in

ex conceptu fainiliae, in qua parens

posterum providere tenetur: ne eos

certae egestati committat. Sic

enim homo

constitutiis natura est, ut saltem proqnarta eius vitae parte, nimi-

rum donec

Ergo a parentibiis
essent satisfacturi,

Bcere

ali
si

debet

sM

procurare nequeat.
qui certe huic muneri aegre admodnm

adolescat, ea, quibus indiget,

divitias congerere et res frugiferas sibi adsci-

non possent, Quaie communistae

sic

proprietatem impu-

illRIS

NATURAIl

l63

goant, ut simul familiae ilissoUitionem praecipiant, atque ad bel-

luinam vivendi rationem homines adducendos

velint.

Quaeres eo-

rum

doctrinae absurditatem et nefanditatem ostendit.

Denique probari res potest ex universalitate et perpetuilatehuius

insitutionis. Nulla

enim

fuit

unquam gensaliquo

civiJi

cultu prae-

quae stabilem proprietatem non agnosceret. Immo ipsi sylvestres homiues et efTerali qui hhero venutu aut piscatu vilam
ditat,

alunt, saltem proprias casas aut ma[)alia aut caveruas sibi constan-

adsciscunt. At vero factum ^enerale et conslans apud genles

ter

ratione utenles, lex naturae putandaest. Ergo etc.

PROPOSITIO

Factum primigenium^ quod

esL

Cum

fiumanae

IV.

ius proprietaiis delerminat^

activitalis exercitium.

non actu
quae eius exercilio materiamsuppeditent, quaeri potest qnodnam sit factum peculiare, quoil vim habeat ius illud vagum determinandi. In iure enim adipiscendo duo semper concurrunt: lex naturae quae eius veluti sit forraa, et factum aliquod
112.

ratio et naturainiureproprietafis elargiendo

detiniat res,

quod velab ipsa nalura ponatur utin iuribiis innatis, vel |)rocedat
ab homine ut iu iuribus acquisilis. Etiam in hoc philosophi discrepHUt. luriscDUSiilti enim romani el qui eos sequuti suut, factum
eiusminli occupationem esse dixerunl; unde dictnm illud emersit:
res fuint primi occupantis. At Oecoiiomistae recentiores eius loco
iiidustiiam seu speciticatiuuem rei pruprio labore peractam (it lavoro) substituemlum puiarunl. Hae duae sententiae prima fronte

adversari inter se videntur; swl non est

tuiti

sunt, fatebantur

eam huc

ila.

Nam

qui oixupationem

spectare ut res occupata, eo

modo

trausmulanda essetab orcupaiite ut

eius utilitali serviret. Qui vero indiixerunt industriam, nou uegabantprimum illius actum in hoc exerceri, quud res ad niillum per-

quo paterelur, elaboranda

vel

liuens occuparetur, secusmateria deessei

cuxa quam

ipse laburet

industria versetur.

Ut discrepantiam vitemus, quae ex verbis utriusque opinionia

exsurgere pusset, geueraliori furmiila loquendi utimnr, statuentes
faclum primilivum quud ius naturale projjrietatis rebus concretis
apphcat, esse exercitium activitatis humanae. Et sane operatio,
cum a facultatibus dimanet, quaesine dubio vi naturae suiit propriae cuiusque liominis; est veluti explicatio

quaedam

et evulutio

personaUtdtis humanae. Eifectusigitur ab eaprocedeus, Uac perso-

tlLEMEXTA

16 \
nalitatisnota

obipsam suae

prodiictionis indolcmobsignatur; at(|uc

ideo ad personam, a qua producitur, sic perlinet, ut ad ccteras per-

non possit, nisi ab illa libero qLiodam actu abdiceliir. Oiiae

non pro sola rerum specificationc, sed pro prima etiam occupatione vim liabet. Nam qiii rcm in mcdio positam, seii quae
nuUius sit, primus occupavii, eam actione sua sibi qiiodammodo
devinxit, seque in statu constituit ut quoad illam aliis omnibus,
qui idcm non pracstiterunt, praefcrri dcbcat. Si igitur extcrncdoclaret sc rcm illam sibi rclinere velle, ut ultcriorc labore cam ad
suos usus proficuam reddai; ccteri ipsum prohiberc non possunt,
nisi aut ius propriae vilae stabilitcr prospicicndi a naturahomini
conccssum dcncgcnt; aut nullumdiscrimcn haberiopincntur inlcr
cum, qui circa rem nullius iam actione aliqua seu efTusionc propriae personalitatis opcratus est, atque eum qui hoc vinculo adhuc
caret. Scd primum opponitur propositioni tcrtiae a nobis iam demonstralae; altcrum apcrtam contradictionem includit. lirgo etc,
Evidentior fil haec ratio, quotiescumque rei iam sic, sine aliorum iniuria, occupatae, ope industriae et laboris neva species aut
augmcntum accesscrit. Manifestissimum enim tunc est non postinerc

ratio

se possessorem ea spoliari, quin fructu proprii sudoris atque effe-

ctu propriae activitatis iniiiste privetur.

Propositio V.
Res propriac possunt a parente

filiis

haereditate

transmitti.
113. Legitimiis possessor ac

dominus

potcst

rem suam donare

ahis; id enim in iure ipso proprictatis imbibitur, quod fert ut res

possit adhiberi, transfurmari, dcstrui, atque ctiam alicnari. Ergo
a fortiori polerit nonare

tiliis; nisi inepte dicatur conditio filiorespcctu patris esse dcterior, quam conditio extraneorum.
Quod si pater potest, quoticscumque libucrit, res suas donare fi-

rum
liis

profecto id poterit morti

pro tempore

illo

tum quia nulla ratio

lum quia vehementior tunc

proximus

excipiendo militat

patrem urgct obligatio providendieomodo, quo

potest, futuris no-

cessitatibus filiorum.

Praeterea

tam

verum elemcntum organicum humani

gcneris non

quam potius famiiia; cuius patcr est caput ct

provisor et rector. Ergo ius proprietatis sic patri a natura conceditur ; ut eo non tam sibi, quamintegrae familiae prospiciat. Gum
est

individuum,

igitur, patre pereunte, familia supersit

iure

iilo,

superest subiectum quod

determinatis rebus applicato, perfruitur.

lURIS

NATURAE

165

quae acquisivit, characterem impressit proigitur personalitas patris non omnino

pereat sed perduret in filiis, qui eiusdem veluti sunt effusio et
propogatio, ad ipsos per se bona paterna pertinere debent; quemadmodum pertinere debent etiain ad viduam, quae personalitatcm patris veluti integrabat. Atque liaec ratio filios non modo teTertio, paterbonis,

priae personalitatis.

Cum

stamento, sed etiam vi naturae in patris haereditatem succedere

demonstrat.

Solvuntur
Obiic.

I.

lari posset.

difficultates.

naturaprocederet,

Si ius proprietatis a

Atqui quandoque

licite violatur

cum

nunquam

vio-

ex. gr. quis in

extreaia necessitate constitutus ex rebus alienis sibi subvenit.

Ergo

etc.

Resp. Nego minorem,

quam exemplum

illud

nullo

modo

de-

monstrat.

Hoc ipso quod

ius proprietatisanaturadimanat, eius observan-

a natura praecipitur. Hinc tamen non sequiturnon posseinextrema vel quasi extrema necessitate tantum de
rebus alienis decerpi, quantnm necessitati illi tunc repellendae
est opus. Neque in lioc ulla incuj-ritur iuris proprietatis violatio.
N'am supremus rerum mundanarum dominus est Deus; qui partem huiiisduminii, quoad uiilitatem nimirumcapiendam, sicsingulis liominibus concessit, ut eius exercitium ceteros non poneret in impossibilitate servandi vitam. Quare si tempus incidat quo
quis defectu mediorum de vita periclitetur, quin modum ullum habeat declinandi periculum; facultas intelligitur a Deo ipsiconcessa capiendi id quod in praesens occurritad propriamindigentiam
repellendam. Neque in hoc furlum patrare dicendusesl cum furtiuri sit ablatio rei alienae, invito rationabiliter domino
ea autem
hypothesi vel dominus nonest invitus, vel certenonestrationabiliter invitus. Tunc enim potius alteri tanta necessitate laborandi
tla et inviolabilitas

sponte succurrere dictamine naturaegraviterobligatur.

ipsG non faciat, alter facere per se potest

Quodcum

atque in hoc utituriu-

Verumcaveiidum est ne connimirum primo, ut necessitas

quasi extrema deinde, ut nullum aliud me-

re cuique homini anatura concesso.

ditiones necessariae transiliantur

vere

sil

extrema

vel

dium ad eam repellendam adsit teitio ut tantum capiatur, quantum praecise necessitas lunc postulat; denique, ut re aufHrenda
dominus in eadem necessitate non conslituatur.
;

elementa

1G6
Obilc.

ex Hobbes

II.

Vi natiirye oinnps

sibi forte vin-

quam

quis-

proprietas coucipi uequit. Erj^o in statu natiirae

proprietas uulla est. Haec igi-

civilis sucictaiis iustitutionein,

anle

quam

excluileiidi alius a re

sitie facultate

St*d

diceivurit.

qiie possidcai

habent ad omnia.

iiis

Neino igiiiir alitim ex''luilere potcrft a n; ulla,

tur noiiuisi a societate vi leguni civilium ori^Mnum duxit.

llesp. Dist. ^itec. Vi

tertninate et nepjative

nalurae omnes ius habeulad omnia inde-

conc; determiuate

lus pioprietatis duplici

ma^is

crete^ vid si

modo

lubet, negative et positive.

ahstracte et

Primo modo

teriam dtMertnitiatam inuiiat

lialieiil

al tnniiia. Natiiia eiiiiu

termiiiavil

enim

lu

lanKpmm

huc sensu omues

se uiillam

[ler

rem ab

aliis

ab exercitio

modo

iiis

6i|.iniflcet

ad omnia

pe(;iiliari'm de-

iuti-lii^n

ab

Haec

activitatis i|jsius

uoudum occupatam

et elabbret, vel aliquid cuiitraclu licito

ma-

naturae ius

prupriiiin liiiius vtd aUi'riiis individui.

di-lcrmiuiitiu prui-fdit (lciiif.cps

individui, qui vel

rem

vi

cort-

si^^nii-

facultatem acquirendi giMieratim acceptam, quiu ullam

ficat

lam

nego.

et positive,

spectari poiest

sibi adsciscat

aliis recipial.

Secundo

pussct concrcte et positive,, quatenus

facultatem usuipnudi jvm quamlibct, eiiamsi alius

iiistu litulo

iam suam
Huc enim

il-

In iioc seiisu falsa est propo-

eiTeceiit

nalura dalur immo ponuu taiigviidi rcm ab

cum lcx iiaturac praccipiat ut iieminem
aliis iiisic pussessam
iiiiuria afliciamiis. Quare etiam iion siipposiia socictate civiquam iuste sibi quisque adscruit,
li
ius cxcludendi alios a re
silio adveiSiirii.

ius iicmiiii a

tius umiiibiis iinpoiiitiii' cuiitrario ubliiiatiu

;

revera viget.
Obii(t. Hl.

Ex Bentham. Extra statum

ctiuiie uulla fulcitur. ludividua

civilem pruprielas san-

ciiim iu eo stalu dcKtituuntur vi

coactiva, (pia alios ad prupiiuui ius reverendiim adigant. At vero

siue saiictioue ius iiulluui

nonnisi

a civili iustituiione

cuiicipi

Ergo ius pruprietatis

poiest.

dimauat.

Resp. Huius aucturis deceptio iude oritur qiiod actualem coa-

vim physicam ad ipsatn essentiam

qui viribus caret
stimal. Quod si ita esset
ctionem

et

tueretur, et sola praepotetiiia

iiis

gigueret

gis quis imbi^llis esl et sitie viribus

iuris perliucre exiis

omiii iure desti-

cum

coulra quo ina-

eo saiictiura putari debeaiit

iura (luae [lussidet ac maiuri vetieralione coleuda. Tuta igitur vis

et sanctiu ititeriia iuris moralis est
ex lege orta quae ceteros ad
venerationiMU ct observaiitiam adstriiigit. Quod autem ius cua,

ctionem eiiam cxtcrtiam et physicam sibi adsciscit; id iiuupetiiide intelligeudum cst, qiiasi vi aciiialis ad eius cxislentiam requiratur, sed intelligi debet quateiius potestas a natura fiat vim adlii-

lUBIS

bendi
velit.

modo is ad quem ius

Quare argumentum nihil
,

NATURAE

167

pertinel, adhibere illam possit et

probat, etiamsi veruni esset extra

socielatem vires homini nullas suppetere ad ius proprietalis taenduni; quod quidem non conceditur, sed transmittitur.

non invenilur sufficiens luiurium, eorumque laosio freqiienlissima foret. At eatenus officium observandi iura aliena aliquem oblij^at quatenus eadern
Obiic: IV. Extra societatem civilem

tela

observantia quoad iura eius ab aUis quoque ciistodiatnr. Ergo extra

societatem huc officium nuUum esset
propter defectum mutuae
,

observatitiae; atque ifleo proprietas,

quae officium eiusmodi sub-

audit, extra societatem nulla exstat.

Resp. In primis falsum est extra societatera frequentissimam

alienorum. Yiget enim in hominibus pro-

esse laesionem iurium

pter rationalem naluram, quu instructi sunt, altus

quidam iiistiqno a nocendo aliis deterrentur. Deinde etiamsi haec

hypothesis admitli velit: quod homines plerumque, omni honestate reiecta, in rem alienam irrumpere nitantur, nisi eos vis pliysica
deterreat; nihilominusexinde non aliud conseqneretur nisi pravos
homines nimium abundiire, extra societalem non satis tutelae iurium provideri, ac proinde hominem ad socielatem coeundamimpelli. At minime sequitur, quod vellent adversarii, solutio ab omni
officio quoad observantiam iurium alienorum.
tiae sensns,

Ex Ahrens, si occupatione ius proprietatis acqnireretunc quis immensum^te!lui'is spatium, quod inlfcjram terrain
continentem efformet
occupare posset; quod plane absurdum
Obiic. V.

tnr,

videlur.

Resp. Dist. Ant. occupare posset realiter^ eo

modo quem nos

in

propositione explicavimus, ncgatur; occnpare posset idealiter el

eo modo, qui nullnm

iiis gijinat,

conccditur.

Nos (liximus occupationem esse primum exercitium acfivilatis

humanae circa res dominium parituras; eamque huc spectare iit
res illa, ea ratione, qua capax est, elaborelur et utilis fiat occupanti. Id vero contingere nequit pro continente ab una tauliim
persona occupanda. Quomodo enim individuum per se tantiim
operabitur circa materiam adeo praegrandem? Qnod si auxilio aliorum iuvetur, tunc non individuum, sed individuorum collectio,

nimirum

societas, continente illa potietur.

Ceterum haec obiectio limites langit, qui iuri proprietatis vi

naturae opponuntur. Hi autem, ut generatim de omnibus iiiribus
diclum est, duplici ex capite oriunlur: ex natura videlicet obiecti
circa quod ius versatur; et ex urtlciis, quibiis snbiecium eius tenetur. lamvero in re praesenti, etiamsi ilia prima occupaiio im-

ELExMENTA

Igg

continentis individuo uni possibilis esset, tamen ius excludendi alios revera non gigneret, propter ofticia quibus homo

mensae

nalurac adstringitur. Nemo enim adeo immensos tractus terrae vindicare sibi potest, quorum possessio cum aliorum
exislentia cunciliari nequeat, proplerea quod ad alios alendos et
conservandos necessarii omnino sint. Aperte enim rationi repugnat, ut quis cum aliorum damno ea sibi usurpet, quae ipsi mi-

homini

vi

nime prosunt, et quorum usus omnino necessarius est vilae

rum. Deinde, mensura haec accipilur ex iine occupationis

alio-

qui
ad utilesefficiendasres,
quas sibi quisque adsciscil. Cum enim hac in re terminis homo
circumscribitur, circumscribilur eliam certis Umilibus quoad ius
occuputiunis, quod ei absque aliorum iniuria competere possit.
Ceterum,'Si aliqua indeterminatio in eiusmodi re adhuc superest;
,

siius esl in labore et industria, requisitis

Innumera enim sunt in iure naturac, quae vi soUus rationis, a qua procedunt, non satis in particulari detcrminantur. Atque hocidi irco contingit, quia homoanatura
ad socielatem ineundam ordinatur; ex quo tit, ut ratio ahqua geid

mirum nemini

neratim

dictet,

esse

debet.

quorum determinatiorem disposilionem

legibus so-

cialibus faciendam relinquit.

Obiic. VI. lure proprietatis

adstructo, vitari nequit ut

alii divi-

pauperes in societate exislaut. Haec autem iuaequalitus

naturae repugnat. Ergo etc.
Resp. Conc. Maior.; nego minorem. lUa enim inaequaUlas Don
modo non repugnat naturae, sed a natura ipsa procedit, et scopo
naturae apprime consenUt. Anatura procedit; quia homines pro-

tcs alii

creantur inaequaUbus viris physicis et inteUectualibus praedili.

Naturae scopo consenUt; quia magnopere confert ad liomines
atque ad vires humanas
inter se mutuis relalionibus viciendos
,

muUifariam expUcandas,

in ordine sive physico sivemorali.

Nam

nemo operosiore cura liberatus se totum evolutioni intelligentiae tum in se tum in alUs addicere posset; nec
illi ipsi qui viribus corporis poUent sed mente parum valent, tu
nisi divites esseut,

telam et iuvamen reperirent. Certe tanta est necessilas inaequaUum conditionum inter homines, ut si iilae (quod possibile nun-

quam

erii) demantur: omnis civilis cuUus, omnis progressus artium et scientiarum, omnis virtutum domesUcarum et socialium
exerciUum, omnis denique humana prosperitas plane corruat.

NATURAE

lURIS

Articulus

J69

III.

De contractibus.
114.

Cum dominium

ex proprietate enascens liberam

rei dispo-

sitionem importet; profecto facultatem compleciitur rem,

alienandi, eiusque fructus cum alterius opera aut rebus
taadi. Atque ad id

homo

tum opera aut rebus

vi

naturae incitatur.

sibi sufficere potest,

si luliet,

commu-

Nemo enimsua

tan-

quae quidem nuspiam

simul abundant, sed pro diversitate coeli, culturae, ubertatis soli,

alinrumque causarum, unde pendenl sui copiam aut inopiam
,

Hinc amore erga nos atque alios homines impellimur

ad mutuam communicationem etpermulationem bonorum et commercia invicem ineunda. In his peculiaris actus intercidit utramque partem ad ticlem servandam adstringens, qui pactio vel contractas nominatur ^, et aliud non est quidquam, nisi expressio
exliibent.

duarum

vel

oblifjantium

ptnrium voluntatum

exuno

et ius

sese circa atiquocl obiectum

alterum transferentium.
vahdus conditiones nonnullae requi-

in

Porro ut contractus sit

runtur
quarum si una desit,
Hae quatuor recenseri possunt
,

quam

versatur

vi obligandi
,

videlicet

prorsus destituetur.
cognitio

rei

circa

mutuus
de qua paci'

existentia libertatis in contrahentibus,

partium consensus

possibiiitas atque lionestas rei,

scuntur.

obiectum ignoratur, contractus non erit amplius

voluntas enim in ignotum ferri nequit.
Quare dolus aut fraus alterius vel error circa substantiam vel esEt saue

si

nlanifestatio voluntatis;

sentialem rei qualitatem

cum

scienliam destruat, validitati coq-

tractus opponitur.

Ex eadem

fere ratione irritus est contractus

cum

libertas in

contrahendo deest. Tunc enim effectus voluntatis dici non potest,

ac proinde causa deest quae relationem illam gignere debebat,
propter quam ordo rationis obligationem impositurus fuisset. Ex
,

Conceilit Heineccius

pactum

fcaclorfio assentitur distinctionem

C07}tractus de

iis

rcbus dicatur

obnosiae, non vero de

dlcitur.

iis,

a contractu pcr se niinime discriniinari, at Puf-

aliquam indc

liaberi,

quod ex veterc usu loquendi

quae proprie commutationi seu commercio

sint

quae a commerciis recedunt, de quibus potius pactum

Sed usum hunc non

satis

revera probatum coraperimus,

cum

utraquc vox

promiscue communiter adhibeatur. Quare eiusmodi discrimeu negligimus, quia noc

ex natura rei nec cx usu yocis satis monstrari potest.

ELEMENTA

70

hoc capite valori contractns opponitur ebrietas vel dementia, aut

vis qiiae ad coiiseiisiim extorqiiHiiiliim iniuste inferaliir.

De
bet

nccessiiate vero muliii couseiisus res per se ciiique clare-

SKjuidiMU ut 'xsurj^at relatio, utriuque termiuus exstare delii aiifem lennini sunt conlnihentinm vuluiitates extrinsecus

gcit,
;

expressae. Uinc ublalio et acceptatiu in coutraliendo requirilur,

et qiiilem simultaiiee. Secus si eo tempore, quo uua pars otfert

non acci|)iat; effectiis nullus ^qgnitur; quia deest concausa ad eflVetum prodiicendum reipiisita. Qwdre
ante acceptatioaltera

nem
dcm

manet quoad mntandam voluntatem

olferens liber

propler carentiam alterius termini

Xon tami.m upcesse

siiiriiut euim qnandoque

nulla obligationis re-

est ut

explicitus,

tiicitus et

non contradicit vel aliquid

agit

siqui-

conseusus semper

lalio efnjruil.

yel

implicitus;

sit

quo quis

quod consensum volunlatis

includit.

Tiindem

iit

Possibile (piidem

randa
est

obicctnm debet esse possibile et licitiim.

qiii;i obligatio nulla (ingi potest ad ea prucu-

dixi
;

minime posita sunt unde ortum

ad impossibile nemo tenetur. Licitum vero

qiiae in poleslate nustra

eiratom

illiid

esse did)et; qnia nulla conventio derogare potest vel

extinguere

ofliciiim nauiraie ei in^^enitum,

quo turpe prosequi prohibemur.

igitur
Re
impussibili et turpi seclusa, obiectum contractus esse
poiest res qiiaehbet in dominio nostro posita et alteri non obligala
vel acliu qiiaevis exereuda vel omittenda
quae tamen
non omiiiuo jiilernasit, sed effectibus saitem exterius prodire
,

possit.

115. Sed ut

Bimus

distinctius de quibus pacisci aut contrahere pos-

intelligatiir

contiactuum partitiones sunt innuendae. Disolent

Primo in aequales et inaequales.

vidi igitnr contrac^tns

Coiitractns acqualcs

qui etiam onerosi

lacjmaiici appellanlnr,

que constimnnt,
imponiiiit

bilalcrales

aut synal-

suut, qui olDJigationem aliquam utnn-

et utrique parti

iilciinKjue

inafquales
babentur;

illi

contrahenti aliquid praestandum

onns diversi generis esse

Contra

possit.

qni etiam gratuiti et unilaterales vocantiir, tunc

cnm una pars dumtaxat obligationem aliqnam sibi

assnmit, aliera vero id quod offertur acceptat, sed nihil se prae
stituram paciscitur.
Primum genus continetpermutationesomnes, quaecumque
sive

rerum

sivo

operum. Eo

cUis, qui innomi.nati appellantur, quique in iure

mu'is ('xphcaiitur

sint,

igitur inckiduntur in primis contra-

romano

his for-

do ut facias facio ut des facio ut

hicluduntur
ahi contractus, quipermutatioomues
facias.
deinde
:

clo

ut des

;^

lURIS

num nomine

NATURAE

latissime siimpto designari solent

}7
,

quique

etsi su-

enim omnes casus possibilesqiiibus commutalio fiatcomplecluntur), tamen pecubari appolperioribus formulis contineantur (illae

lalioue donati suut. Porro contractus eiusmodi multifariam exer-

Nam

vel.mutatur res cum re, ethabetur permutatio stricum pecunia et habetur emp^/o ac venditio;\el
usus rei propriae cum pecuuia, et exsurgit conductio ei locatio
vel pecunia praesens cum pecuniadeinceps reddenda, et nascitur
ceniur.

cte dicta; vel res

mutuuni.
Alterum genus contractuum nempe inaequahum, compreliendit
qualescumque. Unde ad ilkid revocanlur donatio pro-

largitiooes

priedicta, seu.cessio proprietatis alicums obiecti largitio usus

rei cuiusdam., nimirum commodatio ; praestatio servitutis materia;

hs, ut in deposito; vel intellectuahs, ut in mandato.

Deinde, dividuntur contractus in absolutos et conditionales
prout eorum vim ab aliqua conditione pendere aut secus consti-

haec condilio potest esse affirmativa vel negativa;

cum suspendit inchoationem obhgandi; aut
resolutiva, cum eius eventus ad extinguendam obhgationem aptuitur. Porro

itemqiie suspensiva,
ponitur.

Tertio, dividuntur in obligatorios aut liberatorios

prout ad obh-

gationem gignendam aut dissolvendam inshtuuntur.

Denique, dispartiri possunt in principates seu independentes et
s>Qii relativos, prout soh existere possunt autsecus; et
funiiamentalem pactionem etrormant aut praevia pactione inniaccessorios

tuntur. In singuhs vero explanandis non immoramur, quippe in

eorum delerminatione etobiigandi formis ius positivum ubiquc se
immiscet ac proinde certa et immutabiha praecepta, quae usui
sint tradi non possunt nisi eius iuris ratio habeatur quod a pro,

posito nos distraheret.

Quare eiusmodi pertractatio iurisprudentiae

melius adiudicatur.
Quoad modos, quibus obhgado ex contractu emergens dissolviiur, haec adnotamus. In primis nemoest qui non videat obligationem conlractus desinere executione rei, circa quam pacho
civili

116.

versatur;

cum

ri

quod una aut utraque pars

Utrum autem persona contraliens che-

videlicet oneri satistit,

sibi vi cuntractus assumpsit.

per se satisfacere debeat

an possit per alium

qui eius loco

expressum in contractunon est, ex uatura ipsiiis

pactionis definiendum erit.
Denique cessat obhgatio contractus condonatione quae fiat a persona, pro cuius ulihtate initus est. Quisque enim cedere potcst
iuri, quod acquisivit^ illudque iterura in partem eara transferre,
sufficiatur; id si

ELEMEiNTA

1 7:2

ad qiiam antea pertincbat. Quod si contractiis fiierit bilateralis

tunc ad eiiis rescissionem, utriusquc parlis conscnsus cxquiritur.
Ut enim carum libera voluntatc consiitutus ulrinque est; sic nonnisi cadcm dcslrui potest, ac res ad pristinum statum revocari.
Exceptio tamen facicnda est, si contractus natnra suaautvi legis
sit

indissoiul)ilis;

tunc enim

Iralicntium profcctum cst, ab

etsi initio ut fleret a

volnntate con-

eadem non pcndctin duratione, quae

abaltiore principio determinatur. Quare contractus eiusmodi dein-

ceps pcr

mnluum consensum

solvi nequit.

Tertio, cxtinguitur obligatio cxconlraclu enata,

cum

res pera-

gendaimpossibiiis evadit ut si exempli gratia, res ipsa pereat,

aut polentior vis exocutionem impcdiat. Tunccerte ad pactum implendum iurc adstringi persona non potesi; siquidem nulla obli,

gatio obicctum impossibile respicere potest. At

sibilitas

si

eiusmodi impos-

culpa alterutrius partis pacisccntis intercidit, haec ad

al-

lernm partcm alio modo compensandam tenctur.

Deniquc, ne plura conscctcr, contracta solvitur onligatio defectu conditionis quae ab alterutra parte non impleatur, et cuius
oxecutio cxpresse vel tacite a contractu subaudiaiur. Id potissilocum liabet in contraclu bilaterali quoties alteruter con-

mum

trahens pactis deest. Tunc certe pars altera omni obligatione liberatur; essetenim iniustum ut una tantum pars oneri subiaceat
in lavorem iUius, quae datam violavit tidem. Atque hae potissi-

quarum contractuum obligatio dissoiviquas breviter innuisse sufficiat.

117. Polius omiitendahic minime estmagni momenti quaestio,
quae non parum ad mores intcrest: utrum videhcet usura illicita
sit, necne. Est autem usura lucrumcx mutuo quaesitum^ seu ex
usu pecuniae, quae alteri commodatur. Quae quidem quaestio re
solvi ncquit, nisi antea duo probc inlelhgantur: quid pecunia sit,
ct in quo eius usus reponatur.
Atque ad primum quod attinet, res in commercio positae capacitatem quamdam habent utihtatisairerendae, vi cuiusliomines
ad eas cum rebus aliis vicissim comnuiiaudas inducuntur. Hinc
ex communi existimalione determinata quaedam quantitas valoris cuique inest rei respectu aliarum, quibuscum commutari potcst, quae pretium earum intrinsccum nominatur. At sit mntatione rerum cumrebus, ope sohus vaieris intrinseci, commercium
mr.in videntur causae, vi
tur,

multiplicem difhcultatem obiiceret. Principio enim

cssent; utearum. prelium,
quod ex hac comparatione emergit, irmoU'Scerel. Deindo, multae

cxcrceretur

res singulae

cum singuliscomparandae

sunt res quae asportari nequeunt, ut praedia, domus

ac rcliqua

lURIS

quae
gno incommodo etpericulo

NATUB4E

173

Terldo, ipsae res mobiles saepe sine

stabilia dicuntur,

ma-

non possunt. Ilinc apud

cultas gentes merx aliqua introflucta est, cui valor quidam detefminatus tribuitur respectu rerum omnium commercio subiectarum. Qiiae proinde evensit communis ceterarum mercium mensura, atque ad earum pretium repraesentandum et quo lubeat transferendum inservit. \l-dec pccunia est; quae idcirco conlinet pretium rerum eniinens et definiri possel: merx ad ceterarum valoreni dcsignandurn ct transcchcndum destinata. Porro, ut patet, pro muuere boc excrcendo opus omnino non erat ut metallum abquod deligeretur; nihilominus apud cullasgentes id invaluit, nlpole quod per se pretiosum sit, satis dividuum, corruptioni minus obnoxium, facile ad asportandum, et capax recipiendi retinendique notam aiiquam, qua ad vitandas fraudes obsignetur.
transferri alio

usum concuiusUbet tunc habetur, cum illam adhibemus pro utilitate aiiqua exinde decerpenda. At id respectu pecuniae tuin intercedit, cum actu eam expendimus adrem aliam noquos repraesentat reapse
bis comparandam; seu cum valores
118. Declarata naturapecuniae, facile patetquid eius

sliluat.

Usus enim

rei

hoc enim dumtaxat commodum

includit quatenus pecunia est. At vero pecunia cum expenditur,
amittitur titque alterius. Ergo pecunia, prout talis est, earum rerum numerocontinetur quae, dum adhibentur, absumuntur, atque
ideo usum cum dominio confundunt. Eius enim respectu facultas
ntendi a facultate destruendi vel alienandi non distinguitur. EfOcitur hinc ut pecunia dari mutua alteri nequeat pro intogra utilitransvehit de

manu

in

manum;

tate capienda, quin continuo eiusdem dominium a mutuante in

inutuatarium transferatur.
His praeiactis, ad quaestionem resolvendam veniamus. Dico itaque usuram per se iure naturae esse illicitam, propterea quod con-

tractus aequalitatem

non

servat.

Nam mutuum,

ex quo

illarepeti-

ad contractus bilaterales pertinet; quorum aequitas in hoc

cernitur, quod utraque pars ad tantundem praestandum adstrintur,

gatur.

Ergout

iustitia

mutuam, tantam

mutuo

constet,

quantamalter pecuniamdat

quidquid adiungilur, departium aequalitati repugnans. Sed detrimentum hoc reveraadiungitur, cum apponitur usura. Usuraigitur
iustitiae adversatur. Xec ad vim huius illationis vitandam obiicere
potes valorem usus, qui in commodanda pecunia alteri conceditur;
siquidem, ut dictum est, usus eius a dominio et proprietatc non

trimentum per

differt.

alter restituere tenetur;

se est

r.r.EMENTA

17 i

119. inquies,

rom non sic mctapliysice

communi exisiimationi

moraliter, pront

csse considerandam, sed

subest;

communi autem

existimaiionc separari posse valorem constantem pecuniae a valore nsus, qiioties spectatur ut instrumentum quo commercium
exercetur; atque ideo lucrum aliquod iure exinde decerpi, sicut
iure decerpiturlucrumex instrumentis quibnslibet

commodandis.

Repono, fieri quidem id posse, servato tamen dominio pecuniae

pro mutuante; sicut dominium inslrumentorum, quorum usum
quis alteri locat, apud ipsum locantem remanet; cui proinde pereunt, si forte pereant, Id vero si fiat, conlractus mntui incontractnm societalis migrabit in quo alterpecuniam,alter operam con;

lucrum autem inter utrumque dividitur. Atin muiuo proprie

dictodominium pecuniae reapse in mutuatarium Iransferetur quod
quidem clarissime elucet ex eo, quod si quavis ratione pecnnia
iila pereat, mntuatario perit. Ouare distinctio subtilis adversarii
locum hic nullum habet,
Urgebis, in mutuo pecuniam praesentem cum pecunia deinceps
ex promissione reddenda commutari; hinc vero enasci honestatem
usurae. xNam pluris est pecunia efrectiva et praesens, quam pecu-

fert;

nia promissa el futura.

Verum ne

id

quidem adversario

suffragatur.

Nam

si

quando pe-

cunia promissa minoris aestimatur, quam pecunia praesens; id

intervenit non ratione ipsius pecuniae, sed ratione adiunctorum
quac forle circumstant. Nam si is, qui pecuniam dat mutuam,

eam commercio subtrahit, profecto ilkim supplere nequit pecunia

promissa; ac proinde damnum aliquod revera subil. Itemque si
mutuatarius suspectae fidei est, pecunia actualis lanto praestabit
promissae, quando res cerla rem dubiam antecellit. Cum allerutrum coniingit, tunc profecto licebit aliquid pacisci suprasorteFU,
seu ultra pecuniam quae mulua datur. Sed tunc non de usura
contrahitur, sed de periculo aut damno quod alterutra pars subit,
,

quod

certe pretio aestimabile censetur. At vero, his

remotis

cir-

cumstantiis, pecunia promissa ab homine, qui datae fnlei deesse

nequit, tanti valet quanti pecunia quae otiose scriniis asservatur.

Idque adeo verum est, ut saepe pecuniam apud alios deponere soleamus, accepta syngrapha, quae aliud profecto non est nisi pecunia promissa; atque hoc dum facimus, nemo credit se minus
accipere

quam

deposuit.

Denique sl quis obiiciat pecuniam censeri fructiferam, ac proinde pluris aestimandam esse quam sit valor actualis, quem praesefert

respondebis

eam

non per se, sed ob induad hanc industriam ordinem nullum

esse fructiferam

striam possidentis. Quare

si

lUBiS
atite

NATURAE

175

exhibebat, eo (|uod commercio destinata non erat; non alium

Yalorem praeter obsignatum offert. Quod si deinceps mutuatario

lucrum importat, iniustum est iit pars eius mutuanti cedat; tum
quia res domino

utilis esse

debet (per

mnluum aulem

proprietas

pecuniae, ut dixi, in mutuatarium transfertur), tiimetiam quiaex

iucrum enascitur; iniustum autem est allenus industriae sibi fructum usurpare.
120. Verum, ut haec vera sint, tamen potest societas, ad commercium promovendum, sancire ut quipecuniam mutuam accipit,
aliquid danti retribuat, quod lucrum legale dici potest. Nam ia
praesenti commercii amplitudine et vastitate mutuntio pecuniae
non modo utilissima, verum etiam omnino necessaria evasit. At

liuius indiistria

valde difficulter invenirenturqui

tate allicerentur;

eam mutuam

darent,

si

nulla utili-

ex quo commercia et rerum permulationes ma-

gnum detrimentum

caperenl.

Societas igitur, ut buno

commnni

prospiciat, sicnt vectigalia, tributa et alia onera pro publica uti-

imponere individuis potest; ita etiam inshabet praescribendi ut qui mutuae pecuniae beneficio frui avet, determiiiatum lucrnm mutuanti rependat. Tunc illud accipere licebita mntuatario;
siquidem non accipitur utusura, sed utpraemium a legecautum.
Videhac de re TapareUium, apud quem hancmateriam diligentissime perlractatam invenies ^

litate

Saggio teorettco di dritto naturate

ecc.

-4_i2<?-

Diss.

IV,

c.

IV, art, A,

ELEMENTA

lURIS

LIBER

NATURAE

11.

SOCIALC

lUS

INTRODUCTIO
Ex angusto individuomm circulo ad amplum
tum gradiamur. Hic longe magniticentior atque
,

societatis

ambi-

nobilior ad con-

Inprimisenimliocloco non modo nova iura et olticia propter novas relationes, quas iiom.o suscinatura immediate
pit, manifestantur; sed illa etiam, quae ex eius
dimanant, vastiore theatro se iii scenam producunt et diversam
hoc stayini exerunt, propter novas modiiicaiioncs quibus in alio

templandum conspectus

obiicitur.

tu emciuntur.

Deinde

altior

iurinm humanorum cognitio exhibe-

cumulateque
tur. Nam quid intelligens liominis natura ferat plene
indivisingnlis
in
prout
ium
non
ea
perspici minime potest ; nisi
duis separatim inest, sed prout in eorumdem coUectione se explivis
cat consideretur. In hoc enim dumlaxat rationalis natnrae
pulchritudo, perfectio tota quanta est, relucet et cernitur; qnae
,

nonnisi

admodum

detinita ac

magis minusve

arctis limitibus cir-

cumscripla in quovis seorsum apparet individuo. Quod si ita non

individuoesset incassum et sine scopo humana natura in lanta
et quiiteraret
qiiasi
toties
rum et generationuni muliitudine se
,

busdam

veluti nolis mullifariain distingueret.

Quae cam

ita sint^

ELEMEXTA
momenli

17(S

nemo

cst qiii

non vidcat

qiianli

sit

praesenti hoc libro et posteriore, qui postremiis

assiimimus. In quibus tamen

argiimenlum
erit, a-l

ut uatiu'a rei, de

qiiod

tractaiidum

qua agimus, po-

non aiiud investigabimus, nisi principia illa universalia atque immutabilia, quae operalionem Iiominis iusocietate coustituti
temperare debent, ac proinde iura et ofticia suppcditant, quae sociali adveniente statu ex eiusdem natura resultant.
Atque ut clarilas et ordo opportunus minime desiderelur, quem
maximopere curandum esse arbitramur aliqua liic veluti in vesiibulo innuenda sunt, quae notionem societatis generatim attinent. Agc itaque nomine socielatis generatim inspectaeniliil aliud
intelligitur
nisi innctio jjliirium in comniunem aliqucm finem
suis actibus conspirantium. Hinc apparet eam nonnisientibus ratione pracditis competere posse. liaec euim dumtaxat fmem, prout
praesertim communis est apprehendere atque ad illum obtinenstulat,

dum una cum

quibuscum sociantur, actiones suas collineare possunt. Ad id enim aperte requiritur tum vis intelligentiae
qua bonum aliquod generale, quod plures perficere et augere valeat, concipialur; tum libera voluntas, quae illius assequendi cupiditate permota, facultates ceteras harmonicecumahis qui simul
cooperentur, impellat. Ouae quidem iu entibus ratione destitutis
locum habere nequeunt. Haec enim entia etiam cum simul exstant atque ideo iunctione ahqua materiali forte afficiuntur
boaliis,

num commune

cuius socii etiam participes

efliciantur

nequa-

quam percipiurit. Quamobrem se ad illud consensione mutuaprocurandum actiouibus suis movere nou possunt sed ad similiter
agendum aut impulsu aliquo mechanico aut sensili instinctu de;

terminantur.

Immo homines

idem bonum

singuli

efforniant, nisi

bonum

circa illud, prout in

etiam

illud

etsi

forte procurent;

simul ahcubi exslent

et

tamen societatem nequaquam

quatenus

omnes redundare

commune

est intendant, et

debet, conspiratione

mutua

operentur. Quare ipsa multitudo entium ratione praeditorum per se

nonnisi partem matcfialem societatis suppeditat; sed pars formalis
nisi ex consensione voluntatum in eumdem
finem conspirantium ex quo harmonia quaedam mediorum exsurgi.t ^, Atque huius consensus et harmoniae procuratio munus
est auctoritatis; quae proinde semper in societate requiritur et ad

non dliunde habetur,

essentialem eius conceptum pertinet.

-1

(I

Apposite hlc TulHus

coetus multitudlnis
ciatus

it

Z?e

Rejh

lib.

Respublica est res popull

sed est coetus iuris consensu et

IU^

populiis
utilitatis

autem

noii

omBiS

communione so^

,.

IIJRIS

NATURAE

179

Hinc etiam apparet cuiusqiie societatis fandamentum

mutua benevolentia constituendnm esse. Ouod quidem ex universali illo priacipio iuris
ordinem serva evidenter fliiit. ?\am
proprie

in

societas

quaecumque tandem ea

sit

lioc

maxime

sanctione certa contirmet et deterniiiiet clarius

etiam modificet augeatque relationes

periicit

quibus natura sua

ut

quibusdam

et in

homo

homini devincitur. At liae relationes, ad geiieralem formulam redactae, Imc revocari vidimus, quod quisque alios diligere teneatur
et idem bonum, quod sibi appetit, pro iis velit. Ergo nisi societate
constituenda ordinem naturae invertere aut labefaclare cupimus;
hoc iunctiouis humanae fundamentum sartum tectumqui^ servetur
oportet. Quapropter socii non tamquam media, sed taniquam fines
se invicem spectare debeut; siquidem omnes reapse viritim
prout membra sunt et partes eiusdem totius, ad idem bonum pariiiteuduut ac
ticipandum concurrunt, idque, prout commuue est
xveiuti suis actibus eiaborant. Ex quo discrimeu elucet, quod inter
,

societatem et proprietatem iutercedit.

res sibi devincit propu^r

Nam homo

suam dunitaxat

vi pioprielatis

utihtalem, easque proin-

de ut media tantum considerat; at contra vi sucietaLis ceteros sibi

seque aliis copulat non sui tantum gratia atqiie emolumento
sed
,

gratia

emukimenti communis

quod

socii etiaui

omnes pro

virili

sua parte adipiscaulur. Secus si quis ceteros huuiiiies prupier sui

ei persotantum utihtatem sibi adiungeret finem in. inedi.iiiii
^

nam

in i^eni cuuverteret

atque ideo naturae ordiui reluctareiur

ut ahas diximus hommem quemque ut pei suuam el huum

rerum univei-sitate semper spectandum esse nibet.
Ex quo etiam sequitur societatem, quahscumque sit, ab ordine
morah nunquam cogitationem abstratieie. Eteuun societiis iu huc
fuudatur, ut t)ouum aliis velimus bouum auteni qiiod aiiis maximevelledebemur, estbouum houesium cui, si quid repuguat,
id bunum esse homiiii uequaquam potest.
Ex uoliune societatis quam paulo aute iuiiuimis, claret eliam
qiii

in

cur

siicietas

spectatur

quolies ut suhuectum iunbiis et uthciis lustructum

tamquam uuuin uhquid

cunsidereiur

ac pruiude per-

Nam, cum societas inde habeatur

qiiod plures in euiidem hnem ac media iiiuc
duceutia conspireut; profecto inihvidua quae illam consiituunt
idem intetligere, idemque velle atqiie ad idem coutendere oportet.
Quare sic se gerant necesse est, quasi euudem iutellectum eam-

soaa una moraUs

et iuridica appellari suleai <.

Hac appellatione

tlistinguitur a

pcrsona physicaj quao non

viduoruiUj se indiviiUio separatim accepto coosUtuitur.

coliectione indi-

,
,

ELEMEXtA

180

(lemqao volaiitatom liaboant. Idom i^itar sabiectam iarium atqae

acl considorationem moraiem quod altinet
revera
officionim
,

constitaunt.

Atqne hinc
Etsi

tas.

singulis

plicelur

physica

omnino
dividuis

cum

ad

collifii

potcst iuris socialis a iure individuali diversi-

enim idom iustitiae .conceptas eademque iex nalurae

hominibas separatim et eorum se sociantium coetui apniliilominus subiectum diversum est
prout persona
a niorali discriminatur. Unde, quamquam saepe eadem
iura et oflicia emergant pro societate ac pro singuHs in(quoliesnempein sola rationali natura fundantur) tamen
naturam collectionis plurium personarum seu ad ipsam
;

socictatoni

prout sociotas est

praeciso

diversa iura et ofticia ex

advertitur cogitatio

proficiscuntur

illa

quae in persona

ut
physica seorsum inspecta minime considerari possunt. Sic
exomplum aliquod afVoram, lioc ipso quod persona physica pluri,

bus non conilatur

quibus constat, non

iuridicis relationibus

est.

cum

singulis partibus

enim earum subiectum iuris

At porsona moralis, cum pluribus personis coalescat, mutuas
afticitur

nulla

relationes morales inter totum et parles revera suppeditat; atque

ideo iura et officia exhibet inter eos

repraesentant eiusque
privato

fanguntur munore

ceu

et

qui universam societatem

aihiiinistrationi

advigilant

membra

atque eos qui

socialia

simpliciler

considerantur.
Sociotas

generatim dividitur in simplicem et compositam

aliis minoribus sociotatibus coalescit. Sed prae-

prout nullis aut

qua sociotas in completam et incompletam distribui potest quae tota quanta est a tine desumipropter quod mutuo iuvamine adipiscendum
tur. Nam bonum
homo cum aliis sociatur potost esso vol dotorminatum in aliquo
cipua partitio

esse videtur

illa

peculiari genere

universalitatom

vel involvore potest in

ita ut

que eius activitatem

quamdam
humanam omnom-

suo conceptu

totam veluti porsonam

attingat. Si

primum

accidit, sociotas

pleta vel partialis omorgit, quae non quidquid ad

sed poculiarom

hnem

incom-

hominom

porti-

nec totam vitam iiominis, omnesque eius viros ad se convortit, sed gradum aliquem
dumtaxat aclivilatis determinatasquo actiones rospicit. Eiusmodi
sunt ex. gr. societas litteraria, aut scientiUca aut ad industriam
spectans, ahaoque consimiles, Sin automalterum eveniat, societas
completa erit quae non ad poculiare bonum sociis procurandum
restringitur, sed aut quidquid ipsos perficere possit mediis quibusdam sibi propriis adipisci connititur aut saltem in universam
tinet

sibi proponit;

'ipsoiiim actiYitaieiu iaflux.uni aliquem sibi Yindicat.

NATURAE

lURlS

181

Huius generis (res societates existunt: domestica^ civUis, et requae in determinato jiyro singularum proprio ad integram
hominis personalitatem spectant. Quod autem liaec solae tres species perfectae societatis iure numerentur, facile patet. Nam homo,
integre acceptus, in triplici relatione considerandus obiicitur. Priligiosa,

mum,
nitate

prout ad se in ratione individui complendum atque perenquadam donandum societatem ahquam init; et id habetur

rit et

relaliones

cum

bonum

huius vitae proprium conquiceteris hominibus stabiliter ordinat, atque ad

\ifamiliae. Deinde, quatenus

hoc suppetit civilis societas. Postremo in quantum directe felicitati aUerius vitae et relationibus studet, quibus cum Ente supremo
adstringitur, cui muneri sepondet societas religiosa. De his igitur
tribus societatis speciebus hoc hbro disseremus, ut sufficiens iurissocialis notitiaabadolescenlibus comparetur. Et quamvis potissimum in societate civili enucleanda insistemus; nihilominus de
aliis etiamquantum nccesse erit dehbabimus; tum quia notionem
,

tum etiam quia cum societate

enim elementa et germen civitatis suppeditat; Societas vero rehgiosa media exhibet,
sine quibus civilis cultura et pax consistere nequaquam possunt
ac finem civitatis complet et altius attolht. Haec autem omnia
societatis perfectae ingrediuntur,

civih arctissimo vinculo copulantur. Familia

iuxta ordinem,

quem sequimur

separatis capitibus gradatim ex-

plicabimus.

CAPUT PRIMUM
DE SOCIETATE DOMESTICA.

ciuribus suciftatibus cualescit:

ex partibus ex tribus sim4}U

nimirum coniagali quae in iun-

ctioue viri et uxoris posita est

acprimum famihae

Societas domestica, quasi totum

meutum; paterna, quac

iugio suscipiuntur,

queunt, adsciscuntur.

praebet funda-

viget pareutes inter et liberus, qui

lierili^

ad praestanda opera

quae exsurgit ex dumino

ex con-

et servis,

qui

quae parentes

et liberi per se praestare ne-

Harum trium

coUectio familiani constituit

plenam et perfectam. Ut igitur Iihuc enucleemus, de singuhs partibus, unde conflatur, separalis articulis loquendum erit, ea deligendo quae proprie ad ius ualurae pertinent

et

magis intersunl.

ELE\rENTA

18?

Articulus

I.

De natura matrimonii.
121. Matrimoiiiiim

;i

iure

romano

ilefinitiir:

coniunctio viri

ct

uxoris individaain citae consuctadincni rctinrns. Totum enim

quantnm est socieiate constitmtur ex individiiisdiversi sexns coalesi;ente, quaeconsianii (jiiadam iiinctione integrumetcomplelnm
principiumetrjrmant, exiiiio ;irneris humani propa^^atio dimanet.

Sapiensenim rerimi

aiictor

ut sexudiscrinniialo

i^t

eamdem

oivlinator Deus, liomineniitacondidit,

naliiram iu dno vtduti subiecta dis-

tingueret et inxta legrs a se latas ad unitatiMn aliquam coustitu-

endam

dirigeret.

Oiuuv etiam

iitriiiS(|ue

iiigcnium

et

dotes ita tem-

peravit, ututrinqiie invamenet qiiasi complemenUim iiiiius ope alterius exsur^eret. Hinc non raodo susce])tio sobolis, vi cuins Iiomo
perpetuitatem qnaiidamsihi impartitur, iion aliundeqMam ex coniugio haberi potest; verum eti.un omues morak-s, apiitudiiies quibus vir aiitmulier oriKiturita nuituo res|joiideiJl, iit iiiti*r se harmo-

nice concilientur, et aliae ad alias lempcrandas vel perlicieLidas mi-

Xon immeriio igitur aiitpiis ihxcrit, ha; societate

qu.mi lam duarum personaliLatum habeii, ex qua

rillce conferant.

fusionem veluti
integraqiiaedam et perfccta personalitas emergit, (]uap humano generi rite propagando idoiiea sit, et mntuis partium iudigentiis apte subveniat. Ouapropter etsi essentia coniugii iii lioc poiiitur, quod
imum et indivisibilo priucipium constituatiir propagativum humani generis; tamen tiiiis adaequatus est tum subolis susceptio, tiim

mutumn anxilium couiiigum.

122. Gum tam ai"cta sit societatis
vitam tam

late

complectens, stabih

huiiis colligatio et

admodum

hnmauam

fiiudamento et spa-

tioso niti debet.

Hoc fundameuinm

quo tamquamex

ra lice pullulant ofhcia omnia,qiiibus utraqne pars

erga alteram aiUtriugitur. Et saue

est

si

amor siucerus

et plenus, a

couiugahs societas exinde

duabus persimis una veluti perhciatur; quomodo id obtineri poterit iiisi nna alteram perinde spectet, quasi
suam veluti partem, vel melius quasi partem quae simul ciim
ipsa coucurrat ad unum aliqnod eiFormandum? At vero id sine
arctissima dilectione mntiia intelligi nequit. Hac enim dumtaxat
constituitur, quoil e

entia moralia invicem attrahuntur, et

viuculo inter se vicissim

copulantur. Porro dilectio eiusmodi a ratione potissimum ingequam

nerari debet. O^iare nou tam externa corporis venustate
,

moralibus potius persunae dotibus et animi veluti Uueauientis

q:^-

lURTS

citanda

amor

est.

Quol qLiidem

NATURAE

noii oiodo reqiiiritur at

sed etiam ut

ille efiiciatur;

183

stai)ilis et

homine

diixnus

constans esse possit.

Sensus enim miitabilis

est; atque ea, quae corpus attineut, brevi

Quare sensiies qualitates, sine animi venustate et decore, valde deciduum et defecturum amoris priucipiumsupptiditant.
123. Ex iis, quae dicta suni, luculenter apparet nuptia?; lumestas esseac rationi consentaneas, quippe quaeordinationi divinae
respondeant et inclinaiioni uatiirae non rao<lo sensili sed etiam
rationali. Ac sane, siDeus scxns (iilTerentiam instiluit et ita temperavit, ut conformatione sive physiulogica sive morali una pars
ope atterius com.pleretur, et in debito veluti sisteret arquilibrio;
hoc ipso utriusque leizilimam iunctionem ?e probasse monstravit.
Nam ex rerum relationibus naturaeque ordine iinis supi-emi arti-

deflciunt.

fieis, omnia sapienter gubernantis, eruitur. Praeterea propagatio

humani generis et permansio speciei humanae nounisi por cuniugium haberi potest euque dempto, genus humanum una tantum
;

generatione absolveretur. Ergo

cum Deus

propagari homines et
apex creationis et hnis universi visibi]is),cuniugium intendissedicemlus est. Quare ad ipsumineundum prupensionem homiui indirlit, dirigendam tamen a ratione, quae dominatrix in homine facultasest; et cuius sublaiodictamine, homo infia bratorum cuuditiunem abiicitur.
At quamvis commbium honestum sit, et, ut ait Apostolus, hi
omnibus honorabile J; eo tamen longe est praestantior caeiibatus. Qua iu re duplex caelibatus distingui debet:alter qui vitium,
'alter qui virtutem suadam et cumitem liabet. Caelibatus viiiosus
ille est, qui idcirco colitur ut nuptiarum onera fugianiur et tiberius cupiditati sensili fraeua laxentur. Hoc nihil deterius aiit detestabilius concipi potest. Vires enim animi et corporis maxime
euervat, naturae ordinem pessumdat, ad omnem licentiam et vitioruin coenum pertrahit, familiarum pacemdissolvit, ipsiquepiopagalioni huminum reluctaiur. Quare nou modo execraudus est,

permanere

velit

siquidem homo

est

hominum societate extirpandus.

qui virlutis amore servatur, nou modo

sed etiam omui conata ab

Gontra, caelibatus,

tus est et hunestus, sed etiam

summopere commeudaiidus.

profecto est; siquidem, ut diximus, nulia ubligatio uubendi

lici-

Licitus

quem-

quamadstriugit, praesertim genere humanosatis propagato. Et licet

coniugiumuna cum oneribus commoda etiam complura alierat, his
tamen valedicere homo potest; iu hoc enim nnili iuiuriam iufert,
sed unice iure utitur suo ac libertate circa privatae suae vjtae di'
\

Honorabile connuhium in omnibus. Ad

Ilciir.

XIII,

4,

ELEMENTA

184

Quod si ad causam, qiiae ad eiusmodi caelibatum impellit, animus advertitur

multo luculeritior veritas, quani tuemur, evadet.Haec enim causa
in virtute posita est, cui ut uuice addicatur homo, a nuptiis abspositionem, qiia certe a

nemine

spoliari potest.

stinet. Quis vero adeo elTrons et impudentis audaciae erit, qui homini facultatem subtrahere veht, quantam maxime possit, perfectionem conquirendi et in sola viriute excoienda augendaque operam collocandi ? Xec vero qualemcumque perfectionem status hic

complectitur

nim homo,
solulus

nes

sil

sed talem, ut excellentior nulla excogitetur. Ea e-

etsi

corpore coalescat, pcrinde se gerit, quasi corpore

unoiiue constet spiritu; siquidem

sensuum

perturbatio-

iugiter subiiciendo, planc periicit ut pars sensiHs a

hocmodo

rationali

quodammodo

absorbeatur. Quare

re meritoque

tamquam persoua humanam conditionem excedens

is,

qui

eslcaelebs, iu-

quam communiter haberi solet,

animo praeditus existimatur. Tanto enim robore se obfirmatum
ostendit, ut sibi plene sufficiat, quin muUebri auxilio levetur; tanla autem mentis alTectuumque aititudine supra vulgarem consuetudinem evehitur, ut sapientiae summique boni dilectioni, connususpicitur, et Jonge excelsiore,

bio quasi caelesli, adhaerescat ac familiae cura liberatus

tum ad cxornandum animum virtutemque

se to-

promovendam

in aliis

applicet.

ncmini mirum esse debet, si eiusmodi caelibatum summaveneratione semper sapieniesomnes miratisintmaximeque laudarint, tamquam aliquid quod homines in angeios vere
Iransmutet. Quod si ahqui inveniuntur, qui tam sublimem vitae

Quodcum

ita sit,

statum oppugnant; hi ex eorum gregc sunt, qui praeter sensum

nihil sapiunt, nec nisi animi procacitate pollent. Cum enim eiusmodi homunciones tam excelso animo, ut statum hunc sequantur,
se minime ornatos consciant, et abiecta quadam invidentia se ab
aliis virtule snperari aegre admoduni ferant; tantam humanaenaturae dignitatem de, gradu deiicere, et vituperare,

medio
Quod autem

placet, de

et, si

superis

pellere nituntur.

buccis inclamant: eiusmodi caelibes humanae societati inutiles esse; eorum non minus inverecundiara
quam stuliitiam manifestat. Nam societas non est aggregalio quae124.

dam plantarum

inflatis

aut pecudum, in qua quo maior est numerus, eo

miaior habeiur utilitas. Sed esl congregatio

hominum

ratione pol-

lentium, in quibus auimi perfectio potissimum quaerenda est. lam

vero caelibes, de quibns loquimur, idcirco a nupliis abstinent, ut

de perhciendo animo unice cogitent

pere curant

id,

quQd potissiioum ad

et adlaboreut.

bonum

Ergo maximo-

iiuminis et societatis

185

lURIS NATUPu-^E

perlinet. Idqiieverum est, etiamsi vitamomnino privatamdegant,

atque ad se in contemplatione veri et amore boni unice exercendos
invigilent.

Nam

qui se perficit,

liumanam naturam

et

societatem

indirecle perficit, cuius certe est pars.

At aliorum etiam utilitatem, ad moresquod spectat, eorum virtus

revera procurat. Hi enim liomines exemplo saltem magnopere conferunt ad ceteros homines supra sensum evehendos; cum quia

amorem in animis excitant, cum quia dominatum mentis in corpus iugiter persuadent. Quod si praeter exempluin, curam etiam iuvandi alios et educandi adiungunt, mirum in
praestanlioris boni

modum

iis insocietatem redundat. Xemo

ad aUos disciphna imbuendos, quam is qui, nuptiarum onere sohitus, famihae regendae negotiis non distinetur. Quis
autem magis idoneus ad sapientiam aliis communicandam excolendosque mores reperiri potest, quam is qui sapientiae unice stu-

enim

augescit utilitas, quae ex

est aptior

det ac temperandae cupiditati virtutique excellentissimo quodam

gradu acquirendae se penitus mancipavit?Id adeo naturaipsaduce et magistra clarescit, ut barbari Americae nonduni ad civilem
cuUum adducti ministros protestantes, qui se loco sacerdotum cathohcorum ad ihos erudiendos obtrudunt, interrogare soleant num
uxores habeant necne; ac responso afhrmante suscepto, ab iis se

edoceri detrectent.

AUae quaestiones agitari possent, quas inter haec eminet:

natura et flnis matrimunii exigat, ut sit unius cum una, seu

125.

num

an polyandriam

et

polygyniam excludat.

primum coniunctionem unius

muUeris cum pluribus viris iuri naturae repugnare. Adversatur
enim fini praecipuo nuptiarum, nempe procreaiioni et educationi
proUs. Haec enim incerta redderetur, quia sciri tunc non posset a
quo parente sit genita; ut cetera praetermittam, quae huius rei
Cui ut breviter salisfaciam, dico

turpitudinem patefaciunt.

unionem unius viri cum pluribus uxonon quidem opponitur, at naturae matrimonii parum consonat.Exinde enim conlractus aequalitas
et completa fusio duarum personalitatimi in unara non haberetur.
Longe enim inferior tunc esset conditio mulieris, quam viri; et mutuus amor defervesceret. Tum eliam pax et tranquiUitas iugiter turbaretur. Ut enim recte inquit Heineccius: Plures unius viri uxoQuoad polygyam

vero, seu

ribus, ea susceplioni certae proUs

>>

res invidia,

zelotypia,

aemulatio, et mille aliae causae quotidie

collidunt.lam enim mulier mulieri venustiori, iuvenculae, foecundiori,magisque amabili; iam plures earum marito unamaut
alteram sibi praeferenU; iam eadem alterius liberis erectiorisin-

ELEMENTA

188

genii vel patri panlo carioribns siicrenset

l.

Qiiare etsi in veteri

popiilum miiltiplicandnm pluralilatem uxorum, utpolciuri naturae non penitas repugnantem, Deusinduiserit;

testamento ad

fiilelern

tamen ulpote rationi non satis corifurmem, in novo plaue prohibuit:

potissimum quia per legem Evan^^elicam matrimonium ad primitivam et comjjjetam sui perfcctionem restituitet ad imionemChristi cum Ecclesia, quae una est, si^iiiiiicandam evexit.

matiimonium vi siiae naturae exquirere ut

mutuo coniu.iium consensu. Tolum enim, quanamore fundatur utrius(|ue partis, (|ui certe cum vio-

Deniqiie adveriimiis,

hbere ineatnr
tura est, in
lentia

et

ad iuuctioncm cogcnte

et

dissensu unius sallem coniugis

circarem versatur, quaeadius

conciliari nequit. Cui accedit(piod

maxime

individuale innatum
lis

libertalis cxercitio coutralii potest.

societatis natura,

dem

quae

totius

proinde nonnisi pcisonaAtque haec de primaehuius

jiertinet; ac

familiaefundamenturaest, satisqui-

dicta sint.

ARTICULtlS

II.

De mutui co7iiugum

Matrimonium

126.

bilessiut ad fincm

officiis.

ineundum est, ut personaehaconscqiicndum. Undeactas idonea requi-

in primis sic

illius

aptam iuchidat non modo

Non enim ad pr(lcm dumtaxat procreandfjin, sed etiam rite educan(!am
tum ad mutuum sibi levamen affcrendum, etdomiim, quam inchoant, sapienter administrandam advcrlcre animum coniuges dcbcut.
Opus est etiam ut aliqua nimis arcta naturalis coniunctio eos,
qui matrimonio inter se uniri cupiunt, ante non liget; ex quarelatione et officia dimanent, relationibus et ofllciis C(miugum non
satis consentanea. Secus enim ordo naturac perturbaretur; a quo
discedere nuhi unquam licet. Hinc iure naturae omnino vetantur
nuphae inter parcnlcs et liberos; officia enim revcrentiae etsubiectionis, quae liberos afficiunt erga parenles, relationibus aequahtatis contradicunt, quae inter couiiiges vigere debent. Quoad ceritur,

quae hrmitaU-m

et evoliitioncm

corporis, sed etiara mentis.

teros vero

gradus consanguinitatis aut affinitatis, etsi initio gehumaBi, ncccssitas propagandi speciem nuptias inter eos
ordini non repugnantes efFecerit; tamen, hac deinceps summola
necessitate
contrarium omnino dicendum est. Qua in re prolixa

neris

D$

iure naturae

ei

gentium

1.

3,

c.

lURIS

NATUBAE

187

nimis nec seniper facilis esset disceptatio, si de omnibns singillatim disserere vellemus, quud nos a brevilale, quam spquimnr,
longe abduceret. Quocirca generatim quasi per transennam innuimus, eiusmodi gradus, si valde proximi sint et relatioties gignanl relationibus mutuis coniuizum contradicentes {>mnino, inre
natnrae illicitas reddere nuptias; sin autem relationibus iis non
prorsus opponnntur, non satis conforme rationi matrimonium
ficere et in particnlari definiendos esse

ab
se matrimoninm snbiiei demunslrjibimus.
127.

nimia

ef-

aucturitate, cui per

Necessarinm qnoque esl nl qui matrimonio copulantur,

non discrepent inter se. Vix enim credi-

aetatis differentia

bile est

mntnum amorem

qui

fundamentnm connubii

autdeincepsdnratnrum esse

posse,

vel viceversa.
liaris

illa

Demnm

est, haberi

inter vetulam etadolcsccntem,

attemli etiam debet, an tantum rei fami-

suppetat, ut onera matrimonii snsiineri valeant. Secns brevi

iutoleranda paupertas,

infelicissimnm efticiet illum statum, qui

ad levamen putius conquirendum felicioremque vitam efficiendam
assumitnr. Haec tamen non absolute a ratiune iubentur, sed tan-

lum inculcantur.
potest,

Si

qnis

et individuali

autem contra facere

velit,

libertati iniusta vis inferretur

impedimentum apponeret.
128. Ouae dixi
matrimonium ineundum
,

suo iure uti

,

si

societas

spectant; eo

autem

coniuges se respicere debent, ut alterum ad alterum

omnino pertinere intelligant. Hinc violatio fidei coniugalis ex ipsa
essentia matrimonii inri naturae gravissime repugnat. Immo fides
eiusmodi omnino requirit, ul non modo fartis minime laedatur,

inito

sic

sed etiam affectn; nec coniux

amorem

na persona cummnnicet. Totura enim se

animum

etiam,

coniugi debitum
illi

cum

tradidit; proinde

alie-

quoad

qni potior in homine est pars. Deinde simul haenim ius possessionis qnod alter in alterum

bitare tenenlur; id

habet, et natura societatis

feri, qua invicem adstringuntur

Quoad regimen vero familiae et negotia definienda, generatim
suprema potestas in viro residet; cuius proprium est aucloritate
sua uxorem regere. Qua in re ionge a veritatediscedunt recentiores illi, qui non qnalemcumque sed omnino perfectam aeqnalita^tem iuter virum et uxorem adstruunt. Quos inter Ahrens, Krau-

doctrinam sequutus, licet functiones in familia obeundas pro

viro et uxore diversas statuat; utriusque tamen conditionem omnisii

110

aequalem esse dicit, ita ut nulla proprie in altero sit maritahs

enim ait, admitti non posse mulierem moraliter

potestas. Aperte
et iuridice

mo

inferiorem esse,

ac potesteti subiectam,

quam

ELEMENTA

188

. El inferius addit: Natura matrimonii

minime
patilur, sed familia duobus capitimariialem
poteslateni
quod
eam
allero
foris repracsenlet, altero quod
bus instrncta cst,
dirigat.
eius inlcriorcm \itam
At ut omitlam iucommoda etperturbationes, quae ex bac aequalitate et tlniilicilate monstruosam capitum in familia sequerentur;
certe lum physiologia tum psychologia tum etiam communis ho-

matrimonialem appellant

minum

sensus et ipsae sacrae litterac ad oppositum iudicandum

Enimvero negari nequit structuram midieris imbeadducunt.
nos
cilliorcm cssc viro, quifoi-liludine corporis, agilitate virium, firmitate membrorum longe praeslat. Vires autcm animi, ul prudeniia
consilii, et

vohmtalis constantia, multo excellenlius in virili sexu

quoad essentiam aeque in muliebri insint. Ilinc

explicantiu', hcet

natura ipsa dnce ac magistra apud omncs genlcs vir iu familia

praest mulieri, nec contra hunc morem aliquid unquam novatorum
voces valere potuerunt. Sacrae autem litlerae id perpetuo confirmant. Ait enim Apostolus Mulieres viris suis subditae sint... Quoniam vir capulestmulieres^ sicut Christus capuiest Ecclesiae 2.
:

EtS. Pctrus

onulieres suhclitae sintviris siiis

5.

