A

OGIER GHISLAIN DE BUSBECQ

TRK MEKTUPLARI
KANUN DNEMNDE
AVRUPALI BR ELNN GZLEMLER
(1 5 5 5 -15 6 0 )
ZGN AD

TURKISH LETTERS
(LONDRA, 1694)
TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI, 2.011

Sertifika No: 11213

RESMLER

MELCHIOR LORICHS
EVREN

DERN TRKMER
EDTR

EMRE YALIN
GRSEL YNETMEN

BROL BAYRAM
DZELTMEN

ESEN GRAY
GRAFK TASARIM UYGULAMA

T r k iy e I

b a n k a s i k l t r y a y in l a r i

I . BASKI: KASIM 2.OO5, STANBUL

TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARINDA
GZDEN GERLM I . BASKI: MAYIS 2.011

ISBN 978-605-360-284-2
BASKI

YAYLACIK MATBAACILIK
LTROS YO LU FATH SANAY STES NO: I2 ./19 7-Z O 3

(0212) 612 58 60
Sertifika No: 11931

s t a n b u l

to pka pi

Bu kitabn tm yayn haklar sakldr.

Tantn amacyla, kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar
dnda verck metin, gerek grsel malzeme yaynevinden izin
.lnmadan hibir yolla oaltlamaz, yaymlanamaz ve datlamaz.
TKKYE

15

BANKASI KLTR YAYINLARI

m i m Al I A lilli s i, MEELK SOKAK NO: z/4 BEYOLU 3 4 4 3 3 STANBUL

IH, (0212) 252 39 91

Tx. (0212)252 39 95
w w w .m k ln < .lr

OGIER GHISLAIN DE BUSBECQ

TRK MEKTUPLARI

An

K A N U N D N E M N D E
A V R U PA LI B R E L N N G Z L E M L E R
(15 5 5 -15 6 0 )

ZG N AD

TURKISH LETTERS
(LONDRA, 1694)
T R K Y E BAN K ASI K LT R Y A Y IN L A R I,

2 .0 1 1

Sertifika No: 11213

R ESM LER

MELCHIOR LORICHS
EVREN

DERN TRKMER
E D T R

EMRE YALIN

trk mektuplar

G R SE L Y N E T M E N

BROL BAYRAM

KANUN DNEMNDE
AVRUPALI BR ELNN GZLEMLER

D ZELT M EN

ESEN GRAY

( 1 5 5 5 -1 5 6 0 )

G R A F K T A SA R IM U Y G U L A M A

TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI

Ogier Ghislain de Busbecq

I . BASKI: KASIM 2.OO5, ST AN BU L

T R K Y E BAN K ASI K LT R Y A Y IN L A R l N D A
G Z D E N G E R LM I . BASKI: M A YIS

eviren: Derin Trkmer

2 .0 1 1

ISBN 978-605-360-284-2
BASKI

YAYLACIK MATBAACILIK
L T R O S Y O L U F A T H SA N A Y ST E S N O : 1 2 ./ 1 9 7 - Z O 3

(0212) 612 58 60
Sertifika No: 11931

T O P K A P I S T A N B U L

Bu kitabn tm yayn haklar sakldr.

Tantm am acyla, kaynak gsterm ek artyla yaplacak ksa alntlar
dnda crek m etin, gerek grsel m alzem e yaynevinden izin
.lnmadan hibir yolla oaltlam az, yaym lanam az ve d atlam az.
IRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI
I K Al ( A l l l l l t s l , M liy il K SO K A K N O : 2/4 B E Y O L U 3 4 4 3 3 ST A N B U L

Td. (0212) 252 39 91

Px. (0212) 252 39 95

www. mkuhur.i'om.r

T R K Y E s ; BA N KA SI
K lt r Y a y n la r

indekiler

Editrn N o tu ......................................................................................... 1
B R N C M E K T U P
H an lar.............................................................................................. 18
Be v a k it..........................................................................................21
S o fy a ................................................................................................ 22
Meri boylarnda........................................................................... 25
M armara kylarnda....................................................................27
ehzade M ustafann hazin sonu................................................30
stanbul............................................................................................36
stanbulun antlar........................................................................39
Merakl hayvanlar.........................................................................41
Batnn ve Dounun l lristiyanlar......................................... 42
Amasya yolunda............................................................................45
A n k ara.............................................................................................50
A m asy a............................................................................................61
Kanuninin karsnda.................................................................. 63
Asalet ve meziyet...........................................................................63
ran elisi........................................................................................ 67
D n .............................................................................................. 69
Tekrar stanbuld a .........................................................................72
Viyana yolunda..............................................................................73
Belgradd a ...................................................................................... 75
Avusturyad a .................................................................................. 80

KNC MEKTUP
K seyahati.....................................................................................85
Alt aylk m ah pusluk....................................................................87
Osmanl saraynda dnen dolaplar
88
N C M EKTUP
Rster Paa devreye giriyor.......................................................99
Edirnede k ................................................................................ 100
D eprem ..........................................................................................102
stanbulda bir ev m i?............................................
Eli Han
105
N uhun G em isi............................................................................ 106
stanbul dilencileri .....................................................................111
Kular ve dier evcil hayvanlar................................................113
Trkler seferde nasl beslenir?
120
Trklerin askerlik anlay
121
Trklerin hayvan sevgisi........................................................... 124
Trk kadnlar............................................................................. 126
Trklerin din anlay.................................................................130
Hrvatistandan gelen haber
132
stanbulda bir Grc k ral....................................................... 136
Gndelik h ayat................................................
Trkler ve okuluk
143
Hristiyan detleri ve Trkler................................................... 145
Darya hapsedilen av u ......................................................... 148
Osmanl tarz diplom asi............................................................ 150
Sultan Sleyman oluna gzda veriyor
152
Osmanl ordughnda................................................................ 161
ehzade Beyazdn firar
173
Ordughta bayram lam a.......................................................... 175
Beyazd rand a ............................................................................ 176

104

142

DRDNC MEKTUP
Cerbe deniz m uharebesi.............................................................185
Hristiyan esirlerin stanbula g irii........................................ 188
Esirlere destek.............................................................................. 193
Yalandka sofulaan sultan.................................................... 196
arap imek yasak, zm yemek deil ..............................197
V eba................................................................................................198
Bykada......................................................................................201
Ali Paa ile mzakereler ........................................................... 204
Fransz elisinin jesti.................................................................. 211
Krmdaki esrarengiz halk........................................................214
in hikyeleri.............................................................................. 219
Dervi ve kerametleri................................................................. 221
G alatada kan o l a y ................................................................. 223
Esaretten kurtulan kom utanlar................................................226
Beyazdn feci sonu .................................................................. 230
Mzakereleri tehlikeye dren vak alar................................237
Dn hazrlklar.......................................................................239
Eve d n ..................................................................................... 241
mparatorluk topraklarnda.....................................................244
yi hkmdarlk...........................................................................246
stanbul yadigrlar.................................................................... 251
D izin

255

Editrn Notu

Busbecqin Trk Mektuplar ilk kez Latince olarak

1595te Pariste baslmtr. lk ngilizce evirisi 1694te,
kincisi 1881de ve ncs 1927de yaynlanmtr. Bu
Trke eviri, Oxfordda Clarendon Pressde baslan Edward Seymour Forsterin yapt nc eviriden hazr
lanmtr. Hl ngilizcede yaygn olarak okunan bu evi
ri, ksaltlm olmasna ramen, tarihi olmayan okuyu
cular gzetilerek hazrland iin, ncekilerden ok daha
akcdr. Forster mektuplardaki fazla tafsilatl kimi b
lmleri zetleyerek parantez iinde aktarmtr. zet b
lmler parantez iinde italik olarak belirtilmitir.
Forster yayna hazrlad mektuplar, okuyucuyu bil
gilendirecek dipnotlarla zenginletirmitir. Bu dipnotlar
dan bir blm Trke eviride de kullanlm, genellikle
Osmanl kltr zerine Batl okuyucu iin aklamalar
ieren bir blm ise evrilmemitir. Bu notlarn yan sra,
Trk okuyucular iin aydnlatc olabilecek konularda
60 akn dipnot eklenmitir. Trke eviriye eklenen dip
notlar, editrn notu (e.n.) ya da evirmenin notu (.n.)
olarak belirtilmitir. Dipnot gerektirmeyecek hacimde ki
mi aklamalar metinde keli parantezle verilmitir.
Ayrca konularn akn izlemeyi kolaylatrmak iin
mektuplara ara balklar eklenmitir.
Bu evirinin bir zellii de, Busbecqin heyetinde s
tanbula gelen Flaman ressam Melchior Lorichsin (ya
da Melchior Lorck) bu dnemde izdii resimlerle bir
likte yaymlanmasdr. Lorichs bu izimlerini salnda

IX

baslmak zere ahap kalplara geirmi, ancak eseri

lmnden eyrek asr kadar sonra, 1626da Trk
Neriyat adyla Hamburgda baslabilmiti. 1646da,
1683-84te ve 1688de resimler, yine Hamburgda, ba
zen kimi metinler de eklenerek farkl yaynclar tarafn
dan tekrar tekrar baslmlard. Lorichsin resimleri a
mzda da ilgi grm ve farkl zamanlarda reprodksi
yonlar yaymlanmtr. Ayn heyette bulunan yazar ile
ressamn eserleri imdiye dek bir arada nadiren okuyu
cuyla bulumutur.
Yazar hakknda
Ogier Ghislain de Busbecq, arlkenin (V. Kari) idaresi
altndaki Kutsal Roma-Cermen mparatorluunun g
nmzde Fransann Hollanda snrnda yer alan Lillc
kentinde 1522de dodu. Babas soylu bir ailedendi. R
nesans ve reformun toplum hayatna iyice nfuz ettii
bir ortamda yetiti. Hmanist dncesi, Leuven, Padoa ve Venedikte sren niversite eitimi srasnda kkle
mi olmaldr. Botanik ve zoolojinden dilbilime dek pek
ok konuda bilgi ve ilgi sahibi bir Rnesans adamyd.
Aralarnda Trkenin de yer ald sekiz dil bildii sy
lenir. 1554 yl civarnda Avusturya mparatoru I. Ferdinandn hizmetinde almaya balam ve ilk grevinde
Kralie Mary Tudorun spanya Kral II. Felipe ile ngil
terede dzenlenen dnnde kraln temsil etmiti. Ay
n yl, bu kitabn ortaya kmasn salayan grevi iin
stanbula gitti. Osmanl mparatorluu ile Avusturya
arasnda sregiden bir snr anlamazln zmek zere
grevlendirilmiti. Ancak bu anlamazln zlmesi
zaman ald. Bir buuk yl kadar stanbuldaki Eli Hannda yar mahpus bir hayat srdkten sonra lkesine
dnd ve 1556da yarm kalan iini tamamlamak zere
tekrar Osmanl lkesine geldi.

Ogier Ghislain de Busbecq.

Trk Mektuplar, yazarn bu dnemde dostu ve mes

lekta Macar asll diplomat Nicholas Michaultya yaz
d mektuplarn derlemesidir. Eser Osmanllarla ilgili
yakn gzleme dayal pek ok bilgi iermesi nedeniyle
uzun sre nemli bir kaynak olarak kabul edilmi ve
pek ok dilde tekrar tekrar baslmtr. Hakikaten de,
Kanuninin Hurremle ve ehzadeleriyle ilikilerinden
Rstem Paamn maddiyata dknlne, Osmanl or
dughlarndaki dzenden hamam detlerine, stanbul

XI

sokaklarndaki hayvanlardan gncel dedikodulara pek

ok konuda ilk elden verdii bilgilerle merakla okunan
bir eserdir. Bir baka nitelii de Osmanl mparatorluunu, hmanist eitim alm bir Bat Avrupalnn g
znden anlatmasdr. Busbecq bir yandan hmanist belgat uyarnca Osmanl devlet anlayn Avrupadaki
devlet anlayn eletirmek iin mkemmel bir rnek
olarak sunarken, bir yandan da Osmanl lkesinde ta
nk olduu aksaklklar ve adaletsizlikleri kayda gemi
ve eletirmitir.
Busbecq Avrupaya sadece Osmanllar yakndan ta
ntmakla kalmamtr. Ankaradaki Augustus tapnan
da yer alan Monumentum Ancyraum yaztn ilk kez ya
ynlayarak Bat literatrne girmesini salamtr. Anka
ra keisiyle leylan yan sra, bir yzyl sonra Tulipmaniay douracak laleyi de Avrupallara tantmtr. Ay
rca gnmzde Viyana Discouridesi olarak tannan ve
6. yzyla tarihlenen bir Materia Medica nshasnn da
aralarnda bulunduu pek ok kadim elyazmasnn
Avusturya arivlerine girmesine n ayak olmutur.
stanbuldan dndkten sonra mparator II. Maximilliana mavir olan Busbecq, emekliliinde doduu
yere gitmek zere 1592de Paristen yola ktktan son
ra, yllardr sren din savalarnda taraf olan radikal
Katoliklerin saldrsna urayarak hayatn kaybetmitir

XII

Birinci Mektup

emse motifi.

Viyana, 1 Eyll 15551

Sizden ayrlrken Kostantiniyeye [stanbula] yolculu
umu teferruatyla anlatacam vaat etmitim. te im
di bu vaadimi yerine getirmeye hazrlanyorum hatta
fazlasyla. Eer yanlmyorsam bu borcumu faiziyle
demi olacam, yle ki stanbula gidiimin hikyesi
ne Amasyaya yaptm yolculuu da ilave etmek niye
tindeyim. Bu ok daha sradan ve basit bir yolculuktu.
Bamdan geenler ise ho bir macera tad verirse ald
m zevki paylam olursunuz. Bizler yle eski dostla
rz ki birbirimizin mutluluuna her zaman ortak olu
ruz. te yandan byle uzun ve zor bir yolculukta mu
hakkak tatsz olaylarla karlalr, bunlar sizi zmesin.
Hepsi bitti ve gemite kald. Zamannda bana verdik
leri skntlar ne kadar byk olmusa, onlar anlatrken
aldm keyif de o kadar fazla.
ngilterede Kral Philip ile Kralie Marynin2 d
nne katldktan sonra (Romallarn Kral hametmeap
efendim Ferdinandn Kral ve Kralieye sayglarn arz
1

Elzevir basksnda verilen 1554 tarihi mmkn deildir nk Busbecq

Temmuz 1554te spanya kral Philip ile Kralie Marynin dnnde
hazr bulunduktan sonra ancak Kasm 1554te Viyanadan stanbula
doru yola kmtr. Bu mektup ertesi yln sonbaharnda Busbecqin
Trkiyedeki ilk misyonundan dnnde yazlmt.
Editrn N otunun x. sayfasna baknz.

etmek zere gnderdii Don Pedro Lassonun refakatindeydim) memlekete dndm ve bu yolculua k
mak iin Ferdinanddan aldm emirleri hatrlayacaks
nz. Gnderdii mektup 3 Kasmda elime ulat za
man Lillede idim. Sadece Busbecqe dnerek babama
ve dostlarma veda iin yola kmay geciktirdim. Sonra
da Tournai zerinden sratle Brksele geldim. Orada
Don Pedro ile bulutum. Atn mahmuzlarken bana
Kraldan ald mektubu gsterdi. Kral mektubunda
derhal hareket etmem iin ona gerekeni yapmasn em
rediyordu. Ben de hi vakit kaybetmeden posta atlar
temin ederek ve mmkn olan sratle Viyanaya doru
yola ktm. Byle rahatsz bir seyahate alk olmad
mdan yolculuk ok yorucu geti. Mevsimin berbat
hava artlar, amurlu yollar, gnlerin ksa oluu yolcu
lua uygun deildi. Gecenin ge saatlerine kadar al
mas hemen hemen imknsz yollarda tehlikeli bir hzla
yol almak zorundaydm.
Viyanaya vardmda Kraln mavirlerinden Johannes Van der Aa tarafndan Ferdinandn huzuruna
karldm. Flametmeap sadakati ve drstl hak
knda mspet dnd kimselere mahsus iltifatlarla
beni karlad. Vazifemle ilgili umutlarn ve elilii
kabul ederek derhal yola km olmamn nemini te
sirli szlerle dile getirdi. Temsilcisinin hi gecikmeden
Aralk balarnda Budaya ulaacana dair Buda Paasna sz vermiti. Trklerin bu sze gvenerek vaat
ettikleri hususlar yerine getirmemek iin Budaya
ulamakta ge kalndn bahane etmelerine frsat
vermek istemiyordu.
Ancak 12 gn kalmt -ksa bir yolculua hazrlan
mak iin dar bir zaman, hele nmde byle uzun bir se
yahat varken. K raln arzusu ve emri zerine Komornda Johannes Maria Malvezziyi ziyarete ayraca
m birka gn de bu ksa sreden dmem gerekiyor4

du. Trklerle ilgili konularda hi bilgim ve tecrbem ol

mad iin onlarn detleri, zellikleri ve daha nce ta
kip ettikleri siyaset hakknda onun azndan baz bilgi
ler alacaktm. Kral bu nedenle Malvezzi ile bulumama
byk nem vermekteydi. Malvezzi Sultan Sleyman
nezdinde birka yl Ferdinandn temsilciliini stlen
miti. Aslnda mparator arlkenin (V. Charles) akllca
nedenlere dayanarak Trklerle mtareke yapt tarih
ten beri oradayd. Mzakereleri Gerard Velduvic3 y
rtm ve Kral Ferdinand adna sekiz yllk bir mtare
ke akdetmiti. Velduvicin heyetine Malvezzi de katl
mt. Dnd zaman Ferdinand onu temsilcisi sfaty
la tekrar stanbula gnderdi.
(.Busbecq ardndan, Ferdinandn Transilvanyay il
hak zerine Malvezzinin Trkler tarafndan nasl hap
se atldn, grd ar kt muameleyi ve sonunda
serbest braklarak Viyanaya dndn anlatr. Mal
vezzi tekrardan stanbula dnmek zereyken Ko
rnomda hastalanmtr.)
Hapsedilmesinin sebep olduu hastalk yle iddetle
nksetmiti ki Malvezzi hayatnn tehlikeye dtn
hissederek yolculua devam etmedi. Ferdinanda bir
mektup gnderip yerine bir bakasn eli tayin etmesi
iin yalvard. Ferdinand onun yazdklarna btnyle
inanmamt. Elilik makamn istemeyiinin nedenini
herhangi bir ciddi hastalktan ok gemiini hatrlayp
gelecekteki zorluklardan korkmasna balad. Bununla
birlikte gerek kendisine gerekse devlete yararl hizmet
ler vermi birine istemedii bir vazife iin srar etmenin
doru olmayacan dnd. Birka ay sonra da M al
vezzinin vefat hastalnn bir bahane veya kendi raha
tn dnmek olmadn apak ortaya koyacakt;
bylece onun yerine ben tayin edildim. Ancak daha n3

1545te Trkiyeye eli olarak gitmitir.

ce de belirttiim gibi Trklerin siyaseti ve davran tarz

hakknda tecrbesiz olduumdan Kral, Malvezziyi zi
yaret etmemin uygun olacan dnyordu. Trklerin
ift tarafl oynamas konusunda verecei bilgiler ve tav
siyelerle dikkatli olmam hususunda beni aydnlatacakt.
Bu nedenle Malvezzi ile iki gn geirerek izleyeceim
davran tarz ve Trklerle gnlk ilikilerde almam ge
reken tedbirler hakknda bu ksa srede mmkn oldu
u kadar bilgi edindim.
Sonra yolculuuma gayretle hazrlanmak iin alela
cele Viyanaya dndm. Fakat zaman o kadar ksa ve
yapacak o kadar ok ey vard ki, hareket gnm gelip
attnda, Kraln srekli sktrmalarna ramen he
nz hazr olmadm grdm. Sabahn erken saatlerin
den itibaren btn gn ilerimi ve eyalarm toparla
makla geirdim. Harekete hazr duruma geldiimde ge
ce olmutu bile. O saatlerde kapal olan Viyana kaplar
ak braklmt, ben de yola koyuldum. mparator ay
n gnn sabah ava giderken kendisi akam dnmeden
nce benim yolda olacamdan phe etmediini syle
mi. Onun dn ile benim km arasnda pek ksa
bir zaman farkyla hareket etmitim. Viyanaya 16 kilo
metre uzak olan, Macaristandaki Fischament kasabas
na gece saat ll :0 0 de ulatk. Aceleden yemek yiyememi olduumuzdan akam yemeini burada yedik, son
ra da Komorna doru yola ktk. (Busbecq burada
bou bouna iki gn kalarak Budaya birlikte gidecei
Faul Palinaiyi bekler ve bu ok canm skar.) Ertesi
gn Waag suyunu aarak Trk topraklarndaki ilk kale
olan Grana [Estergon] doru yola devam ettik.
Komorn valisi Johannes Pax bana refakat iin M a
carlarn hssar dedii 16 svari verdi ve onlara Trk
ileri mevzilerini grmeden benden ayrlmamalarn em
retti. Estergon valisi, adamlarnn benimle yar yolda
buluacandan bahsetmi. Geni bir ovada yaklak
6

saat yol aldktan sonra uzaklarda drt Trk atls g

rnd. Ben Macarlara geri dnmelerini emredene ka
dar benimle gelmeye devam ettiler; ok sokulurlarsa bir
srtme olmasndan korkuyordum. Trkler yaklat
m grnce atlarn bize doru srerek arabann yann
da durup beni selamladlar. Beraberimdeki gen terc
man vastasyla onlarla konuarak bir sre yol aldk.

Sorgular

Baka refakat geleceini sanmyordum, halbuki daha

alaklara indiimizde kendimi 150 kadar svarinin ara
snda buldum. Parlak boyal kalkanlar, mzraklar, de
erli talarla ssl palalar, rengrenk sorgular, kar be
yaz sarklar, pembe veya mavimsi yeil kyafetleri,
muhteem atlar ve koum takmlaryla gzlerimin alk
olmad pek ho bir manzara karsndaydm. Subaylar
yaklaarak beni hrmetle selamladlar, sa salim gelmi
olmamdan memnuniyet duyduklarn syleyip yolculu
um iyi geti mi, diye sordular. Ben de gerektii ekilde
cevap verdim. Bylece onlarn refakatinde Estergona
vardm. Estergon, eteklerinden Tunamn szld bir
tepedeki kalenin ve ovada yerlemi olan kasabann ad.
Geceyi burada geirdim. Kasabann bapiskoposu elin
deki salahiyetler ve byk serveti sayesinde Macar eraf
arasnda yksek bir mevkie sahip. Kaldm odada bir
kararghtaki btn skntlar mevcuttu. Yatak yerine
deme tahtalar stne salkm saak tyl hallar seril
miti, ne dek vard ne de araf. Maiyetimdekiler
Trk konforu ile ilk defa tanyorlard. Benim ise her
zaman yanmda tadm kendi yatam vard.
Ertesi gn Estergonun sancak beyi kendisini ziyaret
etmem iin srar edip durdu. Tiirkler amir durumunda
ki komutanlarna bu unvan verirler. Onun sanca, te
pesinde altn yaldzla kapl bronz bir kre bulunan mz
rakla bir svari takmnn nnde tanr. Yanmda ken
disine hitaben bir mektup veya tavsiyename olmamas
na ramen ziyaret etmemde srarlyd. Aslnda sadece
beni grmek, maksadmn ne olduunu sormak, beni
saygyla selamlayarak sulhu tevik edici szlerle hayrl
yolculuklar dilemek istiyormu. Onu ziyarete giderken
Aralk aynda ve byle souk bir havada kulama ge
len kurbaa sesleri beni artt. Bunun nedeni civardaki
kkrtl scak su kaynaklarnn meydana getirdii gl
cklermi.
8

Sabah kahvaltdan sonra Budaya gitmek zere yola

ktm. Oraya varncaya kadar baka bir konak yeri ol
madndan bu kahvalt akam yemeinin de yerini al
d. Sancak beyi btn maiyeti ve komutas altndaki s
varilerle bana refakat etti. Bu kadar byk bir nezaket
te bulunmamas iin kendisini ikna etmeye altm ama
hi yarar olmad. Svariler kasabann kapsndan
knca drtnala oraya buraya dalarak yere bir top att
lar. Atlarn son srat koturup topu mzraklarnn
ucuyla yakalamaya alyorlar ve benzeri oyunlarla
kendilerini elendiriyorlard.4 Aralarnda uzun gr sal
bir Tatar vard. Sylendiine gre her trl havada ve
savalarda bana bir ey giymezmi, salar kendisini
silahlara ve frtnalara kar koruyormu. Sancak beyi
nin uygun grd kadar bize refakat ettikten sonra
yanmza rehberler brakarak veda edip geri dnd.
Budaya yaklarken Trklerin avu dedii kimse
lerden birka beni karlad. Bunlar refakat ve hizmet
ileri gryorlar, Sultan ile paalarn hemen her emrini
yerine getirmekle ykmller. avuluk halk arasnda
pek erefli bir meslek addolunuyor. Bir M acarn evinde
misafir edildim. Eyalarma, arabalarla atlara benden
daha ok ilgi gsterdiler. Trklerin ilk nem verdii ey
atlarn, araba ve eyalarn gven altna alnmas. Kt
hava artlarndan korumakla insanlara yeteri kadar
nem vermi olduklarn dnyorlar.
Paa beni selamlamak iin ziyaretime bir adamn
yollad. smi Taygondu. Trk dilinde leylein ad buy
mu. Paa beni birka gn kabul edemeyecei iin ma4

Eskiadan Yaknaa dek Balkanlardan Japonyaya dek tn Dou

dnyasnda yaygn olarak oynanan bir top oyunu. ran ve Osmanl
dnyasnda evgan, Orta Asyada buzkai adyla anlrd. ngilizler bu
oyunu 19. yzylda Hindistanda tanm ve polo adyla Avrupaya ta
mlardr (e.n.).

zur grmemi rica etmi. iddetli bir hastalktan yatyor

mu. yileir iyilemez kabul edecekmi. Bu durum Palinainin gecikmesinden doan huzursuzluu ve onun
ciddi bir sulamaya maruz kalmasn nlyordu. Z a
mannda gelebilmek iin byk gayret sarfederek ksa
zamanda varabildi. Paann hastal beni uzun sre
Budada alkoydu. Hasis biri olduu ve bir yere gizledi
i byk bir mebla parann alnmasndan duyduu
zntyle yataa dt sanlyordu. Bu arada tecr
beli ve geni bilgiye sahip doktor William Quacquelbenin benimle birlikte olduunu duyan Paa tedavi iin
onu kendisine gndermemi istedi. Memnuniyetle kabul
ettim. Fakat hastal giderek arttnda bunu yaptma
nerdeyse byk pimanlk duyacaktm. Zira Paa teki
dnyada Muhammedin yanna gidecek olursa, Trklerin onu benim doktorumun ldrdn sylemelerin
den korkuyordum. Bu da deerli dostumun hayatn
tehlikeye drebilir, ben de onun su orta olarak k
t durumda kalabilirdim. Neyse ki Tanr Paay shha
tine kavuturarak beni endielerimden kurtard.
Yenierilerle ilk defa Budada karlatm. Piyadelere
bu ismi veriyorlar. Sultann imparatorlua dalm
12.000 kiilik yenieri gc var. Bunlar dmana kar
kaleleri, halkn tecavzne kar da Hristiyanlar ve
Yahudileri korurlar. Byk kk hibir ky, kasaba
veya ehir yoktur ki Hristiyanlar, Yahudileri ve dier
acizleri ktlere kar korumakla vazifeli yenieri mu
hafzlar bulunmasn. Buda kalesinde daimi bir yenieri
birlii var. Yenieriler ayak bileklerine kadar inen bir
kaftan, balarna da bir harmaniye kolundan (meneinin bu olduunu sylyorlar) serpu giyerler. Bunun bir
ucu baa geer, dier ucu da arkaya sarkarak enseyi r
ter. Aln ksmnda st deersiz talarla ssl gm bir
dikdrtgen klah ykselir. Yenieriler ziyaretime genel
likle ikier ikier gelirlerdi. Yemek odama alndklar za~

11

man beni saygyla selamlyor, adeta koar admlarla

yaklap elbisemin eteini veya elimi per gibi tutarak
bir demet smbl veya nergis takdim ettikten sonra ba
na srtlarn dnmemeye dikkat ederek ayn hzla kap
ya gidiyorlard. Srtn dnmek onlara gre saygszlk
addolunuyor. Kapda ellerini gslerinin stne ka
vuturarak gzleri yerde, sessiz ve hrmetkr dururlar
d. Onlar askerden ok kei sanabilirdiniz. Bununla
birlikte birka para bahi alnca -btn istedikleri de
buydu- balarn saygyla eip yksek sesle teekkr
ederek hayr dualar ve iyi dilekleriyle ayrlyorlard.
arabmn cazibesi yznden Budada birok Trk
soframn misafiri oldu. arabn keyfine varmaya pek az
imkn bulabildiklerinden bu onlar iin bir lkst. Do
laysyla ne zaman ellerine frsat gese byk bir agz
llkle ierlerdi. Bir gece yorulunca yatmaya gitmek
iin masadan kalktm zaman onlarn daha ge saatle
re kadar oturmalarn rica ettim ama kalmadlar. Ken
dilerini araba iyice kaptramadklar iin hl adm
atacak gc bulduklarna esef ederek ayrldlar. Sonra
yolladklar bir kle geldi ve bir miktar arap ile gm
kupalar istedi. Geceyi tenha bir kede ierek geirmek
niyetindelermi. stedikleri kadar arap ve kupa veril
mesini emrettim. Kendilerinden geip yere serilinceye
kadar imiler.
Trkler iin arap imek ciddi bir su, bilhassa yal
lar arasnda. Genler affolunmak midiyle bu gnah
gze alabiliyorlar. Bu nedenle az da iseler ok da ise
ler teki dnyada ekecekleri cezann ayn derecede ar
olacan dndklerinden arab bir kez tattklarnda
alabildiince iiyorlar. Nasl olsa ceza greceklerinden
ve bu ceza daha ok artmayacandan sarho olmann
iyice keyfini karyorlar. ki imek konusundaki d
nceleri ite budur. Baka hususlarla ilgili daha da tu
haf fikirleri var. Bir zamanlar stanbulda yal bir adam
12

grmtm. Kadehi eline aldnda avaz kt kadar

haykryordu. Dostlarma bunun sebebini sorduumda,
ruhu vcudunun uzak bir kesine ekilsin yahut onu
tamamen terk etsin diye bardn sylemilerdi. Bylece ilemek zere olduu sua ruhunu da bulatrmamaya, iecei arapla onu kirletmemeye alyormu.
Buda ehrini teferruatl olarak anlatmak uzun bir i
olur. Bu konu kitap yazmay gerektirir. Mektuba uygun
sadece birka husustan bahsetmek yeter sanrm. ehir
ok verimli topraklar zerinde meyilli bir araziye kurul
mu. Bir yan balarla rtl tepelerle snrl. Dier ya
nnda ise Tuna nehri akyor. Buras belli ki Macaris
tann bakenti olmak zere planlanm. Daha nceleri
Macar soylularnn muhteem saraylaryla sslym.
imdi ise bunlar ya harabeye dnmler ya da atlan
desteklerle ayakta duruyorlar. Aldklar maan sadece
gnlk masraflarn karlad Trk askerleri buralara
yerlemi. Bu maa ne damlarn ne de duvarlarn tamiri
iin yeterli. Atlarn barndracak ve yataklarn serecek
kuru bir yer bulduklar mddete ne ieri giren yamu
ru nemsiyorlar ne de duvarlarn atlamasn. st kat
larla hi ilgili deiller. Oralar sanlarla farelere terk
edilmi. Trklerin bir zellii de binalarnda ihtiamdan
kanmalar. Bu gibi eylere nem vermeyi kendim be
enmilik, gurur ve gsteri addediyorlar -bunlar adeta
insann bu dnyada ebediyen var olmay beklediine
iaret edermi gibi. Evlerine, bir yolcunun hana bakt
gzle bakyorlar. Onlar hrszlardan, scak, souk ve
yamurdan koruyorsa baka bir lks aramazlar. te bu
nedenle btn Trk diyarnda zarif bir eve sahip zengin
bulmak zordur. Sradan halk kulbelerde ve kk ev
lerde yaar. Ancak zenginler bahe ve hamama dkn
dr. Kalabalk ailelerini barndracak byk evleri var
dr ama bu evlerde aydnlk revaklar, gz alc salonlar,
muhteem olan veya insan cezbeden hibir ey yoktur.
13

Ayn ey ounlukla Macaristan iin de geerli. Budadan ve muhtemelen Pressburgdan baka ihtiaml
binalara sahip tek bir ehir dahi bulmak zordur. Dn
ceme gre bu da Macarlarn yzyllardan beri yaad
hayat tarzndan ileri geliyor. Kendilerini uzak toprak
larda yaptklar savalara ve ordugh yaantsna ada
dklar iin binalar yapmay ihmal etmiler. ehirlerde
de ksa zamanda terk edecekmi gibi yayorlar.
Budada grdm olaanst bir yer de stanbul
yolunun kaps dndaki scak su kayna idi. Topran
yzeyinde kaynayan bu suda yzen balklar grmeniz
mmkn. Onlar tutarsanz pimi olarak kacaklarn
sanrsnz.
Nihayet 7 Aralkta Paann huzuruna kabul edil
dik. Hastal gemiti. Kendisini hediyelerle yumuat
maya altk. Sonra da Trk askerlerinin haddini bil
mezliinden ve uygunsuz davranlarndan ikyet edip
aramzdaki mtarekeye aykr olarak bizden aldklar
yerlerin geri verilmesini talep ettik. Kendisi mparatoruma yollad mektupta bir temsilci gnderirse bu
durumun dzeltileceine sz vermiti. (Busbecq, Paa
ile yapt baarsz grmeyi anlatr.) Sultan Sley
mann cevab gelene kadar mtareke yapmaktan baka
hibir ey elde edemedim.
Budadaki iimiz ite bylece mmkn olabildii e
kilde sona erdi ve arkadam Kraln yanna dnd. Ben
de Tunada bizi bekleyen teknelere bindim. Atlarm,
arabalarm ve maiyetim de binince Belgrada doru ne
hir aa hareket ettik. Bu yolculuk ekli hem daha g
venli hem de daha sratliydi. Belgrada karadan gitmek
en az 12 gn srecekti, hele bu kadar ok eya ile. Ayr
ca yolda Heydonlarm5 saldrsna urama tehlikesi de
5

14

Macarca ile Balkan ve Slav dillerindeki haydukJhaydut sz Trkeye

buradan gemitir (e.n.).

vard. obanlk yaparken asker olup da ekyalk eden

lere Macarlar bu ismi vermiti. Nehrin zerinde gven
deydik ve yolculuumuz sadece be gn srd.
Bindiim tekneyi 24 krekiyle yol alan bir baka
tekne ekiyor, dier kayklar ise birer ift uzun krekle
gidiyordu. Zavall krekilerle denizciler yorgun d
tkleri zaman verdiimiz birka saatlik yemek ve din
lenme molas dnda hi durmadan gece gndz yol
aldk.
Trklerin cesaretini fevkalade buluyordum. Gecenin
karanlna, ay olmamasna ve iddetli rzgrlara
ramen yola devamda hi tereddt etmediler. Kydan
suya uzanm deirmenler ile ktklerden ve aa dal
larndan dolay srekli tehlike iindeydiler. Kuvvetli
rzgr, bulunduum tekneyi sk sk aa kklerine ve
suya uzanan kaln dallara yle bir iddetle arpyordu
ki her an paralanmamz mmknd. Hatta bir defa
snda gvertenin bir paras byk grltyle koptu.
Yatamdan frlayarak gemicileri daha dikkatli olmalar
iin azarladm. Bana yksek sesle verdikleri cevap sade
ce Alaure yani Allah bizi korur oldu. Yapabilece
im tek ey yataa dnerek kaan uykumu yakalamaya
almakt. Bu ekilde seyahat etmenin bir gn felakete
sebep olaca kehanetinde bulunmak hi zor deildi.
Yolculuumuz srasnda gzel bir Macar kasabas
olan Tolnay grdk. Beyaz arabnn mkemmellii ve
halknn nezaketinden dolay buradan bahsetmeye de
er. Yksek bir mevkide ina edilmi Valpovat kalesini,6
baka kalelerle kasabalar ve Tunaya her iki kysndan
boalan Drava ile Tisa nehirlerini de grdk.
Belgrad Savann Tunaya kavutuu yerde bulunu
yor. Eski ehir ise bu iki nehrin arasnda, kydan ieri6

Muhtemelen Vukovar. Tunanm sa yakasnda, Dravann dkld

yerden 32 kilometre gneyde kalesi olan kk bir kasaba.

