Hoofdstuk 1 Middeleeuwen

1.1 Algemene inleiding

12e en 13e eeuw: Literatuur is iets om naar te luisteren.
Voordrachtskunstenaars, zangers of minstreels vertellen of zingen verhalen en liederen.
14e en 15e eeuw verandering verhalen op schrift.
Het boek in de middeleeuwen
Middeleeuws boek: manuscript of handschrift.
Kopiist: overschrijven. Perkament: kostbaar. Inkt is duur.
Beginletters: versieren met miniaturen (kleine schilderijtjes)
Meestal in opdracht van persoon met veel geld = mecenas.
Veel geschreven. Handschriften bewaard in bibliotheken, bijv. met goud versierd
gebedenboek.
De naam middeleeuwen
Bedacht door geleerden in de 17e eeuw.
Beschaving oudheid (Grieken en Romeinen) = top. Rond 1500 beschaving uit diep dal.
500 - 1500: duistere periode (verval, onwetendheid en barbaarsheid) = middeleeuwen.
De taal
Geen Algemeen Beschaafd Nederlands. Kerk en wetenschap: Latijn.
Het volk spreekt diets (diet = volk) verzamelnaam alle verschillende dialecten:
Vlaams, Brabants, Hollands, Fries. Later (wetenschappers) Middelnederlands.
De oudste literaire tekst die taal gevonden is, is de zin Hebban olla vogala nestas
hagunnan hinase hic anda thu. Wat unbidan we nu?
Geschreven in het Oudnederlands! Het betekent: Hebben alle vogels nesten begonnen,
behalve ik en jij? Waar wachten we op?
Ongeveer 1100 geschreven op kladpapier monnik; in 1934 ontdekt in Oxford.
Andere middeleeuwse teksten: pas geschreven in de 12e eeuw.
Literatuur in een standenmaatschappij
Drie standen: de adel, de geestelijkheid en de burgerij.
Literatuur: indelen naar deze drie standen.
Bij middeleeuwse literatuur maken we geen onderscheid tussen fictie en non-fictie.
Encyclopedie over natuur (13e eeuw Jacob van Maerlant) rekenen we tot de literatuur.
Maar: niet alle middeleeuwse taaluitingen: oorkonde, een geschreven getuigenis van
bijvoorbeeld een rechter, of recept valt buiten de literatuurgeschiedenis.
Ridders
Ridders zijn strijders, ruiters te paard: bepalen voor groot deel de maatschappij. Ridders
staan in dienst van een vorst.
Literatuur voor ridders en vorsten: ridderlijke kunst
Vanaf 1100 allerlei ridderverhalen = ridderromans genoemd.
Franse term, komt van Romaans = taal v.h. volk (in Frankrijk).
hoofse ridderromans koning Arthur en zijn ridders van de ronde tafel
ridder = man die graag vecht, maar ook fatsoenlijk en hoffelijk: indruk op een vrouw.
Frankische romans Karel de Grote
Oosterse romans geheimziinig Midden-Oosten (kruistochten)
Klassieke romans helden Oudheid bijv. Alexander de Grote en Julius Caesar.

De kerk in de middeleeuwen
Latijn is de taal van de kerk. over God en godsdienst spreken en schrijven.
Leken schrijven niet in Latijn, maar in Middelnederlands: gedichten, liederen.
Legenden en exempelen: vertaald in het Middelnederlands.
Legende legenda = wat gelezen moet worden.
Exempel = voorbeeld
Legenden en exempelen: leken onderwijzen inchristelijke leer levenswandel.
Een voorbeeld daarvan H. 1.4: Beatrijs.
Literatuur in de stad: burgerlijke kunst
In de stad luistert men naar de rondtrekkende sprekers en zangers.
Eind van de 14e eeuw: edelen, kooplieden en aanzienlijke inwoners bijeen in
gezelschappen. gilden en broederschappen.
bij elkaar komen om met elkaar te luisteren naar muziek of naar gedichten.
Over dood en geloof
Memento mori: weinig medische, geen goede hygine kindersterfte, gemiddelde
leeftijd niet erg hoog. Hiernamaals is voor de middeleeuwer erg belangrijk.
De rooms-katholieke kerk drukt een duidelijk stempel op de middeleeuwse kunst.
Literatuur: dienst aan God en kerk.
Gebrandschilderde ramen, houtsnedes en schilderijen: Bijbelverhalen (boeken der leken)
Sint-Servaeskerk Maastricht: Romaanse bouwkunst (1000-1300).
Sint-Jan in s-Hertogenbosch: Gotische bouwkunst (1200-1500).
Bekende schilders middeleeuwen: Hubert en Jan van Eyck en Jeroen Bosch.