Cavendum tamen

no imperium eiusmodi in despolismumettyrannidem degeneret,

cumreveranon sit nisi directivum, alque taleut potius bonestate
et ratione impellat, quam vi ad obediendum adducat. Immo quantum decens eril, curare debet vir, ut, quac ad familiae administrationem pcrtinct, potius ex comnmni conscnsu peragautur, quam 0dioso quodam impcrio. Elsienim uxori praeest, praeest tamenutso-

est

ciae

non

autcm pcrperam dissentire illam conspiimperando quae ad familiae

tranquillilalcm conducereiudicabit. Omnium enim

ut famulae. Ubi

auctorictaie sua Hbcre utalur, ea

cit,

commodum

et

ineptissimus ac

maxime bardus maritus

censendus esset, qui

mutata condilione, eius

ille

uxori totum familiae regimen traderet, ac,

arbitratu omnia gurberuari sineret.

Quod vero ad negotiorum partitionem attinet, recte dici potest

advirum, qui maiori amplitudine intelligeutiae donatur ac facilius ordinem concipit et externas familiae rclationes, pertinere ut
domum suprema quadam auctoritate dirigat, eamque extrinsecus
repraesentet. Qnae vero internam familiae curam respiciunt, ea
molius a muliere exercentur siquidem mulier aptior est ad eiusmodi minutiores reiationes concipiendas, et ad interius se colli;

-I

Cours de

Ad

clroit

Ephcsios

5 Epist.

I,

c.

c.

III,

naturel.

V,
V.

v.
\.

22.

NATURAE
mirifice una pars
lURIS

gendam

propensior. Sic

189
supplebit quod alteri

auxilium ac levamen alterius fiet.

Denique partes viri erga uxorem erimt, illam dirigere, nutrire,
defendere, inslruere, atque eo magis lionore prosequi, quo vi sedeest, et

XMS infirmior illa est. Yicissim partes uxoris erunt, sponsum pariter amare ac revereri, eiusque placita veluti legos a Deo sibi impositas accipere; rei familiari et tutelae filiorum diligentem ope-

ram impendere,

domesticis penelralibus cuslodiri velle, externis

virum suis curis reficere ac levare. Uterque

autem lam arcto iunctionis vinculo se mutuo teneri intGlligant,
ut unus animus in duobus sit corporibus, ac proinde idem sennegotiis defatigatum

tiant et veliut, resque alterius

ad alterum pertinere arbitrentur,

utpote qui eiusdem fortunae sunt socii.

Quod

facile erit, si

amo-

remillud, unde primitus ad matrimonium ineundum moti sunt,

iugiter servare ac fovere studeant.

Articulus

De

inclissolubilitate

III,

matrimonii.

Om

protestantismo adbaerent pbilosopbi, quamvis et ipsi

divortiorum licenliam reprehendant, tamen generatini matrimo-

129

nium
gis

dissolvi possc aiunt, propter intolerandos alterutrius coniu-

mores aul gravi

alia causa, qualis esset

adulterium

malitiosa

desertio, aut quidquid aUudfini coniugii adversatur. Alirens vero,

quem

saepe meminimus, fatetur quidem coniuges bac volimtate

perpetuo in societate, quam contraxerunt, ma-

initio coniungi, ut

neant (quippe oppositum conciliari non possel cum dilectione,

quae matrimonii fundamentum est); at facta deinceps intervenire
posse asserit, quae coniugii dissolutionem provocent -. Quo casu
coniuges liberos manere dicit lum moraliter tum iuridice ad novas cum alia persona nuptias conirahendas.
At baec valde inconsiderate dicta sunt et impietatem continent.
In primis enim, cum non de re abstracta sed de matrimonio, quale nunc viget, sermocinanduinsit, in eoque determinando divina
polestas se ingesserit non ita ex iure tantum naturae definienda
quaestioest, ut de positivo bac in re Dei praecepto omnino taceatur. Dijinde distinguendum est divortium imperfectum, seu separatio coniugum quoad cohabitationem dumtaxat, manenle vincu;

a divortio perfecto,

lo,

-I

Optrc

alias citato paj.

quod vinculum ctiamabrumpat ac

170

ct se^.

potesta-

ELEMENTA

190

tem ad altera vola transeundi coniugibus faciat. His praeiactis, ad

quaestionem eniicleaiidam accedimiis.
130. Principio itaque certum estmatrimonium perse spectatum,
quod ipsc conccdit Ahrens, voIuntattMri perpctnae unionis in sponsis subandire, ncc vi suae naturae un([uam abrumpi. Id euimexquiritamor, quo ad hanc societatem ineuntlam homines impelluntur, et ipsa eius induies miinifestat,

cmn

ad

unam

veluti

persona-

litatemex duabus conflandam tendat. Niliilominus contingere poteruntcircumstantiae, qnae imperfectum divortium suadeant, atque a cohabitatione coniuges separari iubeant vel permittant. Si
cnim fiiuod nc accidat omni cnra cavendum esl) mntuus amor

non modo defervescat, sed in odium convertatur, ita ut tranquillilas vilae et pacifica domus gubernatio haberi amplins nequeat,
vel aliud simile contingat scopo coniungii omnino repuguans;
certe non modo licita seit laudabilis erit, immo qiiandoque etiam
^necessaria, coniugumseparatio. Pariter si coningum alteruter fidem matrimonii violet aut perversa fugasocium deserat, velgravitcr divexet
ius alteri erit a nocente discedere ad se iniusta op;

presslone liijerantlum aut alterins scelns

dum.
lioc

tali

separatione punien-

tamen (pioad coliabitationem tantum intelligendum est;

cnim snflicil ad maium illud avertendum, nec aliud revera
Id

probant rationes, quae a defeusoribus divortii afferuntur.

131. At quoad divortinm perfectum, in quo non solum cohabi-

removcatur, sed vinculum ipsum coniugii pereat; negari

penitus excludi. Goncipi enim nequit vera unitas nioralis duarum personaiitatum in
unam integrani et completam, nisi earnni innctio perennitate et
constantia minime defectura donetur. Et sane sola cogitatio vel
suspicio hyputesis obventnrae, qua couiugale vinculum rescindatalio

non

potest id a perfectione Imius societalis

amorem

quo arctissime
tamquam una
vita viventes, eiusdemque sortis omuino participes. Qno enimanimo pars una alteram adscire posset ad intimamatrectuum rerumque omnium, qnas possidet, communicationem, nisi illam tamquam perpeluo ad se pertinentem cogitaret?Communicatio eliam
mutua bunorum, in hac societate tantopere requisita, labefactatur; quia non amplius res unius tanquam ad alterum aeque pertinentes speclaretur, sed uterque coniux privatae utilitatis studio
iugiter tentaretnr. Timenda enim semper esset divisio et omnitur,

valde debilitat in coniugibus

toneri debent

nec

facile sint ut ipsise

illum,

considerenl

moda separatio. Tandem aequalitas contractus vaide lacflitnr; quippe cum in hypotliesi solnbilium imptiarum longeinferiorsit con=
dilio mulieris,

quae primo iuventutis floreet praerogativa virgini-

NATURAB

lURIS

19 1

orbata vix aut ne vix quidem iiiveniret cui iterum nubat.

pericula,quibus ipsa certae sobolis procreatio et eduomittam
Ut
catiu obiicitiir. Pi'ufecto educatio ius quoddam est imlivisil^ile, quod
tatis

ad utrumqueparentemsimulspectat;et cuius exercitium peue tertiam partem vitae iiliorum occupat. Quomoilo igitur perfici iuxta

ordiuem naturae
lis

liabeatur

poterit, nisi stabiiis et

perpetuasocietas coniuga-

132. Niliilominus negari nequit,

solo iure naturae considerato,

nonnullos contingere eventus, in quibus absoluta iudissolulDilitas

non satis evidenter oppareat. Qua in re apposite Bellarminus Si

consideremus, inquit, matrimonium ut ofticium naturae ad propagandam sobolem, aegre potest reddi ratio cur ob sterilitatem
coniugis non liceat eam dimittere aut aliam ducere <. Idem

('.

coniux perpetuo morbo laboret aut socium malitiose

enim ad cetera iucommoda generatim cavenda atque ad vitandas fraudes, quae irrepere possent, et soUicitiores in
proprio oflicio conliueudos coniuges, longe oppoitunius videatur

dicatur

si

deserat. Etsi

etiam pro hisce aut consimilibus circumslantiis coniugale vinculum non abscindalur; lamen hoc non absolutam necessitatem

si

perpetuitatis sed maiorem naturae congruentiam ostendit,

ex qua legitima aucturitas ad eam praecipiendam sapienter moveatur. Qnare decreturium argumentum, cur nuptiae in lege Evangclica omnino iudissolubiles sint, ex divina praeceptione depromilur, quae tautam tirmitalem hiiic vinculo impertiit, ipsumque
nativae suae perfecliuni restituit. Matrimonium enim in Ecclesia
evcctum est ad diguitatem Sacramenti indissolubilem Christi cum
Eccleda unionem signiticautis. Unde, ul inquit Apostolus, nonut iterum nunisi morte aiterutrius coniugis al">rumpitur ita

eius

bendi

sil

facultas

2.

Immo,

ut

Christus in Evangelio,

ait ipse

iam a mundi exordio hoc praeceptum a Deo datum homini fuit,

nec nisi ob pervicaciam animi iudaeis in lege veteri repudium
uxoris in sola adulterii causa permissum esi. Sed remota imperfectione illurum temporum, et homine vi gratiae ad longe nobiliorem ordinem adducto, conseutaneum fuit ut matrimonium ad
1

Cc Motnmonio

1.

4.

I, c.

2 Eu Pauli vcrba ad Roman.

viro alli(jata est legi;

(I

viri. Jfjitur

c.

Nam

quae suh viro

autem mortuus fuerit vir

si

vivente viro

vocabitur adultera

si

est

mulier

vive^ite

eius, liberata est

fuerit

cum

a lege

alio viro.

praeJis autem, qui matrimonio iuncti sunt

Tnm prinia acl Corintli. c. 7
Domiiius, uxorcm a viro non discedere ; quod si discesse cipio non erjo, sed
B rit, manere innuplam aut
viro suo reconciliari. Et vir uxorem non dimit:

(afj etc.

elemknta

Vj2

atque ad completam
primilivam
perpetuitatem
perfectiunem
quae
exquirit. Idpropnae naturae
dum
efiici
poluit,
quod
Deus
eiusmodi onus
que eo congruentius
iniponit, interna eliam ope gratiae auxilia ministrat, quibns fasui institutionem revocaretiir

ci!e

perferatur.

J33. Ilis exposilis,

gcrunlin', enodandis

commodis enim

opns non est ut in

moremur, cum per

diflicuitatibus,

quae og-

se penitus corruant. In-

quae ex pravitate nnius conmedetiir divortium imperfeclum, quod

et perturbationibus,

iugis furte oriantur, satis

ob graves causas licitum esse diximus. Quod aulem separatione

innocens pars continentiam servare teneatur, licet insicut toleratur
tolcrari debet
si grave est
aut morbo aut
paupertate
ex
tamen
nupturiunt,
licet
qui,
al) iis,
humanis vitio
Atque
id
rebus
proliibentur.
alio defectu nubere
peracta,

vita, ct sine cnlpa,

vertendum

est,

malum cum

quae semper

in aliquo dellciunl.

Celerum

si

lioc

longe deterioribus damnis comparelur, quae non in

aliquo individuo, sed in tota societate ex dissolutione nupliarum

orironlur; optabilius certe, et longe levius esse videbitur, quam
solubililas vinculi maritalis.

Atque hinc etiam responsum sumes

coniugis depromilur. Nam suquae ex

sceptio liberorum in individuo uuo vel altero non est tanti, ut
maiuri buno ex perpeluitate vinculi coniugalis iu universum geDus huminum proveniente praevaleat.

pro

difilcnltate,

sterilitate

Articulus

IV.

De relatione matrimonli cwn potestate

civill.

non possumus quaestionem, de qua

nonnuIU tantopere delirarunt. Cum enim hi conspicerent
matrimonium contractinii esse qnemdam qui ab homine in societate constituto perticitur; illud nun modo in civilibus effecti134. Silentio hic praeterire

iuristae

bus, sed etiam in existentia et intrinsecis conditionibus potestati

civili subiectum esse dixerunt. Qua in re duo peccarunt. Pri-

mum, naturam

huius cuntractus perperam intellexerunt; deinde

elevationem eiusdem a Ghristo factam non cogitarunt. Ad eos igilur refellendos sub dupUci aspectu matrimouium consideramus
nimirum in sua perfectione mere naturali quatenus contractus
,

quatenus ipse contrasua periectione supernaturali

ctus ad dignitatem sacramenti in Ecclesia evehitur. Sub utroque
aulem respectu eius existentiara et internam vim a potestate ci
Yili pendere non posse demonstrabimus.
est;

et in

lURIS

NATURAE

103

Principio animadvertimiis

totam hac in rc coDfusionem iiide

profcctam esse, quod iuristae illi Statam politicum cogitaverint
tamquam omnipotentia quadam instructum, vi cnius iura omnia,
quae civibus inliacrent, ])rogigaat conservetque. Id autem falsissi-

mum

est.

Nam
nam

Status civilis

non

aliud sibi vindicat, nisi ut

pacem

terre-

multa iura subaudit

iam exsistenlia, quibus non internam vim sed externam tantum
tutelam impertit. Qua in re ut error vitetur, dispiciendum cst
cuius generis sint iura de quibus agitur. Praeterenim iura socialia, quae ex facto societatis politicae enascuntur, adsuntiuramero
individualia, adsunt iura domestica, adsunt iura religiosa quae
altiorem et a societate civili independentem habent originem. In
hacc se ingerere civilis potestas minime potest, quin in aheuam
scgetem falcem iniiciat; sed eos solos respectus quoad illa moderatur, qui exiisdem tamquam surculiab radice enascentes ordini
et iustitiam

inter socios procuret; sed

atque idep civiles effectus vocantur. Tales

sunt ex. gr. continia potestatis paternae, vi naturae non satis determinata ordo successionis in haereditate capienda
tempus
civih se interserunt,

cmancipandi lihos, tuteia publica coniugibus praestanda et alia

huiusmodi. His praeiactis sequentem constabilimus propositioneni,
Propositio.

Matrimonium^

Prob.

I.

Nequit subiici potestatl

mere domestica,
vi naturae.

mcre civUibus^m
non subditur,

cxccptis cffectibus

potestati civili

Ergo

civili id,

ceteris

quod ad iura pcrtiuet

personalia, religiosa. Atqui tale est

matrimonium

etc.

Societas civihs subaudit societatem domesticam; ac proinde

eiusiura non creixt, sedagnoscit et tuetur. Quare ea omnia, quae
ad constitutionem ipsam familiae, atque eius internum regimcn
spectant, nequaquam civili potestali subiiciuntur; siquidem id,
quod natura sna antecedit aliud, independens ab illo est. lamvero
matrimonium ad ipsam constitutionem familiae pertinet quippe
quod fundamentum est et germen societatis domesticae, quae stabili unioni virum inter et mulierem superstruitur.
Itemque, societas civilis subaudit personam; atque ideo ea iura
tangere ncquit, quae pcrsonalitatem ipsam attingunt. lamvero, ut.
supcrius ostcndi:nus,matrimonium ad ipsam integrationem etcomplcmentum pcrsonalitatis humanae rcfcrlur. Ergo in se ct quoad
;

10

ELEMENTA
constitutionGm potestati civili non

194
sui

Immo

subiicitur.

tanta cst

oius iadepeudentia a quavis auctoritate mereluimana; nt neipsa

quidem paterna potestas, quac anterior est et diviuior poteslate
civili, se aliter in matrimouium ingerere possit, nisi sola direclione etconsilio. Unde Ecclesia Dei, in Concilio Tridentino congregata, lirmiter obstitit Galliae postulanti, ut iater conditiones ad
vaiiditatem matrimonii requisitas conseasus parentum decer-

ncretur

'.

Denique, societas

civilis

subaudit religionem, quae essentialis

quantum est homo. lam \ero matrimonium res

nempe ad relationes pertinens, quae inter Deum et

liomini cst, in

est

reiigiosa;

ho-

inlercedunt. Etenim per coniugium homo constituitur Dei

minister ct instrumentum in opere vere divino, nempe in creatione enlis ralionaUs. Et sane, homo per matrimonium eflicitur causa

minem

principium productionis aUerius hominis. llacc autem produtum raliono sui quia exquirit interventum peculiarem Dei propter animam spiritualem quae ab ipso condenda est;
lum ratione ilnis quia ordinatur ad existentiam et educationem
imparliendam adoratori et glorilicatori supremi Xuminis; tum raet

ctio divina est

vivenlemDci imaginem gignit propter expres;am simiUtudinem Divinitatis quae in iiomiue insculpta est. llinc
matrimonium iniipud omncs gentes sive cuUas sive barbaras
ter reUgiosas cerimonias semper celebratum cst ct sacerdotum milione obiecti, quia

nisierio.

Prob. II. llactenus matrimonium consideravimus in ordine mere naturaU; quid vero dicendum si, ut Ciu'islianos decet, idem iu
ordine supernaturali contemplemur ? Matrimonium a Christo evectum est in Ecclesia ad dignitatem sacramenti. Si quis dixerit
matrimonium non esse vere et proprie unum e septem Sacra mentis legis Evangelicae a Christo Domino iostitutum
scd ab
hominibus in Ecclesia inveutum, neque gratiam conferre, ana,

ihoma
4

sit 2.

Atqui Sacramenta, utpote quae

E:i sacrosanctao Tritlentinac Synotli (lccrctuni^

consansu parentum contracta

<i

c<

non

sit

licet vctct

taiucn ea valltla esse sancit.

clanilestina raatrimonia

quo

maxime ad

reUgio-

matrlmouia sinc

Tainctsi duLitandir.n

libero consensu contrahontium facta, ra(a et

vcra essc matrimonia, qaanuliu Ecclesia ea irrita non

fecit,

proindc iure damnaiuli

Synodus anathemate damnat, qui ca vera

et rata esse

negant,

<t

sunt, ut cos sancta

quique falso affirmant mairimonia a fiUisfamilias sine consensu parcntum

faccrc posse

<c

CGntracla irrita csse et parentes ea rala

sancta Dci Ecclesia ex iusiissimis causis illa semper dcicstata

hlhuit.

COKC. Trid. Sess. XXIV.

Co?^GiHurfi TKU)E>iTi.M;ra Scss.

et irrita

De Reform.
XXIV, caa.

I.

matriui.

c.

I.

niJiilominus

est

aiquc pro-

;,

lURIS

nem

pertiQeant, nullo

modo

NATURAE

195

subiiciuntur polestati civili, sed sola

auctorilate ecclesiastica temperantur. Ergo etc.

i.

tLim tantae evidentiae est, ut pluribus conllrmari

Solvunlur
Obiic.

Id vero

Quod argumeunon egeat,

dlfflQultalcs,

Ratio Sacramenti separari potest a ratione contractus*

I.

matrimonium

si fiat,

quam merus

subiici poterit auctoritati civili lam-

contractus.

Resp. Haec obiectio duplici ex parte vacillat. Primum, quia ratio Sacramenti nullo modo separari potest a ratione contractus
proptcrea quod ipse contractus evectus est ad Sacramentum, seu
in Sacramentum conversus est. Secus non ipsum matrimonium

quod certe cum contractu confunditur diceretur esse Sacramentum, ut Ecclesia deunivit; sed ei Sacramentum adiunctum fuisse
dicendum esset, quod personis iam matrimonium iunctis admimstretur. Deiiide vacillat obiectio ex eo, qnod matrimoninm, etiamsi ut contractus mere naturalis consideretiir, potGstati civili subiici
nequit. Etenim
quemxadmodum supra probatum est etiam sub
tali consideratione est res quae natura sua ad ius individuale, domesticum et religiosum pertinet.
Obiici II. Ante adventum Christi potesias civilis matrimonia moderabatur. Ergo signum est quod si matrimonium ut merus con,

tractus inspicitur, potestati civili subiicitur.

Resp. In primis ineptum est desumere

normam

veri iuris a

mo-

ribus et constitulionilDus vitiatis populorumgentilium. Secus perfecta servitus,

qua mancipia considerabantur ut res non ut perso-

nae, diceuda esset ordini naturae conformis; siquidem iusta et le-

gitima ab omnibus gentibus habebatur. Deinde, suprcmi imperantes idcirco

tunc in matrimonium

quemadmodum

in alias etiam

res sacras se ingerebant, quia potestati civili etiam sacerdotalem

aliqua saltem ex parte in se copulabant. Sic

Pontificatus

maximi

Romani imperatores

dignitate fulgebant. At vero iu iege evangeli-

ca iura Sacerdotalis imperii a iuribus imperii civilis disiuncta sunt;

atque his eventuum humanorum rotae relictis illa Aposlolis eosuccessoribus unice tributa sunt.
Obiic. III. Potestas civilis potest imperare et leges imponere ceteris contractibus. Gnr liic unus, qui matrimonium constituit, ex,

rumque

cipiendus est a

Haec

opuscolo

communi

qviac hoc loco

conditione?

tantum innulimis

Matrimonio

e lo

fusius pcrtractata reperies iu nostro

Stalo. iNapoli iJiol,

ELEMEISTA

196

Rcsp. Id proccflil a poculiari indolc luiius contractus, quatenus

omniuo discriminafnr. Nam ceteri contractns Don resi.i-

a cetcris

ciunt personam ipsain, sed vel rcs vel actiones ciusdem circa externam omnino materiam. Tum etiam non respiciunt familiam pro-

pagandam

novam fundandam,

sed in meris relationibus versanfamiliam

vel
inter porsonam et personam.
tur inter familiam et
Un-le natura sua ordinom socialem ingrediuntur a domestica societate diversum. At matrimoninm, ut diximus, familiam intrinsccus allingit, quae tempore et essentia anterior est societate civili,
et

et

ad complemeutum refertur ipsius personalitatis iiumanae.

Obiic lY. Ergoob eamdem rationem neque potestati religiosae,

saltem in statu naturali, matrimonium, prout contractus

est, subii-

ci posset.

llesp.

Nam matrimonium

Nego paritatem.

etiam ut contractus

naturalis est res sacra proptera (luod, ut diximus, inslituit mini-

sterium quoddam sacrum

nempe

coadiutores et mstrumenta Dei

in productione entis ratione praediii. Insnper ordo religionis ordi-

ipsum individualem et domesticum permeat; siquidem relaDeum personam ipsam liumanamet familiani intime afficiunt. Uude ab auctoritate retigiosa iudividuum prout individuuni
cst et ordo domesticus iure temperatur. Quod dici non potest de
auctoritato civili, quae solos respectus publicos ad ordinem mateiicni

liones ad

rialcni spectantcs respicit.

Obiic. V.

Matrimouium

tcr clvilalis,

causam a
Ilesp.

ad cuius

civili potestate

Conc. Antccedens

servat Aristoteles
tcs

cst

sunt civilalis

fundamenlum

bonum summopere
intrinsecus
;

et

familiae et consoquenconfert.

regcndum

Ergo ob hanc

est.

nego Conscciuens. Ut sapienter ob-

non omnia quae necessaria sunt ciuitati^ parK Et sane religio et cultus Dei summopere ad

civilem societatem intersunt. Ergo dicemus religionem et cultum

divinum civiii potestati subiacere? Ineptissima est eiusmodi

gumontandi ratio: hacc vel ilia res in bonum societatis valde
dundat; ergo eius admiuislratio
csset, pari

modo

civili

potostati

inferri posset uegotia politica

arre-

subiicitur. Si ita

ad auctoritatemre-

ligiosam pertinere; quia certe ad religionem interest ut bcne et

sancte pcragantur.
subiecli

non

Ex

eo quod aliquid in utilitatem cedit alicuius

aliud iuferri potest nisi ipsius interesse ut res illa

bene procedat; sedminime sequitur eamdem eius dominio subdi.

Hoc enim non ex subiecto cui utilitatcm airert, sed ex natura obiecti et cx fme, quem res pcr se ct primitus spectat, diiudican-

dum
I

est.

PolU.

1.

7,

c.

8.

,,

lURIS

NATURAE

197

Articulus V.

De
135.

Ex

officiis

parentes inter

societale coniugali

mox

ct liberos.

naturae ipsius cursu societas

parentes inter et lilocros, quiex coniugio suscipiuntur.

enim lii ia maxima indigentia enascantur rerum omnium,

alia oritur

Cum

quae ad vitam conservandam et mores informandos pertinent, inditus parentilDus amor est, quo ad eosdem alendos tuendosque atque, pro convenientia finis disciplina imijuendos incilanlur. Qui
amor non modo instinc tivus est, cuius umbram in bestiis quoque
videmus, verum eliam rationalis, scu ex ordinis naturalis conceptione ingeneraius. Proinde gravissimum olficium in parentibus
gignit providendi suis nalis tum quoad corpus tum quoad animiim; donec illi ad aetatem qua sibi prospicere possint, perveniant; atque ex hoc officio ius efflorescit adbibendi media eidem
,

opportuna.
Porro baec parentabs societas definiri posset; coniunclio pluipscun naturam cclucationis gratia
sociatae sunt. Quae definitio ut rite inielligatur animadverten-

riumpersonarum^ quac pcr

duni est, idcirco dici plurium ptersonarum quia saltem proles

una et parens unus exquiritur addi vero per ipsam naturam
quia non ex contractu aliquo, ut nonnulli stultissime opinantur,
sed vi ipsius nalivitatis filii cum parenlibus bac societate adstringuntur. Denique illa verba eclucationis gratia finem eius societcitis innuunt, qui uno Yocabulo eclucationis exprimitur quatenus
^

ea voce comprehendantur curae omncs

quibus egct soboles ut

succrescat et bonis moribus instrualur.

rite

lamvero haec educatio non unius tantum sed utriusque

attamen potiori iure ad patrem pertinet
qui proprie famihae caput est et morali perfectioni communicum proles nullius ra;
candae aptior. Nihilominus primis annis
melius exercetur a malionalis educationis capacitatem habet
quae tunc huic praestando officio longe est accommodatior.
tre
Ad hunc autem finemobtinendumpotestas parentibus inesl, quae
patria nuncupatur; p roplcia quod in patre potissimum rcsidet
qui magis, ut diximus
oflicio educandae prolis adstringitur. Et
quomodo concipi posset obligatio ad id praestanre sane vera
dum, quin continuo facultas concipiatur et ius ea praescribendi
quae ad rectam hanc educationem prosequendam requiruntur?
136.

parentis propria est

Gui vicissim potestati debitum in

filiis

obteinperandi respondet

ELEMEXTA

^O^

atque implcndi oa, qnac a parentibus prao?cribuntur. Et qiioniam

in quantum lii
educatio in tantiini liliis dobita est a parentibus
,

genuerunt hinc, licet finis patriae potestatis sit fiiiorum

educatio, tamon causa et fundamontimi ironcratione continetur '.
Quare clucel dcliraro in primis Ilobbosium qui eam repetit ok
iure victoriae 2, quatenus infans a parontibus primum occupatur.
Ouod si ita essot, obstetrix plorumquc lianc patriam potostatem
acciperet, siquidem ipsa est quae prius coleris infantem occupat.
qui potestatem iliam deducit ex
Fallilur insupor Puirendorlius
dobito socialilalis et tacito filiorum consensu 3. Peccat etiam

illos

qni cx sola cducalione ius patriae potestatis

iVhrens,

derivat

^.

Etsi cnim idcirco patria potostas a natura tribuatur, ut parenles

proli cducandac advigilcnt: tamen id exprimit finem , qui inten-

ditur,

non voro radicom, ox qua ius ipsrmi pulhilat.

Mensura huius patriae potostatis dosumonda est exfinc,
ut dixi, in congrua educatione cernitur, etex iure quod pa-

137.

qui
rentos habont rogondi familiam, quatonus societas
,

quoniam omnc

quaedam

cst.

coactivum est, et pervicax liliorum volunEt

las curas parontum inutiles reddcre posset; hinc facultas etiam
cos castigandi ac vi ad obediendum adigondi paronlibus a natura
ius

Qua in re actalis aliqua ratio habenda ost. Quae enim

prima pueritia doccnt, cum lilii nulio paclo ralionc et consilio
duci queunt, dedecent sanein adultiore aetate, cum iam satismaturo iudicio utnnlur; et se aliquosaUem pacto regere valont. Attribuitur.

in

succresconlibus liliorum annis patria potestas mitius explicatur ct angustius, donec tandem ad easdumtaxat seporrigat
actiones, quae morum honestatom etregimen familiae respiciunt,

que

in

ita

natura sua semper parentes potcstaiem habent

quam
1

Ail

rcm Grotius

ti

que inquam parcntum

(I

pracfcrtur

2,

c.

patris

Gencratione parenti!)us ius acquirilur in libcros

^.

ac raatri

patri
,

scil

si

iitri-

contcndant inter se iniperia

impcrium ob scxus praestantiam

De iuro

belll

et

pacis

1,

b.

2 De Cive
5 De

9.

c.

hom.

Officiis

Gonscnsus

et civis

1.

ciusraotli vel liber esset

c.

5.

Neutrura

vet necessarius.

prirKum, qnia a neutra parte, etiamsi simul consentiant,

ilici

potest.

relractari potest.

Non

Non
al-

terum, quia qui necessario consentire tenetur, ab aliqua pracceilcnti legc atlstrin-

consensum

gltur, quae

4 Opcro saepc
b Ilinc lcgcs
tlistinguere solcnt

conceditur
Bliore

pentur.

antevertit, atquc

citato pag.

ad ipsum ponemlum obligat.

273.

civiles triplicem classera

;

idest

infantium

oorum, qui sub patria potestate dcgunt,

quibus

impubcrum, quibus pars tantum

quidem horum iurium,

at

nullum iurium civilium exercitium

et minorum^ qui usu am-

tribuitur

non completo donantur

donec pcnitus emanci-

NATURAE

ITJRIS

cum

Hinc clectio staius,

non

res

ad cducLilionem pertinens,

sit

personam ipsam

aut ad familiam, cui parcntes pracsunt sed potius

filiorum el vitam ab

lum

voluntati

iis

postcrum dncendam

in

minime subiecta

eiiam debent,

consilio et

est.

respiciat; paren-

immo

Potcrunt utique parentes,

cohortationc

09

filios

in eadirigere, a qiiibus

corura sententia sine gravi causa repudianda non est, at defiuirc

et cogere nequaquam possunt, quin ius sibi arrogent, quo reapse de-

quidcm dicta sint

parcntum ct liberorum
attinet, educatio, cui operam

stitnuntur. Atque liaec de patria potestatc satis

nunc ad determinata
innuenda. Atque ad parentum quod
133. Yenio

animum

daturi sunt, corpus simul et

tiun pliysicam

'

ofticia

filiorum respicit

tum etiam moralem. Ergo

vitam([ue

ut libcros alere atque

corporis conservare; sic

curis assiduis in integritate et sanitate

eos iostruere debent quoad officia naturae rationalis propria, sive

sive potissimum erga Deum 2. Qaod
sane praestabunt jion modo doclrina et cobortationibus, verum
etiam exemplo; quo puerili in prima illa aetate, maxime ad imi-

erga seipsos sive erga alios

Porperam nonnulli, quos Inter Puffcndorfius

pro ratione

usq^ue

tlelicti

summuni

acl

cum

cs fmc educationis luinime scquitur,

possit. Praetcrea

curandum

ct Tlioniasius, patrlara pofestatoui

ius vitae ct nccis exstcndi volueruHt.

poena tam atrox valde advcrsatur

impellit.

Quod

apud roraanos

si

omnino ncscius

filius corrigi

ad honuni

araori, qui

concessum

tale ius

fuit,

id

Id cniai

e ciomo eiici

non

filii

pro-

c patria

potcstatc manavit, sed ex

suprcma auctoritatc quo rcspectu familiac ro(jondae patrcs

ante cxortam socictatem

civilem poticbantur.

2 Inepta

igitur et

impia existimanda

atlielslicoe propositae a

Rousscau in

metliodus

est

qucm

libro,

isislilutionis

inscripsit

negativae et

Emilc ou de

Xlon. Iiihet cnira ut cura pueris aut adolescentibus, qui criidiuntur

1'educa-'

nullue sermo

miscoatur de Deo, de aniraa, dc i-eligionc, donec ad aetatera octodccim aut aniplius

anncrura pervenerint. At
tain

si

ita esset

oporterct

adultam aetatem praestantissimo ex

dobito.

Doinde quomodo virtutibus

officiis

soau valde inculcat), sine notitia praostantiae animi

ct rationis

sonsus, sine cognitione futurac vitac et ultimi finis, ad

Tortio, ut ipse fatetur Rousseau (loc.

vitao

humanae intervalium, quam

tem duodocim annorum, cum

radices agant, ut

fcre

impossibile

occupavit, contraria

bus cupiditatibus
,

sit

si

cogitarc

niliil

sueilat? Sperandunine erit

animum

illud

c.

I,

is

respoGtu corporis et

quem tandem homo

spcctat?

pag. 138), nullum est periculosius

quod intcrccdit a

affectus qui tunc

adolcsccntis bono consultum crit,

quac bas subaudiunt,

cit.

nativitate

usque ad acta-

animo iraprimuntur adeo profundas

Quomodo

ca dcinccps evellore.

igifur futuro

de anima ac de Deo, ccterisque vcritatibus

non modo ca

lara loijgani

actatc sed

consuctudincm

etiam provcctiorc as-

quae virginalem

iiiura

dcinceps superari possc? Pracscrtira cum.illa sensili-

quae in iuvone vividissime explicantur, favcat, altcra gravltcr

advcrsctur? Scd baec insani bominis dcliria suut, quae contemnerc satius crit
confutare.

ad

possent (quod tamea ipsc Rous-

informari

rite

in primis adolescentos usque

hominis dcessc, cultui nimirum I;oo

quam

f.

ELEMEXTA

Od

tandiim prona, VL-licmcnlius commovcnlur.

gculis

gare

munus

aliis,

altioris

qui idonei sint,

iicccssiiatcm

lis

vcro iam grandiii-

cducationis oplimc polcrunt parentes delcsi

id expcdire iudicavcrint,

tum etiam proptcr maiorcm

ulililatcm.

tumproptcr
Ouandoqui-

dcm adolcsccnlcs longc lacilius ab cxtcrna aliqua pcrsona disciplinam suscipiunt, quam a parcnlibus, qui sacpe propter nimium
amorcm plus acquo liliis indulgent.
At sive Iioc pcr sc pracstarc parentcs vclint, sive aliiscommit-

quod inconcussum mancre dcbct illud cst: eiusmocii ius

jmrentibus et patrl potissimum natura sua competere^ necposse
tcre; id,

a socictate usurpari, (luin patriam potcstatcm violct ct familiae

conccptum dcbilitct. Dcbct utique socictas eflicere ut publica mcdia nondesint, quibus ])arentes ad rite educandos ct edoccndos
natos uli possint. Dcbct cliam conscnlancis, scd non violcnlis,
modis curare utparcntcs tantum oflicium minime ncgiigant. At in
rem Iianc se directe immiscere eamque polestatem sibi vindicarc

ncquaquam

potcst, sine evidcnti violationeiurispaterni; cuius est

ed(u?ationi etdisciplinac (iliorum prospiccre.

Klcnim

lilius,

utscile

Tliomas advertit, quamdiu se regere ncquit, cst rcs patris; ad

quem proindc pertinet non modo corpus eius sed animam ctiam efS.

fmgcre et couformarc.
Ncc dicas lilios membra esse sccielas,quaeipsisinvigilarcdcbct.
Nam membra socictatis sunt non scorsum pcr se, scd vi familiarum; cx quibus proximc civilis socictas cITormaturct quarumnaluralis organismus destrui ncquit, quin ordini rationis contradicatur et ipsa societas

pessum abcat i. Ilacc auimadversio dum

pracpostera sint et naturae repugnantia monopolia
illa universitaria, ut dicisolet, vi quorum parentibus determinaostendit

quam

ta et propriae voluntati contraria cducatio et disciplina pro liberis

impouitur; aperil etiam causam non levem dissolutionis socialis

quam fere ubiquc giiscentem deploramus. Cum enim societas ad
se plus aequo magnillcandam, iura inferiorum societatum usurpat,
suimctipsius vltalia clcmenta destruit, scque ad corruptioncm ct

mortem
i

adducit. llacc pcssima agendiratio ex protestantismoma-

Qiionuliu liomo siih padia potcstatc

cuius cst p.lrs; socictas vcro

ipsi lutclaiu

ipsnaique vcluti candidatuni consiclcvat.

llDclitur
,

cor.ccclitur

quo
,

clirccto

cum

ct

pcr sc

cf.uLu.s

socictati

coniungitiir vi familiac,

In actu vcro cniancirationis vincuium illuJ

inclivicluum socictali copulatur, ct utrincpo

socictas inra ct

coasnmnicct; hoc vcro societatis

vivit,

impartiliir, fjuatenus in familiam influit

privilcgia civis propria pcrsonae

lcfrihus sc submittat,

prout civis aiistringitur. At

tlonec

pr;,\in;c ct clirccte fiiius spectat, ct vi

icl

fiat,

ct

familia

illi

onus suscipiat

alicjuicl

incIiviJnae
officioruni,

sociclas illa est, aJ cjuam

cuius civilali coniungitur.

NATURAE

lURlS

^Oi'

pagaaismimi
cthnicam absorptionem omnium iurium individuorum ct familiarum iu fictam personam publicam societatis revocavit.
139. Officia vero tiliorum ex iis, qiiae filii a parentibus receperunt, rite deducuntur. Haec autem ad tria commode revocari possunt: existentiam, nutrimentura, disciplinam. Ex eo igitur quod
sensim sine sensureducens,

navit, qiii societatcm acl

lilii parentibus cxistentiam acceptam referant, iisdem debent reverentiam et obsequium; quae quidem in tantum augcscunt, ut
Deo dumtaxat cedant, cui existentiam ipsam acceptam longe melius referre debemus; siquidem ab ipso unice proccssit animus,
corpus vero tamquam ab altiore causa. Quodautemex parentibus

nutrimentum fdii acceperint in pueritia; obligantur eos alcre senescentes et rerum penuria iaborantes. Denique, cum gnatos regendi et instruendi officium et ius parentibus insint exhibenda
;

iis est a filiis obedientia et subiectio. Postquam vcro absumptus est

finis educatiunis, et iam libcri ad se alendos dirigendosque mani-

cvaserunt; patria quidem potestas per se desinit ac

emancipari seu sui iuris effici naturalis ordo praescribit -<,
Nihilominus semper durabit debitum pietatis, reverentiae et gratitudinis, quod nunquam cxtinguitur. Ad summam, filii parentes quaquavcrsus lionorare, seu illis reverentiam,obedientiam, et, si necessitate premantur, alimenta praestare vi iuris naturae adstringuntur.
fcste idonei
filios

Articulus VL

De

societate herili.

communi sermone appellari etiam soleatsocie*

tantum et liberos, vel inter virum et uxorem
parentem
tas inter
vigens 2; tamen si complete et intcgre, quantum extcndi potest,
accipiatur, famulos etiam includit; ila ut sit coniunctio interpa140. Etsi familia

filius

mn

Nahira non tloterminat praccise aetatem , qua patria potostas eitinguitur ac

emancipatur. Haec cnini varia cst pro diversitatc evolutionis populorum, im-

etiam indivitluorum, qui serius vel ocyus quoaJ prudontiam maturcscant. Quare

deCnienda aetate saepc discrepant inter

leges civiles in liac

sanciebant gnatos

non

effici

maiores

explevissent. At recentiores codiccs

nisi

quintum

et

se.

Leges enim romanae

vigesimum

aetatis

annum

generatim vigesimo primo, aut etiam Tigesimo

anno contenti sunt.

2 Translato autom vocabulo, apud

fideles coetus etiam sacrl religiosae

nominantur. His cnim plures personae

quadam
patris

studio

familiae

vacandi Deo ac virtutem excelsiore

ratione exercendi, consociantur sub regiminc spiritualis superioris, qui yeluti

munere crga

eos fungatur

20?

ELEMEKT.V

rentes, liberos et famulos, societalemqnc coniugalem,

paternam

et

herilem complectatur. Porro societas herilis describi poterit: coniiinctio

dominum

inter

et

famulum

Xou motlo euim ex conlractu

inita

communis

utilitatis

quo quis pacta merservitio

aUerius
se addicit; verumetiaminlentioueminvolvit
cede
utilitatis communis familiae, quae non modo in dominum, sed in
servum etiam reduudare debct. Servus enim etsi, proul tahs est,
non scipsum sed domini ulililatem spectet; tamen non idcircohominis et personac dignitatem amitlit, quam a se abdicare minimc
potest. Ouare liuis ralionem is eUam retincat opus est, vi cuius non
modo in ahorum, scd in suam quoque utilitatem operatur. Atque
hinc norma desumitur, qua famulatus conditiones temperandae
sunt, nc ab honcstate deficiant.
lil. Societas lierilis non proprie cx iussu naturae origincm habet, sed cxinstitulionc luunaiui. MuUiphcalo cuim iiominum genegratia.

procetlit,

re, et iure proprietatis a singuiis acquisito, inaequalitas conditio-

nis exorta est ob fortunac vices et divcrsam singulorum industriam

vel parsimoniam. Ilinc ex una parte nonnullorum opulentia, cx
alia nonnullorum egcstas emersit; atque ita factum est ut ihi horurn opcra, hi illoriun subsidio et opibus indigueriut. Spontc igilur
sua utriquc ad convcniendum intcr sc adducti sunt ac slipulandum

ut binc ad altcrius

cmolumcntum servitium

exbiberetur,

illinc

pro

mercede alimeuta, pecunia, vestcsatque his similia suppcditarentur. Quare famulalus ritc institutus a iure quidem naturac non
praecipilur,

cum

ad finem naturae rationalis nccessarius absolute

non sit; sed iuri naturae non advcrsatur, cum eundcm hnem non
imminuat, ct mcdium honcslum contineat vitac indigcntiisopitu-

Immo rcmote cx ipsa natura origincm habere dici potest,

quatenus ex iha ius stabilis proprietatis emergit, et diversitas lum
ingenii tum prudentiae tum cetcrarum viriura, quibus homincssive quoad corpus sivc quoad animum multifariam instruunlur.
Unde in bonum non solum doruini sed ctiam ipsius famuli herihs societas redundat, immo in cmoiumentum totius societatis hu-

landi.

manac. Ilinc enim efpicitur, ut alii vilioribus atque operosioribus

famihae muncribus liberaii artiumetsccntiarumstudio, quod tantopcre gencris humani intcrest, vacare possint; contra alii, qui
opibus et ingenio carcnt, felicius sub tuteJa ct opulcntia domini
Yitam agant.
Optime inremhanc quadrant quae Rosminus disserit Aristo tele dciiniscc il scrvo
un animato instrumcnto. Egli e cliiaro che
qualora una tale qualita fosse la sola che venissc considerata in
un uorao, quest' uorao sarebbe ingiuriato. Ma V uomo pu6 essere
:

Af

NATURAE
203
a favore di un altro uomo, senza perdere
e la dignita personale. Considerato un indiniRIS

un animato strumento

<(

egli

estesso Tesistenza

yidiio deir

umana

surdo che

egli

ser questa a lui utile e desiderabile. Colui che dal rendersi animato, ed io aggiuugero, ragioncvole inslrumcnto agli altri fmi
oncsti, procaccia a se stesso il vitto, puo benissimo desiderare
una tal condizione della quale non ve n' ha forse altra migliorc
per lui. Colui che ha bensi Fabilita sufiicientc a condurre un trayaglio manuale, ma non quella, poniamo di governare, e comandare agli altri, o di procacciarsi il vittocon qualche liberal di-

specie, sotto questo aspetto,

abbia

la

ma

condizione servile,

non solo non e as*

ben anco puo es-

non

riputera

non dovra

sciplina,

servire in ci6 che sa agli altri

do,

si

egli riputarsi felice,

uomini? tanto

potendo

chc, cosi faccnfanno dipendenti dalla

piii

anche gli altri uomini alla lor volta si

sua abilita ? Laonde quelli che non hanno, ne aver possono altre
attitudini che le servili, quelli pe' quali il servire e la cosa piii
vantaggiosa, si possono dire, comie li disse Aristotele, destinati
dalla natura aservire '.

Quoad

142.

quae ex

officia,

liac societate

partes erunt pactam m.ercedem

fideliter

nascuntur, domini

solvere

tum quae^[ad

vitam alendam et conservandam famulo sunt necessaria suppeditare, neciniusto onere illum velut opprimere, sed imperia pactis
et virjbus eiusdem dimetiri
Praecipue vero dominus animo reputet famulum ut alium hominem esse tractandum, quilicetquoad
familiae negotia ipsi subiectus sit tamen natura est aequalis et ad
eundem finem destinatus. Quare sedulo incumbere debet ut bonis
moribus ornetur, atque perfectionem propriam hominis nanciscatur. Famulus vero vicissim domino honorem, reverentiam, et obe,

dienliam in praeceptis, quae honesta sunt, exhibere tenetur, eiusque ressohicite et diligenter tueri. Praestare insuper debelopera,
de quibus pactus est, tum domesticarum rerum et personarum utilitati et

113.

autem
bat,

custodiae pro yiribus invigiiare.

Haecquidem de communi, qui nuncviget, famulatu.

servitutis genus,

nemo non

quod proprie servos seu miancipia

insumque

cipio relinquebat in

Quarep(?r5oni

humanam

At rationi repugnat ut

Filos. del

dmito

1.

homo
5j

c.

omnino iura mandomino largieba-

ius vitae et necis

in 7'C}?ipenitusconvertebat, cuius

operationes et existentia nonnisi ad

-I

efficie-

videt quantopere rationali naturae reluctetur. Se-

verius enim accepta huiusmodi servitus, nulla

tur.

Illud

bonum

alterius ordinarentur,-

dignitate morali sua spolietur, circa

5, arf. 2, .

fJ.

ELEMi^NTA

20 i

qiinm ncmo ius liube(, ac merc iii iiiL-iJium uliliUlis alienae Iranslurmetur, quasi brulum aut cns iuanimc.

Noque ius belli, cui polissinuun origo eiusmotli servitutis tribui

vim uUam liabere poterat ad eam legitimam et bonestam elficieiulam. Ouod eniui im.mulaljili rerum ordini ^ontradicit, nulla
solet,

iustum eflici potest. Bellator auteni nonnisi dum aclu in iusto

bello pugnat, seu cum necessitas vim liostilem repellendi urget,
vi

ius utcndi gladio revera possidet;

ubi vero pugna desierit, ius

eiusmodi omnino cessat, nec nisi legibus iustitiae et aequitatis,

prout naluram bumanam decet, locus relinquitur, ad quarum praescriptum controversiae quae supersunt componendae sunt.
.Niiiilominus, baec tanta lumiani generis iniuria adeo apud etbnicos populos grassabatur, ut (idem omnem excedere videatur. Saepe
integrae gentes servituli addicebantur, ut Penestae apud Thessa-

apud Lacedaemones. Atbenis supra quatuor centena

mancipiorum civium vix viginti millia rccensel)antur. Quid
dicam de Roma, domina totius orbis, in qua turba mancipioruni
sic excrcverat, utplusquam tres urbis partcscomplecteretur?Tantum flagitium inde dclluxit, quod in paganismo ideabumanae ex-

los, et Ilolae

millia

celientiae penitus obliterata iaccrct, ncslatolalria

cta,

omnis dignitas ex iure

non

erat, in

civitatis

hominum numero

quadam indu-

dimanaret; nec

is,

qui civis

reputarelur. Cbristianae ReUgioni

acceptum referri debet, quod instauralo conceptu personalitatis bumanae, paulatim a foedo boc ulcere geuus bumanum curatum sit.

CAPU f SECUNDUM
i)E

KATUftA CIVILIS SOCIETATIS.

Sola familia per se seorsum inspecta indigentiae bnmanaC

plene cumulaleque opitulari minime potest. Nam domestica so-

buc tantum proprie spectat, ut individuum bumanum veluti

compleatur, conservetur et quasi perennitatem aUquam sibi comparet. Atpraeterea, ipsum individuum iam completum et perma-

cietas

nens amplificandum quodammodo est, ac maioribus veluti spatiis

cxplicandum. Quod ut obtineatur largiora quaeruntur subsidia vi
maioris socictatis, qua stabibler ipsae familiaoinvicem copulentur,
coque numero, qui ad plene satisfaciendum humanis necessitatibus
evolvendasque vires
quibus bomo ad perfec tionem sibi consen,

taneam

nititur

satis

rum congregatio, iam

superque suppetat. Eiusmodi igitur familiaantea, ia vicos et pst^os coalescentium

c|uae

205

ILTJS NATUr.AE

liiimanac

siibYOiiieiKli

media complociitur,

indigenliae cl perfcclibilitali

civitas

Daacupatur. Hacc,

siif{]cicntia

patens cst

iit

no-

cum ipsum Ycluti parlcm efficiat

vas relaliones liomini aiicrt
quo socii
novi corporis
et novuni principium ordinis exquirit
dirigantur.
De
utilitatcm
stabiliter
acl communem scopum atque
,

ca igitur disserere opus cst

dignoscamus quae iura

ut

et officia

exinde in homines proticiscantur. Operi itaque manum admoventes primum naturam ipsam civilis societatis generatim coUutria potissimum ad explicandum
strare studeamus. Quod ut fiat
,

assumimus;

quomodo
seu quaenam eius

civilis societas

videlicet

connectatur

tertio

essentialiominis

deinde quid eiusmodi

seu quinam eius sit scoseu quaenam
quibus elementis intrinsecus constet
origo sit;

societas vi suae naturae revera spectet

pus

cum

eius naturalis structura

sit.

Articulus

I.

De naturali hominis

socialitate

Auctores fere omnes protestantes

qui de iure naturali

originem civilis societalis a libera liominum convenut aiunt comtione repetunt. Hinc hypothesim status naturae
miniscuntur, qaa liomo extra consortium ceterorum vivat eamalii ut solam tictionem scientifice reque aUi ut factuQi reale
posteriores
hos refellere nonoportet;
quisitam proponunt. Sed
nimis enim aperte claret pessimam esse philosopliandi rationem
fictionibus uti ad rerum naturam et relationes internoscendas.
Poterit utique mens abstractione sua respectum unum ab aHo secernere
atque a priori cogitationem avocando in aho dumtaxat
144.

scripserunt

idque necessariura plerumque est

perscrutando aciem figere
ad obiectum, de quo agitur, gradatim examinandum et distinctius
comprehendendum. At fabellis delectari et hypotheses inducere
;

quae commentitiae prorsus sint et naiuraerepugnantes; id nedum

ullam utilitatem atfert, sed obiecti Yestigationem confundit et
faisas illationes generat. Restat igitur ut eorum tantum sententiam examinemus, qui statum illum naturae non tamquam fictitium, sed tamquam historicum protulerunt inter quos praecipue
erainent Hobbes et Rousseau.
;

;,

ELEMENTA

20G

Opinio Hohbesii.

Ilic receiitis

\'i7).

hnmanam

malerialismi signifer

socielatem

egoismo et effraena quadam licentia exordiens

sic exi)licat, ut
ad leterrimum despotismum sanciendum deveniat. Etenim cum
omneshominis facultates ad solam sensibilitatem reduxissel eiusque linem et normam operandi in voluplate coliocasset
genus
Inimamim a civili consortio per se alienum esse opinatus est.
Atque id satis congnienter. Xam voluptas
cum principium sit
mere sul)iectivum nonnisi ad egoismum adducit qui certe mutuae l)enevolentiae, atque ideo socialitati reluctatur. Quare statura
naturalem hominis in eo positum fuisse dicit, ut scgregem vitam
degeret in qua omnibus ad omnia ius inesset et sola vi lites torminarentur. lixinde singulis innata est voluntas nocendi aliis
alque idcirco mutuum perpetuumque bellum effloruit
quod
nunciuam terminari potuisset propter aequalitatem virium quibus bellantes instruel)anlur. Xam etsi aliqui praestarent robore;
tamen alii qui imbecilliores erant, debilitatem virium astutia et
fraude compensabant. Hinc mutuus timor homines adduxit ad
socictatem inter se pactione ineundam ut sic metu aliorum libeal)

rati propriae

conservationi prospicerent et acquisitis bonis paci-

civilem condiderunt

fice fruerentur. Statu igitur nalurali relicto,

ex

([uo ius

proprietatis et cetera iura atque

mutua

officia

dima-

naruut.

Sed initum pactum

non possent,

nisi

bona quae inde procedunt, servari

adesset potestas aliqua, quac egoismum singuloet alia

riim sibi subderet et in officio contineret.

xima

Immo

ea potestas ma-

siquidem quo fortior illa erit,

00 certior et slabilior communis IranquiUitas permanebit. Hinc
sit

enatum

oportet et limite carens

fuisse ait

summum

imperium

civibus omniuni propriarum virium

translatione facta a singulis

voluntatum et iurium in
personam aliquam physicam vel moralem quae in ceteras dominaretur. Quare
civilis potestas per se omnino absoluta est
ac nullis adstricta officiis aut legibus. Ei obsistere subditi nunquam possunt, etiamsi iniusta et impia praecipiat. Immo cives
ne exarainare quidem debent utrum licitum sit necne id quod
politica auctoritas iubet
et obedientiam illi denegare in rebus
etiam manifeste inhonestis habendum erit tamquam perduellionis
crimen. Denique illa potestas praeest etiam religioni et interpreefc

ItJRIS

tationi doctrinae revelalae

Episcoporum iuvetur

207

NATTJRAE

licet

ad id praestandum adminiculo

Ut aliquid contra doctrinam adeo naturae repugnantem

si Ho]:)besii opinio constaret, homo yI naturae longe

146.

innuam, certe

Haec enim etsi cum

saepe dimicet, tamen cum suis similibus

quam

inferioris conditionis esset,

aliis

diversae speciei feris

beilua.

pugnam inferre, aut

homo si superis placet yi
naturae perpetuum bellum ageret cum ceteris hominibus. At, ut
omittam innatam propensionem quam boni omnes experiuntur,

pacem
tigris

alit.

Sic

nunquam

visus est leo leoni

tigridem bello lacessere. Solus

a quibus iudicium naturae sumi debet

cerie pueri

in quibus

natura abusu libertatis vitiata est, exemplo suo Hobbesianum delirium refutant. Xam cum primum aequalibus occurrunt,
non simultatis et odii, sed dilectionis potius et benevolentiae signa

nondum

cxhibent, ac mutuo separari gravissime ferunt. Neque id mirum

nam vel ipsa philautia seu suimetipsius amor ad
videri debet
alios dihgendosinchnat; in quibus, propter naturae simihtudinem,
homo se quodammodo iteratum conspicit.
Sed ne multa prosequar hoc uno utar argumento. Status
;

naturahs

ille est,

qui a natura praecipitur, et praecipuae liominis

non beho sed pace continetur.

Katura enim ordinem homini servandum iubet; ad eumque rationis, quae polior in homine pars est, maxima propensione connitimur. lamvero ordinis conservatio pacem constituit; siquidem
non ahunde bellum sive internum sive exlernum in nobis oritur,
quae inter dinisi ex eo quod perturbetur harmonia relationum
alios homines
inter
nos
et
aut
versas, quibus constamus, partes
intercedunt. Ductu igitur et imperio naturae non ad behum sed
ad pacem ferimur immo ipsa beha, si quando geruntur, nonnisi

inclinationi respondet. Atqui

is

pacis cupiditate geruntur.

ut niex quo profectus est Hobbes
Haec de principio ipso
adducit,
cum
moralitatem
quem
hil addam tum de iuterilu ad
despotismo,
nefando
eam alibera tantumpactione derivel; tum de
sub quohurnanae personae dignilatem in subditis perimit. Xemo
enim unquam, praeter Hobbesium tam impudenter civilem pout eius respectu subditis non m.odo ius omne
tcstatem adulavit
et proprietatem, verum etiam iudicium ademerit circa bonitatem
vel mahtiam actionum quas illa praescribit.
;

De

ctve et Leviath4ri/ii

^8

ELEMENT.V
Opinio Rousscavii.
Ii7. Ut Ilobbos

lem

iii

miitiio bello

sic Roiisseaii

liominis in vita solivaga et silveslri

belhiarum

maeva

maxime accedente

origine

etsi

atqiie

enim homines

reposuit. Ait

porfeclioribus

quam

statum naliiraad conditionem

in pri-

cetera animantia

or-

ganis insiruerentur; iUis lamen longe imbecilliores extitisse. At

asperam vitam degentes sine

et sub specubus habitantes

victu

nemora

tectis et sine
,

domibus

cum

assidue

inter

belluis confli-

exinde magnumrobur ct ferocitatem adeptos esse.

Cum vero noiinisi animalibus operalionibus exercerentur bestiarum industriam imitando ad earum instinctum pervenerunt. In
hoc stalu nihil
qiiod sensum excederet
nullum cultum erga
Deum, nullum oflicium erga alios homines nullius sermonis
xisse

atqiie

usum

nuUam

honesti aut turpis ideam possidebant. Hoc tamen

bestiis distabant,
effici, qiiod

quod

lii)ertate uti

possent et rationis compotes

nonnisi post multa saeciila intercidit.

modi vivendi

ratio statiii polilico et sociali

lam vero

eius-

maxime anteponenda

quae hominis naturae et libertati magis congruat; ab

eaque deinceps homincs arbitratu recesserunt ac pactione inita
inter se, quae contractus socialis appellatur, societatem efformarunt. Haec quidem Rousseau '.
Sic statum civilem homini prorsus accidentalcm esse decernit,
ab eius natura miuime pullulantem, sed mere genitum ex pacto
quodam et libera voluutate sociorum. QLiomodo autem exinde puest, utpote

bhcam

auctoritatem derivare conetur, id aptiore loco inferius ex-

plicabimus.

Haec doctrina tam evidenter rationi repugnat ut nonnulli existimarint eam non ad factum verum enarrandum fuisse trarlitam,
sed esse veluti elegiara aliquam, qua corruplos illius temporis mores auctor deflere et carpere cupiebat 2. Sed quidquid de pia hac
interpretatione sit, certe fabula, de qua agitur, tot scatet absurdis,
ut simile aliquid vix aeger somniare potuisset. Nam hominem, qui
,

essentialiter rationalis est,

bus sensibilibus iuslructum

rahs, nalurae

ratione destitutum et solis operationitingit in

summopere congruus

eo statu

qui, utpote natu-

esse debuisset. Deinde

ho-

mini sic inlelligentia et usu ralionis orbato libertatem concedit

quae usum rationis subaudit, eaque remota ne concipi quidem po^

Discours sur

1'orig. et les fond.

2 Yide RosMiNUM. La Societa

de Vimg.

$uo fine\.

parmi
\.

c.

les

4^

hommes<

lest.

Taiidem

^09

NATUBAE

lURiS

belluinam illam

yitam hominis maxime propriam

num

ab ea recessisse
fatelur. Hae similesque absurditates ipsam hypolliesimintrinsecus
ut omittam carentiam
afliciunt, ac sibi non constare demonstrant
verisimilis reddenda
saltem
quo
absolutarn cuiusvis fundamenti,
esse slatuit; et

tamen universum genus luima

;

igitur reiectis nugis

Eiusmodi
veniamus.
erat.

ad veritatem constabiliendam

Propositio.

Homo

socialis cst

148. Proh. I. cx facto ipso.

societate, plus

minnsve

Xam

natura sua.
ubique terrarum bomo aliqua
barbara con-

perfccta, vel etiam, si lubet,

originem, sed cum ipsis humani

generis primordiis planc connmditur. Nam quoad longissime praeleriti temporis memoriam revocamus et vetusiissimarum aetatum
raonumenta consulimus, liominem initio in domestica societate
creatum, deinceps succrescentibus familiis semper sociaU vinculo
adstrictum conspicimus. lamvero factum universale, perpetuum,
tinetur.

^eqm

constans

id recenter habet

non aliunde

sione naturae. Ergo

oriri potest

nisi

homo non segTex

ex

inekiclabili propen-

et sohtarius, sed sociahs et

ad convictum cum ahis a natnra ordinatus esse dicendus est. Ad

remVictor Cousin: Quando dicitis hominem natura sua socialem
non esse, vos hypotliesim inducitis. At quaenam experientia ius
vobis elargitur aftirmandi hominem ad societatem ineundam mi-

nime rapi? Addo etiam: ecquod factum ad societatem humanam

in dubium revocandam argumenta suppeditat?Cavete, ne homo
iUe, quem in statu naturah constituitis antequam socialis eva-

dat,

non verus homo sed ens quoddam rationis sit. Deprehendistisne unquam naturam humanam se ahbi quam in societate
evolventem? DifTerentia lemporum, locorum, slipitum diversitate
quidem aliqua principium socialitatis atfecit, eidemque formas
inter se discrepantes impertiit. Sed principium eiusmodi sub hisce varietatibus semper viguit, omnesque contrarios conatus su-

peravit, et obstacula, quotquot occurrerunt, edomuit. Si forte

obscurari, quoties memoranda quaedam innovatio contigit, ac

fere exLingui in dissokitione aliqua generali

apparuit nova quidem indutum

rum

ac sanctiore,

qui milh ius adimat infcrendi

se?

quam

visum

est;

mox

ite-

forma, sed longe potenliore

Qnod cum ita sit, eritne

hominem naturasua socialem es-

ante, vi praeditum.

Faclum, quod semper

et

ubique reproducitur

in

omnibus

ELEMEXTA

pjaiie vicibus

liumanae vilae, quid

luraelex? An

aliter legcs,

a physicis colliguntur '?

aliuil profeclo crit.^ nisi

na-

qiiaemundummaterialem gubernant,

cx nalurali hominis indigentia. Xam lioc inter Iiomianimantia tliscrimen interest, quoJ haec iam a nalivitate suscipiant ea, quae ad eorumdem conservalionem et tutelam requirunlur; liomo contra liis omnibus destitutus nascitur,
ita ut ail illa sibi comparanrla rationis nsn atque ahonmi ministerio indigeat. Ergo ut ad rationis evolutionem, sic adsocietatem
Prob.

ncm

cum

"

<'

homo vi naturae ferri dicendus est,

quam bruta per dehrium liaberi velit.

ahis

linnis

II.

et brtita

Xr.turale

autem

nisi inferioris condi-

Apposite

animal sociale

est liomini ut sit

S.

Thomas:

pohticum, in
animaha; quod
quidem naturahs necessitas declarat. Aliis enim animalibus natura praeparavit cibum, tegumenta pilorum, defensionem, ut
dentes, cornua, ungues vel saltem velocitalem ad fugam. Homo
mjiilitudine vivens,

autem

magis ctiam quam omnia

borum

et

alia

natura praeparato sed

ei ratio per quam sibi haec omnia offlcio
manuum posset praeparare, ad quae omnia praeparanda unus
liomo non sufflcit. Nam unus homo perse sufficienter vitam transigcre non potcst. Est igitur bomini naturale quod in societate multorum vivat. Amphus aliis animalibus insita est naturalis inloco

institutus est nullo

omnium

sibi a

data est

dustria ad

omnia ea

quae sunt ei utilia vel nociva sicut ovis

naturaliter aestimat lupum inimicum. Ouaedam etiam animalia
ex naturah industria cognoscunt aliquas herbas medicinoles et
alia eorum vitae necessaria. Ilomo autem borum, quae sunt vitae suae necessaria, naturalem cognitionem habet solum in communi, quasi eo per rationem valente ex nniversalibus principiis
ad cognitionem singulorum, quae necessaria sunt humanae vitao, pervenire. JN^on est autem possibile quod unus bomo ad omnia huiusmodi per suam rationem pertingat. Est igitur necessarium homini quod in multitudine vivat, ut unus ab alio adiuvetur et idiversi diversis inveniendis per rationem occupentur,
,

puta alius in medicina, alius in hoc, alius in alio 2.