15

ye doru uzanan ucunda kurulmu. Burada birok

burla tahkim edilmi ift sra surlarn evirdii eski bi
nalar var. ehrin iki yanndan bahsettiim nehirler ak
yor. Eski ehrin kara tarafnda yksek bir tepede drt
ke talarla ina edilmi uzun kuleleri olan gl bir
kale grnyor. ehrin nnde binalardan oluan b
yk bir meskn mahal ile geni bir alana yaylan va
rolar yer alm. Belgradda muhtelif rklardan insanlar
yayor: Trkler, Rumlar, Yahudiler, Macarlar, Dalmayallar ve dierleri. Trk imparatorluunun her ye
rinde varolar asl ehirlerden daha byk ve bunlar
hep bir arada olunca ok geni bir yerleim merkezi
grnts veriyor.
Bize eski sikkeler teklif ettikleri ilk yer burasyd. Es
ki paralara olan merakm bilirsiniz. Daha nce adn
dan bahsettiim William Quacquelben bu merakma
byk ilgi gstererek bana yardmc oluyor. Bir yzn
de boa ile at arasnda bir Romal asker figr ve altn
da Taurunum7 yazl pek ok sikke grdk. Bir zaman
lar burada Yukar Moesia lejyonlarnn daimi karargh
olduu bilinmektedir.
Bykbabalarmzn anlarna gre Trkler Belgrad
iki kez ele geirmeye almlar: ilk olarak Murad son
ra da stanbul fatihi Mehmed. Ancak bu yabani saldr
lar Macarlarla Hallarn kahramanca savunmas kar
snda baarl olamam. Nihayet 1520 ylnda Sley
man, saltanatnn balarnda, Belgrad nlerine byk
kuvvetlerle gelmi. ehirde doru drst bir askeri gar
nizon olmamas ve gen Kral Lajosun ihmalleri nede
niyle saldrya ak durumu, bir de Macar komutanla
rn aralarndaki kavgalar yznden ehri teslim almak7

16

Srbistanda gnmzde Belgradn bir mahallesi halini alm olan Zemun ehrinin yerinde, Roma dneminde bu adla anlan bir yerleim
vard (e.n.).

ta pek zorlanmam. Belgradn dmesinin, bir selin

nndeki bendin yklmasna benzedii ve M acaris
tann imdi iinde bulunduu sorunlara sebep olduu
aikrdr. Bunun ilk sonular olarak Kral Lajosun l
mn, Budann zaptn, Transilvanyamn boyunduruk
altna alnarak gelien bir kralln ykln, bir de ayn
akbetin kendi balarna da gelmesinden korkan komu
lkelerin endiesini sayabiliriz. Bu olaylar Hristiyan
hkmdarlara ders olmal ve tehlikeden korunmak isti
yorlarsa mstahkem mevkilerini ve kalelerini dmana
kar glendirmeliler. Trk ordular yamur sularnn
kabartt azametli nehirler gibidir. Akt yatan her
hangi bir yerinde onlar durduran engelden szp geebi
lirlerse, bu gedikten boalarak sonsuz tahribat yaparlar.
Hatta onlar engelleyen setleri bir kere atlar m geni
leyerek uzaklara yaylp tahminlerin tesinde bir enkaz
yaratrlar.
Neyse, biz yine Belgrada dnp stanbul seyahati
mize devam edelim. Karadan yapacamz yolculuk iin
gerekli hazrlklar tamamladktan sonra Semendireyi8
solumuzda brakarak Nie hareket ettik. Tuna kyla
rnda bulunan Semendire eskiden Srp despotlarnn ka
lesiymi. Trkler bize yksek bir tepeden uzaklarda
karlarla kapl Transilvanya dalarn ve Trajanus Kprsnn9 ayaklarna ait kalntlar gsterdiler.
Yerli halkn adna Morava dedii nehri geerek bir
Srp ky olan Jagodinada kaldk. Burada onlarn bir
cenaze ayinini seyrettik. Bizim ayinlerimizden ok fark
lyd grdklerimiz. lenin naa yz ak olarak kili
8
9

Gnmzde Smedrovo (e.n.).

Busbecq Semendireden Jagodinaya giderken Moravay takip ettiine
gre Severin yaknndaki Trajan Kprsnden en az 128 kilometre
uzaktayd. Bu mevki Tunann Demir Kapdan yayld yere ok uzak
deildir.

17

sede tehir ediliyordu. Yanna yiyecekler, ekmek, et ve

bir kupa arap konmutu. Kars ve kz en gzel kya
fetleri iinde yannda duruyorlard. Kz tavuskuu ty
lerinden bir balk giymiti. Alamalar, inlemeler ve fer
yatlar duyuluyordu. lye onu kaybetmeyi hak edecek
ne yaptklarn, onu rahat ettirmekte, hizmette veya
davranlarnda ne kusur ilediklerini, neden onlar
byle yapayalnz ve biare halde brakp gittiini ve
benzeri sualler soruyorlard. Ayini Rum papazlar yne
tiyordu. Mezarlkta dikili birok srk grdk. Tepele
rinde tahtadan oyulmu geyik, karaca ve benzeri hay
van figrleri vard. Bunlarn ne anlama geldiini sordu
umuzda kocalar ve babalar eleriyle kzlarnn ev ile
rinde gsterdii gayret ve istei bu abidelerle ebedileti
rir, dediler. Birok mezarda sa lleleri aslyd. Bunlar
kadnlarla kzlarn akrabalar iin tuttuu matemin ia
retiymi. Ayrca rendik ki bir delikanl ile gen kzn
evlenmesi iin aileler karar verdikten sonra damadn ge
lini zorla karmas gerekiyormu. Zira kzn kocas
onu ilk kucakladnda istekli olmamas beklenirmi.
Jagodinadan biraz ilerde, halkn Niava dedii k
k bir nehre geldik ve onu samza alarak Nie ula
tk. Biraz daha ilerleyince akarsuyun kysnda bir Ro
ma yolunun kalntlarna ve kk bir mermer stuna
rastladk. zerinde Latince yazlar vard ama okunamayacak kadar bozulmutu. Ni olduka nemli kk
bir kasaba. Nfusu da buralar iin olduka kalabalk
saylr.
Hanlar
Size biraz olsun konakladmz hanlardan bahsetme
min zaman artk geldi. Bunlar anlatmam oktandr
beklediinizi tahmin ediyorum. N ite Trklerin ker
vansaray dedii halka ak bir handa kaldm. Buralar-

18

da allagelmi konaklama yeri bu hanlardr, genilii

ne kyasla olduka uzun ve byk bir yap. Ortasnda
ykler, develer ve katrlar iin ak bir alan var. Bunun
etraf genellikle binann d duvarna bitiik ina edil
mi bir metre yksekliinde bir sekiyle evrilidir. Bu se
kinin st dz, eni de bir metreden biraz fazladr ve
Trkler iin yemek masas ve yatacak yer hizmeti g
rr. Yemeklerini burada, d duvara aralkl olarak al
m ocaklarda piirirler. Sekinin st yolcularn deve
ler, atlar ve dier hayvanlarla paylamadklar yegne
yerdir. Byle olmakla beraber onlar sekinin dibine o
ekilde balarlar ki boyunlar ve balar duvarn stne
uzanr ve orada hizmetkrlar gibi bekleirler. Sahipleri
de hem snr hem karnlarn doyurur. Hatta hayvanlar
zaman zaman onlarn ellerindeki ekmei, meyveyi ve
dier yiyecekleri alrlar. Trkler yataklarn da bu du
varn zerine sererler. nce atn rtsyle birlikte ta
d yaygy serer, stne de bir rt rterler. Atn eyeri
yastk vazifesi grr. Gece olunca, gndzleri de giy
dikleri, ayak bileine kadar inen ii krk kapl kaftan
larna sarlrlar. Uykuyu davet edecek mutat rahatlk
lardan yoksundurlar.
Hanlarda kiinin mahrem bir hayat yaayabilmesi
mmkn deildir. Her ey alenen yaplr. nsan baka
larnn gzlerinden sadece gece karanl gizler. Bu tr
hanlar bende zel bir tiksinti uyandrmt, zira Trkler
gzlerini zerimizden ayrmyor, davranlarmz ve
detlerimizi hayretle izliyorlard. Bu nedenle ben her za
man mutsuz bir Hristiyann ats altnda yer bulmaya
almtm. Ancak barakalar yle dard ki iinde yata
sdracak yer bile yoktu. Bu nedenle ou kez adr
da veya arabamn iinde uyudum.
Bazen de bir Trk hannda kaldm. Bunlar ok geni
ve ayr ayr yatak odalar olan gsterili yaplar. Hristi
yan, Yahudi, fakir, zengin hi kimse buradan geri evril19

miyor, kaps herkese ak. Paalar ve sancak beyleri

yolculuklar srasnda buralar kullanrlarm. Trk
hanlarnda her zaman bir saltanat sarayndaymm gibi
misafirperverlikle karlandm. Bu hanlarda konakla
yanlara yemek verilmesi dettir. Yemek zaman bir hiz
metkr masa kadar kocaman bir tepsiyle kagelir. Tep
sinin ortasnda bir tabak etli bulgur, etrafnda ekmekler
ile bazen de bir petek bal olur.
Konaklayacak bir ev bulamadm zamanlar bara
kalarda kalrdm. Bir yannda oca ve bacas bulunan,
dier yan ise koyun ve davar iin ayrlm geni bir me
kn bulmaya alrdm. Srnn obanla birlikte ayn
dam altnda kalmas dettir. Ocan olduu ksm ad
rmn beziyle ayrarak masam ve yatam atein kar
sna yerletirip burada ran ah gibi keyifle otururdum.
Hizmetkrlarm dier blmde yl temiz samanlar
zerinde ya da yemeimizin pitii ocan yaknndaki
bahede yatarlard. Ate onlar gecenin souundan ko
rurdu. Onlar da eski Romann Vesta Bakireleri gibi
atein snmemesine dikkat ederlerdi.10
Maiyetimdekileri bu kadar kt artlarda konakla
dklar iin nasl avutmaya altm sormak istersiniz
sanrm. Hakl olarak tahmin edeceiniz gibi huzursuz
gecelerin allagelmi aresi olan arap Trk diyarnda
pek bol deildir. Her kyde arap olmad bir gerek,
bilhassa halk Hristiyan olmayan kylerde. Trklerin
kstahlndan ve hor grmesinden usanan Hristiyanlar en verimli topraklar efendilerine brakarak ana yol
lardan uzak, cra kelere ekilmiler. Byle yerlerde
topran verimi daha az ama gven altnda oluyorlar.
Trkler arab olmayan bir yreye yaklatmz zaman
10

20

Roma ehrinin ruhunu temsil ettiine inanlan ocak tanrs Vestaya

mrlerini adayan bakireler, ehrin merkez forumunda bulunan tap
naklarnda yanan atein snmemesi iin nbet beklerdi (e.n.).

bize orada arap bulunmadn haber veriyorlard. Biz

de levazm subaymz bir Trkle birlikte arap temin
etmeleri iin bir gn ncesinden en yakn Hristiyan
kylerine gnderiyorduk. Beraberimdekiler yorgunluk
larn gideren bu ikiden bylece hibir zaman mahrum
kalmadlar. arap yumuak iltelerin, yastklarn ve ra
hat bir uyku iin gereken her eyin yerini tuttu. Bana
gelince, arabamda daha iyi kalite araplarm vard. Do
laysyla ben de maiyetim de hibir zaman arapsz kal
madk.
Be vakit
arap yokluundan da kt ve can skc bir dier konu
daha vard: uykularmzn pek mnasebetsiz bir ekilde
blnmesi. Uygun bir konaklama yerine zamanl vara
bilmek iin ou kez erken kalkmak zorundaydk, hatta
baz sabahlar daha gn madan nce. Ay bazen
Trk rehberlerimizi yanltyor ve bizi gece yarsndan
hemen sonra byk bir grltyle uyandryorlard.
Trklerin yol kenarnda mesafeleri belirten kilometre
talar olmad gibi zaman gsterecek saatleri de yok.
Ancak camilerde hizmet eden ve su saati kullanan talisman dedikleri bir snf adamlar var. Bunlar afak vakti
nin yaklatn su saatine gre anladklar zaman bu i
iin yaplm yksek bir kuleden haykrmaya balaya
rak herkesi duaya aryorlard. Bunu gnein douu
ile le arasnda, lende, gn ortas ile gnein bat
arasnda, bir de son olarak gne batt zaman tekrar
ediyorlar. Hafife titreyen yksek fakat ho bir seda ile
yaptklar bu ar tahmin edilemeyecek kadar uzaklara
ulaabiliyor. Bylece Trklerin gn drt dilime ayrl
m oluyor. Her dilim mevsimlere gre ya uzuyor ya da
ksalyor. Ancak geceleri zaman gsterecek hibir ey
yok.

21

Daha nce de sylediim gibi ay nn yanltt

rehberlerimiz gne domadan ok nce hazrlk iareti
veriyorlard. Biz de gecikmemek veya baa gelebilecek
ters bir olayn thmeti altnda kalmamak iin alelacele
kalkyorduk. Eyalarmz toplanyor, yatam ve adr
lar arabaya ykleniyor, atlara koum takmlar vurulu
yor ve bizler de hazrlanm olarak hareket iaretini
bekliyorduk. Ancak Trkler yanldklarn anlaynca
yataklarna dnp uykuya devam ediyorlard. Bu m
nasebetsizlie beni bir daha rahatsz etmelerini yasakla
yarak son verdim. Saat kata hareket edeceimizi bana
akamdan syledikleri takdirde buna gre herkesi za
mannda kaldrmay stlendim. Beni hi yanltmayan
saatlerim olduunu, uyuyakalmalarnn sorumluluunu
stleneceimi ve bana gvenebileceklerini bildirdim.
Kabul ettiler ama ileri rahat deildi. Sabah erkenden
gelerek uam uyandrdlar ve ondan, Zaman aleti
nin parmaklar ne diyor? diye bana sormasn rica etti
ler. Uak bu isteklerini yerine getirdi ve gnein doma
sna az m ok mu vakit kaldn onlara mmkn ola
bildiince anlatt. Bizi bir iki defa daha denedikten son
ra aldatlmadklarna inandlar ve saatlerimizin gveni
ne hayran olduklarn sylediler. te bylece uykumuzu
yaptklar grltyle blnmeden uyuyabildik.
Sofya
N iten Sofyaya vardk. Yln bu mevsimine gre hava
da yol da fena saylmazd. Sofya yerli ve yabanc hal
kyla olduka byk bir ehir. Bir zamanlar Bulgaristan
despotlarna sonralar da, eer doru hatrlyorsam Srp
despotlarna, bu hanedann hkm srd dnem so
na erene kadar bakent olmu sonra da Trklerin eline
gemi. Buradan ayrldktan sonra gnlerce Bulgarlarn
verimli ve gzel vadilerinde yol aldk.

22

Yolculuumuz srasnda yerli halkn fugacia11 dedii

klde pimi ekmekler yedik. Buralarda frnc olmad
ndan ekmei kadnlarla kzlar satyordu. Yabanclarn
gelmekte olduunu duyunca para kazanmak midiyle
hi vakit kaybetmeden un ve suyla hamur yourmaya
balyorlar ancak iine maya katmyorlard. Sonra da
hamuru scak kle gmerek piirip somunlar scak s
cak ucuz fiyata veriyorlard. Her trl yiyecek olduka
ucuzdu. Bir koyun 35 asprese (50 aspres bir kron), ho
rozun ya da tavuun adedi 1 asprese satlyordu.
Kadnlarn kyafetlerini de anlatmalym. Genellikle
tek para elbise giyiyorlar, bizim uvallarn kumalar
gibi kaba dokunmu ketenden bir mintan ya da entari.
Bunlarn zerlerine zarafetten yoksun gln naklar
ilenmi. Bu sslemeler onlara ar gurur veriyordu. Bi
zim gayet ince dokunmu gmleklerimizin bu kadar
renksiz, sade ve sslemeden yoksun olmasna hayret
ediyorlard. Kyafetlerinin en gze arpan taraf balk
lar ve boneleriydi (eer byle demek doru olursa).
Bunlarn biimleri olduka garipti. Yn iplik ve ekin
saplaryla i ie rlmlerdi. eklen bizim kyl ka
dnlarmzn balklarndan ok farklydlar. Bizdekilerin apkalar omuzlarna kadar sarkar, en geni yeri de
alttadr ve piramit eklinde yukar uzanr. Bulgaris
tanda ise baln en dar yeri alt ksmyd ve kavisler
yaparak ban stnden 25 santim kadar yksekti. G
e bakan tepeleri ok geni ve akt, adeta gnei ve
yamuru davet eder gibi. Bizim apkalarmz ise bunlar
dan korunmak iindir. Balklarndan ss olarak kk
paralar, figrler, eitli renklerde cam paralar ve de
ersiz ama prldayan ne varsa sarkyordu. Byle bir
balk, giyenin boyunu uzatmasnn yan sra en ufak
11

Gnmzde de Balkanlarda ve Trkiyede poaa olarak bilinen ha

mur ii (e.n.).

23

sallantda debilecei iin kadnlarn duruuna da kat

kda bulunuyordu. Dolaysyla yrylerinin vakur
havasnda Klitemnestrann sahneye kn veya Troyann parlak gnlerindeki Hekabeyi hayal etmeniz
mmknd.
nsanlarn genelde doutan soyluluk dedii kavra
mn burada ne kadar deiken ve belirsiz olduuna
dikkatimi ektiler. ok iyi yetimi intiba veren baz
kzlar grnce, bunlar soylu bir ailenin ocuklar
m, diye sordum. Bana onlarn bu topraklarda hkm
srm byk hkmdarlarn, ailelerin hatta hanedan
soyundan geldiklerini; ancak imdi kyller ve oban
larla evli olduklarn sylediler. Soyluluk kavram Trk
diyarnda ite bu dzeye inmi durumda. Sonralar
baka yerlerde de imparatorluun hanedan ailelerin
den olan Kantakuzen ve Paleologos12 soylarndan kim
seler de grdm. Bunlar Korintteki1314 Dionysiusdan
ok daha mtevaz bir hayat sryorlard. nk
Trk diyarnda, hatta Trklerin kendi aralarnda bile
kiisel faziletten baka hibir eye deer verilmez. Tek
istisna Osmanl hanedandr. Soyluluu sadece bu sla
lede domak tayin eder.
Rivayetlere gre birok topluluk kendi istekleriyle
veya zorlanarak g ederken Bulgarlar Scythiada Volga nehri kylarn terk edip buraya gelmiler. Onlara
Volga nehrine atfen Bulgar denmi, yani Volgar yerine
12 oannis Kantakuzenus, 1341den 1345e kadar hkm sren impara
tor ve tarihi. 1261de Konstantinopolisi Latinlerden geri alan Mihail,
Paleologos slalesinin kurucusudur. Bu slalenin son imparatoru XII.
Konstantin 1453te stanbulun fethi srasnda arprken lmtr.
13 II. Dionysius, Syracuseun gaddar hkmdar, tahtndan indirilip sr
gn edilmi ve Korintte retmenlik yapmtr.
14 7-13. yzyllar arasnda Volga boylarnda hkm srm Volga Bulgar
Hanlna dair kulaktan dolma bu eksik bilgi, ismin kkeni ile de tah
mini olarak -ve hatal biimde- balantlandrlm (e.n.).

24

Bulgar.14 Sofya ile Filibe arasndaki Balkan dalarna

yerlemiler. Tabiatn verdii imknlarla gl durum
da olmalar uzun sre Bizans imparatorlarn nemse
memelerini mmkn klm. Bir arpmada Dou m
paratorluu tahtn ele geirmi olan Flanders Kontu
yal Baudoini15 ele geirip ldrmler. Fakat Trklerin gcne kar koyamamlar ve onlar tarafndan fet
hedildikten sonra ba een zavall bir eyalet haline gel
miler. Srplar ve Gney Slavlar gibi Bulgarlar da lirya diliyle konuuyorlar. Filibenin bulunduu ovaya in
meden nce Trklerin Kapi Dervert yani Dar K a
p dedikleri bir da srtn amak gerekir. Ovaya in
dikten ksa sre sonra da Hebrus nehrine (Meri) ula
lr. Bu nehir srt amadan nce karlarla rtl zirve
sini grdmz ve pek uzakta olmayan Rodop dala
rndan doar.
Meri boylarnda
Filibe sanki da silsilesinden koparlm gibi ayr bir
yerde bulunan tepeden birinin stndedir. Buradaki
sulak ve bataklk arazilerde buday gibi pirin yetitii
ni grdk. Ovada birok ufak tmlsler vard. Trk
lerin anlattna gre bunlar insan yaps tepeciklerdi ve
yrede yaanan savalarn ansna, arpmalarda len
lerin mezarlarn belirlemek iin yaplmlard.
Meri kylarna yakn yol aldk. Nehir bir sre sa
mzda akarak Karadenize kadar uzanan Balkan da
lar silsilesini solumuzda brakt. Sonra o muhteem
Mustafa kprsnden geip Trklerin Edrene16 dedii
15

I. Baudoin 1204te, Drdnc Hal Seferinde Konstantinopolisin Latinler tarafndan igali srasnda imparator seilmi, ertesi yl esarette
lmtr.
16 Bugnk Edirne.

25

Adrianopolise ulatk. Bu ehir mparator Hadriann

adn almadan ve bymeden nce Oresta olarak bili
nirmi. Meri ile iki kk nehir olan Tunca ve Ar
dann birletikleri yerde kurulmu. Nehirlerin mecras
buradan Ege Denizine doru kvrlyor. ehrin eski
surlarla evrili blm pek byk saylmaz, ancak
Trklerin ilave ettii binalarla olduka byyen varo
lar burasn bir hayli geniletmi.
Edirnede bir gn kaldktan sonra giderek yaklat
mz stanbula uzanan yolculuumuzun son safhas
na baladk. Bu yreden geerken her yerde pek ok
iee rastlyorduk -nergislere, menekelere ve Trkle
rin tulipan dedii lalelere. Bunlarn hi de uygun bir
mevsim olmayan kn ortasnda amalar bizi artt.
Yunanistanda17 nergis ve meneke ok boldur ve yle
gzel kokarlar ki buna alk olmayanlarn ba arr.
Lale ise pek az kokar ya da hi kokusu yoktur, fakat
gzellii ve trl renkleri insan hayran brakr. Trkler iee ok dkndr ve genelde msrif olmamala
rna ramen gzel bir gonca iin birka aspres vermek
te tereddt etmezler. Bu iekler bana armaan edilme
sine ramen yine de pahalya mal oluyordu, zira kar
lnda her zaman birka aspres demeye mecbur kal
yordum.
Aslnda Trklerin arasnda yaamak isteyen biri hu
dudu geer gemez para kesesinin azn amal ve l
keyi terk edene kadar hi kapatmamal. Orada bulun
duu srece etrafa para samal ve bunun boa gitme
mesi iin de dua etmeli. Bir sonu almasa da btn di
er milletlerden nefret eden Trklerin kat yreklerini
yumuatmann tek yolu budur. Para onlarn dik bal
kafalarn yumuatmak iin tlsm gibi tesir eder. Eer
17 Busbecq, Yunanistan adn evvelce Yunan kent devletlerinin hkm
srd yrelerin tamamn kapsayan geni anlamda kullanyor.

26

bu are olmasayd, lkeleri de ar souk veya scak

yznden sonsuza dek yalnzla mahkm yerler gibi
yabanclara kapal kalrd.
Edirneden stanbula giden yolun yarsnda kk
orlu kasabas vardr. Buras Selim18 ile babas Beyazd
arasndaki sava yznden n kazanmtr. Selim Kara
bulut adndaki at sayesinde Krm Tatarlarnn han
olan kaynpederinin yanna kaabilmiti.
Marmara kylarnda
Yolumuzun stnde deniz kysnda ufak bir kasaba
olan Silivriye gelmeden nce eski bir hendek ile sur ka
lntlarna rastladk. Bunlarn sonraki Bizans imparator
lar tarafndan yapld ve topraklarn savunma hatt
iine alarak stanbul halkn barbarlarn saldrlarndan
korumak gayesiyle Marmara Denizinden Tunaya ka
dar uzand syleniyor. O gnleri yaam yal bir
adamn anlattklarna gre bu topraklarn surlar iine
alnmas barbar tehlikesine kar yeterli olmam. So
nuta saldrlar tevik etmi ve BizanslIlarn savunma
cesaretini krm.19
Denizin sakin grnts Silivride duraklamak iin
aklmz eldi. Dalgalar hafife sahili okarken deniz
kabuklar toplayp yunus balklarnn srayn seyre18

1512-15 arasnda saltanat sren I. Selim II. Beyazdn olu ve Kanuni

Sultan Sleymann babasdr.
19 Uzun Duvar olarak bilinen bu sur sistemini 5. yzyl sonlarnda I.
Anastasius ina ettirmiti. Silivrinin 6 km kadar batsnda Marmara
kysnda balayan bu sur, 56 km boyunca kuzeye doru uzanarak Ev
cik skelesinde Karadenize kavuur. Ortalama be metre yksekliin
de olan ve burlarla tahkim edilmi olan bu surun Hun, Slav ve Bulgar
aknlarna kar yapld ve iki yzyl kadar -yazarm da belirttii gibi
fazla etkili olmasa d a- kullanld bilinir. Kalntlar kyda olmasa da
i ksmlarda halen grlebilmektedir (e.n.).

27

derek elendik. Havann lk olmas pek houmuza git

ti. klimin ne kadar yumuak ve tatl olduunu tarif et
mem imknsz. orluda esen rzgr hl serindi, iin
de kuzeyden tad bir eyler seziliyordu ama sonra
dan iklim fevkalade yumuad.
stanbula yaklarken denizin iki gzel kolu20 ze
rindeki kprlerden getik. Toprak ilenmi ve sanat
doaya biraz el uzatm olsa bu yrenin gzellii baka
hibir yerde bulunmaz sanrm. Bugnk haliyle top
raklar kaderinden, ihmale uram olmaktan ve yabani
sahiplerinin onu hor grmesinden dolay matem tutu
yor gibiydi. Burada gzlerimizin nnde yakalanan pek
lezzetli deniz balklaryla karnmz doyurduk.
Trklerin imaret dedii hanlarda kalrken duvarlar
daki atlaklara sokulmu kt paralan sk sk dikka
timi ekti. Bunlarn ne olduunu merak ettiimden e
kip kardm. Frsat bulduumda Trk dostlarma
zerlerinde ne yazl olduunu sordum ve byle muha
faza edilmeyi gerektirecek hibir eyin yazl olmad
n rendim. Bundan dolay duyduum merak daha
da artt. Ayn eye sk sk baka yerlerde de rastladm.
Sorduum zaman Trkler cevap vermekten kandlar.
Ya bana inanmayacam sandklar bir eyi sylemeye
utandlar ya da yabanc bir dinden olana byle bir sr
r aklamak istemediler. Sonralar Trklerle yaknla
tka dostlarmdan rendim ki zerine Tanrnn ad
yazlabildii iin kda ok sayg duyarlarm. Bu ne
denle kt paralarnn yerlerde srnmesini istemez
ler, bulduklarnda inenmesin diye derhal alp bir de
lie sokarlarm. Bu davranlarnda herhalde bir ku
sur bulmazsnz ama hikyemin devamn dinleyin. K
yamet gnnde Muhammed arafta gnahlarndan do
20

28

Byk ekmece ve Kk ekmece.

lay ceza grmekte olanlar cennete ardnda gide

cekleri tek yol olan kocaman kzgn bir demir zgara
nn zerinden yalnayak yryerek gemeleri gereki
yormu (Bunun ne kadar strap verici olduunu tah
min edebilirsiniz; bir tavuun kor ate zerinde nasl
hoplayp zplayacan gzlerinizin nne getirin).
Ama anlatmas pek ho olan u: ayaklar altnda i
nenmekten kurtardklar kt paralar birden ortaya
karak tabanlarna yapr ve bylece kzgn zgara
dan yara almakszn geerlermi. te ktlar kurtar
mann deeri bu kadar byk. Bir defasnda rehberle
rimiz bir hizmetkrmn kd adi bir i iin kulland
n grnce olay bana ciddi bir su olarak haber ver
diler. Kendilerine onun bu davrannda sz etmeye de
er bir ey olmadn, zaten domuz etini de yediini
syledim.
Trkler batl itikatlara ylesine ballar ki farknda
olmadan kutsal kitaplar olan Kurann stne oturmak
bile byk su. Hele bir Hristiyan iin bundan byk
crm olamaz. Bir de gl yapraklarnn yere dklme
sini hibir zaman ho grmezler. nanlarna gre gl
Muhammedin terinden yetimitir -tpk eski insanla
rn bu iein Vensn kanndan yaratldna inanma
lar gibi. Sizi byle samalarla skmak istemediim iin
konuyu burada kapatyorum.
20 Ocakta stanbula vardm. Sultan, ordusuyla bir
likte Asyada bulunuyordu. Bakentte Vali Hadm bra
him Paa ile o sralarda gzden dm olan Rstemden21 baka kimse kalmamt. Buna ramen eski
byk mevkiine hrmeten ve yaknda ona yeniden ka
vuma midi besledii iin kendisine resmi bir ziyarette
bulunup sayglarmz ileterek hediyeler verdik.
21

B avezir R stem P a a (e.n.).

29

ehzade Mustafann hazin sonu

imdi Rstemin yksek makamndan hangi nedenle
azledildiini anlatmak yersiz olmaz sanrm. Sley
mann, yanlmyorsam Krmdan gelmi bir cariyeden22 olu olmutu. Ad Mustafa olan bu ehzade o za
manlar genliinin zirvesindeydi. Asker olarak byk
bir hrete sahipti. Halbuki Sleymann Roxolanadan23 baka ocuklar da vard. Bu cariyesine yle
ok balyd ki ona meru zevce payesi ve eyizler verdi.
eyiz bahedilmesi Trkler arasnda resmi evliliin en
salam teyididir. Sleyman bunu yapmakla kendisinden
nceki sultanlarn geleneini bozmu oldu. Onlar I. Beyazddan24 beri evlilik akti yapmamt. Malup olan
ve karsyla birlikte Timurlengin25 eline den Beyazd
tahammlfersa straplar ekmi ama hibiri gzleri
nnde karsna yaplan hakaret ve tecavzler kadar alaltc olmamt. Beyazddan sonraki sultanlar bu ola
y unutmam ve kaderleri ne olursa olsun benzeri bir
felakete uramamak iin nikh yapmamlar, ocuklar
da sadece cariye konumundaki kadnlardan olmutu.26
Bunlarn karlaabilecei herhangi bir talihsiz olayn
nikhl elerinin bana gelebilecekler kadar lekeleyici
---------------------------------------------------------------------------------------22

Haseki Mahidevran kast ediyor, ancak Mahidevrann nereden geldi

i kesin olarak bilinmez. Ayrca yazar haseki kavramm bilmedii iin
hem Mahidevran hem Hurremi cariye olarak niteler (e.n.).
23 Haseki Hurrem Sultan (e.n.).
24 I. Beyazd 1389dan 1402ye kadar saltanat srmt.
25 Timurleng (Aksak Timur): Moolistan fatihi, Iran, Trkistan, Rusya
ve Hindistan boyunduruu altna aldktan sonra 1400de I. Beyazda
sava at. Suriyeyi igal edip Halepi yerle bir etmesinin ardndan
am ile Badat ele geirdi ve Beyazd 28 Temmuz 1402de Ankara
savanda malup etti.
26 Nikh konusunda yazlanlar doru olmakla birlikte, Timurleng ve Be
yazdn karsna dair anlatlanlar bu konuda asli gereke deildir
(e.n.).

30

olmayacam dnyorlard. Trkler aslnda odalk

lardan ve cariyelerden olan ocuklarn, nikhl eleri
nin dourduu ocuklardan farkl grmezler. Onlar da
ayn miras haklarna sahiptir.
Mustafa yaradlndaki yksek meziyetler ve ya
nn uygunluu nedeniyle asker tarafndan ok sevili
yordu. Onlarn da halkn da istei giderek yalanan
babasna halef olmasyd. te yandan vey annesi tah
t kendi ocuklar iin muhafaza etmek gayesiyle elin
den geleni yapyordu. Sultann nikhl kars olarak
nfuzunu kullanp M ustafann en byk ehzade sfa
tyla sahip olduu haklar ve meziyetlerini bertaraf et
mek istiyordu. Amacna erimek iin Rstemin aklna
ve desteine bavurdu. Sleymann R oxolanadan
olan kz27 Rstem ile evliydi, dolaysyla ikisinin de
karlar mterekti.
Rstem btn paalar arasnda sultann nezdindeki
en geni salahiyet ve nfuza sahip kiiydi. leriyi gren
keskin bir zekya sahipti. Sleymann hretinin yayl
masnda byk rol olmutu. Rstemin gemiini bil
mek isterseniz syleyeyim: domuz obanyd. Ancak
eritii yksek mevkie layk olmayan biri hi deildi
-paraya dknl dnda.
Sultan kukulandran tek vasf buydu. Ama yine de
onun sevgisine ve tasvibine sahipti. Hazine ile btenin
idaresi Sleymana byk sknt veren bir konu oldu
undan bu vazife ona emanet edilmiti. Rstem paraya
olan zaafn bile sultann karlar iin kullanyordu.
Ynetimi altnda hibir gelir kaynana, ne kadar az
olursa olsun aldrmazlk etmezdi. Sultann bahelerinde
yetien sebzeleri, glleri, menekeleri bile satarak para
toplam, ayrca esirlerin tolgalarn, gs zrhlarn ve
atlarn ayr ayr sata karmt. Dier her eyi de bu
17

M ih rim ah (e.n.).

31

esasa uygun ynetmiti. Sonuta byk meblalar top

lam ve Sleymann hzinesini doldurmutu.
Trk sultanlarnn olu olmak byk bir mutsuz
luk, zira aralarndan biri babasnn yerine tahta geti
inde bu dierleri iin kanlmaz bir lm demek.
Trkler tahta rakip istemez. Onlar zorlayan aslnda
hassa askerlerinin davrandr. Eer tahta geenin kar
delerinden biri hayatta kalabilmise bu askerler sul
tandan devaml olarak ihsan talep ederler. Bu talepleri
geri evrilecek olursa Allah kardeine uzun mr ver
sin , Allah kardeini korusun nidalar duyulmaya
balar. Bu yolla kardeini tahta geirmek istediklerini
aka belli ederler. Dolaysyla Trk sultanlar ellerini
karde kanyla kirletmek ve saltanatlarna cinayetle
balamak zorunda kalrlar. Mustafa ya bu akbetten
korkmutu ya da Roxolana onu feda ederek kendi o
cuklarn kurtarmak istemiti; gerek u ki her ikisinin
de davran Sleymana olunu ldrmenin uygun
olaca fikrini verdi.
Sultan, ran ah Sagthama2S ile savaa girince Rstem ona kar bakomutan olarak gnderildi. ran hu
duduna yaklarken birden durdu ve sultana bir ariza
yollayp ciddi bir durumla karlatn, kendisine iha
net edildiini, askerin rvetle kandrlarak M usta
fadan bakasn istemediini bildirdi. Gereken salahi
yete sadece sultann sahip olduunu, onun mevcudiye
tine ve itibarna ihtiya gsteren bu durumla kendisi
nin baa kamayacan ifade ederek tahtn kurtar
mak istiyorsa derhal gelmesi gerektiini de ilave etti.
Bu haberden telaa kaplan Sleyman derhal oraya
doru yola kt ve Mustafaya da bir mektup gndere
rek yanma ard. Aktan aa ortaya konan bu su
lamalardan kendini temize karmasn, eer bunu ya2*

32

a h I. T a h m a sp (h. 1 5 2 4 -1 5 7 6 ) (e.n.).

Busbecqin miiftii olarak szn ettii eyhlislam.

33

pabilirse hibir tehlikeyle karlamayacan yazd.

Mustafa zor durumda kalmt. Hiddetli ve gururu k
rlm olan babasnn karsna karsa kendisini hi
kukusuz tehlikeye atm olacak, reddederse ihanet ta
sarladm aka kabul etmi duruma decekti. En
cesur ve tehlikeli yolu seerek hkm srd Amas
yadan yola kt ve babasnn ok uzakta olmayan ka
rarghna gitti. Ya susuz olduuna gveniyordu ya da
asker oradayken kendisine bir ktlk gelmeyecein
den emindi. Her neyse, bir felakete doru srklendi.
Sleyman olunu ldrmek iin kararn bakenti terk
etmeden nce vermiti. Mftnn [eyhlislam] gr
n ald (Romada Papa bizim iin ne ise, mft de
Trkler iin ayndr). Bylece dini kaideleri gz ard et
memi grnecekti.
Mustafa ordugha vardnda asker byk heyecan
iindeydi. Onu babasnn adrna gtrdler. adrda
her ey sakindi. Ortalkta ne askerler ve hizmetkrlar
vard ne de rkten bir hainlik seziliyordu. Halbuki a
drn i blmesinde gl kuvvetli birka dilsiz (Trklerin pek nem verdii bir hizmetkr snf) bulunuyordu:
Mustafay ldrecek katiller. ehzade adrn i blme
sine girer girmez zerine saldrp boazna kement ge
irmeye uratlar. Mustafa gl bir adam olduundan
kendini cesurca savundu, sadece can iin deil taht iin
de boutu. Eer kurtulup yenierilerin arasna kaabilseydi, onlar gzdeleri olan Mustafa iin kzgnlk ve
merhametle galeyana gelecekler, onu sadece korumakla
kalmayp sultan ilan edeceklerdi. Bu faciann sahnelen
dii yeri bir perdeyle ayran blmede bulunan Sley
man bundan korkarak tasarlad infazn geciktiini
grnce ban uzatp dilsizlere tehdit dolu fkeli gz
lerle bakm. Tereddt ettikleri iin onlar korkutan ha
reketlerle azarlam. Dilsizler bundan telaa kaplarak
daha byk bir gayret gsterip zavall Mustafay yere
34

ykarak boynuna yay kiriini geirip bomular. Sonra

da yenieriler sultan ilan etmek istedikleri adam gr
snler diye cesedi bir hal stnde adrn nne koy
mulard.
Haber ordugha yaylnca btn asker kedere bo
ulmu ve bu ac manzaray grmeye gelmeyen kalma
mt. En ok dikkat ekenler yenierilerdi. Hissettikle
ri dehet ve fke yle bykt ki mitlerini baladk
lar Mustafa cansz yerde yatarken biri balarna ge
seydi onlar hibir ey durduramazd. Olanlara sabrla
katlanmaktan baka areleri kalmamt. Bylece, ke
derli ve sessiz, gzleri yalarla dolarak talihsiz ehza
delerine doyasya yas tutabilecekleri adrlarna dn
dler. nce Sleymana deli bozuk ihtiyar diye verip
veritirdiler. Ardndan Osmanl hanedannn bu en
parlak yldzn birlikte sndren M ustafann vey
annesiyle Rsteme svp saymlard. O gn yenieri
ler azlarna bir lokma yemek koymam, su dahi i
memilerdi. Hatta aralarnda gnlerce yemek yeme
yenler de olmutu.
Asker bylece birka gn matem tutmutu. Eer
Sleyman Rstemi azledip (muhtemelen Rstemin
teklifiyle) hibir resmi sfat olmadan stanbula geri
gndermeseydi askerin duyduu acnn ve matemin so
nu gelmezdi. Saduyusundan ziyade cesaretiyle tan
nan ve Rstem sadrazam olduu sra ondan sonra ge
len ikinci vezir Ahmet Paa, yerine tayin edildi. Bu de
iiklik askerin zntsn yattrd, duygularn sa
kinletirdi. Cahil halkn safl ile Rstemin iledii
sular ve karsnn yapt byleri Sleymann ke
fettiine fakat ge olmakla beraber akln bana topla
dna inandlar. Rstemi bundan dolay azlettiini ve
stanbula dndnde karsn bile cezalandracan
sandlar.