1.2

Karel ende Elegast

Een snelcursus Middelnederlands

Geen officile spelling. Maagd: maghet, maegt, meget, magt, maget, magd, mecht.
Aan elkaar Dlant = het land: dengel = de engel.
Geen verschil tussen i en j of tussen u en v.
iaer (jaar) en leuens (levens). De w wordt geschreven als uu: uuel = wel.
c = k ic = ik.
Lange klinker i of e erachter. Wair (= waar), haer (= haar).
Wie was Karel de Grote? Werkelijkheid en fantasie
Karel de Grote leeft van 742 tot 814.
Verschillende paleizen: Aken, Nijmegen (Valkhof), Ingelheim aan de Rijn.
Hofdag: alle vazallen (leenmannen) beleid voor de komende tijd rechtspraak.
Feodale stelsel God is leenheer en Karel de Grote de leenman (=vazal)
Koning geeft stukje land hertog Karel = leenheer en bijv. Elegast de leenman.
koning helpen in nood (militaire steun)
Middeleeuws:
* zwarte ridder op zwart paard ongeluk
* ploegijzer stelen: zwaar misdrijf (duur boeren gezamenlijk)
Christelijke elementen:
Tweegevecht = godsoordeel
Karel uit kasteel: Petrus uit gevangenis
Sprookje?
Verhaal over koning die incognito uit stelen gaat, hulp van een meesterdief
toverkruid (dieren horen)
De schrijver is onbekend
Proloog (woord vooraf) vermeldt vaak naam auteur: hier niet.
Van oorsprong echt Nederlands? Waarschijnlijk Frans vertaald in Middelnederlands, maar
die Franse versie is nooit (of nog niet?) gevonden!

1.3 Vanden vos Reynaerde

Vanden vos Reynaerde is een dierenepos. Epos = heldenverhaal.
hele middeleeuwse maatschappij, een standenmaatschappij, belachelijk maken.
de koning + hof
Koning: omkoopbaar en hebzuchtig
Ook de hofadel wordt voor gek gezet.
Bruun: dom en vraatzuchtig, Isengrijn: schurk, Tibeert denkt aan zichzelf.
Belijn, Cuwaert en pastoor: geestelijkheid.
burgerij + boeren en buitenlui.
Doel: spiegel voorhouden ben ik ook zo?
De stand van de vos
Waarschijnlijk is hij niet aan een bepaalde stand gebonden.
Ook een ridderroman?
Proloog: technieken uit de klassieke retorica
auteur moet zijn naam vermelden
werk noemen dat hij eerder schreef
waarom hij het verhaal schrijft, hoeveel moeite het hem kostte
bronnen waarop het verhaal teruggaat opschrijven.
Hier:
Willem vermeldt zijn voornaam.
vertelt welk boek hij al eerder schreef (Madoc).
Reynaert voltooien waar Aernout aan begonnen was
Veel moeite door Madoc kostte
humoristische wijze
Het verhaal:
Koning Nobel hofdag met de vazallen. Verloopt anders dan in hoofse ridderroman.
Eind van het verhaal: koning weinig eer. Corrupt, dom en bedrogen door Reinaert.
Spot met de verschillende standen, maar spot ook met de ridderroman.
Wie was Willem?
Noemt zichzelf Willem die Madocke maecte: waarschijnlijk verloren gegaan werk.
Laatste regels acrostichon: BI WILLEME.
intellectueel (Bijbel + drie talen machtig: Frans, Nederlands en Latijn).
Op de hoogte is van de rechtspraak waarschijnlijk advocaat of griffier.
Voor wie schreef Willem?
Zekere dame opdracht. Acrostichon: aleide.
Aleide van Avesnes? Opdrachtgeefster Jacob van Maerlant. Of: grapje auteur.
Publiek? luistertekst voor de adel. Andere bekende voor de adel : toespelingen op
Vanden vos Reynaerde. Handschrift over Reynaert samen met bijvoorbeeld Maerlants
Der naturen bloeme gevonden. Van Maerlant is bekend dat hij voor de adel schreef.