Prob. III. ex facultate loqucndi. HomiO tantuminter ceteraanimantia sermone fruitur vi naturae. Atqui sermo est vinculum societatis, et ad communicandum cum aliis totus quantus est dirigitur. Ergo naturae in^entio in bomine procreando minime fuitut
is vitam solitariam ageret, sed ut consortio ceterorum uteretur.

-i

Cours

d'hist.

de

j^hilos.

2 De Jiegimine Principum

mor.

p.

1.

c.

1.

-I,

lec.

VI,

lUrJS XATLT.AE

21 i

afTerUir etiam a S. Thoma sic aiente: Hoc eliam

evidentissime declaratur per lioc quod est proprium hominis lo-

qnutione

Hoc argumeTitiim
uti,

per

quam uuus

Jiomo

suum conceptum

aliis

tota-

liter potest exprimere. Alia quidem animalia exprimunt mutuo

passiones suas in communi, ut canis in latratu iram, et alia animaiia passiones suas diversis modis. Magis igitur Iiomo estcom-

municativus

galo videtur, ut grus, formica, et apis

alteri,

quam quodcumque

aliud animal
i.

quod gre-

>

Prob. IV. ex innata anUni benevolentia.

osl uatura sua, utad communicandum cuni

Homo
aliis

comparatus
eorumque necessic

subveaiendum maximopere inclinetur. Sic qui scientiam possidi.-t, cohiberi nequit quominus eani exterius manifestet; qui ob
faustum eventum laetitia exsultat, aut ob Iristoni dolore tabescit,
alios secum laetari ut condolere cupit nec quidquam aegrius fert,
quani amicis, quibuscum confabuletur, omuino privari. Itemque,

sitiiti

si

in alios

moerentes aut hilares

particeps efficitur;

si

vero

incidit, iUico

quemquam

eorumdem alfectuum

calamitate aliqua iactatum

comperit, insita vi propelHtur ad eius indigentiae opitulandum sive

opera, sive re, sive saltem consiUo bono.

ex perfectibilitatis conceptu. Ilomo perfectibilis est natura sua, idque inter praecipuas eius praerogaUvas adnumeratur.
Sed perfecUbilitatis actuatio societatem et plurium inter se colla-

Prob.

V.

tas vires ac mutua subsidia requirit. Ergo etc. Et sane, nisi divisis
muueribus, quisque aliorum auxilio in ceteris fultus, peculiari

praecedenUum generaUonum laboribus

adiutus propria inventa nepoUbus transmittat; humanum genus
sempereodem gradu consisteret, ac valdeangusUsperfecUonis terminis concluderetur. Singula enim humanaindividua veluU fragmina sunt quaedam integrae naturae quae quaUs sit et quantum
valeat, non in uno aut altero seorsum plene manifestat, sed in tooperi nervos intendat et

ta collectione,

quae nunquam abrupta ad vires suas evolvendas

augendasque contendit.
Prob. VI. ex rationis clictamine. RaUo ordinem servandum et
praescribit. Atqui ordo sive in implendis officiis
sive in propriis servandis iuribus, sive in colendis arlibus aut scienliis, sive inceteris animi virlutibus explicandis in plurium socie-

ampliucandum

Ergo etc. Unde sapienler TuIIius aiebat,

nihil principi Deo in rebus humanis esse gratius quamhomines habere inter se societatem ordinatam etperfectam., quae cicitale

maximopere

elucet.

tas clicitur 2.

Loco superlus

citaio.

2!2

ELE.MENTA
Solcinitur difjicuUalcs.

Obilc. ex

Roimeau.

ipsiim cxiicre oportet

Ut status naturalis Ijominis dignoscatur,

I.

omnibns donis

siipcradditis ct facnltalibus

homo

arte cxplicatis. Ilisaulcm dcmplis,

silvestris omuino acscgrex apparct, ncc nisi sensionibus tantum instructus. II. Idcae uniYcrsalcs opcsermonisac(pu'runtur. At scrmo homini naturalis non
cst. In slatu igitur

reperti sunt

naturali liomo caretidcis univcrsalibus.

homines

Mnerica

in

III.

Mnlli

et Africa ac locis polo

proximis
bcUuarum morc vivenles, sine religione, sine legibus, sine morihus; cuiusmodi sunt Ilurroncs, Ilulcntolli, Lnponii, aliique. At hi
in slatu naturali
luis

miuime

mancbant. Ergo conditio naluralis hcminis abel-

differt.

Ucsp. In primis falsum cst exucndum cssc homincm omnibus

pcrfcclionibus arte acquisitis, ut slatus enim naturalis dcprchcndatur. Sienimhae naturac humanae sunt conscnlanoae etexevolutione proflciscuntur pricipiorum

quae homini indila sunt; naluralcm polius cius slatum constituunt. Status cnim naturalisille
cst, qui a principiis nalurac proccdit, et ad quem res omnis a natura dirigituretpromovetur. Deinde etiamsi hishomo abstractione
cxuatur, non tamcn talis supcrcst, qualcm Rousseau comminisci,

tur. r>ou cnim sola scnsibililate ornalus pcrsisteret, scd ratione

etiam instfueretur, quae essentialis homini est; tum domcstica

qua omnino nasci dcbuit, et ad civilem

cfrormandam tendcret, ad quam vi naturae incilatur. Ad alterura
Tcro, quod addit, reponimus utrumque a vcritate dcficcre: nimirum ideas generales a scrmone pendere, et sermonem homini
naturalcm non esse. Idcarum enim nnivcisalitns non a vocibus,
quae idcas subaudiunt scd ex abstractione oritur, quae facultas
ad intelligcntiam pertinet et non loquelam scd obiccti pcrceptioncm includit. Scrmocinatio autcm opiis naturae est, quaeorgana
ad articulatas voccs cdendasnobis conrormavit, ct vim idcas cum
signis associandi conccssit. Quoad tcrtiam obiectionem nemo cst qui
ignoret in praesenti historiae luce Rousscavium in describenda condiiione earum gentiumplane mcntitum esse. Etsi enimillae valde
barbaris moriijus utercntur; haud tamen ca stupiditatc laborabant,
sociclutc continerctur, in

quam iis iste fabulator appinxit. Nam ralionis usu fruebantur, ac

Dui lcgisque naturae notionem, utcumque dcpravatam et erroribus
implexam, aliquam tamcn possidcbant et consortio non solum domestico sed etiam quadantenus civili utcbantur. Ccterum quidquid
sit de miseris eiusmodi natiouibus, probandum esset Rpusseavio

lURlS

NATURAE

213

earum condilionem naturalem

fuissc et

non potius recessum de-

fectionemque a naturali statu

propter peculiares circumstantias

fortuito iuciderunt. At de Rousseavio satis.

inquas

Obiic. ex Hobbcs 1. In stalu naturae quisque ius liabet ad omnia.

Hinc sequilur laedendi voluntas et mutuuni bellum omnium in
omnes. ^lec vero ciusmodi nocendi libido ex eadem causa omnibus
innascilur: Xam homines in stalu naturae vel sunt modesti et suas
vires aeque aestimantes, vel sunt ferocis ingenii ac tales ut nil
sibi non arro,'ient. Si hoc contigerii, profecto hi ad alios iniu-

primum

ria articiendos incitantur; sin

in

illis

exhoritiu"

res suas
et

mutuo

ex necessitate

suamque libertatem

eveniat, voluntas laedendi

vindicandi.

dissentius. Dissensus

aliorum ac
Ingenia diversa sunt

se tuendi a violentia
11.

autemodium

et

contemptum

parit

atque hinc nocendi desiderium etbellum emergit. III. Nisi ad mutuum beiium natura homines inclinasset, curviatores arma gererent, cives fores

aomorum

claudercnt, suprema potestas miiitias

instrueret, etsimilia?

Resp. Hobbes his argutiis ineptire

lud

sum

nemo non

omnium ad omnia, non inodo ex

videt.

Nam

ius

il-

systemate resultat, quodfal-

esse superius demonstravimus; sed etiam pugnantibus inter

se conceptibus constat. Et sane ita cuivis hoinini competeret, ut a

acquo iure impediri et omni effectu frustrari posset. At,

quodnam novum genus iuris id est, quodnullus revereri
adsiringitur, sed omnes sine iustitiae iactura intringere possunt?
?\onne ad essentiam iuris pertinet, ut ceteros plane obliget? Quod
autem addit dc differentia inter temperantes homines et violentos,
id non ad roborandam sed ad infirmandam potius eius sententiam
dicium videtur, Xam si modesti illi homines suas vires aequi pendunt, et aliis idem, quod sibi, permittunt; inter se pacem procul
dudio servabant. Bellum igitur ab iis excluditur; quod ad summum
inter bonos vigebit et nialos illos qui ad inferendam iniuriam parali sunt. Sed ne id quidem ab inclinatione naturae procederet,
sed a morum perversitate, qua homines nequam seipsos inquinarunt et ad laedendos alios incitantur. Quod autem fertnaturanon
a pravorum hominum sed bonorum consuetudine diiudicandum
est. Ingeniorum vero certamen, quod oggeritur, in primis commune non est. Mutti enim pacilica mente donantnr et aliis facillime
acquiescunt. Qui vero ab aliis discrepant, modo cordati sint et
prudentes, salis intelligunt opinionum differentiarn nil concordiae
voluntatum detrahere debere. Ac si quando contrarium accidit, id
non ab ordiue naturac sed a defectu individuorum repetendum
est. Deaique tertia dinicultas, siquid valeret, bcllumnon modo in
ceteris

quacso,

^W

BLEMENTA

esse probaret. Nam etiam socieslatu nalLirae scd otiam iii civi
Atneutrum revera proadliibentur.
illae
cautiones
tate conslituta,
bat.

Non

eniui quia natura ad alios laedendos inclinet, quisque a

violenlia alioruni

munire

se studet; sed quia mulli sunt, qui na-

ab ordincnaturali reccdunt, idcirco

ad horum violentiam propulsandam praesidia individualia ct soturali benevolentia posthabita

ciaha conquiruntur.

Articuli:s

II.

Quid naturalem societatcm hominis ad actum

rcducat.
149. Si liomo, ut vidimus,

sociahs cst naturasua; iam societa-

quGmadmodum llobbes et Rousintentum et requisitum hanatura

a
opus
sed
somniarunt,
seau
uaturalis
meritoque
csse afiirmatur; id
igitur
lure
bendum est.
quod
uon
modo
fundamentum ijanaturalc,
enim oplime dicitur
bet in naUu^a, sed etiam a natura positive requiritur et ordini natem non opus faclilium

et

liberum,

lurae respondet.
At quoniam naturae ordinatio factum semper ahciuod exigit, vi
cuius concreta et reahs evadat (sicut ipsa cssentia hominis non-

per factum creationis existenliam induit) lunc est ut quacri

possit quid proprie sociahtalem hominis ad actum reducat cL con-

nisi

crclam cfhciat.

Qua iu rc illud primo evidenter apparet hominem per f.ictum

ipsnm existenhac quam recipit, in societate quadam conslitui.
Kon ffiodo enim in familia nascitur et educatur (quae certe socie,

tas

quaedam

est);

sed etiam vi naturalium relalionum quibus er-

ga ahos liomines devincitur, cum iis universalem quandam sociotatem eiTormat quae liMmana appellari po5set. Profecto si socictas non ahud sonal, quam consensum voluntatumet operationum
pro scopo ahquo collalis viribus obtinendum; nemo non videt homines, quolquot exslant, societale quadam sub Deo omnium principe etgubernatore contmeri; siquidem hoc ipso, quod lucem liauriunt, eumdem flnem, eamdem legem a natura proficiscentem
idem vinculum recipiunt mutui amoris, quo aUer alteri opitulari
,

adstringitur.

Yerum eiusmodi
sanctione

tum etiam
adhuc caret; ad quam adipi-

societas nimis gencraUs est et vaga;

visibili cl

forma

positiva

scendam genus lumianum paulatim tendit, quemadmodum in tertio libro horum elementorum dicendum erit, cum dc iure interna-

lUKIS NATtJRAE
tlonali disseremus. Praeterea, illa societas
lis

individuis; quae certe

215

niniiam distat a singu-

antequam cumtolo genere liumano suas

relationes explicant, eas explicent necesse est

ijLis

quarum

individuis et familiis,

cum

propinquiori-

existentiae longe arclius copu-

quarum consortio prorsus egent acl sufflcientem lutelam

perfectionem procurandam. Haec igitur minor et magis arcta
societas, quae Ct'u//fl5 et generalius corpus polllicum appellatur,
lantur, et
et

ea

de qua

est,

liic

loquimur;

et

quae

ctus liominum, iuris fruendi et

detiniri posset: coetus perfe-

communis boni

Porro ad lianc ineundam liomines vi naturac

gratia sociatus.

ferri, satis

persuado-

quibus naturalem socialitatem hominis sni)ra

iis
demonstravimus. Kon enim aliud revera est, nisi actuatio ordiuationis illius, quam liomo a natura sortitur, et quam nisi compleat,
nec sibi satis providere, nec sua iura tueri, nec aliorum sr.bsidio
stabiliter uti, uec se atque alios ad debitam perfeclionem adducere
tur argumentis

unquam

poterit.

lam age quid hanc politicam societatem delerminet, in eaquc

actu iiomunes constituat; praesentis conlrovGrsiac argumentam cst.
Gui quaeslioni ut respondeamus, principio dicimus causam quae
civili consociatioui actum tribuit, generatim csse quodvis factum,
ex quo mutua hominum et famiharum iura et ofiicia ita ligoatur
et stabiha efficiantur, ut vere unitale quadam donentur ad com-

mune bonum pacihce et ordinate procurandum. Eiusmodi factum

pro varietate personarum locorurn ac temporum multiplex esso
potuit
idque pro singularum rerumpubhcarum nativitale vestiuon
ad phiiosophiam sed ad historiam pertinet. Ahcubi enim
gare
,

fortasse fuit consensus

plurium famiharum inter se acriuahum

pravorum inqjelus, vcl desidciio

communis auxihi stabhiter obtinendi, vel aha quavis de causa in

quae vei amore

se tuendi contra

consortium. vitae civihs paulalim convenere. Alibi oriri potuil ex

dominatu potentis cuiusdam viri, qui iure vel iniuria iutensos viatque ad convictum cum suis sub certa quadam
cinos subegit
conditione adstrinxit; vel ex adventu peregrinantium aut coionorum quorumdam, qui in territorium praeexistentium incolarum
recepti sunt; vel ahis quibuscumque causis, quae inter iudividua
vel famihas tlxae societati efformandac impulsum auL occasionem
,

dederunt. Haec ut dixi fortuita sunt et mutabilia,

ris indagatio historicorum propria est.

quorum

peculia-

Mhilominus factum aliquodnaturale et primigenium exslat, quod

veluti genuina causa civitaiis producendae habcri dcjjct, quam cae-

eamque prout possiint imiquidquam nisi naturalis fami-

lerae causae vi naturae subaudiunt

lanlur. lloc

factum aliud non

est

ELEMENTA

216

liarum propagatio, qiiae ex primo stipile tamquam surculi enascentes et rami vincula ex naturae manibus nexa inter se retinent ad
coiirerendas muliio vircs, ut se vicissini iuvent et, servatis cnius-

que

iuril)us,

curamunem

felicilatem procurent. Et sane familia so-

cietas quiclem est , attamen impcrfecta et ad individuorum indifrentiis plene satisfaciendum minime sufliciens. At imperfcctum

non idcirco a natura progiguitur, nt lale mancat; scd nt in perfectum gradaiim mutetur, atque ad eiusmodi fiuem inclinationem
recipit a qua assidue soUicitatur et promovetur. Ergo iuxta natunt in socictatcm
rae ordinem et insitam vim familia huc tendit
,

perfcctam transfornietur, quae Iiomini iuvando plcne suniciat.

Ilaec autem civitas vel civilis societas nominatur. Ad rem Tulius:

commime omniuni animantium uthabcant

Cum

libidinem procrcandi, prinia societas in ipso coniugio

hoc

natura

sit

est,

proxi-

una domus, commnnia omnia.Inde autem

est principium urbis et quasi seminarium reipubUcae. Scquun tur enim fratrum coniuncliones, post consobrinorum sobrinorum que; qiii cum una domo iam capi non possint, in ahas domos
tamquam in colonias exeunt. Sequuntur counubia et affinitates,
ex ([uibus ctiam plures prupiuqui;
quae propagatio et soboles
origo est rerumpublicarum i.
En graphice descripta genuina civitatum et populorum generatio, quae non minus rationi quam Instoriae respondet. Si enim mouumenta scrutamur quoad antiquissimas et celeberrimas gentes;
cas non aliunde initio natas et in corpus quoddam polilicum coaiuisse comperimus, quam cx alicuius insignis familiae successiva
propagatione. Quare patet civilem societatem pro homine naturalem appellari non modo quia eius naturae apprime consonat et
omnia quae in ipso sunt ad illam ineundam impellunt, vernm etiam quia elementum illiid, quod hanc ordinationem ct propcusionem explerc debet, si in primo suo fonte considcrctur, factum aliquod naturale est, nempe individuorum et familiarum mulliplicatio ope coniugii. Nec difricultatem tibi ingcrat quod a voluntate
indiviihiorum pendct ne succrescentcs famihae aho discedant et
mutuo separcntur. ?iani in primis eiusmodi voluntas sacpe ofdcium subaudit ab eoque obhgatur, cum videlicct aliquid a familiis implendum apparet, quod extra consortium illud civile, a quo
separari possent, pracslari vel obtineri nequeat. Ex quo fit generatim ut non omnes societates sint voluntariae^ sed ahquae sint obli

ma

in liberis; deinde

galorlae. Dcinde etiamsi ad conlunctionem illam retinendam prae-

De

Olficiisl.

1]

c.

^7.

lURIS

NATURAE

217

cedens officium non adstringat, nihilominiis non inde efficitur ut

societas factitla dicatur. Yoluntas enim in eo casu reqaireretur
non ad creandum ordinem, sed mere ad ordincm sibi applican-

dum; quod

certe

ut

humano modo

fiat

voluutatis intcrventura

Etiam ad ineundum coniugium voluntas necessaria est.

Xum idcirco coniugium non naturale sed generi humano adventitium dices? Aliud cst quod voluntas aliquid crcct
aliud quod
ordinem naturae recognoscat eique obsequatur. Prinmm rem factitiam exhibet, altcrumnaturalem sed humano more peragendam.
Ignis cerle non comburit, nisi materiae combustibiii adinoveatur.
Dicesne propterea combustionem nou esse naturalem?
Hinc intelligitur quomodo Hcet societas naturalis homini sit; tamen sine iniuria naturae possit individuum vel etiam familia quandoque extra civile consortium segregem et separatam vitam agere,
praesertim si magno numero personarum constct. Cum enim tendentia adsocietatcm subordinata sit fioi ultimo et ofticiis quaeinde consequuntur; si familia forte adsit quae certo dignoscat posse
se extra civile consortium in liunc tinem obtinendum incumbere,
et agrorum aut pecorum cnltu sibi satis providere; ea certe nulla
obligatione tenebitur ad societatem ampliorem
quae civilis dicitur, retinendam vel ineundam.
Hinc etiam infertur quod si quis divino ductu in solitudinem
requirit.

agitur, ut se divinae contemplationi penitus addicat, et cura per-

animum

contentus celeris vitae commodis

quae a civili
proveniunt,
libentcr
societate
se
abdicet; iis profccto allius vitaG
genus init, quam sit vuigare et commune ceterorum iiominum etiam in societate degenliimi, Proinde non vituperatione, scd lauficiendi

de; non contemptu sed admiratione est dignus. Verum si ab hac

vivendi ratione, quae supernaturalibus fulcitur adminiculis, mentem abstrahimus, et solum naturalem ordinem consideramus pro;

ceterorum hominum convictum niiliis

naturae praeceptis absolute prohibctur. Attamen per se lougo imperfectior est statu civili; siquidem subsidiis caret
quibus ille abundat, nec individuum ca perfectione donare potest quae in paciilca et ordinata societate facillime comparalur.
fecto status solivagus extra

Articulus

Dc scopo
150.

que

Maximi momonti

triplici

III.

societatis civilis.

est in iure sociaU

praesens vcstigatio; id-

potissimum ex causa. Primum, quia

nisi iinis societa-

11

ELEMENTA

218
tis ct

bonum, quod

illa

assequi nititur, ritc determinctur; dirigi

Bapienter nequit eius operatio, nec deliniri certo poterit ad quam

destinaiioneni implcndam civilis potestas spectare debeat. Deinde,

quia exinde repetendum est criterium quo perfectio cuiusque societatis diiudicetur; quae certe eo praestal^iiior erit et excellentior,
quo magis scopo suo propinquabit. Terlio, quia non aliunde quam

ex

linis

rum

et

huius consideratione mensura depromi potest cum oflicioiurium, quae civili auctoritati competunt, tum etiam limi-

tum quibub

natnrae coercetur.
Porro eiusmodi cognilio a scientia suppeditanda

nim

illa vi

est.

Homines

principio ad societatem adducuntur instinctu potius

e-

quam

vaMe confusam nolionem liabentes niediorum quac

natura ad indigentiis tum physicis tum moralibus subvenien-

ratione; saltem
ipsis

dum

inconsortio civili suppeditat. At scienlia superveniente, quae

reflexionem bominis rcpraesentat, idca illa lucidior dislinctiorque

scopo quem societas spectat declarato, cives ad perfectionem consentaneam procurandam longe melius disponuntur.
Quod cum ita sit, diligenter curaudum est ut scopus liic rite determinetur, praesertim cnm ralionalistae bac quaestione valde abutantur ad societalis ordiuem funditus evertendmn.
151. Qui ius naturae ante Kantium tractaverunt, finem societaefficitur; et

tis civilis

vel in salute publica, vel in felicitate con^miuni civium,

vel in tutela iurium, vel in securitatc interna et externa, vel

in

progressu naturae bumanae, vel in copia bonorum externorum

generatim posuerunt. Quae effata saepe ambigua sunt et incerta,
saltem nimis vagantur et falsis interpretationibus ansam praebent '. Kant investigationem hanc magisdefinire curavit, eiusque

sententiam plus minusve

alii

omnes

rationalistae sequuti sunt.

Ea

igitur prae ceteris explicanda et refutanda videtur.

Kant rationalistico principio innixus de absoluta hominis independentia prout ens rationale est libertatem voluntatis tamquam a ratione requisitam, homini tribuit; eamque in hoc collocat, quod voluntas se mere a prlori ad operandum inflectat, nimi,

rum

propter solam legem rationis, remotis ceteris impressionibus

Hanc ambiguitatis

et

confusionis notam incurrit ctiani opinio

nostris temporibus lincm sociolatis in

(I

mento

$uo fine

c
1.

il

iine cssenzialc della

2. c.

cxplcll

socicta

tli

animi qnicte
ttiritto

Rosmini

constituit.

c di fatto.

La

qui

L'appa{ja-

Societd e

il

3.

Multo magis idem dicendura

cst

dc Ahrens, qul scopum politicura ad hoc re-

ducit ut conditioncs ct niedia civibus suppeditentur, quibus

ad

priarum facnltatum incumbere possint, Coiirs de droit natiircl

evolutioncra proetc.

lURIS NATUr.AE
empiricis.

lam vero

liae

519

impressiones, quae rcmoveri debcnt, du-

quae ab appetitu et afquae a vi quadam Immana actionem nostram praepcdiente procedunt. Hinc ordinem moralem distinguit ab ordine iuridico. ^^am quae legos tutantur libertatem
internam, et coactionem important ab homine in seipsum exercendam, periinent ad moralem; quae vero respiciunt libertatem
externam et coactionem aliorum iubcnt ne ab agendo nos impeplicis generis esse possunl; aliae internae,

fectibus animi; aliae externae,

diant, ius constitunnt.

At quoniam bbertas externa per se limite caret, et cuique bo-

idem obiectum versatur, ncrapemundum

mutuus inter homiaes conilictus
enascatur, quem ratio pati non potest. Quare praeceptum ab ea
imponitur: sic restringcndam csse Ubertatcm cuiusciue, ut simul,
constare possic Ubcrtas aliorum. Hoc praeceptum principiuin
cocxistcntiac appellat, ex eoqne dcrivari ail cetera, quotquot ex-

mini competit,

et circa

adspectabilem; eflicitur binc ut

praecepta iuridica, sive matrimonium sive dominium sivc

quasbbet alias hominum relationes respiciant.
Hinc stcitus seu politica societas exsurgit tamquam postulatum
seu requisitum, huius principii cocxistentiae. Nam cum homines
individui propter sensibilem. natnram, quae rationi conlradicit
ilii principio difiicileadmodumobtemperaturi essent; neccsse fuit
ut simul congregati vimpubUcamcrearent, quae potestate sua renitens ad obediendum adigeret et rautuam coexistentiam tuerelur,
Quapropter civihs societatis scopus alius non est, nisi aequalis
coarctatio, atque ideo mutua harmonia, libertatis singulorum i.
ITanc doctrinam, in qua, ut dixi, omnes rationalistae et magna
pars liberliuorum fundantur, nos breviter refellemus; deinde quid
stant,

scopum

eHbrmet demonstrabimus.

civilis societatis

PnoposiTio

Scopus

civllis societatis
et

I.

reponl ncquit in

harmonia

mutua coarctatiom

libertatis.

152. Prob. I. ex principiis, quibas opinio illa nititur. I\e nimii simus, tria tantum attingemus: independentiam entis rationanahs, absentiam morahtatis a niotivis empiricis, carentiam lim-i-

tum

hbertatis externae.

Ac primo quidem, Kant et Rationahstae sententiam illam derivant ex hypothesiindependentiae entis rationahs, quod iuxta ipsos
'i

Elemenla Metaphysica Theoriae luris.

ELKMENTA

'

:'?0

noa alium finem pracstitiUam habet, nisi propriam sequi rafionem. Atqui illa liypotliesis aljsurdissima est. ^'am ens rationale,
ucmpc lioir..;, {pjeniadmodum iri natu.ra pendeta Deo atque a Deo
ad existenliam delerminalur sic etiam in (inc et operationibus
camdem in<;!udit dcpendentiam. Quare a supremo illo rerumomnium AucLore finem et normam operandi suscipiat necesse cst.
Deinde, Kant et Rationalistae subaudiunt omnes determinationes et mutiva cxpcrimentalia moralitate carere. Id etiam falsnm
quo moralitas acliommi prolluit,
esl. Xam ordo obieclivus, ex
manifestatiir non cx solis abstraclis ct universalibus et ncccssaverum ctiam ex naturalibus rerum proriis rationis principiis
pensionibus et ex concrcto ordinc rcrum existentium, qui intellitjeulia aut ratiocinaiione detei^itur. Kt sane quisstultissimamiliam
Kantii blaspliaemiam sine horrore audire j)Otest: immoralem csse
actionem ([uac ex amore Dei peraiiatur? }\iIiiIominus id in eius
iucpta doclrina tamquam consectarium rite deducium proponitur;
;

quandocp.iidem aaior uon est ratio, sed voluntatis motus et inclinatio.

Denique, illud etiam falsum est quod ainnt, libertatem exterpef-se spectatam carere limitibus. Nam id 'locum habet in
Jibertatis conceptu, qui abstraclione mentis ab omni obiecto et

nam

concrcta operatione separctur; nou autem

verum

cst

de libertale

quae circarem determiuatani sub ductu rationis ad operandum procedit. Sic enim libcrtas optime coarctatur et limites accipit tum ex obiecto, in qno versatur et cuius ordinem et naturalcm fincm invertere nequit; tum etiam ex officiis, ([ui])uspersonii,
quac operatur, adsiringitur.
Proh. 11. ex ipsa propositionis natura. Kantianushic societatis
rcali,

scopus videlur esse negativus potius, quam positivus. Xon enim

aliud revera per se importat, nisi remotioneni impedimentorum,

quae a violentia pravorum hominum iuribus alienis infcrri possent, ct desitionem pugnae qua extra societatem vohmtates singulorum mutuo coDlIigerent. Qua in re ahquid simile praeseferre
videtur Ilobbesiani systematis. Gerte eiusmodi est, ut vel individuaUsmum vel despotismum parere debeat. Nam si sibi constare
veht;

non ahnd officium

civili potestati

limites elfrenae hberiali per

rum

prescribere potest, nisi ut

externam coactioneni imponat. Cete-

vires civium propriae singulorumlibertati plane permittet, ut

tpusque

tamquam separata quaedamexisteutia ad arbitrium opecommuni meta omnibus praesLituta. At vero itasibi
singulorum activitates mutuo divertent, siue ligamine et

retur; nulla

rehctae

ordinatione sociali, ([uae nonnisi ex unitate positivi cuiusdam

nis,

ad quem

socii dirigantiir,

provenjre potest,

ii-

irRis

Quod

si sGiileiilia illa

pracler concordiam

xAtuaAE

221

sibiffietipsi clissentietis,

mumac

lihertatis,

iiis

civili potestati

tribnit praescribenrii

aiia bona concursu sinii-iilorum civium obiinenda; facile ad despolismum adducet. aou eniin normam uUam praebet et limites
a fine desumptos, sed confuse el indoterminate libertatem harmonice coercendam iubet. Quare ausam dat civili auctorilati ut
omnia se possc arbitretur, et se rationem socialem appellans, autonoimm ommino faciat, imitatione rationisindividualis, quae iuxta Kantium nonnisi sibimetipsi auscultare et obedire tenetur.
Prob. III. ex corollarlis quac conscquuntur. Primum corollarium esl interitus totias moralitatis publicae. }^am, cum cpiaequc
praecepla iuridica, circa quae coactio exerceatur, non aliunde in
bac Iiypothesi deriventur, nisi ex principio coexistentiae nibil
civilis potestas prohibere poterit ex iis rebus, quae ita bbertati
unius favent, ut alterius libertati non noceant. Ilinc neque suicidium, necp.ie blaspbemiae, neque sacrilegia, nequepubbiicascan;

dala prohibebit; et pactiones utcumque turpes, modo fiantmutuo

consensu partium, permittet tamquam iuridice indifferentes; propterea quod libertatem contralientium minim.e laedunt. Et sane
rationalistae, cpai severitati Logicae tenacius adhaerent, aperte fatentur societatem non posse suis legibus neque divortia, neque
polygamiam, neque incestus damnare aut punire, modo ex libero
consensu oriantur; siquidem iuxta Kautianum principium nequit
vis externa adhiberi contra

bertati

non

usum

illum libertatis, qui alterius

li-

detrahit.

Aliud corollarium est integra separatio societatis politicae ab

quae extra ambitum iuris evagari cogitur, iitpote quae

Ecclesia,

a principio coexistentiae

non emergat. Immo ad

ius sociale per-

tinebit indifferentismusreligiosuset atbeismuspoliticus;

non plus coarctanda

rum non adimatur;

ram

libertas est,
iussio

quam

siquidem

requiritur ut libertas alio-

autem uhius cultus praefatam mensu-

excedit.

Tandem, ne plura persequar, gubernium eo plus tenderet ad

interitum; quo magis cives in honestate proiicereut. >iam guberniuni iuxta Kant et ralionahstas propterea unice institnitur, ut'ope
coacticmis

externae principium coexistentiae ad actuni reducat.

At cpio arctius bomines bonesto adhaerescunt, eo minus indigent

externa coaclione pro lihertate aliorum observanda. Ergo ultimus

terminus Iiuius progressionis, qui saltemutexemplar proponilur,
nimirura anarcbia. Et
est desitio omnimoda regiminis socialis
,

quoniam quaeque res ad

sui conservationem vi

naturac impelli-

tur; politica auctoritas, ut se lueatur, dcberet assidue

progressum

ELKMENTA

222

in via lionGstalisct virtulis praepcdire.

civium
rimus coucenlus ordinis

Ex una

socialis

Kn ilaqae pulcher-

rationalistarum sapientia plane

parte subditorum multitudo

quae morali pro

ad auctoritatcm gulicrnantium pcrimendam nititur; exalia
gul)crnantium auctoritas, qnae, ne mortem incurrat, ad moralem
subditorum progressum iugiter debilitandum contendit.
(iignus!

f^^ressu

PROPOSITIO
Scopiis poUticus est onlo exterior^

II.

pro corauni prosperitate

informatus.

sociorur.i^ Intcrno moralitatis orclinc

153. Proh.

primapars. Scopus

politicus

ex unaparte positivus

csso debet; siffuidem qiiifkiuid a naturaprocedit, ad positivum sco-

pum

ordinatur: ex alia excedere nequit vires naturales subiecti,

scopum non praestituit, nisi viadeptionem impartiatur. Atqui id appriine verum cstde ordinc cxlerno, qui ex mediorum apparatuconsurgit prosperitati sociorum opportuno. Nam ordo hic, ut patet,
cui proponitur; siciuidem natura

res necessarias ad

non
ciali

illius

sola negationc, scd etiam positione constat

et ellicacitati so-

ac puhlicac optime subiicilur, quippe qui visibilisest etex-

terna opcratione procuratur.

Proh. secunda pars. Scopus societatis respondere debet naturac sociorum et principio ex quo societas ipsa dimanat. Atqui
natura sociorum pcrsonalis est, ac proinde conceptum finis olTert
in singulis; principium socialitatis in mutua bcnevolentia potissimum cernitur. Ergo bonum quod per socielatem intenditur,
commune sit nccesse cst, seu tale ut in omnes cives aliqua ratione redundet.
,

Nec veraeiusmodi bonum determinata quadamutilitatis specie

omnes relaiiones spectat, quae ex privato familia-

continetur; sed

rum circulo in amplum ordinis publici ambitum se protendunt.

Gum enim societas ad perfcctionem individuorum natura sua ordinetur; omnibus eorumdem propensionibus rite explendis et viribus augendis operam datura est ordine illo externo, quem procurat; hcet aliqua praestare teneatur rigore iustitiae, alia autem
officio

dumtaxat beneiicentiae. Sed,

sive

unum

sive aliud facit, in

neutro ofOcio implendo extra scopum proprium evagatur. Idcirco

eiusmodi bonum generali vocabulo prosperitatis significavimus.

Proh. tertiapars. Societas respectu individuorum non finisest,

sed medium. Nam societas personis constat personae autem in hoc
;

dislinguuntiir a rebus,

quod

finis

rationem amittere

numquam

pos-

NATURAE

iTJRIS

medium

sint.

At vero

num

alterius.

in tantum tale

^23

est, in

quantum

tendit in bo-

Ergo socielas tendere debet in bonum individuorum,

ex quibus coalescit. Sed bonum individuorum nullum est, nisi ad
ordinem moralem pertineat, vel saltem ordine morali informetur;
siquidem destinatio hominis in Iiac vita est ordo moralis: bonum
autem cuiusque entis vel est ipse tinis, vel suntea quae cum fine
nectuntur. Ergo societas civilis quoniam ordinem moralem procurare directe nonpotest (siquidem is internusest, et ab interno
procedit); illum procurare debet saltem indirecte, quatenus ad
,

eumdem conservandum

fovendum

et

externum ordinem

dirigat

cui adlaborat.
sic explicata, ad rem quod attinet, non
ab ea quam proponit Taparellius inquiens II
fine immediato, per cui opera direttamente la societa, e il bene

Haec nostra sententia

differre videtur
n

(t

commune

sociati e subordinato al loro ultimo fine

esterno, ordinato

pienter dictum est.

Nam

all'

individuale interno di
-<.

cum

finis rei alicuius

tutti gli as-

Quod quidem

sa-

respondere debeat

naturae, quaresipsaconstituitur; praescindere nequit a relatione

ad finem alterius rei pro qua res prior tota quanta est instituitur.
Atqui societas tota quanta est instituitur propter bonum civium,
qui illam efformant. Ergo finis civilis societatis praescindere ne,

proximo

quit a fine ipsorum civium., sive

ARTlCULtS

De structura
154. Explicata origine a

sive ultimo.

IV.

societatis civiUs^

qua procedit, et explicato fine, ad queni

nunc sunt elementa, ex quibus

tendit civili socielas explicanda

llla

coagmentatur. Qua in

paratis punctis

re, distinctionis et claritatis gratia, se-

innuemus quae magis videntur

esse necessaria et

captui tironum accomodata,

L
Elejnenta essentialia societatis sunt multitudo

seu subcliti

ct

Com

est coetus

Elementare di

aucioritas^

supcrior.

unum, licet non physicum, sed morale;

plurium pacificus et ordinatus, At vero in

155. Societas est corpus

tum etiam

et

mtuml

dirillo

1.

IVj

art,

ELtlMENTA

25^ i

corporo, qnod vcra unilate gaiideat, sicut nccessc csl dari partos,
quac uuiuntur, sic cliam oportclcssc principiuni aliquod unionis,
seu yim aliquam quae partcs in muluaiunctionc conlineat. Itcm-

que in coctu pacifico ct ordinato sicut rcquirunlur pcrsonac, quac

pacc et ordinc periruantur; sic poscitur principium, quod paccm
iilam, scu couscnsum voluntatum jiignat, et ordincm procurct
ncmpe liarmoniam in singulorum rclationibus. Ergo liacc duo ele-

mcnta csscntialitcr ad socictalcm perlincnt, et sine iilis socictas

no mcnte (piidcm concipi potcst. lamvcro parlcs c quilnis corpus
moralc
et

pcrsonac

societatis cirormatur, ct

appcllantur

Icscit

muUitudo;

priucipiuin procurans ordincm el

latur auclorilas.

mcnla cssc
Idcm per

qi]il)us

coctus cius coa-

vis gigncns unilatcm in co corporc,

paccm

in illo coctu,.appcl-

Patel igitur multitudincm et auctoritatem elc-

esscntialia,

cx quibus

socictalis

natura consurgit.

sc clarct dc supcriore ct subdilis.

aliud cst, nisi auctoritas concrctc spcctata,

Nam

supcrior

niliil

nimirum quatcnus

iu

persona aliqua individua vcl inaliquocollegio rcsidct; subditiautem niliil aliud sunt, quam ipsa multitudo prout ab auctoritate
regitur, eique ordinem diclanti subiicitur.
156. Ut quisque facile pcrspicit, auctoritas civilis in iurc consistit poncndi ordincm in multitudine ad tinem civitatis asscqucn-

dum;

subicclio

impulsum ab

civilis in

auctoritate

obedicntia reponitur quoad scqucncluni

proccdentcm pro adcptione liuis illius.

Hinc consccjuitur auctoritatcm maximopere differreadominio, et

subicctioneiu civilcm ascrvitute. Nam dominium, ut alias dictum
est, in facuUatc consistit disponcmii pro kibilo de rc aliqua ad
propriam utiliiatem. Quareeius charactcrcs non modo discrepant,

verum

omnino sunt notis, quiluis constat

dominium vcrsalur circa rcs, non circa pcrsonsus proccdit a voluntate, non ab oflicio; eius fmis est

cliara

contradiccntcs

auctoritas. Et sane

nas; eius

non aliorum, sed domini. Contra auctoritas directe operatur circa pcrsonas; eius cxcrcitium a ratione praccipitur; non
spcctat bonum superioris scd totius communitatis. Itcmque scrvus,
in quantum ciusmodi comparatur rcbus S; absolutcpeudct ab arbitratu domini; actionc sua nuUo modo proprium, sed domiui
iitilitas

emolumcntum

intcndit. Nil tale accidit subdito

qui in

quautum

subdilus rationem personae retinct ac propriis iuribus ornatur;

Disimus in quanliim eiusnwdi,

ttone consideratur

quantum homo

tum

quam

cst,

altcri

iilost

collocat.

quatcnus praccisc servit

Nani

porsonali tlignitatc fruilur

iuribus instruitnr quac a

ncmine

si

qua

yiolari debent.

et in

opcva-

quoatl

naturam in

Dominum ipsum

aequiparat;

consitlcrctur

lURlS

XATrRAE

525

ad operandum movetiir non ab arbitrio sed alege qnao, iitdiximus, ordinatio rationis est; operaiionem pouit non propler privatam imperantis, sed propter utilitatem communem totius corporis socialis, quae in omnia membra acproinde in ipsum etiam
,

caput est societatis, rcfunimperio subiicitur ut subiectione

qui operatur, sicutin superiorem,

ditur.
illa

Quapropter subditus

non

alteri,

ita

(jui

sed sibi servial;

etsi

non seorsum inspecto

sed.

cum aliis societatem eilbrmal, ad quam augendam directe spectat bonum sociali operatione procurandura.
Oua in re seduio cogitandum est, bouum commune non esse idem
ac bonum maioris partis, sed esse bonum totius comnumitatis
quod vel directe vel indirecte in utilitatem omnium cedat, et quo
nemo privari potest, nisi in poenam patrati facinoris a corpore soquatenus iunctione

cietatis

quoties
se

abseindatur. Quare societatis natura omnino pervertitur,

aliquis sociorum, sive magnus sit sive parvus, ad

numerus

omnem

utilitatem iDublicam revocet; ceteris exclusis et inopia

omnisque culturae carentia laborantibus. Immo socialis iustitia

laeditur, etiamsi vel unius dumtaxat socii praesidium ac tutela negligatur. Quapropter nemo non videt quantopere iuri naturae repugnent illae respublicae, in quibus una tantum pars civium sospiratur et floret, altera misere tabescit et angitur.

II.

MuUUudo

socUiUs proxUnc non conslat

UuUmduis

sepciralis

scd faniiUis.

Rousseau et Bcccaria socictatem non vi naturae sed ex liberoarbitratu sociorum derivantes, eam ut collectionemnon tamiliarum sed individuoruui traduxerunt. Idem faciunt rationalistae,
qui abstractione mentis societatem dissolvunt, eamque denuo redintegrant per implicitum saltem consensum singularumpartium.
Sed baec sententia falsissima est. Primum, quia vel fabula de stalio
ncUurac^ vel lictione iuridica innititur omnino arbitraria. Deinde
quia societalem assimilat uon corpori viventi, cuius partes sint
organicae sed corpori plane inanimi, quod sola molecularum coa157.

cervalione constet aliqua attraclione

mutuo cobaerentium.

Tertio,

quia processum pervertit naturae, quae ab imperfecto ad perfectum incidens, primum societatem in coniugio, deinde in familia
latius explicala,

Ea

tandem

in civili consortio reponit.

dicimusindividua civilem societatem

clformare, quatenus iani ante ad familiam perlinetetdomesticam
igitur opinione rciecla,

ir

ELEMENTA

226

societateni conslitiiunt. Id patet tuni

cx eo qnod individua

vi solius

familiae integrilatc et perennitate donantiir; luni ex eo quod familiae concoptus et necessitas arctiore vinculo cuni lioniinis natu-

ra copulatur, quani conceptus et necessitas convictus politici. Ouare

sive oido rationis, sive propensio s-jusibilis, sive processus origiuis
consideretur; individuum prius raniiliae dcinde civilati coniungitur;
tati

immo per se in tantum civitati coniungitur, in quantumciviconiungitur familia ad quam pertinet, et quae ad civitatem

enbrmandam

veliUi pars concurrit. Praeterea, iura domestica an-

teriora sunt iuribus civitatis et

ctoritate

magis

insoluljilia;

unquam immutari possunt autimminui;

nec

sociali au-

sed potius

soli-

dari debont et cautionem ac tutelam accipere. Ergo individuum,

iuxla ordinem naturaii^ fortius et prius

illis

adstringitur,

stringatur iure civitatis. Ergo civile vinculum

quam

ad-

iam subaudit in indi-

yiduisvinculadomcstica; ac proinde in tantum civitasexindividuis

efllorescit, in quantum individua iam ante familiis alligantur.
IIL

Constiiutio naturalls soclelatis debet esse organica

non mecJianica,
158. In lioc organismns a meciianisrao differt, quod Jiic materiam assumit omnino inertcm et artificiose disponit ad mere exequendum motum, quem vis aliqua loti imprimat moli; illecontra
materiam cxtiibet in suis partibus iam peculiari structura donatam; ct licet virtute aliqua principali totum compositumregatatque
ad Hnem unum ordinato coaducat; tamen singula organa propriis
viribus aiTecta subaudit, quae in suo gyro per se operentur. Exemplo sit corpus hunianum, in qno caput non sibi vindicat officium
ceierorum membrorum, sedea tantummoderatur et gubernatpro
incohuiiitate totius compositi. Vel etiam exemplo sit liarmonia facultatumhumanarum;quaecerteitaunitate donantur, ut ratio ceteris imperet et ordinem praescribat pro exigentia finis, ad quem
totus iiomo adducendus est sed minores vires nequaquam absorbet, nec in sui meras derivationes convertit.
Id maxime locum habere debct pro societate civili, qnae ex personis coalescit, non rebus; et quae processu naturaU a minoribus
consociationibus gradatim enascitur. Et sane ex eo quod cives
;

personae sunt propriis iuribus

et hbertate individuali gaudentes,

enascitur ut propria activitate uti pro finibus quibusdam particularibus assequendis atque ad id rautuas etiam vires siraul conferre

ITRIS

^Tf

NATURAE

possint. Hinc saope diversa efflorescunt consortia, puta ad

industriam, commercium,

litteras, scientiaspertinentia,

artes,

quaelicet

influx.um aliquem a supremo principio politico recipiunt ne a

communi societatis scopo deerrent tamen interno fine interna
:

vi,

interno motu, internis legibus spoliari non debent.

Ex

eo autem

quod processus naturae gradatim

fiat

efficitur

deinde provinciae tandem inteut familiae primum municipio

gro stalui seu societati politicae ab alia prorsus independenti
,

elementa suppeditent. Quare familiae

blicae corpus
culis

nexae

componunt

et

ut antea

sic

magnum

arctioribus

totius reipu-

quibusdam

yin-

minores societates
efticacitate praeditas. Has

angustiore ambitu explicatae

et fme et
impulsu \iduare atque in meras convertere machinas, quibus a principio externo dumtaxat motus
improvidum est et ordinationi naturae
et directio imprimatur

efforment proprio organismo

vitali

omni

et intrinseco

dissentiens.

Hinc

intelligitur

quid iudicandum

sit

de inlemperanti iilo cen*

omni spontaneo mo-

tralismo^ ut aiunt, quo inferiores societates

non aliter concipiuntur quam ut rotae et inertia

quaedam instrumenta ad motum aliunde receptum exequendum

tu destitutae

destinata. Id rationi repugnat et ipsi incremento boni socialis est

maxime noxium. Nam sociorum vires

dammodo perimit
quae non aliter
;

enervat, et societatem quovivit

progreditur

et

nisi

quatenus eius partes organica etiam textura constant et pecidiari

vita ac motu informantur, licet sub moderamine supremae cuiusclani virtutis, quae singulas harmonica unitate donet et adfinem
totius corporis

consequendum

dirigat.

CAPLT TEirnLM
i)E

SUPREMA POTEBTATE CIVILL

quae etiam summum imperium^ et propter

maiestas quoque nominatur defmiri podignitatem, quae
ius gubernandi rempublicam ; seu moralis facultas ab alia
test
independens qua civium actiones ad commune bonum dirigantur. Dicitur moralis facultas ut distinguatur a vi mere pliysica et
a ratione
eius genuina causa explicetur. Tota enim quanta est
illico potestalem
procedit
quae dictat proposito a natura fme
ab
subieclo fieri se ad illum dirigendi ac promovendi. Additur
quaq
alia independem ut dos explicetur supremae auctoritatis

Suprema

po^estas,

fulget,

228

ELEMENTA

ccrte, ut suprenia

debet. Pars vero

sit

illa

non

altori poteslati politicae subiecla esse

clvluni actiones materiam exprimit

circa

qiiam ius gubernandi versatur. Denique bonuni comniune denotat

et qui a privalo scopo inliriem qiieni publica potestas spectat
dividiioniin et ramiliaruni difTert. De hac itaque potestate generatim dis[)iitaluri, eius originem, sidjiectum, formas quas induit
,

ac modos quibus trausmiltitur, investigabimus.

Articulus

I.

De origine supremae

potestatis.

159. Qui, ad origincm societatis explicandam, ex statu natu-

rae proficiscuntur opposito stalui civili;iii, quod consequens est,

publicam potestatem ex contractu repetunt, et etfatum illud sanNuiluni inipcriuni sine pacto. Ilaec tlieoria communis
ciunt
est omnibus iuristis protestantibus a Grotio usque ad recentes
quam Rousralionalistas . Sed nemo eam ulterius promovit
qucn:
dc
contraclu
sociali
inscripsit,
aperopore
qui
in
seau;
ilia
derivavit.
En
doctrinae
cx
eius
summa.
tum ius rebeliionis
Libertas liumini esseulialis est et nunquam ab eo alienari valide
potest. Hinc cum liomines in soclelatem conveniunt, nequil haec
nisi tali forma politicac unionis decoretur
qua
legitime iuiri
libertas singulorum non laedatur ; sed quisque ita obediat au:

ctoritali ut

nou obediat

nisi sibimelipsi et revera liber, ut ante,

maneat. lamvero ut luiiusmodi forma habeatur in qua problema

polilicumsitumest, hanc unicam viam patere ait, ut nempe quis,

que socius omnia iura quae possidet

societali prorsus

vis

sit

lotius corporis

aequc pars

cedat.

Nam, cum quisque

Ilaec unica problemalis illius sohuio est.

socialis

ci-

aequali parte potitur

ex iuribus singulorum et toti illi corpori trivia cives ob reciprocitatem tanlumdem

sola
hac
butae. Quare

summae

conflatae

quantum dederunt, ac proinde

recipiunt

Nc omnlum

Vuttcl

lianc

sentenlias sinfjillalini comraemoi'cm, icfcirc sufficlat vcrba quibus

opinloncm proponit.

meme

de

Cctte

autorite

csscnticUcmcnt au corps

et a cctlc lcs tlroits

suivant ses lumieres, par sa proprc volontt- et

quil tcnait

la sociote

la socictc,

ilc la

nature

nc rctient pas toujours

le

souvent

scnat ou ccUe personne cst alors le souverain.

cli.

IV.

tlc
il

prcml

le parti

tlc

la confier

un

appartient origlnairemcnt et

se

tle
tle

s'est

soumis
choscs

se faire justice
soi

st'nat,

membre

contiuirc on toutcs

auquel cliaquc

corps

cessione sua nihil amit-

ou

cette

lui-memc. Mais

autorite

souveraine

unc seule pcrsonnc. Le

Le droit de gens

t.

^j

lURIS

NATURAE

hoc tamon duae conditiones requinintur

Uint. Acl

omnium

cessio sit absoiuta

229

'

primum

ut

iurium, secus aequalitas non vigeret

pro omnibus
deinde ul non fiat peculiari personae aut coetui
scd tantum integrae communitati.
;

Porro ex hac ahenatione iurium et voUmtatum pecuHarium

nascitur ius et voluntas generalis totius sociatatis tamquam unius

personae moralis. In hac residet summiim imperium ; quod licet

a singuUs etrormetur tamen, prout unitas quaedam est, singulis
;

praeest

non

summum

Hoc

^.

potesl

imperium a coHectione civium

alienari

ac proinde popuUis essentiaUter est princeps

polo sovrano)

immo

tam sacra

eius auctoritas

est

po-

{il

ut nec

di-

nec repraesentari nec limiie affici unquam valeat. Sic popuU inaUenabiUs et absoluta maiestas consUtuitur ad quam tota
vidi^

Rousseavii doctrina reducitur

et vi

cuius principes

senatus

et

non aUud revera sunt nisi

simplices magistratus populi ab eius nutu pendentes. Quare cum
])opulus, sediUone facta, iUos de gradu deiicit, propriouUtur iure;
nec rebelUs appellandus est, sicut non appellatur rebeUis princeps,
rjiiid administrum aUquem munere destituit. Haec irrefragabilis
naturae lex est
contra quam vim nuUam Uabet quaevis alia poliUca conslitutio. Sic legiUma efUcitur perduellio
immo in ius
couverUtur, quo uU pro lubito licet muUitudiui 2.

omnes qui auctoritatem exercent

aUi

(I

1'lnstant au lieu

tle

(I

acte (l'association proJuit

Lrfcs

moi commun,

par l'union

que l'assembloe a

tlc

sa vie ct

tlc

voix

rcpublique ou

cclui de

tenant

mcmbrcs Etat quaml

le

comparant a

le

nom

lautorite souverainc, et sujets

1.

il

tle

est passif,

ses scmblables.

de peuple et s'appellent

I,

c.

2 Haec

meme

corps politique

le

nom

ils

de

loix

par scs

Puissance eu

comme
1'etat.

participans k

Du

contract

o.

tbcoria

non

aliud

est

quidquam

nisi protestanlismus

appiicatus. Audiatur Stabl, tcstis bac iu rc mininie suspectus.

forme ainsl
prend main-

prendent collectivement

particulier Citoyens,

comme soumis aux

se

Cite et

cst actif

il

Tegard des associes

en

tle

qucl cst appclle

le

Soutcrain quaud

mem-

acte son unite, son

Cttte personne publique qui

sa voloute.

tt

compose tVautant de

et coHectif

quel re^oit de ce

la

toutes lcs autrcs prcnait autrcfols

social

personne partJculiere de cliaque contractant, cct

la

un corps moral

Chiesa nel secolo dccimosesto assunse ad un tempo prcsso

un

carattore

partc rifgrmata

nclla Costituzione

vino immutabile (iure divlno) la comunanza cristiana

de' santi,

innanzi in alcuni pacsi e

riforma oppure alla sijnoria della

commiyiita

dcUa Cbiesa questa dottrlna: cbe

tt^'

gaoti

il

il

ordini politico

La Rifornia

cioe, secondo
,

la potesta politica si

comnuinita ecclcsiastica

popolo di Dioj abbia da

s'

inscgno

un ordine

di-

siccome la conmnanza

potcre supremo ucUo cose ecclesiasticbe.

spccialmcnte dove

della

popoli latini e nella

assolutamente politico. Siu dal principio

dcbba avcre

ando

cosi

opponeva

alla

si

da sostencre cbe la

lui riceyuto

il

supremo

poter<^

ELEMENTA

230
PoiTO

Imec

iit

(leliria

liicide refutemiis et

qiiibus rccens Jibcrlinismiis agitalnr, di-

veram doctrinam de origine

mus, sequentes couslabilimus

potestalis trada-

propositiones.

Propositio

1.

Thcoria Rousscavii civilem aiictoritatem ex contractu

derivans absurdissima est.
100. Prob.

ex principio in quo fundatur. IIoc principium

I.

csl inalienal)ilitas libortatis

rum

est

accipi potest

ctae

humanae; qua

ami)iguitate vocis abutitur.

:

nempe

in re, ut

Nam

iit

sophista-

dupUci sensu

vel quatenus opponitur servituti proprie di-

vel quatenus opponitur subiectioni civili

cloritati alterius

mos

libertas

qua homo au-

obnoxius. Prima alienari ab homine nequit

siquidem homo, ut saepe diximus, in mancipium, quod rei prorsus assimileler, convertendus nunquam est
propterea quod dignitas personalis ex eius essentia dimanat cum eaque non solubili nexu connectitur. Secunda e contrario non modo alienari potest; sed etiam ad eam alienandam natura ipsahominem inclinat;
quae, ut alias diximus, hominem socialem effecit. Nec vero iUius
amissio libcrlali hominis propriae reluctatur, sed consonat potius.
Nam cum hoiiiO luUura sua sit raUonalis; libertas hominis propria
ea est, quae ralionem pro duce habet ac norma operandi. Atqui
pcr subieclionem civilcm homo subditur legi, quae ordinatio rationis est. Ergo subicctioncm induit, quae hominis naturae respondet et quam eius libertas non exlex sed raUonalis non respuit
sed requirit.
Prob. 11. cx rcpufjnantia ipsa quctm contractus inducit. Fere
quot sunt verba lot sunt absurda quae contractu illo Rousseaviano includimtar. Sed ne prolixiores simus aliqua tantum innucmus. Primo, statuit cives ccssione illa intcgra iurium, quibus
gaudent, aequalcm viritim partem conferre ad summam, quae in
toto residet, eirormandam. Qua in re libertatcm cum aequalitate
;

confundit. Sic

enim

ratiocinari videtur:

omnes contrahentes

in

anzi

<i

giudicarli e

(1'Inghilterra, e in Inghilterra specialraente la rivoluzione politica

ostante la sua profonda differenza,

gencralc
il

pcro

aiiclie

quanto

alla

societa clvile,

e quintli abbia

tlovere di deporre quci rc cbe resistcssero ai prccctti di Dioj

> francese.

punirli.

Da qucsta

teoria

si

nacquero

il

liber-

tliritto

uon chc

di

le violenti agitazioni di Scozia e

;

la quale

non

suole a ragione considerare corae foriera della

Storia della Filoso^a del Diritto

etc,

lib.

3, sex. 5, c.

-i.

lURIS
tate fruantiir

crgo omnes

NATURAE

231

aequaliljus iuribus ornantur.

Quod

ita

siquidem ex libertate non aequalitas iurium sed inaequaNam effectus qui ex libcrtate oriuntur, hoc
ipso quod ex libertate oriuntur, diversi sunt; diversitas autem efquae concrete spectata
fectuum diversitatem iurium conslituit
aliquo
determinantur.
facto
semper a
Deinde ad libertatem servandam mediuma proponit libertati

non

litas

est;

potius emergit.

maxime

infensura, quale est exspoliatio

omnium

iurium. Sic enim

persona in rem penitus transformatur et merum mancipium so*

cietatis efficitur. Nec reciprocatio
quam iactat iura illa indivi,

duis restituit; siquidemhaec non aliud largiretur, nisi aequale ius

Ceterum bona omnia et facultates el vilam ipsam singulorum civium sub ditione absoluta et
arbitrio pluralUatis relinquit. Ergo quisque civis tyrannidi subiiceretur. Immo ipsa pluralitas in eodem discrimine versatur. isam
singula eius membra quemadmodum eo tempore quo maiorem
numerum conflant in ceteros absolute dominantur sic postea
propter contrariam pluralitatem^ quae iugiter enasci potest, eamdem miseram conditionem subibunt. Ita societas in vagum quemdam et perpetuum despotismum transmutabitur; quo cives omnes
effraenis cuiusdam et incerti domini arbitrio commissi deteriore
iugo premantur, quam vetera ethnicorum mancipia.
Tertio, manifestam contradictionem incurrit, propterea quod ex
una parte libertatem individualem alienari non posse decernit, idque tamquam fundamentum totius pacti socialis constituit; ex alia
individua ita sua iura communitati cedere iubet ut ea amplius
revocare nequeant. Haec autem vehementer pugnant inter se. Nam
vel individuum ita natura sua est liber, ut nunquam irrevocabili
pacto se obligare possit alicui; et tunc ne toti quidem corpori sociali ita submittendus est, ut ncfas ei sit a contractu illo deinceps
suffragii in publicis debberationibus.

Yel perpetua et irrevocabilis obligatio iibertati naturali

hominis non repugnat et tunc corruit fundamentum quo Rousseau nititur, ad proprium systema excitandum. Quod autern subiungit: idcirco pactionem contractus socialis a singulis seorsum
inclividuis revocari non posse^ quia coactio^ quae incle sequitur,
in hoc consistit ut quisque adigatur manere liber ; scomma est
plane ridiculum et ad insultandum rationi prolatum. Quae enim
umbra libertatis adhuc superesse potest, in eo systemate, quo sinresilire.

guli cives

omni prorsus

iure

omnique propria voluntate spohati,

iure tantum suffragii gaudent, quod nullam ipsis ne quoad vitara

quidem cautionem certam

coiitrariae plurulitatis,

affert
propter continuum periculum
quae condari iugiter posset?
,

ELEMENTA

23^
Sed

loTigius,

qiiam par esl, progrederemur

lias liuius deliranlis

sophistae langi vellent.

si omnes repugnanAd nonnullas absur-

das illationes, quae ex eius systemate conseqnuntur veniamus.

Prob. III. ex absurcUs quae enascantur. Primum omnis moralitas evanescerel. Nani systema lioc nuUam superiorem legem liomini et ipsi societati impositam; nullum relationum ordinem aut
linem a voluntate tum singulorimi lum etiam lotius corporis so,

iudepeudentem agnoscit; sed omuium iurium

cialis

et ofticiorum

fontem in sola populi lil)era voluntate constituit. Haec unicum

principium est et iudex iustitiae, moralitalis, religionis; quidquid
iila imperat, sanctum est; quidquid contra prohibet, est tnrpe.
Secundo, sucialismi et communismi semina continet. Nam noa

modo
omni

titulum iuris nonnisi a sola ratione derivandum praecipit,

vi

prorsus detracta factis historicis, a quibus concrete ius de-

lerminatur; verum etiam ad

omnem

conditionum socialiumvarietatem destruendam veliementer inclinat. Nam perfectam aequalitatem iubet; perfecta autem aequalitasinter civesobtineri nequit,
nisi omni conditionum et iurium diversitate sublata.
Tertio, non modo rebellionem legitiraam facit, sed anarciiiam
plane sancit. Nam populus nullo modo rcpraesenlatus sed in se
ot per se sumptus constituitur tamquam princeps absolutus et fons
et principium totius ordinis politici, quem pro lubito commutetet
invertat.

Ouarlo, quod incredibilc videri posset,

cum hac

anarchia tyrannidem omnino intolerandam iungit; siquidem huic populo sic vage
accepto ius sinc limite tribuit respeclu omnium individuorum; ita
nt ipsani religionem ad captum deistaruni conformatam, quae solam Dei existentiam doceat, singuhs imponat sub poena capitis aut
saltem exihj.

PROPOSTTIO IL
Civilis jwtestas

per se spcctata a Deo imniedlate

procedit.

161. Prob. Civilis societas, quam homini naluralem esse probavimus, sine suprema potestate, ne mente quidem concipi potest.

cnim concipi totum ahquod, quin simul concipianlur partes

quac ad eius essenliam constituendam concurrunt. Auctorilas autem, ut alias ostendimus i, pars essentialis est societalis-.

Ivequit

CapUe

suj^eviori ait.

'(.

ITJRIS

Immo,

si rile

^M

NAf URAE

rcs consideretur, auctoritas est pars formalis so-

siquidem principium cst unitatis et harmoniae; quamullitudo non confusam con,i?eriem pluriumindividuorum, sedcorpus
morale vere unum etrormat. Quare lioc ipso quod liomines in societatis;

cietatem congregati intelliguntur, continuo in eos facultasmoralis

manarc concipitur et ius a quo unio illa procedat, et quaeimperio

suo muUitudinem liget, singulorumopcrationibusad commune bonum sub stabili norma dirigendis.
Keque lioc ullo modo pendet a voluntate sociomm, qui congregautur; qui certe clecerncrc nequeunt ut societas vera consurgat
et tamen nuUum sit in ea ius imperandi, quo unitas in corpore
illo

gignatur. Sed ius eiusraodi innascitur sponte sua ex natura

ipsa societatis, quae efformatur;

inest, id

quod

siquidem cuique

rei vi

naturae

vel ad eius con^titutionem pertinet vel proprietas est

fmem

conservationem requisita.
lamvero quiciquid a natura procerlit, independenter a causis secundis pro immediato auctore iiabet Deura, a quo natura rei cuiuslibet determinatur. Ergo cum id dc auctoritate in se inspecta
contingat; ea immediate a Deo procedere dicendaest.
Praeterea, Deus lege naturae ordinem sorvari iubet. Atqui ordo
essentialis

ad eius

et

suprema auctoritate consistere et concipi nemultitudo per se nonnisi turbam et discrepantiam voluntatum suppeditat. Ergo Deus institulionem supremae cuiusdam
auctoritatis, ad quam pertineat ordinem muUitudini impouere, vi
in multitudine sine

quit;

nam

quidquid a Deo per legem naturalem paecipitur, immediate a Deo est; siquidem rationis dictamen
quod intercedit, non se babat ut causa, sed mere ut proponens et
referens supremi legislatoris praescriptum. Ergo suprem.a potestas,
utpote quae ad civilem societatem habendam a Deo praecipitur, a
legis naturae praecipit. At vero

Deo immediate procedit.

Haec veritas, quam ratio demonstrat, a Fide etiani confirmatur.
Aperie enim ait ApostoUis: Non cst potcslasnisl a Dco; quac eniin
a Dco sunt ordinatac sunt. Igilur qui rcsistit potcstati, Dci ordinalioni rcsistit; qui aulcm rcsistunt, ipsi sibi damnationcm
acquirunt '.

Ad Roinanos

c.

6,

ELEMENTA

23?-

Propositio

Subiectum primitivum

et

IIl.

naturale potestatis non

est

ipsa

muUiludo seu populus.