35

stanbul
Artk konuma dnmeliyim. Sleymana geldiimi bildi
ren bir ariza gnderildi. Onun cevabm beklerken ben
de stanbulu gezip grebilme frsat buldum.
lk istediim ey Ayasofya kilisesini ziyaret etmekti.
Bunun iin hususi izin gerekiyordu zira Trkler bir H
ristiyan girerse ibadethanenin murdar olacana inan
yorlard. Buras gerekten muhteem bir yap ve grl
meye deer. Ortasnda yalnz tepedeki boluktan k
alan muazzam bir kubbe var. Hemen hemen btn
Trk camileri Ayasofyay model alarak yaplm. Sy
lendiine gre eskiden daha bykm ve evresindeki
tali binalar geni bir alana yaylyormu fakat bunlar y
klm. imdi sadece ana kilise var.
ehrin bulunduu mevkie gelince, burasn tabiat
sanki dnyann bakenti olmak zere yaratm. ehir
Avrupada fakat Asyaya bakyor. Msr ile Afrika sa
nda. Buralar uzak olmalarna ramen ehre deniz yo
luyla bal. Etrafnda birok milletlerin yaad ve her
yanndan saysz nehirlerin sularn boaltt Karadeniz
ve Azak Denizi ehrin solunda. Dolaysyla bu lkelerde
yetien btn faydal rnler stanbula denizden ko
layca naklediliyor. ehrin bir yan Marmara Denizinin
sularyla ykanyor. Bir dier yannda, ekline bakarak
Strabonun Altn Boynuz dedii nehir bir liman olutur
mu. ehrin nc yan ana karayla birleik. stanbul
bylece bir yarmadaya veya bir tarafndan denizin, di
er tarafndan yukarda bahsettiim nehrin kuatt bir
buruna benziyor. ehrin merkezinden baknca denizin
te yakasnda uzanan Asya topraklarnda Kei Da
[Uluda] grnyor. Her zaman karla kapl bu dan
pek ho bir grnts var.
Deniz balkla dolu. Bunlar Karadenizden ve Azak
Denizinden aaya doru yol alarak Boaziinden
36

u>
\1

Muhtemelen Yavuz Selim Camisi.

geip M armaraya ve Ege ile Akdenize iner ve oradan

da tekrar geriye Karadenize dnerler. yle byk ve
kalabalk srler halinde g ederler ki onlar bazen el
le tutmak dahi mmkndr. Uskumru, ton, tekir ve k
l bal pek mebzul. Balklar Trkten ziyade
Rumdur. Trkler nlerine konduunda bal reddet
mezler ancak bunlar temiz kabul ettikleri cinsler olma
ldr. Zehir ierler de bakasn yemezler. unu da sy
lemeden gemek istemiyorum: bir Trk kurbaa, s
mklbcek ve kaplumbaa gibi temiz kabul etmedii
yiyecei azna koymaktansa dilinin kesilmesine yahut
dilerinin sklmesine razdr. Rumlarn da benzeri
vesveseleri var. Evde hizmet etmesi iin bir Rum genci
tutmutum. Dier hizmetkrlar onu kabuklu deniz
mahsulleri yemeye bir trl ikna edemediler. Nihayet
bir gn bunlar baharatlarla gzelce piirip bir taban
iinde nne koydular. Baka cins balk diye hepsini i
tahla yedi. Fakat hizmetkrlarn glmelerinden ve
alaya almalarndan, sonra da ona kabuklar gsterdik
leri zaman aldatldm anlad. Ne kadar perian oldu
unu tahmin edemezsiniz. Odasna kapanarak gzya
lar ve znt iinde kusup durdu. Kefaretini demek
iin tam iki aylk cretim gidecek diyordu. Zira Rum
papazlar gnah karanlara ilenen sua ve nemine
gre az ya da ok fiyat bierler ve sadece talep ettikleri
paray deyenin gnahn affederlermi.
ehrin denize uzanan burnundan bahsetmitim. Sul
tanlarn saray ite burada. Sanrm (zira henz oraya
girmedim) mimarisinde ve tezyinatnda ihtiamyla dik
kat eken bir yan yok. Saraydan denize inen yamalar
da sultanlarn baheleri bulunuyor. Eski Bizansn bu
mahalde olduu sylenmekte. Bir zamanlar Bizansn
karsnda yerlemi bulunan fakat bugn izlerine pek
rastlanmayan Chalcedon halkna neden kr denmi ol-

38

duunun29 izahn benden beklemeyin. Ayn ekilde size

Boazn gelgitsiz olarak srekli akan sularndan yahut
stanbula Azak Denizinden getirilen, talyanlarn moronella, botarga30 ve caviare31 dedikleri salamura yiye
ceklerden de sz etmeyeceim. Bu gibi teferruatn bir
mektupta yeri yok. Zaten mektubun snrlarn am
bulunuyorum. Kald ki bunlar eski ve yeni yazarlardan
da renmek mmkn.
Yine stanbula dnelim. Buradan daha gzel ve da
ha uygun mevkide kurulmu bir ehir olamaz. Evvelce
sylediim gibi Trklerin ehirlerinde zarif binalar, g
zel sokaklar aramak bounadr. Sokaklarn dar oluu
gze ho gelmelerini de engelliyor.
stanbulun antlar
Birok yerde eski abidelerin dikkat eken kalntlar var
ancak Konstantinin Romadan pek ok eser getirdii
hesaba katlrsa burada neden bu kadar az olduklarna
hayret etmemek elde deil. Bu abideleri imdi teferru
atyla anlatmak niyetinde deilim ama yine de bazla
rndan bahsedeceim. Eski hipodromun olduu yerde
bronzdan yaplm iki ylan32 ve gzel bir dikilita33 bu29

30
31
32

33

Yerlemek zere Bizansa gnderilen kafileye yeni ehri krler ehri

nin karsnda kurmalar khin tarafndan tlenmi. Asya sahilinde
stanbulun gzellii ile kyaslanamayacak bu mevkie yerlemi olan
Halkidonun halkna da bu seimden dolay kr denmi.
Mumlu balk yumurtas (e.n.).
Havyar (e.n.).
Ylanl stun, bugn de Busbecqin onu grm olduu yerde, Sulta
nahmet Camiinin nnde bulunmaktadr. Asl birbirine dolanm iki
ylan yerine ylandan oluuyordu. Busbecq stunun Delfiden geti
rilmi olduunu ve altn bir sehpay tadn bilmiyordu. Bu sehpay
Plataea savanda Persleri yenen muzaffer Yunan kent devletleri dik
miti ve zerinde bu devlederin adlar kazlyd.
mparator Theodosius tarafmdan dikilmiti. Bugn de Hipodromda
Busbecqin grm olduu yerde bulunuyor.

39

lunuyor. Ayrca ehirde iki tane dikkat eken stun da

ha var. Bunlardan biri kaldmz kervansarayn yak
nnda,34 dieri de Trklerin Avrat Bazar yani kadnlar
pazar dedikleri yerde. Bu stunu Arcadius yaptrm.
zeri batan aa onun baz seferlerini temsil eden
rlyeflerle ssl.35 Tepesinde uzun sre kendi heykeli
varm. Buna stun deil de iinden en stne kadar
dne dne kan merdivenden dolay kule demek daha
doru.
ounlukla saray memurlarnn oturduu meknla
rn karsnda yer alan dier stun, bal ve kaidesi
hari, her biri yekpare sekiz adet somaki bloklarla ina
edilmi. Bunlar birbirine o kadar iyi oturmu ki tek bir
monolit gibi grnyor, halk arasndaki inan da bu.
Bloklarn birbirine bititii yerler btn stun boyunca
defne dallaryla kuatlm. Bunlar aadan yukar ba
kldnda eklenti yerlerini gizliyor. Sk sk meydana ge
len depremlerle sarslp civarnda kan bir yangnda
yanan bu stun birok yerinden atlam. Paralanarak
yok olmasn nlemek iin de demir emberlerle bala
mlar. Tepesinde heykeller varm, nce Apollonun
heykeli, ardndan Konstantinin, en son olarak da yal
Theodosiusun. Hepsi de depremlerde ve frtnalarda
dm.
Rumlar, yukarlarda bahsettiim hipodromdaki diki
li taa ait u hikyeyi anlatyorlar. Bu ta, kaidesinden
koparak yzyllarca yerde yatp durmu. Sonraki impa
ratorlar dneminde bir mimar onu tekrardan kaidesine
oturma iini stlenmi. Fiyatta anlamaya varlnca te
kerlekler ve halatlar kullanarak bir alet kurmu ve o
muazzam kitleyi havaya kaldrm, ancak kaideyle ara34
35

40

emberlita (e.n.)
Bu stun sonraki yzyllarda yangnlar sonucu harap olmutur, kaidesi
Cerrahpaa camii yaknlarnda evlerin arasnda hl grlebilir (e.n.).

snda sadece bir parmak mesafe kalm. Seyredenler mi

marn bunca hazrlktan sonra zaman da abay da bo
a harcadn, ie yeniden byk bir gayret ve masrafla
girieceini sanmlar. Oysa mimar cesaretini hi mi hi
kaybetmemi. Tabii ilimler hakkndaki bilgisini kulla
narak byk miktar su getirilmesini istemi. Aletini bu
suyla saatlerce slatm. Dikili ta tutan ipler slandka
gerilip ksalm, sonunda ta bylece daha yukar kal
drarak seyredenlerin hayranl ve alklar arasnda
kaidesine oturtmu.36
Merakl hayvanlar
stanbulda cins cins hayvanlar grdm -vaaklar, yabankedileri, panterler, leoparlar ve aslanlar. Aslanlar
dan biri o kadar ehlilemiti ki, yemesi iin gzmn
nnde azna henz verilen bir koyunu sahibinin e
kip almasna kar koymad. Kann tadn henz alm
olmasna ramen sknetini bozmad. Bir de olduka
gen bir fil yavrusu grdm. Dans ediyor ve topla oy
nuyordu, beni ok elendirdi. Herhalde tebessmnz
gizleyemeyecek ve O da ne! Bir fil top oynayp dans
m ediyor? diyeceksiniz ama neden olmasn? Seneca
bize gerili ip stnde yryen filden, Plinius Yunan al
fabesini bilen bir dierinden sz etmemi miydi? imdi
anlatacaklarm dinleyin de bunlar uydurduumu san
mayn veya sylediklerimi yanl anlamayn. File dans
etmesi emredildii zaman birbirini izleyen admlarla
ilerleyerek gvdesini saa sola sallyordu, cig dans ya36

Muhtemelen stunun kaidesinde bulunan kabartma tasvirlerden esin

lenen bir efsane. III. Tuthmosisin 15te diktirdii Dikilita, I. Theodosios dneminde, 390 ylnda Msrdan stanbula getirilmitir. Bu
rada dikilirken geirdii bir kazayla alttan yaklak 13 metrelik bir b
lm krlmtr (e.n.).

41

par gibi. Ona top atldnda hortumuyla akllca yaka

lyor ve geri yolluyordu, tpk bizim elle yaptmz gibi.
Eer filin dans ettii ve topla oynad hakknda syle
diklerim sizi tatmin etmiyorsa bunu daha iyi ve bilimsel
olarak aklayacak birini bulmalsnz.
stanbuldaki hayvanlar arasnda bir de camelopard
(zrafa) varm ancak ben gelmeden hemen nce l
m. Kemiklerini grmek iin gmld yeri kazdr
dm. Bu hayvann n arkasndan daha yksek, dolay
syla binilemez ve yk tayamaz. Ona camelopard den
mesinin nedeni bann ve boynunun deveye benzemesi
ve derisinde leopar gibi benekler olmas.
Batmn ve Dounun Hristiyanlan
Karadenize yelken amak frsatn bulup da gitmeseydim bana ok tembelsin denmesini hak ederdim, nk
Korinte yelken amak37 Karadenizi grmekten daha
kolaydr diye kabul edilir. Pek gzel bir gezinti yaptm,
sultann zevk u safa yeri olan sayfiye meknlarndan
bazlarna girmeme msaade edildi. Bunlardan birinin
katlanan kaplar zerinde Selimin ran ah smaille
yapt nl savan38 mozaikle canlandrld resmini
grdm. Yine sultann gzel krlarn ortasnda uzanan
bahelerini gezdim. Peri kzlar iin ne ho meknlar! l
ham perileri iin ne gzel yerler! Emekli olup da al
mak iin bulunmaz keler. Sylediim gibi toprak san
ki Hristiyan kltrne ve ihtimamna hasret iinde ma
tem tutuyor, stanbul dahi, hatta daha da ok, hayr ha37 Hem Yunancada hem Latincede Herkes Korinte gidemez diye bir
sz vard (Horatius tarafndan alnt, Epistles i. 17, 36). Bunu Busbecq, Korint limanna ulamann gl olarak yorumlam. Aslnda
kastedilen, byk bir ihtimalle, bu ehirde elenmenin pahal olduu
idi.
38 aldran meydan muharebesi (1514).

42

yr btn Yunanistan.39 Sanat ve bilimleri kefeden bu

topraklar bizlere devrettii medeniyeti geri almak iin
mterek inancmz adna yabanilie kar bizden yar
dm bekliyor. Ama hepsi bouna. Hristiyanl sahiple
nenlerin akllarnda baka istekler hkim. Trklerin
Rumlara hkmetmek iin uygulad elim artlar bizlerin klesi olduumuz lkse dknlk, oburluk, gurur,
ihtiras, para hrs, nefret, haset ve kskanlk gibi ahlak
bozukluundan daha kt deil. Kalplerimiz bunlarla
yle ykl, yle boulmu ki semaya bakamyor, hibir
yce dnceyi barndrmyor ve hibir baary gaye
edinemiyor. Dinimizin ve vazife anlaymzn bizleri ac
eken bu kardelerimize yardm iin komaya zorlam
olmas gerekirdi. Yalnz bu deil, hret ve eref duygu
su uyuuk beynimizi aydnlatmasa dahi gnmzde ge
erli olan ahsi menfaatler byle gzellii, zengin kay
naklar ve stnl olan yerleri yabanlardan kurtara
rak sahiplenmemiz iin bizi harekete geirmeliydi. Hal
buki bizler usuz bucaksz okyanuslarda Hindistan ve
Antipodlar [Avustralya ve Yeni Zelanda] aryoruz,
nk oralardaki ganimetler ve yama ok daha deer
li. Bunlar tek damla kan dkmeden cahil ve saf yerliler
den, onlarn zararna ele geirilebiliyor. Din bahanedir,
gerek gaye altndr.
Halbuki ecdadmz zamannda gayeler bakayd.
Onlarn dnceleri, bol altna sahip topraklar tccar
zihniyetiyle kefetmekten ok uzakt. Nerede cesaret
sergilemek ve vazifelerini yerine getirmek mmknse
oraya gitmilerdi. Yaptklar uzak seferler, karlatkla
r tehlikeler, gsterdikleri abalar ahsi menfaatleri iin
deil eref kazanmak iindi. Giritikleri savalardan her
biri para zengini deil, nam zengini olarak dnmt.
39

Busbecq, Yunanistan adn evvelce Yunan kent devletlerinin hkm

srd yrelerin tamamn kapsayan geni anlamda kullanyor.

43

Bu dncelerimi, mahrem kaydyla sadece size syl

yorum -zira amzn ahlaki deerlerden mahrum ol
duunu dnmem bakalar tarafndan su saylabilir.
Her ne olursa olsun, oklarn bizi yok etmek zere bilendiini gryorum. Eer erefimiz iin savamay redde
dersek, var olmak iin savamak zorunda kalacaz.
Biz yine Karadenize dnelim. Burann sular dar bir
geitten Trakya [stanbul] Boazna akyor. Yol alrken
her iki yakay da dverek, birok kvrmlar ve anafor
larla bir gnde stanbula ulayor. Sonra da benzeri bir
dar geitten Marmara Denizine boalyor.
Sularn Boaza girdii yerin ortasnda, zerinde s
tun olan bir kaya var. Stuna bir Romalnn ad kazl
(doru hatrlyorsam Octavianus).40 Avrupa kysnda
Pharos dedikleri bir kule ina edilmi.41 stnde gecele
ri gemicilere yol gsteren bir ate yaklyor. Biraz ilerde
denize akan kk bir dere var. Bu derenin yatanda,
deeri oniks ve sardonikslerden aa olmayan akl
talar topladk. Cilalannca nerdeyse onlar kadar par
ladlar. Boaza giriten birka kilometre ilerde Dariusun ordusunu skitlere kar Avrupaya geirdii dar
geidi gsterdiler.42 Buradan biraz aada, yar yolda
iki kale yer alyor. Biri Avrupada [Rumeli Hisar] dieri
karsnda, Asya sahilindeki [Anadolu Hisar]. kinci
kale, Trkler stanbula hcum etmeden nce ellerinde
bulunuyordu. Salam kuleleri olan dieri ise Mehmed
40

41
42

44

reketa denen ve Altn Post Efsanesinde Symplegades adyla geen

kayaln zerinde yer alan bu ant Roma dneminden kalmayd. Daha
sonra gnmzdeki Rumelifenerinin inasnda kullanlmtr (e.n.).
Gnmzde Rumelifenerinin bulunduu yerdeki daha eski bir fener
(e.n.).
Pers Kral I. Darius (h. 55CM-86) 5. yzyl sonlarnda kt Av
rupa seferinde, ordusunu Asyadan Avrupaya geirmek iin, Boazn
dar noktalarndan birinde gemilerini borda bordaya yanatrarak gei
ci bir kpr kurdurmutur (e.n.).

tarafndan, ehri ele geirmeden birka yl nce yapl

m. imdiyse yksek rtbeli esirler iin hapishane ola
rak kullanlyor.43
Buradaki yzen Cyanean adacklarn anlatmam
beklediinizi sanrm. Onlara arpan Kayalar da
denir. Size samimiyetle itiraf etmeliyim ki oralarda geir
diim birka saat iinde byle bir adann izine rastlama
dm. Herhalde yzerek baka yerlere gitmi olmallar!44
Size bir eyden bahsetmeliyim. Polybius Karade
nizin zaman iinde Tuna, Dinyeper ve dier nehirlerin
getirdii alvyonlu topraklardan biriken kum ynla
ryla boulacam ve gemilerin seyrine elverisiz hale
geleceini iddia etmiti. Bu hususta yanlyordu. Kara
deniz o dnemde gemilere ne kadar msait idiyse bu
gn de yledir. Zaman ve tecrbe, tartma kaldrmaya
cak teorileri bile ou defa boa karr.
Amasya yolunda
Sultan geldiimizi renince stanbul valisine haber yol
layarak Asyaya geip oradan Amasyaya gnderilme
mizi emretti. Biz de hazrlklarmz tamamlayp rehber
leri temin ettikten sonra 9 Mart gn Anadoluya ge
tik. Trkler imdi Asyaya bu ad vermi. O gn ancak
skdara kadar gidebildik. Buras eski Bizansn kar
kysnda veya biraz aasnda, mehur Chalcedon eh
rinin bulunduu sanlan yerde bir ky.45 Trkler bizi,
43

34
45

Bugn bile Rumelihisarnn kimi burlarnn i duvarlarnda bedbaht

mahkmlarn duvarlara yazm olduklar adlarn grmek mmkn
dr. Bunlardan bazlar Avrupa devletlerinin elileriydi.
Busbecq yukarda bahsettii o zerinde stun dikili kayaln bu kaya
lklar olduunu anlamam (e.n.).
Chalcedeon ya da Halkidon ehri gnmzdeki Kadkyn yerinde
bulunurdu. skdarn yerinde Chrysopolis vard. Anadoluya yaplan
seferler ve yolculuklar skdardan balard (e.n.).

45

atlarmz, arabalarmz ve hizmetkrlarmz kar ky

ya geirmekle bir gn iin yeterince yolculuk yaptm
z dnyorlard. stanbula henz yaknken, bu gibi
durumlarda ekseriya olduu gibi, yolculuk iin unuttu
umuz veya arkada kalan gerekli bir eyler varsa kolay
ca getirileceini sylediler.
Ertesi gn skdardan ayrldk ve pek ho kokulu,
ounlukla lavanta iei kokan ayrlardan geerek yol
aldk. Bu yrede korkusuzca dolaan kaplumbaalar
dikkatimizi ekti. Yanmzdaki Trklerin duygularna
saygl olmak istemeseydik bunlar memnuniyetle tutar
dk. Onlara dokunsalar hatta soframza getirildiini gr
seler kendilerini yle murdar hissedeceklerdi ki ne kadar
ykansalar temizlenmi olamayacaklard. Trklerin ve
Rumlarn bu cins hayvanlarla temas yasaklayan vesve
selerinden daha nce de bahsetmitim. Sonuta kimse
byle zararsz bir hayvan yakalamak istemediinden
her yerde pek ok kaplumbaa vard. ki kafas olan bir
kaplumbaay birka gn sakladmsa da dikkatsizliime
kurban gitmeseydi daha uzun yaayabilecekti.
lk gn Kartal adnda bir kye ulatk. Size bundan
byle uradmz yerlerin adlarn vermem iyi olacak.
stanbula birok kii seyahat etmitir, ama bildiim ka
dar gnmzde Amasya yolunu kat eden hi kimse
yoktur. Kartaldan sonra Gebzeye geldik. Buras eski
Libyssa olduu sanlan bir Bithynia kasabas, Hannibalin46 mezaryla nl. Kasaba denize ve zmit Krfezine hkim ho bir manzaraya sahip. ok uzun ve ka
ln servileriyle dikkat ekiyor.
stanbuldan ayrldktan sonra drdnc durak yeri
miz Nicomedia (zmit) oldu, eski alarn naml ehri.
46

46

Hannibal Zama muharebesinde ( 202) Romallara malup olduk

tan sonra nce Suriyeye sonra Bithynia Kral Prusiasn sarayna ka
m ve orada kendini zehirleyerek ldrmtr (I 182).

Burada baz duvar ve stun paralarndan baka kayda

deer bir ey grmedik. Eski ihtiamndan geriye kalan
btn izler bunlardan ibaretti. ehrin bir tepe zerinde
ki kalesi daha iyi korunmutu. Bizim ziyaretimizden k
sa sre nce yaplan kazlarda beyaz mermerden uzun
bir duvar gn na karlm. Bunun Bithynia kralla
rna ait eski sarayn bir paras olduunu sanyorum.
Nicomediadan sonra Kei Dann4748srtn aarak
KasockliA kyne geldik ve Nicaeaya (znik) doru
yol aldk. Buraya hava karardktan ok sonra varabil
dik. Uzaklarda kahkahalar atarak glen insan seslerine
benzer grltler duyunca bunlarn ne olduunu sor
dum. Belki baz denizciler -Ascanian Glnn49 kys
na yakndk- Trklerin detine aykr olarak gece yol
culuk yaptmzdan bizimle eleniyorlar diye dn
dm. Duyduum seslerin Trklerin akal dedii hay
vanlarn ulumalar olduunu sylediler. Bunlar kurtla
rn kk bir cinsi ama tilkiden byk. Kurtlar kadar
agzl ve doymak nedir bilmezler. Kalabalk dolarlar
fakat insanlarla srlere zarar vermiyorlar. Yiyecekleri
ni vahi yollarla deil, kurnazlk veya hrszlkla temin
ederler. Bu vasflarndan dolay dolandrclarla hilebaz
lara Trkler akal diyor -bilhassa da Asyadan ge
lenlere. Geceleri Trklerin adrlarna hatta evlerine gi
rip bulduklar yiyecekleri silip spryorlar. Yiyecek
bulmazlarsa ayakkab, tozluk, kemer, kl kn gibi de
riden mamul ne varsa inerler. Hrszlkta ok kurnaz
mlar ama bazen kendilerini gln ekilde ele verdik47
48

49

Bat dillerinde Bursa Olymposu olarak bilinen Uluda (e.n.).

Erken Osmanl dneminde Uluda eteklerinde Kzkl boyunun yerle
tirilmesiyle kurulmu ona yakn kyden bei (Cumalkzk, Fidyekzk,
Hamamlkzk, Derekzk, Deirmenlikzk) hl durmaktadr. Yazar
bu kylerden birinde konaklam olmal (e.n.).
Bugnk znik Gl.

47

leri de oluyormu. Mesela srden darda kalan biri

ulursa dierleri nerde olduklarn unutarak ulumaya
katlrm. O zaman evin sakinleri uyanp silaha sarlr
ve sust yakalanan hrszlardan intikam alrlarm.
Ertesi gn znikte, galiba da znik Konsilinin50
topland binada uyuyarak geirdik. znik, ayn ad ta
yan gln kysnda. ehrin surlar ve kaplar iyi ko
runmu durumda. Drt kap var ve bunlar pazar yeri
nin ortasndan grnyor. Hepsinin zerinde eski La
tince ile ehrin Antoninus tarafndan onarld yazl
-hangi Antoninus olduunu hatrlamyorum ama p
hesiz bir imparatordur. Onun hamamlarna ait kalnt
lar da vard. Trkler burasn stanbuldaki devlet bina
larnn yapmnda ta oca olarak kullanyorlarm. Biz
orada iken nerdeyse hi bozulmam gzel bir silahl as
ker heykeli buldular fakat onu hemen ekileriyle par
aladlar. Bundan rahatsz olduumuzu belli edince ii
ler bize glerek, detlerimiz gerei ona tapmak ve dua
etmek istemi olup olmadmz sordular.
znikten ayrlnca nce Yeniehire oradan Akbyke sonra Pazarcka geldik. Buradan da Bozyke
(Cassumbasa) doru yol aldk. Bozyk Kei Dann
zerindeki dar bir geitte kurulmutu. znikten itibaren
buraya kadar takip ettiimiz gzergh bu dan yama
lar zerindeydi.
Bozykte bir Trk hannda kaldk. Hann yaknn
da ok yksek bir kaya vard, zerine de kare eklinde
geni bir sarn oyulmutu. Sarntan aa uzanan bir
kanal ana yola kadar iniyordu. Eskiden burada yaa
yan halk k gelince sarncn iini karla doldurur, eriyen
kar suyu da kanaldan akarak yolcularn susuzluunu
giderirmi. Trkler halk iin yaplan bu gibi hizmetleri
50

48

znikte S 325te yaplan ilk Hristiyan birlii toplants. Bunun sonun

da znik Akti yazlmtr.

en yce hayr ii addediyor. Buraya yakn bir yerde, sa

tarafta Otmanhk grnyordu. Ayn ad tayan aileye
ilk olarak hret getiren Osmann geldii yer burasyd
sanyorum.
Bu geitten geni bir ovaya indik ve geceyi Chiausada51 denen bir mevkide ilk defa adrda geirdik; scaa
tahamml etmenin en iyi yolu buydu. Burada topran
altnda yalnz gn ile aydnlanan bir binaya rastla
dk. Bir de yapadan camlet ya da moher denen o nl
kuman imal edildii keileri52 grdk. Bu keilerin
tyleri ok ince ve parlak, yere kadar sarkyor. oban
lar tyleri krpmayp taryorlar. Gzellii ise ipekle k
yaslanabilir. Bunlar sk sk suya sokuyorlar. Hayvanlar
yrenin ince kuru otlaryla besleniyorlar. Ynlerinin in
celiine bunun katks olduu syleniyor. uras mu
hakkak ki baka otlaklara gtrlrse yn deiiklie
uruyor ve hayvanlar tannmaz hale geliyorlar. Yrede
ki kadnlarn bu ynden eirdii iplikler Galatiada53
bir ehir olan Angoraya [Ankara] gtrlp ileride an
latacam ekilde boyanyor.
Bu lkede ok sk rastlanan, kuyruklar ar ve yal
bir koyun cinsi var (bunlarn srlerinde baka cins ko
yun bulunmuyor).54 Kuyruklarn arl bir buuk, iki,
hatta drt be kiloyu buluyor. Baz yal koyunlarn
kuyruu yle byk ki onu iki tekerlekli kk bir ara
baya koyuyorlar. Hayvan nereye gitse kuyruunu ara
bayla peinden srklyor. Anlattklarma herhalde
inanmayacaksnz ama hepsi gerek. Kuyruklar ya baS1
51
5

S4

Muhtemelen ukurhisar.
Ankara keisi (e.n.).
Merkezi Ankara olmak zere, bugnk Anadolu blgesinin byk
blmn ieren Roma idari blgesi. Galatia adn Bergama Kral Attalus tarafndan O 24 ylnda malup edilan Gal (Kelt) boylarndan
sa kalanlarn o blgeye yerlemi olmasndan dolay almt (e.n.).
Karaman koyunu (e.n.).

49

knmdan verimli ancak koyunun eti bana olduka sert

ve bizdekilerden daha tatsz geldi. Bu koyunlar gden
obanlar gece gndz otlaklarda kalyor. Karlarn ve
ocuklarn onlara ev vazifesi gren arabalarla beraber
lerinde gtryorlar, bazen kk adrlar kurduklar
da oluyor. Bunlar geni krlarda, mevsime ve otlaklara
gre ovalarda veya yksek arazide dolap duruyorlar.
Bu yrede daha nce hi grmediim ve Avrupada
pek bilinmeyen birka cins ku kefettiimi sanyorum.
Aralarnda adna borazanc ku denmesi gereken bir
rdek cinsi var. Bu rdek posta arabasn srenlerin bo
ru seslerini aynen taklit ediyor. Hibir savunma imkn
olmamasna ramen cesur ve zapt edilmesi g. Tiirkler
onun kt ruhlar rkttne inanyorlar. Hrriyetine
de pek dkn. Bir iftlikte tam yl kapal kaldktan
sonra hr olmay bol yeme tercih ederek uup nehir ya
taklarndaki eski yerlerine dnmler.
(Bushecg Sakarya jSangarius] nehrini ap birok
kyden geerek Angoraya IAnkara] ular.)
Ankara
Angorada (Ankara) bir gn kaldk. Havann scakl
yznden acele etmedik. ran ahnn temsilcisi de hl
yolda olduu ve Amasyaya onunla ayn zamanda var
mamz istendii iin Trkler de aceleye gerek grm
yordu.
Getiimiz kylerde kayda deer hibir ey grme
dik. Sadece Trk mezarlklarnda stnde Yunanca ve
Latince yazlarn izleri kalm eski gzel mermer levha
lara ve stunlara sk sk rastlyorduk. Fakat bunlar yle
harap olmutu ki yazlar okumak mmkn deildi.
Her konakladmz yerde eski kitabeler ile Yunan ve
Roma paralar aramak, bunlar yoksa nadir bitkiler bul
maya almak pek houma gidiyordu.

50

$afe>i elisi smail.

51

Uzaklardan ok byk talar getirerek bunlarla ya

knlarnn mezarlarn rtmek Trklerin detidir. Aksi
halde mezar ak kalr, zira onu toprakla doldurmaz
lar. Amalar lye kendini savunmak zere dik otura
bilecei uygun bir yer salamak. Her lnn bunu
yapmak zorunda olduuna inanyorlar. Kiinin kt
lk melei dnyadaki hayatn sorgulayp sularken
iyilik melei ise savunmasna yardmc olurmu. Meza
rn zerine ar bir ta koymalarnn dier sebebi de
cesedi kpeklere, kurtlara ve dier hayvanlara, bilhas
sa buralarda ok bulunan srtlanlara kar korumak.
Srtlan mezar kazar ve cesedi ekip alarak yuvasna
tar. Bu hayvanlarn yuvalarnda birok insana ve yk
hayvanna ait kemik ynlarn grmek mmkndr.
Srtlan kurttan ufaktr ama gvdesi daha uzundur.
Postu kurda benzer, sert kllar ve byk siyah benek
lerle kapldr. Kafatas omurgasna mafsalsz olarak
dorudan bal olduu iin arkaya bakmak istedii za
man vcuduyla dnmeye mecburdur. Dilerinin de
yekpare kemik olduu syleniyor. Eski zaman insanla
r gibi Trkler de srtlann cinsel g verdiine inan
yorlar. stanbulda iki srtlan olan bir adam onlar sul
tana55 yani sultann kars iin sakladn syleyerek
bana satmak istememiti. Halk arasnda anlatldna
gre Roxolana sultann sevgisi eksilmesin diye ak tl
smlar yaparm.
Her yerde pek ok eski sikkeye rastladk, bilhassa
son imparatorlara, Constantine, Constans, Iustinus, Valens, Valentinus, Numerianus, Probus, Tacitusa ve di
erlerine ait sikkelere. Trkler adna gvur mangr
dedikleri bu sikkeleri dirhem ve yarm dirhemlik tart
arl olarak kullanyorlar. Asia, Amisus [Samsun], Sinope [Sinop], Comana [Gmenek], Amastris [Amasra]
55

52

Sleymann kars Roxolana, yani Hurrem Sultan.

Rx(>lana ya da Htrrem Sultan.

53

ve yolculuumuzun son noktas olan Amasya civarn

daki kasabalarda pek ok sikke bulmak mmknd.
Sikke aradm sylediim bir bakrcnn cevabna ol
duka fkelenmitim. Kendisinde birka gn ncesine
kadar bir kp dolusu sikke varm ve bunlar deeri ol
madn dnerek eritip bronz kaplar yapm. Eski
alara ait bu sikkelerin yok olmasndan byk znt
duydum. Bunu yapmam olaydn yz altn verirdim
diyerek ondan intikam aldm. Eski sikkeleri byle yok
etmesi beni nasl rahatsz ettiyse, ben de onu avucundan
kam olan bu frsattan dolay znt iinde gnder
dim.
Ankara (Angora) stanbuldan beri on dokuzuncu
konaklama yerimizdi. Buras Galatiada, bir Gal boyu
olan Tektosaglarn eskiden yaad bir kasaba. Plinius
ve Strabon Angoradan bahsederler. Ancak gnmz
deki ehir bu eski yerleim yerinin sadece bir ksm s
tnde kurulmu.
Angorada ok gzel bir kitabe grdk, Augustusun
halk iin yapt ileri ksaca anlatan tabletlerin bir
kopyas. Okunabildii kadarn adamlarma kaydettir
dim. Kitabe herhalde eskiden valinin oturmu olduu
ikametghn mermer duvarlar zerine kazlmt.56 Bu
ras imdi harap ve atsz durumda. Yars giriin san
da yars da solunda. Tabletin st ksmndaki yazlara
hi dokunulmam. Okumakta ekilen glk aralarda
ki boluklardan dolay ortalarda balyor. Alt ksmnda
ise balta darbeleriyle hi okunamayacak kadar tahrip
56

54

Romamn ilk imparatoru olan Augustusun kendi adna ina ettirdii

tapnan duvarlarnda yer alan bu yazt, hem onun baardklarnn bir
listesi hem de vasiyetnamesidir. Zamannda kopyalar Roma dahil bir
ok yere dikilen bu metnin en eksiksiz nshas budur. Yazt Bat dn
yasna tantan kii Busbecqtir. Ayrntl bilgi iin bkz. Hamit Dereli,
Ankara Ant, MEB, Ankara, 1949 (e.n.).

edilmi. Tapnan Asya eyaleti tarafndan Augustusa

hediye edilerek kutsanm olmas kuvvetle muhtemel.
Bilhassa bu nedenle kitabenin urad tahribat edebi
yat asndan ve bilginler iin ciddi bir kayp.
Daha nce de bahsettiim kei ynn slatarak ya
plan camletin (moher) nasl boyandn ve bir bask
aletiyle zerine su dklerek dalgal grntsnn nasl
verildiini grdk. Geni ve kesintisiz dalgal paralar
en makbul addediliyor. Dalgalar ufak ve farkl boyda
olanlarla renkleri birbirine karanlar ayn malzemeden
yaplmalarna ramen kusurlu sayldndan deerleri
birka altn kadar daha ucuz. Bu kumala giyinmek
yksek mevkilerdeki yal Trkler arasnda bir sekin
lik iareti. Sleyman bile bundan baka bir kumala gi
yinmi olarak grnmek istemez ve yeil rengi tercih
edermi. Bu renk bizlere gre yan alm biri iin uy
gun deil ama dini akideleri ve peygamberleri olan Muhammedin ihtiyarlnda ayn renkte giyinmi olmas
bunu emrediyor.
Trkler siyahn kt ve talihsizlik getiren bir renk
olduuna inanyor ve birinin siyah giymesini uursuz
luk addediyorlar. yle ki paalar bizi birka defa siyah
elbiselerimizle grnce hayretlerini gizlememi, hatta
ciddi ikyetlerde bulunmulard. Trkiyede hi kimse
eer byk paralar kaybetmemi veya ciddi bir felake
te uramamsa halkn iine siyahlar giymi olarak
kmaz. Pembe renk ise sekinlik alametidir ancak sa
va zaman lmn habercisi addedilir. Beyaz, sar,
mavi, meneke, kuruni ve dierleri daha uurlu renk
ler saylr. Trkler kehanete ve fala gerekten byk
nem verirler. Bir paann at tkezledii iin maka
mndan azledildii mehurdur. Bu olay byk bir fela
ketin iareti olarak grlm ve onu azlederek uur
suzluu devletin bandan bir ahsn bana aktarmak
istemiler.