1.4 Beatrijs
Beatrijs: legende: Mariaverering.
De (hoofse) liefde
kosteres die klooster verlaat doodzonde!
Allesoverheersende liefde: Andreas Capellanus handboek Latijn over de liefde.
Beatrijs: kiezen uit twee kwaden: de liefde negeren en haar kloostergelofte houden en
gek worden of op de liefde ingaan, haar kloostergeloften breken en daarmee een
doodzonde begaan.
Hoge edele afkomst voorwaarde voor echte hoofse liefde.
De kleding is blauw en wit: de kleuren van Maria.
Adellijke dame: niet bedelen. Angst voor schande groter dan angst om te zondigen.
prostitutie een goede oplossing.
Getallensymboliek
Beatrijs bidt zevenmaal per dag tot Maria.
Visioen drie nachten achter elkaar.
De getallen zeven en drie: symbool voor de volheid.
Drie staat voor de Godheid, vier is het getal van de aarde.
Zeven is helemaal vol: God en wereld bij elkaar opgeteld.
Het probleem van de biecht
Laatste 200 verzen aan oorspronkelijke verhaal toegevoegd?
Die tijd steeds meer belang hechten aan de biecht.
De onbekende auteur schrijft een legende
Monnik Caesarius van Heisterbach begin13e eeuw twee Latijnse versies.
Handschrift Beatrijs: unieke Brabantse versie in dichtvorm.
Legende: kort verhaal waarin getoond wordt op welke wonderlijke manier God of een
heilige de mens bijstaat.
Legenda = wat gelezen moet worden.
Voor wie is het verhaal gemaakt?
Manuscript heel kostbaar. Perkament van goede kwaliteit.
Mooi en zorgvuldig geschreven. De initialen zijn rijk versierd. kleine schilderijtjes.
Geschreven in opdracht van een welgesteld iemand.

1.5 Esmoreit
Esmoreit is een abel spel uit de middeleeuwen.
Het ontstaan van het middeleeuwse toneel
Esmoreit n van de oudste vier wereldlijke toneelstukken die in het Middelnederlands
zijn opgeschreven.
Toneel uitvinding van geestelijken hulpmiddel om Bijbelse verhalen te vertellen aan
het volk, dat niet kon lezen en het Latijn niet kon verstaan.
Oudste middeleeuwse toneel geestelijk toneel.
Eerst vooral passie- en paasspelen, later kerstverhaal en heiligenlevens.
Steeds meer spektakel in de toneelstukken wereldlijk toneelspel naar (kerk)plein.
Toneel heel eenvoudig, soms op een wagen wagenspel
Soms op meerdere plaatsen twee decors naast elkaar = Simultaantoneel
Esmoreit: Sicili + Damast
Pas 17e eeuw in Nederland schouwburgen.
Wat betekent abel?
1. geschikt, bekwaam, ervaren;
2. handig, behendig;
3. schoon, hups, bevallig.
Geleerden niet over eens heel mooi en kunstig
Thema en motieven
Esmoreit: sfeer en inhoud van ridderverhalen.
Hoofse liefde grote plaats in het verhaal.
Verhaal Esmoreit is uniek geen andere versie, ook niet in een andere taal.
Enkele bekende motieven:
een onschuldig veroordeelde koningin belasterd door verrader, maar: geduldig, vol
vertrouwen op Gods rechtvaardigheid;
koningszoon te vondeling; als hij groot is, ontdekt men zijn afkomst;
De liefde tussen een westers en een oosters kind.
Middeleeuwse logica
Opvallend is het gebrek aan logica.
Voorspelling sterrenwichelaar komt maar ten dele uit.
Esmoreit trouwt wel met Damiet , maar doodt koning niet.
Geen rekening gehouden met leeftijden van Esmoreit en Damit.
Herkomst van de Esmoreit
1811 Mr. Charles van Hulthem boekenveiling in Brussel: manuscript: meer dan
tweehonderd verschillende teksten (serieuze verhalen in, grappige liederen, geestelijke
liederen en wereldlijke toneelstukken).
Hulthemse handschrift in of na 1410 zijn ontstaan: bevat diverse oudere teksten.
Onder andere vier abele spelen en zes sotternien. Die vier abele spelen zijn: Esmoreit,
Lanseloet van Denemerken, Gloriant en Van den Winter ende van den zomer.
De zes sotternien
Opvoering abel spel meestal gevolgd door klucht (clute of sotternie).
Werk zelfstandig 1.6 Terugblik en verdieping door. Dat is een goede
voorbereiding op een repetitie of toets