162. In siipcrioro propositione polestatem consideravimus abstracte prout ius

quoddam

est et officium a ratione dictatum;

nunc

descendimus ad eamdem considerandam in concreto prout delerminatum subiectum informat. Et in primis opinionem reiicimus
Grotii, PufTendorlli ceterorumque eiusdemscholaescriptorum, qui
putant in primaeva societatis originc potestatem per se rescdisse
in ipsa mullituiline, quae illam deinceps pactione aliqua in principem aut senatum transtulit.
Haec senlentia licet innumera illa absurda systematis Rouseavii non contineat '; tamen falsitate laborat. Et in primis id probari posset facto ipso siquidem sententia illa nullum fundamentum liabet in liistoria. Dicant enim eius propugnatores ubinam et
quando hoc contigit, utpopulus antea liber et suimetipsius rector,
pactum illud iniverit ad potestatem a se abdicandam et in alium
transmittendam ? Accidit aliquando apud nonnullas gentes ut in
mutatione regiminis integer populus vel melius eius primores
cum designata ali([ua persona dn imperio paciscerentur. At id
nuspiam fuit prima institutio potestatis, sed mere innovatio pro
cventu aliquo peculiari, in quo societas prioreimperante destitula
novum sibi delegit, aut ex una forma gubcrnii migravit in aliam.
Nec dicas cum rationalistis, bic agi de origine non liistorica sed
iuridica potestatis ad quam parum refert quod contractus eiusmodi et translatio imperii a populo in personam determinatam nun;

quam

modo

ratio dictet per se populum esse naturale

Tuuc enim consensus ille subaudiendus erit
tamquam praesumptus et implicitus.
Instantia iiaec duplici ex parte vacillat. Primum, quia ridicula
est ordinatio naturae, quae nunquam et nuspiam locum babuerit,
sed ubique et semper cum veritate historica pugnaverit. Deinde,
quia ille consensus praesumi non potest; siquidem versari debuis-

acciderit;

subiectum

r>ifforentia

ccvnitur
,

tribuit;

sum

potestatis.

quocl

niaxima Inilus systcmatls a

Grotius vero

essc,

ccssitj verc

sed.

ftottsscavii insania in

hoc potissiraiiui

Rousscau supreniam potestatem populo iurc nunquam alienando

cum

postquam

asseclis dicit,

ilia

populum

initio

tantum ea

potcstate gavi-

se spoliavit et determinatae personae aut collegio con-'

subditura cvaeisscj ac proinde ad obedieuduiu teneri,

roms NATURAE

235

personam vel numerum personarum individuum et concretum. lamvero circa subiectum huiusmodi determinatum consensus subiectioois ex parle populi coniici nequit, nisi ex obedientia, quam populus actu eidem praestet. Obedientia autem,
quae actu alicui praestatur, iam subaudit in illo talem condilionem, utfacto saltem ceteris praesit et imperet. Ouae conditio si
praesupponitur, iam determinatio subiecti quoad legitimumauctoritatis possessum explicatur ex alia causa, nimirum vel ex officio non turbandi rempublicam, quo quisque civis adstringitur, vel
ex iure aliquo praevalente in persona illa quae auctoritatem
set circa

exercet.
Sed, his praetermissis,
tantum abest ut ratio dictet naturale
subiectum potestatis esse multitudinem, ut potius dictet oppositum. Xam ratio dictat non posse confundi elTectum cum causa;
nec proinde materiam, ordinandam ab aliquo principio ordinis,
cum principio ipso quod illam ordine donare debet. lam vero subiectum potestatis est concretum principium ordinis ponendi in
multitudine; multitudo est materia quae ordinis illius exigentiam
tantum exbibet. Repugnat igitur ut multiludo cum subiecto pote-

unum idemque

statis

sit.

Et sane ipsi adversarii fatentur multitudinem

ius illud

ordinandi seipsam exercere,

asserunt ad eiusmodi

munus

non posse per

atque idcirco

se

eam adduci

peculiari personae vel collegio

com-

mittendum. At quis non videt ridiculum omnino esse et plane repugnans ut natura ius aliquod subiecto tribuat, ad cuius exercitium ipsa natura subiectum illud ineptum effecit? Blandiri quidem sibi populus posset de tanto naturae dono Constituitur supremus imperans, bac tamen conditione ut nunquam imperet sed
semper obediat Constituitur suimetipsius dominus, hac lege tamen, ut nunquam dominetur, sed semper subsit. Hocpacto etiam
mendici et rudes dici poterunt esse divites et sapientissimi sub
hac conditione utnihil habeant et omnia ignorent.
'C
!

Propositio

IV.-

quae subiectum politicae auctoritatis determinat^ per

ius praevatens^ per accidens est consensus.

Caiisa,
est

se

163. Si societas repente coagmentaretur ex familiis ante disseminatis et inter se omnino independentibus; procul dubio determinatio subiccti, in quo auctoritas politica concrete subsistat, nonnisi

ex consensu mutuo sociorum prohcisci

posset. ?\emo

enim

ELEMENTA

236

convontu rcperirclur, qui ius habcat impcraiiui aliis;

sed omncs ijalrcsfamilias acqnalem condilioncm obiicinnt.
Posset nlique aliqiiis in hac vcl illa clote pracslarc cctcris ct mapis csse iduncus ad rempublicam administrandum; sed id non

in libero

illo

aliud pracbct,

meram

nisi

capacilas non cst ius,

rapacilatcm imperandi

(picmadmodum

mcra antem

aplitndo non cst actus. Quare

in ca hypotliesi licct ratio inculcarct elifiendum essc qui

omniiim

praestantissimns apparcat; tamcn sola clectio ex libero consensu

oria illimi actu

priucipfMii institueret.

pcntina crcalione societatis ex familiis

llaec in hypothcsi

de re-

ct individuis, nnllo

antea

Verum id nounisi per accidens

cum cx. gr. ramiliae aut individua

sociali vinrulo intcr sc copulatis.

contiii,uei"c polcst

aliqnando,

amorc sohtudinis, vel mijj^randi studio,

lamquani surculi a nativa radicc scinduntur etnovo veluti terreno
committuntur. Vcl etiam intervenit, cum mnltitudo vel exlinctioalitpia vel

iie tolali

naurraf,Mo, vcl

veteris dynasliae,

gnatiis sit, vcl

motu

aliciiio

ciii

nuUus succcssor lcgitimus

desi-

poHiico funditus concnssa, propriorc-

ctore vidnatur. In Iiisce casibus inopinatis

certum

est

nnUam

aliam

viani suppetere ad ordinis principium concrete instanrandum, nisi

conscnsiiin explicitum vcl saltem implicitum sociorum, qui publi-

cam auctoritatem uni antpluribus conferant. Quare in propositione (liximus per accldcns licri posse ut causa, quae subiectum politicae auctoritatis determinet, sit

consensus. A

lonjj^e aliter

se res

spontanca etnaturalis origo societatis consideretiir. Haec

cnim naturae cursu ut corpiis organicum compiicatius et perfectius, enasciturex pracvio quodam organismo sociali
qui paulatiin evolvitur ct(^x[)licatur, doncc integram perfectionem attingat.
Quare vis, quae partcs uniat et novum corpus regat, non extrinsccus acccrscnda cst ct veluti crcanda de nihilo; sed in priorc
vi continebatur, ciusquc est ultcrior evolutio pro novis relalioniliabet, si

bus et partibus organicis, in quae corpus, quod ante iam extabat,

cxplicatum est.
Omnis crror iu liac re inde orilur, quod societas abstractione
mentis penilus dissecelur, iit deinde (quod rationalistis delicium
est) iternmcompingatur. Vi huius abstractionis ex una parte concipitur mullitudo dissociata, cx alia auctoritas in ea prodnccnda.

Quo

angustiasnon superabiles se coniectos j)hilosopliiilIi

conspiciunt, nec aliam problcmatis idoneam solutionem iuvcniunt, nisi perfugium ad liberum conscnsum multitudinis, quae
facto iu

auctoritatcm crect. Ncque id

mirum

videridebet;

nam imitati

sunt

physiolognm, qui vivum homincm insingula membra cultro discerpit ad humanae vitae principium in iisdem detegendum. Pro,

lURlS NATLT.AE
fecto liic, distractis organis, qiiibus

mano

237

animi iunclio in corpore

liu-

non aliunde vitam illam cxplicare posset; nisi

moiecularum
ceterisque viribus sive cliymicis sive
attractione
ex
physicis, quae in membris iliis emortuis superiuerunt. Sic philoalligabalur;

sophi, de quibus loquimur, detractis concretis dilTerentiis et iuribus, quae auctoritatis subieclum in societate determiriabant;
non aliam eius causam in multitudine illa abstracta reperiunt,
nisi

errant.

non

consensum partium singularum. Atvehementer

vis operatrix in homine adulto aliud
evolutio eiusdem animi, quoprima corporis humani

voluntatem

et

Nam quemadmodum

est, nisi

dehneatio informata est

tametsi propter imperfectioucm organa-

sic auctoritas socialis non aliud revera

qiiam ulterior explicatio praecedentis iuris, quod multitudinem iam ante unitate donabat, quamquam ob imporiectioncm

rum non

tota exercebatur

est

materiae non omnem suam vim manifestaret.

In summa corpus politicum non ictu oculi conditur; sed gradatim
succrescit ex minori societate, quae ex familia in pagum, ex pagoinurbem, ex urbe in provinciam et tandem in slalnm proprie

dictum progreditur. In liomnibus liisce passibus prior consociatio

ampHficat sane seipsam et novas reiationes inter membra quibus
constat.. evolvit; at

nunquam

principio ali([uo concreto ordinis et

processum natuI\am subiectum semper aliquod exstat, quod ad ordinem

nnitatis destituitur, nisi casu aliquo, qui praepter

rae

est.

eamque sociali unitate donandam prae

lamvero nemo non videt subiectum huiusmodi, a

multitudini impartiendum
ceteris excellit.

quo imperfectior societasiam ante gubernabatur, praevalentia iuris gaudere in mullitudine respectu ordinis producendi quoad uovam formam quam multitudo illa sensim sine sensu induit. Adest
igitur titulus cur ceteris praeferatur, propter conditionem ipsam
,

qua concrete

afticitur.

Immo,

si

res intime perpendatur, illa ipsa

nova forma
iu quam societas successive se explicat. Auctoritas cnim ahud non
est quidquam, nisi ius iionendicrdinem in mullitudine. Utcumquc
\gitur multitudo varietur, ius illud idem per se mauel; et tantum
novas vires cxerit et novis muneribus exercetur, prout novae relalioncs explicatae sunt in corpore sociali quod iuformabat.
Hinc si primilivum germen quaeratur, ex quo ordine naturae
politica potestas originem ducit, illud nonnisi in ipsa auctoritate
domestica reperietur. Sicut enim familia adhuc independens semen est civitatis futurae, ac famulorum et operariorum comitatu
iam societatem quamdam praebet inchoatam et vehiti vagientem;
iuris praevalentia per se aucloritatem constituit pro

sic paterfamilias,

qni ei dominatur,

uon modo

auctoritate paternu

ELEMEMTA

238

lilios gaudet, verum etiam ius possidet ordinaiidi tolam multitudinem, quae ad familiam illam utcumque pertinet. Haec auctorilas, quae douiostica dici potest, vel etiam, si lubet, patriarclialis, paulatim iu polilicam convertilur, prout ipsa domus vel familia succrescentibus nepotibus et famulis et colonis in tribum
in
populum, et landem iu perfcctam societatem civiiem transforma-

in

Quare

iur.

in quavis familia

inclioaluf^, ut ita

dicam,

Essentia in eo tota est

dum

independente pater est rex quidam

quasi infans respectu maturae aetatis.

et

sed

nondum

plene explicatur; quia non-

organismus in qucm vim suam exerEn primigenia ct naturalis origo concrelae potcstatis civilis;
quae, ad radicem quod attinet, cum paterna auctoritate coniungitur, ac proindc cx hac etiam parte immediate i^rocedit a Deo
a
et
omnis
paleniitas
in
cado
in
terra
nominatnr.
quo
jilene explicatus est

ceat

Brevi

cum

a societatis conceptu et existentia ius ordinandi mul-

titudinem demi ncqueat; idipsum quod naturalem originem tribuit concretac societati, tribuit etiam naturalem originem concretac polestati,

quae

societaiis formale

principium

est.

Atqui

primum

familiae competit. Ergo familiae competit etiam secundum. Quare

sicut mullitudo civilis est ampliatio

quaedam

multitudinis dome-

sticae novis relationibus indutae; sic auctoritas civilis cst explicatio

quacdam

ulterior auctoritalis domesticae novis

illis

relationi-

bus ordinandis applicatae.

Ilinc intclligilur

simis familiis,

cur iura regia, etiam vitae et necis in antiquiscivilcm societatem efformantibus existe-

nondum

quorum reliquiae nonnullae in posterioribus aetatibus apud

multas gentes superfuerunt. bitelligitur etiam cur primae regiminis, quae apud vetustissimos populos apparuerunt non fuerint ni-

rent;

si

monarcbicac

et

prima regna unius

fere urbis

ambitu se coa-

tinuerint.

Articulus

II*

Nonnulla enodantiir quae contra 'propositam doctrinam

obiici possent,

164.

Quoniam superior

quae
duximus.

tates

Obiic.

I.

fieri

possent

nimium

pertractatio
,

excrevit

difficul-

in separatum articulum coniiciendas

Omnes homines sunt

essentialiter aequales inter se

in qua auctoritas residere

nec natura personam ullam designat
debeat. Ergo eiusmodi determinatio nonnisi a contractu repeti
potest et a libera paciscentium voluntate.
,

NATURAE

lURIS

^39

Resp. Dist. primam partem maioris. Sunt essentialiter aequaidest non differunt in principiis essentialibus aut in iuribus
les
ex essentia consequitur ut differre neinnatis, conceclo ; idest
,

quae essentiae superadduntur, aut in iuribus acquisitis, nego. Quod alteram partem similiter clistinguo. Xatura nou
disignat subiectum auctoritatis, etboc probat neminem esse princonccdo ; et hoc probat neminem esse principeiii vi naturae
cipem etiam vi facti alicuius quod ius imperandi in peculiari
quod
nego, Tum eliam nego consequcns
subiecto determiuet
queant in

iis

infertur.

Mhil ineptius hac difficultate est. Nam si vim habcret, omnia

iura acquisita ab hominibus excluderet. Pari enim modi dici
posset omnes bomines sunt essentialiter aequalcs, et natura non
determinat in hoc vel illo paternitatem veldominium. Ergo patria
potestas vel ius proprietatis concretae a conseusu repeti debent.
Ex eo quod in his vel aliis rebus deterrainatio naturae pro pecuHari persona desit non aliud sequitur nisi iura quae indeenascuntur, non esse innata sed acquisita vi facti aUcuius, ad concrotum ordinem pertinentis. lam vero quis unquam dixit ius impe:

randi in hoc vel

subiecto innatum esse? aut aliquena esse

illo

principem natura sua?

qui in hac re scholae doctrinam repraeObiic. il. Suarez
aperte docet auctoritatem politicam per se et vi naturae
sentat
atque ab ea libero consensu transferri
residere in multitudine
in determinatam personam vel collegium. Ergo auctoritatem requemadmodum Piousseau atque ahi. Ergo
petit ex pacto sociaU
,

eiusm.odi

immo

pactum habet pro se suffragium

tara

magni

doctoris

totius scholae.

Transcat antccedcns; et nego tum primum tuni secundum consequens. Theoriam auctoritatis, fere toti scholae communem exposuit Suarez cum in Defcnsione Fidei catJiolicae adversus regem Angliae, tum in tractatu quem cle Lcgibus inscripsit. En eius doctrinae summam. Ad perfectionem homjni conPiesp.

gruentem non sufficit familia, sed requiritur ullerius communitas

quae saltem civitatem constituat. Quarc homo sociaUs
poUtica
,

civiliter est vi naturae.

operandi pro bono

Ut haec societas ordine douetur et unitate

(cui repugnare possunt studia singu-

communi

necessaria est potestas seu ius suprenium regendi remlorum

pubUcam. Porro eiusmodi potestas per se considcrata abstrahennon procedit nisi a Deo imdo ab hac vel iUa forma regiminis
mediate, ut auciore naturac et nuUo modo est in individuis per
)

Z\0

ELEMEiNTA

se speelatis sive tolaliter sive partialiter. Kihilominiis

primo

haec po-

per se concreta redditur in ipsa communitate;

quatenus, suhaudita congreiiatione homiuum propter finem polititeslas

ct

lamquam proprietas naturahs in

morali ius ordinandi singulos iuxta exigentiam boni
connnunis. Societas vero
scu mnltitudo sic congregata
potest

cum

obtiiiendum, per se resultat

corpore

illo

auctoritate

il!a

se aljdicare

eam

unum determinatum coetum

aut

transferendo in

unam personam

aut etiam potest iusto aliquo

ea spoliari atque adigi ad obedientiam certo cuidam impe-

litulo

exhibendam. Ouare causa

quae determinato subiecto auest semper consensus vel liber vel nccessarius.
Unde auctoritas civihs per se sumpta est immediate a Deo in
deternn'nato autem subiccto est mediate a Deo, iramediatc autem
ab iiominibus. (JuanKiuam communior sententia fert, anctoritatem,
etiam prout pecuUare subiectum afficit, esse immediate a Deo
ab liominibus vero tantum designari personam. Ili enim eleclione
sed Deus est qui tribuit
sua disponunt quodammodo materiani
formam. Sic Suarez.
lam vcro nemo non videt eiusmodi doctrinam nihil habere
ranti

ctoritatem anigit

commune

aut aflino

rum. Quod ut

cum

pacto

clarius eluceat

sociali

praecipuas

protestantiimi

scripto-

utriusquo ditrerentias

indigitabo.

Suarez repetit auctorilatem a Deo. Contra pactum sociale

omnino eUminat, et solam liomiuis liJDeram volunla-

I.

ius diviuum

lem inducit.

me

in singuUssive tolalitcr
Suarez statuit auctoritatem 710/1
immo
ipsa
quidcm
rucli colleclionc, sed
ne
in
sicc 'panialitcr;
eam resultare vi naturae cx communitate ut sic, nimirum qualenus praecise societas esi, seu coetus hominum propter bonum
commune coalescentium 1. Gontra, pactum sociale auctoritatem
II.

tamquam su-mmam iurium singulorum

concipit

civium, ac proiU'

de illam partialiter attribuit singulis individuis.

III. Suarez licet asserat potestatem a consentiente multitudinc

dctermiuatam personam transferri; tamen fatetur posse ahquando huuc consensum esse necessarium, quutenus iusto litulo ab

in

non

lcg.

1.

In

<<

tali

oi-fjo

comniunltate ut

sit

in

hoininum potestate

3,

c.

2, g.

-i.

Iterum

sic,

cst liaec potcstas cx natuva rcl

ita conrrrcgari ct

non

cx provi;lentia Auctoris naturac.

Ut

i!la

cst necessaria specialis voluntas

impedirc hanc potestatem.

ita ut

De

commuuitas habcat praedictam potestatcm

hominum,

Jbid. . 0.

sed cx natura rci consecjuitur ct

lURIS

NATURAE

aliqua determinata persona exigatur

i.

2il
Conlra,

pactum

soclale

non agnoscit

nisi liberam paciscentium v.oluntatem, nec adinitlit;

ullum tilulum quo indepcndenler a consensu mullitudinis cuiquam
competat ius imperandi.

Suarez staluit supremam potestatem, etiam cum ia multitudine residet, non csse in ea inimutabilUer i\ ac proinde, postquam in subiectum aliquod determinatum translata est, non posse
IV.

ampliusa subditis repeti

supremam potestatem

3.

paclum

Contra,

socialc comminiscitur

essentialiter et immutabiliter residere in

multitudine, ita ut ab

removeri aut alienari ncqueat.

Scholasticorum tantum discrepat pacto
sociali, quantum discrepant rotunda quadratis, aut melius quantum afflrmatio a negalione dissidet.
Urgebis: saltem doctrina Suarii dissentit ab ea, quae in iioa
illa

Ergo doctrina Suarii

et

libro explicata est.

Resp. Etiamsiid absolute daretur, quid legitime inferri posset?

philosophando non auctoritatis ductu, sed argumentorum pondere disputandum est. Ceterum discrepantia inter nos et Suarez

In

non est tanta, quantam fortasse adversarii opinantur. ISam in primis cum ipso plaue consentimus quoad reiiciendum pactum sociale in sensu a Rousseau atque a protestantibus adslructo. Deinde consentimus eliam quoad originem potestatis a Deo tamquam
ab auctore naturae, et ridiculum commentum plcbeiae maiestatis

amandamus. Tantum cum de podeterminalione quoad pecuUare subiectum agitur, ahqua

differentia est; quae si non penilus demi, saUem ad minimos terminos reduci potest. Nam ex una parte nos fatemur aliquando
(il

popolo sovrano) inter ineptias

testatis

contingere posse ut subiectum auctoritatis determinetur ex libero

consensu cum videlicet casu aliquo famiUae vel individua inter
;

se

omnino independentia

et

communi vinculo iuris adEx aUa vero parte Suarez nobis

antea nuUo

stricta in societatem conveniunt.

concedit aliquando subiectum hoc delerminari ex iure aliquo praevalente, siquidem agnoscil iustum tilulum quo societas quandoi

}.

c.

Contingero

Itcrum
privari

ut rcspublica per

iustuni bollum

Ab

et

alio

babente potestatem

in alic^uam

pcrsonara yel

ct

subiiciatur

De

Leg.

1.

titalum iustum potest

senatum

transferri.

J)ef.

5, c.
tali

i.

et

g.

potcstate

Fidei

1.

2, . 9.

2 De

potest

tunc ipsa tenetlr Parere et consentiri subiectioni.

leg.

1.

5,

c.

3,

. 4.

5 Translata potestate in regem, per illam (rex)

quoJ illam dodit, quia ilando illam se subiecit ot

Lrg.

1.

5, c.

;,

. G.

efficitur

supcrior

etlam regno

priori libertate priyavit.

De

ELEMENTA

242

qae non libera voluntate sed ex

sentirc subicclioni.

Ad

officio

tcneatur parere

ct

con-

Gfuid igitur dissensio nostra reducitur?

Ad

hoc dumtaxat, quod ex duubus capitibus, quibus detorminari su-

nimirum iurc paevalcnte at libero conputemus

primura
nos
esse per se^ secundum per acciclens
scnsu^
Suarcz viceversa existimat socuudum contingere vi naturae, pribicctumauctoritatis potest,

mum

vi

circumstantiarum

quarumdam peculiarium. Qua in re

quod gradum fecerit ex orcline ab-

tanti viri error inde processit,

stracto ad concrctum, nulla hal)ita ratione factorum, quae ad ius

(lotermlnandum intorcedunt. Nam ex eo quod societas in sua ideali

notione dicit multitudincm ct auctoritatem tamquam ius ineaindeterminate cxistens, sine ulla designationesubiecti; putavitidem
accidcrc, cum conceptus ille realitatem induit in concreto. Quod
non est ita. Nam civilis societas, ut diximus, non iclu oculi ex
regione idoali descendit in terras; scd paulatim succrcscit naturali
cursu cx praecedenti societate in qua semper adest ius ordinandi
multitudincm in concrolo aliquo subiccto residens. Et sane sumamus exomplum, quod Suarez ipso profert ad rem explicandam. Ait
enim Hic autem consensus variis modis intelligi "potest. Unus
est, ut paulatim et quasi successive detur prout successive popu lus augetur: ut ex. gr. in familia Adae vel Abraliac, aut alio si mili, in principio obediebatur Adamo tamquam parenti seu
patrifamilias, et postea crescente populo potuit subiectio illa
conlinuari et consensus extendi ad obediondum illi etiam ut regi,
quando conmnniitas illa coepit esso pcrfecta. Et fortasse multa
regna (et in particulari primum regnum romanae civitatis) ita
incoporunt. Et hoc modo regia potestas et communitas perfecta
simul iucipere possunt
lam vero quis dicet auctoritatem Abraliao ex. gr. quae iam ex domestica fere politica evaserat (nam feriebat foedera cum populis et parvo exercitu comparato adversus
hosles bello pugnabat) ex consensu famiharum aut individuorum
qiiibus imperabat processisse? Potuissetne illa multitudo, in quani
paulatim familia Abrahae se explicavit, superiorem alium deliger(\ cuipatriarcha ipse subiiceretur? Nonne ius domesticum Abra:

hao, crescentibus familiis, vel, ut ait Suarez, cresccnte populo,

est ad imperandum iis ut civibus, quibus ium imperabat ut ncpotibus vel servis?
Inquics: sed familiae illae vel individua, potuissent segregari
et alio abire. Fateor equidem; quidtum? Au idcirco verumestex

extensum

eorum
I

libora voluntate

Defcns Fideil 3,

c.

determjnatum esse iVbrahae iraperium?

2, . 19.

Si

NATURAE

lURlS
ita esset,

2i5

tunc potestas maritalis in viro procecleret ex libera voquiauxor ad nuptias ineundas consentit, Itemque

luntate uxoris;

auctoritas domini crearetur a servo, quia servus potest ab eo di-

scedere; aut etiam auctoritas magistro tribuoretur a discipulo,

quia discipulus potesi disciplinam abnuere

et scienliae

ignoran'

tiam anteponere.
111. Saltem. dicendum est cum Gioberti, Mamiani atque
auctoritatem in subiecto determinari ex aristocratia ingenii
quatenus illi natura sua ius imperandi possideant, qui sapienles

Obiic.

aliis

sunt atque optimi. Quare, addunt, populus ad eos eligendos obligatur.

Resp. Haec libertinorum mitiorum tbeoria ridicula prorsus

Nam
dem

ingenium,

est.

vere adsit et sana doctrina imbuatur, dat quiius docencli, at non imperandi. lus imperandi ab ea subiecti
si

praestantia determinatur, qua

fit

ut publice in multitudine appa-

eidem inesse ius ordinem praescribendi quoad mutuas relationes singulorum pro bono communi adipiscendo. Ad quod munus rite exercendum requiritur sane prudentia et bonitas in persona; sed aliud est conditio requisita ad consentaneum muneris
exercitium, aliud est titulus qui ius exercendi raunus illud constituat. Praeterea indicanda esset academia, inqua buius sapientiae
laureae distribuuntur, et deliniendum esset criterium quo certissime et sine errore opiimismus ille a populo discerni possit. Secus periculum erit, ne populus (quemadmodum sacpe contingit)
fraude aut pecunia captus non sapientibus sed nebulonibus non
probis sed perversis hominibus snffragium tribuat, Sed quorsum
baec refutamus? Xemo.ignorat, hos praeciaros societatis restaureat

ratores idcirco ista fabulari; quia,

mos atque oplimos

et privilegio

cumputent

se esse sapientissi-

naturae in beata

positos, libenter pro fehcitate generis

illa

aristocratia

humani onus imperandi

su-

scipiunt.

Articulus

IIL

De diversis regiminis forniis

duobus elementis constare diximus, multitudine

MuUitu lo, qnatenus auctoriiati subiicitur, a qiia congruentibus mediis ad tinem dirigenda est, snbditos exhibet. Auctoritas vero quatenus concrete concipitur in subiecto aliquo quod
ipsam legitime possideat superiorem efformat; qui si aliunde in
165. Societatem

etauctoritate.

politico ordine

minime pendet, sed legibus

a selatis societatem gu-

KLEMEXTA

^W

hernal, supremus imperansnuncupatur. Ceteris autem, qui poteslate

communicata

et

sub

allioris rectoris

imperio rempublicara

regunt, nonnii-i administri vel magistratus sunt,

ne appellentur.

Ex quo
l)r;i

quocumquenomi'

inferes societatem corpori assimilari, cuius diversa

a subditis repraesentautur, caput

autem a superiore

mcm-

constitui-

superior nec solo sul)ieclo nec sola auctoritate constat,

tur. I^urro

sedutroque componilur quateuus subiectum exiiibet auctoritate

inrurmatum. Quaeduo accurale disliugui debeut inter se. Si enim
subiectum per se, seu prout individuum quoddam rationale est, consideralur procul dubio sic inspectum ceteris liominibus miuime
praestat, iisdemque officiis et iuribus afticitur, quae cuiusque liominis sunt propria. Quarc suam privatam utilitatem speciarepotest
quod commune est ceti^ris civibus, ac peculiari propietate
fruitur, quom ad siium non ad aliorum emolumentum adhibeat.
At ita non est, si spoctatur ut superior, seu ut subiecium auctoritate ornatum. Sic euLni ofdciis et iuribus iustruitur altioris generis, de quibus deinceps disseremus, nec privatam sui sed communem tolius corporis socialis utilitateni procurare tenetur, ad quani
proindc dirigit ea omnia quae noraiae aiictoritatis ab ipso possidentur atque adminislrautur. Atque boc sensu dici solet non populum propter principem, sed principem esse propter populum. Non
cnim idcirco exstat et operalur populus ut principi bene sit; id
cniui sorvorumcst proprium: sed idcirco est etoperatur princeps,
ul populi salus ac felicitas procuretnr, seu, ut melius dicam, idcirco
sunt et oporautiu' populus et priucops, ut inlogra societas, quae
cx utroque coalescit, proprium tinem et perfectionem attiugat.
1G6. Subieclum summae potestatis esse potest vel persona pliysiea scu iudividuum unuui naturae rationalis, vel coetus individiiorum qui moralis porsona audit. Ilinc diversae formae regiminis oriuntiu^, prout in uno aut pluribus summa auctoritas residet, et (livorsa proportione ac temperamento eius exercitium a
,

legibiis fLUKlamentalibus determiiialur.

t-.iti

essoulialis sit

rorum a voluntate hominum non

pendet); tameu subiectum ipaod

tate

eam

possideat,

detcrmiaatnr, et raodas, quo exerceri

humana

licet auctoritas socie-

eaque caroro, etiamsi omnes consentiant, nulla

societas possit (quippe natura

aliipio

Nam

illa

nonnisi a facto
doboat, a volnn-

depcndot. Hinc efilcitur ut haec variari mullifariara

possint. Quare, diversae formae regiminis existunt pro diversitate

subiecti

quod

summa

potestato fruitur ac pro Yarielate iuris

ipsi respectu multitudinis dirigCQdao coinpetit.

quod

5 4")

IURI3 NATLT.AE

Hae formae generalissima

sui panitione ad simplices vei

com-

minime con-

Ille sunt, quae ex simplicioribus

communiter recenseri solent: monarchia^ aristocratia,
dcmocratia. Habetur monarchia, si suprema potestas apud unum
residet individuum, quod ius habeat gubernandi societatem, sive
in hoc vi legum fundamentalium limilibus quibusdam adstringa-

positas redLicuntur.
stant; et

tur, sive absoluta ac nuHis stalulis

deiinita potestate

gaudeat.

Ulroque autem sensu accepta eiusmodi gubernandi forma oppido distinguenda est a despotismo. Etenim despotici regiminis forma (si vere fornia regiminis dici possii) illa est in qua omnia
ad arbitrium et voluntatem supremi imperantis determinantur
quin legibus constantibus parendum sit; eiusque formula lioc dicio contiuetur
stat pro ratione voluntas. Huiusmodi regendi
,

est, et non tam regimen, quam potius

quo subditi servorum conditioni maxime
accedunt. At in monarchia, licet absoluta, non voluntas sed ralio proprie dominatur. Regimen vero semper temperatum habetur, tum propter legum constantiam, a quibus, dum vigent, ne
principi quidem recedere licet; tum propter modum eas conden-

ratio tyrannidi

dominium

proxima

constituit, in

nimirum post plurium scientium hominum consultationom et

suirragium; umi etiam propter debitum non immutandi fundamentalem Staius constitutionem, efticiendique ut in omnibusnon
privata principis, sed communis populi utilitas normam operandi
di,

suppeditet.

non apud unum individaum sed penes primores aliquos, qui Senatum aliquem constituunt, summa sit potestas; respuhlica exsurget aristocratica seu regimen oplimatum, sive hi
patribus haereditate in munere succedant, sive populi aut socio-

Ouod

si

rum

voto eligantur.

denique ipse popuhis quodammodo sibi imperet, et ius condendi ieges ac sine appellatione iudicandi apud se retineat; habebitur democratia. Quae quidem non perinde intelhgenda est quasi universa multitudo ius eiusmodi revera exerceat. Id enim nunquam factum est nec heri potest, praesertim in frequentioribus
societatiljus, quales maxime sunt hodiernae. Sed intclUgenda est,
Si

quatenus omnes patresfamilias, aut aetate provectiorcs, aut aliqua determinata proprietate fruentes, in summa, spectabiliores
cives, ius habeant eligendi certnm numerum personarum, quae
populum repraesentent, eiusque nomine leges sciscant, et societatem suprema auctoritate administrent. Quod ostendit, populare

hoc regimen nomine tenus dici democratiam, sed reapse non esse nisi arislocratiam magis minusve amplam, prout plures pau-

ELEMENTA

'2'lf)

cioresve ad deliberandiim dc publicis negotiis admittimlur. Xec

exemplum antiquarum rerumpublicarum,

.\am

valet.

illae,

quaedam

liae

omnes

in quibus ferc

cives suirragium in sanciendis sallem lcgibus ferebant,

aliquid

fuuditus considerentur, non soluni aristocra-

si

verum etiam obgarchiae. Gives enim, qui eo

exiguam populi partem cfTormabant; manumerus eorum ncmpe qui operibus mecha-

erant,

iure gaudebant, nonnisi

ior aritcm populi

agrorum addicti erant, iure civilalis destituebatur et in mancipiorum infinila lurba iacebat.
Mixtac vero formae dicuntur, quae ex simplicium aut omnium
aut duarum dmntaxat iunctione resuUant. Communius lamen habentur, cum princeps optimaies et populus ita quoad regimen
temperanlur inter se; ut quaeque pars ad gubernandam rempunicis Gt culturae

l)licam aliquo

modo

concurral, et ius ahquod, praeserlim respe-

legum condendarum, possideat.

ctu

167. Quaeri hic posset

praestanlissima.

sit

Ne

quaenam regiminis forma

in controversia

omneg

inter

hac abstractc

agitanda

tempus fiuslra teramus; aliqua constabilimus puncta, quae certa

sunt et omnibus utilitatem afTerunt.
quamhliel regiminis formam
modo iuste
legitimam essc per se ei felicilati populorum procurandae idoneam. Etsi enim prima origo civilis auctoritalisex potestate ducatur, qua palerfamihas iusliabet
ponendi ordinem in ea muUitudine, sivc parva sit sive magna,
quae ad domum cui independenter praeest ahqua ratione refertur
tamen in processu quo explicatur et ex uno. in alium transf.

Illud

introducta

constat

iuste giibernet,

sit et

fuuditur

innumeras varietates

et

modificationes subire polest.

RaUo autem absolute non iubet et ubique et semper regimen

codem modo exerceatur sed id tantum dictat, ut regimen ali,

ad publicam salutem ordinatum, et ut obedienUa pracstelur ei, qui ius regcndi legitime possidet.
nuUa cst forma quae
11. Si apiitudo populorum consideretur
quae
sed illa opUma habenda est
aeque omnibus conveniat
prae celeris rcspondet consuetudinibus, indoli, culturae, moribus
cuiusque gentis. Apposite Buriamachius: Si peUtur a me quae-

quod

sit,

nam

respondebo
sit opUma gubernandi forma
bona regimina omnibus aeque populis convenire

re

non omnia

sed hac in

rationem tum inciinalionis et characteris

singulorum populorum, tum ampUtudinis dominii quo fruun Regi Idem ferme asserit Montesquieu sic inquiens
tur

habendam

esse

Loco superlus

citatOj

NATURAE

lURIS

'^'l?

quod maxime nalurae consenlit illud csL quod prae

quo institutum est i.
Et sane forma qiiaeyis a condilionibus subiecti, quod actuat, maxime pendet ac saepe quae uni consonat, repugnat alleri. llomo
auiom idem dic de liominum collectione ) non abstracte prout

gimen

ccteris aptatur dispositionibus populi, pro

idea tantura continetur

cogitandus est in rebus qiiae ad agendum pertinent; sed sumendus est inconcreto prout his velaliis
conditionibus et circumstantiis realiter afiicitur. lamvero inhac
consideratioue concreta
rietatem, propter

quam

humanum

genus incredibilem

offert

va-

diversis elateriis moveri, diversa ratione

duci, diversis fulciri adminiculis, diversis augeri praesidiis poscit.

Non igitur eadeni regiminis forma opportuna erit aeque
pro singuiis. Tmmo illa ipsa quae abstracte omnium perfectissi-

ma

fortasse videtur, pro aliqua peculiari gente non modo incongruens sed impossibilis plane censehitur. Sic ex. gr. ahsurda
csset hypothesis
qna natio americana Statuum Unitorum sub
monarchia concipiatur. Contra, aliae sunt gentes quibus regimen populare valde repugnat, propterea quod nimio aestu phantasiae, novitatum studio, loquacitate, invidentia aliisque defectibus laborant, vi quorum democratia non tranquiliitatem et ordinem sed confusionem, turaultum, mcdium opprimendi alios, in
sumraa veram tyrannidem constitueret.
IIL iNihilomiuus illa forma pro singulis quibusque popuhs
praeferenda est
quae apud illos legitimitate gaudct. Xam pax
et stabilitas ordinis
in quo reipublicae bonuni maxime cernitur, tota quanta est
pendet ex certitudine subiecti in quo ius
iraperandi residet. Haec autera certitudo, ex qua verus obedien,

liae

sensus in

titur,
dst.

anira.is

quam ex

subditorura ingeneratur, non aliunde repe-

evidentia

quo superior auctoritatem possiea vox ducis illius

qui nostris

tituli

Unde sapientissima

fuit

temporibus ad austriacos popiilos in pace continendos aiebat

Ordo est imperator. Concretum enim principium ordinis reapse
:

in eo residet, qui legitime imperat.

gubernandi bonitas per se non pendet a forma regiminis sed a gubernantium honestate, extra quam cetcrae oranes
cauliones inutiles sunt et ad illudendum obtrusae. Forma enim
materiale instrumentura. est, quod ut in bonum sic etiara in maIV. Tota

Inm

torqueri potest, vi aut saltem astutia. Unde quemadraodum

pravus princeps in despotam degenerare potest si nil sibi non
arroget et licitum cum libito confundens non iuxta conditarum
,

LesprU. dcs

tois

i.

\,

1.

J,

cli.

o,

ELEMENTA

248

iuxta arbitrii temcritatem gubcrnet

lcgLim sapientiam scJ

sin

rcgimina utcumqiie statutis fontlamentalibiis temperata in factiosam tyrannidem facillime convertuntur, nisi ii, qui legibuscondendis aut exequendis praesident, magna probilate ornentur. Ut
cnim expericnlia docet quam nedum auribus scd oculis cliam
nil facilius est pravitati plurium etiam gunostris usurpavimus
bernaulium, quam lcgum vim sophismatibus eUidcre, populi opinionem pervcrtere, bonos omues a reipublicae gubernaculo arcere, sulfragiain comitiis pccunia aut promissis emere; callitlatc et
fraudibus procurare ut legcs fcrautur publicae ulilitati
nioribus
,

et Religioni infensissimae.

Articulus IV,

Dc rccenti regimlnis forma^ quani repraesentalivam

vocant^

Ouoniam hodierni societatis rostauralorcs, (quorum numefungorum instar, sponte succrescil) perpeluis laudibus ad

168.

rus,

coelurn etrerunt novos

illos

repraescntalivos appellaut

ac repertos regiminis ordines, quos

operae pretium erit iiic eos breviter

ad trutinam revocare. Ouod quidem egregie praestitit Taparellius
duobus voluminibus, quibus materinm linnc ex omni parte circumspexit et funditusexaminavit '. Nos qui compendiostudemus,
aliqua tantum summis veluti labiis altingemus.
Forma haec rcgiminis quae a Locke et Moutcsquieu theoriam
primigeniam derivavit ^jidcirco repraesenlativa nuncupatur, quia
;

-I

Esamc
(I

crilico drgll

Locke

il

Ordtni rapprcsenlalivi ammodcrnali. Roma 1854.

prlmo Invcnlorc

tcoria costituzionalc

ilclla

<<

dieisione

qucsta (livisionc cgli

sovranita delpopolo; cioc, affermando clie solo

a se slcsso, c percio

ncccssaria de' cluc poteri

1'

il

priiicipale ufficio del re e

solamcntc qucllo

meno

cutorc delle

nic;),

c pcicio

Rousscau.

da quel lato politico o mcccanico, comc fccc IMontcsquiou

lcijyi.

Quindi in

Lockc
I\Ia

ad uu

lui la

teoria si fonda

di principii,

tempo

tentomente sul

coslituzionc, con

nione scicntifica universalc,

del costituzionalismo.

modo

onde

non minorc

St.uil ccc. Tradotta ccc.

la

cgli

in

in [juisa

'(,

sez.

di

che

la

leg(ji

cssere cse-

mec^-

non meno chc

c se

di

e dctcraiinata

Locke

ed attua

influi pola

jMontcsquicu formo sul conlinente

propria
!a

opi-

sua dottrina e divcnuta la insoijna

Sloria della Filosofia dcl Dirillo

Lib.

tcoria tlella

una ragionc

non Tha sviluppata

nazionc inglese comprendc

cf.^icacia

tlcUa

politica che giuridico-filosofica

prcdcccssore di Montesquicu

appunto pcr qucsla cajjione

meuo

tlella

popolo ha autorita di dar

che in una ncccssita

quclla

cioe

esecnUvo. Por fomlare

serve de' principii del Diritto naturalo e

sl

il

legislalivo

il

di

Fcdilrico Gillio

NATURAE

lURIS

personae eleclac a populo,

pulum repraesentare

iit acl

249

gePxeralia comitia mittantur,

po-

autem structura ad lioc reducitur: Praeiacta pactioue aliqua fundameutali inter populum et
dicuntur. Eius

principem, quae quia scriptis consignatur, charla vocari solet,

auctoritatem in tria veluti membra dispartitur: in Rcgcm, qui una

cum

administris potestate gaudet executiva, et in

collegia duo,

iinum Optimatum, aliud Deputatorum, quaelegibus

etsciscendis praeficiuniur

disci.tiendis

^.

Fundamentum, in quo hic politicus mechanismus nititur, est

summum imperium penes populum sit qui, cum nequeat
leges condere, aliquos eligit qui suo nomine illas ferant.
se
per
Scopus vero est impossibilem reddere abusum potestatis medium
quod

denique divisio functionum, auctoritati competentium, ex qua earum reciproca limitatio oriatur. Hinc collegio Deputatorum opponitur cullegium Optimatum, et utrique, ne legibus sciscendis executivam potestatem destruant, obstaculum adiungitur regiae sanctionis, quae ad leges firmandas requiritur. Potestas executiva limites accipit propter rcsponsabilitatem, qua Ministri rationem
reddere tenentur potestati legislativae, de iis quae operantur, a
qua proinde iudicari etpuniri possunt. Sednefunctio illa potestatis nimio periculo exponatur
eius caput, nempe rex, inviolabi'
nihilominus nihil per se facere potest sine conle omnino est
sensu administrorum, et idcirco rcgnat sed non gubernat. Exercitiis ab executiva potcstate pendet, ita tamen ut ad cavendos abusus alia visei opponatur, nempe militia nationalis, quae ordinera
publicum et causam populi tutetur. En huius machinae brevissima adumbratio, de qua quid sentiendum sit, sequens propositio
;

declarabit.

PROPOSITIO.
Recens forma regiminis repraeseniativl continuatum est

mendacium

et

perpetua contradictio.

Primum mendacium in
lum repraesentare dicitur, cum
Proh.

ipso

nomine

cernitur.

Nam

popu-

revera nil repraesentet. Et sane

eiusmodi repraesentatio quoad duo intelligi posset: nimirum quoad
popuii vel voluntatem, vei emolumenta. lamvero Deputati, qui a
i

Une

Vernement
le^.

charte,

uu

roi et

reprcscntatlf.

deux chanibrcs,
Coisi?(

Cours

volla tout le niechanlsrae

d' hist.

de

la philosophie

IX.

12*

dn gou

morah

ELEMENTA

250

popiilo eligimlur, eius voliintatem nonrepraesontant; tumquiavoluntas, utpote quae libera est et mutabilis, repraesentari nequit;
etiani quia

tum

nullum accipiunt deierminatum mandatum a po-

pulo, sed facultatem relinent ferendi sutTragium, prout lubet, in

Nec vero repraesentant emolumenta po-

futuris deliberalionibus.

puli; quia vera emolinnenta p'iblica et stabilia suut

emolumenta

classium et conditionum diversarum, non individuorum separatorum. Horum enim utilitates iugiter et sine iine variantur, nec unquam ad unitatem reduci possunt. At vero Doputati non nomine

nomine individuorum segregatorum ad comitia miltuutur. Ergo indivua tantum repraesentant,

immo individuorum partem, siquidem non ab omnibus sed a pauclassiuni ct conditionum, sed solo

tantumeliguntur.

cis

Unum emolumentum dumtaxat

individuorum, prout individua

nimirum ordo moralitatis et iustitiae.

est, ut ad omnes revera pertineat. At bo-

sunt, repraesentari possct,

Hoc enim dumtaxat

tale

num

eiusmodi nullam publicamrepraesentationem liabet in forma

gubernii, de qua loquimur; siquidem ad id solus clerus, prout corconstituit, sufticiens esse posset; hic

pus

prorsus a comitiis

autem

sic consideratus

excluditur.

illis

Alterum mendacium est fundamentum, quo nititur. Nam maieprimo articulo huius capitis demonstravimus,
figmentum est rationi et facto repugnans. Et sane ipsi adversarii
id implicite fatentur; siquidem hoc summum imperium, quod postas populi, ut in

pulo largiuntur, non aliter a populo exerceri posse stabiliunt, nisi

electione Deputatorum, qui ei leges imponant.
kis fecerit,

iam

Hoc unumsipopu-

gratuUiri sibi poterit et credere se revera esse prin-

cipem. Sed nisi ludero quis velit, ahud profecto est imperare, ahud
designare personam quae imperet. An dicemus discipulum esse

magistrum, quia potuit pro lubito, sibi magistrum optare; et seresse dominuni, quia arbitratu suo Imius potius quam alterius

vum

se addicit servitio?

Tertium mendacium

est fmis,

quem assequendum

proponit.

Nam

possibihtas abusus, quoad potestatem, ab liominibus evelli nequit.

eorum voluntas hbertate prorsus spolianda esset, et

non homines sed stipites haberemus. Quare recte aiebat Taci-

Ut id heret,
sic

tus:

Quomodo sterilitatem aut nimios imbres et cetera naturae

ita luxum vel avaritiam dominantium tolerare debemus.

mala,

Vitia erunt,

rum
I

donec homines; sed neque haec conhnua, etmeliointerventu pensantur

Fateor equidem recta quadam or-

msioriarwm

1.

IV^

c.

74;

lURiS

NATURAE

251

imminui posse,
consequendum accomodata

dinatione et striictura sociali possibilitatem illam

remotiorem ab actu fieri. At ad Iioc

nuUo modo est forma repraesentativa, quae tantopere iactatur a
et

mitioribus libertinis.

Qiiartum mendacium est medium, quod suppeditat. Nam, ut omitet mutuam limitationem potestatum, prout

tam veram divisionem

nngitur a Montesquieu, naturac et conceptui auctcritatisrepugnarc

certe talis per se est, ut non modo coercendis abusibus incI

verum etiam iis latiorem et ignobiliorem viam aperiat. Nam

omne vinculum morale inter populum et principem
abrumpit, et totam spem salutis publicae iustaeque administrationis in mero mechanismo collocat. At contra, vita socialis non 'a
materiali structura sed a principio quodam organico petenda est

pta

sit,

in primis

et

verae cautiones pro libertate et tutela iurium in gubernantium

moralitate consistunt. Deinde,

compago

illa

huc

tendit, ut piurali-

principium supremum ordinis. Ergo tiuc

tendit, ut vis loco iuris substituatur; siquidem pluralitas, seu maior numerus, per se non exliibet, nisi vim. Immo saepe ipsapluralitas Octitia est; quatenus terrore bonis incusso, et audaciorum
quorumdam adscita licentia, publica opinio simulatur vel decipilur; atque ita pauci tantum, qui fraudulenter etmalisartibussuffragium populi semel obtinuerunt, duruui dominatum exercent.
Quare despotismus factionis alicuius plerumque terminus esthuius
formae regiminis ^.
Est vero perpetua contradictio. Nam dicit, se velle conservare
regiam potestatem sedeamad nihilum omnino redigit. Leroiregne^ mais il ne gouverne jms^ iuxta formulam Beniamini Constant. Vult immobile et iixum exercitium executivae potestatis,
tas in societale evadat

-1

Hauc quaestlouem

postfiuam singulae

praeterimus, quia aptius agiiabitur in posteriore capite,

liic

functiones potestatis explicatae erunt.

illae

2 Xec obiicias esemplum Angliae, ubi baec mala, quae in

nibus cviclentor apparent
sunt, et spiritus
tos(juieu

minus

Xara conclitioncs

formae regiminis non parum

somniarunt. Qua

in re egregie Stalil

ancorcbe fondata su quella

Ma

vijjent.

tli

Lockc, c non

tliffcrt

La

ab eo,

Europac regio-

aliis

illius

insulae diversae

quem Locke

et

teoria degli Scrittori

meno mcccanica

Mon-

inglesi,

Mon -

tlclla teoria

tli

pcrcbe

rapporti

tesquieu.

costituzionali sono

c ualla consuetudine, e la forraa e

corrispondere a questo concetto meccanico,

narcbia vera ed organica, anzi in grado molto maggiore cbe non esistc rcalniente.

(I

Al coatrario in Francia e in Germania, dove

cio in

Ingbilterra e cagione di minori danni,

cla

rapporti costituzionali

Fil. del diritto ecc.

1.

ivi

per tutto esattamente determinati e consolidati dalia storia

non

si lia

4j scz.

2.

modo

di parlare parlamentare,

bcn lungi dal

csprime piuttosto lidea di una

si c

mo

ancora sul punto di detcrminare

riguardo chc alla pura dottnna.

Storia delH

,,

ELEMEKTA

252

atqiio idcirco inviolabilitalem regi largitur

simum
test,

illiid

tamen mobilis-

reddit; siquidem rex sine administris nihil imperare po-

administri autem ne

puncum quidcm

existentiae certum

babent. Concedit principi \im publicam, nimirum exercitum; mox

veroeamdem elidere conatur instituta nationali militia. Proclamat
lil)ertatem conscientiae et rationis; attamen libertatem docendiet

educandi natos parentibus prorsus adimit. Sancit supremam potestatem residere in populo eamque ab ipso in electionibus tantum
exerceri; simul antem maiorem popnli partem a ferendis suffragiis
exchidit. Meclianismum introducit hoc solo fine ut iura individuaha
cerlam cautionem accipiant et tamen nullum est ius, quod in discrimen adduci non possit, si maiori numero, reah vel fictilio, ita
pUiceat. Sed niminm progrederemur, si omncs contradictiones
quibns haec regiminis forma scatet numerare vellcmus. Quaeinnuimus, sint satis.
;

Articulus V.
Quibus modis

summa

potcstas transmittatur^

Imperium ex uno subiecto

iGO.

in

ahud

transferri potest, aut

De

hacreditatc^ aut electione, aut iure victoriae.

singuiis pauca.

cum regnnm ita constitutum est, ut

individua, qnibus suprema potestas commitlitur, ex determinala
familia certo ordine designata sint, atque alii ahis vita funclis
Ins liaereditarium habetur,

succcdant. Innumcrae hac in re existere possunt varietates,quae

ex

di versorum populorum statnlis pendent ; ac proinde

cnm a voluntate libera proficiscantur, ius naturae praetergrediuntur. De his
,

igitur disserere ad nos

mus, quae

Primum
dinem

principiis
est,

non pertinet; sed

non posse pro

successionis,

si

dunitaxat adnotabi-

tria

naturahbns magis sunt

affinia.

hibito ipsius impcrantis mutari or-

leges fundamentales regni ahquid hac in re

delerminent. Nam leges eiusmodi conditionibus quibusdam adstringunt exercitium suprcmae potestatis, et subiectum definiunt

ad qnod

illa

dat necesse

pertinere debeat. In hoc casu populi consensus acceest.

Deinde, etsi rationi congruentius sit ut mares dnmtaxat inre successionis ornentur, exclusis foeminis, quae- certe minus aptae sunt
ad partes implendas imperii, et maribcis vi naturae subduntur;

tamen

ius naturae nonprohibet,

quominus foeminae etiam sumpersona publica prout pubhca est

a sexu abstrahit, et tantum capacitaten:^ xegewU multitudinem re-

ma

potestate potiantur.

Nam

lUniS XATUriAE

553

Haec antem capacilas in ente raticne praedito inest; sive

vero eiusmodi successio foein iis gubernandi formis in
quibus suprema potcstas non apud principem residet, sed apud
comitia quaedam generalia et adiumento plurium exercetur.
Tertia observatio sit, hunc modum transmitlendi polestatem per
ius iiaereditarium, valde consentaneum esse bono sociali multiqiiirit.

mas sit, sive foemina. Potissimum

minarum inconveniens dici nequit

plici ratione.

Nam maiorem

stabilitatem actoritati tribuit,

quaead

eius exercitium tantopere necessaria est; aditum praecludit tu-

multibus ac partium studiis, quae societatem ad extremam perniciem adducere solent; maiorem reverentiam principi conciliat,

ob avitam nobilitatem et sanguinis splendorem, tum eius educationem accuratiorem reddit, ipsumque animosiorem, ac diligentiorem efficit, quoad socialem felicitatem procurandam, cum sibi et
propriae familiae perpetuo coniunclam rempublicam contueatur,

Quod sihic mos transmittendi potestatem iure haereditario

non vigeat, tunc electione eam conferri opus est. Haec autem habeiur cum, principe vita functo primores aut populus,
170.

alicubi

aut pars populi

commissum

certam persodesignant, quam gubernandae reipublicae idoneam putent,

quae acceptalione peracta summo imperio instructa censecui

est suffragium

nam
et

Hac

non aliud dicendum occurrit, nisi pessimam esse

electionem, quae plebis tantum iudicio committitur. Nam, ad boDos scientesque homines, qui reipublicae gubernandae apti sint,
dpJigendos scientia et prudentia requiritur
qua plebs prorsus
tur.

in re

orbatur. Praepterea plebs nimia animi mobililate laborat et facile

exponitur deceptioni; tum etiam propter inopiarn, qua saepe premilur, periculum^ est ne largitionibus alliciatur ad suifragium pro
iis

ferendum, qui minus

171. Postremo

eligi

mererentur.

imperium acquiri

potest iure victoriae. Quod

ut eveniat, exposcitur in primis ut bellum iuste susceptum sit. Se,

cus potestatis occupatio latrocinio comparabilur et invasor non

princeps sed usurpator censendus erit. Deinde necesse est ul so,

ciaHs tranquillitas victricis genlis, aut aliarum aftinium nationum

reapse requirat mutationem regiminis aut iacturam independenqui debeilatur. Secns iustitiae a victore laederetur
tiae populi
,

damnorum reparationem exigendam ac poenam

pro merito culpae victis infligendam ius possidet. Numquam vero
facultate gaudet principem e legitimo soho deturbandi aut inte-

qui nonnisi ad

gram nationem

dam

alterius ditioni subiiciendi

mortis veluti socialis praesefert)

nae aut securitas earum gentium

de hac re aUas sermo redibit,
,

(quod speciem quam-

nisi id postulet ratio poe-

quae iniuste laesae sunt.

Sed,

ELEMEMTA

254
172.

Cum

hic de asiirpatore

mentio facta sit, iilile erit inniiere,

certum cst usurpatorem utpote

iiistriiatur. lu primis

quo inre is
qui uou iure, sed iuiuria et violentia nitatur, illegitime auctoritaleui possidere, ad eamque legitimo principi restituendam semper
adstringi. Immo ad hoc cogi a subditis polest, immo etiam debet;
qui ipsum non ut principem, sed ut hostem et perturbatorem respiciuut. Id lamen intelligendum est, modo spes certa eluceat prosperi exitus. Nam si conalus ad invasorem pellendum inutiles fore coniicitur, aut perniciem potius societati allaturos, nequaquam
subditis licebit insurgere Atque id iuxta voluntatm legitimi principis esse censendum est; quae quidem,ut iusta sit, rationi etbona sociali congruens esse debet.
Deiude observetur oportet, usurpatorem licet ius ad potestatenl
retinendam aut stabiiiter uliis communicandam nuUum babeat
tamen iure ornari civitatem ordinandi ac magistratus temporarios costituendi. Id enim necessarium est ad salulem populi pro,

curandam quae sine civili ordine servari

cto ius non personalc est, sed reale; nimirum
,

ncquit.

(juod profe-

eiusmodi ut personac competat ratione rei quae possidetur, ac proinde non tam'
ad usuriniiorcm quam potius ad aucloritatem pertinet quae litanien proprio ctrectu et vi minicet iniusLe ab illo occupetur
me caret. QwdYG subditi quamvis iuvare usurpatorem, ut in sua
tamen legibus quae ab
probibeantur
possessione stabiliatur
ipso pro bono communi et ordine sociali feruntur obtemperare
tenentur. In hoc enim non usurpatori sed auctoritati obedientiam
est

praestant

et legitimo principi

morem

gerunt

qui certe id velle

praesumitur.

Denique
obRrmetur
tur

si

annorum decursu novus

aut

cum bono

auctoritatis possessor ita

et tranquillitate

publica sic connecta-

ut pristinus ordo redintegrari sine perturbatione

maxima

et

hoc ipso legitimus evadit et

periculo salutis
nihil contra illuni moliri fas est. In hoc enim sensu verum est effalum illud: Salus publica suprema lex cui non solum subditi,
verum principes etiam accomodare se debent ne bonum privatum individui bono totius societatis anteponant. Nec vero contrarium velle antiquior princeps praesumi potest, nisi hoc ipso a
publicae nequeat

proprio iure desciscat

utpote qui

non amplius communem

utili-

tatem, sed propriam dumtaxat sibi pro scopo praestituat.

173. Quaeri hoc loco posset an iure et cum laude aliquando
potestas a legitimo principe sponde abdicari queat. Contrarium enim docuit Burlamachius inquiens regem in proprio
throno moriturum esse , et signum abiecti animi csse ac maiC'

suprema

255

NATURAE

iURlS

statem prlncipis valde declecens se propria auctoritate privasod quibiis argumentis

re ^. Quae sentenlia mirabilis sane est
liypotliesi quod eiusexcepta
Nam,
apparet.
nequaqiiam
fiilciatur
,

modi abdicatio

iu

magnum

damnum

reipublicae

cedat (quod pro-

fecto raro accidit); nulla ratio atTerri potest cur princeps

omniuo

adstringatur ad tantum onus retinendum. An sul^dito licebit sine

dedecore se publico magistratu abdicare et principis conditio in
,

usu

huius libertatis inferior censenda erit

tatis nihil periclitante,

Immo

princeps regni curam et

bono sociehonorem, qui tansi

topere ambiri solet, deponit ut altiorum virtutum exercitio se ad-

magni animi et exceUentis indicium habendum est. Potissimum vero id locum habet si taUs abdicatio ab ipsa pubUca
ut exemplis recentissimis confirutilitate et pace persuadeatur
mari posset. At in re, quae adeo per se claret, tempus frustra insumere non iuvat.
dicat; id

Aham potius innuam

a

filiis

etiam

modo a se, sed

regnum abdicare

controversiam: utrum non

qui successuri essent

princeps

afhrmat omnia hac in re a populi voiuntate tantum

pendere 2. Sed ne in ipso refellendo iacturam temporis fariamus,
sufficiat animadvertere hanc sententiam ex erroribus pacti sociaJis, quibus auctor inficitur, et ex Rousseaviana origine potestatis
dimanare quam supra refutavimus. Grotius meliora profert ac
totam rem his verbis detinit Similis est quaestio an abdicari
possit regnum aut ius succedendi in regnum, Et quin pro se
quisque abdicare possit, non est dubium: an et pro liberis magis controversum, sed quod eadem distinctione expediri debet.
Nam in iiaereditariis qui ius a se abdicat
iu hberos nihil po test transferre. At in hneaU successione patris factum nocere
non potest liberis naUs quia simul atque existere coeperunt
sed nec nascituris
ius proprium eis quaesitum ex lege est
quia impediri non potest quin ad iUos quoque suo tempore ius
pertineat ex populi douo. Neque obstat de transmissione quod
diximus. Est enim ea transmissio necessaria non voluntaria, ad
parentes, quod atUnet. Ulud interest inter natos et nascituros,
quod nascituris nondum quaesitum sit ius
atque ideo auferri
ius possit populi voluntate, si etiam parentes, quorum interest
ius ad filios transire
ius illud remiserint 3. At mihi generalim dicendum videtur inspecto solo iure naturae posse patrem
possit. Yattel

ff

<.

<(

Principeg de droU mt.

2 Le droit des gens

t.

\ ,

J)t iur9 belli et pacit

et pol.
1.

1.

I,

II,

1.

2, p.

I,

ch. V.
c.

7,

. 26,

cli.

>5,

ELEMEXTA

550
abdicare ctiam pro

filiis

sive nascituris sive natis, qui

quamdiu

sub patris potestate manent simt res palris tametsi deinceps a

patria potestute emancipati queant novum ius acquirere propter
electionem populi qui spoate se eis subjicial.
;

CAPUT QUARTCAI.
DE StlPREAfAE POTESTATIS EXERCITIO.
Actio socialis illa est

quao a moltitudine peragitur sub auctoQuare auloritas veluti facultas est motum gignens
in societate eamque ad operandum applicaus. Qiiomodo igitur id
,

titatis influxu.

praestel

contemplandum

hic est, sen de auctoritatis exercitio dis-

serendum. Etquoniam auctoritasmultitudinem ad ordinalam operationem movet functionum diversarum ministerio has singillatim expendere oportet.
Funcliones eiusmodi ad tres reducit Monlesquieu nimirum ad
leges constituendas ad earum executionem procurandam ad iudicium ferendum de faclis peculiaribus de quibus respectu legum
intercidat controversia
quarum funclionum exercendarum ius ,
legislativam executivam eiiudiciariam poleslatem nominat '.
Haec autem tripartita divisiolicet a nonnullis improbetur, tamen,
cnm valde communis sit, et obiectum distinctis partibus satis plene contineat, approbatu non indigna nobis videtur. Nam cum au,

ctoritas ordine instruere civitatem debeat,

ferat necesse est, quibus

componantur ad finem

tum

mutuae civium

communem

normas

in primis pro-

relationes apte inler se

adipiscendum; atque inquan-

id praestat, legislativa potestate instrucla esse dicitur. Dein-

de requiritur ut scitas leges actioni

rumque executionem
proprivmi

erit.

Yatos ipsos

procuret;

Denique,

cum

et

motui

quod munus

lites

civitatis appUcet, ea-

potestatis executivae

insurgere possiut vel inter pri-

regimen respectu iurium quae

ad eas dirimendas tum etiam ad le-

vel inter privatos et

lex vel concedit vel tutatur

gum violationem removendam, iudiciaria suppetit potestas. Ad has

autem partes cetera aucloritatis munia facile revocantur. Hac igitur partitioue retenta, de ea separatis articulis eloquemur.

Esprit

tles lois t.

I. 1.

XL

lURIS

NATURAE

Articulus

257

I.

Depotestate legislativa.

quae leges feimponit

operandi
et totius virendas rcspicit. Haec enim regulas
tae socialis praescriljit ordinom. Unde acl facile delinieudam gu-

Suprema

174.

bernii

formam

inter partes auctoritatis ea est,

quo subiecto

dispicere sufticit in

legum

facultas

sciscendarum resideat, num in uno individuo an in plurium collectione

qua de re diversae exstant populorum constitutiones,
prout cura procurandi boni communis uni potissimum individuo,
ut in monarchia, aut coetui ex pluribus coalescenli, ut in cetcris
formis sive simplicibus sive mixtis, demandatur.
qui cum Rousseau supremum imperium populo adOuare
;

hoc maxime adlaborant, ut statuant ius ferendi leges

nonnisi ad populum vi nalurae pertinere- Sed tantum abest ut
hoc ius vi naturae populo vindicetur, ut potius rationi repugnet
illudpopulo sponte largiri. Etsi enim populus necessitates, quibus
premitur, vividius presentiscat, eisque remedium postulet; tamen,
cum imperitus sit et imprudens et animi perturbationibus valde
obnoxius nequit discernere et defmire vel etiam amare media
quae opportuna sint et cum eius utilitate ita concilientur, utaltioribus relationibus non contradicant. Quare licet ius postulandi
dicunt

in

aut suffragium eligendi eos

qui suo nomine leges pro|)onant

(si

forma regiminis id ferat) populo concedi possit; lamen iusexaminandi leges easque tandem sanciendi illi incongruenter etinej)te

tribueretur. Id

enim multiplicem scientiam,

tatem, constaniiam animi et

uisi in cultiore et

amorem

iudicii maturi-

quaenoncommuniter re-

virtutis exquirit,

praestantiore societatis parte

periuntur.

quantum satis est, distinctam notionem potestatis lcexhibeamns

ambilum in quo
tria iilustrarc oportet
dotes quibus eius effectus
nempe leges, iustruuntur;

175. Ut

gislativae

spatialur

subsidia quae comparari debent utrile exerceatur. Et ad

primum

quod attinet, eiusmodi ambitus, qui limites etiam suppeditat, quibus auctoritas coercetur ex fine diiudicandus est societatis, ad
quem auctoritas suo exercitio socios adducere nitiiur. Porrohunc
,

finem in externo apparatu, qui ordiue moraU informetur et in

debita ordinatione mutuarum relationum civium procuranda situs
est. Hinc elucet potestatem legislativam non usque co porrigi, ut
,

constitutionem

ipsam fundamentalem suis actibus atlingat

sed

^')^,

est ut sociotalom in

opus

cnim

ELEMENTA
propria formaiam

anlc consdtutam su-

exorcitium auctorilatis
nisi auctoatquc ita ut ad operandum
ritas in dotcrminato subioclo rosidoat
omni cx parte expecliatur. Id autem, ut quisque videt, imporlat
iam ante constiut organismus sociotatis, saltem fundamentalis

haudiat. Concipi

noqiiit

tutus sit, qui formam societatis spectct enascontem ex determinationc suljiecti in quo suprcma potestas residet. Xam hic organismus
vis autem opead existentiam societatis et auctoritatis pertinet
;

ciusque exercitium subiecti opcrantis existcntiam subaudit

rantli

ex eoquc iam vigcnte pullulat.

ad potestatem legislativam non speQuare ius constituens

immo

clat,

pars auctoritatis

minime censcndum

constitutionem ipsam poiitici status rcspiciat

pertinet,

est.