55

Ankarada Balygazar kyne, oradan Zarekuct ve

Zermec Zii57 zerinden Halys Nehri (Kzlrmak) ky
larna ulatk. Bu yreden Algeos kyne doru yol
alrken uzakta Sinopa yakn dalar grebiliyorduk.
Dalarn aboyas rengindeki topra ona krmz bir
grnt vermiti, adn da (Sinopis) oradaki kasabadan
alm.
Mehur Kzlrmak bir zamanlar Medler ile Lydia
Krall arasnda hudutmu. Eski alarda bir khin,
eer Krezs ranla savamak iin bu nehri geerse
gl bir imparatorluu ortadan kaldracaktr demi
-Krezs bunun kendi imparatorluu olduunu bileme
mi. Nehrin kysnda ufak bir aalk vard. Buras ilk
nce iindeki tuhaf bir al yznden dikkatimizi ekti.
Sonra bunun meyankk olduunu anladk ve baln
dan doyasya yedik. Yanmzda bir kyl duruyordu.
Ona tercmanmz vastasyla nehirde ok balk olup
olmadn ve nasl tutulduunu sorduk. ok balk ol
duunu ancak tutmann mmkn olmadn syledi.
Buna hayret ettiimizi belirtince biri elini uzatp yaka
lamaya altnda beklemeden kayorlar cevabn
verdi.
Trkler yiyecek konusunda o kadar sade ve yemek
yeme zevkinden yle uzak ki ekmek, tuz, biraz sarm
sak veya soan, bir de adna yourt dedikleri bir eit
mayalanm stten baka bir ey istemezler. Galenos58
bu ekitilmi ste oxygala demiti. Bunu buz gibi suyla
sulandrp iine ekmek dorayarak susadklar zaman
iiyorlar. Ar scaklarda biz de bunun faydasn gr
dk. Lezzetli ve hazm kolay olduktan baka susuzluu
gideren fevkalade bir gc var. Kervansaraylarda, yani
daha nce de szn ettiim Trk hanlarnda dier yi57
58

56

Bu yerlerin neresi olduu bilinmiyor.

S 2. yzylda yaamtr ve tp konusundaki yazlaryla nldr.

Sebze tayan yk at ve srcs.

57

yeceklerin yan sra bu ekitilmi st de ok satlyor.

Trkler yolculuk srasnda ete veya scak yemee rabet
etmezler. Holandklar eyler ekitilmi st, peynir, ku
ru erik, armut, eftali, ayva, incir, kuru zm ve vine
dir. Bu meyveleri temiz suda kaynatp byk toprak
tepsilere koyarlar. Herkes bundan cannn ektiini sa
tn alr. Meyveyi ekmein yannda katk olarak yerler.
Sonra da suyunu ierler. Bylece yiyecek ve iecek ok
ucuza mal olur -yle ki bizde bir kiinin gnlk yemek
masraf bir Trkn 12 gnde harcayaca paradan da
ha oktur. Hatta resmi ziyafetleri bile genellikle brek
lerden, eitli tatllardan, yanna koyun eti ve tavuk ila
ve ettikleri muhtelif pirin yemeklerinden ibarettir.
Trkler idi edilmi horozu bilmiyor. Slnn, ard
kuu ve benzerlerinin adn dahi duymamlar. tikleri
suya biraz da bal veya eker kartrlmsa Jpiterin
nektarn bile kskanmazlar.
Her eyi eksiksiz anlatm olmak iin unutmamam
gereken bir ikiden de bahsetmek istiyorum. Kuru z
m tp skarak bir tahta fya koyup zerine belli
bir miktar su ilave ederek kartrrlar. Sonra da stn
itina ile rterek mayalanmas iin iki gn dinlendirirler.
Eer mayalanma gecikirse iine arap tortusu katlr.
Mayalanmaya baladnda tadna bakarsanz, ok tatl
olduu iin yavan ve naho gelebilir. Fakat sonradan bi
raz ekileiyor. Tatl bir ey kartrlarak iilirse tad
pek ho. drt gn iin ok lezzetli bir iki, hele bol
karla soutulursa. stanbulda kar bulmak her zaman
mmkn. Trkler bu ikiye Arap erbeti [ra] diyor
lar. drt gnden daha uzun sre iilmeden kalrsa
bozulup buruklaarak insann hem bam hem de ayak
larn arap kadar etkiliyor. O zaman da Trklerin dini
kaideleri iilmesini yasaklyor. Bu ikiyi ok beendii
mi syleyebilirim. Bir de yaz aylar iin sakladklar
zmler var ki genellikle pek serinletici oluyor. Onlarn
58

azndan duyduuma gre bu zmleri yle muhafaza

ediyorlar. Bir miktar iyice olgunlam iri taneli zm
salkmlarn alyorlar -gnein scakl dnyann bu
blgesinde zm kolayca olgunlatryor. Toprak bir
kpn veya tahta bir fnn dibine nce bir kat dvl
m hardal tohumu serip zmleri zerine yerletiriyor
lar. stne bir kat daha hardal tohumu yayarak bastr
yor, etrafn da hardal tohumu unuyla iyice sktryor
lar. F bylece azna kadar zmle dolunca iine ald
kadar mayalanmam ok taze arap doldurulup ka
patlyor. Scaklar gelip de susuzluk knce fy ap
zmleri ve suyunu satyorlar. Trkler bu suyu zmler
kadar seviyor. Ben ahsen hardaln tadndan holanma
dm iin zmleri iyice ykatyordum. Ar scak ha
valarda bana ok ho ve lezzetli geliyordu. Msrllarn
sama bir deti varm. Bahelerinde yetien faydasn
grdkleri mahsullere kutsal varlklar olarak taparlar
m. Dolaysyla benim de faydal bulduum bu yiyecek
ve ieceklere byle kran dolu methiyeler yapmama
amamanz gerekir. Ancak yolculuuma tekrardan
dnmemin zaman da geldi.
Halys nehri (sanrm Trkler ona Aitoczu diyorlar)
kylarndan Goukurthoya oradan oruma ve sonra
da Tekke Thioiye [Tekke Ky] vardk. Burada, adna
dervi dedikleri Trk keilerinin nl bir tarikat var.59
Bu dervilerden Chederle [Hdr, Hzr] adndaki bir
kahraman hakknda ok eyler rendik. Pek gl ve
cesurmu. Bizim Aziz Georgea tpatp benzediini sy
lediler. Onun baarlarn da Hzra atfediyorlard, me
sela dehet saan kocaman ejderhay ldrp gen kz
kurtarmas gibi. Bunlara daha birok hikyeler katarak
s9

Hi kukusuz buras seyyah Evliya elebinin de bahsettii, orum ya

knlarndaki Bektai tekkesidir. (Seyahatname, von Hammer tercme
si, c. II, s. 233)

59

diledikleri gibi uyduruyorlard. Hzr uzak diyarlara gi

dermi ve sonunda suyundan ieni lmszletiren bir
nehre ulam. Bu nehrin dnyann hangi kesinde ol
duunu bilmiyorlard, herhalde kimsenin hkm sr
medii ku umaz kervan gemez diyarlardayd. Do
ruluunda katiyetle srar ettikleri husus nehrin gzler
den uzak koyu karanlklar iinde sakl olduu ve H
zrn zamanndan beri hibir lmlnn onu bulama
d. Hzr o zamandan beri kendisi gibi ayn sudan ie
rek lmszle kavuan muhteem atnn stnde do
lap duruyormu. Sava seviyormu. Hangi dinden
olursa olsun hakl olan tarafn, ondan yardm dileyenin
imdadna koarm.
Bu hikyeler olduka elendirici ama imdi anlata
cam daha da gln. Hzr Byk skenderin arka
dalarndan biriymi. Trklerin kronoloji ve tarihler
hakknda hibir fikri yok. Tarihteki dnemleri fevkala
de bir ekilde birbirine kartryorlar. Eer ilerinden
yle geliyorsa Hazreti Eypn Kral Sleymann teri
fats, Byk skenderin de onun bakomutan oldu
unu sylemekte tereddt etmezler hatta daha byk
samalklar da atfedebilirler.
Trklerin adna cami dedii ibadethanede harikula
de mermerden yaplm berrak suyu olan bir eme var.
Bizi bu suyun Hzrn atnn idrarndan kaynakland
na inandrmaya altlar. Ayrca Hzrn dostlarna, se
yisine, kz kardeinin oluna ait birok hikyeler anla
tp civardaki mezarlarn gsterdiler. Onlardan destek
dileyenlere her gn gkten yardm yadna bizi inan
drmaya uratlar. Ayn batl inanca gre Hzrn ej
derhay beklerken ayan bast toprakla kk talar
bir iecee kartrlp yutulursa, bu yksek atele ba
ve gz arsna kar en gl tedavi imi. Btn yre
ylanlarla doluydu yle ki scakta gnelenen bu yara
tklar yznden oralara yaklamak mmkn olmuyor60

mu. Bu arada unutmadan ilave etmek isterim ki Trkler Hzr olduunu syledikleri Aziz Georgeun Rum ki
lisesinde bulunan resimlerinden holanyorlar. Bu re
simlerde Aziz George atn sarsnda oturan ve ona a
rap sunan bir olan ocukla birlikte temsil ediliyor.
Rumlar onu genellikle byle resmetmiler.
Uzun yolculuumun artk sonuna yaklayordum.
Amasyaya ulamadan nce son defa Baglisonda ko
nakladm ve stanbuldan 7 Nisanda ayrlmzn otu
zuncu gnnde Amasyaya geldik. ehre yaklarken
baz Trkler karlamaya kmlard. Bize refakat ede
rek sayglarn sundular.
Amasya
Amasya Kapadokyann bakenti. Eyalet valisinin ada
let meclisi ve daimi ordugh burada. ehir ris Nehrinin [Yeilrmak] her iki yakasnda birbirine bakan iki
tepede kurulmu. Nehir ehri ikiye blyor. Bir tiyatro
da art arda ykselen koltuklardan bakar gibi ehrin bir
yzn dier yznden grmek mmkn. Bu tepeler
birbirine o kadar yakn ki arabalarn ve yk hayvanla
rnn ehre girip kmas iin sadece tek bir yol var.
Buraya vardmz gece byk bir yangn kt ve ye
nieriler her zamanki usulleriyle evresindeki evleri y
karak sndrdler. Trk askerlerinin yangn kmasn
istemelerinin bir nedeni var. Sndrmek onlarn vazifesi
olduu iin -sylediim gibi genellikle etrafndaki bina
lar ykyorlar- sadece yanan evlerin deil komu bina
larn eyalarn da yamalyorlar. Dolaysyla yama fr
sat ksn diye evleri sk sk gizlice atee verirler. Bunun
bir benzeriyle stanbulda karlatm hatrlyorum.
Birok yerde birden yangn kmt. Bunlarn byk
bir ihtimalle kaza eseri olmad belliyken kundaklar
bulunamam ve ranl casuslar sulanmt. Sonradan

61

daha titizlikle yaplan aratrmada yangn limandaki

gemicilerin kard anlald. Gemiciler yangn baha
nesiyle yamaya frsat yaratmak istiyorlarm.
Amasyaya bakan en yksek tepenin stnde byk
bir kale ile daimi bir Trk garnizonu bulunuyor. Bu
kuvvet, daha sonra da anlatacam gibi, Trk hkimi
yetinden honut olmayan Asya airetlerine ve buralara
kadar uzanp basknlar yapan nanllara kar koymak
iin. Tepede geni bir alana yaylm eski kalntlar var.
Bunlar herhalde Kapadokya60 krallarna ait. Amasya
sokaklarnda evlerin gze arpan bir gzellii yok, Is
panyadaki usule gre kerpiten yaplmlar. Damlar
dz ve yapmnda ayn malzeme kullanlm. Evin dam
yamur veya frtnadan zarar grrse eski bir stunu
yuvarlayarak sathn sktrp yeniden dzlyorlar. Ev
halk yazlar damda ak havada uyuyor. Bu havalide
yamur ne sk ne de iddetli ama yad m yoldan gelip
geenlerin st ba damlardan akan amurla berbat
oluyor. Bir gn kaldmz yerin yaknndaki bir evin
damnda eski Pers satraplar gibi divana uzanm yeme
ini yiyen bir gen grdm.
Amasyaya varnca sayglarmz arz etmek zere
Sadrazam Ahmet Paa ile dier paalarn yanna gt
rldk (sultan burada deildi). mparatorun talimatlar
erevesinde mzakerelere baladk. Paalar ileri srd
mz grlere daha bu safhada pein hkml g
rnmemek iin muhalefet etmediler ve efendileri istekle
rini bildirene kadar konuyu tehir ettiler. Sultan dnnce
huzuruna kabul edildik. Kendisine yaptmz takdime,
ifade etmeye altmz sebeplere ve aldmz talimat60

62

Amasya, Roma tarihi boyunca eitli eyaletlere balanmt, Kapadok

ya bunlarn sonuncusudur. Busbecq yredeki daha eski uygarlklar
(Hitit, Frig, Lidya, vd) bilmedii iin kaya mezarlarna byle bir yak
trma yapm olmal (e.n.).

larn arzna kar ne davrannda ne de duruunda

mspet bir hava seziliyordu.
Kanuninin karsnda
Sultan alak bir sedire oturmutu. Otuz santimden yk
sek olmayan bu sedirin stnde birok deerli rtler ve
zarif ilemeli yastklar vard. Yay ve oklar yannda du
ruyordu. Sylediim gibi yznde tebessmden baka
her ey mevcuttu. Bu ifadeye hznle birlikte azametli
bir sertlik hkimdi. Geldiimizde bizi kollarmzdan tu
tan mabeyincilerle huzuruna karldk. Bu usul Sultan
Amurathn [I. Murad] kendisiyle grmek isteyen bir
Hrvat tarafndan Srbistan Despotu Marcusun intika
mn almak iin ldrlmesinden beri her zaman riayet
edilen bir detti.61 Elini per gibi yaptktan sonra srt
mz ksmen dahi ona dnmeden geri geri yrtlerek
karsndaki duvara gtrldk. Ardndan mesajmn
kendisine okunmasn dinledi. Duymay mit ettiklerine
uymad iin yznde kmseyici bir tavrla, Gzel,
gzel dedi (zira imparatorumun taleplerine asil ve ba
msz bir ifade hkimdi, bu nedenle en ufak arzusuna
bile boyun eilen biri tarafndan kabul grmeyecei ai
krd). Sonra da ikametghmza dnmemiz buyruldu.
Asalet ve meziyet
Sultann karargh ok kalabalkt. Hizmetkrlar ve
yksek mevki sahibi kimselerle doluydu. Btn hassa
svarileri, sipahiler, garbler, ulufeciler ve ok sayda ye
nieriler kararghtayd. Bu muazzam kalabaln iinde
61

I. Muradn (h. 1360-1389) Kosova Meydan Muharebesinden sonra

Milo Obli tarafndan ldrlmesi kast ediliyor. Ancak sz edilen
detin sadece bu olaya bal olarak gelitii kesin deildir (e.n.).

63

tek kii yoktu ki itibarm kendi ahsi cesaretinden ve

meziyetlerinden baka bir eye borlu olsun, doduu
aileden dolay dierlerinden farkl klnsn. Kiiye, ver
dii hizmetlere ve yklendii vazifeye gre sayg gste
riliyor. Bu nedenle stnlk mcadelesi de yok. Herke
sin yapt ie uygun olarak tayin edildii bir makam
var. Sultan vazifeleri ve grlecek hizmetleri bizzat ken
disi datyor. Bunu yaparken o kimsenin servetini ve
rtbesini nemsemiyor, namzet olann hretini ve n
fuzunu dnmyor. Sadece meziyetlerini gz nne
alyor, kabiliyetini, karakterini ve mizacn tetkik ediyor.
te bylece herkes layk olduunun karln gryor
ve makamlar da ilerin stesinden gelebilecek kimseler
le doluyor.
Trk imparatorluunda her insann iine doduu
artlar deitirme ve kaderini tayin etme imkn vardr.
Sultann altndaki en yksek mevkilere sahip kimseler
genelde srtmalarn oullardr. Byle domu ol
maktan utan duymak yle dursun, bununla vnr
ler. Kendilerini ecdatlarna ve tesadfen domu olduk
lar ortama ne kadar az borlu hissederlerse duyduklar
gurur o derece byktr. Meziyetlerin doum veya mi
ras yoluyla soydan getiini kabul etmezler. Onlara g
re meziyetler ksmen Tanrnn bir ltf ksmen de al
dklar talim ve terbiyenin, gsterdikleri abann ve his
settikleri evkin rndr. Nasl ki mzik gibi sanata,
matematik ve geometriye olan istidat babadan oula
gemiyorsa, karakterin de irsi olmadn, oulun mut
laka babasna benzemesi gerekmediini ve vasflarn in
sana Tanr tarafndan ihsan edildiini dnrler. Dola
ysyla Trkler arasnda itibar, hizmet ve idari mevkiler
kabiliyet ve faziletin mkfat oluyor. Kii tembel ve
sahtekr ise hibir zaman ykselmiyor, kmsenip ha
kir grlyor. te Trkler bu nedenle neye teebbs et
seler baarl oluyorlar ve hkmeden bir rk olarak h-

64

ncii birliklerde grev yapan bir deli.

65

kimiyetlerinin hudutlarn her gn geniletiyorlar. Bizim

usullerimiz ise ok farkl. Bizde meziyete yer yoktur.
Her ey douma dayanr ve yksek mevkilerin yolunu
aan sadece soylu olmaktr. Baka bir yerde konuya
tekrar dneceimi sanyorum. Bu dncelerim sadece
sizin kulaklarnz iin.
imdi gelin benimle ve balarnda ipekli kuman kat
kat doland kar beyaz sarklar olan u muazzam kala
bala bakn. Rengrenk kyafetler, her tarafta altn, g
m, mor renklerin, ipek ve atlas kumalarn prlts.
Bunlar teferruatyla tarife kalkmak hem ok uzun s
rer hem de kelimeler yetersiz kalr. Bugne kadar gzle
rime byle gzel bir manzara sunulmamt. Btn bu
ihtiamn iinde yine de byk bir sadelik ve tasarruf
gze arpyor. Makam ne olursa olsun herkesin kyafe
ti ayn biimde. Bizdeki gibi pahal ve gnde eskiyen
kenar eritleri ve lzumsuz sslemeler yok. Trklerin en
gzel kyafetleri, ilemeli olsa bile -ki ou yleydi- sa
dece bir dukaya mal oluyor.
Bizler onlarn giyim tarzna nasl ayorsak bizim
kyafetlerimiz de Trkleri hayrete dryordu. Ayak
bileine kadar inen kaftanlar giyiyorlar. Bunlar kiiyi
daha heybetli gstermekle kalmyor endamn da artr
yor. te yandan bizim elbiselerimiz o kadar ksa ve dar
ki vcudun, sakl kalmas daha uygun olacak hatlarn
ortaya karyor. Giyene yaramas yle dursun u ya
da bu nedenle insann boyunu ksaltp bodur gsteriyor.
O byk kalabaln iinde bilhassa takdire deer
bulduum husus sessizlik ve disiplindi. Genellikle her
trl kalabaln yaratt izdihamda meydana gelen
grlt ve uultudan eser yoktu. Herkes kendine ayr
lan yerde t karmadan duruyordu. Subaylar yani ge
neraller, albaylar, yzbalar ve temenler -Trkler bun
larn hepsine aa unvan verir- oturmulard. Askerler
ise ayaktayd. En dikkat ekenler ise uzun bir saf halin66

Sultann muhteem atlarndan biri.

de dierlerinden ayr bir tarafta duran birka bin yeni

eriydi. Benden biraz uzaktlar. yle hareketsizdiler ki,
onlar det olduu zere selamlamam sylendii zaman
balarn eerek bana karlk verene kadar canl insan
m yoksa heykel mi olduklarnda bir an tereddt etmi
tim. Meydann bu ksmndan ayrlrken pek ho bir
manzarayla karlatk: Sultann hassa svarileri atlar
zerinde dnyorlard. Atlar sadece gzel ve yksek
boylu deil fevkalade tmarlyd ve zerlerinde ssl ha
alar vard.
ran elisi
Sultann huzurundan isteklerimizin kabul grecei ko
nusunda pek az mitle ayrldk. ran temsilcisi 10 M a
ysla geldi. Beraberinde muhteem hediyeler getirmiti
67

-gayet ince dokunmu hallar, i ksmlar rengrenk i

lemelerle sslenmi Babil ii ota perdeleri, mcevher
lerle bezenmi am kllar, zarif bir sanat eseri olan
koum takmlaryla ssleri ve harikulade gzellikte kal
kanlar. Ancak gelen hediyeler arasnda bir Kuran vard
ki hepsini glgede brakyordu. Trkler, iinde kaideler
ve kanunlar bulunan bu kitab Tanrnn gnderdii va
hiyle Muhammedin meydana getirdiine inanyorlar.
Byle bir hediye de dierleri arasnda ok yksek bir
deere sahip oluyor.
Dikkatlerini daha ok bize yneltebilmek iin ran
temsilcisiyle hemen orada sulh akdedildi. Aramzdaki
sorunlar artacaa benziyordu. Yaptklar bu sulh akdi
nin gerek olduu hakknda en ufak bir kuku duyma
mamz iin onlara gsterdikleri itibarda hibir eyi ih
mal etmiyorlard. Daha nce de bahsettiim gibi her
konuda arya kamak Trklerin detidir -ister dostla
rna saygda ister dmanlarna duyduklar nefreti onla
r rencide ederek belirtmekte.
kinci vezir Ali Paa ranllara bir bahede ziyafet
verdi. Biraz uzakta olmasna ve aramzdan bir nehir
gemesine ramen ziyafeti grebiliyorduk. ehrin me
yilli arazide yerlemi olduunu, insann gremedii ve
kendisinin de grlemeyecei hibir yeri bulunmadn
evvelce sylemitim. Ali Paa Dalmaya doumlu. ok
ho ve akll, insaniyet tarafndan noksansz biri (bir
Trk iin alacak kadar). Paalar sofray glgeleyen
bir tentenin altnda yaslanm oturuyorlard. Hepsi de
ayn klkta giyinmi yz kadar gen, yemei anlataca
m usulde sofraya getirdiler:
nce misafirlerin uzanm olarak oturduklar sofra
ya doru aralarnda ayn mesafeyi muhafaza ederek
ilerlediler. Selam vermelerine mani olmasn diye bo
olan ellerini dizlerinin zerine koyup balarn eerek
selam verdiler. Sonra da mutfaa en yakn duran sa68

hanlar alarak yamndakine, o ncye, nc de

drdncye geirdi. Yemek bylece sofraya en yakn
olana ulayor ve ba kethda sahanlar onun elinden
alarak sofraya koyuyordu. Yz veya daha ok sahan
bu usulle ve herhangi bir karkla meydan verilme
den, szn gelii akp durdu. Bu i bittikten sonra hiz
met edenler misafirleri tekrar selamladlar ve ayn d
zende, ancak son gelenler bu defa bata, ilk gelenler de
sonda olmak zere ekildiler. Dier yemekler de sofraya
bu usulde getirildi. Trkler anlk ilerde dahi intizama
dikkat ederler. Biz ise en mhim konularda bile bunu
ihmal ederiz. ran temsilcisinin maiyeti de efendilerin
den uzak olmayan bir sofrada Trklerle birlikte ikram
gryordu.
Dn
Sylediim gibi ranllarla sulh akdedilince artk Trklere en basit isteklerimizi dahi kabul ettirme imknmz
ortadan kalkt. Aramzda varlabilecek antlama alt
aylk bir mtareke olacakt. Bu sre iinde Viyanaya
bir cevap yollanabilir ve buna oradan karlk getirile
bilirdi. Ben sradan bir elinin ilerini yrtmek zere
gelmitim. Fakat sulha dair hibir hazrlk yaplmam
olduundan paalar Sleymann bir mektubuyla soylu
efendime gitmeme ve kral cevap vermeyi arzu ederse
bunu getirmeme karar verdiler. Dolaysyla tekrardan
sultann huzuruna karldm. Bana ayak bileime ka
dar uzun st ilemeli iki bol hilat giydirildi. Bunlar
dan fazlasn zaten tayamazdm. Maiyetime de muh
telif renklerde ipek kaftanlar verildi. Onlar da bu kaf
tanlar iinde bana refakat ettiler. Sanki bir tragedyada
Agamemnonun veya benzeri bir kahramann roln
oynayacakmm gibi debdebeli bir kafileyle huzura
karldm. Altn srmayla ili bir kumaa sarlp mhr69

lenmi mektubunu aldktan sonra sultana veda ettim.

Maiyetimden ileri gelenler de onu selamlamak iin hu
zuruna kabul edilmilerdi. Ardndan paalara da ayn
ekilde sayglarm arz ederek 2 Haziranda maiyetimle
birlikte Amasyadan yola ktm. Ayrlmak zere olan
elilere Dvanda kahvalt vermek dettir. Hkmetin
topland makama Dvan deniyor. Ancak bu kahvalt
deti taraflar dostluk iindeyse yerine getirilir. Bizim
ilikilerimiz ise henz sulh zeminine oturmam du
rumdayd.
Sleymann zerimde brakt intiba anlatmam
arzu edersiniz sanrm. Yllarn arln hissetmeye
balam olmasna ramen davranndaki asalet ve ge
nelde d grn byle usuz bucaksz bir imparator
luun hkmdarna yakr seviyede. Her zaman tasar
ruftan yana ve kendine hkim. Hatalar yapm olabile
cei genlik dneminde bile Trklerin gznde sulan
mam. lk yllarnda dahi araptan uzak durmu,
Trklerin ekseriya dkn olduu kt alkanlklara
kaplmam. Onu en acmaszca tenkit edenler bile ka
rsna ar derecede boyun emesinden ve sonuta
Mustafann katlinden baka aleyhinde ileri srlecek
nemli bir ey bulamyorlar. Bu zaafn da genelde kar
snn kulland ak iksirlerine ve bylere yklyorlar.
Onunla meru evlilik yaptktan sonra kanunen hibir
mani bulunmamasna ramen cariyeleri olmadna
inanlyor. Dinin ve geleneklerin kat bir muhafz; on
lara ball topraklarn geniletmek arzusundan aa
deil. Yama gre -nerdeyse 60a yaklamakta- sal
yerinde.62 Cildinin bozuk olmasnn gizli bir hastalk
tan veya bacanda iyileemeyen bir yaradan, kangren
den ileri geldii sanlyor. Eliler lkesinden ayrlrken
onlara shhatinin yerinde olduu intiban vermek iin
62 Kanuni o srada tam 60 yandayd (e.n.).

70

Kanimi Sultan Sleyman'n portresi.

71

yzne krmz pudra sryor. Bylece yabanc hkm

darlar salnn ve gcnn yerinde olduundan ku
ku duymazlar da korkular artar diye dnyor. Ayr
lrken buna ahit oldum. Son defa huzuruna ktm
zaman beni ilk kabul ettiinden farkl bir grn
vard.
Haziran aynn iddetli sca altnda dn yolculu
umuza baladk. Hava tahammlmn stnde scak
t, yle ki atelendim. Ba ars ile burun ve boaz
aknts yapt. Hafif olmakla beraber bunlar stanbula
gelene kadar beni terk etmedi.
ran elisi de bizimle ayn gnde Amasyadan yola
kt. Ayn gzergh takip ettik. nce de bahsettiim
gibi ehre giri ve k iin tek bir yol vard. evredeki
tepelerin sarp oluu baka yerden ulama imknn or
tadan kaldrmt. Bir sre gittikten sonra yol douya
ve batya doru ikiye ayrlyordu. ranllar douya gi
dene saptlar, biz de batya uzanan yolu takip ettik.
Amasyadan karken birbirine yakn kurulu adrla
ryla ovada drt bir yana yaylm Trk ordughn da
grdk.
Tekrar stanbulda
Dn yolculuumu anlatarak vaktinizi almak istemem
zira hemen hemen ayn yerlerden getik ve ayn yerler
de konakladk. Tek fark daha abuk dnmemiz oldu.
Bazen gnde iki misli yol alyorduk. Bylece stanbula
24 Haziranda ulatk. Srekli ateim olduu iin ne ka
dar yorucu bir yolculuk yaptm artk siz tahmin edin.
ok zayf ve halsiz dndm ama sonra doktorum Quacquelbenin tavsiyeleriyle dinlenerek ve aldm scak
banyolar sayesinde kolayca eski gcme kavutum.
Banyodan knca bana souk du yaptryordu. Bun
dan holanmadmsa da ok faydasn grdm.

72

stanbuldayken Trk ordughndan yeni dnen

biri bana bir hikye anlatt. Asya halknn OsmanlIla
rn idaresinden ve dininden ne kadar honutsuz oldu
unu gsterdii iin bunu size yazmaktan memnuni
yet duyacam. Anlattna gre Sleyman dn yo
lunda bir Asyalnn misafiri olmu ve geceyi onun
evinde geirmi. Sultan gidince evin sahibi byle bir
misafirin kalmasndan dolay evinin iffeti bozuldu ve
kirlendi diye her taraf sularla ykam ve dini detle
rini yerine getirerek ttsler yakm. Bunun haberi
kendisine ulatnda Sleyman adamn ldrlp
evinin yerle bir edilmesini emretmi. Asyal bylece
Trke nefretini ve ranllara hissettii yaknl cany
la demi.63
Viyana yolunda
Eski gcme kavumak iin stanbulda iki hafta kadar
kaldktan sonra Viyanaya doru yola dtm. Yolcu
luk uursuz balad. Tam ehirden karken stan
bulda satlmak zere Macaristandan getirilen kz ve
erkek ocuklar ykl arabalarla karlatk. Trkiyede
bundan daha sradan bir mal yoktur. Antvverpin d
na kan yollarda trl mallarla dolu arabalara nasl
tesadf ediliyorsa, biz de zaman zaman korkun bir
esarete gtrlmekte olan zavall Hristiyan klelerin
kafilelerine rastlyorduk. Gen ve yal erkekler srler
halinde veya bizde pazara gtrlen atlar gibi birbirle
rine zincirlerle bal uzun sralarla yryorlard. Hris
tiyan ahalinin bu zavall durumu karsnda gzyalarm tutamyordum.
63

Kanuninin babas Yavuz Sultan Selimin Anadoluda Alevilere kar

giritii kymn zerinden ancak 40 yl getii dnlrse, byle bir
hikyenin anlatlmas artc deildir (e.n.).

73

Yolculua uursuz baladm bu anlattklarm ispat

etmiyorsa baka bir olay daha var. Maiyetimdeki arka
dalar yanlarndaki hizmetkrlardan bazlarn Trki
yede kalmaya daha fazla tahamml edemediklerinden
geri gtrmem iin bana teslim etmilerdi. ki gn yolcu
luktan sonra resmi unvan Voyvoda olan reislerinin has
talanp bir arabada yolculuk ettiinin farkna vardm.
zerinde veba yaras olan ayann orabn rahatlamak
iin karmt. Hastaln bulamasndan duyduumuz
korku bizi ok rahatsz etti. Adamcaz pek uzak olma
yan Edirneye kadar ancak dayanabildi ve orada ld.
Bu olay baka skntlara yol at. Dier Macarlar lenin
eyalarn paylamaya kalktlar. Biri ayakkablarn, bir
dieri yeleini, bir bakas hibir ey ziyan olmasn diye
gmleini, biri de amarlarn ald. Onlar da bizi de
apak grnen bu tehlikeden korumak mmkn deil
di. Doktorum aralarna girip giyeceklere dokunmamala
r iin Tanr adna yalvard. Bu hastala yakalanmak
kesin lm demekti ancak syledikleri sar kulaklara
arpyordu. Neticede Edirneden ayrlmzn ikinci g
nnde ayn adamlar doktorumun etrafm aldlar. Ba a
rsna ve vcudun arlamasnn yan sra depresyona
ve bezginlie kar bir are bulmas iin dualar ederek
yalvaryorlar, bu belirtilerin veba balangc olmasndan
phe ediyorlard. Doktor kendilerini bo yere ikaz et
mediini, hastala tutulduklarn, bunun iin de her eyi
yaptklarn syledi. Yine de onlara elinden geldiince
yardm edeceini ama yolculuk srasnda gereken eyleri
temin etmenin imknsz olduunu bildirdi.
Daha o gn konaklama yerine varnca her zaman
detimiz olduu zere ilgi ekici eyler aramak iin y
rye ktk. Bir ayrda yabancs olduum bir ot bul
dum. Birka yapran koparp burnuma gtrdm
zaman sarmsak kokusu aldm. Ne otu olduunu bili
yor mu diye onlar doktoruma gsterdim. Yakndan in74

celediinde scordium64 olduunu syledi ve ellerini g

e kaldrarak vebaya kar bir are bahettii iin Tanrya kretti. Sonra da bu ottan bir hayli toplayp b
yk bir tencerede kaynatt. Bir yandan da Macarlara
sevinmelerini sylyordu. Ardndan otun suyunu arala
rnda paylatrarak yatmaya giderken bunu Limni top
ra65 ve diascordium ile almalarn ve iyice terlemeden
uyumamalarn tembih etti. Verdii talimatlar yerine
getirdiler ve ertesi gn kendilerini iyi hissettiklerini sy
leyerek ilatan biraz daha istediler. Bunu da itikten
sonra iyilemeye baladlar. te bylece Tanrnn yard
myla bu berbat hastaln tehdidinden kurtulduk. Ama
yine de yolculuumuzu baka terslik olmadan bitirmek
ksmet deilmi.
Belgradda
Trakyallar ve Bulgarlarn N ie kadar, Srplarn da
N iten dier Gney Slavlarnn balad Semendireye
kadar uzanan topraklarndan geerek ar scak altnda
Belgrada vardk. Aslan ve Byk Kpek burlar gkyzndeki en yksek mevkilerindeydi. Burada perhiz
gn olmas nedeniyle bize lezzetli balklar ikram etti6A Akdeniz ikliminde yetien panzehir otu, kurtluca otu ya da kurtluca
olarak bilinen teucrium scordium, ortaadan beri vebaya kar etkili
olduuna inanlan diascordium adl ilacn yapmnda kullanlrd
(e.n.).
65 Limni topra tbbi zellikleri nedeniyle ok deerliydi. Baka amala
rn yan sra dizanteri tedavisinde, yara merhemi ve ylan sokmalarna
kar panzehir olarak kullanlrd. Yln sadece bir gn Tecelli Yortu
sunda (6 Austos) byk bir ciddiyetle kazlr ve kalp kalp ekillendi
rilerek zerine iaretler baslrd. Bu nedenle bazen terra sigillata ola
rak anlr. ou kez kei mhr denmesi, karmda kei kan kulla
nlm olmasndandr. Limni topra hakknda hem antik hem ada
tm kantlar F.W. Hasluck tarafndan derlenmitir. (Annual ofth e British School o f Athens, XVI (1909-10), s. 71 vd.).

75

ler. Aralarnda eni de boyu da ok byk sazanlar var

d. Pek makbul olan bu balklar Tunada tutuyorlar.
Beraberimdeki hizmetkrlar midelerini sazanla tka ba
sa doldurdular. Ya oburluktan ya da mevsimin tesirin
den dolay ou atelendi. Bu kadar balkla 40 kiiyi
doyurmak mmknd. Hepsinin fiyat da yarm tbale f 'm altnda. Dier rnlerin de ou ayn ekilde
ucuz. Saman ve kuru ot ise bedava, kim isterse tarlalar
dan diledii kadar toplayabiliyor. Her yer ot dolu. Bun
larn btn masraf biip tamann iiliinden ibaret.
Sava nehrini getikten sonra her cins rn asndan
pek verimli olan Pannonaya66 vardk. Eski Macarlarn
buraya yerlemekle ne kadar akll davrandn takdir
etmemek mmkn deil. Hem Avrupada hem denizin
tesindeki topraklarda usuz bucaksz araziler kat et
mi ve oralarda sadece kavruk ayrlara, zayf ve kurak
ln yok ettii arpa, yulaf ve buday tarlalarna rastla
mtk. Halbuki Macaristana girdiimizde bitkilerin
boylar uzamt, yle ki, bu yzden nde giden arabay
ou defa arkadaki arabadan grmek mmkn olmu
yordu -topran ne kadar mkemmel olduunun apa
k ispat.
Semendirede, sylediim gibi, Gney Slavlarnn
topraklar balyor ve Dravaya kadar uzanyordu. Bun
lar ayya bir topluluk, genellikle hain olduklar da sy
leniyor. Rascian denen bu halkn tam olarak hangi kk
ten geldiini ve neden bu ad tadklarn kefedeme
dim. Ancak bize kar iyi niyetli davrandlar. Onlarn
hi de ilgi ekici olmayan kylerinden geerek nerdeyse
drt bir yandan bataklklarla evrilmi kk Essek67
66
67

76

Avusturya ile Macaristann gneyinden Bosna-Hersekin batsna ve

talyann kuzeydousuna dek uzanan bir Roma idari blgesi (e.n.).
Gnmzde Hrvatistandaki Osijek kenti, Osmanl dneminde sek
olarak anlmtr (e.n.).

kasabasna geldik. Buras Katzianerin68 malup olduu

ve ordumuzun imha edildii mehur yerdi. Macaristan
ovalarn aarken bizi kavuran scaa kar koyamadm
ve ate nbetleri gelmeye balad.
Essekden ayrlarak Dravay getikten sonra Lasquene geldik.69 Burada yolculuun, scan ve atein ver
dii yorgunlukla dinlenirken mahalli memurlar gelerek
sa salim vardm iin beni tebrik ettiler. Bana ekmek
ve arabn yan sra kocaman kavunlar, armutlar ve cins
cins erikler getirmilerdi. Hepsi de fevkalade lezzetliydi
-toprann bereketiyle nl Campaniada70 bunlardan
iyisini yetitirdiklerinden pheliyim. stirahat ettiim
odadaki uzun masann st bu hediyelerle dolmutu.
Hizmetkrlarm hastalm yznden Macarlar odama
davet etmeyiim zerine onlar akam yemeine alkoy
dular. Uyandmda gzm masaya iliti. Uykuda my
dm yoksa ryada m emin deildim ama gzlerimin
nnde sanki bir cornucopia (bereket boynuzu) duru
yordu. Sonunda doktoruma bu meyvelerin nereden gel
mi olduunu sordum. Grdklerim beni en azndan
serinletsin diye oraya kendisinin koydurmu olduunu
syledi. Tatlarna bakabilir miyim diye sorduumda ba
na mani olmad ama sadece tatmama msaade etti.
Meyveler dilimlendi. Her birinden ufak bir para ye
dimse de serinleyemedim. Ertesi gn Macarlar gelerek
hizmetlerini arz ettiler. Sonra da baz komularnn kt
davranlarndan ikyetle imparatorun himayesini iste
diler.
68

69
70

1537de Bosna Paasnn Macaristan ilerine ilerleyiini engellemek

iin Jano Katzianer komutasnda gnderilen byk bir kuvvet Osek
yaknlarnda yaplan Vertizo Muharebesinde malup edilmiti. Kat
zianer daha sonra Trklerle ihanet saylacak mzakerelere girmi ve
kendi vatandalarndan biri tarafndan ldrlmtr.
Muhtemelen sek ile Moha arasnda yer alan Lapancsadr.
Gneybat talyada bereketli topraklaryla nl bir blge (e.n.).

77

Buradan M acar Kral Lajosun malubiyetine sah

ne olan M ohaa ulatk. Kasabaya yakn bir yerde
sarp yamalarn arasndan akan derin bir ay grdm.
Zavall gen kral atyla bu ayda boulup lmt.
Sleymann mkemmel disiplinli kalabalk kuvvetle
rine alelacele toplanm ve ou silahsz kyller olan
bir avu askerle kar koymaya kalkmas kt talihin
bir eseri miydi, yoksa sadece kt bir karar myd bil
miyorum.
Mohatan Tolnaya, oradan da Feldvara [Dunafldvar] geldim. Sonra da Tuna zerinde Gney Slavlarnn yaad ve adna Cophin [Csepel ?] dedikleri
olduka byk bir adaya getim. Ardndan Tunay
tekrar aarak Belgraddan ayrlmn on birinci gn
olan 4 Austosta Budaya ulatm. Yolda atlarmzn
ounu kaybetmitik. Hayvanlar taze arpa yedikten
sonra stne ar souk su iince atlayp lmlerdi.
Birok ekya tehlikesi atlattk. Btn yre bunlarla
doluydu, bilhassa Heydonlarla. Nasl kl pay kurtul
duumuzu sonradan Buda Paasnn cezalandrd
baz haydutlarn anlattklar gsteriyordu. Adamlar
bizi tuzaa drmek iin rk bir kprnn at
geni bir dere yatana saklanm olduklarn itiraf et
tiler. Kk bir grubun byle bir kprde bizi evir
mesinden kolay bir i olamazd. rm olduu iin
aralar alm atlaklar ve delikler yznden, ne ka
dar dikkatli olsanz da, atlarn dme tehlikesiyle kar
lamadan kpry geemezdiniz. Dmanlarn bir
ksm nden saldrrken dierleri arkadan bastrsa, o
srada bazlar da her iki yannzda dere yata iinde
arpyor veya sazlarn arasnda saklanyor olsalar ve
siz de kprnn durumu yznden atnzn stnde
kolay kolay kmldayamazken Caudine Forksdaki
Romallardan beter olur, ya esir edilir ya da cannz-

78

dan olurdunuz.71 Bilemiyorum, kalabalk olduumuz

dan m veya yanmdaki Macarlar grdklerinden mi,
yoksa uzun bir saf halinde yol aldmz iin hepimiz
kprde ayn zamanda durmadmz yahut baka bir
eyden korktuklar iin mi; Tanrnn yardmyla Budaya salimen varabilmitik.
(Busbecq Buda Paas ile pek tatmin edici olmayan
bir grme yaptktan sonra Raab ile Grana [Estergonj doru yola devam eder. Yolculuu srasnda Trk
nc muhafzlaryla baz Macarlar arasnda kavga
kar. Macarlar bir at gasp edip Trklerden birinin bur
nunu keserler.)
Nihayet Estergona geldik. Ertesi gn sancak beyi
tarafndan dosta karlandm. Sz arasnda M acar
askerlerinin kstahl hakkmdaki mtalaam rica et
ti. mparatorun elisinin aralarnda olmas bile onlar
her zamanki davranlarndan alkoymamt. Bana
alnan at geri almam syledi. Yaralanan Trk biz
grrken sancak beyinin avlusunda bir kede du
ruyordu. Burnu yerine dikilmi ve ba sarlmt. Bo
uk ve zavall bir sesle bana gelen bu talihsizlikten
dolay bir hediye ile kendisini teselli etmemi istedi.
Ona yarann tedavisi iin gerekeni yapacam diyerek
iki duka altm verdim. Daha fazlasn isteyince sancak
beyi onu azarlayarak bunun tedavi iin kfi geldiini
hatta fazlasyla karlayacan, bana gelenin kaderi
olduunu, bunu da bana yklememesi gerektiini
syledi.

71

Roma Cumhuriyetinin kurulu yllarnda komu ehir devletlerden

Samnium ile yaplan savalarda yaanan bir olay kast ediliyor. IO
321de Roma ordusu Caudine Forks denen dar bir vadiye girerek ko
layca pusuya dm ve savaamadan teslim olmak zorunda kalmt
(c.n.).

79

Avusturyada
Kendisine veda ettikten sonra o gn Komorna [Komarom] hareket ettim. Ate nbetlerimin belli srelerde
tekrarlamasn bekliyordum ama beni terk ettiklerini an
ladm. Nbetler Trk topraklarnda kalmt. Hristiyan
dnyasna admm atnca devama cesaret etmediler. Be
ni hastalmdan kurtard, uzun ve etin yolculuu
mun skntlarna son verdii iin Tanrya krettim.
ki gn sonra Viyanaya vardm. Romallarn Kral
hametmeap hkmdarm Ferdinand maliknesinde
bulamadm. Yerine Bohemya Kral Maximilian ora
dayd. Gsterdii nezaket yorgunluumu byk lde
unutturdu. Yolda ektiim skntlar ve hastalm y
znden imdi bile o kadar zayf dm durumdaym
ki ou kimse Trkler tarafndan zehirlendiimi d
nmtr. Aridk Ferdinand geenlerde buradayd.
Kendisine sayglarm arz etmeye gittiimde maiyetindekilerden birine kim olduumu sormu. O da benim
duyabileceim kadar yksek bir sesle genelde gitmi ol
duklar lkeden bu durumda dnenlerden biri dedi.
Sanrm yal Claudius gibi bir eit mantar yutmu ol
duumu anlatmak istemiti.72 Bunun byle olmadna
eminim. Bir sre dinlendiim takdirde rengimin yerine
geleceine, salma ve eski gcme yeniden kavua
cama kukum yok. Aslnda her gn biraz daha iyi
hissediyorum.
Bu arada Romallarn Kralna dndm bildire
rek kendisini alt aylk mtarekeden haberdar ettim. u
srada katld Dietden73 geri geldiinde her ey hak
knda ok daha teferruatl ve kati bilgiler vereceim.
72
73

80

Kars Agrippinann mparator Claudiusu bir mantar yemei ile ze

hirledii sylenir.
Siyasi konularn ve kiliseyle ilgili sorunlarn grld Avrupa a
pndaki bir kurultay (.n.).

Korkusundan veya baka nedenlerden dolay benim

le stanbula gitmekten vazgeen kimseler imdi benim
le dnm olmak iin ok ey verirdi. Plautusun74 u
szleri onlara pek uygun dyor: Cevizi yemek iste
yen kabuunu krmak zorundadr. Yk paylamayan
bir kimsenin kazanlandan pay istemeye hakk yoktur.
Amasya ve stanbula yaptm seyahati size -belki
de kabaca erilmi bir iplik yumana benzer ekildekarlkl konuuyor gibi anlatm bulunuyorum. Arzu
nuza uyarak aceleyle yazm olmam, kullandm slu
bu balamanz iin yeterli bir mazerettir sanrm. D a
ha dikkatle yazacak bol vaktim olsayd bile tela iinde
ve ok megul birinden daha zarif bir anlatm beklemek
hakszlk olur. Yazdklarm sadelik iinde gevelemi ol
mamda beni teselli eden tek husus, iinde gerek d
hibir ey bulunmamasdr. Byle anlatlanlarn tad
en byk deer de budur. Hoa kaln.

74

Plautusdan alnt, Curculio, c. I, s. 55.

81

kinci Mektup

Osnanlt ve Seluklu sanatnda ska tasvir

edilen efsanevi harp.

83

stanbul, 14 Temmuz 155675

Mektubunuzu aldm. Benim ikinci defa Trakyaya76
gideceimi duyduunuzu ve halknn yabanilii ile k
t tannan bu blgelere tekrar dnmek iin ikna olma
ma hayret ettiinizi sylyorsunuz. Yolculuumun na
sl getiini, vardmda ileri ne durumda bulduu
mu, nasl karlandm ve dahas salm, keyfimi,
hemen geri dnme midi olup olmadn bilmek isti
yorsunuz. Eski dostluumuz adna sorduklarnza ite
cevabm.
Kt seyahati
ncelikle o kylara dndme dair duyduklarnz
dorudur ve sizi hayrete drmemelidir. Sz verdiim
iin sonuna kadar stlenmi olduum vazifeyi reddet
mem mmkn deildi. Romallar Kral hametmeap
efendim Ferdinand beni Sleyman nezdinde yllarca s
rebilecek bir dnem iin eli tayin etmiti. Bu makam
kabulmn bar antlamasnn aktine bal grnmesi
75
76

Elzevir basks yl 1555 olarak veriyor, ancak o tarihte Busbecq ilk

mektubunda anlatt zere Anadolu yolculuundadr.
Busbecq Osmanllarn Avrupadaki tm topraklar iin bu eski tabiri
kullanyor.

85

bir gerektir. Bar midi tamamen ortadan kalkmad

na gre bar veya sava lehinde bir karara kadar zor
luklardan ve tehlikelerden kamam iin herhangi bir
neden yoktu. Bylece, karlaacam tehlikeyi biliyor
olmama ve makamm bakasna devretmeyi arzu etme
me ramen yerime birini bulamadm iin bu duruma,
daha dorusu en byk saygy duyduum efendimin
arzularna boyun emek zorunda kaldm. Kendisi m
paratorluk Dietinden Viyanaya gelir gelmez, Sleyman
ile yaptm grmeleri benim azmdan dinleyince,
daha yeni ayrldm bu saraya mektuplar gtrmem
iin yolculua hazrlanmam emretti.
stanbula dnmem emredildiinde mevsim kt.
Havann frtnal ve yamurlu olmas hi de ho deildi.
Yanmdaki mektuplarda iyi haberler gtrmyordum.
Buna bam aslann azna sokmak diyeceksiniz. Size
bir defa doru olan ikinci defa da dorudur diyerek ce
vap vereceim. erefli bir vazife ne kadar etin ve tehli
keli olursa kazanlacak itibar ve eref de o kadar byk
olur.
Viyanadan Karadenizin dost olmayan kylarna77
doru uzun yolculuuma ktmda Kasm ayndaydk.
Yoldaki ufak tefek olaylarn teferruatna girerek sabr
nz tarp sizi yormayacam. Bir nceki seyahatimin
hikyesiyle sizi zaten usandrmtm, kald ki bu defa da
yine ayn gzergh takip ederek yol aldk.
stanbula Ocak banda ulatk. Maiyetimdekilerden birini yolda kaybetmek znt yaratt. Yolculuun
zorluklar yznden yksek atee dayanamad. Burada
ki meslektalarm sa ve salim buldum, fakat Trk im
paratorluundaki durumlarda byk deiiklikler ol
mutu. Sleymann kk olu Beyazd kendini ciddi
77

86

Karadenizin Eskiadaki adlarndan biri olan Dost Olmayan De

niz Pontus Axeinosa bir gnderme yapyor (e.n.).

tehlikelerden kurtarp babasyla barm. Sadrazam

Ahmed Paa bodurulmu ve Rstem eski itibarl mev
kiini tekrar elde etmi.
Alt aylk mahpusluk
Bunlara birazdan tekrar dneceim ama ncelikle sul
tan ve paalardan ve genelde Trklerden grdm ters
muameleden bahsetmek istiyorum.
Paalar, detleri olduu zere, beni sultann huzuru
na karmadan nce nasl bir haber getirdiimi ren
mek istediler. mparatorun haklarndan vazgemediini,
Transilvanya voyvodas oannisin olu ve dul karsyla
hibir zora ve hileye bavurmadan yapt anlamalara
uyulmasn istediini renince manasz ve ar bir hid
dete kapldlar. Uzun baar dnemi bu insanlara yle
bir gurur vermi ki isteklerine uyan doru, uymayan
haksz buluyorlar. Dolaysyla beni tehdide baladlar ve
sultann huzuruna byle bir cevapla gitmemizin kt
sonular douracan ne srdler. Biz yine de huzura
karlmak iin srar edince kendilerini de karlaaca
mz tehlikeye atmak istemediklerini sylediler. Uurulmaya hazr ka bamz olduunu sanyorsunuz ki sizi
byle bir cevapla sultann huzuruna karmak cesaretini
gsterelim? diye sordular. Sleymanla besbelli alay et
mi olacaktk ki o da byle bir davrana sknetle ta
hamml etmeyecekti. Sultan muzaffer bir ordunun ba
ndayd, ranllara kar kazand zaferler ona cesaret
vermi ve cokuyla doldurmutu; kendisine rakip kan
olunu ldrtmt -bu da hiddetinin ne kadar ileri gi
debileceini gsteriyordu. Sava yorgunu askerine elde
edecekleri ganimetler ve esirlerin bolluu ile g verip
Macaristana sokarak bu blgenin henz fethedilmemi
ufak bir ksmn topraklarna katmaktan daha ok neyi
arzulayabilirdi ki! Eer akll isek rahat durur, uyuyan
87

aslan uyandrmaz ve nasl olsa yaknda karlaaca

mz zorluklar hzlandrmazdk.
Dier Trklerle konutuumuz zaman onlar da pa
alarn bu grlerini dorulad. Bize yapacaklar en
hafif muamelenin aramzdan iki kiinin berbat bir zin
dana atlmak, ncnn de, yani benim, burnumun ve
kulaklarmn kesilip efendime geri gnderilmek olaca
n sandklarn sylediler. Btn bunlardan baka ika
metghmz [Eli Han] nnden geenlerin hain ve
dmanca baklar da bizi endieye bouyor, kt ey
ler olacan hissettiriyordu.
Ardndan bize daha sert davranmaya baladlar.
Kimseyi yanmza sokmuyorlar, dar kmamza da
izin vermiyorlar, bize eliler gibi deil, her hususta esir
muamelesi yapyorlard. Bu durum alt ay srd. Gele
cein bizler iin neler hazrlad hakknda hibir fikri
miz yok. Tanr nasl takdir ettiyse yle olacak. Ksmeti
mizde ne varsa, hakl ve erefli bir vazife uruna ac
ektiimiz dncesi bizi teselli edecek.
Osmanl saraynda dnen dolaplar
ehzade Beyazd hakknda bilgi edinmek istiyorsunuz,
ite anlatyorum. Ancak syleyeceklerimi iyice anlalr
klmak iin Sleymann ailesi hakknda daha nce an
lattklarm tekrarlamam gerekiyor. Kendisinin be olu
vard. En by Krml cariyesinden [Mahidevran]
olan Mustafa idi. Onun ac kaderinden evvelce bahset
mitim. Meru evlilik yapt Roxolanadan da drt o
lu olmutu -Mehmed, Selim, Beyazd ve Cihangir.
Mehmed evlenmi ve gen yata lmt. Selim ve Beyazd imdi hayatta. En kk olu Cihangirin lm
ise yle oldu:
Mustafann lm haberi stanbula ulanca, aklen
ve bedenen salam olmayan Cihangir (kamburu vard)
88

ayn akbetin kendisini de beklediini dnerek kor

kup telaa kaplm. Btn midi babas yaad md
dete kendisine dokunulmamasym. Sleymann l
m halinde yerine her kim geecekse bu onun da sonu
demekmi. Kardelerinden hibiri kurtulmayacak, tahta
rakip grleceklerinden o da dierleriyle birlikte orta
dan kaldrlacakm. Bu dnceler sanki idamna der
hal ferman karlm gibi onu dehete srklemi. Bu
yzden hastalanm ve lmt.
te sylediim gibi, bylece iki olu kalmt. Bunla
rn by Selim babas tarafndan veliaht seildi. Be
yazdn destei ise annesinin sevgisi ve himayesiydi. Bu
da olunun kanlmaz akbetinden dolay ona acma
sndan veya kendisine saygl ve itaatkr davranndan
yahut bir baka nedenle annesinin kalbini kazanm ol
masndan kaynaklanyordu. Kimsenin phesi yoktu ki
sultan seme hakk annesinde olsayd, Beyazd Selime
tercih eder ve tahta geirirdi. Ancak babann isteklerine
itaat arttr. Sleyman da lmnden sonra Selimden
bakasnn yerini almamas hususunda kesin kararlyd.
Bunu bilen Beyazd kendisini bekleyen feci akbetten
kurtulmak ve mutlak bir lm yerine taht kazanmak
iin her areye bavuruyordu. Annesi ile Rstemin des
tei midini tamamen kaybetmesine mani oluyor, taht
iin arparak can vermeyi kardei tarafndan bir kur
ban gibi erefsizce katledilmeye tercih ediyordu. Byle
dnd ve Selime aka dman olduu iin uzun
zamandr aklnda besledii plan uygulamak gayesiyle
Mustafann katlinden doan nefreti frsat bildi.
(Busbecq, Tuna eyaletlerinde kendisini Mustafa diye
tantp isyan bayra aan dzmeceye destek vermeleri
iin Beyazdn kendi taraftarlarn nasl ikna ettiini
anlatr.)
Bu komplonun, iki olundan birinin destei olma
dan dzenlenmeyeceine hakl olarak inanan Sleyman
89

meselenin ciddiyetle ele alnmas gerektiine karar ver

di. Sancak beylerine yazarak durumun bu kadar ileri
gitmesine meydan verdikleri ve daha banda gereince
ele almadklar iin onlar azarlad. Bu sahtekr ihanete
katlan dier elebalaryla birlikte ilk frsatta zincire vu
rup kendisine gndermezlerse sonlarnn fena olacan
syleyerek tehdit etti. lerini kolaylatrmak iin vezir
lerden birini (yukarda bahsettiim Mehmedin78 dul
karsyla evlenmi olan Pertev Paay) hassa birliklerin
den byk bir kuvvetle onlara yardmc olsun diye yol
ladn, ancak kendilerini temize karmak istiyorlarsa
bu meseleyi takviyeler gelmeden halletmeleri gerektiini
de ekledi.
Sancak beyleri Sleymann emirlerini alnca gayretle
harekete gemenin art olduunu anlamlard. Birbirle
rine cesaret vererek sratle ie koyulmu ve sahtekrn
planlarn bozup onu mat etmeye almlard. Toplan
maya abalayan eteleri blmek ve birleenleri dat
mak iin onlar yaklaan tehlikeyle tehdit edip etrafa
korku saarak ellerinden geleni yapmlard.
Bu arada Pertev Paann kuvvetleri ilerlemekteydi.
syann sahnelendii yere yaklatklarnda sahtekrn
askerleri, epeevre kuatlm olduklarn grmler
di. Byle bir durumla aniden karlaan yar eitimli
birliklerin mutat davranyla panie kaplm, sadece
birka savuabilmiti. Ardndan verdikleri sz de,
haysiyetlerini de ayaklar altna alp hepsi de M usta
fay terk ederek kaa bildiince kamlard. Mustafa
da elebalar ve akl hocalaryla ayn eyi yapmaya a
lmsa da sancak beyleri yolunu keserek onu canl
ele geirmilerdi. Btn esirler Pertev Paaya teslim
edilmiti. Paa da onlar sekin muhafzlarla stan
bula yollamt. Sleyman asileri ikence altnda sk
78

90

Sleyman ve Hurremin en byk olu.

bir sorgulamadan geirip bilmek istedii her eyi, Be

yazdn iledii suu ve yapt btn planlar ren
miti. Asiler yeteri kadar toplannca Beyazdn onlara
byk bir kuvvetle katlarak durumun alaca ekle
gre dorudan doruya stanbulun zerine yrmeyi
yahut kardeine aniden taarruz etmeyi dnd or
taya kmt. Fakat tereddt etmesi yznden bu
planlar olgunlaamadan sultan sratle duruma hkim
olmutu. stedii btn bilgileri elde eden Sleyman
esirlerin derhal gece yars denizde bodurulmasn
emretti. Gereklerin herkes tarafndan duyulmasndan
ve ailedeki sorunlarn komu hkmdarlarn gzleri
nne serilmesinden ekiniyordu.
Sleyman, Beyazda son derece kzmt. Onu na
sl cezalandracam dnyor, kars da her zamanki
kurnazl ile aklndakileri okuyordu. Aradan birka
gn geerek gazabnn iddetini kaybetmesini bekle
miti ve bir gn konuyu huzurunda dile getirmiti.
Genliin dncesizliinden, kadere kar koymann
mmkn olmadndan bahsederek Trk imparator
luunun tarihinden benzeri misaller vermiti. Bir insa
nn kendisi ve ailesi iin elinden geleni yapmasnn in
siyak bir istek olduunu, herkesin lmden katn
ve gen birinin kt akl hocalarna kolayca kaplp
vazife ve drstlk yolundan sapabileceini anlatm
t. lk suu affetmenin adil olduunu, olu davranla
rn deitirirse onun hayatn balamakla babasnn
ok ey kazanacan, te yandan tekrar kt yollara
saparsa onu her iki suundan dolay cezalandrmak
iin eline ok frsatlar geeceini sylemiti. Sultana
yalvarm ve eer oluna acmyorsa olu namna bir
annenin dualarna merhamet etmesi gerektiini ne
srmt.
Gzyalar ve okamalarla birlikte bu syledikleri
karsnda Sleyman yumuamt. Her zaman olduu
91

gibi karsnn ok tesiri altnda kalarak ona boyun e

mi ve bizzat gelip babasnn emirlerini almas arty
la olunu balamt. Beyazd babasnn huzuruna
ktnda Sleyman onu yanma oturtmutu. Budala
ca davranarak silaha sarlmaya cesaret etmi oldu
undan dolay onu iddetle azarlamaya balam, is
yann nerdeyse kendisini hedefledii grnts verdi
ini sylemiti. evirdii dolaplar kardeine kar d
zenlenmi olsa da, bu hareketi utan verici bir sutu.
Aile iindeki ekimelerle slam dininin tek dayana
olan Osmanl hanedannn gcn tehlikeye atarak
dinin temellerini kknden ykmak iin elinden geleni
yapmt.
Bundan byle karklk yaratarak susuz olan kar
deini kkrtmaya ve babasna bu ihtiyar yanda st
rap ektirmeye son vermeliydi. Tekrardan eski yoluna
saparak yeni frtnalar kopartmaya kalkarsa bunlar
onun banda patlayacakt. O zaman da ikinci bir su
un aff olmayacak, karsnda anlayl bir baba yerine
en acmasz bir hkmdar bulacakt.
Beyazd bu szlere hatasn mazur gstermeyen ksa
bir cevapla artk babasna itaat edeceine sz vermi.
Ardndan Sleyman mutat erbetin getirilip (su, eker
ve muhtelif meyve sular karm) ikram edilmesini bu
yurmu. Beyazd erbeti reddetmeyi arzuladysa da ce
saret edememi ve zevahiri kurtarmak iin gerektii ka
dar imi. Bunun boazndan geecek son yudum olabi
leceinin byk endiesi iindeymi. Ancak babas ayn
kaptan kendisi de ierek olunun ektii korkuya son
vermi. Babasyla yapt grmede Mustafadan ok
daha ansl olan Beyazd sonra hkmet ettii yere
dnmt.
(Busbecq bundan sonra Abmed Paanm katlini ve
Rstemin tekrardan sadrazamlk makamna getiriliini
anlatr.)
92

Ne zaman dneceimi soruyorsunuz. Facilis descensus Averni [Cehenneme gitmek kolaydr].79 Buraya ge
lirken bana yol gsteren Tanr uygun grd zaman
yurduma dnmeme de yardmc olur. Bu arada yalnzl
m ve ektiim skntlar iinde eski dostlarm olan ki
taplarla kendimi teselli ediyorum. Onlar hibir zaman
gvenimi sarsmadlar ve bana daima gece gndz ihti
mamla hizmet ettiler. Hoa kaln.

79

Vergil, Aeneid, vi,126; metinde Averno olarak gemektedir.

93

nc Mektup

eng alan kadn.

stanbul, 1 Haziran 1560

Aldnz haberler kesinlikle dorudur, btn tafsilat
da biliyorsunuz. Meslektalarm uzun zaman nce beni
brakp gittiler, ben de burada yalnz bama kaldm.
Beni onlarla beraber dnmekten ve bu yaban toprakla
ra veda edip uzun zamandr zlemini ektiim lkeme
kavumaktan kaderim mi yoksa gl iradem mi al
koydu diye soruyorsunuz.
Daha nceki mektuplarmdan tandnz meslek
talarm yln burada bouna getiini, sreli de ol
sa sulh veya mtareke iin hibir ey yaplmadn
grmlerdi. Gelecekteki gelimelerde sadece belli be
lirsiz ve uzak bir mit olabileceini anlayarak, btn
gayretleriyle buradan ayrlmak iin msaade almaya
uramlard. Sleyman byk zorluklarla ikna edilip
gitmelerini kabul edince -zira buraya gelen birinin ar
zu ettii zaman geri dnmesi kolay i deildir- geriye
bir husus kalyordu: benden daha uzun sre kaldklar
iin beni almadan m gitmeliydiler yoksa hep birlikte
mi yola kmalydk? Sleyman bizden birini alkoya
rak sulhten yana grnmek istemediinden seimi bi
ze brakt.
Arkadalarm imparatorun menfaati asndan biri
mizin burada kalmasnn uygun olacan dnyor
lard. Bu apak ortadayd (ve ben de onlara katlyor97

dum) ancak bu niyetimi Trklerden saklamann uy

gun olacan dndm. Ve bylece bu husus ne za
man onlarn yannda sz konusu olsa, burada kalma
ya kar olduumu iddetle savundum. stanbula sra
dan bir eli olarak geldiimi kabul ediyor, fakat bu
vazifemin sadece sulh akdedilirse sreceini dile getiri
yordum. Sulh akdi belirsiz olduu mddete efendi
min bana verdii talimatlara uymadan, onlarn dna
karak nasl kalacam bilemediimi, hep beraber
gitmemizin aldm emirlere daha uygun deceini
sylyordum. Byle konuuyordum zira Trklerin is
tei zerine kalrsam daha gl durumda olacaktm;
kalmay ben teklif edersem kendimi onlara zorlam
duruma decektim. Eer hep birlikte yola karsak
sadece savan ieri girebilecei bir pencere deil Janus
Mabedinin kaplarn ardna kadar am olacaktk.80
te yandan burada kalmam sulh ihtimalini zedeleme
yecekti. ki bakent arasnda mektuplar teati edilene
kadar aradan uzun zaman geecek ve bu arada mey
dana gelebilecek gelimeler durumumuzu daha iyi bir
ekle sokabilecekti. Sonuta yaplacak her ey, feci bir
sava gereksiz yere kanlmaz klmaktan daha iyi
olacakt. Buna ramen kendi menfaatimi ne kadar az
dndmn farkndaydm. Omuzlarm sadece so
runlarla ykleyecek ve byk bir sorumluluun arl
n tek bama tayor olacaktm. Hele abalarm sa
va ilanyla sonulanrsa birok umulmadk olaylarla
karlamay beklemeliydim. Fakat byle ar vazifele
ri stlenenler toplumun menfaati uruna onlara ko
layca katlanmal ve sadece devletin yararn gz nn
de bulundurmaldr.

80

98

Romadaki Janus Mabedi sadece bar dnemlerinde kapal olurdu.

Rstem Paa devreye giriyor

Burada kalmam ok arzu eden Rstem bana daha ser
beste hareket imkn salad. Tabii, hepimizin birden
gitmesinin dmanlklarn patlak vermesine ve henz
balayan sulh mzakerelerinin kesilmesine sebep olaca
n fark ediyordu. zellikle bu sralarda bir d gle
savamaya karyd. leri grl biri olan Rstem, S
leymann Macaristana sefer amas halinde oullarnn
bunu mutlaka frsat bilip yeniden baz teebbslere giri
eceini dnyordu. Bu nedenle bizi evine ararak
sulh yaplmas iin imparatora sunmamz istedii hu
suslar meslektalarma teferruatl olarak uzun uzun an
latt. Burada kalp stlendiim vazifeyi terk etmemem ve
baarl bir sonuca ulaana kadar sebat etmem iin beni
zorlad. Hibir zaman sulha kar olmam imparatorun
buradaki vazifemde kalmam tasvip edeceine inand
n belirtti. Ben de kendi hesabma uygun cevaplarla ted
biri elden brakmadan baz itirazlarda bulundum. Szle
rim Rstemi daha fazla srara sevk etti. Sulh midini ta
mamen ortadan kaldrmam nlemek iin unlar syle
di: Sultan Macaristana bir ordu sevk etmeyi arzuluyormu ancak kadnlarn da (kars ile kaynvalidesini kas
tediyordu) desteini alabilse, kendi tabiriyle, Onu ete
inden ekip engellemeselermi bunu oktan yaparm.
Uyuyan aslan huzursuz edip kendimize kar ayaa kal
drmaktan saknmalymz. Bunun zerine kalmak hu
susundaki ret cevabmda fazla diretmedim. Rstem her
ne olursa olsun sorumlu tutulmaktan korkmamam,
eer kalrsam beni kendi kardei gibi koruyacan
belirtti. Konuyu dneceimi syledim ve ayrldk.
Ertesi gn onlarn devlet meclisi olan Dvana arl
dk. Burada da ayn sahne tekrarland, tek fark Rstemin dier paalarn da hazr bulunmas nedeniyle bi
raz st kapal konumasyd. Daha nce paalara hita
ben hazrladm ve efendimin bu husustaki arzularnn
99

ne olacan bilmeden kalacam, dolaysyla sorulacak

sualleri cevaplamaya salahiyetli olmadm bildiren bir
yazy verdikten sonra kalmay kabul ettim. Bu yazma
hibir hususta taahht altna girmediimi ve Tanrnn
takdir edecei sonulardan sorumluluk kabul etmedii
mi de ekledim. Bu belge sonralar zor gnlerde ok ii
me yarad. Herhangi bir olayda paalarn bana kar
sert davranlarda bulunmalarn nledi. te burada
kalmamn sebebi ve ekli buydu.
Edirnede k
Meslektalarm 1557 Austosunun sonlarna doru
yola ktlar. Takip eden k mevsiminde sultan, deti
olduu zere sarayn Edirneye nakletti. Gayesi M aca
ristana istila konusunda gzda vermekti. Ayn za
manda avc kularla avlanmak ve havas stanbuldan
daha temiz olan Edirnede kalmak iin frsat bulmu
olacakt. Her iki hususu da sal iin gerekli gryor
du. Edirne yaknlarnda iki nehrin birletii arazileri su
basar ve burada pek ok rdek, kaz, balkl, deniz kar
tal, turna, atmaca ve dier kular barnrd. Sultan k
k kartallarla avlanyordu. Bu kartallar o kadar iyi
eitilmiti ki bulutlarda uan av inmeye zorlayp alak
ta yakalyor veya zerine lgn bir dal yaparak yere
dryordu. ok mkemmel yetitirilmi doanlar
olduunu da duydum. Bunlar turnann gaga darbesin
den uzak kalmak iin kanadnn gvde ile birletii
noktaya saldrarak onu ba aa indiriyorlar. Ancak bu
atlganlk her zaman baarl olmuyor. Ufack bir hata
da turna gagasyla hasmn ok gibi delerek cezalandr
yor ve doan cansz yere dyor. te bu nedenlerden
dolay sultan hemen her yl klar Edirneye gidip kur
baa sesleri onu rahatsz etmeye balayncaya kadar s
tanbula dnmemeyi det edinmi.
oo

Aradan ok gemeden Rstemin bir mektubuyla

Edirneye arldm. Ya bana paye vermek ya da gzal
tnda tutmak gayesiyle refakat iin birka svari ile 16
yenieri gndermiti. Sratle gitmem emredildiinden
uzun merhaleler kat ederek yol aldk. Fakat yolculuun
nc gnnde yenieriler yaknmaya baladlar. Yaya
yrmek zorundaydlar ve mevsim icab yollar amur
luydu. Gnde iki konak yeri mesafe kat ettiklerinden
dolay homurdanyorlard. Sultanla birlikte sefere k
tklarnda bile byle zorlanmadklarn ve artk taham
mllerinin kalmadn sylediler. Onlara sert davran
mak istemediimden bu durum huzurumu kard. M e
seleyi nasl halledeceimi ve onlar evklendirmek iin
ne yapmam gerektiini yanmdakilerle grtm. Ara
larndan biri amn arap, yumurta, bol miktarda e
ker ve baharat kartrarak yapt bir eit tatly pek
sevdiklerini syledi. Eer her sabah kahvaltda bunu
vermek mmkn olursa yorgunlua daha rahat katla
nrlar ve daha uysal davranrlar dedi. Garip grnme
sine ramen bu teklifi denemek istedim ve tamamen ba
arl oldum. Tatlnn bysyle sakinleip ardndan bol
bol itikleri arapla neelenen yenieriler kendiliklerin
den yola kmaya hazrlandlar. Byle iyi arlanrlarsa
benimle Budaya kadar gitmeyi bile teklif ettiler.
Bylece Edirneye vardk. Burada Rstemin, Macar
larn basknlar ve yamalar hakkndaki ikyetlerini
-kabalklarn demek istemiyorum- dinledim. Ben de
bunu frsat bilerek halkmzn Trklerden ektiini ve
iledikleri saysz crmleri anlattm. Bunda aacak ne
var dedim, halkmz kendilerine yaplana karlk ver
mi. Tam o srada bir haberci gelerek imparatordan bir
mektup getirdi. Bu mektubunda imparator meslektala
rmn yola kmasyla belirli bir sre iin akdetmi ol
duumuz mtareke artlarn Trklerin her gn hudut
boylarnda inediine, zavall kyllere art arda bas-

knlar dzenleyerek mallarn mlklerini yakp ykt

na, karlarn ocuklarn alp esarete gtrdne dik
kat ekiyordu.
Deprem
Habercinin Edirneye vard gn meydana gelen id
detli depremi anlatmadan geemeyeceim. Haberci ye
raltndan gelen bir sarsnt hissettiini, bunun yolu ze
rindeki Ni, Sofya ve dier yerlerden geerken de hisset
tiklerine benzediini syledi. Anlattna gre yeryz
nn altndaki maaralarda hapsolmu hava kendisinin
at srtnda kat ettii mesafeyi ayn srede aarak onunla
yarm. Drt gn sonra stanbulda benzeri bir dep
rem olmas bu dnceyi dorulad. Demek ki ayn sar
sntlar oraya kadar uzanm. Bunlarn zerinde diledi
iniz gibi dnebilirsiniz.
stanbul depremlere ok ak bir ehir. Bir defasnda,
gece yarsndan hemen sonra kaldmz ev yle iddetle
sarslmaya balad ki nerdeyse yklacak sandk. Derin
bir uykudan uyanmtm; yanmakta olan gece kandili
nin nda bir kupann bir yana bir kitabn dier yana
devrildiini gryordum. Buraya bir kiri, oraya talar
dyor ve btn bina sarslarak sallanyordu. Deprem
olduunu anlayana kadar bu tuhaf olayn karsnda
bir an aalam ve donakalmtm. Sonra da gvende
olacam tahmin ettiim bir yere sndm. Deprem
birka gn srd fakat ayn iddette devam etmedi. B
tn ehirde, hele evlerimizin yaknnda ve Ayasofyada,
hatta en salam duvarlarda bile depremin meydana ge
tirdii byk atlaklar grmek mmknd.81
81

1 02

Muhtemelen 1557 baharndaki stanbul, depremi. Bu iddetli deprem

de Fatih Camisi byk hasar grm, Ayasofyanm svalar dklm,
pek ok caminin minare klah yklmt (e.n.).