Kam cum

ad easdcm causas

a quibus existcntia et forma ipsa roipublicae proces-

autem iam constituta, in toto corpore sociali residct, non vcro in una tantum cius parte, utcumquo praocipua vcl
formali. Quaproptcr noquc auctoritatis, noque multitudinis seorSocietate

sit.

sum

est, sed utriusque partis simul consenlienimmutatio constitutionis fundamcntalis icipublicae, aut quaccumquc variatio, ([uao accidontalisnon sit sed ad
ipsam essentiam et primitivam formam pertineat ueque a solo
principe neque a solo poi"nilo fieri possit, sed utriusque partisvoluntatem exquirat. Quod si ab una tantum parto, discrepante aliliegitima iudicanda
tora, forte procuretur aut vi extorqueatur

acceptae propria

Ex quo

tis.

fit

ut

omni robore destituta.

Id autom minime intelligendum est de iis, quae non efTormationem organorum fundamentalium, formam reipublicae determinanlium, sed aut eorum evolulionem perfoctiorem, aut organa sequae potestate communicata
cundaria constituenda respiciunt
instrumenti aut administri munere funganiur. Haec enim optime
pertinere ad auctoritatom possuutj etcumper legem determinen-

est et

ad potestatcm legisiativam

lur,

J7().

commode revocantur.
formam ipsam gubernii

Excbisis igitur rebus, quae

vandam

attinguut

lcgislativa potestas,

in

iis

omnibus

reno-

lege detlniendis spatiari poterit

quae ad operationem socialem exercendam

vel rite dirigcndam necessaria aut etiam opportuna videbuntur.

Qua inrc Onis

bct

-I

ciuae

polilicae societatis

sempcr prae

atque exinde novi limites enascuntur.

lus seu potestas constifuens appellatur, facultas

formam ipsam

socletatis attingit,

Nam
illa

oculis habori de-

cuni eiusmodi

rempuLlleam orJlnandi,

eiusque tliversas partes constituit, et orfiana

creat fundamentalia, quibus auctoritatis functiones stabiliter addicantur. Iq

talis ostj

fi-

ut in primitivam reipublicac cousiitutionem influxum exerceat.

smnma

lURIS

NATURAE

t'59

nis ad ordiiiem moralem referatur; niliil sancire aucioritas potest,

quod moruin honeslati ac legi divinae reluctetur. Sic enini non

henefica sed malefica revera esset, ac per se ipsa corrueret; quip-

cum

pe

in

tantum vimet robur habeat,

quantumiure viget

in

du-'

cendi socios in finem a natura propositum.

cum hunc ordinem

Deinde,

externis mediis, quae

tantummodo

procuraredebeat; extendere se nequit ad ea quae interna omnino sunt, et solo conscientiae ambitu
continentur. Qnod non perinde intelligendum est quasi conscientiam indirecte saltem suis praeceptionibns non adstringat. Id enim
manifesta falsitate laborat. Nam, cumauctoritas, ut alias diximus,
a Deo procedat quisquis auctoritati obedientiam denegando resistit, Dei ordinationi resistit, atque ideo revera peccat. Sed tantum sic intelligi debet, quatenus directe civilis auctoritatis praein potestate hominis sila sunt,

cepta nonnisi externas actionesrespiciunt

omnino

actus

enim quiinter-

maxime cum

ordine morali nectantur, tamen humanam aciem prorsus effugiunt, ac proinde actioni gubernalivae, quae mere humunasit, subiici nequeunt.
ni

sunt, licet

Taudem, cumiu mutuis relationibus

civilis potestas

versetur

inter homines moderandis

immiscere se nequit rebus iis, quaerela-

tionesrespiciunt hominis ad

Deum

quarum gubernatio ad

aucto-

ritatem religiosam pertinet, de quain ullinrocapite huius libridis-

seremus. Quod non ita inlelligatur vehm, quasi nequeat civilis potcstas sanctione sua illa eadem confirmare
quae a potestate ecclesiastica definila sunt. Id enim profecto licetet opportunum quandoque est utleges Ecclesiae novo robore augeantur. Ouain re similitudoduci potest a legibus naturalibus. In has enim hcet civilis
,

potestasius nullum habeat, quippe ab altiore pendent auctoritate;

tamen consentaneum est ut mullaiubeat vei prohibeat quae iure

eamagis confirmetsaltemextensive, adienimirum novae praeceptionis et sanclionc poenarum, quae

rebelles animos ad obtemperandum inclinent .

naturali continentur, ut
ctione
tutius

quo circulo spatiari possit poteslas legislativa civilis. Ea enim omnia, quae externa sunt et civium inter se ad bonum commune procurandum relationes respiciunt, prout tamen ordini morah servando atque ampUficando
177. His explicatis liquido patet,

Quoil potestas

niagls apparct,
tola

quanta

quod

clvills

clefinii'e

iion debeat rcs ad

in pracsenti rcligio

non

naturalis

religlonom
sit,

pcrtinenteSj co

scd snpernaturalis

est in divina rcvelatione fundatur, et cuius custodia et

quae

gubernatio non

principibus tcmporalibus, sed Apostolis eorumquc succcssoribus a Chrislo commissa

cst,

iuxta rcgimen ab ipso constitutura. Sed de hac re alias dicturi sumus.

?G0

rLEMENTA

conferunt; eius ditioni subdiintur ab caque generales normas rccipere possunt. bi quibus normis praoscnbenilis lcx civilis cxlen-

sionem

quamJam

coutiuet et

ipsius legis naturalis.

determiuatioucm magis peculiareni

ratione lit. Primum, qua-

Quod quadruplici

tenus praeccptiones aliqiias iuris naturalis, adiectis nonnullis poeuis in liac vita 3ul)eimdis, nova roborat sanctione. Deincle, quatenus ex legibus nalurae generalibus peculiares derivat illalioues

applicatiouesque delerminatas pro locorum temporuni ac personarum varielate. Tertio, quateuus actioues bumanas temperat iuxla

novas relatioues, quas liomo ratiouc societatis suscipit, idque convenienter naturae principiis. Qnarto denique quatenus aut iura,
quibus bomo vi naturae iustruitur, iuxta socialem exigentiam
lemperat atque apte cum aliorum exislentia couciliat, aut nova
iura civibus Iribuit conditioui personarum et communi bouo accommodata. In quibus tamen dilij,^enter caveudum est, ne plus
obteutu boni communis, iura abqiia naturalia prorsus periuiat. Ouud euiin iu iuiuriam suciorum, sive plurium sive

sibi tribuens,

paucorum, immo etiam unius, redundat; id ad liuem societatis perlinere non potest
quod autem linem socialem egreditur, auctori;

minime competit .
178. Ad dotes vero quod

lati

attiuet,

quibus buius potestatis

effe-

ctus seu leges ornari d^bent,

suut, coutiueutur. x\pcrte
se oporlere

iam aliquae iu iis, quae modo dicta

enim apparct eas in primis lionestas es-

nou couveuirtut, Deinde reciuiritur

communi seu quae non in privatam personain aut in partem tantum societatis cum alterius detrimeulo reduudet, sed omuibus directe vel iudirecte iaveat. Secus nou bouum commune, sed despotismum nouuullorum includereut. Tertio debent esse universales, seu eiusmodi utomnes aeque ligeut sine personarum exceptiune, modo nulla adsit ratio valde urgens ex ipso bono communi desumpta, quae a lege communiter lata nonnullos aut coetum aliquem excipere persuadeat. Id
autem ubi non viget, omnes omuiuo lex adslringere debet.
Atque bic quaeri poLest an ipsum legislatorem lex sibi subdat,
ita ut is etiam legi obtemperare teneatur. Cui quaestioni respondeudum videtur afHrmalive, quoties legislator nou prout tabs est,
nempc ut legis conditor, sed ut privata tantum persona consideratur. Sic euim actioues, quas ponit, cum ad bouum commuue referendae sint; iisdem normis regantur oportet, quae generatim pro
;

secus

liui sociali

ut utiles siut, et (luidem utilitate

Aiictoritas qnatcnus aJ oa

incompekns

appellatur; seu

se poirigit,

talis estj

quae

Ipsi

dcfinienda non conipetunt,

ut nullam vim habeat.

lURIS

NATURAE

omnibus individuis praescriptae

cum

26 f

sunt. Potissimum id

locum habet,

de contraciibus aliisque rebus, quae ad ceteros cives

relationem includunt.
Quarto, ad legum iustitiam requiritur aequalitas, seu ut omnes
aequaliter lex respiciat, at non secundum aequalitatem materialem, sed iuridicam; quatenus nempe aequaliter omnia iura, cuiusagitiir

cumque

uUa exceptione sanciat

individui sint, sine

et tueatur; se-

aequalitas civium anle legem, quae tantopere iactatur,

ciis

futilis

vox sine scnsu. Xon enim vera civium iura servaret, quae
sine manifesla violatione iuslitiae ad matcrialcm aequalitatem adesset et

duci nequeunt.

Hae praecipue sunt legum

quae quasi essentiam

earumdem altingunt. Praeter has aliae etiam requiruntur, nimirura ut clarae sint, quatenus ab oranibus intelligi possint nec in
falsara interpretalionem torqueri; itemque utsint 6reue5, ne multitudine et pondere operationes civium praepedianl; ut sint conproprietates,

slantes^ sic enini anti([uitate ipsa venerationera sibi conciliant; ut

sint scriptae,

ne fraudibus

et arbitrio

magistratuum detur locus,

sed stabili certitudine perfruantur; ut denique sint convenientes,

nimirura viribus

et conilitioni

populorum accomraodaiae. Quae enim

minime opportuaae sunt

iam gaudeat .
forma reginiinis, sive monarchica sive po-

rudiori cullurac ccmpelnnt, hae

leges

gonti quae niaiori perfectiouL

170.

Quaecumque

sit

lyarchica, potestas iegislativa mediis idoneis instrui debet, utrite

sno munero perfuagantur. Et in primis,cum leges indigentiae populorum respondere debeant, requiritur sane ut liaec legislaiori
innotescat. Quapropter tali organisrao legislativa potestas, quoad
exerciliura, instruenda est;

ctam

et sine falsitaiis

Disccptatum

vitac ct cuUiirao

rum

admixtione comparare

sibi possit.

cst a pliilosopliis ntaiiu scriptac lefjes ct cotlicnm

populorum

ct Savijjny cctcrique

cx instinctu

ut eiusraodi notitiam claram, distin-

quodam

utilitatcm

Quoniam

compilatlones

an potius (ktrinieutum affcrant. Ilugo cnim

historicac scholac fautorcs,

intellectuali repetant t|ai

cum

socictatcm eiusf|ue cvolutioncm

consueluclines et niorcs efrormet, ho-

nonnisi formulas quastlam vagas ct abstractas lcgibus comprehcncli possc aiunt,

atijue

ideo

cas projrcjsui

populorum ropufrnare opinantur. Quare

quin
;

legislatio

nunquam exprimerc potest fundum locupletcm ct multipliccn, quo mores eorumdem continentur naclius esse putant, eos permittcrc sponta-

populis impo:ialur t|uae

ncac cvjlutioni inslinclus naturalis, qui assidue sc explicans

niores crect.

At hacc

opinio nalurac rationali honiinis contradicit ct vero nationum progrcssui rcluctatur,

qui

non

[renlijc

ful:i!i

ct

cacco quo.lam instinctu pcragitur,

quac rcilexione ulitur

ct instinclivas

tiunalcm promovcat dcbitoquc ordinc doact.

scfl

ductu

libcrtatis ct intclli-

motionc5 tompcrat ut eas ad fincm ra-

ELEMENTA

262

vero proprias indigentias nenio melius noscere potcst, quam is qui

illas expcritur, patens populo via esse debet, qua quibus eget re])us legisialori patefacere possit.

At populus ctsi scite necessitates, quibus premitur, internoscat;

liis repellenJis congruculia media deligere nequit. Non enim

tamen

convenieniiam mediorum cum tine satis discernit; itemque conditionem propriae culturae satis distincte non percipit, multoque
minus relationem quam lex liabere debet cum bono communi et
moralitatis principiis. Eiusmodi igitur examen non populi sed prudentium et cordatoruni liominum proprium est, qui non modo
scientia sed etiam virtute polleant. Talis igitur structurapotestatis
legislativae conslituenda est, ut, perspectis populi necessitatibus,

diligens discussio

lcgum condeiidarum liabeatur a coetu virorum

scientia et virtute praestantium, qui, sive deliberativo sive con-

tantum sutlVagio gaudenles, legiim aequitatem, opportunitatem ac polissimum moralitalem diiudicent. Ilanc tamen rite diiudicare non poterunt, nisi moruin magistram religioncm iideliter

sullivo

colant, eiusque pracceptionibua dociles aures praebeant

Articulus
De potestate
180.

Optima

11.

eocecutiva.

qua optimae leges condan-

erit iila respublica, in

earumdem procuretur

tur et opiima

*.

exccutio.

superiorc bono seiungi(i'r, illud non rnodo

Quod posterius si a
sed nocivum

iniilile

etiam evadet. Qvdd eniin vanae leges proficiunt, quibus ncino obtemperet, nisi ut contemnendam reddant auctoritatem; cui toties
vuIqus infligitur, quoties eius iussa fruslrantur? Yalde igitur ad
1

Sapicutcr, ut solet, Tapai-cllius bis verbis

conoscono coinc

puo

fl

veruanti

V oncsta

>

scntano in forza del loro orgo.nismo vcrun

le lcggi.

mente operante

multuarie, prcsontano in

Fra

(I

vi

11

popolo sente

la coscicnza

bisogni,

rclijjiosa

go-

OAitentica

tld mczzo.

Le asscmblcc

lcgislativo scelte tra soli riccbi

da un volgo

titolo

cli

ignorante non pre-

sicurczza cbc ne coiunicacli

Gli anticbi orclinamenli sociali, forniati a poco a poco dalla natura progrcssiva-

gli

Ebrci

il

non

dall'

avventatczza rivoluzionaria
((juando

fatti

popolo cbiedcva,

no. iXclle socicUi paganc

gli

ricorrcvano per confcrma

coniizi ogli aruspici

'

si

riuiciliarc,

ccc);

piii

augurii c

gli

oracoli crano

passioni subite e lu-

sviluppati)

scniori dclibcravano,

legislatori (Licurgo a Dclfo,

gli

clclle

quando meno

1'

trc clcnicnti.

saccrdoti confcrmava-

clcmcnto icratico a cui

Numa

ad Egeria,

Roma

nc'

clcmenti dcmocratico cd aristocratico cbbcro talora

influcnza irrcgolarCj ed Anacarsi risc di Atenc percbc la proposla

si

facea da' sag

NATURAE
quod legum executionem

lURIS

societatem interest ius illud,

263
respicit at-

que ad earum praescriptum acliones sociorum moderatur. Ilacc

magna

pars est auctoritatis,

licet potestati legislativae

cedat, ut-

ab ea normam accipiat, sitque eius velut applicatio. Cum

enim actiones iudividuorum, quae per legem dirigi debent, individuae sint et concretae, lex autem generaiibus dumtaxat praece-

cum

pote

plionibus conlincatur;

requiritur profeclo in principio socielatis

m.otore facultas aliqua a ratione proticiscens, qua generalis norma,

nempelex,

etactionibus peculiaribus applicetur.

factis

Etquoniam

eiusraodi societatis motor nonnisi in auctoritate moratur, potestas

quaedam est et ius auctoritatis.

Ex quo patet eam conscientiae veluti socialis nomine donari posse, cum idem fere munus in societate exerceat, quod conscientia
exercet in individuo. Ut enim haec applicatio quaedam est legum
executiva functio

moralium, quae a ratione peragitur quoad acliones individui sic

illa applif atione constat legum civiiium, quae ab auctoritate exer^
cetur quoad actiones sociales.
;

181. Potv^stas execuliva debet esse fiddis, fortis^ illuminata.

Atque liae praecipuae sunt dotes, quas in ipsa considerare possumus.
In primis itaque debet esse fidelis
nimirum eiusmodi ut ne
latum quidem unguem a legum praescripto discedat; ab iis enim
dumtaxat vim omncm et ius mutuatur. Quare princepS', etiam in
regimine monarcliico et absoluto, prout executiva potestate orna,

tur

non supralegem,

ut a nonnuilis ineptis assentatoribus dici

sed sub lege est; nec aiiter peculiares quaestiones detlni-

solet,

praecipiunt. Hoc enim

monarciucum a despotico quod in devoluntas tantam imperantis vim habeat, omniaque adeius
nisi prout leges constabilitae

re potest,

proprie differt regimen

spotico

delibcrazione ilagFignoranti (Cantu St. un.)^ nia iu

gi, la

Xellc socicta del mcclio cvo,

(listinti

nella ilelibcrazionc

somma

yI

avean par(o.

Comuni, Nobilta e Clero erano ordinariameute corpi

come negUinteressi. Quando in Francia il terzo slatosis-

(I

sorbi gli altri duc corpi, pianto le basi della tirannia democratica, ogjji anccra

interamonte corrctta, perchc vi manca tuttora, socialmentc parlando, V elcmcuto

icratico, e gli altri

nc

Pari

due non hanno forse ancora assortitc a doverc

loro organismo. I Deputati sono

il
;

una

le loro funzioni,

aristocrazia pecuniaria poco divcrsa da'

stampa, vero eleraento dcmocralico,

la libcra

non

fa

una propcsta

di

lc[;;;i

che non puo rappresentare saviamcnte gFinteressi commii

tu-

<i

multuavia

clczioni paralizzano nella legislazione ogni iniluenza dclI'elemento domestico c dcl

municipale

<i

monte

la

c pazza,

al 1.

come dimostra

MI,

c. -5.);

il

il

quale

Romagnosi
all"

(Ist.

di civ.

1.

li,

c. 3.

jiassim

ma

le

spccial-

influenza religiosa, per lui odiosa, soitituiscc

scienza, conie alla moralc sostitui V interesse ecc,

tural diritlo.

(il.

Corso clcracntare dl na-

ELEMENTA

264

arbitrium determinentur; in monarctiia vero non arbitrium sed

lcx imperet, quac licet auctoritate principis lata sit, tamen, dum
manet, ipsam principis voluntalem sibi subdit, ita ut ab omui
prorsus violatione iura sociorum tutetur. Polerit utique princeps,
si bonum sociale id ferat, legcm generatim abrogare, aut in a-

liam convertere; scd donec id fiat, ius non babet detlniendi quidquam quod vigentibus legibus adversclur. Societatis enim non

dominus est, sed rector; atque ad ea tantum se porrigere potest,

ad quae civilis potestas diversis functionibus, quas complectitur,
se protendit. At rem detinire contra legis praescriptum ad nullam
auctoritatis functionem pertinet. Non quidem ad legislativam
quia non conditur nova lex; non vero ad executivam, cui potius
adversatur. iirgo arbitrium, b?gi dissentiens, imperanti competere nullo

modo

potest.

Hinc tamen minime sequitur non posse supremos imperantes

legis quandoque exceptionem facere, sive ad benefaciendum alicui, sive ad poenam aliquam condonandam. Xam id quoties noa
temere fiat sed inluitu boni communis nec ullum alterius ius
laedat; legum observantiae minime adversatur, sed potius ad clementiam ct iibcralitatem principis pertinet. Et sane vis legum
in lioccernitur; ut ad bouum commune conferant. Si igitur (quod
non raro contingit) in eventu aliquo pcculiari bonum commune
contrarium potius postulare vidctur, quam sit id quod a lege generalim pracscribitur, aut si aliqua ralio persuadeat tunc legcm

non

esse applicandam

ipsarum legum non materialis

certe

tera sed spiritualis intelligenlia fcrt ut

iis

lit-

derogetur. At in hoc

nullum, utdiximus, iuribus aliorum ne unius quidcm civis,

detrimentum airerri debet. Gratiticari enim allcri cum damno altcrius iniustum est; iuiustum autem nec littera nec spiritus Ic,

gum

unquam

diciare

polest.

Altera potestatis executivae dos fortitudine et robore continctur. Facultas

enim, quae executiouem respicit, efficacitatc

frui de-

bet, secus supcrvacanca foret et onus frustra additum. Ilinc duo

requiruntur: perfecta subordinatio ct vis coactiva. Subordinatio
,

inquam, perfecta requiritur siquidem ad applicationem legum procurandam unus per se non suftlcit, sed plures magistratus pluresque administri necessarii suut, potissimum in republica satis ampla, quae in diversas provincias dispartita per diversos gubernatores regitur. Hos profecto ita distrilDuere et inter se connectere
;

iuxta varias administrationis paret ad aliqua veluti capita revocentur, quac immediate iungan-

oportet, ut
tcs,

alii

subclantur

tur rectori unico ct

aliis

supremo

a quo motus omnis ct vita logum

lURIS

NATURAE

265

commimicelur. Sic compago corporis socialis muneri potestatis

executivae apte conveniet. Secus si diversa instrumenta, quae ad
eius exercitium concurrunt, sibi

premimotorisrecipiendo non

mutuo

resistant, aut influxui su-

rite subiiciantur, aut si ipse

supre-

mus

rector pluribus coalescat, qui dissidere possint inter se ; applicatio legum non modo lenta erit et incerta, sed etiam interru-

magno

ptioni obnoxia,

interruplio in deliberatione

necessitas urgeat,

enim mora

societalis detrimento. Etsi

legum sciscendarum,

incommodum nullum

atlerant

et

nisi peculiaris

tamen maxime

nocivae sunt applicationi legum, quae proxime socialem operationem attinet. Hanc enim tunc aul cessare, aut abnormem esse
oportebit.
>'ec

minus evidens est necessitas vis coactivae. Nam cum in

legum resistentia ex improborum lliominum conatu

applicatione

offendi possit

executivae potestatis efticacia nulla subsistet, nisi

quae ad huiusmoli impedimenta repellenda praesto

vis in tantum augeri debel, quantum ratione
quidem
sit.
Quae
circumstantiarum exquiritur, ut potentior evadat obstaculis quibuscumque. Mliil enini tranquillitati civium et proinde bono sociali magis repugnat, quani imbecillitas auctoritatis, quae impune resistentiam pravorumhominura contra legem patiatur. Xam simul atque hi animadverterint seposse sincpericulo violare legem
\i iustruatur

aut

aUorum

iuribus

vim

erit.

Immensa

nihil intactumrelinquenteffrae-

quam

deinceps coercere difUciliimum

inferre

na, qua gliscunt, audacia;

igitur cautio et

consihum frequens

et

dihgentissima

dehberatio adhibeatur in condendis iegibus quae utiles et lione-

manu

vehui ferrea eariim executio procuranda est, nec quidquam tolerandum quod earum reverentiae et
observantiae adversetur. Ex quo Ut ut milites, quibus societalis
vis coactiva continetur et iuris armata defensio commissa est^
execuUvae potestaUs imperio subiiciantur.
Atque hinc apparet necessitas tertiae dotis. Cum enim execuUva potestasadamante quodammodo stet oporteat,([uoad obedienUam legibus vindicandam; nisi admodum illuminata sit, odiosa
nimis et gravis evadet. Xam cum non lapides sed homines tractare
debeat, qui voluntate libera et ratione ad operandum impeUuntur
stae sint: at, his conditis,

inUuxum suum

subiecto

accommodare non poterit, nisi sapienier

raUonem subditorum movere, ut ea-

noverit voluntatem ipsam et

rum

actio

non violenta

et

extrinsecus impressa sed spontauea vir-

tute constet et a principio velut interno proficiscente. Secus si re-

nitente subiecto actio eliciatur;

humanus, sed

motus

socialis

non modo non erit

quae nounisi

etiani ea vita et robore destituetur,

13

%ij

ELEMENTA

in spontaneis actionibns reperilur. At vero nemo non videt ad eiusmodi finem obtinendum valde illuminatam intelligentiam in supremo gubernatore uecessariam esse, ut sciat subdilos ad legum

amorem

allicere, disciplinaque debita

cietatis instruere, ut privata

sociorum

imbuere,
utilitas

et ita

ordinem

so-

cum communi, quao

ex legum custodia emergit, maxime copuletur.

Ilae dotes in exercitium execulivae potestatis ex organismo eiusdem proficisci debent; qui profecto minime sufficeret, nisi dotes
etiam personarum, quibusmunus eius committitur, ad id conferrent. In

iis

igitur rectitudo moralis, constantia animi, scientia exer-

cendo muneri opportnna, prorsus necessaria sunl; quorum si

quid deest, apliludo illa dcsiderabitur, quae socialibus muniis idoneam personam enicit. Ouare qui bominibus hac tfiplici praerogativa destilulis officium

quodpiam

sociale committit: isciuodam-

modo societatem prodit, et stipendium, quod

rum latrocinium censendum est.
Articulus

inde carpilur, m.e-

III,

De potestate iudiciaria
182. Quamquam potestas iudicialis non incongruenter ad executivam revocari possit, melius tamen ab ea secernitur. Nam in
legum applicatione et executione promovenda, controversiac quaedam exsurgere possunt circa iura singulorum aut facta legibus
adversa, quae examen et sociale iudicium exposcunt. Quod quidem iudicinm in boccerni-ur; ut definiatur utripartiius tribuendum sit, aut cuius naturae sil factum, quo lex violata est, et qua
poena plecti mereatur. Id etiam auctoritatis ad quam ordo in
Bocietate procurandus pertinet, propriumest; atque ideoillicompetit nova functio quae potestas iudiciaria nuncupatur.
Porro haec, ut quisque videt, in civilem et criminalem dispescitur. Nam versari potest vel in iuribus civium, quae coilidi forte videntur, definiendis vel in criminibus diiudicandis et convenientepoeua plectendis. Tulela enim iuslitiae, quae fundamentum est
socialis ordinis maximopere ad auctoritatem perlinet
ad hanc
,

autem habendam utrumque requiritur; nempe ut

parenti et maius minori praevaleat, deinde ut ius ab
datur, idque sociali ope et sociali iudicio. Si
iucliciaria civilis] si alterum,

quid dclibemus.

verum

ius

ap-

iniuria defen-

primum

fit,

potestas

criminalis habetur. De utraque

ali-

lURIS

NATUME

^67

ad primam quod attinet, ea maximae necessitati

sociali respondet, qaa nimirum iura civium sarta tecta servari
exigunt, et ab aliorum oppugnatione defendi. Hinc vero consequitur, potestatis huius exercitium tali instruendum esse organismo, ut ad eam facilis aditus patetiat, utque iudicium ab ipsa proferendum, quoad lieri potest, errori non sit obnoxium, et l3revissimo tempore, ac minimo etiam partis, quae succumbit, damno
obtineatur. Quarum conditionum necessitas adeo per se patet in
183. Atque

promptuque est omnibus

ut verbis declarari non
enim non videt parum bono civium prospici si adeo
,

egeat. Quis
difficultati-

bus obvolvatur potestatis accessus ut cives, praesertim si ad iniimam classem societatis pertinent ab ea imploranda praepediantur? Aut quid prodesset auctoritatis ipsius implorare iudicium, si
hoc temere proferretur aut ab iis hominibus, qui iura omnia sus
deque vertant ? Ad hoc cavendum, necesse erit ut iudicium penes
plures stet iudices; unus enim facile decipi aut corrumpi potest,
aut amicorum sollicitationibus commoveri. Tum etiam exquiritur
ut facultas tribuatur appellandi ad aliiora tribunalia, quorum sententia multo sit probabilior. Qua tamen in re modus etiam adhibendus est siquidem immodica appellandi licentia tricas gigneret et longas ambages, htesque siue flne protraheret; quas potius
brevi tempore dirimere consentaneum et utile reipubUcae est.
Valde enim ad tulelam iurium interesfc ut diu vera iura effectu suo
non frustrentur, nec expensae in immensum augeantur, magna
utriusque partis pernicie. Media autem quibus haec commoda obtineri possint non declaramns, cum id nostrarum non sit partium
sed ad ius publicum proprie dictum pertineat.
184. Ad iudicium criminale quod attinet, profecto crimen cum
Bit civilis ordinis perturbatio; eius inquisitio et castigatio ad auctoritatem quae huic ordini servando advigilat spectare debet.
Atque id requiritur tum ad impediendum ne crimen redeat tum
maxime ad proportionem iustiiiae procurandam. Debitus enim ordo tum habetur cum res in proportionibus quas earum. natura
;

postulat

conservantur. Debita autem proportio inter actum huet ea, quae illum consequuntur in hoc cernitur: ut que-

manum
madmodum
sic

ex honesta aclione adeptio boni et voluptas enascitur,

contra ex actione turpi damnum et dolor obveniat. Isec nisi

tamquam rem valde praeposleram, docentenatura, consideranins

scelus cum felicitate, virtutcm cum miseria copulatam. Quod allquando permittere

etsi

divinae providentiae non repugnet, quae

non expletur sed altiorapraemjaautpoe-

brevi huius aevi circulo

nas pro mcrilorum varietate in futuro acvo tribuenda rcscrvat;

%S

ELEMENTA

tamen oppido dcdccGt providentiam civilis auctoritatis quae in

liac vila diimlaxat vim. suam exercet, etordini socialiet tempora,

partium est actioucs,

quae civile bonum aniicnt, praemiis remunerari; sic ad eamdem
spectat nof;enlil)us, (jni civile l)onnm inuninuunt ant destruunt,
poenas inlli^ere. Gurare enimomnino debet utin ordine, qui ipsi
cnraeest, flagitium non sospitetnr, sed potius ad ralionis normam
imminutione quadam boni et miseria afdciatnr. Id antem non ajiud sonat, nisi ius babere sumendi pocnam de nocentibus; siquidem boni imminutio, (juae dolorem atll-rt et propter tnrpem actionem inllifj^itur, poenae nomine desi<2:natur. Notio igitnr iustitiae et
ordinis civili anclorita(ievidenter adindicatiussnmendi poenas de

rio per se et direclc consulit. Ct igitur eius

nocenlibus.

poenarum innictionem requiri ctiam ut

cxemplo et tiniori sit ceteris. Multi enim snnt, qniad ordinem socialem servandnm amore boncsli non addncuulur. Ilos ergo poe
narnm metu coercere oportet; ut sallem ex fnga mab sensilis, a
quo abborrent, ad crimen per quod malura iliud incurritur, deGui argnmento accedit

dinandnm

impellantnr.

propter ipsius nocentis utibtatem poena requiritur.

ope iliius nocens facto addiscit et experitur crimen febcitati et naturae bnmanae augendae nil conferre sed potins obesse,
alque ita ad lacibns rcsipiscendum iuvitatur '. Quare effectus et
scopus poenae triplex est: ut iaesum ordincm restauret, ut no-

Deniqne

Nam

medealnr, nt exemplnm det ceteris. Proinde poena simul

medicinaHs, rcparntrix^ cxemplaris; quae triain sancicndis
poenis somper prae ocnlis babenda sunl; qnamquam non semper
centi
est

eodem modo

et aequali

mensura procurari

possint.

enim animadquoad
vertit Montesquieu 2 Garnni efticacitatem magnopere ab exislimatione pendere, et plerumque maluni longe levius, modo ut poena
beri potest, mites sint. Recte

185. Poenae,

A(l

-I

1'oin

tialc

(I

(lerni(}V'.8nl.e,

un

s'!

Taparcllins.

verso

il

>i

compio (nimirum auctoritas)

Cos"i

(loiiiKjuoiitc,

vcrso

si

gli

associati,

pprclie coiio sccmarlo di beni malcriali

si
fjli

incitamer.to al liono oncsto, vcro Lcne dell^uomo

ciali perclie corregjyo nclla lor

((

felice-

ne.

vcrso

il

mentc

verso

il

il

primo doverc soCrca(orc. Verso

procaccia (juanto e da

(|ui

in tcrra

verso

gli

il

lei

asso-

disordinc di giudizio formatovi dal dclitto

il

Crcatoro c ordinalor supromo dcU'univcrsal societa, pcrclie sostie-

improscritlihili

lc

nozioni di natural

(jiustizia, sullc

quali la societa universale

fu appoggiata da lui ncl crcarla. Cosi vion riparato ncl triplico suo aspctto I'or-

dine

violato dal delinquente,

diritlo naturale ecc

3 L'esprit des

dissert.

lois

t.

5,

I. 1,

1'indivicluale,
c. 0.

0,

cli.

12,

i!

sociale,

1'

univcrsalc.

Saggio di

irRi5 rcATunAE

eumdGm

concipiatur,

praostare effectum ac

2G'J

malum

quod
propter assiietudinem parvi penditur. Atque id eo magis locum
liabet, quo populus maiori cultura donetur, ac vim honestatis vividius appreliendat. Sccus severilale poenarum populi sensus obgravius,

tunditur, et frustra mali prodigalitas adtiibetur. Morum rcla^^atio

a lenitate poenarum sed ab impunitate delictorum dimanat.

Eon

CavenduQi tameu estnecontrario peccetur extremo, si poenae statuantur quac socios a patrandis facinoribus non satis deterreant,
aut nullam retineantcum delicto proportionem. Ui enim ex dictis
apparot, poena nori modo ad societatem areditnro crimine defendeudam, sed etiam ad violatum ordinem ulciscendum exigitur.
Quare non solum defensiva est, verum etiam vindicaliva.
186. Alque hic opportunus locus incidit disserendi de poena
capitis, contra quam acriter disputatum cst et disputatur a nonnuilis. Beccaria enim et Bentham et Ahrens ius eam inlligendi
omnino denegant, quibus magna turba, aetate praesertim nostra,
suffragatur inquiens atrocitatem huius poenae non possc cum
praesenti cultura popuiorum conciliari. At ne rerum confusione
iaerrorem quis adducatur, duo maxime distinguenda suntiu hac
controversia kis nimirum, et factum. Scilicet quaeri potest an
,

socialis auctoritas per se ius habeat, sinecessitas postulet, utendi

poena

capitali; et haec quaestio iuridica est. Yel quaeri potest an

usus eius expediat in praesenti morum evolutione et cuUura, atque haec quaeslio factum respicit. Sic re declarata, haud difficiHs apparet sohitio.

Nam negari nequit poenas eo efiici mitiores, quo cultura populorum augescit; tum quia a cuUiori societatc atrociora flagitia
fere exulant, tum quia lurpitudine mali moralis moraliores animi
facihus commoventur, atque idcirco ad flagitium vitandum metu
mali sensibilis minus egent. Qnare non diftitemur posse mores
populorum ita perfici; ut poena capitalis inutilis evadat, saltem
non necessaria. Utrum vero nostra tempora tantam perfectionem
attigerint, vel saltem ad eam accesserint; quaestio historica est,
quae ad nos, qui ius traclamus, minime pertinet. Ea igitur praetermissa, ad alteram, quae ius respicit, veuiamus.
Ouoad hanc, fidenter asserimus ius esse societati poenam capitalem adliibendi; idque tum ex conceplu ordinis, in quo omnis
poena fundatur tum ex rationc propriae defensionis derivatur.
,

Et sane atrocia

dium

quaedam

ilagitia palrari poterunt (cogita parriciex. gr.) quae tantam perversitatem contineant, ut nullius

aiterius boni detrimento satis vindicentur, sed

ut qui deliberate se

iis

iuquiuavit

omnino postulent,

maximo hoc bono quod

cete-

Elementa

270

est, vita nimirum,spolietur etin perpetuum

a socictate liiimana, qua se penitus iiidignum cirecit, summoveatur. Secus cnim inter delicium et poenaui conveniens proportio
non intercederet; quam ordo iustititae, cui providet socialis au-

roriim fiinilamentiim

omnino flagitat. Quare, ut liquido fatear, moUiores illi

poenam capitis sic aversantur, ut dictitent nullum
adeo turpe esse llagitium propter quod inlligi illa possit; praepostero pietatis sensu tanguntur et animum vere foemineum gestant,
(jui plus mali sensibilis, quam mali moralis horrore capitur. Quod
si ad pubhcae securilatis et propriae defensionis ius, quo certe societas gaudet
mentem revocamus eadem veritas novo robore
ctoritas,

philosophi qui

Nam

obfirmabitur.

criminis; quod,

si

profecto societas setutari debetcontra reditura

im.pune patretur, ad se iterandnm tendit pro-

hominum

ptcr pravorum

voluntatem, quae nonnisi formidine ma-

lorum sensilium a peccando

abstinet.

Hinc in societate ius emer-

poenam non qualemcumque, sed talera

a scelere deterrendos. Quare si immania qnae-

git infiigendi facinorosis

quae apta

dam

ad eos

sit

flagitia raitioribus

poonis nonsatis removentur; ius profeclo

poenam capitalem adhibendi; praesertim cum haec

eiusmodi ut assuetudine non vincatur nec spem uUam dein-

erit societati
sit

ceps cvadendi faciat, ut de

aliis

contingit poenis.

Perpendamus modo quibus argumentisadversarii iianc tohumani sententiam labefactare nituntur. Beccaria
et Bentham 2 haec obiiciunt: I. lus civilis potestatis exsurgit ex
coniunctione iurium singulorum civium qui partem ahquara in
187.

tius generis

-*

summam

colligunt ad socialera auctoritatcm constituendam. At

nemo ius habet. Ergo adslrui nequit origo, ex qua ius necis in civilem potestatem derivetur. II. Mors a
nefariis liominibus nequaquara concipitur tamquam malorum extremum siquidem iis vita iara gravis est propter aerumnas et pevero in propriam yitam

ricula quibus assidue subiacet.

Ad

eos igitur deterrendos opportu-

Supremum supplicium similitudinem praesefert liomicidii, quod de industria et pacate perpetretur. Exemplo igitur suo ad delictum potius intuentes allicit.
IV. Societati ulilior est vita nocentis, quae labori addicatur, quara
mors violenta, quae individuo illam privet.
nus magis

erit

llespondeo

enim quanta

diuturnus carcer. IIL

primam

difficultatem falso laborare supposito. Tota

est, Rousseavii hypoLliesi nilitur statuenlis auctori-

tatem a iuribus individuorura derivari, At nos demonstravimus

^

Dei

delitti e delle

2 Oenvres

t.

Jh

pend

ItRIS

NATURAE

2Tl

Deo proficiscitur iubente

ordinem in societate atque ideo iura omnia elargiente quae ad
ordinis incolumitatem et lutelam necessaria sunt. Quare vis auctoritatis politicae non ex iure singulorum metienda est, sed ex natura ordinis, qui proportionem exigit inler deiictum et poenam,
ac triumphum moralitatis contra audaciam sceleris. Utrumque autem, ut diximus, poenam capitis quandoque postulat.
Secunda vero difficultas experientiae et rationi repugnat. Expeeius originem divinam esse;.siquidem a
,

rientiae

sime

quidem

cum

qua docemur nocentes poenam

capitis libentis-

perpetuo carcere commutare idque beneficii loco recifundamentum esse bono-

pere. Rationi autem, quae dictat vitam

pars aliqua manet, manente vila;

praeserlim si spes afTulget recuperandae libortatis propter diversos eventus qui contingere possunt et saepae contingunt.

rum omnium, quorum semper

Tertia difficultas apertissime falsimi includit;

constat flagitiosos homines nihil magis

nam

satis

quam supremum

per se
suppli-

cium perlimescere. Quare cum illud propter flagiliuminferri conspiciunt non ad amorem sed ad odium flagitii incitantur, quicuni
tantum mahnn connexum vident. jXec vero poena capitis uham
homicidii simihtudinem retinet cum differentiae satis omnibus
pateant, tum ex parte finis qui est ordo iustitiae, tum ex parte causae quae est publica potestas, tum demum ex parte modi quo peragituret funerei apparatus qui talem actum comitatur.
;

Denique uUima difficuUas quaestionem in primis eludit. |Non

utiiitate ex nocenUbus capienda, sed de ordine iustiiiae et iure tuendae societaUs hic agitur. Deinde eUamsi utili-

enim de maiori

tas spectari veht, certe

emolumentum publicae

securitatis et redin-

materiah uUhtate, quae ex labore cuiusdam individui eruitur, praestanUus censeri debet.
188. Ahrens vero haec tria obUcit l. Hominem interimere malum est. Si ergo auctoritaU Uceret mortem liomini infligere, propter flagitium quod is adversus societatem admisit eiusmodi principium stabihendum esset: licere malum perpetrare, quia aiter
tegrati ordinis, quavis alia

idem

patravit.

Hoc autem turpe esse nemo

Homo, cum persona sit

medium converU potest.
rorem

et finis

Id

in

autem

est qui

non

mundo, nunquam

facit

poena

capitis.

videat. H.

in

Nam

rem

et

adter-

incutiendum, homini vitam adimit. UI. lus vivendi a

natura procedil. Ergo amilU nequit propter actionem utcumque
pravam, sed a natura dumtaxat demi potest.
aliis

Respondemus malum

hominem

interimere auctoritate privata, excepto casu iustae defensionis, non vero aucloritale publica. ^Secus

esse

beUa eUara raUoni repugnarenl, quod

certe

Ahrens noil

riLKMEXtA

272
assentitur.

lamvero poena

ac proinde ahsiirdum illud

centem

potiiis se dignitate

capilis

ab auctoritale

sociali infligitiir;

alterimi dico no-

minime

soquitiir.

sua personali spoliarc,

cum

se illa in-

contradictamen rationis obsecunbclluarum

aloiiciat. Sed nt liaec mittamus,
vilitatem
ad
se
dando,
inversionom
poena capitis conlineri. Nani
eiusmodi
nego prorsiis
illa non aliud praestat, nisi quodvitam individui ad ordinem iustiliae ct salutem publicam servandam dirigat. Id vero non est finom in modiiim convcrtore; nam liomo revcra pro fmo ordinem
moralem liabot. Quod si contrarium dicerolur, uefas liomini esset

dignum reddat

et ciipiditatibus

amore virtutis devovere, ac pro iis

procurandis aut tuendis bonis mortem constantor oppotere, Ad tertium repono, ox iis, quae concedit adversarius, tliesis voritatem
dediici potius. Xam si, ut ipse largitur, ius in vitam tribuondum
est naturae, auctoritali etiam politicac tribuendum ost. Auctoritas
cnim a natura proficiscitur; ac proinde anatura proficiscunturiura
omnia quao aucloritatis cssentia conlinoutur; quae quidom ut dese pro incolumitate patriae aut

finiantur, considerandus est finisad

spectat. lis

autem includi

quem

ius adhibendi

civilis auctoritas

poonam

capilis,

perse
ordo

cum

iam supra domonstravimus.

quispiam scopum poenae esse emendalionem rei, id autem supremo supplicio ncutiquam obtineri.
At is qiii hoc oggerit, meminerit quaoso non hunc tantum finem
pocnae praostitui ut rous omondetur, sed etiam ut violalus ordo
et salus pul)lica illam postulat,

Tandem

obiiciet fortasse

exemplum ceteris terrorem incutiens otreralur.

rom diligentiusconsidoromus, individualis emendationocentis in poona sociali nonnisi finis est secundarius; non quidem
negligondus, at non ita semper procurandus, ut praestantiori sco-

restaurelur, et

Immo

si

po oblinondo antoponatur. Et sane finis poenae a fine, ad quem

spectat auctoritas, a qua infiigitur, deducendus est. Si igitur auctoritas privata cst, quae bonum individui tantum spectat (utaccidit in auctoritate paterna, praecise qna paterna est et ad solam
educationem prolis ordinata), poenae, quae ab illa infliguntur,
nonnisi emendationem delinquentis respiciunt,

tamquam scopum

praecipuum. At conlrarium accidit auctoritati publicae, quae directe in bonum commune totius societatis incumbit. Haoc in su-

mendis poenis potissimum spectat custodiam ordinis in communitate procuraudam et roipublicae defensionem. Unde quotios cum
hoc bono bonurn individui non innocentis (hoc enim adimere etiam
intuituboni communis iniustum

quam
;nitti

conciliari nequit;

ut illud servetur.

et

turpe est) sedperduefiis etneimmo debet hoc praeter-

optime potest

Quamquam illud etiam verum est,

in

poena

NATURAE

lUBIS

Ti'^

emendalionem delinquenlis, eo modo quo fieri

polest, includi. Saepe enim animi adeo lionestati reluctantes comperiuntur, ui a flagitio aliter revocari nequeant, nisi ab ipsorum
oculis scena huius \itae penitus amoveatur. Tum tandem resipi-

capitis

bonum

et

scunt, ac scelerum,

quae patrarunt,Yerecundia

Artigulus

et dolore tanguntur.

IV.

De separatione functionum poUticae

potestalls.

189. xVuctorilatis parles, quas recensuimus, ila inter se sepa-

randas esse docet Montesquieu, ut in subiecto uno eodemque minime copulentur; sed diversos plane iubetesse eos, qui ius liabent
condendi legem ab iis qui eam generatim applicant aut controversias civium vel delicta diiudicant. Id omnino necessarium cen-

ad libertatem civium conservandam, quae secus penitus destruerelur. Sic enim ait: Ouando in persona eadem vel in eodem

set

magistratuum collegio potestas

legislaliva

cum

executiva con-

iungitur, libertas planeexulat; siquidem limendum tuncest ne

Monarcha aut Senatus leges condat tyrannicas easque tyran,

nice exequatur. SiuiiUter libertas deest, quando potestas iudicandi ab utraque illa potestate, legislativa et executiva, non se-

paratur. Si iuncta concipitur

vitam
etiam

civium

et libertatem

cum

erit

potestate legislativa, ius in

arbitrarium; iudex enim esset

potestate executivacopulatur; iudexfaciie in oppressorem degenerabit. Omnia corruerent, si idem homo aut idem corpus optimatum vel nobilium vel popub, eius-

modi

di publicas deliberationes, iudicandi delicta vel privatas

controversias

legislator. Si

cum

tres

partespolestatisexercercnt: condendi leges, exequeni.

Ita ille;

"

quam

civium
sententiam sumniopere hgu-

riunt et proinovent, quotquot severiori aut mitiori libertinismo adstipulantur.

Ut iudicium nostrum de doctriaa hac feramus dicimus hic a

Montesquieu atquc asseclis perperam confundi res duas, quae diligentissime distingucndae sunt: exercitium videhcet harum functionum et ius supremum et primigenium unde illae dimanant.
,

Hinc, quod de uno

male trasferunt ad ahud. Ad hanc

iUogicam deductioncm vitandani, duas se-

verum

itaque confusioneni et

est,

quentes conslabihnius proposiliones.

\

L'vspvit dcs lots

t.

Ij

\I,

cli.

G.

ELE.MENTA

T!1

Propositio

I.

munia auctoritati': quoacl exercitium considerentm%

scparata subiccta exigunt, quibus insicleant.

Si tria illa

Proh. Diversae operationes diversa reqiiirimt instrumenta, quibus exerceantur. Atqui munia illa aucioritatis diversissima sunt
inter sc. Ergo instrumenta, qiiibus exercentur, seu subiecta, quibus quoad exercitium insident, debent esse diversa.
ad munia illa rite exeId manifestius apparet si ponderetur
quenda divcrsas requiri dotes quae difficillime in eodem subie,

cto iusunt. Alius

enim

scientiae apparatus et alia dexterilas in-

genii requiritur iu eo, qui de sciscendis legibus pacate deliberat.

easque generatim contem.platur quam in iis qui illarum vim

ad motum socialem producendum applicant aut earumdem luce
;

facta peculiaria diiudicant.

Idem confirmatur

si

labilitas voluntatis

humanae

spectetur.

Nam

periculum abusus quod timet Montesquieu tunc reapse viget

cum una persona aut idcm omiiino coetus omnes ilias tres partes
adimplet. At satis cavetur, quando exercitium divisum est in personas aut coetus omnino divcrsos inter se qui iisdem cupiditatibus, eodem studio, iisdem praeiudiciis affici nequeunt.
At hoc non est aliquid novum et mirabile a Montesquieu eiusque schola excogitatum^ sed dictamen est pervulgatum et antiquissimum. Uijiqueenim. et scm-per in societatis gubernatione rite ordinanda tres iilae auctoritatis partes distinctis magistratibus tributae sunt et tribuuntur.
,

pROPOSITIO IL
Si fumtiones illae auctoritatis non quoad exercitimi,
sed in radice et fonte spectentur
,

unitatem subiecti postulant,

Prob. Auctoritas, etsi plures facultates operandi habeat, tameH
per se etiam concrete accepta una est nempe ius ordinandi
multitudinem. Atqui una per se et concrete non esset nisi uno
,

<,

subiecto constaret; siquidem vi subiecti, in quo residet, concreta

et

reahs

efficitur.

Et sane

Ergo

etc.

quomodo vera

unitas in concreta societate exsurgere

posset- nisi illa principio vere

imo inforaiaretur? Hoc vero

princi-

,,

ItJRIS

pium

est superior. Superior igitur,

praeditum

27S

NATtJRAE

vere unus esse debet

nempe subiectum auctoritate

quamquam ex ipso variae fa-

ad quarum exercilium diversis instrumentis

utalur. Montesquieu curn asseclis, ei videtur esse similis qui unitatem animi, a quo corpus informatur et regitur, omnino neget-,
sed singulas potenlias, videndi ex. gr. imaginandi, intelligendi etc.
cultates pullulent

a distinctis et diversis priacipiis proflaere opiaetur.

Verum

quod unice ad partem negativam auctoritatis contemplandam se convertit positivam vero

quae praecipua esl etfandamentum ipsius partis negativae, omnino
neglexit. Nimirum consideravit remotionem abusus; ne hilum quidem cogitavit de unitate ordinis et vitae quam auctoritas multieius error inde processit

animus corpori impartitur. Si partes auctoritatis, autonomae omnino efficiantur et a aallo principio vere uno dependenquomodo consensus et harmooia exsarget in motu sociali ?
tes
Conseusus hic casuahs erit el fortuitus; et plerumque iade proveniet quod una pars astutia aut vi alias sabigat
et
ad factum
quod pertiaet, sola in ceteras dominetur. Ad rem Romagaosi. La
pretesa bilancia de'poteri contrastanti non sottomessi ad un potudini, ut

tere centrale che

ogni idea di pohtico governo.

tt

tt

li

predoinini

e un controseaso che sovverte

Questa bilancia risolvesi in uno

scisma perpetuo che dovra finire coir oppressioae della parte

meno unita. Se un governo dev'essere essenzialmente pubblico
tanto nella sua origine, quanto nelle sue funzioni; egli e assurdo
iutrodurvi uu raanicheismo che toglie 1' unita dei voleri e dei
poteri. Se la forza del governo dev'essere prevaleate ed attiva
egU e assurdo dividerla per farla servire a fazioni ostilmente ac,

campate le une contro

mossa da una volonta

venire un'altra volonta che la possa imbarazzare o far traviare.

Uade

concludit:

ma

il

dogma

lunque

civile

le altre.

Se questa forza unica dev^esser

tutta pubblica,

egh e assurdo

far inter-

La prevalenza effettiva del sommo impero forprimario^ fondamcntale indispensabile di quagoverno ^.

^

Solvuntitr difficultates,
Obiic.

1.

Nisi radicitus et pleue partes illae auctoritatis separen-

semper periculum imminet, ne supremum imperium in despotismam couvertatur. Et revera in rebus physicis ex viribus op-

tur

positis

consensus enascitur*

Ciurisprudenxci ieoretica]^.

tj

lib.

Vil, c.

U^

ELEMENTA

576

Rcsp. Hacc ubiectio mulliplici

ex parte

niitat.

Nam

in primis

nempe omnimodam certitudinem quoad

impossibiie quaerit,

movendum abusum. Deinde

re-

iimorat veras sanctiones, quae ad

tuendam libertatem civium haberi possunt. Postremo, medium

suggerit, quod abusus possibilitatem non demit. Et sane donec
voluntas humana libertate fruitur et ad malum se vertere potest;
abusus despoticus in numero est rerum possibihum, utcumque

materiahs machina regiminis compingatur. In rebus mere physicis in tantum ex virium oppositarum temperatione aequilibrium

quantum vires iilae fatales sunt,

Quod
in hominibus libera voluntate
et ex necessilate operantur.
praediiis, et quorum influxu machina regiminis actuosa est, locum nou habet. Alte in mente figendum est id, quod saepe diximus: veras et eflicaces cantiones pro Hbertate civinm non ahunde suppeditari nisi ex moraUtate imperantium. Si enimqui socievel

molns coaipositus

tatis

hal)elur, in

gubernaculo assident, boni publici sunt amatores

et

ofhcio-

rum, qnibus adstringunlur, tenaces; iura singulorum sancte protegent et felicitatem communem impense curabunt licet absolu;

ta et

suprema

potestate gaudeant,

nullis

mechanicis vinculis

ir-

retita. Sin pravisinl; privatae tanlumstndebunt utihtati et populum oppriment; utcnmque poteslas minutatim seceturet per disie-

ctas parliculas pluribus commitatur. GonniUus enim cupiditatum

resistentia, in quibus tota haec dissectio spem ponit, si

etmutua

a probitate seiungilur,

singnlorum
mitur,

si

locum non habct; nisi quando desideria

Quae quidem dissidentia facile de-

dissident inter se.

ipiisque aliquid alleri concedit, ut illum vicissim pro sua

utiUtate consentientem habeat. Sicutilitates privalaeimperantium

principium evadent supremum iustitiae et administrationis publicae.[ld autem, ut quisque videt, non libertati et bono publicofavet, sed tererrimam tyrannidem creat.
Nec instes in coetu plurium semperbonos aliquos reperiri, qui
pravae aliorum voluntati obnitantur. Nam horum bonorum conatus elfectu facile frustrantur, tum ob maiorem improborum nupropter fraudes etmalas artes quibus hi ad proprium
obtinendum tinem callidissime utuntur. Nam per se in rebus agendis vis improborum longe potentior est, quam hominum virtute
siquidem illi, cum nullum discrimen habeant hopraeditorum

merum, tum

nesti a turpi, longe

quam

maiori mediorum copia abundant,

ii

una est curvae

qui
exempla histoluculentissima
veritalis
Cuius
autem innumerae.
praesenti non
oculisin
riae perhibent; atque utinam nostris etiara
sola honestate ducuntur. Linea

visurparemus

enim

recta

lURtS

2*7

NATURAE

et tamen
Obiic. II. Apud Anglos haec potestatis divisio viget
mala, quae descripta smit, aon parturit. Quidni igitur eadem gubernandi ratio ad alias quoque gentes transferri nequeat? Et sane Montesquieu suam theoriam a consideratione angliciregiminis
;

derivavit.

Resp. In primis stultum est

formam gubernii unius populi

in

generalem normam omnium nationum convertere. Praesertim si

forma illa per se vitiosa sit, et ex peculiari charactere aUcuius

apudipsum damnaquae

populi contingat, ut
lur.
li

Quod sane

anglici

et

contingit in praesenti.

Nam

paritura esset, viten-

sensus pralicus popu-

a deducendis illationibus abhorrens, causa est cur

multi impediantur effectus nocivi, qui ahas ex forma regiminis,

prout recentius apud illum adhiberi coepit, orirentur. Ceterum
Montesquieu in cortice tantum regiminis anglici scrutando moratus est, meduUam et internum vitae principium nuUo modo penetravit.

Qua

inglese,

e ricavala questa teoria,

menti meccanici, e non Ua una simile divisione di poteri. In

quella il re non e un individuo che e preso dal seno deila moltitudine col solo scopo di curarela esecuzione delle leggi, al che
fa bisogno di una risoluzione momentanea, e di limilare il Parlamenlo; ma egU e il capo deUa famigUa dinaslica, la quale
sloricamente e in una condizione superiore a quella del popolo,
ed e il sostegno personale della maesta deU'ordine poUtico. La
Pairie non e un mero contrappeso deirappresentanti del popolo
ma un elemenlo popolare di sua natura, e di una importanza politicasua propria. Similmente nellacostituzioneinglese
non sono in se separati, e soi poteri legisiativi ed esecutivo
lamente tenuU insieme con un vincolo esterno, cioe, il veto
reale ma sono in origine imasola cosa nella sovranita del re,
e solo per una di queste funzioni si aggiunge la uguale partecipazione del Parlamento. Anzi a vero dire secondo la cosUtuzione inglese, non esiste ilsemplice veto delrequanto alla legislazione. Se cosi fosse, bisognerebbe presupporre che il Parlamento
emani da se solo delle leggi (statutes, e non semplici bills), le
;

come

quali poi

che inibire> Ora

emana

il

neUa forma

to

"

L'

re,

le leggi,

La
costituzione
non constadi simiU ele-

in re audiatur clarissimus Stahl.

da cui

la

tribuni della plebe in Pioma,

per6 solamente col

non

faccia

modo che il re
consenso o, come si stabiU

cosa sta piutlosto a questo

esterna, solamente dietro la propostadel Pariamon-

assento

una sanzione positiva della legge, e non un

La forza conservativache econtenutanel-

sempUce veto
la forma poUlica veramente

cosiituziouale, cioe,

nella inglese,

ELEMENTA

278
<c

consiste soprattutto nel suo carattere organico

de' suoi elementi proprii e naturali ha,

cioe

per cosidire,

ciascuno

suo censua misura in se medesimo secondo la sua

particolar natura, e perci6 egli mantiene e limita ad un tempo
se stesso e gli altri. Al contrario, in questo puro meccanismo,

comeviene esposto

cuno

il

tro di graviia e la

di qiiesti

dalla teoria costituzionale,

clementi

la necessita di

non

prendere

vi

ha per

al-

quell' ordine e

disposizione particolare, perche souo tutti di lor natura omogee cosi ciascuno si sforza a soverchiareed opprimere 1'altro.

nei

Da

la

una lotta di distruzioue reciproca, clie terminanelprevalenza di un solo elemento (del consiglio dei 500, del
cio nasce

direttorio, ecc.) ^.

CAPUT QUINTUM
DE IMPERANTIUM AC SUBBITORUM

OPFlCllS.

personam quamdam moralem, ut saepe diximus, revera

atque proinde non minus quam homo individuus iuribus ornatur et offlciis adstringitur. Et quoniam relationes, quibus
Societas

consfituit

possunt vel internae velexternae, prout illae consideranlur aut respectu partium, quibus societas constat, aut respeciu aliarum socictatum ab ea independentium; idem de ofticiis et
afficitur, esse

iuribus

dicendum

est.

Oftlcia et iura

quae

societati

competunt

respectu aliarum societatum, in tertio libro huius operis tractabuntur,

quem

ciis et

ius interoalionale vel

gentium appellavimus; hic de

offi-

iuribus internis disserimus, quae inter partes, ex quibus so-

cietas coalescit

intercedunt. lamvero eiusmodi partes generatim

sed concrete acceptae ad duas revocantur, nimirum subditos et imperantes; prout vel supremae potestati subsunt, vel illam exercent.

De mutuis utriusque partis officiis et iuribus multa quidem continente libro explicata a nobisiam sunt; nihilominus nonnulla hic,

tamquam
tamen ck

proprioloco, separatim duplici articulo adiungemus, Eos

officiis

tantum inscribimus: tum quia

lativa sunt, atque ideo

dum

illa

tur; tum quia homo valde indiget ut

commemorentur.

ofticia et iura corre-

tractantur, de hisetiam disseri-

Sioria della Fitos. del DirUio iik 4;

officia

sez.

I.

magis quam iura

Tradoiia

eiii

ipsi

lURIS

NATURAE

Articulus

De subditorum

279

'

I.

officiis.

Quamvis subdiiorum officia respectu auctoritatis potissimum

spectamus, tamen aliquid etiam yeluti per transennam innuimus
\

90.

quibus socii inter se, aut erga totam societatem adstrinenim, in societate constitutus, ad triplicem terminum
referri potest: ad singulos cives seorsum acceptos, ad totam societatem quatenus unum corpus est, ad auctoritatem quae multitudide

officiis;

guntur.

Homo

nem moderatur

et regit. lamagerespectu singulorum, etiamsi per

seorsum considerentur, quisque civis in primis adstringitur
officiis naturalibus ex ipsa essentia hominis diraanantibus; quae

se et

certe per societatem

non auferuntur

sed stabilius confirmantur.

Deinde, ea iura revereri in concivibus debet, quibus

illi

a legibus

donantur atque idcirco ea prestare tenetur officia quae

eiusmodi iuribus respondent et ipsi a legibus imponuntur. Deinde,
ad eosdem. concives peculiari dilectione prosequendos adstringitur,
propter arctiorem relationem, qua cum iis divincitur, utpotequi
dusdeni corporis socialis sint membra ex quo fit ut ad eos ceteris hominibus in benevolentia praeferendos teneatur.
191. Respectu vero totius societatis, ad quam pertinet, cogitare
debet civis se a republica, in qua natus est, omnia quae possidet
civilibus

cui proinde

eadem accepta

referre adstringitur. Parenenim, a quibus genitus est, partem societatis iluus etformabant,
atque nonnisi eiusdem adminiculo ipsum nutrierunt ac disciphna
etbonisartibusexornarunt.Quare iliam tanta charitate cives complecti debent, ut {ilialis dilectionis similitudinem quarndam exhibeaut. Hinc patrius amor efformatur, qui hcet materialem ipsum
locum, quo quisnatus est, aliqua ratione respiciat; tamen proprie

recepisse

tes

et

potissimum in societatem personarum

fertur. Ut

enim

rite Hei-

neccius: Patriam nec agellus constituit ad orientem velocciden*

(

nec coetusiiominum qua hominum, cui plures inesse

possunt iatrones nebulones et stolidi sed ipsa illa societas civihs, a cuius salute nostra omnium salus pendet ^.

tem

situs,

De iure

Patriam
de tout

('

le

nat. ei gent.

sic tlefinit

1.
;

2,

c.

X.

Le terme de pairie

monde. Cepemlant, comme on

pas inutile de
est

Vattel

membre:

le dcfinir ici

exactement.

II

c'est en ce sens que non.s

le

cst

prend cu

signifie

ce semtle, assez conntl

cliffLTcnts

communcment

F avons eniployc

sens,

il

ne sera

VfJtat dont

tlans lcs

on

paragraphes

ELEMENTA

t>80

Qiia in re duplex insania vitari debet.

Una

est

eorum qui pne-

ut terram
rili modo hunc amorem interpretantes eo abducnntur
nalalemquaquaversus exaggeralis laudibus extollant,eique omnem
praerogativam iniuria adiudicent. Unde fitut saniorum saepenumero risum excitenl; cum, superis invitis, patriam saepe civilis culturac rerumque ceterarum valde inopem prae ceteris terrae parlibus bonis omnibus abundare, et inter societates omnes praestantissimam esse vociferantur. Quod dum faciunt iis assimiliari videntur, qui etsi egenos parcnles habeantac rudes, cos tamenesse
opuleutissimosetomni scienlia refertosasseverant, idqueadamorem ipsis debitum perlinerc arbitrantur. At, quod falsum est, a ratione proculdul)io abhorret; quod autem a ralione abhorret, homiui
consentaueumessenonpotest. Altera insania illorum est, quipatriae
dilectionem non puerili sed potius ethnicorum ritu observant quatenus illius splendorem et gloriam nulla honestatis regnla metnmtur, sed quidquid ad eam luendam et am(ililicandam confcrt, sive
bonum et sive malum, conlinno amplectendum el inculcandnm existimant. At quantopere allucinentur, nemo est non videat. Ordo enini
iustitiae et lionestatis omnibus humanis atlV-ctibns imperare debet
qui, si ab illo discedunt, non decus aflorunt sed lurpitudinem,
,

non virlutem conslituunt sed vitium.

Patria igitur charitas non quidem

in hisce stnltitiis cernitur

scd in hoc revera ponitur, nt in primis patriam praeferamus non

ahsolule sed relallve; idest ut eam, non ab omnibus, sed anobis

dumtaxat prae ceteris societatibus civilibus esse diligendam iudicem.us: non quia illis antccellit, sed quia plura ei accepta referimus, qnae al) aliis nuituati non snmns, ac proinde erga ipsam
peculiari quodam grati animi sensu obiigamur. Deinde, ut ex hac
dilfclione ad palriae decus atque praestantiam non falso extollendam sed nostris laboribus procurandam et augendam excitemur;

precoJcnts, ot

sorre ot ])lus tlt^peniiant

particulierement

(|u' il

dolt etrc pris

la ville,

lo tlroit tles

tldiis

etyniolotjie,

1'

tle

liou

le

En

gens.

ce torme siijnifie

on

quc

meut

chauficr et tlemeure toujours la moiue cn f]uol(jue licu que

la

EEtat auquel

notre naissance.

sulte.

In liommc
il

tloit

lui tlonnerent la vie.

se cliolsir

une autrc

tloit

oe sens

conservcr

son tducatlon,

Mais comnie
patrie,

tle

la

dit avcc raison

rcconnaissance

et tlont ses

tcrmc de lEtat dont un

il

cst

a tlevenlr

niemhre

se doit tont entier ct par prcfcronce,

se transportc tlans

ct tle

tlivcrses ralsons legitimes

c^ cst-a-tllre,

homme

Ton

mo-

ne se peut

la patrle

affcction

pour

parents etalent niombres ]orsqu'il

quand nous parlons en general des devoirs envcrs

V Etat, ou menie plus

ou nos parents avaient lour tlomloile, au

tle

Dans un scns plus re-

pcuvent

la patrio,

ohligcr a

des

gem

societe,

on doit entcndre ce

actuel, puisque c'cst

ie- droiti

1'

niemhrc tl'uue autrc

t.