Haberci.

103

stanbulda bir ev mi?

Edirnede ay kadar kaldm ve yedi ay sreli bir m
tarekenin ardndan M artta stanbula gnderildim.
Ayn yerde kapal kalmaktan sklm olduum iin di
er elilerin yapt gibi masraf bana ait olmak zere
bir ev kiralamama msaade verilmesi hususunda avu
umla grtm. avular, daha nce bir yerde belirtti
im gibi, elilerin gzetimi de dahil olmak zere muh
telif hizmetler veren bir memur snfdr. Evin kk
bir bahesi veya imenlii olursa daha rahat nefes ala
bilecektim. imdiye kadar sultann tahsis ettii ve kira
bedeli ylda kabaca 400 altn (buna duka diyorlar) tah
min edilen bir mekndan tasarruf edileceini dnp
itiraz etmedi. Efendisinin bu masraftan kurtulacana
pek memnun oldu. Ben de kirasn kendi cebimden
dediim bir eve, daha dorusu evler topluluuna ta
ndm. Evin etrafnda olduka geni bir arazisi de var
d. Burasn bahe yapmay dnyordum. Bylece
bir eyler yetitirerek resmi ilerimin huzursuzluunu
giderebilecektim.
Ancak avuum tecrbesine dayanarak kendi arazi
siyle evrili, etraf ak ve her yanndan girip kmas
kolay bir evi kervansarayda -bu ismi nceki mektup
larmdan hatrlayacaksnz- olduu gibi yakndan g
zetlemenin mmkn olmayacan fark etti. Kervansa
rayn drt bir yanndaki pencerelerin demir parmaklk
lar ve tek bir girii vardr. Bu nedenle fikrinden caya
rak Edirneden dnm olan paalarla grp beni
eski meknmn drt duvar arasna kapatmaya kalkt.
Baz paalar artk yalnz kaldm iin ok byk ol
mayan ve kiras daha ucuz bir ev tutulmasndan ya
nayd; bunu ahsma kar nazik bir davran addet
mem gerekirdi. Ancak paalarn ou daha da nazik
davrandlar ve ben de eski meknma nakledilip oraya
kapatldm.
104

Eli Ham
Bu yeri yakndan tanmanz iin imdi size anlatmam
gerekir. Buras stanbulun en kalabalk ve ykseke bir
yerinde ina edilmi. Arka pencereler ho bir deniz
manzarasna hkim, deniz uzakta, ama srayan yunus
lar ve balklar seyredecek kadar da yakn. ok uzak
larda Asyadaki Kei Dann karlarla kapl beyaz do
ruu seilebiliyor. Han btn rzgrlara ak olduun
dan salkl denebilir.
Trkler byle gzel yerleri yabanclara ok grd
nden pencerelere demir parmaklklar koyarak man
zaray kapatmakla yetinmeyip bir de ahap kepenklerle
bsbtn rtp temiz hava almay da engellemiler.
Bunlar zel hayatlarn Hristiyanlarn gzlerinden uzak
tutmak isteyen komularn ikyeti zerine yaplm ol
mal. Bina tam bir kare biiminde, ortasnda geni bir
avlu ile bir de kuyu var. Sadece st katta oturuluyor.
Buras epeevre bir revak ile odalardan ibaret. Veran
da katn i cephesinde, odalarsa d cephede. Pek ok

Lorckun Eli Han'ndan seyrettii stanbul manzaras.

105

oda var ama hepsi de kk ve ayn boyda, bir manas

trn hcreleri gibi. Evin cephesi saraya doru uzanan
yola bakyor. Sultan hemen her cuma gn (bizim pa
zar gnlerimiz gibi tatildir) camiye giderken buradan
geer. Eliler bylece onu pencerelerinden sk sk grme
imkn bulurlar. Evin halk, avular ve yenieriler sul
tan giri kaps nnden geerken selamlarlar. Daha
dorusu onun selamna karlk verirler -zira Trklerde, daha nemli olan kiinin nce selam vermesi dettir.
Bundan dolay sultan yol azlarnda biriken halka do
ru eilerek ilk selam verir, onlar da hayr dualar ara
snda selamna karlk verirler.
Nuhun Gemisi
Elann alt kat atlar iin ahr olarak dnlm. Bina
nn tamam iten kemerler zerine ina edilmi, d da
yangna kar kurun levhalarla kapl. Han birok ba
kmdan rahat ancak baz kusurlar da var. Her ey kul
lanmn gereine gre yaplm, keyif almak ve zarafet
dnlmemi. Gzellii veya yenilii ile insann dikka
tini eken hibir taraf yok. Ne idman yapacak bahesi
var, ne aa, ne al ne de gz dinlendirecek bir yeil
lik. stelik trl trl yaratklarla dolu. Gelincikler, y
lanlar, kertenkeleler ve akrepler sryle. Baz sabahlar,
apkan akam braktn yerden almaya gidince kor
kuyla gryorsun ki etrafnda bir ylan reklenmi.
Yalnzlmz hoa geirmenin harikulade yollarndan
birine misal olarak size bu yaratklarn bizleri biraz ol
sun elendirdiini sylemem gerekir. Bazen bir gelincik
ylanla dehetli bir boumaya giriir. Olayn herkesin
gzleri nnde cereyan etmesi onun hasmn, rpnma
sna ve kar koymasna ramen deliine srklemesini
engellemez. Gelinciin yuvasn deitirdii ve yavrula
rn baka bir yere tad da oluyor. Geenlerde baz
106

misafirlerimle yemekteyken bu hayvanlardan biri ta

vandaki yuvasndan aznda yavrusuyla masann orta
sna dt. Biz yavruyu tutunca anas onu brakt fakat
kapdan uzaa da gitmedi. Yavruya ne olduunu gr
mek iin orada durup bekledi. Sonunda bu kk ir
kin yaratktan sklnca onu anasnn grecei bir yere
koyduk. O da derhal koup yavrusunu yakalayarak ye
ni yuvasna tad.
Bir baka garip olay da srngen bir yarata ait. Bu
ya bir yland ya da ejder. Onu ahrda atlar inemiti.
Karn ikin grnyordu. Yarmalarn syledim ve
iinden byk fare kt. Ar ar srnen bir hay
vann hzla koan bu yaratklar nasl yakalayp btn
olarak yuttuuna hayret ettim. enesi de ok dar gr
nyordu. Ancak aznda koca bir kurbaa olan dier
bir ylana rastlaynca artk hayret etmez oldum. Kurba
a herhalde zehirli bir cinsti ve ylan arkasndan bala
yarak onun byk bir ksmn yutmutu. Kurbaa he
nz canlyd ve n ayaklaryla abalayarak dmann
dan kurtulmaya alyordu. Onu ilk grdmde garip
bir canavar, yani kuyruu ylan kadar uzun iki ayakl
bir hayvan sanmtm. Ne olduunu anlaynca sopayla
avn braktrmaya altmsa da baaramadm. Ylan
daha kolay kaabilmek iin onu kusmaya abalad ama
ounu yutmu olduundan boazna taklp kald. So
nunda kurbaay kard ama yzndeki o iren ifade
ldrlene kadar yok olmad ve az ak can verdi.
Eer Pliniusa inanmak gerekirse, kullandm sopa ka
dnlar doururken de ie yarayabilir.
Sanki burada yaayan yaratklar yetmiyormu gibi
meknm baka yerlerden temin ettiim hayvanlarla da
doldurdum. Bakmlarnn evdekiler iin hem megale
hem de elence olmasndan memnuniyet duyuyorum.
Bylece memlekete dnmenin hasretine daha sabrla
katlanmalarna yardmc oluyor. nsanlar arasndaki
107

ilikiden yoksun yaamak zorundayken iinde bulundu

umuz talihsiz durumu unutabilmeyi hayvanlar lemin
de aramaktan baka aremiz var m? Bir hapishanenin
ta duvarlar arasnda tecrit edilmi biri iin baka ne
elence olabilir? En gzde olanlar maymunlar. Harika
numaralarla bizi ok gldryorlar. Yaptklar hnzr
lklar ve komik afacanlklar, her zaman etraflarna top
lanarak byk keyifle seyredenlere pek ho vakit geir
tiyor. Bunlardan baka kurtlar, aylar, yayvan boynuzlu
geyikler (bunlara ou zaman hatal olarak yamurca
diyorlar), bildiimiz geyikler, gen katrlar, firavun fare
leri, vaaklar, bir cins gelincik olan sansar ve samurlar
da besliyorum.
Bilmek isterseniz, bir de domuzum var. Seyislerin
sylediine baklrsa domuzla bir arada olmak atlar
iin pek faydalym. Domuzu hayvanlar listeme kat
mam gerekir, zira birok Asyal onun yznden ziyare
time geliyor. Kutsal kitaplarnn onlara yemeyi yasak
lad ve topraklarndan srlm bu pis hayvan gr
mek istiyorlar. Gerekten de btn Trkler vebal bi
rinden kaar gibi domuzla temastan kayor. Bir dos
tum bana zel bir paket gndermek istemi ve bundan
faydalanarak uana ayn torbann iine bir domuz
yavrusu koydurmu. eri girdiinde avu ne getirdii
ni sorunca kulana eilip bir dostunun hediye ettii
domuz yavrusu demi. avu denei ile torbay dr
tp domuzun hrltsn duyunca hemen uzaklara kaa
rak Gir ieri, sen de o pis hediyen de, Allah belan
versin diye sylenmi. Sonra de yere tkrerek din
dalarna dnp Ne garip, Hristiyanlar da bu pis
hayvann nesini severler, onsuz edemezler? demi.
Uak bylece ieri kabul edilip avutan saklamak iste
dii paketi bana vermiti.
Ayrca eitli kularm da var; kartallar, kargalar, ga
rip cins rdekler, Balear turnalar ve keklikler. in do108

rusu evim o kadar ok hayvanla dolu ki dostlarmdan

biri burasn Nuhun gemisine benzetiyor.
Hayvan koleksiyonum, bahsettiim gibi evdekileri
elendirip vatan hasretini unutmalarna yardmc ol
duktan baka baz yazarlarn kitaplarnda hayretle oku
duum birok dncenin doruluunu denememi de
salad. Bu yazlarda hayvanlarn insana duyduu ola
anst sevgiden misaller vard. Suriyeden getirttiim
bir vaan adamlarmdan birine birka gnde nasl
altn grene kadar bu okuduklarma inanmam
tm. Ona k olduunu inkr etmek mmkn deildi.
Adamm ne zaman ortalkta grnse vaak ona soku
lur, nerdeyse okar, kucaklar ve perdi. Gitmeye kalksa
penelerini hafife eteinin stne koyarak alkoymaya
alrd. Ardndan gzleriyle takip eder ve gittii yn
den ayrmazd. Tekrar grene kadar yeis iinde kalr,
geldiinde fevkalade canlanp neelenirdi. Ondan ayrl
maya tahamml yoktu. Bu adamm benimle denizin
kar yakasndaki Trk ordughna gittiinde vaak ke
derinden hastaland, gnlerce yemedi ve yava yava
gten derek ld. Buna ok canm sklmt zira va
a postunun gzellii nedeniyle iyi terbiye edilmi bir
firavun faresi ile birlikte imparatora hediye etmek isti
yordum. Postu ona alelade vaaklardan ok farkl bir
grnt veriyordu. En gzel vaaklar Suriyeden geli
yor, postlar da 15 veya 16 kron deerinde.
Size baka bir hikye daha -bu defa bir ku hakkn
da. Kularm arasnda bir tal turna var. Kulaklarnn
zerine inen beyaz sorgucu ve boynuyla kursan rten
siyah tyleriyle adi turnalardan deiik. Trkler balk
larn bu siyah tylerle sslyorlar. Turnann cesameti
de adi cinsinden farkl. te bu tal turna, fidyesini ve
rip esaretten kurtardm bir spanyol askerine alenen
sevgi emareleri gsteriyordu. Ona yle balanmt ki
saatlerce yannda yrr, durduunda o da durur, otu
109

runca yanndan ayrlmazd. Kendisini sadece bu askere

okatyor, bakasnn el srmesine msaade etmiyordu.
spanyol evden kt zamanlar odasna gidip gagasyla
kapsna vurur, eer kap alrsa onu bulmak iin her
yere baknrd. Bulamazsa tiz sesiyle bararak evi ba
tan aa dolard. Barlarna katlanmak zor oldu
undan onu kapatmak zorunda kalrdk. Arkada dn
dnde kanatlarn aarak onu yle garip hareketlerle
karlamaya koard ki tuhaf bir dansn figrlerini yap
yor veya bir Pigme ile dve hazrlanyor sanrdnz.82
Btn bunlar yetmiyormu gibi spanyolun yatann
altnda uyumay da det edinmiti hatta orada ona bir
yumurta da yumurtlad.
Size hayvanlarn insana gsterdii sevgi hakknda iki
misal verdim. imdi de nankr bir yaratn ihanetini ve
gaddarln anlatmak istiyorum. Aylardan beri bizimle
yaayan ehli bir erkek geyiim vard. Onunla dosta ve
terbiyeli bir iliki iindeydik. Ancak iftleme mevsimi
geldiinde birden yabanileti. Aramzdaki dostluu ve
gzel geen gnleri unutarak bize sava at ve dman
kesildi. Herkese hi ayrm yapmadan boynuzlaryla
saldryordu. Bu nedenle azgnln nlemek iin onu
zincirleyip kapatmak zorunda kaldk. Her naslsa bir
gece kapatld yerden kat ve Trklerde det olduu
zere avluya babo braklan atlarn arasnda panik
yaratt. Kopan grlty bastrmak iin dar frlayan
seyisler haini zapt edip tekrar yerine kapatmak istediler.
taat etmek yle dursun, aralarndan birkan yaralad
bile. Heyecanlanan seyisler bu dman, nce de syle
diim gibi geni olan ahra soktular. Sonra da msaade
mi alarak mzraklar, av karglar ve ellerine geen dier
silahlarla stne saldrdlar. Geyik ondan sayca ok s82 Turnalarla pigmeler arasndaki savan efsanesi Homer kadar eskidir
(tlyada, iii. 2-6).

110

tn, krktan fazla silahl adama kar kendini btn g

cyle kahramanca savunmasna ramen yere serildi ve
misafirperverlik kurallarn inemenin cezasn bylece
dedi. Hayvan paralattm ve bu gece avnn ganimeti
ni o sra stanbulda bulunan btn elilerle paylatm.
Geyik ok bykt. Sonbaharn balarnda iftleme
mevsimi iin genellikle Macaristandan Avusturyaya
geen geyiklere benziyordu. Onu beraberinde gezdirip
sadaka dilenen bir dilenciden satn almtm. Adam n
ce Tanr adnn sk sk tekrarland bir dua okuyor,
sonra ikisi de balarn eerek selam veriyorlard. Geyi
i buna altrmt. Halk hayvann aklna hayran kal
yor, onun ilahi bir sezgiye sahip olduunu sanarak sahi
bine para yadrmak iin birbiriyle yaryordu. Niye
tim ok byk cesametinden dolay geyii imparatora
gtrmekti.
stanbul dilencileri
Hazr Trk dilencilerinden bahsetmiken biraz da onla
r anlatmak isterim. Burada dilenciler bizde olduun
dan ok daha az ve birtakm kutsal haklara sahip ol
duklarn iddia ediyorlar. Dini kisvelere brnm hal
de oradan oraya dolaarak dilenirler ve bunu mazur
gstermek iin de ou kendine meczup ss verir.
Trkler onlar ho tutarlar zira meczuplarn ve delilerin
cennetlik olduuna, bu dnyadaki hayatlarnda evliya
addedilmeleri gerektiine inanrlar. Bir dier snf dilen
ciler de Araplardr. Bunlar sancaklar tar ve ecdatlar
nn Mslmanl yaymak iin bu sancaklarn altnda
savatn sylerler. Her yerde ve herkesten dilenmez
ler, fakat akamlar sokaktan geenleri iki misli fiya
ta ya kandili, limon veya nar almaya zorlarlar. Gr
ne gre bir eyler satmay, haysiyetsizce dilenmeye
tercih ediyorlar.

Buradaki dilencilerin esirleri de vardr ve esir ie ya

ramaz hale gelse bile efendisi karnn doyurmaya de
vam eder, nk ne kadar gsz olursa olsun herhan
gi bir ekilde alarak sahibine gelir getirmesi mm
kndr.
Ayn durumdaki bir spanyol askerini fidye deyerek
kurtardm hatrlyorum. Bu adam kendi ordusunda
komutan rtbesindeymi. Kollar bacaklar ald yara
lardan sakatlanmt. Byle olmasna ramen onun ii
ne yarayacan tahmin eden bir Trk spanyolu satn
alarak byk kaz srlerinin yetitirildii Asyaya g
trm. Ona kaz obanl yaptrarak hi de fena sayl
mayacak bir gelir salamt.
Klelii ilk ortadan kaldran kimsenin insanlk iin
hayrl bir i yapm olduundan pheliyim. Esaretin
trl mahsurlar olduunu biliyorum ancak salad
faydalar daha ar basyor. Eer Roma hukukunda be
lirtildii gibi kleliin adil ve insafl bir ekli hl var
olsayd, zellikle kleleri devlet sahiplenseydi, hayatn
dan ve hrriyetinden baka bir eyi olmayan insanlar
zapt etmek iin bu kadar ok daraacna gerek duyul
mazd. htiyalar onlar sua sevk ediyor ve hrriyetle
yoksulluun bir arada oluu insanlar her zaman drst
yolda tutamyor. Tam bir hrriyete sahip kimse yoksul
lua tahamml edemeyebilir ve tabiat herkese kendine
hkim olabilme ve akln doru kullanma kabiliyetini
balamam olabilir. Bu nedenle stn bir gcn reh
berliine ve idaresine gerek vardr. Eer bu yoksa ilene
cek sularn sonu gelmez -tpk zincire vurulmadka
baz hayvanlarn her zaman tehlikeli olabilecei gibi.
Trk imparatorluunda zayf iradeli kimseler hayatlar
n klelerinin almalaryla srdren efendilerinin oto
ritesi ve kontrol altndadr.
Trkler gerek toplum iin gerekse zel olarak kle
likten byk fayda salarlar ve evlerini tuttuklar kle112

lerle gayet tutumlu ekilde ekip evirirler. Sadece bir

tek klesi olan dahi fakir addedilmez diyen atasz de
bunu anlatr. Devlet ihtiya duyduu zaman inaat, y
km, temizlik ve nakliye ilerinde daima kleleri kulla
nr. Bizler antik alarn eserlerindeki ihtiama hibir
zaman eriemeyiz. Nedeni de, sanatkr ve eitim gr
m klelerin aktarabilecei bilgilerden faydalanmak
bir yana, alacak insan gcnden, yani kle iilerden
yoksun olmamzdr. Yine de bu dncelerimi pek cid
diye almamanz rica ederim.
Kleler Trk askerinin balca ganimetidir. Gittii
seferden bir veya iki kleyle dnerse iyi i grm ve
abasnn karln alm demektir. Sradan bir kle
nin deeri krk veya elli krondur. Ancak genlik, gzel
lik yahut zanaat gibi niteliklere de sahipse bu deer iki
katma kar. Bylece bir seferden be veya alt bin esir
le dnmenin ve yaplan aknlarn Trklere ne kadar
byk bir kazan salad ortadadr. unu da belirt
mek isterim ki eski Romallar bu gelir kaynan kmsemezdi. Nfusu 25.000 veya 30.000i bulan kasa
balarn halkn btnyle esir alarak mzayede ile sat
tklarn tarihileri anlatmaktadr. Byle bir sat Trk
lere yaklak 150.000 kron getirir. Yine de ayn dini
paylatklar erkeklere savan kendilerine tand hak
lar uygulamyor, onlar hibir zaman hrriyetlerinden
mahrum etmiyorlar.
Kular ve dier evcil hayvanlar
Saptm konuya tekrar geri dnmeliyim. Avclmdan
bahsetmitim; imdi de kmes hayvanlarmdan sz et
mek istiyorum. Trkler btn hayvanlara, zellikle
kulara ok efkatli davranrlar. Aralarnda en gzde
olan da aylaklardr. Bu kuun ehirleri temiz tuttuu
na inanyorlar, dolaysyla burada pek mebzul aylak
113

bulunuyor. rkecekleri hibir kapan veya silah olmad

ndan nerdeyse ehlilemiler. Islk alnca hemen gelip
havaya frlatlan yiyecekleri peneleriyle yakalyorlar.
Adetim olduu zere koyun kestirip barsak paralarn
havaya attryorum. Derhal 10, 12, 20 aylak peyda
oluyor ve bir anda yle oalyorlar ki nerdeyse han
glgeleniyor diyebilirim. Bazlar eti adamn elinden ka
pacak kadar da cretkr. Bu arada ben stunlardan bi
rinin ardnda durup tatar yaymla ilk geleni, arkasndan
dierini, kuyruundan kanadndan veya kilden sama
lar artk nerelerine rastgelirse vuruyorum, birini ikisini
drene kadar. Trkleri rahatsz etmemek iin bunu
kaplar srgleyerek yapardm.
Bahis kulardan almken size kekliklerimden de
sz etmeliyim. Bylece hem nasl elendiimi eksiksiz
anlatm olurum hem de bu kularn davranlar hak
knda sizi hayrete drebilirim. Keklikleri Sakzdan
getirttim. Bunlar bacaklar ve gagalar krmz olan
cinsten. nsann bana tatl bela kesilecek kadar da
ehli kular. Hi durmadan ayaklarmn dibinde dolap
saten terliklerimi gagalayarak kan tozla kendilerini
pudralyorlard. Beni ok rahatsz etmeye baladklar
iin onlar bir odaya kapattrdm. Birka gn sonra
hepsi ld. Hizmetkrlarmn sylediklerine inanmam
gerekirse ar yemlenmeden lmler. Halbuki Plinius
tavanlarla kekliklerin hibir zaman ya balamadk
larn syler. Buraya kadar olaann tesinde bir ey
yok ancak hikyemin geriye kalan ksmn dinleyin.
Sakz keklik dolu. Bu kular sahiplerinin evlerinde
yayorlar. Hemen her kylnn isteine ve imknna
gre az ya da ok keklii var. Sabah erkenden kyn
oban slk alarak onlar arr ve keklikler frlayp
sokakta toplarlar. Sonra da koyunlar gibi obann
peinde bir tarlaya gidip btn gn orada gnelenip
yemlenerek geirirler. Akamst yine slkla bir araya
114

gelip evlerine doru yola koyulurlar. Sylendiine gre

kyller onlar doar domaz gmleklerinin iine ko
yup bir iki gn orada bakarlar, yavrular ara sra du
daklarna gtrp tkrkleriyle beslerlermi. nsana
almalarnn sebebi de buymu. Hayvanlarn ou gi
bi kekliklerin hafzalar ve minnet duygular insanlar
dan daha gl. Yavrulara bu ekilde davranmalar
onlar sahiplerine balyor ve hi unutmuyorlar. Dik
kat edilmesi gereken bir husus da keklikleri darda
brakmamak. Bir iki defa byle olursa hrriyeti insan
larla bir arada yaamaya tercih ederek hemen tabii ha
yatlarna dnyorlar. Keklik yetitirmede usta birini
dnerken imparator iin getirmek istiyorum ki usul
n bize de retsin. Bu usuln nasl uygulandn gr
medim, ancak ahit olan birok gvenilir kimseden
duyduum iin anlattklarna kendi gzlerimle grm
gibi inanyorum.
Ayn ey imdi anlatacam hikye iin de geerli. Bu
yle yaygn ve doru olduu genellikle kabul edilen bir
olay ki, phe edenlere budala gzyle baklyor. M
srdan gelenler -srekli olarak ok gelen var- orada
yumurtalarn, bizde de olduu gibi, kuluka iin tavuk
larn altna konmadn teyit ediyorlar. Msrda hay
van gbresini st ste yarak bir eit frn yapan kim
seler varm. evredeki halk, yakndan uzaktan, yu
murtalarn bu frnlara getirirmi. Gnein scakl ve
gbrenin rmesiyle yumurtalardan daha ksa srede
kan civcivler frnc tarafndan sahiplerine verilirmi.
Ancak yumurtalar (ok uzun bir i olduundan) sayl
maz, tartllan.
Suriye, Kilikya, Arap ve Kapadokya cinsi safkan at
larm, yk develerim ve dn yolculuu iin gereken
her eyim var. Trkler bylece efendimin btn buy
ruklarn yerine getirdiime ve sadece yola k msa
adesi verilmesini beklediime inansnlar istiyorum. Bu
115

c ? r 6

Bir deve.

116

msaadeyi uzun zamandr talep edip duruyorum, zira

ehzadeler arasnda sregelen kavgalar ve mcadeleler
yznden, kabul mmkn sulh artlar elde edeceim
hususunda mitsiz deilim.
Atlarm seyretmekten byk keyif alyorum, zel
likle yaz aylarnda. Akamstleri temiz hava alp ra
hatlamalar iin hepsi ahrlarndan karlp avluda
balanyorlar. Sanki seyredildiklerinin farkndaymlar
gibi zplayp hoplayarak, balarn indirip kaldrp ye
lelerini savurarak mutlu olduklarn gsteriyorlar. n
ayaklar birbirine, arka ayaklarndan biri de iple bir
kaza bal. Hibir at Trklerin atlar kadar insana
alkn deildir. Bunlar sahibi ile kendine bakan seyisi
derhal tanr. Terbiye edilirken onlara gayet yumuak ve
iyi davranlr.
Pontus blgesi ile ksmen de Bithyniann, grnts
nedeniyle adna Axylus (ormansz) denen yresi zerin
den Kapadokyaya yaptm yolculukta kyllerin tay
lara kkken ne kadar sevgi ve ihtimam gsterdikleri
ne dikkat ettim. Onlar okayp severek evlerine hatta
nerdeyse sofralarna bile alp adeta ocuklarndan ayrt
etmiyorlar. Taylarn boyunlarnda kem gze kar bir
eit tasma gibi tadklar sra sra nazarlklar var. N a
zardan ok korkuluyor. Onlara bakan seyisler de ayn
ekilde mfik davranyorlar. Taylarn sevgisini onlar
okayarak -ve ok mecbur kalmadka sopaya bavur
madan- kazanyorlar. Sonuta atlar insana byk sevgi
duyuyor. Bundan dolay ifte atan, sran bir ata rastla
mazsnz, saldrgan atlar ise yok denecek kadar azdr.
Aman Tanrm, bizim usullerimiz ne kadar da farkl!
Ahrlarmzda grevli adamlar atlarna barmazlar ve
brlerine vurmazlarsa tesirli olamayacaklarm sanr
lar. Sonuta hayvanlar korkuyla titrer ve seyisler ne za
man ahra girse onlardan rkp nefret ederler. Trkler
atlarn sahibi binsin diye bir komutla diz kecek ve

117

yerdeki bir bastonu, sopay veya klc dileriyle alp sr

tndaki biniciye verecek ekilde terbiye etmekten hola
nrlar. Bunlar rendii zaman da burun deliklerine
baarl ve iyi terbiye grm olduklarn belirten g
m halkalar takarlar. Binicisi eyerinden drld
zaman atnn kmldamadan yannda durduunu gr
dm. Baz atlar da ilerdeki seyisin etrafnda dnerken
bir komutla duruyorlar. Bazlar da, sahipleri benimle
yemek yerken onun sesini duymak iin kulaklarn dik
mi bekler ve iittikleri zaman kinerler.
Trk atlarna has zelliklerden biri de aniden durua
geerken boyunlarm bkmeden ileri uzatmalar, bir de
dar alanda durunca dnememeleri. Buna gemlerinin se
bep olduunu sanyorum. Trk imparatorluunun her
yerinde gemlerin cinsi ve ekli ayndr, bizde olduu gibi
atn azna uymas iin daha sk veya daha gevek ya
plmyorlar. Trk atlarna aklan nallarn ortas bizdeki kadar ak deildir ama salam ve tek paradr, t
kezlediinde bileine daha az zarar verir. Bu atlar bizdekilerden daha uzun yaar. Yirmi yandaki atlarn sekiz
yandakiler kadar canl ve gl olduklarn grdm.
Bazlar hizmetlerinin karlnda mkfat olarak
mr boyu sultann ahrlarnda baklrlar. Aralarnda
50 yl hatta daha uzun yaayanlar bulunduu da syle
niyor. Havann ar scak olduu yaz geceleri atlar ka
pal yerde tutmuyorlar. Sylediim gibi stlerini bir r
tyle rterek gecenin serinliine karrlar ve yatmalar
iin yere kuru gbre sererler. At gbresini yl boyunca
toplayp gnete kurutur ve ufalayp toz haline getirir
ler. Atlarn yatmas iin bunu kullanrlar ve baka bir
malzeme de bilmezler. Samandan yem olarak dahi fay
dalanmazlar. Atlarna bir miktar arpa kartrlm kuru
ot verirler, bu da onlar semirtmekten ziyade besler.
Trkler atlarnn ince olmasn ister, bylece uzun yol
culuklara ve her trl ie daha dayankl olacan d118

nrler. Hayvanlarn stne yaz k rttkleri rtleri,

hava artlarna gre deitirirler. Onlar rtl tutmala
rnn nedeni tylerinin yatk ve dzgn kalmasn sala
mak, bir de souk almalarn nlemektir. Bu hayvanlar
soua kar hassastr, zellikle kt hava onlar hasta
eder.
Bahsetmi olduum gibi avluda bal atlarm gne
batarken seyretmek pek keyif veriyor. Onlara adlaryla
-Arap veya Karaman yahut her ne ise- seslendiimde
kineyerek cevap verip bana bakyorlar. Arada bir aa
inerek elimle karpuz kabuu yedirdiim iin beni daha
da iyi bellediler.
Alt adet dii devem var. Onlar yk tamalar iin
satn aldm ama asl maksadm soylu efendilerime g
trmek. mit ederim ki devenin salad faydalar ne
deniyle bu hayvan cinsini yetitirmeye ikna olurlar. G
rme gre Trklerin en ok faydaland iki ey var:
tahllar arasnda pirin ve yk hayvanlar arasnda de
ve. Bunlarn ikisi de uzak seferler iin fevkalade uygun.
Pirin ok dayankl ve besleyici bir gda. Biraz pirin
birok kiiyi doyurabiliyor. Develer ok ar ykleri ta
yabiliyorlar ayrca alk ve susuzlua dayankl hay
vanlar ve bakma ihtiyalar da pek az. Alt deveye bir
src yetiyor. Onun kadar disipline yatkn bir hayvan
da yoktur. Taranp kaalanmaya ihtiya gstermeden,
elbise sprr gibi fralanarak temizlenebilirler. Yere
yatarak, daha dorusu topraa diz kerek yklenirler.
Eer ykleri tayabileceklerinden arsa homurdanr ve
yerden kalkmazlar. Ykleri ok ar, hele yollar amur
lu ve kaygan olursa atlamalar mmkndr. Develeri
daire eklinde, balar bir arada km otururken ve
keyifle ayn yemlikten yiyip ayn yalakdan su ierken
seyretmek ok ho. Pek az yiyecekle doyarlar. Bol yem
olmad zaman diken ve brtlen inerler. Bunu ya
parken azlar ne kadar ok kanarsa o kadar memnun
119

olurlar. Develerin bir ksm Sahalar diyarndan fakat

ou Sina ile Suriyeden geliyor. Bunlar oralarda byk
srler halinde besliyorlar. Deve o kadar ok ve ucuz ki
bazen soylu bir ksra yz deveyle deitirmek mm
kn. Ancak bizi hayrete drmesi gereken devenin
ucuzluundan ziyade ksraklarn pahall ve onlara is
tenen fiyatlar olmal. yi cins ksraklar ok deerli. On
lardan sadece birine sahip olan kendini zengin sayar.
Ksran mkemmelliini dik bir yamatan stnde bi
niciyle tkezlemeden son srat inebilmesi tayin ediyor.
Trkler seferde nasl beslenir?
Sultan sefere ktnda yanma 40.000 deve ile bir o ka
dar da yk katr alr. Eer gidilen yer ran ise bu hay
vanlarn ouna trl tahllar ve zellikle pirin ykle
nir. Develerle katrlar adrlar, silahlar ve sava iin
gerekli her trl alet ve tehizat da tarlar. ran denen
lke bizlerin tabiriyle Sufilerin (Trke ad Kzlba) hkimiyetindedir. Bu topraklarn verimi lkemize kyasla
ok dktr. gale uradnda oralarn halk her eyi
yakp ykarak, dman yiyeceksiz brakp geri ekilme
ye zorlar. Bu nedenle eer istila eden ordu yeterinden
fazla yiyecekle gelmemise ciddi bir tehlikeyle kar kar
ya kalr. Asker dmana doru giderken yanndaki yi
yecee el srmekten kanr, zira geri ekilirken dma
nn tahrip ettii topraklardan dnmeye mecburdur. Z a
ten o kadar byk bir asker ve yk hayvan kalabal
giderken getii yerleri ekirge srs gibi silip spr
m olur. te o zaman sultann erzak uvallar alarak
yiyecekler alktan ldrmeyecek lde tartlp yenie
rilere ve sultana bal birliklere datlr. Eer dier as
kerler kendi yiyeceklerini temin etmemilerse halleri ha
raptr. Aralarndan ou baka seferlerde byle zorluk
larla karlatklarndan -bu zellikle svariler iin ge-

120

erlidir- yedeklerine ihtiyalar olan malzemeyle ykl

bir at alrlar. Bu malzemeler kendilerini yamurdan ve
gneten koruyacak ufak bir adr bezi, baz giyecekler,
ilte ve iinde un, kk bir kutu tereya, baharat ve
tuz olan iki deri torbadr. ok a kaldklarnda bunlarla
idare ederler. Birka kak unu suyla kartrp iine bi
raz tereya ile tat versin diye tuz ve baharat katarlar.
Bu yemek atete kaynaynca byk bir tencereyi doldu
racak kadar kabarr. Sonra da miktarna gre gnde bir
veya iki n, eer peksimetleri varsa, ekmeksiz yerler.
Bylece bir ay hatta daha uzun sre karnlarn bununla
doyurmaya alrlar. Baz askerler de yanlarna ufak
bir torba iinde kurutularak ufalanm sr eti alr ve
onu da ayn ekilde un gibi kullanrlar. Bu daha kat bir
gda olduu iin ok yararldr. Bazen de at etine bavu
rurlar. Byk bir orduda ister istemez birok at lr.
Bunlarn iyi durumda olanlar alk eken askere m
kemmel bir gda olur. Bir hususu ilave etmek isterim.
Sultan kararghn kaldrdnda atlar len askerler
eyerleri balarnn stne koyarak onun geecei yol
boyunca uzun bir sra halinde dizilirler. Bu davran at
larn kaybettiklerini ve yenisini satn almalar iin onun
yardmna bavurduklarn anlatr. Sultan da uygun
grd ekilde onlara bata bulunur.
Trklerin askerlik anlay
Btn bunlar size, Trklerin iinde bulunduu artlara
kar ne kadar byk bir sabr, uyanklk ve tasarrufla
katlandn gsterecektir. Seferde verilen allagelmi
yemei beenmeyen, zenle piirilmi zarif yiyecekler
bekleyen bizim askerimizden ne kadar da farkl! Eer
arzular yerine getirilmezse bakaldrp kendi kendileri
nin mahvna sebep olurlar. stedikleri verilse bile yine
kendilerini ayn ekilde perian ederler. nk her insa-

12 1

nn ba dman kendisidir ve ar olmaktan daha

amansz bir hasm yoktur. Dman canm almakta gecikse de onu bu lszl yok eder. Trklerin dze
nini bizimkiyle kyasladmda gelecein bamza geti*
receklerini dnyor ve rkyorum. Ordulardan biri
galip gelecek dieri ise mahvolacaktr. Gayet tabii her
iki hasm da yara almadan kurtulamaz.
Onlarda gl bir imparatorluun btn kaynakla
r, ypranmam bir g, dvte ustalk ve tecrbe, sa
va grm askerler, zafere alkanlk, zorluklara ta
hamml, beraberlik, dzen, disiplin, kanaatkrlk ve
tedbir var. Yoksulluk, kiisel israf, zayf bir g, mane
viyat bozukluu, tahammlszlk, eitimsizlik ise biz
de. Asker itaatsiz. Subaylar para canls. Disiplin k
mseniyor. Baboluk, umursamazlk, ayyalk ve ah
lakszlk yaygn. En kt olan da u: dman zafere
alkn biz ise yenilgiye. Sonucun ne olacandan phe
edebilir miyiz? Lehimizde olan tek husus randr. D
manmz saldrmak iin acele ederken ardndaki bu teh
likeyi gzetmek durumundadr. Ancak ran akbetimizi
sadece geciktirir, bizi kurtaramaz. Trkler ran konusu
nu hallettikten sonra Dounun var gcyle boazmza
sarlacaktr. Ne kadar hazrlksz olduumuzu syleme
ye cesaret edemiyorum.
Ayrldm konuya tekrar dnelim. Yk hayvanlar
nn seferde ounlukla yenierilere ait silahlarla adrla
r tamak iin kullanldn sylemitim. Trkler as
kerlerinin shhatine ve kt hava artlarndan korun
masna byk zen gsterirler. Asker dmana kar
kendi kendisini korumak zorundadr, fakat askerin sa
ln korumak devlete aittir. Bu nedenle st ba sila
hndan daha iyidir. Trkler zellikle souktan korkar
ve korunmak iin yaz aylarnda bile kat giyinirler.
lerine giydikleri -buna gmlek veya ne derseniz deyinkaba iplikten dokunmutur ve ok scak tutar.

122

Soua ve yamura kar daima adr tanr. Bu a

drlarda her askere sadece yatacak kadar bir yer verilir.
Bir adr 25, 30 yenieriyi barndrr. Bahsettiim giye
ceklerin kuman devlet karlar. Srtme ve iltimas
kukusunu ortadan kaldrmak iin kuman datm
yle yaplr: Askerler bu ie ayrlan yere -seim yeri veya
ne isim verirseniz verin- karanlkta blk blk arlr
lar. Burada blkteki asker adedi kadar kuma takm se
rilidir. eri girerler ve karanlkta ksmetlerine deni alr
lar. Bylece iyi veya kt kumaa sahip olmalarnn ne
deni sadece anslarna bal kalr. Ayn nedenle maalar
saylarak deil tartlarak verilir ve bylece hi kimse hafif
veya kenar kopuk ake aldndan ikyet edemez. M a
alar datlmas gereken gnden bir nceki gn denir.
Tanan zrhlar balca hassa svarileri kullanr. Ye
nieriler hafif silahlarla donatlmtr ve genelde gs
gse arpmazlar, misket tfei kullanrlar. Dman
yakndaysa ve arpmaya girilecekse zrhlar getirilir.
Bunlarn ou nceki sava alanlarndan toplanm eski
zaferlerin ganimetleri olup hassa svarilerine datlr.
Aksi halde svarileri koruyan sadece hafif bir kalkan
dr. Byle alelacele verilen zrhlar bunlar giyenlerin be
denlerine ne kadar zor uyar tahmin edebilirsiniz. Biri
nin gs zrh dar, dierinin miferi bol gelir, bir die
rinin zrh gmlei ardr tayamaz. Her yerde bir ters
liktir gider ama bunu sknetle kabul ederler, yalnz
korkaklarn silahlarna kabahat bulduunu dnrler
ve tehizatlar ne olursa olsun savata kendilerini gste
receklerine ant ierler. st ste kazanlan zaferlerin ve
sava tecrbesinin onlara verdii gven ite byledir.
Bundan dolay kdemli bir piyadeyi svariye almakta
tereddt etmezler. Hi at srtnda arpmam olmasna
ramen sava tecrbesinden gemi ve uzun sre asker
lik yapm birinin her trl arpmadan baaryla ka
cana inanrlar.
123

Trklerin hayvan sevgisi

imdi daha nce szn ettiim konuya, yan 1rklern
hayvanlara olan dknlne dneceim. Kpei pis
bir hayvan olarak grdklerinden evlerine sokmazlar.
Onun yerini kedi almtr. Kediyi ok daha ahlakl ve
bir dereceye kadar doutan mtevaz, terbiyeli bir hay
van olarak bilirler. Byle dnmelerine rnek olarak
Muhammedin davrann gsterirler. Kendisi kedisine
ok dknm. Okurken esvabnn yeni zerinde uyu
yormu. Namaz iin kalkmas gerektiinde kedisi ra
hatsz olmasn diye kedisinin stnde uyuduu yeni
kesmeyi tercih etmi.
Kpekler ise umuma aittir ve sahipleri yoktur. Her
hangi bir belirli evi deil de yaadklar mahalleyi bek
lerler ve sokaa atlan sprntlerle beslenirler. Kpek
ler iin byle hissetmelerine ramen, civarda yavrulam
bir kpek varsa ona yemek artklar, kemik ve ekmek
tarlar. Bunu sevap sayarlar. Bir hayvana verdiklerini,
bir Hristiyana olmasa bile neden kendilerinden olan
akl sahibi birine vermediklerini sorduumda bana u
cevab verdiler: her gaye iin kullanlabilen ve asil bir
nesne olan akl insanoluna Tanr tarafndan ihsan edil
mitir. Ancak insan bu akl ktye kullanabiliyor. Ba
na gelen felaketlere kendi hatas sebep olduundan
merhamete pek layk deil. Halbuki Tanr hayvanlara
insiyaki istekleri ve beslenme arzulan dnda bir ey
balamamtr ve onlar bu itici gleriyle hareket
ederler. Dolaysyla insanlarn efkatine ve yardmna
muhtatrlar. te bu nedenle bir hayvann eziyet edile
rek ldrlmesi veya ektii acdan zevk alnmas
Trkleri hiddete boar.
Buna rnek olarak bir Venedikli kuyumcunun bana
gelenleri anlatabilirim. Bu adam ku tutmaya merakly
d. Yakaladklar arasnda guguk kuu byklnde ve
benzeri renkte bir ku vard. Kuun gagas kk ol124

makla beraber grtla ok byk ve genimi. Azn

amaya zorland zaman iine bir insan yumruu sabilirmi. Kuyumcu akac bir adamd. Kuun bu garipli
ine at iin onu evinin giri kaps stne kanatlar
iki yana ak olarak balam, azn da ak tutmak iin
enesinin ortasna bir tahta paras yerletirmi. Sokak
tan geen Trkler durup balarn kaldrarak kua bakyorlarm. Fakat onun canl olduunu ve kmldadn
grnce haline acyp bu zararsz kua byle azap ver
menin su olduunu sylemiler. Kuyumcuyu evinden
artp ensesinden tutarak ar sulara bakan hkimin
huzuruna karmlar. Hkim adama sopa cezas ver
mek zereyken Venedik tebaasnn adli ileriyle uraan
Venedik Balyosundan83 bir haberci gelip sulunun ken
disine teslim edilmesini istemi. Hkim iyi kalpli biriy
mi ve davay halletmeye hazrm, ama Trklerin itiraz
lar karsnda bu talebi glkle kabul edebilmi. Ku
yumcu da bylece kurtulmu. Kendisi sk sk ziyaretime
gelirdi. Btn olanlar ve nasl da korktuunu anlatmas
beni ok elendirdi. Grmem iin kuu da getirmiti.
Onu size daha nce tarif etmitim. Bu ku geceleri uar
ve ineklerin memelerini emermi. Sanrm eskilerin keiemen dedikleri kuun ayns. te Trkler her cinsten
hayvana byle davranyorlar, zellikle de kulara.
Bizim mahallenin yaknlarnda yaylm dallar ve
youn yapraklar ile dikkat eken kocaman bir nar
aac var. Bazen kubazlar yanlarnda getirdikleri k83

Osmanllarla ticaretin ounu kontrol eden Venedik ve dier talyan

devletleri, Trk hkimiyeti altnda da aynen Bizans mparatorluu d
neminde olduu gibi zel imtiyazlara sahiptiler. rnein balyos adn
tayan elilerinin yasal yetkileri erevesinde kendileri de mallar da
koruma altndayd. Bu sistem zamanla kapitlasyonlar adyla anlacak
uygulamaya dnmtr. 1914 ylnda kaldrlan kapitlasyonlar, ba
z yabanc devletlere Osmanl mparatorluundaki vatandalarn yar
glamak iin kendi mahkemelerini kurma hakk tanrd.

125

k kularla bu narn altna yerleirler. Etraflarna

toplaanlardan birou birka bakr para karlnda
bu kular elleriyle birer birer azat ederler. Kular genel
likle bu nara konup kendilerini kafeslerinin kirinden
temizler ve kanatlarn rparak trler. Onlar esaret
ten kurtaran Trkler de birbirlerine Dinle bak, nasl
da seviniyor ve bana teekkr ediyor derler.
Hemen Ne yani! diyeceksiniz, Trkler btn
hayvanlar kutsal sayacak kadar Pythagorasc mdr,
onlar hi yemezler mi? Asla, tam aksine, nlerine ko
nan halanm yahut kzarm eti hibir zaman geri e
virmezler. Koyunlar kasap dkkn iin yaratlmtr
derler. Fakat onun ektii acdan ve strabndan kimse
nin zevk almasna gz yummazlar. Nameleriyle krlar
ve ormanlar dolduran kk kularn ldrlmesine
hatta kafese kapatlmasna raz olmazlar. Bu davran
onlarn hrriyetini engellemektir diye dnrler. Fakat
bu hususta bir fikir ayrl vardr. Baz Trkler gzel
akyan blblleri tutar ve bahar gelince kiraya verirler.
Saka kular gezdiren adamlar da grdm. Bu ku pen
cereden ona gsterilen bir sikkeyi aramak iin uzun me
safe umaya talimlidir. Sikkeyi tutan kaptrmak iste
mezse adamn eline konup paray yakalamaya alarak
onunla odadan odaya dolar. Kapnca da geldii yolu
hatrlayarak sokakta bekleyen ve ngrakla onu a
ran sahibine uar. Adam da sikkeyi alnca mkfat ola
rak sakaya birka kendir tohumu verir. Plinius veya Aelianusu taklit ederek bir tabii bilimler tarihi yazmak is
tediimi dnmemeniz iin bu konuya yeter diyorum.
Trk kadnlan
imdi bir dier bahse geerek size Trk kadnlarnn
yksek ahlak seviyesinden sz etmek isterim. Trkler
karlarnn iffetine dier milletlerden ok daha fazla

126

nem verirler. Bu nedenle onlar eve kapatr ve yle

saklarlar ki kadnlar nerdeyse gn grmez. Eer
sokaa kmalar gerekirse o derece rtl ve kapal
gnderirler ki yoldan geenlere hayalet gibi grnrler.
Kadnlar da insanlara ancak ipekli veya pamuklu pee
lerinin ardndan bakarlar. Hibir yerleri erkein gzleri
ne ak deildir. Trkler en ufak bir gzellie veya gen
lik cazibesine sahip olan kadna, erkeklerin arzular
tahrik olmadan ve onu hayalinde lekelemeden bakabil
diine inanmazlar. te bu nedenle btn kadnlar kapa
l tutulur. Kadnn erkek kardeleri onu grebilir ama
kocasnn erkek kardeleri iin bu sz konusu deildir.
Zengin ve yksek mevki sahibi erkekler evlendikleri za
man karlarnn evden dar adm atamayacaklarm ve
hibir kadnn ve erkein hangi sebeple olursa olsun zi
yaretini kabul edemeyeceklerini art koar. Bu yasaa
en yakn akrabalar da dahildir -anne ile baba dnda.
Onlar bile kzlarn bayramlarda ziyaret edebilirler.
Eer kadn ok yksek mertebeden birinin kars ise ve
ya olaanst bir eyiz getirmise, kocas cariye tutma
yacan ve ona sadk kalacan taahht eder. Yoksa
hibir kanun bir Trk nikhl karsnn stne diledi
i kadar cariye almaktan men etmez. Karsnn ve cariyelerinin dourduu ocuklar arasnda hibir fark gze
tilmez, hepsi ayn haklara sahiptir. Cariyeler ya satn
alnr ya da savalarda ele geirilir. Sahiplerinin, bktk
lar zaman onlar esir pazarna gnderip satmalarna
engel yoktur. Ancak ocuk doururlarsa hrriyetlerine
kavuurlar.
Roxolana, Sleymann kars, henz cariye iken
ona bir olan dourarak bu imtiyazdan yararlanm,
bylece hrriyetine kavuup kendi kendinin sahibi
olunca da onunla evlenmedii takdirde ilikisini kes
mek istemiti. Bu arzusu Osmanl sultanlarnn gele
neklerine aykryd. Sleyman onu derin bir akla sevi127

yordu. Meru evlilii cariyelikten ayran tek ey eyiz

dir ve bir cariyenin eyizi olamaz. Evlilik kadna koca
snn evini sahiplenmek, dier btn kadnlar zerinde
sz sahibi olmak hakkn verir. Buna ramen geceyi ki
minle geirmek istediine karar vermek kocasnn hak
kdr. Bu arzusunu karsna ima eder, o da seilen cariyeyi ona gnderir. Herhalde cariye de verilen emre ka
rsndan daha byk bir evkle itaat eder. Haftada bir
gece, tatil olan cuma gnnn gecesi nikhl karsna
ayrlmtr. Eer erkek buna riayet etmeyecek olursa
karsnn ikyet hakk vardr. Kocas dier geceler di
ledii gibi hareket edebilir.
Trklerde birok nedenlere dayanlarak boanmaya
izin verilir. Kocalar iin bu gayet kolaydr. Boanan ka
dna eyizi iade edilir, ancak kabahatli olan kadn ise bu
sz konusu olmaz. Kadnlarn kocalarndan boanmas
daha zordur. Geinebilmesi iin gereken ihtiyalardan
mahrum etmek ve gayr tabii davranlarda bulunmak
boanmaya msaade edilen sebepler arasndadr. Bu gi
bi durumlarda kadn, hkimin huzuruna kar ve artk
kocasyla birlikte yaayamayacan beyan eder. Hkim
bunun sebebini sorduunda kadn hibir ey syleme
den ayakkabsn karp ters evirir. Bununla hkime
kocasndan grm olduu muameleyi anlatm olur.
Yksek mertebeden kalabalk haremi olan erkekler
kadnlarnn idaresini hadmaalarna brakrlar. Evle
rinde kendilerinin ve kadnlarn kulland hamamlar
vardr. Yoksul tabaka umumi hamamlara gider. Trkler
vcut pisliinden sumu gibi tiksinirler ve bunu ruhun
kirliliinden daha kt addettikleri iin sk sk abdest
alrlar. Kadnlarn ou kendilerine mahsus ar ha
mamlarna gittiinden, hrriyetini elde etmi olanlarla
kleler oralarda toplar. Bunlarn arasnda dnyann
her kesinden bir ekilde getirilmi harikulade gzel
likte pek ok gen kz vardr.
128

Sokakta bir Tiirk kadm.

129

Trklerin din anlay

Aradan birka gn getikten sonra Rstemle birtakm
genel konular zerinde konuurken bana dosta mu
amele etmeye balad. Nadiren byle davranrd. So
nunda niin onlarn dinini kabul ederek gerek Tanrya ibadete katlmadm sordu. Byle yaptm tak
dirde Sleymandan byk iltifat ve mkfat bekleye
bileceimi de ilave etti. Kendisine cevap olarak dodu
um dine bal kalmaya kesinlikle kararl olduumu
syledim. Rstem, Pekl, yle olsun, dedi, ama
ruhunuz ne olacak? diye sordu. Ruhum iin de mi
dim byktr dedim. Bir an dndkten sonra
Evet, haklsnz, dedi, bu dnyada inanla ve g
nahsz yaayanlarn, hangi dine bal olurlarsa olsunlar
ebedi saadeti paylaacaklarna inanmaktan kendimi
alkoyamyorum. Baz Trkler kabul edilmi dini
inanca aykr den bu gibi dnceler de besliyor. Z a
ten Rsteme dinin artlarna sk skya bal biri g
zyle baklmyor. Trkler, iyi dnceler besledikleri
bir Hristiyana bir defa byle bir teklifte bulunurlar.
Bunu dini bir grev addederek bylece ebedi azaba
mahkm birini, eer imkn varsa, bundan kurtaracak
larn mit ederler. Bu teklifin yapabilecekleri en byk
iyilik olduuna inanrlar.
Trklerle ranllar arasnda ne kadar byk bir din
fark olduunu gstermek iin imdi size Rstem ile bir
dier sohbetimizi nakletmek isterim. Bir defasnda bana
spanya ve Fransa krallar arasndaki savan hl de
vam edip etmediini sordu. Kendisine devam ediyor de
diim zaman Aralarnda dini balar olmasna ramen
birbirleriyle savamaya ne haklar var? diye sordu.
Siz ranla savamak iin hangi haklara sahipseniz on
larn da ayn haklar var. Baz ehirler, eyaletler ve kral
lklarla ilgili konularda anlamazlklar olduu iin sila
ha sarlyorlar diye cevap verdim. Rstem ki durum
130

.M .

Paral gen kz.

131

ayn deil, dedi, sizi temin ederim ki biz ranllardan

nefret ederiz, hatta onlar bizim iin siz Hristiyanlardan
daha kfirdir diye ekledi.
(Busbecq ardndan Ali Paanm Macaristan seferleri
ni anlatr.)
Hrvatistandan gelen haber
Hrvatistan ve civarndaki vilayetlerde hududun iki ya
nndan karlkl aknlar yaplm ve her iki taraf da a
r tembelliin, kaytszln ve cretkrln cezasn ek
miti. Bununla ilgili olarak beni ok memnun eden bir
olay size nakletmek isterim. Anlatacaklarm duymak
sanrm sizin de hounuza gidecektir. Oralardan gelen
bir haber Rstemin kulana ulamt. Kendisinin ok
bbrlenerek akrabas olduunu syledii bir Trk, ya
nnda silahl adamlaryla Hristiyanlarn kutlamakta ol
duu bir dn apansz basm -beklenmedik uygun
suz misafirler. Hristiyanlar tenha bir blgede olduklar
iin kendilerini emniyette hissediyorlarm, yaknlarn
da Trklerin olduundan haberleri yokmu. Basknclar
ortal kartrm, birka kiiyi ldrp damat ile geli
ni ve aralarndan bazlarn alp gtrmler. Bu haber
Rstemin pek houna gitti ve akrabasnn bu olaydaki
harika baarsn herkese iftiharla anlatt. Hikye bu
noktaya kadar deil vnmeyi, znt duymay gerek
tiren bir olayd. Byle olaylar acmasz kaderin trajik
bir oyunu. Ancak Rstemin gln gzyalar ve ke
dere dntrecek intikam yaknd. Aradan ok geme
den ayn yreden bir Dalmayal svari kageldi (bu
dalaca cesaretinden dolay Trklerin deli lakabn ver
diklerinden biri). Kendisi ciddi bir felaket ve malubiye
tin haberini getirmiti. Baz sancak beyleri ve komutan
lar kuvvetlerini bir araya toplayp dman topraklarna
bir akn yapmlar. Kilometrelerce mesafe kat ederek

132

getikleri her yeri smrp yamalayarak saysz gani

metler elde etmiler. Durmalar gereken zaman bilme
diklerinden sonunda misket tfekleriyle donanm H
ristiyan kuvvetlerle karlamlar. Hristiyanlar Trkleri byk katliam yaparak darmadan etmi. Verdikleri
kayplar aknclar kedere bomu. lenler arasnda
Rstemin yakn zamana kadar bara ara methettii
akrabas Ahilleas de varm. Rstem ac haberi duydu
unda gzyalarn tutamam. Dostunun lmne
duyduu znt daha nceleri onunla vnmesine kar
hak ettii en byk ceza olmutu.
imdi sonunu dinleyin, bu da pek hotur. nce de
anlattm gibi felaket haberini getiren Dalmayalya
paalar Dvanda Ka kiiydiniz? diye sorarlar. O da
2500den fazlaydk diye cevap verir. Pekl, Hristi
yanlarn says ne kadard? sorusu zerine Dalmayal
500den ok olmadklarm, bir ksmnn da pusuda ol
duunu tahmin ettiini, ancak arpanlarn kesinlikle
500 amadn syler. Bunun zerine hiddetlenen pa
alar bir avu Hristiyann muntazam kuvvetlerden
toplanm Mslmanlar (Trkler kendi dinlerinden
kimselere byle diyorlar), Sleymann desteine layk
olduu sanlan ve onun ekmeini yiyen gzde savala
r perian etmesinden mahcup olmak gerekir, derler.
Dalmayal ise hi utan duymadan Sizlerin durumu
iyi anlamadnz zannediyorum, diye cevap verir,
adamlarmzn tfek ateine yenik dtn syleme
dim mi size? Bizi dmann yiitlii deil, tfek atei
bozguna uratt. Merte, ate destei olmadan arpsalard dinim stne derim ki durum ok farkl olurdu.
Bizleri malup eden ate gcyd. Kabul ediyorum, t
fek atei sebeplerden biriydi, ama en dehet saanyd.
Hangi fani g onunla mcadele edebilir ki? Tfein
iddetine boyun ememek mmkn m? Getirdii ha
berin ackl olmasna ramen Dalmayalnn heyecanl

1 33

duygularla ifade ettii bu szler karsnda oradakiler

den hemen hibiri kendini glmekten alkoyamaz.
nceki talihsiz olay hatrlayarak zlmeme ramen
bu hadiseden memnun oldum. Bana svarilerimizin
kulland kk misket tfeklerinden Trklerin kork
tuunu gstermiti. ranllarn da ayn korkuyu tad
n sylyorlard. Bu nedenle birileri Rsteme sultanla
birlikte ran seferine karken kdemli askerler arasn
dan 200 kiilik bir svari mfrezesi kurup dmana
dehet saarak byk katliamlar yapabilmeleri iin mis
ket tfekleriyle donatlmalarn sylemi. O da bu tavsi
yeye uymu ve mfrezeyi kurup tfekleri vererek bunla
r kullanmay renmeleri iin talim ettirmiti. Ancak
yolun yarsn kat etmeden tfekler arzalanmaya bala
m. Her gn baz paralar krlyor veya kayboluyormu. Onlar tamir edebilecek pek az adam varm. Bylece misket tfeklerinin ou ie yaramaz hale gelmi.
Askerler de bu tfekleri aldklarna piman olmular.
Tfek ayn zamanda Trklerin ok nemsedii te
mizlik anlayna da ters der. Elleri kurum iinde kal
yor, niformalar kirleniyor, sarkan hantal barut kutu
laryla torbalar arkadalarnn alay konusu oluyormu.
Onlara eczac diye ad takmlard. Bu silahtan ne kendi
leri ne de bakalar memnun kalmt. Rstemin huzu
runa karak hibir ie yaramayan bozuk tfeklerini
gsterip dmanla karlatklarnda bunlardan ne fay
da bekleneceini sormular. Ona yalvarp kendilerini bu
tfeklerden kurtarmasn ve altklar silahlar geri ver
mesini dilemiler. Rstem meseleyi dikkatle inceledikten
sonra isteklerini yerine getirmekte herhangi bir saknca
grmemi. Ve bylece Rstemin msaadesi ile svariler
oklarna ve yaylarna kavumular.
Size az nce szn ettiim Macaristan hududunda
ki arpmalar, gzmzde en byk cesaretin tek ispat
olan dello hakknda Trklerin dncelerinden bah134

setmeyi aklma getirdi. Topraklarmza bitiik bir eyalet

te Arslan Bey adnda kuvvetiyle nl bir sancak beyi
vard. Hi kimse yay onun kadar gl geremez, klc
n onun kadar derine sokamaz ve dmana onun kadar
byk korku salamazd. Ancak komu bir eyaletin san
cak beyi olan Veli Bey ona rakip oldu. O da ayn hre
te sahip olmay arzuluyordu. Muhtemelen baka sebep
lerle de artan bu rekabet iddetli bir nefrete, entrikalara
ve kan dklmesine yol at. Bu yahut bilmediim dier
sebeplerden dolay Veli Bey stanbula arld. Her ney
se, ehre geldi ve Dvanda paalar tarafndan kendisine
birok sualler soruldu. Sonunda da Arslan Beyle arala
rndaki ekimeden sz edildi. Veli Bey bu dmanln
gemiini, sebeplerini, gelimesini ve son durumunu an
latt. Ardndan sylediklerini takviye iin Arslan Beyin
onu pusuya drp yaraladn, tad nama layk
olduunu ispatlamak istiyorsa bu gibi yollara bavur
maya ihtiya duymamas gerektiini de ilave etti. Onu
sk sk karlkl dvmeye davet ettiini, bundan da
kanmadn syledi. Anlattklar paalar tiksindirmiti. Ona hiddetle bararak Silah arkadanz del
loya davet etmek cretini mi gsterdiniz? Dvecek
Hristiyanlar m yoktu? dediler. kiniz de sultann ek
meini yiyorsunuz ve buna ramen birbirinizi ldrme
ye hazrsnz. Ne hakknz var buna? Byle davrann
emsali grlm mdr? Hanginiz lrse lsn, bunun
sultan iin kayp olacan bilmiyor musunuz? szle
riyle azarlayp Veli Beyin hapse atlmasn emrettiler.
Orada aylarca kald ve itibarn kaybetmi biri olarak
daha geenlerde salnd. Halbuki bizde, gzn lkesi
nin dmanlarna henz evirmemi pek ok kimse ken
di halkndan birine veya silah arkadana klcn ektii
iin n kazanmtr. Ahlak bozukluunun faziletin yeri
ni ald, cezay hak eden davranlarn erefli ve itibarl
sayld bir ahlak anlayyla ne yapabilirsiniz ki?
135

stanbulda bir Grc kral

Size anlatacam her eyi dinlemek istediiniz iin Kolhis8485kralnn bu ehre yapt ziyaretten de sz etmeden
gemeyeceim. Bu krallk Karadenizin bir kesinde,
Phasis [Rioni] nehri kylarnda, Kafkaslardan pek
uzak olmayan bir yerdedir. Kraln ad Dadian.ss Gr
n vakur ve boylu boslu. Ancak aldm bilgilere g
re lkesi seviyesi dk bir uygarla sahipmi. Kral es
ki psk pejmrde kyafetler iinde kalabalk maiyetiy
le geldi. talyanlar Kolhislilere bugn Mingrel [Megrel]
diyor. Bunlar Hazar Geitleri (Trkler Demir Kap di
yor) ile Karadeniz ve Hazar Denizi arasnda yerlemi
kavimlerden biri. Ait olduklar Hristiyan mezhebinden
84 Kolhis: Gnmzdeki Grcistann dou kesimi, Kartli (e.n.).
85 Muhtemelen Kartli (Dou Grcistan) Kral XI. David ya da Davud
Han (h. 1562-1578). Osmanllar ile Safeviler 1555te Grcistan do
usu rann, bats Osmanllarn etki alannda kalacak biimde nfuz
blgelerine ayrmlard. O dnemdeki Kartli kral I. Luarsab bu duru
mu kabul etmemi ve kanllarla arpmay srdrmt. Oullarn
dan I. Simon onun yerine geip mcadeleci siyasetini srdrrken, di
er olu XI. David kanllarla ittifak yaparak Mslman olmu, D a
vud Han adn alarak 1562de lkesinin tahtna kanllarn kukla h
kmdar olarak gemiti. lke blnrken iki karde arasnda mca
dele yine de srmt. David 1569da Simonu yakalayarak hapset
mi; ancak 1578de Osmanl-Safevi barnn kmesi zerine kanllar
Simonu kurtarm ve Osmanllara kar ona destek vermilerdi. Davidi bu durumdan, yreye hemen bir sefer dzenleyen Lala Mustafa
Paa kurtarabilmiti. Osmanllara snan Davide sancak beylikleri
bahedilmi ve bir sre stanbulda ikamet ettirilmiti. Busbecq bu
mektubu 1560ta kaleme aldna gre, Davidin henz tahta geme
den yapt bir ziyaret sz konusudur.
Dadian adyla sz edilen bu kiinin, ayn dnemde daha kuzeydeki
Megrelyada hkm sren Dadiani beylerinden o srada tahtta olan III. Giorgi olmas da bir baka ihtimaldir. Ancak bir sonraki paragrafta
anlatlan hikye, lkeyi blen ve iki kardein birbirine dmesine yol
aan taht kavgasna benzer grnmektedir (e.n.).

136

veya -bu daha muhtemel- eski isimlerinden dolay im

di Grc adyla anlyorlar. Komu olduklar dier ka
vimler Albaniallarla86 beryallar.87
Kraln geli sebebi bilinmiyor. Bazlarnca, Kolhis
yresinde yaayan dier halklarn ran ile savata ken
dilerinden yana olmasnda fayda grdkleri iin, Trkler tarafndan davet edildii tahmin ediliyor. ou
kimsenin iddia ettii daha muhtemel sebep ise kraln
komusu beryaya kar sava gemileri istemek iin
gelmi olmas. Eer bu istediini elde edebilirse sultana
vergi demeye raz imi. beryallar bu kraln babasn
ldrmler, Kolhisliler de onlara uzun zamandr derin
nefret besliyormu. Bir zamanlar Kolhislilerle beryah
lar arasnda sulh yapmak ve anlamak gayesiyle kala
balk bir toplant yaplm ve bunun sonunda ho bir
olay yaanm:
Her iki grup da karlkl iki imeye balam. En
ok ienin hangisi olaca hususunda msabaka yap
mlar. Kolhisliler szp kalm. beryallar da horultu
larla uyuyan Dadian bir arabaya koyarak sanki adil
bir savata esir edilmi gibi kallee karp yksek bir
kuleye kapatmlar. Kolhisliler de bunun intikamn al
mak ve krallarn kurtarmak iin 30.000 kiilik bir or
du toplamlar. Bana komutan olarak hapisteki kraln
kars gemi. ok cesurmu, ata binmekte ve silahor
lukta ustaym. Komutanlarn ar ve hantal gs
zrhlar, demir kllar ile mzraklar varm. Ayrca or
duda, bunu duyunca hayret edeceksiniz, tfekle donan
m bir mfreze bile bulunuyormu. Dierlerinin ise ko
ruyucu zrhlar yokmu. Ular yaklarak sivriltilmi ok86

Albania: Gnmzdeki Azerbaycann Eskiadaki isimlerinden biri

(e.n.).
87 berya: Gnmzdeki Grcistann kabaca gney ve dou kesimi
(e.n.).

137

lar, kazklar ve sopalarla savarlar, atlara eyersiz biner

lermi. Kolhislilerde ne bir dzen varm ne de disiplin.
te bu babozuk ordu kraln hapsedildii yere yakla
t zaman atlan birka top gllesiyle gerisin geriye ta
uzaklara kam. Sonra yeniden cesaret toplayp ilerle
milerse de glleler onlar tekrardan darmadan etmi.
Bu birka defa tekrarlanm. te yandan yardmn yak
latn gren Dadian yatak araflarn yrtp birbirine
balayarak bununla gece pencereden aa inerek
adamlarnn yanna ulam. Bu olay oradaki halkn hi
kyeleri arasnda muhteem bir baar olarak hl anla
tlyormu.
Kolhislilerin yaad blge her cins rn ynnden
ok zenginmi. Buday ve arpa dnda hemen her ey
tarm yaplmadan yetiirmi. Biraz gayret gsterilse
bunlardan da ok mebzul rn alabilirlermi. Fakat
halk bota gezmeyi tercih edermi. Dary dzensizce
ekerlerse de yine de pek bol yetiirmi, yle ki bir defa
da alnan rn iki yl yetermi. Darya almlar ve da
ha iyi bir tahl aramazlarm. zm balar ok yksek
aalarn altndaym. Elde ettikleri zmden kalitesi
pek de kt olmayan bir arap yaparlarm. Asmalar
trmandklar aalarn dallar arasna yaylarak uzun
sre meyve verirmi. Ormanlarda yabani arlarn yapt
bal ve balmumu bol miktarda mevcutmu. Zor olan
arlarn urak yerlerini kefetmekmi. Ormanlar ayn
zamanda avla doluymu. Keklik ve sln pek mebzul
m. Burada yetien kavunlar topran verimini ispata
yetermi. Nefis kokularnn yan sra uzunluklar genel
likle bir metreye yaklarm.
Falk pek az para kullanrm. ou hi gm sikke
grmemimi. Altn sikkenin ne olduunu bilenler daha
da azm. Nerdeyse bu sikkelere sahip kimse yok dene
bilirmi. nsan sua iten bu nesneye sahip olmadklar
iin anslar var dersem hata m ederim? Hatal olma-

138

sam bile Kolhislilerin arasndan hi kimse zengin ola

mayacana gre vatandalarmdan pek az bu mutlulu
u kskanacaktr. Gme yle byk deer verirlermi
ki, yabanclarla ticaretten dolay -kanlmaz olaraklkelerine gm girecek olsa, hepsini kiliseleri iin kul
lanrlarm. Bu gmleri eriterek halar, ayinler iin
kupalar ve baka dini ssler yaparlarm. Kral bunlar
uygun grd zaman tekrardan eritip halkn ihtiyac
na gre kullanabilirmi. Bildikleri tek ticaret ekli ta
kasm. Herkes fazla olan maln pazara getirir ve dei
toku edermi. Bundan dolay paraya ihtiya duyma
dklar iin ilerini karlkl mal deitirerek halleder
lermi. Vergiler de krala ayn ekilde denirmi. O da
yaamn gerektirdii yiyecek, iecek ve giyim ihtiyala
rn rahata karladktan baka, maiyetindekileri ve
hizmetkrlarn bunlarla dllendirirmi. Kral vergiler
den ve aardan gelen, bir de hi eksik olmayan hediye
lerden dolay bitmez tkenmez mallara sahipmi. Onla
r nasl alyorsa, yle vermeye de hazrm. Saray hal
kn zahire ambar gibi ve her trl malla dolup taar
m. Buradan halkna yiyecek datrm. htiyac olan
lar, yoksullua denler, kt mahsulden zarar grenler
ve beklediklerini elde edemeyenler sarayn ambarndan
beslenirmi.
Sahillerine urayan tccarlarn krala hediyeler sun
mas dettenmi. Kral hediye ne olursa olsun kabul
eder ve getirenlere bir ziyafet verirmi. Her iki ucunda
kraln ahrlar bulunan byk bir bina varm. Ziyafet
burada verilirmi. Uzun masann banda kral oturur,
davetliler ise onun biraz uzanda yer alrm. M asa
trl yiyeceklerle donanr; bol bol av eti ve arap ikram
edilir; en ok ien en makbul misafir saylrm. Kralie
maiyetindeki kadnlarla birlikte ayn salonda, ancak
pek gsterili olmayan ayr bir masada otururmu. Ka
dnlar da iki hususunda erkekler kadar serbestmi ve

139

gnllerince glp elenirlermi. Budalaca el kol hare

ketleri yapp balaryla gzleriyle iaretleirlermi. ason
bu lkeyi tekrar ziyaret etseydi herhalde pek ok Medealar bulurdu.88 Kral masadan kalktktan sonra misa
firleriyle birlikte ava gidermi.
Megrelya ormanlarnda halkn gruplar halinde,
aa dallarnn glgesinde dinlendiini, arap ierek,
arklar syleyerek dans edip elendiini grrm
snz. ki sopa arasna gerdikleri ince tellere bir de
nekle muntazam aralarla vurup kan namelerle ak
arklar ve kahramanlarn ven trkler okurlar
m. Sylenen doru ise bu kahramanlarn arasnda
Rolandn ismi sk sk geermi.89 Adnn bu kadar
uzaklara nasl ulam olabileceini tahmin edemiyo
rum. Bir ihtimal Godfrey de Bouillon90 ile gelmi ol
masdr. Roland hakknda birok olaanst hikye
ler anlatrlarm -bizde uydurulanlardan bile sama
hikyeler.
88

Eski Yunan mitolojisindeki Altn Post efsanesi, ason ve onunla birlik

te Argo gemisiyle yola kan denizcilerin altn bir post peinde Ege'den
yola karak Marmara zerinden Karadenize yaptklar yolculuu ko
nu eder. Post efsanevi Kolhis iilkesindedir, ason bu lkenin kralnn
kz Medeann gnln alar, onu ve Altn Postu alarak lkesine d
ner. Ancak burada baka bir kadna k olunca Medca asondan olan
iki ocuunu ldrerek intikam alr. Tarihiler bu efsanenin eski Yu
nanllarn Marmara ve Karadenizde koloniler kurduu ve farkl halk
larla tant zamanlara ait izler ve ipular tad konusunda nere
deyse hemfikirdir (e.n.).
85 Roland, Ortaa Bat Avrupasnm en popler efsanevi karakterlerindendir. Pek ok lkede ona ait farkl farkl yerel efsaneler retilmitir.
Bunlarn en popleri, Endls Emevilerine kar kahramanca savalar
yaparken hayatn kaybediinin konu edildii Fransz destan La
Chanson de Rolanddr (e.n.).
90 lk Hal Seferine katlarak Kuds Kral olan Godfrey de Bouillonun
Kafkaslar'da yaayan bir kabileye Rolandm yksn tantm olmas
pek mmkn grnmyor.