J,

1.

celui auquel
I,

ch. Xt.

lUPJS NATLT.AE

'

"^St

atque pro cius Conservatione et tutela vilametiam profundere pasimus. Id tamen semper servatis iustitiae et virtutis legibus,
a quibus recedere nec pro patria nec pro patre unqiiam licet.
rati

Ex hoc amore conseqiiitur ut reipublicae, cuius civitate donamur, salutem incrementum felicitatem quoad possumus procuremus. Ne tamen error obrepat, sedulo animadvertendum est inde
non sequi ut omnes ad magistratum gerendum aut sociale aliud
munus exercendum nili debeant. .\oa enim Jiac via dumtaxat iuvalur societas. Immo si omnes hanc provinciam ornare vellent;
immensaconCiisioet aemulalio exoriretur. Nec etiam obligatio sequilur exercendi mercaturam, aut artem aliquam vel scientiam
protitendi, aut aliorum civium disciplinam promovendi sive in
litteris sive in moribus publice adlaborando. Etsi cnim qui fideliter et intuitu boni communis eiusmodi obeunt officia
optirne
de republica mereantur non tamen idcirco omnes ad ea munera
implenda compelluntur a natura, nec reliqui, qui iis abstinent,
otiosi censendi suntetonus inutile societatis. Si quls enim privata
,

fortuna contentus, propriae familiae directe consulit, ac domesticis

modestam et temperatam vitam instituit; is profecto licet

splendidioribus muneribus careat, tamen ofticio non deest, et multifariam societati utilis est. Nam utilitatem in primis illi affert elaribus

xemplo; siquidem societati non modo operositas

verum eiiam modestia, ceteraeque virtutes, quae a
exercentur, Deinde,

guum

societati

seminarium

dum

necessaria est,

famiiiae perfectioni adlaborat

emolumentum importat

homine
non exi-

privato
,

siquidem societalis veluti

elementa quibus eius

privalis famdiis continetur, et

corpus coagmentalur. Denique ne plura consecter, dum civis

propriam perfectionem adipisci contendit, et morigeram vilam degit, societati duplici ex parte opitulatur
primum, quia partem aliquam polilici corporis nempe seipsum perflcit; deinde, quia finem illum in se prociu^at, quem societas omnibus afferre vellet,
nempe felicifatem ex bonis moribus enascentem. Qiml si potiora
bona non alfert; culpari sine manifesta iniuria non potest; tum
quia nemo, modo nulli obligationi desit, ad exercendum id quod
perfectius est adstringitur; tum etiam quia societas operosiorem
civium concursum honoribus, stipendiis, aliisque praemiis remuneratur, quibus ille libenter caret, nec aliud a societate exigit nisi
tutclam iurium quibus a natura instructus est. Quod benelicium
profecto compensat tum observantia iurium alienorum legumque
civilium, tum solvendis vectigalibus quae a societate imponuntur,
tum maxime illis bonis promovendis, quae superius commemoravimus et quorum etiam in privata sua vita est auctor.
,

ELEMENTA

582

Id diximus ad erroreni repellendum illorum, qui pruritu nescio

homines

modestos vituperant, qiiasi laedant

societatem; qiiam potius ipsi perturbant et delionestant tnm liac
iniuriosa calumnia bonos cives inurendo, tum insatiabili cupiditate
honorum et pecuniae quibus unice inhiant, obtentu boni communis. Xihilominus negari nequitlonge nobilibus ofllcio sociali et pa-

quo pacatos

lios

et

triae charitati satisfacere eos, qui privatis virtutibus

curam adiun-

gunt perficiendi etiam ahos et totius societatis amplitudinem et

splendorem procurandi. Oua tamen in rc dihgenter curandum est
ut hi dotibus illis anteornetur, quae ad eiusmodi exercendamunera requiruntur, et ad peculiaribus obhgationibus, quae indedimanant, lideiiter sancleque satisfaciendum.
192. i^ostrcmo, rcspectu aucloritalis

praestanda legibus

tia

primum officium est obedien-

et praeceptionibus,

quae a Superiore

profi-

enim quandoque leges, quae ab auctoritate mere

civih feruntur, poenales sint dumtaxat (quatenus ex vohmtate legislatoris ita constituuntur, ut non moraiem culpam alTerant transgressoribus, sed tantum poenam aliquam praesertim pecuniariam);
lamen per se et generatim obligationem etiam internam pariunt,
ita ul violator non modo poenae, quam lex interminatur, sed etiam
culpae morali obnoxiushat. Id ciarissime patet primum, quia, si secus esset,auctoritas civilis non satis providere posset bono communi; cum limor exterioris mali, quod facile vitari potest, non sufhcientem vim liabeat ad iiomines coercendos. Deindr, quia ius impe-

ciscuntur. Etsi

randi, seu idoneis legibus ad

essentia potestatis includitur.

bonum commune dirigendi, in ipsa

Gum igilur omnis potestas a Deo sit; a

Deo etiam aliquo modo sunt leges quae iuste ab auctoritate procedunt. Quare qui iis obedientiam denegat
divinae ordinaUoni
resistit. Unde Apostolus aperte ait
Ideo nccessitalc subditi estotd
non solum 'propler iram^ scd etiampropter conscicntiam ^.
,

magna

Praeterea cives
lere tenentur eos

reverentia et dllectione observare et co-

apud quos suprema potestas

residet. Venerari

quidem summos imperantes adstringuntur, quia hi sacrae veluti

personae sunt. Gum enim potestas, qua exornantur, diviuae auctoritatis veluti sit participatio; divinitatis veluti

similitudinem gerunt,

eorum persona non modo inviolabihs est, verum etiara

omnibus obsequiis honoretur. Dilectio autem lis debita

ac proinde

digna ut
est,

est

propterea quod
is,

qui in

illa

si

maxime diligendus
eamque tot curis admi-

diligenda est societas,

capitis

munere

fungitur,

nistrat atque moderatur. Quapropter iuri nalurae

Ad Mom.

cap.

Jo^

repugnant

et val-

lURIS

NATURAH

^83

de turpificatum animum praeseferunt ii, qui proprio principi 'non

modo internum amorem denegant sed etiam verbis aut scriptis
,

maculas aspergunt; qui proinde non

libertatis laude (libertas

enim

a vitio seiungitur) sed pravitatis nota digni sunt.

Nec vero liaec dilectio defervescere aut imminui debet ex eo

quod summus imperans in gerenda republica aliquando peccet,
sive ex vitio voluntalis. Nam cum et
sive ex defectu scientiae
,

homo

ac proinde errori et cupiditatibus obnoxius iniuipse

stum est et rationi repugnans ab eo plus perfectionis exigere,
sit,

quam humana intirmitas ferat. Optabile quidem est, ut princeps

nunquam labatur aut saltem nunquam sponte sua a virtute discedat; quod optimorum consiUariorum adminiculo, tumpraeser-

tim divinae rehgionis praesidio non raro in cathohcis principibns,

quoad res saltem maioris momenti, conspicitur. At si quando con-

trarium accidit, non idcirco ilhs succensere animi subditorum possunt, aut amorem debitum imminuere. Labi enim humanum est,
et humani nihil a principibus ahenum putari debet praesertim si
;

pericula cousiderentur quibus obnciuntur

ris,

quod exercent.

Satis erit si

et difhcultates

communiter

mune-

scienter et iuste ope-

de communibus negotiis agitur; tum ut

studio pubhcae felicitatis animentur et prudentia in rebus defi-

rcntur, praesertim

cum

niendis tanta utantur, quantam patitur

humana

conditio.

Atque huc etiam revocari potest obhgatio qua cives adstringuntur non studendi novis rebus, cum iniuria illorum qui suprema auctoritate fruunlur. Modo enim regimen legitimum sit atque
a persona ahqua vel coetu suprema auctoritas iuste possideatur;
observanda et reverenda ab omnibus est nec quidquam contra
iham moliri licet, quin continuo perdullionis et impietaUs crimen
,

quidquam valet,
fortunam in mehus mutare cupientes,

incurratur. Nec vero hac in re stohda

illa ratio

qua rebehionis studiosi, et

ad proprium tegendum scehis ihudendosque simphciores utuntur,

dum

aiunt

hcere etiam

vi,

formam minus perfectam

hi

homines

dam; nec

inepti sunt ad

in

bonum commune, regiminis

mehorem convertere. Aam in primis

propter

optimam regiminis formam

diiudican-

publicae fehcitatis sed privaU dumtaxat emolumenti

desiderio ducuntur, ut constans experientia demonstrat. Deinde,

forma regiminis non

batores ducunt;

eam

est tanti, quanti

quamquam

isti

soctietatis

pertur-

postea factis contrarium probent. De-

nique, ehamsi aliqua regiminis forma

aliis

sitpraestantior;

tamen

exinde ratio desumi nequit ad legihmum auctoritatis possessorem

laedendum, nisi utihtas in supremum principium operandi et mo-

rum regulam

convertatur.

Quod

si fiat,

nuUa amphus iura

in con-

ELEMENTA

284
victu

humauo

stal)ilitale lauclobijRl,

terilum prorsus

riict.

Pari eniru

atque idclico socielas ad in-

modo

ex. gr. dici posset ulilius

esse rcipublicae ut praedia, quae luuis aut allcr possidet, in bonestiores egentioresque cives dividanlur; utque magislratus,
hic aut

ille t'iinjiitMr,

doctiori et prudentiori conreralur. Sic

in societale uiitabunl, et qnisque expilalionem

bonorum

quo
omnia

aiit

ia-

cturam muneris timebit assidue.

Nec inscite quis obiiciat populum non esse praedium aliquod
aut pecus, cui eadcm ar^umenta accommodari possint, qnae liunt de rcbus ad proprietatem perlinentibus. Nam hic non de populo agitur, sed de auctoritate; quae certe ius est, et possideri et

modoid legitimc fiat ac sine

aUornm ininria. Isiieor cquidem el saepe inculcavi, ancloritatem
non esse propler bonum sui sed propter bonum societatisj, quae
transmitti et liaereditate capi ])otest,

eiusduclu

(inem promoveri debet. Ad id non impedit

quomiuns utbonum etiam subiecti, ad quod pertinet, consideretur,
in del)itiim

naluram habeat; modo iusto titulo possideatur,

eiusque exercitium non ad solam utilitatem possidentis convcrtatur, sed toiiiis corporis socialis boniim respiciat, in quo fmis et
ct iiiris proprie dicli

obieclum eius positnm est. Ut igitiir rem coucliidamns confundenda non est iustitia cum utilitate; necilla vel levi iactura aftici
,

Qnod vero contrarium dictitent qui ox epicurcorum srcgcsunt et omnia ulilitatc metiuutnr; tolerari quidem potest. At quod idem repetant, qui

potost, ut haec procurotur, eliamsi corto appareat.

a sensismi coeno se detersos iactant, ac

normam

operandi nonnisi

in conceptu iiistitiac ct virtutis collocandam essc largiuntiir; id

tnrpcm hypocrisim sonat,

dicam stoliditatis.

vel

vel inconslantiae indicium est, ne

Artictjlus

II.

Dg svpremi imperantis

offtclis.

193. Quo allior est summorum imperantium dignitas, eo gra*

viora sunt ofticia, quibus erga societatem adstringuntur, Nos, qui

compendio studemus, ut de rebus aliis fecimus,

quae praecipua sunl, obiter delibabimus.

sic in praesenti,

Principio igitur necesse est ut princeps rite intelligat qui sit

propriae auctoritalis scopus et quo circulo eius iura spatieutur;
ne a debito fine desciscat aut limites a natura definitos transilire
vel plus acqiio producere satagat.

Non enim arbitrandum

est

cum

Machiavelli, aliisque poliiicae scientiae corruptoribus', impcranti-

lUPJS

bus id omne

omne

est, id

NATURAE

585

neque cum

licere quocl cupiunt;

flornio cogitanclum

posse principes iu proprio regno, quod Deus in

mun-

confundenda non est cum auctoritate

f^eneratim inspecta, multo minus cum auctoritate divina. Solus
Deus anctoritate gaudet absoluta et nullis limitibus circumscripta.
Homines vero, utcumque Dei nomine imperent, uonnisi valdejterminatam etlegibus adstrictam potestatem participant. Idpotissimum
de auctoritate civili dicendum est extra quam non modo auctoritas religiosa, quae longealtior est, et nobiliorem fmem spectat;
sed etiam auctoritas paterna reperitur, cuius sacram originem et
iura revereri debet, ne eius internum familiae gyrum invadat. Proprioigitur ambitu externarum relationum, quae inter cives vigent,
do. Auctoritas enini civilis

civiiis auctoritas se

contineal; atque illas sic ordinet,

dum

pax communis sociorum

publica saUis

et leges

quemadmomoralitalis

postulaut.

Munere autcm, quo functurus est supremus reipublicae adminimedia idonea comparare tenetur quil)us

strator, rite intellecto, is

munus illud exequi ac bonum communo procurare valeat. Hiuc

non modo politicae scientiae diligentem operam navare debet, ut
subditos apte convenienterque gubernet; sed etiam sedulo incum-

bat necesse cst ut politicus

de qua supra loquuti sumus,

organismus ad triplicem potestatem,

rite exercendam instruatur et iugiter

Exiude enim maximopere pendet sapiens reipublicae

adminislratio, et opportuuum et efficax auctoritatis exercitium.
Operatio enim perfecla exeri nequit; nisi perfecta babeantur or-

perficiatur.

gaua,

quorum

ministerio subiectum operatur. Et

ciabs organismus, utcumque perfectus,

nitiil

quoniam

valiturus est,

ipse sosi

per-

sonae quae moliim imprimunt, scientia opportuna careant, vel nequilia voluntatis actione sua abutantur; liinc priucipi maximudi-

curandum

est ut sagaces scientesque

bomines ac vera promuneribus praeficiantur. Quaie eliam selectumcoctum Iiominum scientia etvirtute praestantium sociare si-

ligentia

bitate ornati singulis

bi debet,

qui ipsi a cousiliis sintet

quorum consultationeet opera

Denique benignum et tracta-

in administranda republica iuvetur.

bilem se omuibus praebeat,

et siugulari

bumanitate

civeSj qui

eum

adeunt, complectatur.

Haec quidem auctoritatem respiciunt quatenus apta redmunus suum rite exequendum. Ouoad actuale vero
exercitium et eirectus, quosin bonum subditorum praestitura est,
nemo non videt tamquam fundamentum requiri ut omnia prorsus
J04.

denda

est ad

iura civium sive naturalia sint, sive acquisita, rata babeantur, at-

que ab omni aggressione vindicentur. Id naturabs

veluti constitu-

ELEMENTA

286

tio est cuinslibet societatis et lex fundamentalis,

scribi aut tabiilis consignari

non

oportet,

cum

quam^papyris in-

in ipsa ratione bo-

minis notis non delendis a digilo Dei iusculpla legatur. Societas

enim in bonum nou vero in detrimentum sociorum redundare debet; nec quae a natura tribuuntur, ab liomine demi possunt. Hoc
tamen non vetat quin iura eiusmodi sub dictamine iuslitiae et rationis temperentiir inlerse atque limitibusquibusdam circumscribantur, prout coexistentia ceterorum, et adeptio publicae
exposcit.

tis

Neque,

si

res intime consideretur

vis ulla naturae aut iuril)us

turae ordini obsecundalur. Si

didit,
illi

atque ad convictum

dum

felicita-

id efticitur,

individuorum iufertur, sed potius naenim natura liominem socialem con-

cum

aliis

ordinavit; profecto iura, quae

largita est, eas dcterminationes eosque limites susceptura esse

voluit, sine quibus socialis coexistenlia vix aut ne vix

quidem

lirma consisteret.

Ex eiusmodi

iurium manifeste sequitiu' ut nihil tentetur aut permittatur, quod civium incolumitati aut civili libertati quidquam detrahat, nec ulli utcumque ad intimam populi par195.

tutela

tem pertinenti a praepotente aliquo aut divite iniuria irrogetur

impuue. Immo maxime principi curae sit humilium defensio ut
,

eorum causa adversus violentos quoslibet vindicetur. Benefica

enim principis providentia erga illos qui magis indigent, spleu,

didius et eflicacius fulgere debet; qui contra satis per se prote-

guntur, eius inlluxum minus postulant.

Tuta etiam sit oportet proprietas singulorum, et facultas eam augendi inlra termiuos honestatis ct sine iaclura boni communis;

nec plus aequo emungi subditos aut gravari consentaneum est.

Etsi enim ad iura maiestatis pertineat vectigalia et tributa imponere civibus, ut impensis gubernationis, quae in publicam cedant utilitatem, praesto sint, el ad exercitum alendum, et stipendia magistratibus, ahisque quotquot societati suas operas locant,
ministranda non desint media; tamen mensura congruens exercenda non est, quae a duplici termino normam accipit: a reali indigentia boni publici, et a privatorum facultate. Si enim plusquam
socialis necessitas suadeat expensae fiunt; deest ratio cur onera
subditis imposita legitima sint. Sinplusquam congruenter possint,
cives emungantur, praeter cetera damna et pericula, enervatur
vis civitatis; cuius

robur

et opulentia a

robore et opulentia civiuni

emergit.

Quod si haec iura qaae incolumitatem et proprietatem respiciunt

non debent, sed potius confirmari et defendi; multo magis

laedi

id sibi yindicant potiora illa iura

quae veritatem

et

honestatem

NATURAE
587
quod homo rationalis est et intellectu ac
nunquam amiltendum a natura sortitur se
lURIS

attinent.

Nam

hoc ipso

vohintate praeditus, ius

in ol)iectum utriusque facultatis promovendi, ac proinde agnoscen-

verum et amplectendi bonum. Quare non modo nulla falsitas

aut turpitudo ab auctoritate praescribenda est; sed etiam nullius

di

veritatis inquisitio et

potest.

Qua

nullum

in re pessime

violant regimina

illa,

virtutis

exercitium prohiberi ab ea
et ius naturale

auctoritate abutuntur

quaecumque

quae subditos aulapesli'

sint,

quibusdam fonlibus doctrinam haurire cogunt, aut determinatum vitae genus inire vetant, in quo peculiari virtutum exerciferis

tio

detur opera. Nec reponatur

mentem

respuere posse errorem

etiamsi discipUna, qua quis imbuatur, falsa

sit; virtutis veroexercilium non omnino requirere ut determinato vitae generi se ali-

quis addicat.

Nam

qui ius habet ad tinem, ius etiam habet ad vi-

tandaimperlimenta(['iae eius adeptionem difficilemreddunt, atque

ad media hbere adhibenda quae obtinendo hni magis esse consentanea diiudicat, modo turpitudinem nullam includant. lam vero
nemo non videt veritatem valde periclilari, si eam assiduis conatibus oppugnet falsitas; magnopere autem iuvari virtutem si stabihtate vitae certis adminiculis fuhae et constantia legumsub regimine determinatae auctoritatis obfirmetur tum a vitii aggres,

sionibns, remotis periculis, defeudatur.

et voluntatis

in

Non enim

per se et absolute consideranda

homine explicatur; qui nativa quadam

est,

vis intelligentiae

sed relative, prout

imbecillitate labilis est,

undique eget praesidiis roborari. Qaare nemo iuste impediri

potestquominuseiusmodipraesidia conquirat et impedimentapropulset, quae veritatis incolumitati et virtutum exercitio adversantur.
196. At non modo iurium cautioni consulere auctoritas debet,
verum etiambonoet felicitali civium positive opilulari, et ad amplitudinem, splendorem, perfectionemque societatis comparandam
omnem operam conferre. Atque ut hac de re ahquitl brevitcr attingam, bona societatis ad duo genera reducuntur: nimirum ad boet

bona spirituaha. Ad priora quod attinet, officio

omnibus sit libera facultas procurandi sibi media quibus vitam alant et tueantur. Quam facultatem non modo protegere, ut a nemine impediatur (quod iustitiae
est); sed etiam promovere et sociah auxilio foveredebet, quodad

na materialia

et

tenetur auctoritas providendi ut

officium beneficentiae pertinet. Hinc consociationes ad industriam

commercium spectantes, ubi operosior popuh pars tutelam et

yel

inveniat, efformari curabit; et generatim in id dihgenut civihscharitatis exercendae instituta habeanincumbet,

tissime
tur et horescant ad inopiam et acrumnas indigentium sublcvandas.

iuvamen

;,

ELEMENTA

288

Quoad publicam vero prosperitatem

197.

in ordine materiali

quae ex populi mullitndine opuienlia, facilitate comparandi ea

omnia, quae suaviorem \itam efficiant, emergit; tria potissimum
consideranda sunt. Primum est, non populi frequentiam indefinitam ad id conferrre sed talcm quae rite respondeat mediis eam
alendi et educandi ut incolumis et bene morata servetur. Deinde, opulenliam reipublicaenou proprie tunc baberi cum pars tantum civium divitiis abundet, altera vero inopia prematur; in lioc
enim potius tyrannis quncdam aristocratica cernitiir; sed tum reve,

ra existere, ciiui sine ullius iniuriadivitiaegeneratim salis divisae

Quo enim magis (cum proportione tamen) baec opum divisio

crescit; eo realis, non apparens, reipublicae augescit opulentia.
Non sic tameu liaec divisio urgenda est ut ins proprietatis quod
sint.

a natura procedit, ulla ratione iaedatur aut iniusto limile coarctelur;

immo

prae oculis

babendum

cst,

ne proprietas nimis minu-

tatim secta dissipationi putius assimilctur ct sociale corpus enervet.

Denique suavilas vitae [uediocrilatem aliquam

quae

virtutis propria est;

peretur

nempe

ut moril)iis inrormaudis

enim excessu suo

sibi vindicat

ut a praescripto rationissic tem|)rosit

polius

quam

noceat.

Si

uiures uimis emollial et sensilibus voluplatibus

auimos ariigat ad perfeclionem socialem pertinere non poterit

siquidcm iinissocialis ordiue morali infurmatur, ad quem tandem
refercudum est quidcpiid societalcni altinet.
[\)'S. Doua aulem spirilus ad scieuliam et virtutem revocantur,
ex (|uibus proxime ordo moralis exsurgit. Quare ad ea potissimum in civibus et tota republica promoveuda bencfica auctoriet lytatis actio iucumbere debet. Iliuc uou modo acadeuiiae
caea constitueuda sunt ac debito organismo donanda ut in iis
;

praestantiorcs iutelligentiae couvenienti

cum

libertateevolvantur;

sed etiam iu vuigus ipsum suflicicns rerum cognitio, etdiscipUna

dissemiuauda est.
Qua iu re duplex extremum vitetur oportet: ne plebs aut

mium
tur.

quam

rudis, aut plus,

ni-

eius couditio palitur, erudita iiabea-

Utrinque euiui non levia mala proveniunt.

Iguoranlia enim

obtusum, voluptatis amatorem immorigerum populum

immodica vero eruditio, quae nunquaui plena esse potest,
superbum indocilcui mutandac fortunae avidum impalientem
lal)oris, tumuUuantem reddit.
Sed omnium maxime colenda eslRebgio, sine qua cetera llocci
fierent. Ut enim individuum, sic etiam socielas in tantum spectabilis cst et revercnda, in quautum virtute et bonestismoribus ornatur; virtas autcm pulclmque morcs in religione fundantur. Su-

lerocem

eflicit;

lURIS

NATURAE

289

civium lionestati cetera adiungantur bona, ex quibus virtus

qua se exerceat, mutuetur ad vim suam ampliore gyro explicandam; nemini dubium erit quin societas liis locuples alteri societati quae sola virtute polleat antecellat. At si

ne

si

veluti materiam, in

omnibus

aliis

af/luat bonis

virtute

autem

vei careat

imbuatur, longe inferior habebitur ea societate, quae

bus

aliis iDonis destituta

virtute

tamen

sit

vel leviter
licet

omni-

praestans, Haec

enim

reapse linem assequuta esset ac dulcissima tranquillitate gauderet, quae non aliunde quam a virtute ingenerari potest; licet cenon intensivc ct
teris privetur adminiculis, quibus ordo moralis
,

quoad qualitatem^ sed extensivc tantum et quoad quantitatem augescit. Quare virtutis incolumitas et incrementum summopere imperantibus cordi esse debet. At sine pietate erga

Deum

qui vir-

principium et ad cuius obsequium totum quantum

quomodo virtutis aediilest lionestae vitae exercitium refertur

tutis fons est et

hominum societate
Denique cum humanae

cium

in

subsistet

imbecillitati cautiones opportunae et

potissimum cum de multitudine agitur,
quae natura sua mutabilis est et ad labendum prona enascitur
hinc ofhcium in gubernatore societatis removendi pericula et occasiones quae patrimouium virlutis, quo societas fruitur, in discrimen vocare possent. Hinc ius illi est proliibendi ne sermone
aut scriptis falsa dogmata proponantur, quae moribus officiant,
nec externae actiones fiant quae offendiculo sint ceteris. i\'eque
in hoc uUius ius aut Ubertas laeditur. Etenim nulli facultas a ratione fieri aut liberum esse potest ut ahis noceat ; nocet autem
hoc ipso, quod actione sua aUos in periculum adducit. hnmo id
ad ofiicium pertinet, quo tenetur societas singulorum iura tutari
ius enim cuique est, ut supra dixi, removendi obiices, qui veritati et virtuti opponuntur, ac deslruendi occasiones a quibus 'ob
nativam humani generis fragilitatem facile ad falsum et malum
,

praesidia requirantur,

amplectendum adduci

Ex

posset.

quo, ut quisque videt facultas auctoritati

innascitur censurae quoad hbros publice edendos et quidem praeventivae. Con-

sentaneum enini magis

est ut

mala, quoad

quam postquam

fieri potest,

ante

quam

quod
Ouod vero nonnulli
opnonunt sic vim intellectui inferri, ineptum es';. Non enim mens
cogitare adigitur prout auctoritas iubet, sed tantummodo externa
actio prohibetur, ne quis quod delirante animo forte agitat, ipublice manifestet magno societatis periculo nemo autem inficiasibit
externas actiones, nuac bono sociali infensae sint, pubhcae aueveniant, caveantur,

acciderint, resecentur;

saepe arduum, saepe etiam inutile esse

solet.

14

ELEMENTA

290

ctoritatis imperio \etari posse. Hoc tamen non prohibet quominus

contrarius tenor habeatnr apud illas societates, quae ob carentiam
unius et verae religionis nullam certam atque determinatam doctrinam generatim et publice proiitentur. Gum enim ibi cives com-

muni

vinculo in sentiendo careant;

norma

deest, iuxta

coactionem exercere possit, quin

intellectui subditorum inferat.

civilis potestas

pcientiae et

quam

violentiam con-

CAPUT SEXTUM
DE SOCIETATE RELIGIOSA

Cum

desocietatibus completis, quae in proprio

hominem

atlingunt, disseramus

ordine totum

res ipsa postulat ut societatem

etiam rehgiosam pertractemus. Ut enim iam initio diximus, haec

tertia est societatum perfectamur species, quae domesticac et civiutpote quae a natura praecipitur et universam
li adnumeratur
activitatem hominis aliquatenus sibi subiicit. Fine enim, quem
proponit, centrum quoddam homini exhibet, ad quod omnis eius
vitae pars pecuUari quadam ratione refertur. Praeterea ipsa civihs societas plene cognosci nequit, nisi ahquid etiam de societate
religiosa dicatur. QuiQam enimrclatio, quae inter civilem eteccle;

siasticampotestatem intercedit, discerni potest, nisi ante utriusque

tcrmini sufficiens notitia procuretur? Denique temporum, in quae
incidimus, perturbatio ad eiusmodi vestigationem instituendam

vehcmenter impelUt. Tot enim errores hanc iuris partem commaculant, ac non modo in libelhs sed et in conventiculis etiam, in
foro, etpene dixerim in triviis rotundo ore eiruliuutur; ut necessarium omnino sit in elementis, quae ad docendum traduntur,
tantam impudentiam retundere, et principia saltem breviter adolescentibus indicare, quibus falsum a vero discernere possint et
ab impiorum conatibus se tueri. En ratio cur ahquid de societate
religiosa, quae etiamEcclesianuncupatur, dehbare animum induximus quod praestituri sumus tribus articuhs, quibus eius natu;

j-am, iura,

ac relationes

cum

Statu pohtico

investigabimus,

Artigulus L

De natiira

societatis religiosae,

199. Ut natura huius societatis

dignoscatur, eius origo,finis,

partes, structura intelhgi debent. At vero

planare yeUemus,

nedum

si

haec

'pro

merito ex-

caput sed ne integrum quidem Yoiumen

lURIS

NATURAE

29 i

sufticeret.

Quare breviler praecipuas tantum notiones summis ve-

luti labiis

attingemus, quibus

mens informata

queat ulterio-

facile

res deductiones derivare atque ad applicationes concretas devenire.

lam

qnemadmodum homo

ad societatem domesticam et civilem

sic etiam ad societatem religiosam ineundam vi naturae
inclinatur. Propensio enim ad cultum Deo exhibendum, seque in
age,

feh(;itatem faturae vitae

rationalis est

sius

hominem

quam

promovendum, non minus

instinctiva et

Immo etiam illa actuopraestantius bonum quod respicit,

ceterae propensiones.

impelUt, propter

et altius officium quod includit. At vero huic propensioni satis superque obsequi homo nequit nisi ahorum consortio societatem
ineat quae ad finem illum communi nisu consequendum spectet.
Id manifestum efficitur, sive sympathia humanae indohs conside,

retur sive naturalis indigentia cui

homo

quaerit praesidia, sive in-

quam implendam a ratione

homo conformatus est, ut proprii affectus

tentio naturae ad

incitamur. Et sane,

ita

socios postulet

se-

que affectus aliorum socium exhibeat; idque etsi in rebus minoris

momenti quae parum in naturae inchnatione fundantur, facile
omittat difficile tamen et quasi impossibile est ut deserat in iis,
quae ex vivido quodam naturae impetu enascuntur. ^satura enim
quae tunc operatur, cum eadem sit in omnibus, sic propensiones
illas individuales gignit, ut earumdem cognationem iugiter obfirmare et iunctione mutua ad unitatem originis reducere nitatur.
Itemque si iunctio, ut fert effatum, robur efFormat imbecilhtas
,

;'

individuaUs ut in ceteris activitatis ordinibus,

sic

etiam in evolu-

exquoinnumera adiumenta derivantur quae partem tum contemplativam,

tum practicam respiciunt.
tione principii reUgiosi subsidium aliorum efflagitat,

Denique idipsum intentione naturae continetur, quae cultum

erga Deum quoad fieri potest perfectum exquirit, ac talem ut non
tam ab individuis, qui seorsum imbelles sunt etlabiles, quam potius ab liumanitate, quae vahdior est et permanens, exhibeatur.
At vero id effici nequit, nisi studia et opera singulorum respectu
huius finis copuleutur et opem vicissim sibi ferant seu nisi societas reiigiosa formetur. Yel ipso igitur naturae ordine tantum inspecto, homo ad eiusmodi societatem iueundam adducitur non solum innato quodaminstinctu,sedetiamex officio colendi Deum et
ex generali obhgatione quam haJ)et prosequendi ordinem a natura
,

propositum.
At vero multo magis haec obligatio innotescit,
turalis sed supernaturalis consideretur.

scuti

si

non ordo na-

Gum enim Deus

in prae-

reram coaditione liominem ad altiorem statum, nempe gra-

ELEMENTA

202

tum momedia quibus caelestia bona consequamur

determinarit; Ecclesiam perChristum instituit tamquam veram et
visibilem societatcm pcr totum orbem ditlusam, quae singulos homines sua unitate coniungeret. Sic in praesens societas religiosa,
ad quam vocamur, supernaturalis est, nec nisi divinamhabet originem qnamquam inclinationi etiam naturae respondeat et officiOj
quo essentialiter adstringimur, altiori ratione satisfaciat '.
Quod igitur, si revelatio nulla extitisset, a Deo processisset mediate, nimirum vi naturae, et ab hominis operatione, ordinem natiae,

evexerit eique veritates fide credenclas proposuerit,

dum

quo colendus

sit ot

Argiimcnta, rjuibus Cbristlanac rellglonis tlivinitas demonstratur, buc nou

-J

quippc quac a nostro instituto aliena forent,

fcrinnis,

pctenda

et a tbeologis

af-

sint.

Cuni apud Catbolicos sermonpm bal)camus, cius vcrilatcm ot caclcstcm origincm

tamquam omnibus compcrtam assumimus, ct factum tantummodo illius cxistentiae

consideramus, quae cctcroquin ad cius divinitatem persuadendam arguraentum va-

lidissimum suppcditat. i\am aut cffcctum sinc causa admittere oportct, aut Cbristum

Dcum fatcndum

vcrum

csse

luerus

bomo

cst.

cruce damnatus

Lcgibus cnim cxpcricntiae

doctrinam sensibus

rcluctantcm inter pcrsecutiones ct supplicia

in re Cacsarem

sic

e pcrsccuzioni e contro

<i

ci

contro ad

ad ogni ragione

andamento consueto

ofjni

dclla croce s'erano sparse fin da

fosscr dcscrti

picni

{}ean

ro,

lilosofica,

il

tcmpi

Roma,

pala/zo,

le

Eppure

umani, qucstc

di 'J"raiano cosi,

cbc

provincc,

al

politica o storia,

stoltczzc cristiane o

cbe Plinio

cbe cra moUitudine

lo logioni.

senza una

e forse {jia pluralitii

tutto

un

altro sccolo du-

ijiura,

intoicssi, nelle turpitudini dell' impcrio.

peratore

di

lulto inliero.

ora

1'opinione, la rcligione dc' piu,

E quindi

uu

nelle dispute, negli

bel di siam per vedere l'im-

senza un intoresse cbc potossc niuovcrlo

farsi cristiano,

prcndcre

Ed

(boncbe non

c cristiano

sia istituto

mio

scuola

altri

nelPimpcro, scnza una con-

soUcvazione, scnza un sol frammiscbiarsi

tt

lagnava ne

si

princinio dcl fll sccolo sc nc scor-

crcbbe, soffri qucsta, cbe taluni osan cbiamare socicta sccreta, ed

ma

Audi bac

tra tante opposizioni

e probabililii lilosofua

dcgli evcnti

tcmpi dci nunii patrii

humanao tantopere

orbi pcrsuadcrc potuerit.

toli

sapicnter ratiocinantcm

(I

Balbum

rcpu[;nat ut

rationis

et

supcrbiac

ct

se

non

forse

palosarsi l'imperio poi

ma

di pcrsuadcr nessuno,

cventi col carattcre cbe ci

so-

lamontc, com'c d'o{jni storico, di prcscntarc

quindi panni potcr notarc cbe tutta questa serie d'eventi innaturalissimi non pote

succcderc sc non soprannaturalmcnlc, pcr inlcrvenzione dico straordinaria c

(i

nifcsta dclla provvidenza divina,

potenza o

storici

sta

!a

sc

g!i

provvidenza di Dio. S. Agostino e Dante, due de' piu grandi

che sicno

stati

mai, poscro cssi qucsto dilemma di cbc non s'cscc

fu innaturalissima in questa della

massima coltura

cue persuascro

avvenne

dissimo adcmpiutosi

ncll'

divina.

convertiti, ovvero

coatro a tutte

ncU' altro

il

Sommario delV

fatto o

vede),

ma-

non voglia taluno ncgare o Fcsistenzao

propagazione del Cristiancsimo, cbe sarobbe stata innaturalc in ogni

un caso

si

le

il

la

filosofi

o que-

cbe

eta,

antica, fu cffctto de' rairacoli

miracolo maggiore d'un

cagioni naturali,

un

effetto

fatto

gran

senza causa

e-

soprannaturale, la religionc sortane c rivelala,

Istoria d' Italia

I.

2.

. IL

lURiS

NATURAE

293

taralem sequenle, quoad concretam determinationem dependisset;

Deo processit immediate, qui per se Ecclesiam in-

in praesenti a
stituit,

200.

Deum

quem mox innuemus,

pauca dicenda sunt.
ligamen ouoddam morale inter

ea forma eoque organismo donatam,

Sed ante de

Cum
et

fine,

quem

Religio

iila spectat,

non

sit nisi

homines; natura sua

nihil aliud praestitutum habet,

quam

divinum cultum et obsequinm, et hominis feJicitatem non praesentem sed futuram. Tota enim quanta est in relationibus versatur, quae nos inter etDeum intercedunt; ac si resahas aut cetera
vitae huius negotia respicit, in tantum respicit, in quantum haec
ad finem illum aliqua ratione referuntur, aut referri a nobis possunt.

Is

igitur scopus est societatis rehgiosae

rae cancellos consideretur. Id etiam

scopum

etiamsi intra natuconstituit rehgionis

Hoc tantum discrimen

quod iinis ille ad altiorem ordinem nempe graliae evectus sit,
et cultum atque obsequium Deo praestandum respiciat actibus et
rilibus a Dco deOQitis; tum hominem in fehcitalem alterius vilae
non qualemcumque aut quibuslibet mediis promoveat sed in felieitatem supernaturalem impellat, qualis a Deo promissa est, ac
revelatae in Ecclesia a Christo instituta.

est

mediis ab eodem determinatis.

Qua in re gravissimus error refehendus est nonnullorum, catholicos se esse simulantium, qui scopum Ecclesiae ex rehgioso in ci-

vilem

et

ex divino in

humanum

couvertere satagunt. Unde sacros

Ministros gravissime reprehendunt, quod libertati populorum procivilis culturae circuhs

in sensu quem ipsi
somniant, amplilicandis non dent operam, sed in aeternam dumtaxat hominum salulem et divinum cultum promovendum incum-

curandae ceterisque

tamquam

vitiosum ?ny5^?"ci5?72i(m damnant; felicitatem

enim temporariam et pohticam viam esse dicunt ad beatitatem
aeternam consequendam, et criterium suppeditare quo vera reli-

bant. Id

gio discernatur. Quare christianismum civilem praedicant, et ca-

tholicismum restauratum ^.
At hi, ut leviter dicam, crassa nimis ignoratione laborant. ReHgio enim, ehamsi intra terminos naturae spectetur, non terram,
sed caelum respicit, nec ahis relationibus respondet, nisi iis quae
hominem cum Deo devinciunt. Quaresocietatireligiosae non aliud
\

Hlc error a Sansinionianis derivatus

tontes qiiod

religioncm

bona

terrestria et

proponebant

felicitatem

quae bona

est,

qui Cliristianae religioni vitio ver-

huius vitae non directe respiciat,

eiusmodi per

se

novam

spectaret et quacreret

quidquara humani a se alienum duceret. Sed baec delirantium insomnia

cum

nec
suis

intereunt auctoribns, eorumquc historica commemoratio non ad aliud inservit, nisi

ad coraraiserationem excitandam humanae imbecillitatis

et

impudentiae.

,,

fiLEMENtA

291

profme praefixum

est, nisi obsequiimiDeo socialiter praeslaiiduitl

promovendiim, Id vero maxime locum habet in religione
revelata et Christi iicclesia, in qua ordo et oeconomia supernaluralis omnino est. Ex quo fit ut munus eius cernatur proprie in administratione gratiae et divino caltu ad Dei gloriam et supernaturalem salutem animarum procurandam, ac si alia, quae humana
sunt, altingit; in tantum attingit in quantum huic scopo neces-

ac

ritc

Unde Apostohis sacerdotii munus

declarat his verbis: Omnis pontifex ex hominibus assumptus pro
hominibus constituiLur iniis^ quae sunt ad Deum '. Tum sacros
ministros
qui Ecclesiae miUtiam efformant, admonet ne rebus
saria sunt aut saltem conferunt.

temporariis se immisceanl:
tiis

saccularibus, ut

ci

bonis luiius vitae disserit

quamut

Nemo

militans Deo implicat se nego2. Quoties vero de

placcat cui se probavit

,

nihii

frequentius fidelibus inculcat

animum abstrahant, atque aUioris boni sint memores: Qui uluntur hoc mundo iamquam non utantur ^\ Non habemus hic manentcm civitatem, sed futuram inquirimus
Abinde

'*;

negantes impietatem

vivamus

in hoc saeculo

magni

gloriae

et

Dei

"j.

saccularia desidcria sobrie

,

expectantes beatam spem

En scopus,

tus Ecclesiae; en doctrina

quam

immo

etiam

humana

et

jm

iuste et

adventum

cui fideles adlaborant; en spiri-

nobis tradiderunt Apostoh.

Qui

humanam

con-

vero contrarium insinuant, rehgionem ex divina in

vertunt,

ct

inferiorem efficiunt; siquidem

dixi, intra ipsos naturae terminos rehgio

non ahud

spectat

ut

quam

quae
Dei cultum et aeternam liominis beatitatem. Cetera vero
praesentem fehcitatem attinent et mutuas hominum relationes
non ad societatem Ecclesiasticam sed civilem pertinent. Maxima
,

autem

est perturbatio utriusque societatis finem, hmites, ministe-

invicem confundere aut commutare.

steria

Id vero

non

vetat

quominus rehgio tamquam effectum secun-

darium ab ipsa manantem fehcitatem etiam huius vitae et civilem populorum culturam respiciat
Immo si res sedulo perpendatur, sola orlhodoxa rehgio utrumque gignit. Nam si vita
praesens futurae est veluti praeparatio et medium, si media ex
line diiudicantur
si dispositio praevia subiecli ex perfectione
,

f.

-1

Ad

Hebr.

c.

H.

Ad Tim. 2. 4.
5
Ad Cor. 7. A.
4 Ad Hehr. 13. 14.
5 Ad Tttum c. 2.
G Quaeritc primum
2

2.
I

iur vobis. Matth. VI,

'TegnUM JDei

et

iusUUanl eius,

et

haec

omma adimen^

295

ronis NATtiRAii

quam tandem

nounisi ad

feiuduere debet metienda est

licitatem aeternam recta ordinatio felicitatem huius aevi suppecum ex congruenti usu
ditare potest. Culturae autem evolutio
a
proficiscatur
exercitio
humanae
activitatis
rerum et ordinato

ultima

vera religione

maxime pendet. Haec enim non modo

mum

nobilissi-

cfuod mentem et voluntatem hominis

proponit obiectum
ac supra proprias vires evehit sed etiam abstraendo animos a bonis deciduis et terrenis , hominem in debita
,

maxime ampUficat

verum aspectum mofit ut bona illa non

raliter contueri ac diiudicare possit.
ut finem sed ut media concipiat et ad talem eorumdem usum
faciendum impehatur, qui naturae conveniat atque ideo non obdistantia et proportione collocat ut illa iuxta

Ex quo

sed prosit.

sit

Quare mirum esse non debet,

Christiana rehgio,

si

dum

unice

ad feiicitatem aUerius vitae oculos nervosque intendere videtur,

hoc ipso terrenam etiam gignat, Haec enim maxime pendet ex
usu rerumiuxta debitum naturae ordinem; usus autem eiusmodi
cum eius mens et voluntas
tunc tantum possibihs homini est
stabiliter adhaerent ultimo hui. Clirislianismus igitur obiectorum
sensihum apparatum non temere contemnit, sed iuxla rei veritatem diiudicat ac tah habet pretio quah pro merito habendus
,

ullum affectum in natura fundatum abnuit, aut vinculum hominis cum ceteris rebus abscindit. Sed atfectus omnes
tum borite ordinat et ad supremam animi perfectionem dirigit
debita
referuntur
ratione
na omnia quae ad hominem aliqua
media
quae
harmonia et consensu donat, ne praepostera electione
est.

xsec

sunt in
201.

hnem convertantur.
Cum scopus societatis

uUa locorum

vel

personarum

non pendeat a varietate

sed immutabili et universaU rela-

religiosae
,

respondeat omnium hominum adDeum; liquido pateteam

natura sua unam esse oportere et nuUis conUniis circumscriptam.
Kihilominus id a viribus naturae sperandum non erat tum propter mutuas simultates aut suspiciones populorum tum propter
tioni

diversitatem opinionum in quas facUe mentes scinduntur, si protum denique propter aemu-

prio marte veritatem deUnire debent,

laUonem gerendi supremam auctoritatem, cuius exercitium quaeque gens sibi adsciscere voluisset. At quod natura sibi relicta
non poterat factum est diviuo inlerventu et praesidio caelesUs
graUae, quae eiusmodi impedimenta de medio sustulit. Nam corda
hominum utcumque dissitorum Deus in hcclesia supernaturali
charitate coniunxit
tum veritates credendas propria auctoritate
prO'
obfirmavit
et infallibili PonUUcis et ConciUorum oraculo
,

ELEMENTA

29G

pter lutelam quani iisdeni assidue impertitur, delmicndas etex-

denique formam regiminis per se determiApostolorum successoribus potcstate tributa. Hinc emersit
iit Ecclcsia univcrsalis et uua, quemadmodum ab ideali typo sorcapse constiterit, eamque imcietatatis religiosac exigebatur
deviginti saeculorum spatio adversus omnigenos hostium impeplicandas commisit

navit

tus

permanentemetvictricem admiremur.

20?. VA organica Ecclcsiae structura rite intelligatur

nonnulla

numeris innuomus.
I. Fundamentalis constitutio Ecclesiae a Cliristo ipso immediate
manavit ac proinde nulli Immanae voluntati subiicitur nec terrcno quopiam iurc commutari aut ia aliam converti potest. Tota
cnim supcrnaturalis cst, ncc iilla ratione ab umana voluntate
processit. Et sanc, quaevis socialis ordinatio non alio iure demi
potest aut alitcr conformari nisi eo a ({uo origincm duxit, vel
cuius dictamini plene subiacet. Cum igitur Ecclesiae forma a solaChristi auctoritatc dependeat; immutabiliconditioneconstantac
talis scrvanda iugiter est, qualem eam Christus perpeluo duratudistinctis

ram
II.

voluit.

Ecclesiae, prout corpus

titudo lidelium,

socialc cst,

nempe sociorum

et legitinia potcstas

duae sunt partcs: mn\-

qui fidc adducti

illi

dant nomen,

seu sacer magistratus qui multiludinem gu-

bernat ac regit. Atque id ex ipsa notionc socictatis cmcrgit, quae,

ut alias diximus, duobus hisce elemcntis natura sua constat.
III.

Ecclesiastica potestas duplex cst, ordinis et iiirisdictionls\

quarum prima ad oblalioncm

sacrihcii', ct confectionem administralionemquc sacramcntorum refertur; alteraad rcgendos gubcrnandosquc fidelcs ordinatur quoad forum tum inlcrnum tum externum.Triplici autem muncreconstat, potestate nimirum lcgisla'

tim, cxccutiva, iudiciaria^ quae in ipsa notione auctoritatis comprehcnduntur.

quibus suh ductu romani

iV. lurisdictio in Episcopis residct,

Pontihcis

munus regendi Ecclesiam

tamquam insupremo
no

capite et

a Christo

summo

commissum

moderatore, in ipso

Pontilicc colligitur, qui principi Apostolorum,

nempe

est. At,

Roma-

Petro, suc-

ccdit; ac proinde Episcopus estuniversalis Ecclcsiae, ctvelutiEpiscopiis

Episcoporum. Ex

in ceteros Episcopos;
lioc ipso

omni

si

co,

quis

tamquam
autem ab

cxfontc, derivatur potestas

eius

comraunione separalur,

auctoritatc in fidelium gubernationc destituitur.

Y. Quare forma regiminis in Ecclesia Dei monarchica est; si-

quidcm

summum

imperium unam dumtaxat personam informat.

Kihilominus quoad potestatis exercitium aristocratia ([uodammodo

lURIS NATUr.AE

297

temperatur; propterea qiiod Episcopi in Conciliis una cum Pontificc siimmam iurisdictionem exiercent, et vere principes spiritua]es sunt in propria peculiari Dioecesi; respectu cuius leges condunt et ceteris auctoritatis muneribus perfunguntur. Immo de de-

mocratia aliquid etiam participare dici potest, quatenus a gerenda ecclesiaslica republica nemo excludatur, sed omnibus indiscri-

minatim ad quemlibet magistratum adipiscendum, ne supremo

quidem imperio excepto, libera patet via.
VI. Potestas Ecclesiae non modo actus externos respicit (siquidem fideles, quibus imperat, homines sunt qui externis actibus
operantur)

sed etiam et praecipue respicit actus internos; siquiconscientiam quoque diiudicat et ea definit quae ad dogmata

dem
et

mores pertinent. Quare eius auctoritas

spiritualis

estnon modo

ratione finis; sed etiam ratione subiecti, in quod proxime et dire-

totum hominem, quatenus ad Dei cultumaeternam salutem dirigendus est, moderatur et gubernat.
203. Ex his, quae ad naturam Ecclesiae non tam exphcandam
(quod propositum nostrum egreditur) sed leviter adumbrandam
exposuiraus, sat elucet Ecclesiam verum esse imperium spiriluale
inter homines a Deo constilutum, diversum omnino ab imperio
civiU eoque longe excellentius. Omnia enim elementa, quibus
constituitur, ab elementis discrepant, quae civilem societatem efcte operatur. Sic revera

et

formant, eisque
tatis

admodum

anteceliunt.

Membra enim

civilis socie-

sunt homines determinatae regioniset quoad muiuas relatio-

nes inspecti in ordine mere naturali, membra autcm EccJesiae

sunt quidem ipsi homines, at non modo per totum orbem diffusi,
sed etiam considerati in ordine supernaturali et quoad relationes

erga

Deum tamquam eorumdem supremum dominum

et

ultimum

finem. Finis societatis civilis est felicitas temporaria, quae emergit

ex

tutela

ordinis moralis el stabilitate iurium inter homines;

aeterna et supernaturalis fidelium, quae

emergit ex procuratioue divinae gloriae et sanctificatione animarum. Auctoritas civilis ex Deo quidem procedit sed vi naturae, et
a factis humanis et hominum libertate pendet quoad concretam

finis Ecclesiae est felicitas

regiminis formam; auctoritas ecclesiaslica a Deo immediate pro-

quoad rem ipsam, sed etiam quoad subienempe quoad regiminis formam,
quae a Christo determinata est, nec ab homine mutari unquam polest. Potestascivilis externum apparatum mediorum ordinimorali
conferentium proprie respicit, nec uUum inlluxum directe in ipsum
ordinem moralem exercet; potestas Ecclesiae non solum externum sedinternum eliam per se respicit, ac dirccte ipsum ordipem

cedit

ctum

non solum

in se

specifice consideratum

ELEMENTA

208

moralem
caelis

tum
summa, ne

attingit;

In

-.

ea, quae sancit in

prolixius vager, ea

terris',

conflrmantur in

omnia quae ad utram-

que societatem pertinent, anarGga qnidem sunt mutuo, sed longe

diversa, et tantuni inter se diirerunt, quantum caelum a terra discrepat, et ordo supernaturalis naturali anteponitur.

Articulus

De iuribus

II.

Ecclesiae.

240. Ut individuum et quaequc societas propria possidet iura

ex ipsa eins natura dimanantia, quibus proinde spoliari nequit;
sic etiam Ikclesia suis iuribus ornatur essentialibus, qnae ab ipsa

detrahi nulla vi possunt.

Kcclesia

Immo,

si

res accuratius consideretur,

cum

proprietas Christi, qni eiusdem caput est, vicaria tan-

sit

tum potestatea supremo Pontilice repraesentatum; iura Ecclesiae

eadcm snnt atqne iura Clnisti. Quare non solum inviolabilia sunt
et sacra; verum etiam tanta dignitate eminent, ut merito pro divinis habeantur. Hinc consequitur ut quaevis alia

iurain collisionesuperent, ac lacdi aut praepediri sine atrocissimo sacrilegio

non possint.
Ut autem

mis

eorum aUqua, quae potiora

recenseam; in priorbem. Ad id enim

verbis: Data est mihi

sunt,

ins habet Ecclesia se propagandi per totum

mandatum

accopit ab ipso Christo

omnis potcstas

in coeto

tes.... clocentes

eos servare

Nondixit Ghristns:

et

illis

omnes rjcnomnia quaccumque mandavi vobis 2.

in tcrra; euntcs ergo clocetc

ab imperatore romano, etsic

praedicabitis; sed absolute iussit ut u])iqne Evangelinm einsque leges annnnUarent, atque id tamquam consequenUam deduxit potestatis omnimodae quam a Patre receperat. IUis
autem verbis praescripsit etiam modum quo einsmodi propagatio
perlicienda est, nimirnm non vi aut armis; sed praedicaUone Fidei et disciplina, qua ad Ecclesiam libere amplectendam homines
petite facnltatem

EvangeUum

persnadeantur.

Postquam vero in Ecclesiam per haptisma, quod eius veluU ianua est, Odeles ingressi fuerint, auctoritaU Ecclesiae subuciuntur;
quae proinde eos iuxta hierarchiam a Ghristo insUtutam regere

-I

Amen

in caclo
^latth. c.

'\)ohis, quaccamqu^ aUigaterilis mper ierrant erunt

quaecumquc solvcritis super terram erant soluta et

dico

et

18.

? MattK 28,

18,

et

ligata ci

in

cado.

ItJRIS

NATURAE

299

gubernare potest, immo eliam debetpropler offichmi, quo adstringitur, pascendi gregem. Hinc Ecclesiae ius competit se in locis,
ubi sunt fideles, constituendi et explicandi diversa organa, quibus
spisitualis potestas exercenda est. Id ex iure et munere, quod innuimus, manifeste consequitur; et insitum cst cuique rei, quae
hoc ipso quod exstat ahcubi, innata vi fruitur se iuxla propriam
naturam evolvendi. Quae vis in entibus ratione carentibus physica tantumest; at inentibus ratione praeditis in moralem convertitur atque ideo ius constituit. Nec vero lioc ius Ecclesiae ab aUiore ahquo iure coUidi unquam potest; nam, ut diximus, divinum

quatenus fideles afhcit, relationi respondet altissimae, quam

videhcet ihi habent respectu Dei. Quaproptcr ofOcio respondet,
quo fideles maxime adstringuntur, quodquehumano nuUo contraest, et

ctu aut potestahs praeceplione dissolvi potest.

Hinc etiam ius Ecclesiae innascitur exercendi propriam auctomunus quod compleciitur, nimirum legislativum
executivum, iudiciarium. Quod
quidemex notione ipsa societatis exsurgit, neque sub uha ratione
ex hunrano assensu aut coUatione pendet. Si enim auctoritas haec
non ab hoininibus prohciscitur, sed a fieo immendiate confertur;
si non constitulione humana sub hac yel aUera forraa exercetur,
scd tota quanta est constitutione divina in eo subiecto residet,
quod Gliristus dehnivit; si cuiusque auctoritatis extensio ex finG
mensuram mutuatur, et hnis in Ecclesia non humanae voluntati
subiicitur sed ab ipsa natura eius societatis et voluntate Christi
determinatus est: luce clarius apparet, non posse ab hominibus,
cuiuscumque conditionis sint, illam auctoritatem coarctari, autin

ritatem quoad ordinem spiritualem iuxta triplex

,

diversa subiecta dispesci

aut ulhs conditionibus temperari. Altio-

rem enim habet causam, nempe Ghristi institutionem, quam frustrari aut commutare aut praepedire nuha humana voluntas potest.

Gum non ius canonicum, sed naturale tractemus, et de Ecnon ex professo prout materia requireret, sed summatim,
quantum geueralis ahqua notio importat, disseramus; a fusiori
explanatione abstinemus. Dumtaxat duo praetermittere nuho modo possum, quae cuni eius existentia maxime connectuntur et in
praesenti improboborum opera et sophismatibus impetuntur.
Primum est ius proprietaiis quod Ecclesiae ut cuilibet societati, profecto competit. Si enimpersonae individuae, ut alias diximus, naturale ius habent adipiscendi slabilem proprietatem; id
multo magis de coetu plurium qui societatem elTormant dicendum est. Xon modo quia in collectione plurium summa conilalur
205.

clesia

iurium singulorum, quae

sic in

unuin cougmentata longe Yalidius

elemi:>;ta

:)00

ius cxliibcnt,

quam

clcincnta singula seorsuinaccepta-, sed etiam

iuxta lescs propriac naturae et originis ius liact adliibcndi mcdia, sine quibus conservari
Jjct sc conscrvandi
non possct. Quod si id pro quavis societatc militat, fortiori iure
([uia ipsa societas

militat proEcclesia; cuius existcntia et conscrvatio

immediala Dci

ordiuatioue nititur, et cuius scopus magis interest,

quam

tinis al-

At vcro Ecclcsia sine proprictate nec

cuiuslibct societatis.

terius

quem intendit,
nec lini
Plurimae cnim expensac necessariae illi
suut, tum ad divini cultus, qui externus est et visibilis, ornatum
et magnificcntiam procurandam, tum ad ministros, quibus utitur,
convcnientcr alendos iuxta singulorum munerum exigentiam et diguitatcm, ut sic sc mimunes servent ab omni tcrreno negotio ct
divino cultui ac saluli animarum unicc vacent. Haec autem proprietas stabilis esse debet et ab omni impedimento libera; secus
mcdia,dc quibus loquimur, incerta essent, precaria, atque ab aliorumvoluntatc pendcutia, quod sccuritati et liberlati Ecclesiae magnopere adversatur 2.
Atque liinc scquitur eiusmodi ius tam sacrum esse atque inviolabilc, quam sacrum et inviolabile est ius propriam existentiam
servandi ac tutam enicicndi; quod ius in Ecclesia utdiximus,
diviuum est, siquidem cum ipso iure Ghristi, cuius Ecclesia corpus cst et rcgnum, rcvcj-a confunditur. Quod observatum volu-

propriae existentiae et incolumitati

satis prospicerc possct.

Riccvnni in cgregio suo opuscolo

Ail rcni (loctissimus

di Sparjna

pa[}.

52.

csscndo crcati pcr vivcrc, (UMiono avcrc di

(jucsto

mcdcsimo

litolo,

plii

tlic a tulli

siastico, {jiacclic oltrc al diritto

licri

II

in ordinc a

comunc

Dio.La

relirjiono c necessaria

divcrsi ceti de' suoi ministri

II

dci

stcssi diritti di propricta clic

cora,

primo dovcre cbe bauno

ma

popoli senza la susslstcnza

la rcligione

non puo

non possono

ralnistri

conscrvarsi li-

di

Dio o dcgli

altri

scrvire alla

di tutti gli altri

non vcnga

i^AHi

uoniini, cioo (jucllo

meno

uomini, e
il

coslante

della religione.

II

piii

o tutta la gcrarcbia dci sacri ministri collc divcrse istituzioni rcligiose ba

timo ius ad rcm, e

ba piu sacro cbe

socicta civile, ossendo piii sacro ancbc

za del suo

in re sopra

legittimo ius

ad renl

si

tutt'

il

ccti

lc

titolo dclla

acijuistatc o

formatc

un

Icgit-

ba

il

coi mifjliori

c colla protczion

cbe un preteso poter naziojiale lo possa spogliare; giaccbe non ba

sedere dalla nazionc, nia dal suo essere istesso

iicita dalla j>ropria csistcnza

dcl

adunque

sua esisfcnza. In conseguen-

"

dunquc ba

agli

saldi an-

condizioni sccolari della

trova piu ancora in posscsso ovvero

tutte lc suc proprieta donate,

dclle leggi:

rclfgionc

esercizio

clero

lo

uomini

escrcitarsi senza

questa sussistcnza adunque dee appofjjjiarsi

ha quclla

se fossc possibilc, percbc

gli

Lanno qucllo

al scrvizio di

ma

uomini pcrcbo,

pcro apparticne per

uomini, a qucHi del ccto ccck

di vivcrc,

da ogni ucgozio tcrrcno pcr dcdicarsi

cjemili della Chtesa

tutti gli

clic siissistcre

altri

jjli

Qucsto diriUo adunquc apparticnc a

ius

titoli

diritto di possederle c le possiede scnza

e ilaU^ sua istituzione

il

diritto di

pos-

e riceve la sua esscnziale capa^

da Dfo

n.

lURlS .\ATL1UE

mus

conlra non minus impios

quam

301
illos poliiicos ("melius

ineptos

bona diripiunt et civiii societati

abadiudicant. Quo in scelere ut iustiliae simulamen ostentent
surda quaedam proferuut argumenta quibus specie tenus utunsola vi fidunt ac spe ditescendi
tur. Nam ad rem quod attinet
Ecclesiam quoad fieri possit
desiderio
alienis rebus
aut etiam

latrones dixeris), qui Ecclesiae

opprimendi.
eorum argutias discutiamus.
At ne fucum imperitis faciant
Aiunt itaque coetus ecclesiasticos corpora esse moralia, quae proprietatissuntincapacia; deinde manus esse mortuas; deniqueme,

bono Ecclesiae,

lius provideri

stipendia potius eius adminislris

si

a civili socielate suppeditentur, quam si bona immobilia possidere

permittantur. Sic enim cura rerum temporalium liberati, facilius
et expeditius sacro ministerio vacabunt.
cuni
Resp. Ad primum quod attinet solutione opus non est
,

ex

dictis satis

individua

narum

unum

in

minorc

re di

II

posto di uomini

i(

il

di quello di

qucUo

convento,

ua

di

il

un

come

Quel

unione in faccia alla

Et sane

clie

il

un

diritto di

vi piace di

morale non

c che

una

corpo

al

nuUa aggiunge

legge

diritto degl'individui

tulfi corpi

e infatti per la sua

llprincipio c cosi ragionevole, che non ha potuto esscre

ferniato dai piii dotti giureconsulti

diritti della

ove dice

unt uniim cum

UTMm personam

clesiae

adunque son

forma quello

come

costituiscc quello della Chiesa,

sommo

unione in Cristo e nel

si

se

dclla stcssa

di

tutt'

una

fosse

ercsia,

corpi quello di

sola pcrsona; e la

impugnato anzi

capitale

nemica

e con-

di tutti

Chiesa Cattolica romana. Gisbcrto Voet affcrmava lo stcsso principio,

Eccl.

(Polit.

illo

de pecul. eccl

c.

I.)

Fideles sunt

corpus mysticum... fhristus erao

et

membra

Christi

et

Ecclesia constiluunt

mysticam, ut loquilur Thomas... et hinc est quod bona Ecaut m.embris Christi collata, Christo collata dicuntur. Se questi beni
dati a Cristo

chc forma

una sola

e stcssa

li

e rifuso

gittimamente

il

diritto dei singoli

col

Vescovi, giusta

Spagna

membri. Quindi

mezzo dei capi proposti

canoni

dipendenza dal suo primo

Ji{icsa di

La loro

che avevano

Pooteficc chc rapprescnta Cristo.

la proprieta c tutta di questa sacra persona, cioc

com-

risolvc e si costituisce nel cor-

soparatamcnte, solo che

singoli rcligiosi

naturali.

diritto

c nulla toglie al

po.

il

capitolo,

il

ed onesta adunanza di

lecita

diritto riunito dei

essere

mino-

essere

collegio,

loro diritti

fl

II

non puo

nominare un corso morale,

gli altri. II

che portano

corpora

si

non puo

religioso

come

cittadini

altrettanti privati

di cittadini sociali

cosi detto corpo

validius

sit

dirltto solidario di molti riuniti

II

solo,

laico.

fisici,

quam

si diversitas statui ve-

quod ius coetus, utpote plurium perso-

coalescentium,

Apposlte citatus auctor

-I

Quod

iure proprietatis ornari.

in eo statuenda est,

lil;

superque appareat corpora moralia non minus

pag.

5o.

della

persona

colla Chiesa;

dclla Chiesa, cui sta vincolato

la Chicsa sola

ne puo disporre Ic-

allc divcrse corporazioni e col

medesima Chiesa

capo universalc

il

mczzo dei

soprattutto col mezzo

Komano

Poutefice.

e nella

Gemiti della

ELEMENTA

302

moralia possiclere non possunt; ciir id de ipsa societale civili non

dicitur, quae proCecto corpus non physicum sed morale est? Fatcor equidem consociationes minores maiori esse subiectas
earumque iura ab liac temperari. Sed in primis lemperamentum
huiusmodi nunquam est tale, ut ipsum ius adimat aut iniusta ali,

Deinde, id locum habet, cum agitur de

eiusdem ordinis, et quarum fines iini illius, quae maior esse dicitur, revera subsunt. Sed nullam vim retinet respectu
illarum societatis, quae sunt diversi ordinis et fmem excellentioremrespiciunt. Quare principium iliud a politicis applicari oplime
potest consortium mere civilibus et humanis; quales sunt societates ad industriara, commercium, aut-consimilem aliam utilita-^
tem terrenam spectantes. At pessime applicatur coetibus religiosis, qui alliorem originem repetunt et non civili ordiui, sed Ecclesiae tantum potestati subiiciuntur. Multo autem minus appliqija ratione praepediat.

societatibus

cari potest universali Ecclesiae,

omni

alia societate

quae iudependens omnino

tum propter excellentiam

iinis

est

ab

tum propler

amplitudinem exteusionis, tujn denique propter praestantiam originis.

Ad alterum repono denominationem illam ex ignorantia vel

pravitate nonnuUorum pseudopoliticorum esse profectam, qui ad
invidiam proprietati Ecclesiae creandam nomen illud excogitarunt; quod tamen legitimo et veraci sensu prorsus caret. Et sanequae sententia illi subiacet?Profecto nemo dicet, Ecclesiae ?nanus esse mortuas hoc sensu, quatenus bona , quae tenent, in

non diifundant
id siquidem calumnia esset apertissima.
enim magis communia suut pluribus et a pluribus participantur, quam bona quae Ecclesia possidet. In primis enim omnialios

}\ulla

bus, quotquot ad Ecclesiastica ministeria vocanlur, liberum aditum praebent. Deinde

nunquam in unum dumtaxat individuum cumulantur, sed accommoda distributione in plures dispe,

scuntur, praesertim in pauperes, quibus iuxta Ecclesiae canones,

erogandum

quidquid eorum bonorum ab alendis ministris et

Unde nulla sunt in societate bona,
quorum transitus de manu in manum et ditTusio, inter populares praesertim egentioresque
sit frequentior. Quod si iilam nolam Ecclesiae inurunt propterea quod eius proprietates alienari
est

divini cultus nitore superat.

non possint a possessoribus, ac proinde earum commercia haberi

nequeant; societatem civilem in mercatoriam convertunt, cuius
prosperitas nonnisi ex facili et lucrosa mercium commulatione
nascitur. At in societate multa aUa bona procurari debent, praesertim perfectio moralis et Dei cultus , ad quae maxime confe-

tURIS NATIJRAE

runt redditas constantes Ecclesiae

303

ac proinde hoc emolumento

commercii iactura. Sed ne

incommodi, quod obiiciunt, verum est. Nam non desunt florentissima regna quae sat ingentem proprietatum partem
ad optimatum conservationem tutandam
alienari prohibent, et tamen commercio prae ceteris florent. Gerte nulla est
natio magis addicta commerciis quam britannica, et tamen apud
ipsam immensae proprietates ita familiis adhaerent ut in alterius dominium transferri nequeant. Denique materialis prosperitas nationis non ex solo commercio metienda est, sed potissimum
ex faciUtate subveniendi classibus egentioribus
quae maiorem
partem populi complectuntur. Ad id autem magis confert stabilitas proprietatis Ecclesiae
quam si aUenandi libertate in paucos
magis industrios mercatores illae etiam divitiae congerantur.
Ad tertiam difficultatem miramur adversariorum pietatem et
studium divinae gloriae, quod tunc tantum ostendunt, cum de Ecclesia spolianda agitur. At quoniam tanta religione moventur, angi
desinant. Nam qiiid magis divino cultui et sacerdotii muneribus
libere exercendis expediat, nemo melius diiudicare potest quam
ipsa Ecclesia. Haec autem contrariam opinionem semper sequuta
est. Et merito; nam in primis cura carpendi fructus ex propriis
satis siiperque sarcitur materialis illa

id quideni

praediis fere nulla est;

cum

contra tenor opposilus

magnam

solli-

citudinem ingerat sive propter exiguitatem stipendii, sive propter

repulsam et dilationem quam pati potest et saepe patitur. Praeterea; agendi ratio, quam adversarii proponunt nocentissima est
,

libertati Ecclesiae et eius

tati

naturae repugnans. 2socet quidem liber-

Ecclesiae, quia sic civiUs potestas perfacili

medio potiretur

adducendi clerum quo vellet cum ipsi resistenli stipendium negare posset. Repuguat autem naturae Ecclesiae; quia hoc modo
clericalis ordo civilium administrorum conditionem aequipararet,
,

atqueita facto saltem negaretur existentiaEcclesiasticae societatis

tamquam a civili distinctae. Quivisenim minister ab ea societate

mercedem recipere debet, cuius ministerio fungitur ac proinde
qui a civih eam recipit, ut eius instrumentum consideratur.
;

quod

praetermitiendum non essedixi,

facultate continetur, quam natura sua liabet Ecclesia, quoad hberam sui evolutionem intra hmites propriae activitatis. Ex quo
praeter aha ius efflorescit producendi in se sacras quasdam societates minores, vi quarum nonnulla individua determinatis legibus
206. Alterum ius,

silentio

sub regiminc peculiaris auctoritatis ab Ecciesia dependentis perquoddam vitae genus instiiuant, et ideani ahquam quae
scopo Ecciesiae coutineatur, concrete repraesentent etvalidioribu^

fectius

30

LEMENTA

explicandam curent. Hae societales, qiiac religiosae faiiiinominanlnr, sunt velnti instrnmenta qnaedam, quibus Ecclead divinum cultum et salutem animarum securius promo-

nisibiis
liae

sia

vendam

utitur; sicut peculiares consociationes civiles, puta

ad industriam, vel

quae

commercium pertinent, instrumenta

quibus civilem suum llnem assequi nititur.

artes, vel

sunt Status politici,

Tum etiam militiam ({uandam sacram constituunt, quae Fidei armis Rcclesiam defendat et amplificet, ac veluti exercitibus permanentibus assimiletur. Ut

quominus suas

Status politicus praepediri nequit

igitiir

societates elformet, et ad se

tulaudum copias mi-

litum instruat; sic etiam deEcclesia dicendum

dnm

contrarium

si

lleret,

est.

Et

quemadmo-

iura civilis socielatis violarentur; sic

etiam iura violantur Ecclesiae

si

eiusmodi sacra consorlia a

civili

potestate prohibeantur.

Nec vero quis dicat idcirco hos coetus a nonnullis

politicis odio

haberi, quia otiosi sunt et bono societatis inutiles. Nam in primis

baec obieclio falso laborat supposito. Subaudit enimeiusmodi coe-

quasdam esse civiles, puta mercatoquarum pretinm ex civili emolumenlo dime-

tus religiosos consociationes

rum

aut artificum,

tiendum sit. Ouod non est ita; cum illae praestitutam habeant nou
terrenam utilitatem, sed finem ipsum Ecclesiae; cui utrum conferant necne non a falsis politicis, qui de hac re nihil inlelligunt,
sed Ecclesiae iudicio detiniendum est. Deinde hoc ipsum
quod
obiiciunt, mendacium est puiidissimum. Nam, ut omittam maiorcm partem horum coetunm vel assidue in bono aliorum procurando occupari, vel sallem aliquod opns charitatiserga proximum
exercere, quod sine dubio iu publicam utilitatem redundat; certe
,

illi

ipsi qui sibi

cietati dici

portant,

unice et Divino cultui vacare videntur, inutiles soillipotius multiplicem ulilitatem imfortasse politici non satis perpendunt. In primis

non possunt, sed

quam

enim assiduitate divini cultus defectum supplent horum politicorum, qui huic negotiovel nullam vel admodum infrequentem ope-

ram

navant.

Deinde

si

societas

athea esse nolit eiquc divinus

gratum habere debet et tamquam publicae utilivalde conducens quod personae aliqnae exstent, quacDeope-

cullus cordi sit;

tati

nilus se mancipent, et excelsioris virtutis exercitio et assiduitate

precum divinam opemin universam socielatem implorent. Tertio,

nc plura persequar, si potissimum societalis bonum non in matesed in morali prosperitate ct virtutis splendore situm est;
profecto utilissima censenda sunt consortia illa, quae et individua, quibus constant ad perfectionem promovent, et rehquos

riali

omnes

cives

exemplo saltem informant,

et veluti

propugnacula

lURIS

quaedam

Yirtutis

iii

NATURAE

305

societate constituunt adversus vitiorum co-

natus et illecebras.
Et sane, nisi adversarii imperiti omnino historiarum sint, fateri
debent, his coetibus perpetuo gratias referendas esse quod barbarorumcolluviesnon penitus mores oppresserit, sed ad praesen,

tem culturam gradatim perveniendi copiam

fecerit. Glaustra

enim

hominum qui modo ab impiis tantopere contemnuntur, nobis conservarunt non modo codices scriptorum antiquorum (quod ipsi etiam adversarii concedunt); sed quod magis
interest, virtutem etiam et morum innocentiam; nec nisi exinde
profectisunt viri praestautissimi et immortales, quiirruentis barbariae conatus retuderunt ac regenerationem civilem qua frui-

religiosorum

mur, inchoarunt.

Articulus

III.

De muiuis relationibus Eccksiam inter

207.

Duo errorum genera

et

Statuni 'politicum.

in hac materia repelli debent:

unum

protestantismi, qui Ecclesiam politicae auctoritati submittit; alte-

rum

utramque non modo distinguunt sed

omnino separant ac mutuo divellunt. Illud enim principium persuadere nituntur Statum politicum per se atheum esse oportere;
indifferentistarum, qui

nimirum

tanta inditlerentia praeditum respectu religionis, ut pe-

rinde se gerat quasi nulla exstet religio,

quod consequens

et,

est,

nullam actionem respectu eius exerceat.

Horum errorum superior tara evidenter rationi repugnat, utpene refutatione non egeat. Si enim fmis Ecclesiae non modo diversus,

verum etiam longeest

altior,

quam

tinis poUticus;

quomodo

fmi respondet, subiecta esse potertt auctoritati

quae Imic inferiori advigilat? Itemque si Ecclesia divina est institutio et immutabihs
Status contra poUticus insUtuUone constat

auctoritas quae

illi

humana

mutabiU quomodo huius diUoni illa sulDiicietur nisi

res immutabiUs in mutabilem converti veUt et divina iurahumanis posthabeantur? Tertio, si Ecclesia aeternae populorum saluU
et

prospicit, civilispotestas negoUis temporariis

tica opinio admitti poterit,
ri, et

quomodo

protestan-

quin aeternum a temporario guberna-

Unis a mediis legem accipere statuatur? Enimvero haec ab-

surditas

huc

tendit, ut

reUgionum

quoddam poliUcum
quosdam magistratus.

in negotium

transformet, et ministros Ecclesiae in civiles

Quod cum ChrisUanae reUgionis naturam destruat; civiU populorum culturae, quae omnibus fatenUbus ex illi dimanat, summopere adversatur.

ELEMEXTA

30&

a protentanlismorepeti possit incremenprogressus, ut potius exinde reactio et impedi'

Qiiarc tanUim abest

iit

lum ulium civilis

menta manaverinl. Et quemadmodum olim ex septemtrionalibus
plagis propter barbarorum incursum pernicies veteris culturae in
romano imperio cmersit, etorbis pene ad vitae fcritatem adductus
est(a qua lamen liber evasit ope Christianae religionis); sic recentius ab eodem semptemtrione vi protestantismi nova labes derivata contra novam lliixit culturam, eamque, nisi aeternitas Cathopenitus eliminasset. Videant igitur quam bene
licismi obstitisset
,

etiam utilitate mereantur politici illi, qui aut protestantisaltem nonnullis eius principiis favent.
autem
smo,
208. Non adeo absurdus prima fronte apparet secundus error;
utpote qui Ecclesiae iura saUem non invadenda esse concedat. Sed
de

civili

ad

eum quod attinet,

distinctione opus est.

Namvel

ita intelligitur

ut logicae severitatem servet, vel ut a logica severitale deflciat. Si

logicns esse vult, a prolestantismi errore,
nihil diifert.

Nam

ex separatione

illa

quem supra

refellimus,

Status politici a Reiigione

necessario scquitiir ut in ferendis legibiis nulla ratio Ecclesiae habeatur, sed tantum politica spectetur utilitas. Ergo si quando contingat ut utilitas politica aliquid persuadeat,

quod Ecclesiae

legi-

busadversetur; id sine controversia sanciri poterit, et civiliter imperari. En iura Ecclesiae in discrimen adducta et fidebum subditorum conscientia violenter oppressa. Sin vero error ille a logica
desciscit, atque ab Ecclesia sic Statum politicum separat, ut ei
nec opem ferat, nec iniuriam irroget; fatemur tenorem huncmi-

nus esse pcrniciosum,

Immo

eiusmodi

et

iacturam

est, ut in

facilius

tolerandam includere.
quae ex homi-

nonnullis societalibus

nibus multiplices et contrarios cultus prolitentibus coalescunt,

sed ex ordinis carentia
vitari nequeat. Verum id non ex ordine
resultat. Imperfecta enim et caligans conditio, qua respectu veri,

valde prohibet quominus

quoad Ecclesiam se constituant; idque ad earumdem imperfectionem et ruditatem pertinet. Defectu enimconvenientiae laborant, atque ideo naturam ordinatae socielatis non
rite attingunt; quemadmodum non rite attingit naturam hominis
is, qui sensibilitatem sine respectuad intelligentiam, etcorpus sine
relatione ad animum perficiendura sibi proponit. Vera igitur doctrina illa est, quae utramque soeietatem sic distinguit, nt tamen
non separet nec distrahat, sed harmonice ordinet inter se quemadmodum harmouice ordinari postulat in nobis] corpus com anitatis religiosae societales illae afficiuntur,

in debita relatione

mo

vita praesens

relationibus ad

cum

Deum.

futura,

mutuae

relationes

hominum cum

307

NATtJRAt:

rtJRis

209. Ut itaque de hac re aliquid delibemus, in primis ceu fimdaraentum stabiliendum esc sartam tectamque servari oportere
,

mutuam

et Status

Ecclesiae

politici

independentiam in proprio

utriusque ordine. Utrinque enim societas efformatur cum distindistinctis iuribus.

distincta potestate
cto fine, distincta origine
,

sub forma quae

ab hominibus determinatur; praesidia respicit materiaha, qiiibus
egemus pro hoc vita actionum externarum cancellis conlinetur;
facultatem habet efficiendi quidquid ad terrenam feHcilatem sociorum confert. Ex opposito Ecclesia a Deo dimanat in ordine supernaturaH, sub forma ab ipso Christo determinata; immediate a
Deo repetit potestatem quae Petro tantum et Apostohs eorumStatus

enim

Deo procedit

politicus a

yi naturae

que successoribus collata est; pro fine habet Dei gloriam et sakitem animarum ad actiones non modo externas sed etiam internas directe se porrigit, ac facultatem habet efficiendi quidquid ad
cultum Dei et sanctificationem hominum necessarium aut etiam
;

opportunum sit. Quare Ecclesia, independenter a Statu poUtico, in

suo ordine imperium constituit per se subsistens, nulU alteri potestati subiectum, immo ceteris omnibus nobilitate praestans; siquidem nihil aliud revera est, nisi ipsum Dei regnum in terris visibile, regnum caelorum inter homines constitutum.
Hinc ut Status poUticus in propriae efficientiae g^TO nberum
exercitium suae potestatis quae praepediri non debeat, iure sibi
adsciscit; sic etiam Ecclesia iure sibi vindicat similem facultatem,
,

quae in circulo propriae acUvitatis se libere explicet et operetur.

nec in
In hoc ambae societates aequales omnino sunt inter se
exerciUo propriorum iurium una ab aUa pendere dici potest, quin
conUnuo utriusque disUncUo toUatur et aUera ceu pars alterius
consideretur; quod quam falsum sit, saUs ostendimus nec ulterius
,

cget coiiustrari

Ad hanc

confert,

singuli diverso respectu utrique

Homines vero

Ecclesiae

mdepen^entlam tutandam

iramo etiam nccessarium

universa regitur Ecclesia, sedem

cst,

ibi

ut

et puLllce

liabcat,

ubi

nuUa

intcrna nec externa dominetur. Quod, ut patcns per se

tcst, nisi

ostendendam optlme

supremus eius Princeps, a quo tandera

alia tcraporalis potestas
est,

non

po-

dominium

ali-

quatenus Pontifex, qul suramo imperio spirituali potitur,

quod teraporale

slbi

adiungat; non quidcra adeo vastum ut eius

Statibus politicis suspicionem et tiraorem ingerat, nec etiara adeo

obnoxium. Et sane

tis

cuiusdem

me

effectura esse conspicinius, vix unitas

vicini iofluxui sit

dentia divisura

est.

supremi

parvum

ut potcn-

romani imperii in plura dominia independeliria nescio quae,

Pontificis contradicunt, ac vel errore vel malitia

hostibus Ecclesiae se adiunguut, qui

ruere cupiunt.

potentia cctcris

id divina providcntia sapientissi-

Quare pessinie de religione merentur, qui, oh

huic temporali dominio

nec

aliter obtineri

eam

dilacerare et,

si

fieri possetj fiinditus di-*

ELEMEXTA

308
subiiciuntur, et

quoad negotia tcmporalia

legi civili subsunt,

quoad

spiritualia lcgibiis et regimini Ecclcsiae.

Ex liac absoluta Ecclesiae et Status poliiici independentia,

relativa quaedam utriusque depenrlentia diversi generis rcsultat.
210.

Kam cum

fideles el peculiares Episcopi cives sint

cictatum in

singularum so-

degrmt, legibus civilibus eius reipublicae quoad

negotia mere tenij)oralia subiiciuntur, eosque sic regi Ecclesia iu(luil)us

Contra magistratus omnes et fideles Principes legibus Ecclesiae eiusque ministris subiecti sunt quoad negotia spiritualia. Sic

l)et.

quaeque polestas in suo genere suprema

est, et

miro concenlu

cum

alia sociatur.

Sapieuter hanc remexplicatNicolausPapa in litteris adMichaelem imperatorem his verbis Cum ad verum ventum est ultra
,

nec imperalor iura Ponlificatus arripuit, ncc Pontifex noimperatoris usurpavit. Ononiam idcm mediator Dei et iio-

sibi

men

minum, homo

distinclis oflicia poteslatis utriusquc

medicinali humililate sursum

sus in

Christus

h^siis, sic

infcrnum dcmergi

actibus propriis et dignitatibus

etrerri.

discrevit

propria voleus

nou humana superbia

rur-

ut et chrisiiani Imperatores pro ae-

ct Pontilices pro cursu temporalium tanlummodo rerum imperialibus legibus uterentur;

quatenus spirituahs actio a carnalibus dislaret incursibus
et
ideo militans Dco minime se negotiis soecularibus implicarei;
ac vicissim non ille rebus divinis praesidere viderelur, qui esset
negoths saecularibus iraplicaius .
211. Praeterea cimi uLraque auctoritas bonura hominis intondat
et ad divinam gloriam in suo ordine referatur; ambae mutua pracsidia sibi iuvicem suppeditare debent, ut sic totasocietas utrinque
adiuta in fmem a Deo praeslitutum promoveatur. Hinc Ecclesia Statum politicum iuvat informando civium mores reverentiam et
observanliara iurium inculcando, iubendoobedientiam ergalegitimam auctoritatem,adomnem virtutem et ordinismoralis incrementum et tutelam cohortando. Status vero {)oliticus ex parte sua Eccle

terna vila Pontificibus indigerent

siae opitulabitur, eiusiuribus tutelam impcrtiendo; vi adversarios et

impios,

qiii

Ecclesiae ministeriura impediunt, reprimendo

media suppeditando quibus

sternen-

do viam et
suam actionemEcclesia exercere possit; in summa, Karoli magni
exequendo sententiam qua gloriosissimus iile imperator se Capitularihm inscribebat Karolus Dei graiia rex, Ecdesiae defensor
et in omnibus Apostolicae seclis ftdelissimus adiutor.
facile et

expedite salutiferam

'\

De qulbus

fit

mentio

iii

Capite: CUM AD veRUM

etc. G.

Distlnct.

9G,

lURIS

Qua

NATUBAE

309

Primum ne personae
societatem negotiis mere

in reduplex vitium declinandum esL

Ecclesiasticae, obtentu iuvandi civilem

itemque
ne partibus studeant, aut scopo dumtaxat politico adlaborantes media spiritualia et Evangelii praedicationem ad finem aliquem socialem obtinendum adiiibeant. Id procul dubio (quidquid illusi quidam homines inepte obmurmurent), maxime pestiferum religiosaecularibus, contra praeceptum Apostoli, se immisceant

ni foret.

Nam

caelestia [in [terrena converteret

'magnam perturba-

tionem conscientiis subditorum et suspicionem civili potestati ingeneraret; ac proinde sacrum Ecclesiae ministerium efficacitate
privaret et concordiam abrumperet paci utriusque societatis tantopere necessariam. Profecto Ecclesia, ut in sublimi suo ordine explicetur, et divino suo munere perfungatur, in longe altiorem regionem se elevat praeter omnia partium studiaet polilicas differentias, quae terrenae tantum sunt, omnesque homines complectitur
sub hac unica relatione quatenus ad Dei gloriam et regnum caelorum adipiscendum diriguntur.
Yicissim Statui pohtico apprime cavendum est, ne turpi quadam
simulatione fsub specie tuendi Ecclesiam eiusque iuribus advigilandi, in res spirituales sacrilegam manum imiciat, sacri ministerii exercitium illaqueet
Ecclesiasticam potestatem impediat
ex
,

parte saltem sibi submittat, aut iuribus eius aiiquid detrahat. Hac
esset apertum odium et oppugnatio
mauifesta; sic enim damno non adderetur illusio, et facilior esset
ratio se defendendi. Meminerint politici hac inre verba Ambrosii sic
tutela et favore longe melius

aientis:

AUegatur, imperatori licere omnia, ipsius esse universa.

Piespondeo, noli te gravare, imperator, ut putes te in ea, quae di-

vinasunt, imperiale aliquod ius, habere; noh

te extollere, sed,

vis divinitus imperare

esto Deo subditus, sicut scriptum est,
quae Dei Dco^ quae Cacsaris Cacsari. Ad imperatorem palalia per tinent,
ad sacerdotem Ecclesia; pubiicorum tibi moenium ius
coramissum est, non sacrorum '.
Dcnique, ne plura congeram, cum hominum mores inpraesenti
non iuxta nudae rationis principia, sed iuxta ratiouis Fide collu-

<

si

>

stratae

normam

Evangelicas praeceptiones temperari debeant;

et

maximum directe habitura est quoad ipsos rite

quoad doctrinas, quae cum iisdem connecluntur.

Ecclesiae influxum

informandos

Neque

et

id a potestatis politicae largitione recipit

vindicat iure. Moribus

advigilat et ad

-I

Epist.

5j

quem

alias

55.

sed proprio sibi

enim reaspe homines ad finem,

cui Ecclesia

auctoritate sua fideles dirigit, perduci debent.

ail

Marccllin.

ELEMEMTA

310

Unde qui liuic iure Ecclesiae verbis aut facto saltem contradicunt,
hi curani finis illiconcedunt sine facultate adhibendi media.
212. Yenio

fieri solent.

nunc ad nonnullis solvendas

dif(icultates

quae de

quam respectu politici Slatus Ecclesia postulat

Quarum praecipuas tantum seligam etmagisobvias.

independenlia

Dicunt igitur nonnulli pseudopolitici: Si Ecclesia civili auctoritati subiecla non esset, habereturASfaU(5 in Statu, et iurium aeque
vigentium conflictus; quodquidem ordini repugnat. Deinde Ecclesia est in Statu politico. Ergo ei subiicitur ; pars enim a toto dependet. Tandem,

si

secus foret, potestas

quaedam

extera,

nimirum

nalioncm dominaretur. Id aulem rationi adversatur,

pessumdat.
independentiam
et civilem
Resp. Si prima difficultas pondus aliquod haberet, non dependentiam Ecclesiae a Stalu politico, sed vicevcrsa dependentiam
Status politici ab Eccle&ia denionstraret, In hac enim allior linis,
maior extensio, et sublimior potestas conspicitur. Quare eadem
ratiocinandi forma sic aliquis argumentari posset: si civilis auctoritas Ecclesiae subiecta non csset, liaberetur67ttU(5in Statu^ etc.
At eam obiectionem fulilem esse nemo, qui sanus sit, per se non
iudicat. Nam tunc Status in StatV' habetur et iurium pugna, cum
duae potestates eiusdem ordinis supremum imperium sibi tribuunt et eadem uegolia sub eodem respectu administrare contendunt. Quod ita non est, cum alterarerumtemporalium, altera amPontificia, in

bitum rernm spiritualium

concordant inter

se,

sibi

vindicat

in mixtis vero 'amice

pro diversorum respectuum etrelationura

convenienlia.

Ad alteram difflcultatem repones; In primis etiamsi absolute concedatur Ecclesiam esse in Statu; non tamen sequitur id, quod
cupiunt adversarii.

Nam

Ecclesia esset in Statu ut

infert

anima

est in

quemadmodum loquitur S. Thomas nemo autem exinde

auimam corpori subiiciendam esse. Ratio enim subiectionis

corporc,

existentia unius in alio, sed ex aliis capitibus

non ex

desumi de-

bet, ex praestantianimirum fmis et excellentia naturae.

Verum anlecedens illud consideratione relatlva ambiguum

est,

absoluta autem omnino falsum. Nam relative sic Ecclesia est in

Statu, ut etiam Status sit in Ecclesia. Ecclesia enim est in Statu
quoad negotia temporalia, quae, ut dixi, legibus civilibus temperantur

contra Status est in Ecclesia quoad negotia spirituaha,

quae legibus Ecclesiae subiiciuntur. At

adhiberi

velit,

absolute

quam

illa

propositio

Ecclesia esse

enim altiorem amplioremque fmem

magis extenditur, quam Status; siquidem totum or-

in Statu dicenda est. Ecclesia

respicit, et

si

potius Status esse in Ecclesia,

lURIS

NATURAE

311

J3ein complectitur ac scopo ultimo et universali hominis advigilat.

At profecto fmis inferior altiori substat, et societas minor a maio-

re comprehenditur. Nec vero dici potest Ecclesia dividi in diversas

Ecclesias, prout societas civilis in diversos Status dispescitur.

Nam

maximae universalitati maximam eliamunitatem adiunomnino est in singulis regionibus ubi riget Fiet
eadem
git, et
unum ovile etunusPastor ^. Tum etiam minime cogitandum est
Ecclesiam veluti in Statum ingredi, cum potius Status omnes in
Ecclesia

Ecclesiam ingrediantur. Exstat enim iustilutione divina haec magna societas spiritualis, quae omnes gentes invitat atque ad se vocat; gentes vero, cum iili invitamento respondent, in ipsam intrant, ut flumina intrant in mare.
Denique ad postremam obiectionem respondeo potestatem Pontificis nemini fldeUum externam esse, sed maximeinternam.Pontifex

enim

est Pastor universalis

spiritualis; cui

gregis Christi et vere Princeps

omnes, qui Ghristianam rehgionem

prolitentur,

obedire adslringuntur. Eius proinde auctoritas singulis hdeUbus

magis interna est, quam potestas civihs siquidem ad hominem
;

magis animus pertinet quam corpus, ac magis

salus

quam

felicitas

temporaria. Unde

si

interest

Status ahquis

aeterna

pohhcus

potestatem Ponlificis sibi externam appehat, hoc ipso se ab Ecclesia seiunctum esse subaudit atque inter oves Ghristi minime se

adnumerari
i

IOHA.>,

fatetur.

X.

16.

-<K>><::r

ELEI\IENTA lURIS

NATURAE

LIBER m.
lUS

LMERNATIONALE SEU GE.MIUM

INTRODUGTIO
Principium

socialitatis,

quo homiues imbuuntur, non

sola civi-

tateaut natione sd cohibet; sed contendens ulterius ad universalem quamdam consociationem gentes incilat, qua noQ iam indivi-

dua cum individuis, sed regna ipsa

et popuh invicem colligentur,

ad iinem proprium naturae ralionalis
copiosius assequendum operam naveut. Hac universali genlium
societate forma ultima exhibetur morahs ordinis; qui ut naturali
plene consenhat, liomines non modo aliquos inter se, sed uuiversos, quotquot terram incolunt, quoad operaiionem deviricit, quemadniodum simihtudo naturae eos iam ante copulavit. Xec nisi
postquam ad societatem eiusmodi ventum erit, incitamentum naturae cessabit; quae ut individuum ad societatem domeshcam,
atque hanc ad civilem impellit, sic gcntes iam civili cultu gauden-

ac mutuis implendis

ofticiis,

ad novam eamque lahssimam etmaxime praeslantem iunctionem ineudam promovet.

tes

HiQC ius exsurgit internationale, quod relationibus respondet ingeutem ununi et uiteram et cuius principia tertio lioc libeUg

ter

15

ELEMENTA

314

sumus; sed ante

breviter explicaturi

perspicuitalis gratia eius no-

dislinclius declarabimus.

tionem
Age iam de iure gentium

sic

nonnulli disseruerunt, ut opinari

viderenlur illud a voluntate populorum, rebus exigentibus, derivari. In hoc numero non immerito coUocatur Grotius, qui in pro-

legomenis suioperis de eosic loquitur: c Sed sicutcuiusque civi tatis iura utilitatem suae civitalis respiciunt, ita inter civitates
aut omnes aut plerasque ex consensu iura quaedam nasci potue

runi et nala apparet, quae utilitatem respicercnt non coetuum

singulorum, sed magnae iliius universitatis et hoc ius est quod

gentium dicitur

mus

illud,

quoties id

nomen

litinferius de partitione iurisdisserens, ius

quod ex voluntate originem

quocl (jentlum
accepit

a iure naturali distingui-

omnium

aut

gentium ad

ducit, revocat atque ita detiuit:

muUarum

voluntate

vim obligamli

2,

At licct inter varias gentes iura nonnulla nasci possint vi pactiofoederum, quae forte iungantur; liaec tamen non ius gen-

num aut

tium absolulc dicluni, sed vokmlarium ct positivum constituuut.

Quarc cum pacta nonuibi paciscentcs ol)ligent; ius eiusmodi internaliouale positivum eas tantum nationes devincit, quae ad paciscendum inter se convenerunt. At vero, cum pactionibus eiusmodi relaliones naturales intcr gentes non violari sed confirmari debeant; satis liquet pactionibus ipsis supereminere ius quoddam
gentium absolule dictum, quod omnes omnino gentes adstringat
nec a consensu populorum aut voluntate imperantium sed ab
,

ipsa natura proficiscatur.

Unde

existil,

tabilibus principiis constet, prout

ut universahbus

et

tamen non individuis sed

immunatio-

nibus se mutuo respicientibus applicantur 5.

Hinc discrimen elucet quod inter ipsum et ius tum individuale
tum sociale intercedit. iSon enim ab iis differt ratione causac a qua
procedit, sed tantum ratione subiecti

lex naturae et ordo

rerum

quod informat. Eadem enim

obiectivus iribus hisce iuribus originem

praebet. Subiecta tamen diversasunt; siquideminiure individuali

respicitur individuum bumanum iuxta diversas relationes, quas
habet prout persona quaedam est, facto tantum naturae conside-

quidam perfectus hominum

sed quoad relationes dumtaxat internas, quae

rato. bi iure sociali consideratur coetus

Btabiliter sociatus,

De

Ibid.

iure hdli
I.

et 'pacis. Prolcrj,

. XIV.

5 Ad rem Yattel

Le

clroit

dos jjens n' cst orglnalrement autre chose que le

(Iroit dc la uaturc ap|ili(juc aus natious.

Le droit des gens,

t.

prelim. . V.

lURIS

nimirum

vel socios se

mutuo

NATURAE

Sl5

respieientes afficiunt, vel iuter socios

et publicam auctoritatem vigenl. At ius internationale populos eorumque rectores contemplatur quoad relationes externas, seuquae

non

inter partes

eiusdem corporis

politici,

sed inter diversa poli-

corpora intercedunt. Quapropter societatem illam supremam

respicit, quae plus minusve stabiliter ex omnibus civilibus societica

tatibus efiformatur.

Ex

his via sternitur ad huius Ubri partitionem

innuendam.

Nam

Priindividuum dupliciter ad aUum individuum referri potest

mum, quatenus manu solius naturae cum ipso alligatur, atque ideo
deinde
in statu eliam soUvago officns erga aUos adslringitur
poUtici
corporis
una
eiusdem
constituta,
civiU
societate
quatenus,
fere
pacto
diversae
respuConsimiU
cum alUs membrnm efficitur.
bUcae aut nationes duplicem considerationem obiiciunt. Primum
enim spectari possunt in statu mere nativo, quatenus seorsum
cum mutua independenUa enascuntur; deinde, quatenus ad societatem unam internationalem stabUiter efformandam impulsu naturae incitantur. Et quoniam eiusmodi propensio ab ipsis posilive
:

complenda

est,

ut effectum,

quem

involvit, sorUalur

oritur hinc

ut positivae societaUs internationaUs efformaUo, quamquam iialuraUs dicatur, propterea quod ordini et propensioninaturaerespon-

execuUonem a voluntate atque a convenUone

siquidem ex aequaUbus et inter se minime
dependeat
humana
at in praesubiecUs parUbus exsurgit. Id suo loco expUcabimus
senti innuere voluimus, ad materiae parUUonem proponendam.
Postquam enim in statu mutuaeindependentiae relationes populorum tempore tum pacis tumbeUi perpenderimus de posiUva iUa
consociatione genUum in corpus unum internationale dicemus.
Quae quidem omnia tribus disUnctis capitimus persequemur.

det; tamen quoad

CAPUT PRIMUM
DE PACIFICIS RELATIONIBUS NATIOISOf.

Tria hic tribus articuUs inquiremus:

mutua nationum

ofUcia ge-

neratim; naluram commercii, quo sibi invicem opitulantur; obligaUonem foederum, quibus nova onera sibi mutuo imponunt.

liLEMENTA

310

ARTIGULUb PllLMUS
Dc mutuis nationum

of/iciis.

2I0. UL observat Vallel, vix speraailiun est fore

ab

accoiiunoileiit iiatiirae vocilius atqiie

iit

facilc aures

iiiCereiKla iniuriaabstine-

antii, qni p jleiilia et viribus excellunt, durn ad imbecilliores oppriuiemlos certa spe ulilitalis pelliciuiitnr i. Id potissimuin de natioiiibus veruin est. Ul eniui runesta ijuaedam experientia semper
docuit, genles, quac viribus abundant, vix aut ne vix quidein a

proprii iinperii liinitibiis vicinorum clainuo

propter solam boneslatis lauLlem et

aliena diripiiint,

modo

ramquc perdcre

videri possent ii,

vim

dilatandis

sed facile,

temperaut
si

possunt,

Quare oleum opequi de universali iustitia ac do

sc aui^^eaot et locupletent.

conservandis praecepta
Iradunt et lon^a conscribunt volumina. Veruin niinis iniuriosum
essetbominum gcncri, ob Irislia nonnnllorum exempla, sive fre-

nuituis

liumanitalis ofiiciis iulor

f,fentes

quentia sint sive infrequentia, desperationem indiicere moralitatis

humanac, nec quidquam valiluras existimare naturae praeceptiones, adversus cupidilatumslimnlos et pliilautiae invitamenta. Ce-

tcrum, quidquid dc bac re sit, sempcr consultum eritatque utilc

ea, quae a uatiira ct ordinc praescribimtur, patefacerc et incul-

utbarumlegum

violalores saltein

contemplu plcctantur,

et si Ileripotest,

care,

communi

vituperatione et

a gravioribus iniuriis infc-

rendisdetoi-reaulur.
214. Id itaque prac oculis babentes legeni nalurae quoad mutuas nationum relationes indicare aggrediamur. Ac primum nc,

mo non videt fundameutum omnium oflicioiiuu, quae geutes omnes

mutuo amore collocandum esse. Si enim
natura iudividuos Iiomines bac lege adstrinxit, ut sc vicissim dilivicissim deviuciunt, in

maxienim idem bomo conlinetur, scd magis aucLiis; uou modo ob mullitudiuom qua coullatur,
verum etiam prupter uobiliorem statum, et quoad uaturae princigant, ct altcr alteri

me verum

idembonnm, quod

sibi cupit, appetat; id

cst de integris nalionibus. Ilis

pia magis evolutum. Quarc,

cum obiectum

louge dignius per intc-

gras nationes offeratur vividior naturae propcnsio ct maiur orac proinde jmperiosiorc
dinis exigcntia explicetur necesse est
,

voce lex rationis suis praeceptiouibus

Le droit des QcnSj

t.

I^ liv.

IIj

di

!.

instat,

NATURAE

JUPIS

yAY
quod subiecta utrinqiie diversa sint; quippe amor, qi.io individna liumana seorsum dilieimus,
cum amore quem nohis ipsi del^emus componi exigit; at amor
quo singulae geutes alias proscqui adstringuntur, conciliari debet
cum amore quem unaquaequc ipsarum sibi et sociisundc conslat
exhibere obligatur. Ex quo lic ut norma aliquatenus varietur et
diversi limites exoriantur. Saepe enim quud persona individua
In lioc tantiim elucet tliirereDtia,

si suam utilitatem propter aiterius

uiihta[em poslhabeat, ac privatnm detrimentum incurrat ut al-

ciim laude praeslare potest

teri benefaciat; id

Qm

erit.

cum

populis factu

difiicile,

arcto teneantur officio

rectorihus vero vitiosum

bonum

reipublicae

cui

procurandi nequeunt ulilitatcm gentis alienae utilitati gentis propriae anteponere. In hoc igitur ne excessu aut defectu pcccetur, iura et oflicia comparari debent inter se iuxta regulas quas alibi indicavimus, ut appareat quodnam vi ordinis ius
aut ofticium in coUisione magis urgeat. Ouod profecto iudicium
difiicile non erit ei, qui rectitudine animi et amore virtulis ornetur
eamque potius consulere quam regulas muliipHcare opportunum existimamus.
praesident

215.

Ut quaeque individua personali dignitato

aequalia

omnino sunt

fruuntur

et

quae ex hominis naturae scaturiunt; sic corpora pobticamutuo independenlia

propria etiam personahtate gaudent
ac vicissim aequiparantur
respectu iurium ex hac personalilate emergentium. Xeque in hoc
ulla discriminis ratio desumi potest ex maiori numero sociorum
inter se in iuribus innatis

enim

aut amplitudiue potentiae aut divitiarum copia. Ut

homo
homo
sic

pusillus

omnium egenus, aut imbellis viribus, non minus

quam dives et grandiore aut validiore corpore utens;

et fere

est,

respublica utcumque angustis conclusa limitibus aut rerum

penuria laborans, aut cultura rudiore praedita, aequalia iura sihi

vindicat acregnum utcumque potenset vastum et maximo gradu
cullus civilis ornatum. Eiusmodi autem aequalitas, ut quisque per
se facile videt, ex eadem natura dimanat, ac proinde in iuribus
cernitur, quae ab essentiaipsa societatis proliciscuntiu'; quaecertacumdem habent titulum idemque fundamentum nempe naturam hominis et factum consociationis politicae.
Ouod si de aliis sermo est quae in facto aliquo Immano fun,

dantur, respectu cuius singula e societafes differunt inler se

non aequalitatem praescferunt, sed discrepantiam;

bacc

et aequalia dici

possunt in hoc tantum sensu, quatenus aeque reverentiam

servanliam ab aliis postulant,

et

ob-

I-LK.MENTA

SIS

216. Si quaevis societas iura alterius colere debet, hoc profecto

praestare tenetur, ul nemini detrimentum inferat; idque

primum

eorum omnium, quae ad alias socielates utcumque perQua do rc eodem ferme modo disserendum est, ac de singulis individuis. Ut enim individua seorsum inspecta neminem
lacdere debent quoad bona tum interna tum externa; idem di-

respeclu
tincnt.

fcndum

est

dc civilibus societatibus

bus constent, eidem

Dco lala est.

quae profecto, cum liominiquae hominum generi a

legi subiiciuntur,

Prolubctur igitur in primis iure naturae ne ulla natio

alteri

nalioni libcrae indepcndentiam adimat, nisi ius belli id ferat, de

doinceps cloqucmnr. Xalio enim vi independentiae vivit, et

proinde ca spoliari idem est ac socialcm mortcm oppeterc. Quare

qiio

qni dilatandi impcrii ciipiditale innocuas nationes debellant et

propriae ditioni submitlunt, iure latronibus assimilandi sunt, ut-

cumque

militari gloria clarcscant.

Hoc enim dumtaxatab

iis dif-

infercnda vi non paucis sociis scd plurium collectionc stipcntur, el arlis bcllicae rcgulas adbibcant. Quo loco sa-

ferunt,

quod

in

egoquinaidem magna

pienter Pirata Manicas respondisse fertur Allexandro

vicula piratam ago, pracdo

nominor

tu^ qui

classe facis^ haberis Dcus.

Dcinde vetitum est quidquam efficere quod aliarum gcntium perfeclioni el tranquillitali opponatur; tum apcrle aut simulatc alie*
nos socios ad crrorcs ac vitia pcllicere, aut intestinas in aliis regnis fovere discordias ct rebellienes.

singularum nationum dominium et proprietas reverenda

magis quo ius communitatis sanclius est, quam ius
individui. Quo loco considerandum estnominc proprietatis natioTertio,

sunt, idque co

omne intelligi, quod natio possidet iusto titulo, sive origiquadam possessionc, sive nova iuris adcptione/itemquedominium gcnerale nationis plenum esse et absolutum, itaut anullo alterius nationis intluxu pendeat. Qua in re dominio individuorum minime assimilatur, quod limitibus per leges civiles circum-

nalis id

naria

scribitur, et iuri

eminenti subest societatis adquamilla individua

pertinent. Et ratio discriminis manifesta est.

Nam individua,

quae

unum

corpus politicum copulantur, totius reipublicae auctoritati subsunt; at contra nationes, ut supra dixi, aequales sunt intcr se, et eodem fcre modo se respiciunt
quo individua invicem
dissociata. Ut igitur individuum alteri individuo, a quo non pen-

in

det, in

usu

et

dominio propriae

rei

singulis nationibus respectu aliarum

non subiicitur; sic etiam de

nationum indicandum est.

319
NATURAE
Hoc vero non vetat qiiominus una gens apud alleram bona posiure nimirum sic restricto et susideat at more individuorum
lURIS

bordinato,
nis, iu

quemadmodum bona

qua bona

illa

possidenl privati cives eiusregioreperiuntur. ^ec plane concipi potest ut com-

muni et consueto iure proprietatis gens una apud aliam gentem

rem possideat dominio prorsus independenli. jN'am dominium
imperio connectitur et iure supremae potestatis. Quare exerceri usquam nequit, quin lioc ipso supremum
imperium ibidem exerceatur quod quidem nationi nulli in territorio alterius nationis liberae et independenlis competere potest.
omiiino independens

cum

Atque haec alterius dominii reverentia usque eo extendenda

est,

ut nulla ralione liceat exterae genti actum quemlibet iurisdictionis exercerein territorio alterius; auteius violare confinia ingressu multitudinis armatae, vel etiam inermis sed turmatim et sine

Tum etiain

gentem defamae maculas aspergere. Et quoniam summi imperantes totam rempublicam repraesentant; iniuria, quae forteipsisinferantur, tamquam toli societati illata consiauctoritatis venia.

genti nulli licet alteram

decoris nota inurere aut eius

deranda est.
Denique, ne plura consecter, ad reverentiani iijribus alteriua
nationis debitam pertinet ut haec in usu propriae Ubertatis minime impediatur quoad ea omnia, quae relationibus tum iuternis
lum etiam externis pro naturali aequitale respoudent et nuUum
ius perfectum aliarum gentium laedunt. Quod ius independetiae
et libertatis profecto violaretur, si extranea gens gentis alterius
interno regimini illegitime se immisceret, aut relationes eiusdem
cum aliis liberis nationibus impedire aut etiam moderari vellet,
aut contro^ersiae ulbus dirimendae iudicium sibi adscisceret.
,

Atque haecquoad

ofticia internationalis iustitiae innuisse sufficiat.

vero benevolentiae, cum non minus nationes, quam individua, lege naturae teneantur ea quae singuU homines ahis praestare adstringuntur, nationes etiam invicemexhibere obhgantur. Qnare qui rebuspublicis administrandis assident
217.

Ouoad

officia

non sic propriis civibus consulere debent, ut dilectionis erga rehquas societates auiuuiversum iiominumgenus obliviscantur. Ad
remTulUus: Qui civium rationem dicunt habendam, externo rum negant; hi dirimunt communem humani generis societa tem, qua sublata; beneiicentia, liberaUtas, bonitas, iustiUa fun ditus tolUtur; quae qui toUuut, etiam adversus Deos immorta les impii iudicandi sunt, ab iis enim constilutam inter homines
societatem evertunt
Immo vero si civilis socielas ad homi'

De

0/ficiis

1.

III, e.

Y.

ELEMENTA

320

nem nohilitancliim atqnc pcrriciendiim spectat; cx eius institulione non modo non dissolvunlnr miituae omnium liominum relaiiones a natura emergenles, sed polius augescunt et melius explicanlur. Kt qiioniam ollicia, quibus liomo liomini devincitur, noa
quaienus ne alter alteri noceat proliibent;
solum ncfiantia sunt
,

verum etiam sunt

ariirmanlia, (luatenus utaliis benefaciamiisim-

porant: haec fortiori iure inter divcrsas et dislinctas ualiones vigeant necesse est. Non modo enim in iis vividius potentiusque hii-

mana

ualura relucet; verum etiam iunclione, qua constant, plu-

rihus abnndant pracsidiis, quam iudividua scparala; atque ideo

ofticiis cinsmodi iongc mclius salisfacerc possunt.

Eorum autem

offlciorum exhibitio hac praecepiione regitur: ut

quacquc gens aliarum gcnlium salutem et fclicitatem amct procurctque hac tamcn conditionc, nc officiis, quibus erga scipsam
adstringitur contradicat. Cum enim quaeque societas arctissima
quadam obligatione tencatur prospicicndi bono sociorum, quibus
;

dctrimentiun infcrrc, ut aliis bcnenon adco sit lcvc, tc bonum quod

hoc
faciat; modo dclrimcntum
ut recta ratio iioc illi antealiis alTertur non adeo sit pracslans
poncndum suadcat. At eiusmodi exceptione subaudita, rcgula geralis illa cst, qiinm inniiimus. Onamquam enim individuum, qui
coalcscit; ncquit profccto

tiis

suimctipsius est dominus, possit

cum magna

vitae eliam iacturam facere ut aliis opitulclur

sonam moralcm

laude bonorum et
'

id

tamen

socictatis transfcrri ncquit, nisi explicitus

in per-

omnium

sociorum conscnsus accedat. Oiiod si cousensus hic desit; nefas

est populorum rcctoribiis, civcs, quorum incolumitali consulere
dcbent, ad grave dctrimcntum subcuudum cogere ut aliis opem
ferant; cum boni socialis non sint domini scd curatores, nec heroicae virlutis exercitium a subditis exigendi ius habeant.
Hinc gcneratim limitcs bcneficcntiae erga exteras nationes exercendae, ab ofliciis prospicicndi bono propriae gcntis sumendi sunt.
Quoties igitur huius iactura

non

incurritiu', debet profecto natio

quaevis alteri opitulari, quae forte gravi aliqua indigentia vel caincommodum aut pericu-

lamitate prematur, etiamsi leve aliquod

naturam pro omnibus gonmaximos labores molestiasque suscipere, imitantem llerculcm illum, quem liominum fama benoliciorum memor,
in concilio caelcstium collocavit; quam vivere in solitudine, non modo sine ullis
-I

i(

Pi-aoclaro Tulliiis

tibus,

si

fieri

jNFagis ost,

inqnit, soounclum

possit, conscrvandis ot iuvandis

maximis voluptatibus, abundantem omnibus copiis

<i

molestiis, scd etiam in

ti

excelsas etiam pulchritudino et viribus.

mo

ut

Quocirca optimo quisque et splendidissi-

ingonio longe illam vitam huic antoponit.

De

Offic.

I.

o,

c.

I.

lURiS
lura subitura

sit.

intestinoet civili

aut

eam

NAttkAE

321

Hinc si quando intercidat ut gens contermiQa

bello laceretur, itaut adcertuminteritumruant,

iniuste praepotcns

quidam

liostis

profecto cbaritas iubet ut vicinae gentes,

invadat; internationalis
si

possint,

opem

ferant,

ac propinquam nationem a periculo eripiant. Quod dum faciunt,

sibi etiam consulunt; malum enim vicinorum nequit ila se cohibere, ut in alios deinde non propagetur, Itemque si fame aut pestilentia aut aliis

aerumnis"(initima natio laborat; tenentur abae,

modo quo valeant, auxiliari, adhibitis cautionibus nepdem aut

consimile malum otfendant. Praecisis autem hisce pcriculis', oftieo

semper quaeque societas adstringitur conferendi aliquam operam ad ceterarum gentium salutem et prosperitatem.
Maxime vero necesse estut perfectionem, quae animum et mores attingit in ahis augeant, sive opera sive exemplo sive etiam
prudenti consiiio. Tum ut amicitias exerceant mutuas, nec committant ut sua culpa pax defervescat aut aliquid patretur a sociis
quod mutuae cum aliis genlibus concordiac ofticiat. Immo vero
si quando litigium intervenit; iltud dirimere satagaut legibus pocio

tius aequitatis et benevolentiae

quam

cupiditatis aut

ferociae.

promHaec summatim
ptumque sint omnibus.
Tantum observatum volumus eiusmodi officia beneticentiae eorum numero contineri, quae imperfecta vocantur; quae licet 'poslulari possint, vi exigi minime possunt. Nam quod proprium cst
innuisse satis est, cuni per sc pateant in

oriiciorum iraperfectorum, in iis iocinn habef; nimirum denegari

posse, qniu iusiilia proprie dicta lacdatur. Curaenim ita exerceri

debeant, ut socielos ofticiis sibi debilis minime desit; iudicium de

eorura obhgatione et opportunitatc ab eadera persona profcrtur,
quae illa exercere tenetur. Et mcrito; haec enim dumtaxat conscia est indigenliae,

qua

aflicitur, et facultatis

qua poUet,

et ofti-

ciorum qnibus erga seipsara aclslringitur. Quod si Jiis pensatis,

quid in bonura aliorura facere obligetur, male detinit; id quidem
culpae ipsi tribuitur, at raere internae; quae proinde a Deo plectetur, sed tribunali

humanonon

subiicitur.

Xemo

igiturrespectu

horura ofiiciorura ius suura violaturaesse evidenter ostendere potcst. Quare ad illud repetendura vim adhibere nulli fas est. Gontrariura accidit in officiis perfectis, quorura neglectu cuni violetur
iudicium de iis iam prolatum est
iustilia et evidens ius alterius
;

Yoce naturae, quao proinde facnlialem tribuit adliibendi

15*

vira.

ELEMENTA

S22

Articulus

II.

Dc commercio.
218.

Fa amore

qno naliones

se inyicein prosequi dehent

ac

mutuas utililatcs piocurare luciilentcr scquilur ut ad commercium et pcrmutationem rerum necessarium aut utilium inter se
exercendum o])ligenter. Gum enim natura non omnia ubique gi,

gni, sed alibi fruges, alibi pecora, alibi melalla, atque ita de aliis,

abundare voluerit ostendisse yidelur se mutuam quamdam iunctionem gentium optasse. Immo vero iiac bonorum discrepantia
;

gentes

omnes vicissim

indigentiae

inter se subiectas esse voluit; siquidem

quae inde enascuntur

generatim afllciunt

mutuae sunt atque omnes

qui autem eget

ei
qni abundat
fit obad commuuicandum cum alia natura
ordinavit, atque ad bencvolentiae exercitium vietiam propriae uti;

noxius. Sic gentem

unam

litatis adegit.

Nec vero materialibus dumlaxat indigentiis commercium subsed moralibus etiam indirecte saltem favet. Etenim non
modo diversas gentcs ita miscct ut quod genitum est usquam
id apud omnes natum esse videatur
sed etiam ampliori culturae quoad scicntiam alTerendae ac moribus temperatioribus efvenit

liciendis debitaque lenitate

dium

donandis

tamquam validissimum me-

Maximopere enim evolvit intelligentiam propter

varietatem et copiam obiectorum quae respicit propter distantium locorum inspcctioncm ad quae terra marique bomines mercium permutandarum gralia adducit propter iuges stimulos
quos menti addit ut nova media excogitentur quibus mercatura
latius exerceatur atque exinde copiosius et facilius lucrum referapraesto

est.

tur

denique propter

sarum nationum

mutuam

veluti

fusionem ingeniorum diver-

quam inducit et contactum morum oppositorum, ex quo mutuum temperamentum et maior explicatio virium
,

efflorescit.

Hinc iure observant philosopbi

gradum cum commercio connecti

maximum

culturae nationalis

rudissimum

vitae genus
quod solo venatu aut pastione continetur. Inter haec
medium locum occupat agricultura et artium mechanicarum usus;
ita tamen ut agricultura domesticis et civilibus virtutibus exco;

sicut

illud est,

lendis, artium usus externis culturae ornamentis

Illa

enim

familias certo loco affigens

excludit ac gtabilem

permansionem

magis deserviat.
vivendi raorem

nomadum

suppeditat;

tum eliam curam

ItJRI

prospiciendi in

NATllRAE

3^3

postemm solertiamque mediorum comparandorum

atque ideo priidentem et providum colonum efficit. At

vero artes longe maiorem numerum obiectorum respiciunt quo-

iavolvit

rum magna

neque statis tantum

temporibus sed assidue et continenter exercendae industriae et
utilitatis capiendae occasionem et materiam praebent
acuuntque veUomenter ingenium respectu inveniendorum instrumentorum, ac relationum perspiciendarum quae causas iuler et effepars ab agricultura exhibetur

ctus intercedunt.

219. Yi naturae

ut diximus

nationes ad commercia exercen*

da inducuutur et quandoque obligantur idque propter mutuam

dileclionem
qua gens quaevis ad aliarum felicitalem operara
suam conferre debet. At eiusmodi obligatio si extrema tantum
;

necessitas excipialur

imperfecta est

cuius proinde observatio

minime potest. Gum enim nationes ita ad aliarum felicitatem concurrere teneantur, ut sibi non noceant; earum profecto
proprium est iudicium quo detiuiatur utrum tot et talium mercium importatio vel asportatio iis conveniat necne. ludicium enim
circa ofticia
unde quis erga seipsum adstringitur ad eamdem
personam pertinet quae illis urgetur nec ab alio usurpari povi repeti

test

qui nuila in ipsam auctoritate poileat.

aequales inter se sint et

mutuo

Cum

iudicandi hac in re obligationem aiterius. Quare

morum

igitur uationes

independentes, nulii ius competit

,

licet

inhumana

quae siquae apud ipsam abundant, aliis iusto pretio vendere detrectet; lamen eam ad id vi cogere iniustum est.
Kihilominus haec obligatio ex imperfecta in perfectam migrare
quae ut siugula individua
poterit vi contraclus vei pactionum
sic etiam natioues adstringunt severa ratione iustitiae.
220. Ex iis, quae modo dicta sunt, manifeste consequitur ius

habenda sit et a
ne legitima causa
,

honestate discedens ea natio

esse nationibus iibere exercendi

quascumque ahas

res

commercium prout

gentes, quae suas merces

cum

apud
commutare

iubet, et

ipsa

consentiant. Qnare rationi coulradiceret et ius laederet ca nalio

quae coinmercii exercendi facultatem apud ahquam gentem sibi

ex peculiari contractu
concessum fuerit.
Integrum etiam est cuique genti mercium extranearum importalionem, aut propriarum exportationem prohibere, vel ad utraraque coercendam onera ahqua mercatoribus et vectigaUa imponere,prout propriae ulihtati magis conducere iudicabit. Ad lioc tamen
volendum iusUs rationibus adducenda est, ne ad arbitriura et temere commercio pedicas et impedimenta iniiciut, Mutuae enim be-;

dumtaxat

ipsi libere

vindicaret, exclusis ahis; nisi id

o24
nevolentiae iex, tiim geiiles

KLEMENTA
omnes adstringuntiir,

profecto inbet

quantum cum propriae felicitaliscuraconciliari

potest, ad commercium fovendum et sospilandum nitalur, atque
idcirco et eius libertatem promovendam pro virili sua parte conferat. Commercium enim procul dubio magis prosperatur liberta-

ut qiiaeqiie nalio,

tis aura, quam si multiplicatis oneribus coarctetur. Gum autem

nationumcommercia, propter eamdem physicam legem, qua omnes
res humanae moventur, primaevae corruptionis iacturam facile

patiantur;

omnimoda eorum

libertas in liceutiam facile degene-

ral; ita ut praepotens quisrpie sive industria sive divitiis imbecil-

curandum

est, ut libertas, de qua

Potissimum caveaturoportet, ne
natio nationi nocivas vel periculosas vel mores nimium emollientes et futiles merces importet, aut necessarias vel utiles plus aequo
extrahat. Quamobrem consulendum est, ne ex eius praepostero
tis*u societas non bonum sed polius delrimentum capiat. Alque id

Jiores opprimat. Ilinc diligenter

dixi, debitis connniis coerceatur.

opportunis legibns impedire, et

statis et

communis

commercium

utilitatis limites

conlinere

intra proprios hone-

bonum

erit,

immo

ctiam necessarium.
Donique ne plura consccter, quac potius ad politicam oeconomiam quam ad ius natrirae speclant; quoad impedimenta quae

mercibus alienis importandis apponimtur, norma etiam desumenda est a tenore quem aliae gentes respectu mercium eius nationis
sorvant; siquidem rationi non repuguat ut severius cum iis agatur,
qiii eamdem severitatem erga alios pro sua adhibent utilitate.

Articulus
De foederibus

et

III.

iure legationis.

221. Pactiones inter diversas gentes amiciliae aut mutui auxilii

aut

commerciorum

gratia a publica auctoritate sancitae, foedera

Yel etiam contractus internationaks nominantur. Haec, ut quisque

per se facile videt, duplicem utilitalem important, quatenus nova
vi roborant, nempe fidelitatis vinculo obligationes a natura proficiscenles, et officia imperfecta in perfecta convertunt ^. lamvero

-I

Hinc contra Puffendorfiuiu apparet, eiusmoili foeJera quae ipsum ius naturae

confirmcnt, inulilia

servamlae

fiilei

non

tiae legos erga cives,

Nam

Quod

si

oLligationi

ex honestate

proficiscenti officium

gcntes illae Larbarae considerentur, quae iusti-

non item erga alicnigonas, custodicndas opinionis errore ar-

Litrantur; profecto patet

omnino

esse.

adiunjrunt.

respectu ipsaruin

non niodo proficuum

esse ut obligationcs, a natura exortae, pactione rol>oi;entur.

scd necessarium

NATURAE

lURIS

325

ea pangere ad supremam potestatem pertinet; conventio enim puquae videlicet nomine societatis fiat, nonnisi eius propria
est, qui socialem operationem moderatur, et ad reipublicae utilitatem procurandam incumbit. Haec autem ut patens est nonnisi
blica,

in eos quadrant, qui

tuuntur;

dus

summa

potestate potiuntur, et totius socie-

gubernaculo assident. Oui contra lanta praerogativa desti-

talis

cum

lii

non

aliis

perantis conventum
nisi ratihabitio

quamdam

nisi

aliler,

ex n"iandato supremae

gentibus inire possunt. Quod

potestatis, foe-

iniussu supremi im-

aliquod faciant, id foederis vim non habet,

summae

constituit

si

'.

potestatis accedat, sed

tantum sponsionem

Denique distinguenda sunt foedera, quae,

ut dixi, contractus sunl publici

nomine

totius societatis et pro-

pler eius utiliiateminiti, a pactionibus privatis, quae forte fianta

nomine dumquae nomine societatis in pactuni

deducuntur, si transeuntia sint, atque actum quemdam peculiarem respicianl sine diuturna satis temporis successione; non foedera appellantur, quae durationem semper aliquam inchidunt, sed
generali conventionis aut pactionis nomine designantur.
2i1. Gum foedera contractus quidam revera sint, quosnonperrectoribus populorum privati emolumenti gratia et

Immo

taxat proprio.

ipsa,

ilia

sonae individuae sed corpora politica inter se paciscuntur; reguiisdem temperantur, quae pro contractibus generatim anatura
dictantur. De liis in iure individuaU quantum satis erat disseruimus atlamen clarilatis ergo aliquid hic speciatim rei, de qua

lis

agimus, applicare opportunum

erit.

cavendum estne obiectum, circa quod

aut iniuslum
sed omnino requiriturut

Principio igitur diligenler

foedus versatur, turpe

sit

re honesta et iicita conlincatur.

Neque

tractus cadit; sed in finem eliam, ad

id in

materiam tantum con-

quem

per se spectat, atque

quae finem autrem praestandam comitantur. Si

enim quae ex hoc capite moribus consentanea non sint, irrita faciunt individuorum pacta; fortiori iure vim detrahunt conventis
societatum, quarum actiones moratiores esse debent propter maiorem dignitalem personae morahs et coliectivae quae iunctione
plurium humanam naturam nobihus repraesentat. Hinc nuha sunt
in circumstantias,

-I

Ct

Sponsionis diffcrentiain a foederc

lils

verbis tlcelarat Grotlus

sponsionuin discrimine adiri potest Livius

<i

csse (juae fiant iussu

obstringitur,

summa mandatum

tangit,

De

si

minus

sunimac

potcstatis, ct

stetur dictis.

eius rei

1.

2,

IX,

c.

aliquid

De foctlerum

ubi rccte nos tlocct focdera

in quibus ipse populus irae divinae

Sponsio auiem

non habentj

iure belli et iiacis

lib.

est,

ubi hi, qui a potcstatc

promiKant quod illam

proprie

ELEiMENTA

?}2{\

foedera, quae, exempli causa, ad

iniquumbellum gerendum

fiant,

aut quae in certam societatis iniuriam, vel in religionis detrimentum, vel rainani populorum redundant. Gnm enim liaec legi naturae advcrsenlur, nullarn ex ea yimobligandi in se derivare possunl; obbgatio autem nulla concipitur, nisi a natura ratione aliqua cnascatur. At rebus inlionestis exclusis, cetera, de quibus

geutcs inter se paciscuntur, lideiiler sancleque servari dobent,

cliamsi iacturam aliquam, quae moribus non contradicat,
airerant.

Ktenim

niliil detestabiliiis

est perfidia sociali,

soluni alterius partis contrahcntis ius laedit, sed

et

secum

quae non

communis

pacis

concordiae fnndamenta diruit.

22'j.

Ad foederum partitionem quod

ut alia sinl (juae

rem

attinet,

ea dividi possunt sic,

iam pertinentem,

respiciant ad ius naturae

quae iuri naturali aliquid adiiciant. Prima etsi obligationem naturae subaudiant, eam tamen validius confirmant. Quare inutilia dici nequeant; potissimum si cum g:enle barbara et
efferata agitur, apud (piam ius nalurae valde caligat ^. Posteriora
obligationem, quae ante non exstabat, gignuut vi lideiitatis; ct
dispesci solent iaaequalia et inaequalia. Illis partes contralientes
sibi vicissim spondent res easdem aut saltem aeqnivalenles; bis
contra quoad condiliones diirerunt, siquidem una pars plus commodi aut operae se praestituram esse paciscitur, quam receptura
sit ab altera.
Estetiam alind gcnus foederum inaequaUum, cumvidebcot respublicae, quae foederantur, non se vicissim aeqniparant quoad
vires vel dignitatem, sed una alteri anteponitur, ac proinde plus
bonoris aut iurium sibi arisciscit
servaia tamen alterius inde-

alia vero

pendentia.

Deinde foedus dispartiri potest in reale ei personale prout diet principalitcr rempublicam ipsam, aul personam potius
principis afficiat. Si enim hoc posterius intercidat: obligatio, quam
foedus fert, cum societateni liget vi personae cui baec subiicitur,
ea intereunte dissolvitur. Contrarium accidit, si foedus reale sit.
Etenim cum societatem ipsam per se adstringat; morte principis
non desinit sed successores etiam ad fidem servandam obligat.
An vero foedus aliquod pulandum sit reale vel personale, id ex
verbis, quibus expressum estetcircumslantiis etfine potissimum
^

recte

diiudicari debet. Sed

nem

oplimum

erit

omnem

dubitationis occasio-

eripere aperta rei declaratione, quae in feriendo foedere

fiat,

ad liligium deinceps declinandum. Animadvertendum tamen

esl,

il

Yide Grotium loco supra

citalo*

lURIS

NATURAE

327

ipsa foedera realia ia perpetua dispesci vel temporalia el saepe

pro peculiari tantum negotio iniri posse.

Atque liaec de diversis foederum specialibus delibasse sufficiat.
De ritibus vero, quibus celebrari solent, nihil diciraus; cum bacin
re nihil determinatum natura sit, sed omnia a voluntate et usibus
populorum pendeant.
224. Deniqiie de foederum solutione ut aUqua attingam
primum dissolvitur foedus per mutuum consensum partium. Xihil
enim tam naturale videtur quam ut obUgatio iisdem causis destruatur quibus unice genita est. Quod si una pars tantum a pactione impienda resiliat; liberum manet aUeri parti autinudelem
socium ad standum conventis adigere, aut foederi nunUum mittere
ac se omni obligatione solutam exisUmare. Deinde, cessat foedus
,

morte foederati. Unde, si foedus erat personale, defuncto principe,

qui illud iniit, exUnguitur; sin fuerit reale, dissolvitur morte ciyili reipubUcae, cum videlicet gens foedere adstricta propriam amitUt politicam existentiam ex eo quod Iransfertur in aliam gentem eiusque ditioni subiicitur. Tertio, dissolvitur foeduslapsu temporis ab eo determinaU sive expUcite sive eUam impliciie. Postrenio cessat propter absolutam et perpetuam impotentiam; cum videdelicet aUerutra pars

rem pactam

sine sua culpa implere

non

possit.

nunc ad aliquid breviter innuendum de iure legatioquo certe nationes ornantur. Hae enim, ut saepe dictum est,

225. Venio
nis,

pro re nata ofUcio tenentur sibi invicemopitulandi, acfovendi mutuam dilecUonem, ad quam naturae cognatio omnes homines adstringit.Hinc consequitur ius communicandi inter se, et ofUcium non
decUnandi media, sine quibus eiusmodi communicationes et mutuae amiciUae exerceri non possent.
Immo etiani ne tempore quidem beUi haec naturae cessat obUgaUo; siquidemnon ad dissidendum inter se sedadpacem et concordiam alendam gentes naturaUter incitantur. Unde quodcumque
sitlitigium, quofortediscrepent; patens vita semper manere debet
ad iitem paciUce dirimendam atque ad veterem renovandam amiciUam. Utraque autem ratio luculenter evincitiusmittendi legatos
aut internuncios, tum ofUcium eos adraittendi ac postulationibus
auscuUandi quas iUi deferunt. Xam qui ius habet eut officiura obtinendi finera, ius etiara habet adhibendi raedia quae ad finera consequendum sunt necessaria. lam vero nationes earuraque rectores,
cumeiusmodicoraraunicationesiraraediate per se exercere nequeant, aUquos seligantnecesseest catos sciontesque viros, quibus tantura delegent munus qui proindc adminisVri aut lcijati aut inUr;

ELEMENTA

328

nuncii^ aiU alio, quo lubet, nomine nuncupantur. Nomeh saepe diversumest; sed res nomine latens semperesteadem,qnae in hoc
unice vertitur ut eiusmodi homines pnbUca tractandi negotia apud
exteras genies

munus

aut principem apud

suscipiant, ac propterea propriam nationem

illas

repraesentent.

consuetudo et mos gentium varios hornm hominum

distinxit ordines, quibus diversa munia, diversas praerogativas, diversum represcntationis modum attribuit; quae omnia, cum non a
natnra sed a posilivo iure gentium determinentur, exlraambitum
nostrae tractaiionis evagantur. Ea proindc hic praetermittimus;
quemadmodum etiam niliil dicimus de rel)us aliis, quae quoad praesentem materiam a conventis gentium introdiictae sunt, nimirum
ut eiusmodi legati stabiliter resideant apud gentes, ad quas mittuntiH'; ut tempore belli non mittaiilur
nisi ante per lubicinem
aut tympanotribam, tamquam per inlernuncios absohite inviolabiles
uegutialionis inclioalio proponatur, ac venia mitteudi legatos
obtineatur; atque ila de aliis generis eiusdcm.
'22G. Ad ea igiuir tantum, quae ex iure naturae proficiscuntur,
animum revocautes, duo dumtaxat innuemus, qiiibus oflicia omnia
ct iuralegatorum, tamquam inradice, continentur.
Primiuu est debitum sinceritulis et fidelitatis, quo hi tenentur
respectu proprii muneris exercendi. Nonenim aliter se considerare
(J(.'l)ont, uisi tain([iiam organa quaedam inlernalionah"a pro mutua
gentium cummunicatione,et tanKiiiam repraesenlantes propriae nationis, a qua mandatum accipiunt. Ilinc adstringuntur nihil efllcere
([uod reciprocae paci et amicitiae ad versetur, aut iustae qnaerimouiac occasionem praebeat; sed polius omni nisii ciiraturi sunl', ut
mutuiis amor iugiter augescat, et ulriuque non iinpedimenla polilicae felicitalis sed adiumentaet praesidia suppedilentur. Nainra enim non propter privatam unius gentis uiilitatem, sed propter commune bonum nationum et mutuum earumdem praesidium eiusJNiliiloniinns

communicationem intendit. Quem mutuae beuevolentiae iinem prae oculis semper habiturus estis, qni gentem
aliquam apud alias repraesentat secus muneri sao deesset, nec
taiitum aliis iniuriam inferret, verum eliam propriam nationem
veliiti proderet, eiusque dignitali et gloriaemaculam non delendam
aspergeret. Ouod sedulo cogitare debent ii, quiopinionis crrore autumanthuius implendi muneris fidelitatem ad lioc restringi, utiu-

modi societatem

et

ra et honoris signa propriae gcnli convenienlia diligenter lueantur,

eiusque utilitali nnice promovendae impcnsissinie inleadant. Id

quidem

studiose

curandum

est;

verum ita
cum

tur et cura l)oin privati unius geuiis

ut aliis eliam prospiciautilitalc alterius,

imrao

NATURAE
communi omnium hominum emolumento oplime
lUBIS

329

concilietur;
cijm
secus gentium benevolentia in teteiTimum et ignominiosum egois-

mum

converteretur,

AUera observatio sitiuslibertalis et inviolabilitatis, quod vi proprii muncris persona legatorum sibi vindicat. Si enim instrumentum est muluae communicationis; procul tbibio fncultatemliabere
debet libere manitestandi sensa, quae nationi ad quam mitlilnr,
patefacienda suscepit; tum rescriliendi responsa quae dentur, ac
novas instructiones postulandi. Oua in re impediri minimepotest,
quin in propria operatione laedatur. Sic eliam inviolabilis omnino
esse debet, tum propter characterem repraesantativum quo ornatur, tum propterlibertatem proprio exercendo munerirequisitam.
facile a suis functionibus fidetiter
Si enim vis ipsi inferri posset
,

implendis deterreretur.

Hinc exsurgit ut iurisdictioni gentis, ad

subiiciatur

tum quia

secus facile evanesceret;

tis

quam

repraesentat

gimini alterius

quam

mittitur,

minime

id requirit perfecta inviolabilitatis ratio,

minime

tum

quae

quae

etiam, quiaid postulat dignitas gen-

cum independens

sit et suiiiiris, re-

subditur.

Id vero non vetat quominus, si aperte hostilem animum exhibeat ac nefario conatu perniciem gentis, apud quam moratur, meditetur, re comperta reprimi possit atque etiam civitate eiici. Im-

mo, iure tantum naturae spectato, nihil prohibere videtur quominus ob evidens crimen poena Ciiam merita afhciatur. Sed ad occasionem violentiae vitandam et legatorum libertatem melius asserendam, consentaneum magis erit si eiusmodi poena a proprio
principe, cuilegatus subditur, postuietur ct infligatur. Generatim

vero hac iu re moribus cultarum gentium standum est; quae ius

hoc naturae suis positivis legibus aut consuetudinis cmollire ac

temperare possunt, [iropter communebonum lutandum, quodmainviolabiUtate legalorum pendet; cuius proinde laesio
maximum crimen est internationale quod omnibus omnino gentibusiniuriam irrogat, et cuius tutela sancte observari etpromove-

xime ex

ri

ab omnibus debet.

CAPUT SECUNDUM
DE BELLO
Consensus el concordia nationum ex tranquillitate ordinis et miituorum ofQciorum observantia enascens vitio humanae voluntatis
interrumpi quandoque potest etgraviterperturbari. Tunc utredin-

:-30

tegretur atque ab uUeriori

dum

ELEMENTA
damno (lefendafur omni nisu curan-

Sed contingit aliquantlo ut liaec ordinis rediutegratio oblinisi vis adiiibealur; qua, protervia iuiquae
neri aliter uequeat
gcnlisretusa, id, quod ordo poscit, vindicetur. llincius bclli effloest.

rescit,

dequo

aliquid hic duplici arliculo allingemus.

Articulus L
/)e

naiura

et iustitia beUi.

227. Bellnm defmitur a Grotio

Ouae

tales

smit

nem

abstraliit,

i.

status

pervim certantium, qua

definitio a belli iuslilia vel iniustitia cogitatio-

cum

generalis sitet rem inferius defiuienflam non

Quodipse auctor declarat Iiis verbis: lustitiam in
definitionem non includo, quiahocipsum hic quaerimus sit ne
aliquod bollum iustum et (luodnambellum iustumsit. Distingui
autem dobet id quod quaeritur ab eo, de quo quaeritur.
At quamquam abusu vocis iuiqua etiam oppugnatio bellum appelletur; tamen hoc nomeu severius acceptum ac prout rem a iure
uaturali emergentem, denotat, uonnisi iustae concertationi, quam
gentes per vim exerccant, altribui potest. Belluui enimin suo naturali conceptu, quemadmodum praeclare iuquit Taparellius, hoc
praesefert, ut sit ordinis violenla dcfcnsio 2. Kis enim, cum coaclivum sit natura sua, hoc sibi vindicat ut vi defeudi et repeti poscomplectaliu-.

Nationcs igitur, cum necessitas imperat, ad tuenda iura quibus

ornantur, facultatem liabent adhibendi vim et arma adversus nefarios conalus aharum gentium, a quibus gravi iniuria laeduntur
aut iniusta vi lacessuutur. En ius gereudi bellum; quod revera
sit.

ahud non

est

quidquam,

nisi ius se

suaque tueudi

et

arma armis

propulsandi.

Hoc ius nationibus denegari nequit quemadmodum individuis

etiam seorsum acceptis uon denegatur facultas defendendi tum se
tum sua ab aliorum violentia, et vim vi repellendi. Immo ius eiusmodi pro nationibus longe validius ceusendum est; non modo pro,

pter paestantiam corporis politici, sed etiam quia ad eius exerci-

tium saepe natioues ex officio tenentur. Quamquam enim individua illatam sibi iniuriam cum laude tolerare possint', quia priva-

tam personam respicit, quae virtutis amore iuri suo cedat; idem
tamen saepe neias est socielalibus earumque rectoribus. Hi enim
-I

De

iure belli

et

pacis

1.

^,

c.

1,

2 Saggio teoretico di mt. drilto^

n." 2.
Diss. VI,

c.

I, art.

331

lURIS NATUf.AE

adstringuntar consulendi bono et honori sociorum; cui obligalioni deessent, si eorum iura impune laedi paterentur. Ad ea igiofficio

yindicanda obligatione naturae adiguntur; cumque id quandoque non alia viaobtinere possint, nisi armis et vi, ad eiusmodi adhibenda media officio ur-

tur defendenda ac,

si

violata fuerint

gentur.
Sic itaque

acceptum bellum, prout nimirum a natura

rationali

dimanat, describi posset: staius nationum tuendiiuris gratia

defmitioutintelligatur, singulaver-

pervim concertantium. Quae

ba breviter enucleanda sunt. In primis itaque dicitur status, propterea quod durationem quamdam includit, nec ad actualem tantum conflictum bellantium refertur, sed ad tempus etiam quod
pugnam praecedit aut sequitur, donec hostilis animus deponatur,
pace contracta. Xam in hoc belhun differt a ijraelio^ quod, ut adquo praeparatur ahquid
vertit Servius, bellum sit tempus omne
praehum autem digeritur;
pugua
vel
quo
necessarium
pugnae
,

catur conflictus ipse

behorum

subiectum ad quod pertinet

et

^.

Additur nationum^ ut innuatur

terminus

quem

respicit; contentio

vim fiat, bellumnondicitur; priautem, qui cum natione dimicant, etiamsi multitudine coalescant, non behantibus sed aut rebellibus aut latronibus assimilantur. Verba illa iuris tuencli gratia finem innuunt, ad quem bellum per se spectare debet ut legitimum sit et naturae consentaneum. Denique diciturjje?' vim concertantium ut distinguatur a
contentione non violenta quae disceptando fiat. Cum enim duplex
sit certandi genus, alterum per disceptationem, alterum per vim,

enira inter privatos, etiamsi per

vati

non superiore sed posteriore bellum

228, Omissa

cessaria hic

constituitur.

distinctione belh in iustum et iniustum,

non

quae ne-

cum iustitiam belli in ipsa definitione inclupotest behum in offensivum et defensivum. ^'am

est,

serimus; dispesci
hcet ad rem quod pertinet bellum iustum semper defensivum
sit (siquidem semper in hoc cernitur ut ius, quod habetur vel repehtur, defendatur arma armis propulsando) nihilominus cum vis
opponi possit vel ad invasionem hostium repellendam, vel ad iniu,

riam iam receptam ulciscendam;

si

primum

fiat,

behum

dicitur

defensivum, si alterum offensivum, prout hinc autinde arma primum moventur. Qui enim arma suscipit ad se tuendum ab hoste,
qui ipsum vi aggrediatur, behum gerit defensivum. Qui contra ad
iniuriam ulciscendam aut ius repetendum aliam nationem prior
aggreditur, quacum ante pacem alebat, behum gerit offensivum.

-1

Ad VIII Aeneidos,

KLEMENTA

332

Secundo dividitnr bellnm

m solemnc ac mim}^ solemne. Priniimi

ost qiiod rilibiis soleninitatis

ornutur, niminim ut

troraliir

ntriii-

nomine supremae poteslatis; utante ritegdenuntiatuni sit, et

tempus opportunum intercesserit, qno altera pars ad beltum viqiic

tanduni satisfactionem iniuriae exhibere potiierit; in

summa

illud

quos non modo nalnra requirit,

sed eliam cultarum freutium consucludo introdiixit. Contra minus
solemne diciiur, quod aliquo liornm rituiim deslituitur; puta si
erit qiiod

coiitra

ritiis

omnes

o!)servat

populum non independentem geratur; aut

sine praevia

denunciatiouc, ut qiiandociue accidit in bello defensivo; aut non

accepta facultatc a supremo imperanteob urgentem necessitatem,

quae

moram non patitur.

At maxima diligeutia curandnni

2'20.

est ut

bellum

iis

condilio-

nibus ornetur, qiiae ad eius plenam inslitiam requiruntur; quas

quideni paucis commemorabo.
iit causa hisla sit. Qiiod non
modo
quatenus ius pro ea parte militet, quae bellum
enim per se patet), sed etiam quatenus iustitiam babeat

Prinia igitiir conditio est,

intelligendum

movet

(id

est,

rolativam respectu rei ])ropler

quam

tautiim

medium assnmitur.

enim mala et calamilates secum fort Ixilliiin, iit inerito fliigelInm nationum nominetur. Hinc non qiiaevis caiisatuendiiurissuf-

Tot

ad belligerandum, sed ratio debet esse gravissima rcspectu

possit tot caedes ct aerumnas,
(juol beilum sive per sc sive militum licentia gignit. Tnm etiam
non dubia aut probabili tantum institia, sed certa nili debet; secus non gigneret ius certum, nec faciiltatem faceret inferendi atque sustinendi ma!a certa, qiiae bellum importat; quorum omnium
reus eflicitur is, qui bellum movet, nisi gravitate et certiiudine
causae, immo etiam necessitale, qiiam declinarc omnino noqneat,
excusetur. Iliuc ])er se quisque intelligit bella, (juae dilatandi imperii gratia suscipiuntur ad gentes innocuas subigendas, merajesse latrociuia, et, ut inquit Seneca, gloriosuni scelus ; x]ec nmmagnos praedoues existimandos esse eos, qui sic partis \ictoriis inclarescunt. Idem dic de utiiitate quavis procuranda, quae belli
llcit

boni commiiiiis, qiiae excusare

iustitiam

non

constituit.

sit vere necessarlum itaut omnia

prius tentata sint ad litigium pacifice finiendum, nec ulla alia su-

Altera conditio est ut bellum

persit via iuris

aliqiiando ad ius

tuendi aut repetendi.

vim

Nam,ius bellandi tandem

propulsandireducitur. Ut enimindividua,
sic eliam nationes ius babent repellendi iniustam aggressionem
nsque* ad aggressoris necemi, si id necesse fnerit. In boc tamen
vi

servandas esse diximus leges, quae iustam defeasionem modeyan-

JURis

naturae

333

Haec regula ad nationes etiam transferri debet; neque pro

bello defensivo tantum valet, sed etiam pro offensivo. Qui enim
bellum infert, is ad ius suum repetendum procedit armatus; nec
tur.

arma adhibet

nisi in eos, qui

consequatur. Quare etiam

Terlia conditio

est,

tum

armisobsistant quominus ius

suum

ius valet legitimae defensionis.

ut aucloritate publlca geratur;

nimirum

iussu supremae potestatis. Etenim est actus socialis, acproindeab

eo procedere debet, qui societalis est motor, eiusque saluti et tutelae advigilat.

lussum tamen hoc aliquando praesumi potest, cum

hostium tempus minime suppetit ia-

videlicel inopina aggressione

terrogandi

supremam

auctoritatem.

Quarto requiritur intentlo pacis. Kectus enim ordo postulat ut

homo se conformet intentioui uaturae; natura autem non ad bellum sed ad pacem mutuo servandam homines genuit, et in tantum
facuUatem elargitur confugiendi ad belium, quaienus medium hoc

adeo violentum omnino necessariumsit ad debitam gentium concordiam restituendam. Qua in re sapienter xVugustinus: Pacem,
inquit, habere debet voluntas, bellum necessitas, utliberetDeus

Non enim pax quaeritur ut

bellum geratur; sed bellum geritur, ut pax acquiratur. Estoera necessitate et conservet in pace.

go etiam bellando pacificus, ut eos, quos expugnans, ad pacis

unilatem vincendo perducas '. Et Tullius, quamquam ethni-

cus, aiebat

Sic

bellum suspiciatur, ut

(juaesita videatur.

niliii

ahud quam pax

Quinta conditio est publica clenunciatio ; qui enim ex inopinato

gentem aliquam aggrediuntur, nonnisi pro latronibus ac praedonibus habendi erunt. .Quod, ut patet, de bello otfensivo intelligi
debct; in defensivo

enim

etsi laudabilis

sit

indictio et

valde op-

subditorum normam; tamen necessaria omnino non est, cum natura sua subaudiatur.
Quoad modum autem denunciationis, standum est moribus gentium, siquidem nihil hac iu re nalura determinavil.
Denique postrema conditio est, ut modus gerendi bellura sitlegitimus tum quoad arma, tum quoad cetera belli praesidia; quorum nihil morumhonestati et usibus cultarum geniiumrepugnans
portuna propter dignitatem principis

et

esse debet.
230. Quaeri etiam hic potest anlicitumsitbellum pro religione

susceptum. Cui quaestioni breve responsum suppetit. Etenim si

vim imponenda, iniustum est. Religio enim non armis, sed veritalis luce
belluni suscipitur pro religione dilatanda et aliis per

Lpislola

o.d

Bonifacium.

ELEMENTA

334

diffunditur alque propagatur, nec raentes violentia domat, sed

pcrsuasione et cliaritale pertrahit. Sin vero intelligitur de religione tuenda ab iniquis aggressoribus, qui ipsam vi opprimere et a

cordibus populorum eripere, aut eius incolumitati detrahere impio

conatu nituntur; niliil evidenlius apparet, quam iustitia belli pro
Si enim religio maximumestbonumjiominis,
supremam elacternam felicitatem respiciat; profecto

hac causa suscepti.

utpote quae

maximum

ius liomini et societati airert

legos qui illam aggrediinitur.

Immo

pugnandi adversus

ad id non

modo

sacri-

ius sed etiam

officium homini et societati inest ex obligatione proficiscens, qua

prae omnibus bonis Dei gloriam et honorem defendere et conservarc tenemur.

Articulus

De

officiis

in bello

et

II.

post bellum servandis.

Me hinc brevissime expediam, cum ius gentium non latissime quantum palet, et in omni applicatione principiorum tracle231.

mus, sed eius

tantum innuamus inlua

initia

limites iuvenilis insti-

autem explanatio apud illos quaeri polerit, qui hanc matcriam ex institulo evolverunt.
lam age de ofiiciis eius qui bellum iniustum suscipit nihil dicendum occurrit. Satis enim per se patet, iniquum bellatorem ad
integrani rcstilulionem rerum omnium, quas cepil, teneri, et ad
lutionis proprios. Fusior

quac innocuae genti armis intuUt. Quorum

quae resarciri nequeant videant quaeso belloruni amalores quanto oneri se subiiciant proptor stultam inanis gloriae aut imperii amplihcandi cupidilatem. Quod si quis bona fide bellum suscepit, et eius decursu iniustitiam animadvertit;
illico ab omni hostili aggressione cessare adstringitur ac de componenda pace negotiationes ordiri restitutis iis quae adhuc integra sunt, et quorum additamento ditior factus est.
Sed his omissis, ac beiU aequitate supposita; de ofticiis dicamus
iusU bcllatoris. Haec officia huc tandem reduci posse videntur, ut
gerendo belio non plus damni inferatur quam mere necesse sit
ad vim hostis propulsandam ac nocivo effectu frustrandam. In
ceteris omnibus leges iusUUae et humanitatis, sive cum gentibus
non inimicis sive cum ipsa gente inimica servari debent. Hinc
in primis nuUa iniuria aut vis inferenda est gentibus quae neutirilitatem custodiunt nempe iis quae neutri parU bellantium
favent, sed aeque utriusque umicitiam coluQt. Quae quidem adigi

damna

resarcienda

cum innumera

sint

NATURAE

lURIS

335

relinquendam nisi ex contrapraestandum

se ol)ligarint. Deinde miliauxilium
aliquo
ad
ctu
tum licentia compescenda est; ut non modo nulli pacato et inermi

iiire

civi,

non possnnt ad

qui exlra

ab incendiis

neLitralitatem

pugnam

verum etiam
camporum depopu-

versatar, iniuriam irrogent;

yaslatione

raptu

summa

segetum

et

curandum est ut bellantes ita se

non ad perniciem gentis quacum pugnant sed mere ad se defendendum ac proprium ius repetendum vim adhibere. Qua de re memoratu dignae sunt laudes, qui-

latione abstineant.

gerant

In

ut patefaciant se

bus Tullius militarem Pompeii disciplinam extollit dum inquit

eius legiones sic in Asiam pervenisse, ut non modo manus tanti
exercitus sed
ne vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse
,

dicatur

Hinc etiam vetitum est mediis uti quae non ad praesentem

vim liostium removendam ordinantur, nec contra eos tantum, qui
vim opponunt, diriguntur: quemadmodum esset aquarum lluenta,
aut arma quibus praeliantur veneno inficere pestilentias promovere aut alia inala procurare quae pluribus aut plus nocent
,

quam

Potissimum vero requiritur ut intentio pacis

iugiter adsit, nec ad eam petendam aditus unquam iiostibus iutercludatur; sed potius ad eam aequis legibus concedendam se fanecesse

sit.

cilem bellator ostendat

quoliescunique petitur sufticienti salisfaTum etiam

ctione proposita nec occultae fraudes in hoc deteguntur.

opus est ut fides quoad inducias, cessationem armorum, aut aUa

pacta quae forte intercidant sancte accurateque servetur nec
mendacia aut dolosae artes aut quidpiam aliud veracitati ac lideHtati repugnans admittatur.
Id vero non prohibet quominus insidiae, ut appellantur, hostibus parari possint, aut ceterae simulaliones strategicae adhiberi,
quas cultarum gentium consuetudo perinittit.
,

232. Parta

autem

victoria

omnis violentiae aut

stragis facultas

nec ius aliud victori remanet nisi ut tamquam iudex inter

utramque nationem veluti pro tribunali considat et controversiae
partes ad iustitiae normam diiudicet. Quare uil aliud a debellata
cessat,

gente exigere potest, nisi utiniuriae,

ct

impensas

belli restauret,

quam intulit, satisfaciat, damna

cautionesque det in posterum duratu-

omnibus, quae victor facere potest

semper prae ocuhs habeatleges iustitiae et aequitatis, nec oblivione
capi se sinat dilectionis qua gens genti vi naturae adstringitur. Quare non plus poenae victis inferre fas est quam omnino postulet

rae pacis et amicitiae. Brevi

in

propriae nationis iusta defensio et incolumitas.

Pro

lege

ManUia.

]:lkmenta

'oo(i

Atqiio Jiinc regula desumi potest iadicandi utrumiuste an secus

gens victa propria independentia privari debeat ac victoris vel allerius ditioni subiici. Id enim tunc dumtaxat iuste meritoque llt,
cum gens ilia adeo pervicacem se ostenderit ac refractariam; ut

tanta poena necessaria

omnino videatur ad tranquillitatem

victricis

nationum tutandam vel ad idoneam compendamnorum

repetendam. Generatim tamen curandum est,
salionem
ut bono et iuri victricis partis ita prospiciatur; ut minimo, quoad
lieri potCK^t, devicta gens detrimenlo et calamilale prematur
genlis aut aliarum

CAPUT TERTIUM
DE SOCIALI IMTATE GEiNTILM
Mutuas gentium relationes tempore tumpacis tum belli breviter
illa
quae universas coniungit
gcntes et ellinarchica dici potest, aliquid innuamus. Ea enim sudescripsimus; restat ut de uuitate

premus gradus

socialisperreclionis continetur; sii[uidem stabilem

ordinalam efHcit iuuctionem illam, qua nationes iam anie vi naturae invicem copulabantur. Duobus vero articulisremhanc expediemus, quorum primusde natura cl indole huius societatis, alter
et

de rekilione,

quam cum

societate religiosa retinet, eloquelur.

AllTICULUS

De nalura
233.

et

Quemadmodum

I.

indole socialis unitaiis gentium.

individua seorsum considerata extra civi-

lem societatem relationibus erga

alios

homines naturaliter adstrin-

guntur, quas civitate constitutaconiirmant, evolvunt, etapplicant;

sicnationes, etsi per se spectalae mutuis obligentur olTiciis, tamen
ductu naturae incitari videntur ad positivam et constantem consocialionem inter se ineundam, in qua naturales respectus, quos invicem habent, stabilitate et ordine donentur acvera unitate internutionali fruanlur.
Id iisdem fere argumentis persuaderi videlur, quibus humana individua ad civilem societatem naturaUter ordinari alias monstratum
est. Nam indigentiis tum physicis tum rationalibus nalionum plene
cumulateque provideri non potest, nisi hac universali societate populorum constituta. Quaevis enim gens uonuisi aliarum gentium
opera completur; uec seorsum per se quid humana natura valeat

lURIS

abunde

NATURAE

337

perpetuo aliarum iuvamine augeatur. Et quamcommerciorum usu ac foederum sanctitate mutua sibi
praestent praesidia; tamen iiaec nutantia sunt, litigiis obnoxia et
refert, nisi

vis nationes

periculorum plena, donec firma

gum

et certae

secura reddantur stabilitate

et

cuiusdam auctoritatisductu

nationales moderetur, ac

quae relationes

le-

inter-

bonum politicum cuiusque gentis cum bo-

no universae humanitatis conciliet. Sic mirus quidam concentus

exurget e mutuis viribus singularum gentium, ex quo fiat ut iam
non separatim nationes sed totum collectim genus humanum operetur. Secus nimius propriae ulilitatis amor cum aliarum gentium
detrimento ac frequens studiorum conflictus aut saltem partium
separatio vitari non poterit; ex quo vicissim impedimenta, collisiones et luctas prolicisci necesse est, saepius vero operationum di,

screpantiam.

Hinc ultima humani generis perfectio hoc postulare videtur, ut

quemadmodum individua et familiae

gantur, vi cuius se

quodammodo

societatis civilis vincuio colli-

amplificant et propriorum iurium

tutelam adepta ordini latius expUcando dant operam;

societates ipsae politicae altiore

quadam

sic

denuo

iunctione invicem copu-

lentur, ac diversi generis societatem efforment, quae singularum

iura tutetur, et

mutuo consensu virium complete humanitatem

re-

praesentet.

234. Haec internationaUs societas

deatur, ac sponte sua ex

homine

quamquam

pullulet;

non eamdem necessitatem praesefert

rum

civilis societas obiicit.

Nam

quam

individua

a natura persua-

tamen quoad populos

respectu individuo-

sic civitate

egent

ut

extra illam vix aut ne vix quidem commode et tranquille vitam

degere, nulla autem ratione intra naturalis ordinis cancellos plenam perfectionem nancisci valeant. Quod profecto de politicis Statibus, qui vere

hoc nomen merentur

dici

non

potest.

Cum enim

civihs societas coetu perfecto individuorum constet , seu multitudine hominum sat magna, quae propriae incolumitati servandae

suisque viribus in omni fere circulo activitalis exercendis sufficiat, ac satis

amplam

telluris

partem

feracitate soli vel

httorum

varietate distinctam incolat; sufficienter per se individuorum indigentiis et evolutioni facultatum humanarum prospicere potis

^laxime vero id locum ;habet, si commercia addantur et mualiis gentibus communicatio.

Hihilominus, ut dixi, principium socialitatis in homine non penitus expleretur, si nationes in hac naturah tantum coniunctione
iugiter perseverarent. Quare ad eam positiva quadam forma donandam; atque insUtutis et consensu emergentibus firmiorem sta-

est.

lua

cum

16

ELEMENTA

;^38

bilioreinque efficiendam perpetuis stimulis natura compellit. Ne-

dumtaxat sed ipso quoque dictamine nititur raqnae ad paciGcam et ordinatam societatem non [solum ex
individuis sed ex nationibus etiam habendam veliementer incliaat. Non enim aliter perfecta voluntatum corcordia et omnium
conspiratio ad eamdem et communem felicitatem procurandam
que

id istinctu

tionis;

obtineri potest.

Haec quae

leviter consideranti otiosa speculatio',

chimaeris ad-

numeranda putari potest; non ita videbitur iis, qui profundiore

studio cursum civililatis humanae conlemplantur. Si vera loqui
volumus etsi rudioribus aetatibus nullum vel fere nuUum huius
magnae consociationis vestigium extiterit; ea tamen cum populorum cuUura inchoari, progredi et adolescere visa est. Etquamvis
vitio temporum nunquam veram formam et slabilem existentiam
atligerit ahqua tamen ratione viguit temporibus tum romani tum
sacri imperii, ac nuuc etiam imperfecte saitem adumbratur consensu et dehberatiouibus praecipuorum regnorum et systemate
illo pohtico, quo aequilibrium, ut vocant europaeum potissimum
,

procuralur '.
lam vero si id hactenus obtinuit, cum nationum relationes ob
regionum distantiam et communicationum paucitatem non adeo
arctis vinculis alhgabantur quid expectandum erit deinceps, cum
iam commerciorum amplitudo omnes fere gentes inter se miscue;

pyroscaphorum ferrearumque viarum celeritas disiunctionem locorum fere prorsus ademerit? His adde recentissimum inventum telegraphi electrici quo fit ut velocitate lucis notitiae et
rit et

Iluius acquilibrii

notionem

un corps ou

exhibet Vattel

sic

politique,

qui habitent cette partie du monde. Cen'est plus,

ti

confus de pieces insolees

(1

L'Europe

fait

an systeme

tout est lie par les relations et divers interets des Nations

dont

comme

autres fois,

un amas

chacune se croyait peu interessee au sort des

autres et se mcttait rarement en peine de ce qui ne la touchait pas immediatea tout ce qui se

ment. L' attention continuelle des souverains

stres toujours residens, les negotiations perpetuelles,

une espece de republique, dont

ret

<i

donne naissance

du pouvoir.

aucune puissance ne

tt

loi

commun,

les

membres independans, mais

lies

par 1'inte-

pour y maintenir 1' ordre et la libertd. Cest ce qui a

fameuse idee de la balance politique, ou de 1' equilibre

se reunissent

On

a cette

entend par

la

se trouve

une disposition des choses au moyen de laquelle

en etat de-predominer absolument,

aux autres. Le droit des gens.

citur,

passe, les mini-

font de l'Europe raoderne

t.

2, liv. 3, ch. 3, .

et

de faire la

47. Ut facile perspi

eiusmodi aequilibrium, quotiescumque sine praesidio conscientiae constabili-

tur, aliud

non

est

quidquam

quam

imitatio

quaedam systematis

constitutionalis

quoad mutuam resistentiam virium oppositarum, nec effectum, quem inteaditj sortietur;

nisi

reverentiam

ixxri

debitam constanter adiungat.

NATURAE

ItJRrS

339

ex una orbis parte in aliam pervehentur, et mundi termini,

utcumque dissiti, se veluti manu contingere et apprehendere vi
iussa

deantur.
235. Ut civilis, sic etiam internationalis societas duobus constat
elementis: multitudine et auctoritate. At discrimen in hoc cerni'
tur,

quod in

societate civih multitudo exhibetur a famihis

quae

proprie eius sunt partes; contra in internationah consociatione

multitudo suppeditatur ex integris gentibus, quae tamquam eius

considerantur. Hinc em ergunt omnes differentiae quae
sive respectu auctoritatis, sive respectu ceterarum rerum ad eiusmodi societatem pertinenlium vigent; quae omnes ex diversitate

membra

subecti tandem oriuntur.

ducit in

fmem;

Nam

diversitas

subiecti diversitas diversitatem in-

vero

finis

diversitatem affert ceteris

omnibus, quae nonnisi ex fine normam et mensuram desumunt.

Quod autem ex diversitate subiecti finis hic varietur, explora-

tum compertumque

est.

lunctio

enim

et societas

cum

id praestet,

quoad vires et media quibus instruitur;

amphora et tutiora suppeditet ad
commune bonum sociorum, unde constat, mehus consequendum.
ut subiectum amphficet

hunc finem habet,

ut praesidia

Hinc quemadmodum finis civihs societatis est ut individua extemis subsidiis augeat quoad indivualem finem plenius obtinendum sub eaque consideratione mutuas eorumdem relationes ordinat
sic finis societatis internationahs in hoc cernitur, ut diversae nationes iuventur quoad scopum socialem tulius et cumulatius
adipiscendum easque sub tah aspectu inter se devincit et temperat.
Hinc iterum apparet cur ^individua et famihae maturrime in
societatem civilem coiverint, non item nationes in societatem internationaiem. Nam causa subiective impehens etveluti stimulus
quoad societatem ineundam et indigentia externi auxihi; quo certe respectu tinis proprii plus famihae et individua pulsantur quam
nationes. Istae enim eliam seorsum acceptae maiori copia me,

diorum instruuntur respectu finis pohtici, quam individua finis

individuahs. Ex quo factum est ut individua, utpote egentiora,
impulsui naturae magis festine obtemperarint; contra nationes,
utppte minus egentes, eidem incitamento longe serius et pedetentim obediant.
Deinde fit eham manifestum consociatione hac internationali
pohticam independentiam non auferri, sed potius coufirmari et ad
proprios reduci hmites. Si enim in societate civih famihae, quae
congregantur, domesUcam independentiam retinent, tametsi pu-

bhcae
tur

quoad relationes civiles et externas subiicianid multo magis de nationibus quoad consociationem gentium
auctoritati

3 iO

ELEMENTA

dicendum est. Yinculum enim quo iiae uniuntur, minus est arctum; tinis vero, a quo norma regiminis desumitur, internam
cuiusque reipublicae adminislrationem minime ingreditur sed exteriores dumtaxat respcctus moderatur, quibus nationes invicem
referuntur. Iudi(;ium autem certum et criterium independentiae
,

exinde habetur, quod gens aliqua propriis legibus se gubernet,

nec eius statuta civilia a superiore aliqua politica auctoritate rescindi possint. Id autem pro quaque gente sartum tectumque manet in consocialione internationali quae proinde singularum nationum independentiae nihil detraherc dicenda est.
Immoetiam ciusmodi independcntiaroboratur potius et validissima quadam tutela sancitur. Nam cum fructus consociationis non
ultimus sit cautio propriorum iurium quoad existentiam potissi,

mum

et

proprietatcm, existentia autem et vita rerumpublicarum

in independentia collocetur; luculenter apparet ad

internationahs

maxime

fmem

societatis

pertinere ut independentia cuiusque gentis

usus iurium, quae inde dimanant, incolumisconservetur '.

Quoniam ut dixi consociatione hac gentium propria nationun independentia non demitur profecto notescit ex ea non
Statum quemdam poUticum eirormari, scd potius confoederalionem
aliquam Statuum diversorum, non mera tractatuum fide sedverae
cuiusdam auctoritatis regimine nitentem. Et sane, quod auctoritas
quaedam necessaria sit nemini dubium esse potest; siquidem

et

236.

stabiUtas ordinis et harmonica

parUum

conspiratio haberi nequit,

aUqua et principio ordinis, quod facultatem habeat

detcrminaudi mcdia quae ad finem conducant et socialem operasine unitate

tionem praescribendi.
At, quaeret aUquis, in quo subiecto haec potestas naturaUter
residebit? Repono, idpendere aconsensu nationum quae invicem
sociantur. Cum enim perfecta aequaUtas sit inter iUas; nonnisi a
libera earumdem voluntate procedere potest ut una aut plures ceteris praeficiantur atque ad regendas alias destinentur, aut aeque
omnes eiusdem auctoritatis sint participes in comitUs quibusdam
generalibus. Quapropter, prout nationibus piacuerit, regiminis internationalis
I

forma esse poterit monarchica aut eUam polyarchica.

Apposite TaparelHus

II

diritto civi co

il

primo luogo ad assicurare a ciascun associato

debbono mirare

civico operare

"

in

"

della otnarchia essendo nazioni, la civica operazione

a salvare a ciascuna

'I

altro

<i

dente, lo scopo dell" operare etnarchico sara di conservare a ciascuna delle gcnti

(1

non essendo che

nazione

la sua esistenza.

la

Or

1'attualita del suo essere, pel

sua

esistenza:

di lei dovrii
la

esistenza di

quale

ella

associate la sua nnita interna e la sua esterna indiponlcnza.

ccc.

Dissert. VI, c. 3, art. I.

gli

niirare

una nazioue

e societa

associati

dunque

indipen-

Saggio teoretico

IHRIS

NATURAE

341

forma regiminis diiudicanconveniat non idem ratiocinium fieri posse ac pro civili individuorum societate. Rationes enim,
quae ostendunt dominalum omnium sociorum imperfectissimum
esseetpene naturae Immanae repugnantem; respeclu illius miniAtque hic sedulo advertendum

da quae magis

me valent.

est, in

societati internationali

enim coalescit individuis sed nationibus, quae longe pauciores sunt numero et a suis rectoribus repraesentantur, qui
generatim scientia et virtute ornantur. Quare impedimenta ex defectu debitae cognitionis enascentia aut ex tumultu cupiditatum et
turba iudiciorum discrepantium, in ea societate minime timenda
ut cum
sunt. Ex alia vero parte consentaneum valde videtur
omnes nationes idem ius secum ferant in societate liac universali efformanda idem ius retineant in communibus deliberationibus.
^'on

237. Ut cujusque auctoritatis notio fert, sic etiam auctoritas internationalis triplici illapotestate, legislativa, executiva etiudicia-

cum

quae inde dimanant. Quare eius partium est leges condere quoad mutuos nationum respectus ordinandos, earumque executionem procurare, atque controversias gentium noscere ac dirimere. Exinde vero, inter
aliamulta, tria emolumenta maxime consequuntur.Primum ut codex aliquis internationalis haberi possit, atque ideo non modo ius
gentium naturale magis confirmetur et clarescat, sed etiam ut ius
gentium positivum non incertum sit et vagum sed determinatum
et constans. Deinde
ut bella inter privatas nationes penitus eliminenlur cum gentium discordiae, quae forte incidant, ab internationali auctoritate diiudicentur et componantur nec fere bellandi
causa supersit nisi crimen fortasse cuiusdam nationis peculiaris
puniendum quae iudicio potestatis internationalis armis obsistat.
Ouo eventu bellum non aliam notionem includeret nisi poenae
quae nocenti a publica auctoritate infligatur. Tandem, rebellionibus ansa nulla reliuquitur; quippe supremum hoc tribunal htigia
etiam diiudicaret quae forte insurgant inter supremos gubernatoria^ instructa esse debet,

ceteris functionibus

res et peculiares popolos.

238. Denique, ne plura consecter, iura etlmarchiae et officia na-

tionum sociarum eidem respondentia ex fine dimetienda sunt societatis iuternationalis, eaque singillalim definire praesentium ele-

meotorum limites excedit. Ut aliquid tamen breviter innuam finem imponam verbis Taparelli, qui de ea re sic scribit
La ob bedienza etnarchica e dunque molto meno urgente che la obbe,

'

dienza civile

-J

Opere sacpc

si

perche la competenza del magistrato etnarchico

citato Dissert.

VIj

c.

3, art.

j.

ELEMENTA

3 i2

si estende a pochi oggetti, essendo assai pochi i punti di contatto fra le nazioni associate si per la natura degli stati associati

che e principalmente

na incaricata

.<

indipendenza; si per la ])ersoche e propriamente il sovrano. E

la originaria

di taU relazioni

quanta hmitarsi ai seguenti articoh. I. Uno

comporre le sue discordie intestine a norma dei giudici etnarchici. II. i^elledissensioni che sorgessero con
altre genti associate. III. Nel concorrere ad assicurare a queste
ogni lor dritto si contro i nemici esterni, si contro grinterni.
lY Xel cooperare aUe imprese di universale benevolenza.
forse potrehbe tutta

stato dee obbedire nel

ARTICULUS

De

relalione Ecclesiae

cum

II.

societate internationali

239. Positiva gentium consociatione, de qua paulo ante disseruimus, nalurale principium sociahtaUs ad sui maximum incrementum et explicationem adducitur. Per Ulam enim actuahsetconstans
hominum communicatio quatenus intra ordinem naturae continetur et relationibus mere humanis respondet, universalis evadit,
et ideo naturalis propensio in eo genere plane cumulatur. Hinc civilis societas hac ultima perfectione et veluti complemento donata,
,

quodammodo

c regione

constituitur societatis religiosae

Ecclesiae, quae universalis est et sinu veluti suo gentes

nimirum
omnes am,

oppertunum erit, tamquam pro coronide huius liaUquid summis quasi labiis attingere de relatione et nexu, quo
ambae hae societates se invicem spectant, ut quid emolumenti una

plecUtur. Ergo
bri,

ex

altera captura sit eluceat.

quidem opus non esse arbitror de utriusque diquoad scopum, auctoritatem, originem, organismum atque alia eiusmodi sermocinari; cum quisque per se facile iudicet
ea omnia huc eUam quadrare quae in sexto capite superioris libri
de Ecclesia disseruimus respectu civilis societatis. Nam ethnarchia, de qua loquuU sumus, confmia naturae et praesentis vitae
felicitatem non egreditur; nec aliud revera exhibet nisiextremum
illud et veluU culmen perfecUonis, quo socialitas humana naUvam
evoIuUonem in famiUa inchoatam et in civili consortio sat expletam, per genUum iunctionem complet et ad plenum veluU actuni
210. Principio

stinctione

adducit.

Verum cum

terrenae beaUtatis et

mere humanarum

rela-

tionum cancelUs conUneatur; non alUus pandit alas quam civilis

societas, cuius desUnationem veluU tutatur et perticit. Quapropter
praerogativae omnes, quas ob praestanUam finis et alUorem ori-

lURIS

ginem
litici,

343
competere diximus respectu Status pomaneQt etiam respectu societatis inter-

polestatis Ecclesiae

sartae tectaeque

nationalis.

Ne

NATURAE

illi

eadem repetamus, eas liic

iterum commemorare praetermittimus. Potius nonnulla innuemus,
quae in consociationem hanc gentium, praecise quatenus talis esl^
igitur iactura temporis

ex Ecclesia proficiscuntur.

Oua in re illud primum sponte sua se ad considerandum offert,

ab Ecclesia acutissimum incitamentum ad eam societatem efTorraandam atque ad eamdem retinendam validissimum medium
exhiberi. Nam homo non solo corpore constat; sed multo
magis
spiritu, qui praecipuam eius naturae partem efformat.
Nec ad societatem ullam vere ineundam adduci potest, nisi quoad spiritum
attrahatur; nec in

eadem

scat. At vero quis ignorat

ut animi

perseverabit, nisi spiritu ahis adhaeretotam actionem Ecclesiae huc intendere

omnium hominum, cuiuscumque

regionis aut conditionis

amoris, et obedientiae, quasi tripUci
eoque indissolubiU vinculo, invicem copulentur?
sint, unitate cognitionis et

Illa profecto genus humanum non modo ab uno

Deo conditum,
verum etiam ab uno parentegeneratumdocet; acproinde velipsa
materiaU origine considerata omnes homines cognatione devincit.

Tum

eos ad

eumdem

finem destinatos ostendit, atque ad unam

modo in futuro aevo, sed etiam in praesenti coeundam divinitus esse ordinatos tradit sub regimine
et tutela unius supremi pastoris, qui Dei vice fungatur. Porro ad
finem
communem et simul proprium singulorumcapessendumomnibus

eamdemque

societatem non

eadem media largitur, easdem leges imponit, eorumdem bonorura

desiderium indit. Immo, quavis differentia sublata, omnes plane
homines, cuiuscumque dignitatis aut conditionis sint, unius eiusdemque mensae convivas consUtuit ac fraterna dilectione connecUt. Quare non modo principium ipsum iuncUonis atUngit, nerape
aniraum; sed innumera necUt vincula, quibus tura individua lura
nationes inter se arcUssirae coniungantur. Neque hoc utcumque
praestat, sed stabilitate raaxiraa, et divina utens sancUone. Ex quo
ut gentes oranes quae eius luce collustrantur et sacro igne foventur, ad societatera eUara respectu temporalis fehcitaUs inter se
fit

ineundara non raodo

quadara adducantur.

maxime

alliciantur, sed quasi necessitale

Nec vero, sine hoc caelesU vinculo, sperari poterit internaunquara donatura iri. Nara, cum
naliones vi Status poIiUci non saUs vividis indigentns solliciten241.

tionalera societatem stabilitate

tur,

no

quibus repehendis consorUura constans aliarura genUura omninecessarium; nisi alliore quodam principio se iam imrauta-

sit

ELEMENTA

344

hililcf devinctas sentiant, stimulo carebunt etcausa, qua adeiusmodi societatem conservandam et augendam incitentur. Ex quo
facile apparet sapienlia summi Conditoris, qui ordinem superna-

turalem naturali sic innexuit, ut alter alteri opitularetur. Immo

providentia plane mirabili sic res disposuisse videtur; utordosupernaturalis, qui magis interest, veluti conditio esset, sine qua
naturalis ordo

factum

est ut

undecumque

perfectus evadere non posset. Sic enim

homines ad illum quaerendum temporariis etiam

utilitatibus impellantur.

Atque hinc etiam claret

quam

valde necessarius

sit

influxus Ec-

quem a
instrumentum
efficiatur
atque
tutelae
et perfenatura instituitur,
ctionis, non vero in medium violentiae et corruptelae degeneret.
INam cum eiusmodi societas supremum veiuti tribunal constituat,
a quo nationum controversiae diiudicentur earumque veluti sortes
clesiae, ut societas internationaUs iinem attingat, propter

pendeant; tanla autem vi instruatur, ut eidem resisti vix aut ne

vix quidem possit: summopere et maxime opportunum estut vi-

quae vim suamnonex iustitia mutuatur, et tota quanla est ordini moraii custodiendo atque ampHlicando advigilat. Praeterea frequens et stabilis
nationum communicaiio, quamquam per se iuxta scopum naturac ad mutuum auxilium praestandum atque moraUtatem augendamspectet; nihilominus vitio praesentis liominum corruptionis
facile admodum ad mores potius singularum gentium commaculandos converti potest. Unde IHato, antiquorum sapientissimus,vel
il)sum commercium inter gentes, ne earum mores corrumperet,
aversabatur. Ut igitur tantum malum declinetur, omni cura cavendum est ne falsitas vero et vitium virtuti dominetur. Id autem
aliter obUneri nequit, nisi praesidio christianae reUgionis, quae
ordinis moralis defensioniassidens turjMficatos mores iugiteremengilantia ct praesidio eius auctoritalis regatur,

iiisi

dare studet, et torrentem veiuti lucis in nationes effundens, erroris tenebras assidue discutit.
242. Atque ipse rerum ordo nos adducit ad rem maximi momenti in hac materia considerandam, nimirum eiusmodi Catholicae Ecclesiae influxum et tutelam conditionem complecti omnino
necessariam ad progressum generis humani gignendum; qui ceteroquin, eo influxu semoto, per societatem mternationalem non
modo non certo haberetur, sed facile in regressum et reditum ad

Nam mutuus nationum contactus, quo

maiorem motum ipsis imprimit; tum quia
singularum gentium cognitionem et proinde desideria dilatat, tum
quia earumdem veluti concursum creat, et sociarum additamento

barbariem converteretur.
firmior est ac latior, eo

lURIS
vires cuiusque

maximopere

NATURAE

315

amplifical. At motus, ut in

bonum,

etiam in malum ferri potest; concursus vero plurium facile ad

debiliores conculcandos et proterendos adducit. Ulrumque breviter enucleabo postquam progressus ideam a faliacia quorumdam
sic

liberaverim.

Sunt non pauci pantheisticis deliramentis imbuti, qui motum generatim acceptum cum progressu confundunt ac, modo societas
utcumque incitetur, eam progredi arbitrantur. Quem errorem ut
tueantur, aliud absurdum addunt: progressum esse fatalem natuturae tiumanae, ac non posse humanitatem, nisi progrediendo,
moveri. At id mirum est quantopere a veritale deliret.
Ut enim experientiam 'omittam, quae saepe contrarium testata
est { siquidem cultissimas olim gentes saepe in profundam barbariem corruisse cospicimus ; certe nulla sunt rationis principia, quae illorum opinioni faveant, sed ei potius valde adversantur.
Psam etsi iuxta Leibnitii effatum, praesens genitum ex transacto
;

gravidum

sit

futuri; tamen id non aliud importat nisi causas et

lii semper in illarum proxima di-

effectus inter se sic connecti, ut

spositione rationem sui sufficientem inveniant. At

nequaqnam

in-

cludit nec includere potest necessitatem assidue deveniendi ad

meliorem statum ita, ut futurum transacto iugiter praestet.
Atque id verum est etiamsi a libertate humana cogitationem ab-

strahamus,

cum optime

contingere possit ut causae etiam neces-

sariae propter effoetas vires, quaeassiduitate actionisdebilitentur,

aut propter alia impedimenta quae forte intercidant, effectus gignant deteriores. Quod confirmatur analogia naturae corporeae: in
qua res non paucae statim post nativitatem arescunt aut gradatim corrumpuntur ceterae vero omnes postquam ad maturitatem pervenerint, continuo tabescere, atque ad dissolutionem et
mortem pedetentim decUnare occipiunt.
Ouid vero dicendum erit, si libertatem addamus, qua ut individua sic etiam nationes quodammodo et lotum humanum genus instruitur ? Profecto mutabile ingenium huius causae, quae proprie
actiones hominis elicit et ipsum influxum causarum naturaUum
aliquatenus moderatur, tliesim adversariorum omnino diruit. Libertas enim humana ut in bonum, sic etiam in malum flecti potest; ac licet homo vi naturae perfectibilis sit, tamen hanc naturae
ordinationem saepe frustratur.
Nec meUus quidquam is proficeret, qui ad necessitatem progressus tuendam divinam providentiam in medium afferret. Haec
enim licet omnia sapientissime disponatac fortiterhnem atlingat;
,

16*

'

elemen-Ta

3iG

noa tamen in eireclibus suis conceptum suppeditat catenae cuiusdani, in qua posteriores anniili superioribus semperantecellant ^.
Ad rem itaque venienles observamus in primismotum alium essenaturae consentaneum et bonum, alium veromalum etnaturae
di(Torniem. Id patet lum respectu intellectus, tum respectu voluntatis. Respectu quidem inlellectus; propterea quod non ita veritali mens liumana coniungitur, ut ab ea delirare nequaquam possit;
sed saepe dum a naturae principiis novas deducliones derivare
satagit, falsum offendit sive propter legitimae ratiocinationis carentiam sive propter admixtiouem erroris quo in ratiocinando tur-

Quibus praeposteris illalionibus sic quandoque tenaciter

ipsam amittat vel saltem obscuret evidentiam princil)iorum. Respcctu vero volunlatis; quia haec etsi innato pondere
inbonum feratur, tamen bonum hoc esse potest vel reale vel apparens, et eiusmodi ut sensibus non rationi respondeat. Si igitur
aut opinionis errore aut hbertatis abusu voluntas ad eiusmodi fallax bonum amplectendum se inclinet; motus quidem habebitur,
sed qui non progressum sed regressum constituat.
Ut igitur pernicies haec vitetur, necessariumeritpraesidiumluquaeois cuisdam non defecturae, quae inteUigentiae opituletur
que dummentem ad novas verilates detegendas incitat, principia
Ftabiliter tuealur, et errores, qui ratiocinationis decursu offendun])etur.

iidbaeret; ut

-1

\<\ rcni

Kosniinius:

Non pno no ancn

"

provarsi, sic

ait,

ille

a priori

pro-'

il

grcsso necossario nel bone ricorrondo al suporiore {roverno di una tlivina prov<i

videnza. Porcioccho innanzi Iratto, (onvorrebhc avcr dimostrato chc

gresso sia cio che vi possa avcro di piu eonforme

provvidenza guida

<

soninia bouta

pionamentc da

r.oi

<'

roalizzazionc di

un disegno sommaaiento sapieute

('

non avvi nulla

<

continuo nel bene sia appunto

<

sogno.

con cui

la

cosi

di

non abbraccia

tulli)

il

gratuito c[uando

scorgesi iu

Piultosto

cho

s'accordi

il

un

modo

somma

alla

tutti

Ma benche

avvenimonti.

gli

detlo pro-

il

sapienza ed alla

insieme degli cvouti debba essore

sommamente buono,

raffermare che

supposlo pro^resso

il

di realizzare quel

raigliore

sublime di

vedere

talo assorire la cortezza del

doll^

avviene se non per parti succodeutisi

tutto cio che

la

tuttavia

nne

le

uomo,
le

i<

clie

<

aUro e non nol tutto ultimato e compito. Onde non sa immaginarsi miglior cosa

f-

cho quolla di dovor vedere

<i

nanzi agli occhi resi

<

de. Tutt'altro

1'

passeggieri

<i

niodo che quelli

uno

Esserc suprcmo,

ma uno

delle cose,
stati

perfotli per quel brcve

stato finale ottimo.

non

ogai bene al crescero in porfezione di quegli

hanno un vero prczzo

noH

<i

sorvono come mczzi.

in

passano di-

non

egli

li

ve-

gia gli stati

opera c governa

le

cose in

perituro di porfolta bellozza e porfoziono

piii

sapienza sua non 6 legata

pero

<i

gli

dobbano finalniente addurrc per risultamento

<

la

che

tempo che

qualc avendo per iscopo

il

passeggieri

stato ullinio delle coso

dclia catona dolle cose

gli anelli

piii belli e piii

puorilc sistema

a!

se,

ma

Della socield

stati

dol progresso,

trausitorii dellc cose che

solo relativamentc allullinio

del suo

fme

1.

\,

c.

20.

che riduce

a!

pur

qualc

NATURAE
reiiciat. Ex parte vero

Zil

ITJRiS

volimtatis reqiiiritur
stalim agnoscat et
causa quaedam potentissima quae dum illi desiderium altioris
honi sempef ingenerat, vires addat, quil)us facile malum caveri et
ad maiorem perfectionem tutum iter percurri possit. Haec autem
nonnisi a divina religione praestantur. Ea enim dumtaxat ex una
tiir,

verum

parte liomini proponit

bonum inOnitum non modo

et

atque imitandnm

gandum *, sed etiam possidendum

pacitatem tum intellectus tum voluntatis
2

maxime

3.

vesti-

Quare ca-

amplificat atque

semperad altiora nitatur. Ex altera vero parte

propter infallibilitatem qua in Catlioiica Ecclesia a Ctiristo donata
est, errores omnes iis veritatibus adversos, quibus vita intellectus
humani continetur, sua auctoritate repelbt; tum vi graliae, quam
calcaribus urget, ut

animis infundit, activitatem voluntatis longe potentiorem efficit

ad sensuum et rerum externarum illecebrasretundendas.
Hinc mirum esse nondebet, si apud gentes divina hac religionc
donatas progressus adeo constans et securus appareat, ut fere effectus quidam necessarius videatur ^. Nec vero ulla gens penitus ad
barbariem redire poterit; nisi ante rehgionem hanc penitus exue-

ab eiusque luce se omnino subtraxeril. Quamdiu enim id non

semper germen aliquod veri et boni in gente illa subsistet,
quod vitam aliquam impartitur, quodque iterum reflorescere ac

rit,
fiet

vires suas exerere sensim sine sensu contendit.

AUerum vero, quod dixi, non minori evidentia clarescit.

Nam si

philautiae invitamentis abduci se sinant, studiorum con-

homines
cursu non ad

unum

generale

et

bonum

conspirabunt, cuius omnes

ad propriam
utiUtatem omnia revocare adlaborabunt. Quapropter, quo magis
inter eos mutua augescit communicaUo; eo dissidiorum et conflisint participes; sed assidue divertent inter se, atque

inquibus nonnisi potentiores callidioresque

haec et veluU pernicies societaUs
turpitudo
Ut
igitur
superabunt.
humanae decUnetur, summopere necessaria est tutela et auctoritas
divinae iUius religionis, quae tota quanta est in dilectione fundatur,

ctuum

crescit occasio,

ac perpetuum bellum individualismo et pUilautiae indicens animos

caelesUs caritatis igne assidue fovet et dilatat.
i

Haec

misisti

est

autom

vita aet^rna,

lesum Christuni.

Ioann.

Ego ero nierces tua magna

(I

Estotc

IMatth.
4

('

ut cognoscant te solum

Denm

vet-um

et

quem

17.
niniis.

ergo vos perfecti sicut et

Gen.

Pater

15.

perfettus

est.

spleudore ortus

tui.

vestcr caelestis

v>.

Amhulabunt

gcntes

in

hiniine

tuo et

regcs in

h. GO.

FINIS lURIS

NATURAE

CONSPECTUS
K/J=g<Oo-

III.

Praefatio
pag.
Introductio
De Moralis scientiae utilitate et praestantia

De distinctione inter Ethicam et Ins Natiirae

De fonte ex quo huius scientiae principia hauri-

IV.

Rerum tractandarum

)>

Art.
Art.
Art.

I.

II.

ibi

untur

Art.

14

partitio

ELEMEXTA ETHIGAE

CAP.

I.

Art

I.

Art.

II.

Prop.

I.

Prop.

II.

De
De

est

17

humanae
Unde homo ad operandum moveatur
De obiecto felicitatis humanae
Voluptas nequit esse supremum hominis bonum

ibi

ibi

24
26

fine operationis

III.

Prop. IV.

Sapientia

et

III.

virtus nequeunt esse ultima et

suprema

27

felicitas

Nec complexus voluptatis cum sapientia

esse potest supremum hominis bonum

et

virtute

...

Supremae felicitatis obiectum aliud

nisi Deus

esse

De Destinatione hominis

in hac vita

29

30

...

Prop.

Hominis destinatio pro hac vita in ordine morali

CAP.

II.

De facultatibus quae ad actum humanum eliciendum

Art.

I.

Prop.

I.

procurando sita

35

36

est

41

concurrunt

De interna bonitate vel malitia actionum humanarum

Actionum humanarum moralitas non pendet ab opinione populorum

28

non potest

...........

Solvuntur difficultates

Art.

.......

hominis
Prop.

humana generatim prout moralis

actione

ibi

42

CONSPECTUS

350
Prop.

Prop.

II.

Moralitas non procedit a legibus humanis

III.

Naturalis actionum moralitas a libera Dei voluntate

Prop. IV

non pendet
Actionum humanarum moralitas immediate pendet
ab ordine obiectivo rerum per ratwnem apprehenso^ mediate vero ab ordine divinae sapientiae et

'

Solvuntur difjicultates
II.

Art.

III.

IV.

V.

Art. YI.
GAP. III.

Art.

T.

Prop.

I.

Prop.

II.

III.

et

Prop.

II.
1-

j<

74
76

est

Admitti debet lex

quaedam aeterna

...

De

sanctione legis naturalis

Lex naturalis sanctionem aliquam

necessario sibi

82

II.

Sanctio legis naturalis futuram vitam respicere de-

III.

Praemium
stit

83
bonis

et

poena impiis retribuenda consi-

potissimum in consequutione

vel amissione

84

ultimi finis

Solvuntur difficultates

Art.

III.

De

proprietatibus legis

Lex

...

naturalis est immutabilis, universalis

et legis

Art. IV.
Art. Y.

positivae

conscientia

legis

87

aeterna

fundamentum

Solvunlur difficultates
.
De primo et universalissimo

De appUcalione

85

naturalis eiusque funda-

mento
Prop.

78

80
81

bet

Prop.

5S

Exstat in homine lex naturalis

Autonomia rationis , quam adstruunt rationaUstaey

vindicat

Prop.

ibi

de ratione meriti vel

Solvuntur obiectiones

Art.

40

63
De passionibus
69
De Habitibus
De norma et principio obligationis actionurii huma
71
narum

72
De conceptu et existentia legis naturalis
insania

Prop.

53

De imputabilitate actionum
demeriti

Art

ibi

De facultate qua actionum moralitatem internoscimus

49
De facultate actum morale eliciente et de partitione
actus moralrs

Art.

43

44

bonitalis

Conditiones sine quibus actus moralis non datur

Art.

ibi

88
legis

praecepto

ad casus peculiares
,

91

seu d

97

351

CONSPECTUS

ELEMENTA lURIS NATURAE

cap. I.
Art. I.
Art. IL
Art. III.
cap. II.
Art. L

103
Prologus
107
LlBER L his individuale
108
De iure et officio generatim
ibi

De notione, divisione et proprietatibus iuris

113
De natura et partitione officiorum
119
De necessitate eximente ab officio
122
Deum
erga
hominis
De officiis
cultum
prout
potissimum
et
generatim,
De religione
.

respicit

Art. U.
Art. IIL
CAP. IIL
Art. I.
Art. II.

internum

necessitate cultus externi

...-..

De
131
.
De debito amplectendae revelationis
136
De officiis hominis erga seipsum
137
De officio perficiendi seipsum quoad animum
De officio tuendi corpus et polissimum de pravitate
.

suicidii

Art.

III.

CAP. IV.

Art. 1.
Art. II.
Prop L
Prop .11.
.

iniustam aggressionem repellendi

De
De officiis hominis erga alios
iure

De
De

officiis

absolutis

J4Z
146

151

........

152
15o

iure proprietatis
159
lus stabilis proprietatis non oritur ex pacto
civilegibus
Jus stabilis proprietatis non oritur ex
.

"16^

libus

Prop IIL

IDX

126

lus acquirendi stabilem proprietatem immediate oritur a natura

"

^^'^

Prop .IV.

Factum priynigenium, quod ius proprietatis deter^

163
minat^ est humanae activitatis exercitium

Prop V.

Res propriae possunt a parente

filiis

haereditate

transmitti

Solvuntur

Art.

III.

De

"

'

contractibus

LlBER IL

lus sociale

CAP.

I.

Prop.

De
De natura matnmonii
De mutuis coniugum officiis

"

Deindissolubilitale matrimonii
relatione matrimonii

Matrimonium,

169

cum

potestate civili

exceptis effectibus

ceteris potestati civili

'7

ibi

181

societate domnstica

De

"

Introductio
Art. I.
Art. II.
ART. IIL
Art.1V.

^"^

165

difficultates

mere

non subditur

18186
189

12

civilibus, in

...

193

CONSPECTUS

352

Art.
Art.
CAP.
Art.

V.

Solvuntur difficultates
l^B officiis parentes inter

VI.

De

II.
I.

105
197
201

societate herili

De natura civilis societatis

De naturali hominis societate

Opinio nobbesii

Opinio Rausseavii

Homo

Prop.

et liheros

socialis est

.......

natura sua

212

Solvuntur difficultates

Art.

II-

Quid naturalem socialitatem hominis ad actum

III.

De

scopo societatis civilis

Prop.

I.

Scopus

Prop.

II.

Scopus politicus

civilis societatis

arctndone

et

reponi nequit in mutua co-

harmonia
est

re-

214
217

ducat
x\rt.

t04
205
206
208
209

libertatis

219

ordo exterior^pro communi pro-

speritate sociorum, interno moralitatis ordine in-

formatus

ArT,

IV.

De
I.

structura societatis civilis

Elementa essentialia

societatis sunt multitudo et

auctoritas, seu subditi

et

superior

duis separatis sed familiis

III.

Prop.

I.
I.

De suprema potestate civili

De origine supremae potestatis

II.

.,...

III.

Prop. IV.

Civilis potestas per se spectata

cedit

Prop.

Subiectum primitivum et naturale potestatis non

ipsa multitudo seu populus
se est ius

praevalens

III.

IV.

per accidens

232

234

De
De

est

235

contra propositam doctri-

obiici possent

diversis regiminis formis

recenti regiminis forma,

.,...

238
243

quam repraesentativam

vocant
Pfop.

230

est

NonnuUa enodantur quae

nam
Art.
Art.

22J

Causd^, quae subiectum politicae auctoritatis deter-

minat, per

II.

226
227

a Deo immediate pro-

eonsensus

Art.

225

Theoria Rousseavii civilemauctoritatemexconlraciu

derivans absurdissima est

Prop.

ibi

Constitutio naturalis societatis debet esse orga-

nica non mechanica

III.

Multitudo socialis proxime non constat indivi-

II.

CAP.
Art.

222
223

248

Recens forma regiminis repraesentativi continuatum

est

mendacium

et

perpetua eontradlctio

259

CONSPECTUS
Art. V.

353

Quibiis modis siimma potestas transmittatur

....

GAP. IV.

De

Art.
Art.
Art.
Art.

De potestate legislativa

De potestate executiva

De potestate iudiciaria

De separatione functionum politicae potestatis

Si tria illa munia auctoritatis quoad exercitium

Prop.

I.

II,

III.

IV.

supremaepotestatis exercitio

considerentur

separata subiecta exigunt

II.

Si functiones illae auctoritatis

sed in radice
cti

et

GAP. V.

fonte spectentur

unitatem subie-

postulant

De imperantium ac subditorum officiis

De subditorum officiis
De supremi imperantis officiis
De societate religiosa
De natura societatis religiosae
Da iuribus Ecclesiae
De mutuis relationibus Ecclesiam inter

Art. L
Art. II.
Art. III.
GAP.

II.

Art. I.
Art. II.
GAP. III.
Art. I.
Art. IL

275
278
279
284
290

et

ibi

298

Statum
305

313

ibi

LiBER III. lus internationale seu gentium

Introductio .
.
De pacificis relationibus nationum
De mutuis nationum officiis
.

I.

...

politicum

GAP.

non quoad exercitium^

Solvuntur difficultates

Art. I.
Art. II.
GAP. VI.
Art. I.
Art. II.
Art. III.

quibus

.,.. 274

insideant

Prop,

252
256
257
262
266
273

ibi

315
316

De commercio
322
De foederibus et iure legationis
324
De bello
329
De natura et iustitia belli
330
De officiis in bello et post bellum servandis
334
De sociali unitate gentium
336
De nalura et indole socialis unitatis gentium

ibi
De relatione Ecclesiae cumsocietate internationali 3'r2
.

.,

riNis conspectus.

IMPRIMATUR
Fr. D.

BuTTAONi Ord. Praed.

Sac. Pal. Apost. Mag-

IMPRIMATUR
Fr. A. LiGi Bussi Archiep. Iconieii. Vicesgerens.

Date Due

Demco

293-5

B5655
I4
|l857x
5
r:

/^W/.*,6ae<:^J^

^r-w
STACKS

B3633.I4 1857x vol. 3

Liberatore, Matteo,
Institutiones philosophicae

3 5282

00158 4773

"

flv'^'^^*-.'''^-

>/'^.

v^

*^n

^Mi'

i;^