140

Bo zamann bu kadar ok, yiyecein byle bol ol

duu bir yerde ahlak seviyesi yksek deilmi, iffete ise
pek ender rastgelinirmi. Misafirini memnun etmek is
teyen bir erkek ona karsn yahut kz kardeini takdim
edermi. Bu davrann sonucunu umursamazlarm
-hatta karlarnn cazibesi vnme konusu bile olur
mu. Kzlar da sk bir koruma ve ciddi gzetim altnda
deilmi. Bu nedenle kadnlk ana eriip de bakire
olanlar pek az imi. Henz on yanda anne olmu bir
ok kza rastlamak mmknm. Eer bunu hayretle
karlayp inanmak istemezseniz size iri bir kurbaa b
yklndeki bebei gsterirlermi. Halbuki rklar
uzun boylu ve salam yapldr. Terbiye ve nezaketten o
kadar yoksunlarm ki tuhaf detlerinden biri de geir
meleriymi. stelik bunu yapmakla size nezaket ve say
g gsterdiklerini sanrlarm. Fakat baarl olduklar
gerek bir dehalar varm, o da hrszlk. Bu husustaki
maharet ok itibar grrm. Tecrbeli hrsza byk
adam gzyle bakarlarm. Bu maharete sahip olmaya
n da ie yaramaz, yaamas bile gereksiz bir mankafa
diye aa grrlermi. Gerekten de byle biri erkek
kardeleri varsa -hatta babas tarafndan- geri zekl ve
mitsiz saylarak uzak lkelere gtrsnler diye yaban
c tccarlara ucuza satlr veya bedava verilirmi. Bu l
keyi ziyaret eden bir talyan gezgin bana bann bir
kilisede papaz tarafndan alndn anlatmt. Kendisi
hrszl grmesine ramen farknda deilmi gibi dav
ranm. Sonunda papaz yapt grlmedi sanmasn ve
hi olmazsa ba koyacak klf da olsun diye knn
ona hediye etmi.
Bu insanlar kiliseye gittiklerinde Meryem Anay,
Aziz Peteri ve Paul pek nemsemezlermi ama kati
yen onsuz yapamadklar bir tasvir varm: Aziz Georgeun at srtndaki resmi. Bunun nnde yere kapana
rak tapnrlar ve resmin her tarafn, atn nallarn bile
141

perlermi. Anlattklarna gre Aziz George kudretli bi

riymi, nl bir silahormu. eytanla teke tek arpp
ona galebe alm yahut en azndan meydan yenilme
den terk etmimi.
imdi size hayretle okuyacanz bir ey anlatmak is
tiyorum. Doulu hkmdarlarn huzuruna hediyesiz
klmaz. Dadian da Sleymana yakuttan oyulmu bir
anak getirmi. anak yle parlakm ki gece seyahat
edenler sat kla gn ortasnda gibi yollarn bulabi
lirlermi. Bana, nanmyorum diyeceksiniz. Ben de
inanmyorum ve sizden de bunu beklemiyorum ama
doru olduuna inanan ok kimse var. Daha bilgili kii
ler bunun lal tandan yaplm ufak bir anak olduu
nu sylyorlar. Anlattklarna gre bu anak stanbula
kamak isterken gemisi Kolhis sahillerinde kazaya u
rayan ran ahnn olundan alnm. Dadian, sultana
ayrca 20 beyaz doan veya Kolhiste ok bulunan ba
ka bir cins atmaca da getirmi. te Kolhisliler ve detle
ri hakknda size anlatmak istediklerim bunlardan iba
ret.
Gndelik bayat
Genel olarak yaay tarzma ve peinde kotuum ile
re ait suallerinize gelince... Evden hi kp kmad
m merak ediyorsunuz. mparatordan sultana arz edil
mek zere gelen mektuplar takdim etmenin ve Trk
askerlerinin aknlarna, yakp ykmalarna itirazda bu
lunmam iin aldm talimatlar bildirmenin dnda
pek kmyorum diyebilirim. Bu gibi durumlarsa ylda
sadece iki defa oluyor. Arada bir muhafzmla bera
ber ehirde dolamama msaade edilmesi iin mraca
atta bulundum. Bunun geri evrilmeyeceini sanrm,
ama kendimi bir minnet altna sokmak da istemiyo
rum. Kapal tutulmay nemsediim dncesine sahip
142

olmamalarn tercih ederim. Aslnda bana dil uzatp

hakarette bulunacak Trklerin gz nnde gezinmek
ne zevk verebilir ki? Bana keyif veren yerler krlardr,
ehir deil -hele neredeyse harap olmu bir ehir hi
deil. Bir zamanlar Romaya rakip olan stanbulun es
ki ihtiamndan eser kalmam -o muhteem mevkiin
den baka. imdi ackl bir esaret altnda uzanm yat
yor. Acma hissi duymadan, insanolunun sebep oldu
u deiimi dnmeden kim bu ehre bakabilir? Ayr
ca ayn akbetin bizim lkemizi de tehdit etmediini
kim syleyebilir?
Trkler ve okuluk
Sonuta ben de handa kalp eski dostlarmla yani kitap
larla vaktimi paylayorum; onlar benim yoldam ve
mutluluum. Salm dnerek bir kort yaptrdm,
burada yemekten nce tenis oynuyorum. Yemeklerden
sonra da Trk yay ile alyorum. Trkler bu silah
kullanmakta fevkalade usta. Ok atmaya sekiz hatta ye
di yalarnda balyor ve 10, 12 yl srekli talim ediyor
lar. Sonuta kollar fevkalade gleniyor ve yle usta
oluyorlar ki hedef ne kadar ufak olursa olsun isabet et
tiriyorlar. Kullandklar yaylar bizimkilerden ok daha
sert. Daha da ksa olduklar iin kolay ele geliyor. Yay
lar tek para aa yerine tutkal ve srmla tutturulmu
kz boynuzu ve kiriinden yapyorlar. Bir Trk uzun
sren talimlerden sonra en sert yay bile kulann ard
na kadar gerebiliyor. te yandan bu trl yaya alma
m biri, ok gl olsa da kirile yayn baland yer
deki entie sokulan bir sikkeyi kurtaracak kadar bile
geremez. Trkler savata yle keskin nian alr ki hasmn gznden veya herhangi bir lmcl yerinden
zmbalar. Talim yerlerinde ne kadar maharetle ok attk
larn, hedef tahtas zerinde bir tbalef den daha kk

143

olan beyazn etrafn be alt okla evirdiklerini grebi

lirsiniz. Oklar beyaza demeden tam kenarna dizerler.
Genellikle hedefin on metre uzanda dururlar. Sa
ellerinin baparmanda kemik yzkler takldr. Kiri
gerilirken bu yzklere oturur. Ok ise ileriye uzattklar
sol elin baparmak ekleminin boumu ile sabit tutulur
-bizdekinden ok farkl bir usul. zerinde hedefin ia
retlendii kumlu toprak yn tahtayla sktrlmtr.
Hedef yerden bir metre kadar yksektir. Paalar ve ileri
gelenler evlerinde klelerine ok atma talimleri yaptrr
lar. Aralarnda usta olanlar dierlerine hocalk eder.
Paskalya yortularnda -Trklerin de bizim gibi pas
kalyas vardr-91 bu okulardan bir ksm Perann srt
larndaki byk alanda toplanarak uzun sralar halinde
bada kurup otururlar, tpk bizdeki terziler gibi. Trk
diyarnda allm oturma tarz budur. nce dua edilir.
Trkler her ie dua ile balar. Ardndan en uzaa ok at
mak iin yarlr. Seyredenlerin ok kalabalk olmasna
ramen msabaka byk bir dzen ve tam bir sessizlik
iinde yaplr. Kullanlan yaylar ok ksa olduundan
ok da serttir. Bu nedenle onlar sadece iyi talim grm
okular ekebilir. Kullandklar oklar da zeldir. Kaza
nan kiiye mkfat olarak ilemeli bir pekir verilir, bi
zim yzmz kuruladmz pekirlerden. Ancak ka
zanmann itibar, her trl mkfatn zerinde addedi
lir. Akl almayacak mesafelere ok atabiliyorlar. Her yl
okunu en uzaa atan okunun vurduu yere bir ta di
kilir. Gemiten kalan byle pek ok ta var. Trkler
gnmzde ulatklar mesafelerden daha ilerde olan
bu talarn ecdatlar tarafndan eriilmi menziller oldu
una inanyor ve onlarn gcne de okuluktaki ustal
na da erimenin mmkn olmadn sylyorlar. s91

144

Ramazan izleyen eker bayramn paskalya olarak yorumlad tah

min edilebilir (e.n.).

tanbulun birok sokanda ve yol kavaklarnda ok

meydanlar var. Bu meydanlarda sadece erkek ocuklar
ve delikanllar deil daha yallar da toplarlar. Bir de
vazifeli khya vardr ve bu kii her gn hedefin topra
n sular. Aksi halde toprak kurur ve oklar saplanmaz,
zira buralarda sadece ular kt oklar kullanrlar. Bu
khya her zaman atlarda hazr bulunur ve oklar sap
land topraktan karp temizleyerek okulara geri
atar. Yapt bu ilere karlk her okudan belirli bir
cret alr ve bununla geinir. Hedefin n kk bir ka
pya benzer. Kap kar atmak sz buradan geliyor.
Rumlar hedefi aranlar iin byle der. Onlarn da es
kiden ayn cins hedefler kullandn ve Trklerin bunu
Rumlardan aldn zannediyorum. Tabii, Trklerin
ok eski zamanlardan beri yay kullandklarn da bil
mekteyim. Dolaysyla Rum ehirlerini fethettiklerinde
orada bulduklar hedefleri kullanmaya devam etmemi
olmalar iin bir sebep yok. nk hibir millet baka
larnda grd faydal icatlar benimsemekte isteksiz
olmamtr.
Hristiyan detleri ve Trkler
Mesela bizim byk ve kk toplarmz ve dier bir
ok icadmz derhal sahiplenmiler ama kitap basmaya
ve meydan saatleri dikmeye hibir zaman yanamam
lardr. Kutsal kitaplarn bastklar takdirde bunlarn
kutsal olmaktan kacana, meydan saatlerinin de m
ezzinlerin ve eski detlerin tesirini azaltacana inan
yorlar. Dier meselelerde ise yabanc milletlerin eski
detlerine, kendi dini akidelerine ters dse bile byk
sayg duyarlar. Ancak bu halkn alt tabakas iin doru
dur. Hristiyan kilisesinin ayinlerine yakn hissetmekten
ne kadar uzak olduklarn herkes biliyor. Rum papazla
rn bir gelenei vardr. Her yl baharn belirli bir gnn-

145

de sanki kapal imi gibi tasavvur ettikleri denizin sula

rn kutsayarak aarlar.92 Denizciler bu gelenek yerine
getirilmeden kendilerini dalgalara rahata emanet ede
mezler. Trkler de bu gelenee kaytsz kalmamtr. Bir
deniz yolculuuna kacaklar zaman Rumlara sularn
kutsanp kutsanmadn sorarlar. Kutsanmad ceva
bn alrlarsa yelkenlerini indirirler. Ancak kutsand
sylenirse teknelerine binip yelken aarlar.
Limnide iinde Kei Mhr 93 ad verilen topra
n bulunduu maaray amak da Rumlarn bir gele
neidir. Bunu austos aynn altnc gnnde Tecelli
Yortusunda kutlarlar. Trkler de bu gelenee bugn bi
le dikkat ederler ve ayinin tam gnnde, Rum papazla
rn eskiden yaplanlar harfiyen yapmasn ister ve ken
dileri de ayini uzaktan seyrederler. Onlara nedenini so
rarsanz birok gelenein eski alardan kaldn ve se
bebini bilmemelerine ramen faydal olduunun ispat
edildiini sylerler. Eskilerin kendilerinden daha ok
eyler bildiini, daha ok eyler grdn, onlarn ka
bul ettii detlerin akla geldii gibi bozulmamas gerek
tiini anlatrlar. Bu detleri deitirmek ktlk getire
bilir diye muhafaza etmek istediklerini dile getirirler.
Bana sylediklerine gre bu dnce yle kk salm ki
baz Trkler ocuklarn gizlice vaftiz ettirmeyi bile ar
zularm. Bu gelenein birtakm iyi tesirleri olduuna ve
sebepsiz yere balatlmadna inanrlarm.
Trk askerinin yapt talimlerle ilgili olarak size an
latmadan gemek istemediim bir husus var. Bu da ge91

,s

146

Muhtemelen Rum Ortodoks kilisesinin dzenledii sudan ha karma

ayini. Hz. sann eria nehrinde vaftiz edildii gn olduuna inanlan
6 Ocakta dzenlenen ayinde, kilisenin ruhani liderinin denize att
ha, katlanlar o soukta yzerek sudan kartr. Bu ayinin denizleri
kutsadna da inanlr (e.n.).
Limni topra hakknda 65. nota baknz.

mii Perslere kadar uzanan bir talim ekli: at srtnda

kaar gibi yaparak dnp kovalayan dmana at yap
mak. Bunu yle talim ediyorlar. Dz bir alanda ok
yksek bir direin tepesine pirinten bir topu sabit ola
rak oturtup atlarn diree doru drtnala kotururlar.
Direi geer gemez istikamet deitirmeden komakta
olan atn stnde birden dnp geriye yaslanarak topa
ok atarlar. Sk sk tekrarladklar bu talim sayesinde ka
arken arkaya ok atp dman hi beklemedii anda
kolayca vurabilme melekesini kazanrlar.
Muhafzmn bana fkelenmemesi iin artk odama
ekilme zaman geldi. nce de bahsetmi olduum ey
leri yaptktan sonra geriye kalan vaktimi kitaplarma
veya Peradan gelen Ceneviz asll ve dier dostlarmla
sohbete ayryorum. Ancak bunu avularmn msa
adesi olmadan yapamam. Davranlar gn gnne
uymamasna ramen huzurlu ve sakin zamanlar da
oluyor. Byle gnlerde Ragusallar, Floransallar, Vene
dikliler bazen de Rumlar ve dier milletlerden kimseler
hatrm sormak maksadyla yahut baka sebeplerle zi
yaretime geliyor. Daha uzak lkelerden de urayan ya
banclar var. Onlarla sohbet etmek bana byk zevk
veriyor. Birka ay nce Danzigdan bir kehribar tccar
geldi. Bu maldan ne bulduysa satn alm. Trkiyeye
byk miktarda kehribar ihra edildii iin bundan ne
yapldn ve daha uzaklardaki lkelere satlp satlma
dn bilmek istiyormu. Sonunda rana sevk edildiini
renmi. Kehribar orada ok kymetliymi. Odalar,
sandklar ve ibadet yerlerini sslemekte kullanlyor
mu. Bana Juppen bier dedikleri biradan bir f ge
tirmiti. Gerekten ok gzel bir iki. Buna alkn ol
mayan ve ne olduunu anlamayan Rum ve talyan mi
safirlerim beni ok elendirdi. Nihayet benden sala
ok faydal olduunu renince onu bir eit ila sanp
adna urup dediler. Tekrar tekrar tadna bakmak iin
147

hi durmadan, Bir yudum daha diyerek btn fy

bir yemekte iip bitirdiler.
Darya hapsedilen avu
Baz kavaslarm pek kaygsz oluyor -onlar arada bir
deitirirler- yle ki dar kmam engellemiyorlar.
Hatta aka dar gitmemi teklif ettikleri bile oluyor.
Ama sylediim gibi, bu tekliflerini reddetmeyi det
edindim. Beni memnun etmenin veya canm skmann
onlarn elinde olduunu dnmelerini istemiyorum.
oktandr bu handa olduum iin binann bir paras
haline geldiimi, buradan sklp atlrsam binann y
klabileceini, halbuki lkeme dnmeme msaade edi
lirse kp bir daha geri gelmeyeceimi aka yollu anla
tyorum. Maiyetimdekiler serbest olduklar iin bu
uzun srgn hayatna daha kolay tahamml edebiliyor
lar. Rahatszlk veren tek ey rastladklar sarho Trk
lerle dalamalar -hele yanlarnda yenieriler yoksa.
Onlar olsa bile yumruk yumrua dvmelerini engelle
yemiyorlar. Adamlarm suland zaman onlar mda
faaya mecbur kalmak canm skyor. Fakat avular
mn kaplar her zaman kapal tutmakta srarl olmalar
beni birok dertten de kurtaryor. Bununla ilgili olarak
geenlerde bama gelen bir olay anlatmak isterim.
Ksa bir zaman nce Philippo Baldi adnda 60 yan
da bir talyan kageldi. mparator kendisini zel bir
vazifeyle bana yollam. Yana gre ok sratli yol al
dndan adamcaz hastaland. Ancak doktorun smar
lad ilac getiren eczacy avu kapdan ieri sokma
m ve ona ok kaba davranarak ilac vermesine msaa
de etmemi. Bu avu o sralarda bana nezaret ediyor
ve uzun zamandr bizlere kar sayg ve nezakette kusur
etmiyordu, fakat bu olayda birden gaddarlavermiti.
yle yabani davrand ki tahamml edilmez oldu. Hatta

148

bana gelenleri sopasn sallayarak tehdit etti. Bunun

zerine tepem att. Byle budalaca ve ocuk korkutur
gibi davranmasnn sadece boa aba harcamak oldu
unu ona gstermeye karar verdim. Bunun iin adam
larmdan birini ierde han kapsnn arkasna dikerek
ona kapy srgl tutmasn ve ben emretmedike a
mamasn tembih ettim. avu sabah vakti her zamanki
gibi kapy amaya geldi, ama anahtar ie yaramaynca
ierden srgl olduunu anlad. Kap kanatlarnn bi
titii aralktan adamm grp kendisini ieri almas
iin seslendi. Reddedilince fena halde kzarak svp
saymaya balad. O zaman da uam, stediiniz ka
dar barn ama sizin de adamlarnzn da buraya gir
mesine msaade yok diye karlk verdi. Siz bize ka
py amazken, neden biz size aalm. Bizleri ieri kapa
tan sizsiniz, biz de sizi dar kapatacaz. Kapy istedi
iniz kadar dardan kilitleyin, biz de ierden srgl
tutacaz.
Bu emri eli mi verdi?
Evet.
Peki, hi deilse atm ahra brakaym.
Hayr, amyorum.
Mademki yle, biraz yem ve saman verin.
Civarda dolu ot var, satn aln.
Bu avuu soframa davet etmek veya ona soframdan
yemek gndermek detimdi. Ancak bu defa durum de
imiti, darda kald ve yemek yiyemedi. Atn da ya
kndaki bir nara balad. Paalardan bazlar ve yk
sek kademeden memurlar saraydan evlerine dnerken
buradan geerler. narn altnda otlayan at kou ta
kmlarndan tanyarak neden ahrda deil de burada ol
duunu sordular. avu da onlara olup biteni anlatt.
Kendisi nasl bizi ieri kapatyorsa, bizim de onu ve at
n dar kapattmz, ne ona yemek ne de atna ot ver
diimizi syledi. Dier paalara da nakledilen bu hik-

149

ye pek holarna gitti. Byle kilit altnda tutulmamn ve

bu gibi basit huzursuzluklarn beni nezaket d davran
maya itmekten baka ie yaramadna kukular kal
mad. ok gemeden bu avuu geri ektiler ve mah
pusluk hayatmz eskisi kadar sk olmaktan kt.
Osmanl tarz diplomasi
Rstemin birka gn sonra bu olaydan sz edii
kayda deer. Sofuluu ile tannan yal bir adam kendi
sini ziyarete gitmi. Muhtelif konulardan konuurlar
ken -sultann oullar arasndaki kavgalarn artk her
kese malum olmas ve korku duyulan ciddi kargaal
n patlama noktasna gelmesi nedeniyle- niin impara
torla sulh akdedip Sleyman bu hususta endieden
kurtarmadn sormu. Rstem de cevap olarak bun
dan daha ok arzu edilen bir ey yok, ama nasl are
bulunacak ki, o benim taleplerimi kabul edemezdi ben
de onun isteklerine uyamazdm, diyerek yle devam
etmi: Ve reddederek beni boyun emeye zorluyor.
artlarm kabul etmesi iin ne gerekiyorsa yapmadm
m? Birka yldan beri onu esaret altnda tutuyorum,
trl ekillerde huzursuz ediyorum, kaba davranyo
rum. Ama ne fayda? Yrei her eye kar bsbtn
sertleti. En sk ekilde kapal tutmaya dikkat ediyoruz,
o da kaplar srgleyerek kendisini ieriye kilitliyor.
Eminim ki bir bakas olsa bu skntlardan kurtulmak
iin oktan dinimizi kabul ederdi ama o hi aldrm
yor. Bu hikye bana konuma srasnda hazr bulunan
lar tarafndan anlatld.
Trkler phecidir ve Hristiyan hkmdarlar tara
fndan gnderilen elilerin bir seri talimatlarla geldikle
rini dnrler. Onlara gre eliler duruma ve o andaki
artlara uygun olan ortaya srer. Eer mmknse n
celikle en msait artlarla anlamaya alrlar. Baar
elde edemezlerse giderek daha ar artlar kabule yana150

rlar. te bu nedenle gzda vermenin gerekli olduu

nu dnrler. Elileri savala tehdit ederler ve nerdeyse
esir muamelesi yaparlar, onlara mmkn olan her ekil
de huzursuzluk yaratrlar. Bylece elilerin, kendilerine
son ana kadar saklamalar emredilmi olan talimatlar,
ektikleri skntlar yznden bir an nce ortaya kar
masn salamaya alrlar.
(Busbecq sonra ifte talimatla gelen Venedik sefiri
nin hikyesini anlatr.)
Bahsettiim Baldi buraya gelince onun ilerlemi ya
na bakarak yeni talimatlar getirdiini ve pek lehte ol
mayan sulh artlarn bu talimatlara gre kabul edecei
mizi sandlar. Ancak lkenin iinde bulunduu huzur
suzluun farknda olmam nedeniyle bu yeni talimatlar
arptacamdan korkuyorlard. Dolaysyla bunlar
benden bir an nce renebilmek iin daha sert davran
malar gerektii fikrindeydiler. Ayn nedenle Rstem ba
na latife yollu bir davranla sava tehdidinde bulun
mak istedi.
Bunu nasl yaptn tahmin edebilir misiniz? Bana
byk bir karpuz gnderdi. Bu cinse bizde anguries
denir, Almanlar da Vlasserplutzer derler. stanbulda
yetien karpuzlar pek lezzetlidir ve iinde krmz e
kirdekler vardr. Anavatan Rodos olduu iin bunlara
Rodos karpuzu da deniyor. Scak havalarda harareti
kessin diye ok yenir. te ar scak bir gnde Rstem
bana bir tercmanla bu cins bir karpuz gnderdi. H a
rareti sndrmekte birebir olan bu mevsimlik karpuzu
yiyeceimi mit ettiini, bundan daha byk olanlar
nn Buda ve Belgradda pek ok bulunduunu da sy
lemi -tabii kastettii top glleleriydi. Hediyesine kar
lk ona bir teekkrname yollayarak karpuzu zevkle
yiyeceimi, Buda ve Belgrad hakknda sylemi olduk
larna amadm ve ayn cins meyvenin Viyanada
da pek mebzul olduunu bildirdim. Bu cevabmla Rs151

teme yapt latifenin manasn anladm gstermek

istemitim.
(.Ardndan Busbecq sultann oullar Beyazd ve Se
limdin arasndaki kavgalar, bunlarn apak dmanl
a dnerek Mays 1559da Beyazdn yenilgisiyle so
nulanan Konya savan anlatr. Bu durum zerine S
leyman, Selime manevi destek vermek iin bizzat Ana
doluya geen)
Sultan Sleyman oluna gzda veriyor
Sleymann Asyaya gemek zere olduu ve hareket
edecei gnn belirlendii haberini alnca avuuma
sultann yola km grmek istediimi bildirdim. Her
akam anahtarlar yanna alp gittiinden, o sabah er
kenden gelip bana kaplar amasn rica ettim. Bunu
yapacana dair nazike sz verdi. Ben de yenierilere
ve tercmanlarma sultann geecei yola bakan bir
oda kiralamalarn syledim. Bu emrimi yerine getirdi
ler. O gn geldi. afaktan nce kalktm ve dar k
mak iin avuun gelmesini beklemeye baladm. Bek
ledim, bekledim ama grnrde yoktu. Bunun zerine
armalar iin ona birilerini gnderdim -nce kap
nn nnde uyuyan yenierileri, ardndan ieri girmek
iin bekleyen tercmanlarm. Btn bu emirleri eski
mi ykk dkk ift kanatl kapnn aralndan veri
yordum. avu ge kalna trl bahaneler uydurup
duruyordu. Hemen geliyorum diyor, sonra da yapmas
gereken baz ileri ktn bildiriyor ama bu arada
vakit de geiyordu. En nihayet sultan atna binerken
onu selamlayan yenierilerin tfek seslerini duyunca
oyuna geldiimi anladm ve asabm bsbtn bozul
du. Uradm bu hakszlktan ve ektiim skntdan
yenieriler bile rahatsz olmutu. Bana adamlarmn

152

btn gleriyle kapy ierden itmelerini kendilerinin

de dardan yardmc olmasn teklif ettiler. Zaten es
kimi ve zayf olan kap kanatlarnn kolayca yerinden
oynayp somunlar atacan, bylece darya bir yol
alabileceini sylediler. Bunu uygun buldum ve kap
lar gcmze dayanmad. Derhal bir oda kiralanmas
n istediim eve kotuk.
Meer avu benim gitmemi engellemek istemi.
Aslnda kt niyetli biri deildi ama bu arzumu paa
lara iletince sultann kk bir ordunun banda kendi
olunun zerine gidiini bir Hristiyann grmesini
ho karlamamlar. Bundan dolay sultan tekneye bininceye kadar beni kibarca oyalamasn sonra da ken
dini mazur gstermek iin bir hikye uydurmasn sy
lemiler. Fakat avuun evirdii dolaplar ayana do
lanmt.
Vardmzda evi kapal bulduk. Az nce kendi evi
mizden darya ne glklerle ktysak bu eve girebil
mek iin de ayn ekilde zorlandk. Kapya vurmamza
kimse cevap vermedi. Yine yenieriler ne kp mesu
liyeti ben stme alrsam kapy krp amay yahut
pencereye trmanp beni ieri almay teklif ettiler. K a
py krmalarna msaade etmedim ama pencereden
girmelerine ses karmadm. Tarife smayacak bir hz
la hareket ederek eve girip kapy atlar. st kata k
tmda ierisini Yahudilerle dolu buldum -bildiimiz
bir havra. Benim kapal kapdan girmi olmama ar
dlar. Olanlar anlaynca iyi giyimli yal bir hanm ne
karak yaptm zorbalk ve eve verdiim hasardan
dolay beni spanyolca azarlad. Ben de pazarla uyul
mad iin eve bu ekilde girdiimi ve byle aldatl
mam olmam gerektiini syleyerek karlk verdim.
Hanm izahatm kabul etmedi. Daha uzun mnakaa
ya da vakit yoktu.

153

Bana evin arka cephesinde bir pencere tahsis edildi.

Buras, sultan ehirden ayrlrken geecei sokaa ba
kyordu. Bu muhteem ordunun geiini grmekten
byk bir haz duydum. Atlar stnde gurebalar ile
ulufeciler ifter ifter, silahtarlar ve sipahiler tek sra
halinde ilerliyordu. Bunlar hassa svarilerine ait muh
telif birliklerin adlardr. Her birlik ayr bir tayfa olup
kendilerine tahsis edilmi meknlarda kalr. Hepsinin
6000 kadar olduu syleniyor. Kafilede ayrca sulta
nn, paalarn ve dier erknn maiyetinden pek ok
kle de vard. Sipahiler Kapadokya, Suriye veya baka
cinsten soylu atlarn zerinde, gm ve altn pullar
ve kymetli talar ilenmi rtleri ve koum takmla
ryla pek muhteem bir manzarayd. Ya srmal ve g
m ilemeli ya ipek veya atlas ya da en azndan en iyi
kalite krmz, mor veya nefti kumalardan yaplm
kyafetleri iinde pek gz alcydlar. Atlarn her iki ya
nnda, sipahinin birine yayn dierine parlak renkli
oklarn koyduu Babil ii harikulade birer klf asly
d. Sol kolunda zeri ssl bir kalkan tayordu. Bu
nunla atlan oklardan, kl ve grz darbelerinden ko
runuyorlar. Sa ellerinde genellikle yeile boyanm
hafif bir mzrak bulunur. Bu elin serbest kalmasn is
terlerse mzra almazlar. Ayrca deerli talarla ss
lenmi kavisli kllar da vardr. Atn eyerinde bir de
grz asldr.
Bana Bu kadar silaha ne gerek var? diye soracak
snz. Cevabm u: hepsini de ustalkla kullanrlar. im
di de diyeceksiniz ki nsan hem yay hem de mzra
nasl kullanr? Mzrak krld zaman yahut onu elin
den atnca m yayna sarlr? Hayr, mzra mmkn
olduu kadar muhafaza eder. Durum ne zaman yay
ele almasn gerektirirse hafif ve kullanmas kolay olan
mzra eyer ile kalasnn arasna, sivri ucunu geriye
doru iyice uzatarak yerletirir, diziyle de skarak tu-

154

Padiahn yakn korumalarndan bir peyk.

1 55

tar. Mzrakla dvecekse yay klfna sokar veya sol

kolundaki kalkana aprazlama asar. Srekli talimler
ve savalar sonucu silah kullanmada kazandklar us
talk hakknda daha fazla sze gerek olmadn san
yorum. Balarnda en narin pamukludan yaplm
bembeyaz bir sark vardr. Bunun ortasnda pembe
renkli ipekten bir tepelik ykselir. Sarklarn ou za
man siyah tylerle sslerler.
Sipahiler getikten sonra ardndan uzun bir sra ha
linde yenieriler grnd. Bunlarn arasnda misket t
feinden baka silah tayan pek azd. Ayn biim ve
renkte niforma giymilerdi. Bylelikle onlarn sultana
ait kleler veya hassalar olduunu fark edebilirdiniz.
Kyafetlerinde dikkat eken bir ey yoktu, ne bir yrt
ma ne de kopa ilii. Sylediklerine gre elbiseleri y
le ypranrm ki bunlara zaten gerek kalmazm. Tek
ssleri sorgular, gsterili tyler ve benzeri eylerdi.
Bu sslemeler tamamen hayal glerine kalm bir ey.
Hele arkadan gelen kdemli yenierilerin ahrlarna
taktklar sorgular yryen bir orman andryordu.
Bunlarn da arkasnda her biri rtbelerinin farkl ia
retlerini tayan yzbalar ve miralaylar. En arkada da
atnn stnde tek bana ilerleyen serdarlar. Onu res
mi erkn ve paalar takip ediyordu. Sonra da zel ni
formalar iinde tehizatlarn kuanm, yaylaryla ok
u hassa piyadeleri grnd. Ardndan sultann sava
atlar geliyordu. Zarif koum takmlar ve gzellii ile
gz alan atlar seyisleriyle birlikteydi. Sultan muhteem
bir atn stndeydi. Yznn ifadesi sert, kalar a
tkt. Hiddetli olduu fark ediliyordu. Arkasnda ta
ne gen iolan vard. Bunlardan biri harmani, biri su
dolu srahi, dieri de bir mcevher kutusu tayordu.
Onlar da birka haremaas ve alayn en arkasnda da
200 kadar atl takip ediyordu.

156

Wflrr''rrr'
Saray ahrlarnn idarecisi olan nnrabor.

157

Bu byk treni keyifle seyrettikten sonra geriye ev

sahibemi yattrmak kalmt -nk geldiimde be
nimle spanyolca konuan kadnn Rstemin karsnn
ahbab olduunu duymutum. Saygsz davrandm
eklinde yorumlanabilecek bir dedikodunun ona ula
masndan korktum. Bu nedenle ev sahibesini arttm.
Yaptmz anlamay hatrlatarak bir mebla karl
nda anlatktan sonra kapy bana kapatmam olma
s gerektiini anlattm. Bununla birlikte her ne kadar
szn tutmam ise de pazarlmzn bana den ks
mn yerine getirip borcumu hatta fazlasyla deyecei
mi syledim. Vaat ettiim yedi altn yerine vereceim
on altn kabul etmesini isteyerek bylece evine geldii
me pimanlk duymamasn rica ettim. Avucunda bekle
diinden daha ok altn grnce hanm tavrn deitir
di. Beni teekkrlere ve gzel szlere boduktan baka
dier btn Yahudileri de bana kar ayn ekilde dav
ranmaya davet etti. Rstemin karsnn dostu olduu
nu sylediim hanm da dierlerine katlp ev sahibesini
gnlden destekledi ve onun namna teekkr etti. Girit
arab ve tatllar kararak bana srarla ikramda bulundularsa da kabul edemeyeceimi syleyip Yahudi cema
atinin iyi dilekleriyle hann yolunu tuttum.
Yolda giderken handan kamdan dolay avuum
la yapacamz tartmay dnp duruyordum. Onu
derin dnceler iinde avlunun giriinde oturuyor bul
dum. Uzun uzun ikyete balad. Kendisinden msaa
de almadan dar kmam olmam gerektiini syl
yor, kapy krmama hrslanyor ve bu davranmn
milletler hukukunu inemek olduundan falan bahse
diyordu. Ona ksaca cevap vererek bana vaat ettii gibi
zamannda gelseydi kapy zorlayarak kmama gerek
kalmam olacan, szn tutmayarak beni aldatma
snn buna sebep olduunu syledim. Sonunda beni bir
mahpus gibi mi yoksa bir eli olarak m grdklerini
158

Bir yenieri.

159

i l{7 I lam'ndan Atik Ali Paa Camisi ve gnmzde ortadan kalkm olan
medresesinin kubbeleri.

sordum. Eli olarak diye cevap verdi. Eer benim

mahpus olduumu dnyorsanz sulh yapmak iin
uramam bounadr, dedim, nk esir olan biri hr
bir temsilci deildir. Yok, dediiniz gibi eli olarak g
ryorsanz neden hrriyetime sahip deilim, neden arzu
ettiim zaman evimden kmam engelleniyor? Kilit al
tnda tutulanlar mahpuslardr, eliler deil. Btn mil
letler elilere hrriyetlerini tanr ve milletler hukuku ite
burada iin iine girer. Sonra da konumaya devam
ederek benim yanmda ne bir hapishane bekisi ne de
zaptiye sfatyla bulunduunu, kendisinin de sk sk s
rarla tekrarlad gibi, verdii hizmetlerle hem bana
yardmc olmak, hem bana ve maiyetimdekilere bir za
rar gelmesini nlemek iin refakat ettiini ilave ettim.
160

Bunun zerine yenierilere dnerek bana yol gsterdik

leri ve adamlarmn kapy amalarna yardmc olduk
lar iin onlarla mnakaaya balad. Yenieriler de
kendilerinin yardmna ihtiya duymadm, ben kapy
amalarn syleyince itaat ettiklerini ve -gerekte oldu
u gibi- bunun zaten byk bir gayret gerektirmedii
ni, biraz zorlaynca aldn, hibir eyin de krlp
paralanmadn anlattlar. Bylece avu ister istemez
yatt ve bu konuda baka bir sz edilmedi.
Osmanl ordughnda
Birka gn sonra denizi geerek kar kyya gitmem is
tendi. Trkler ordughlarnda grnmemi ve dost bir
hkmdarn temsilcisi sfatyla bana iltifatta bulunmay
kendi menfaatlerine uygun grmler. Ordugha yakn
bir kyde bana kalacam bir yer tahsis ettiler, ben de
rahata yerletim. Trkler buraya yakn dzlklerde
kurduklar adrlarda kalyorlard. Bu suretle ay bo
yunca onlarn ordughn ziyaret etmek ve disiplin d
zenlerini tanmak frsat buldum. Size bu konuyla ilgili
teferruattan sz etmediim takdirde ikyetinize maruz
kalacam biliyorum. O yredeki Hristiyanlarn giydi
i bir elbiseyi srtma geirip kim olduum anlalma
dan bir iki refakatiyle her yerde dolayordum.
ncelikle dikkatimi eken ey askerin kendi birlii
ne ait mntkann dna kmamasyd. Bizim ordugh
larn durumunu bilen bir kii buna inanmakta zorluk
eker. Gerek olan u ki her tarafa tam bir sessizlik ve
huzur hkimdi. Ne bir mnakaaya ve zorbala rastla
mak mmknd, ne de ikinin yaratt taknla, ba
r ara ve sarholua. Ayrca her yer tertemizdi.
Etrafta gbre ynlar veya p grmeniz, insann g
zn ve burnunu rahatsz edecek bir eyle karlama
nz sz konusu deil. Trkler bu gibi pislikleri ya g-

161

myorlar ya da gz nnden kaldryorlar. Asker kendi

pisliini apasyla toprakta at bir ukura gmyor.
Btn ordugh bylece tertemiz tutuyorlar. ki iilip
coulduunu ve kumar oynandn gremezsiniz. Bun
lar bizim askerlerimize ait kt alkanlklardr. Trkler
kt ve zar oyunlarnn sebep olduu zarar bilmezler.
Ne trl etler satldn grmek iin beni mezbaha
ya gtrmelerini istedim. Yzlp aslm drt be ko
yundan baka bir ey yoktu. Halbuki buras yenierile
re ait bir mezbahayd ve ordughta en az drt bin yeni
eri bulunuyordu. Bu kadarck etin bu kalabala nasl
kfi geldiine ardm sylediim zaman, pek az et
yiyor, taynlarnn byk ksm da stanbuldan gnde
riliyor dediler. Bu taynn ne olduunu sorduumda ba
na oturmu itahla yemeini yemekte olan bir yenieriyi
gsterdiler. nndeki tahta veya toprak anaktaki tuz
ve sirke ile enilendirilmi algam, soan, sarmsak, ya
ban havucu ve hyar karmn yiyordu. Yemein bal
ca lezzetinin alk olduunu sylemek herhalde daha
doru. Eer nnde sln ve keklik olsayd daha b
yk bir itahla yiyeceini sanmam. Btn canllarn
mterek iecei olan sudan baka bir ey imiyorlar.
Bu sade yemek hem salkl hem de keselerine uygun.
Bizim Byk Perhize benzeyen ramazan ay yakn
olduundan byle davranlar beni daha da hayrete
drd. Bu dnemde bizim en dzenli ehirlerimize
-ordughlardan bahse gerek yok- umumi bir cuuhuru hkim olur. Danslar edilir, arklar sylenir, oyunlar
oynanr, sarho olunur, barlr arlr ve bir curcuna
dr gider. Herkese bir lgnlk gelir. Dolaysyla yln bu
dneminde resmi iler iin lkemize eli olarak gelen
Trkn dnnde anlattklarnn doru olduuna
inanmalarna amamak gerekir. Bu eli, Hristiyanlarn
baz dnemlerde ldrdn, sonra da mabetlerinde
zerlerine serpilen bir eit klle dzelip akllarn ba162

Sakil.

163

larna topladklarn sylyordu. Bu tedavi yle faydal

oluyor ve olaanst bir deiiklik yaratyormu ki ki
inin ayn kimse olduuna inanmak gm. Bunlar
anlatan Trk, Byk Perhizin ilk gn olan aramba
y ve ondan hemen nceki festivali kastetmiti. Bu hik
yeyi dinleyenler daha da hayrete dtler, zira Trklerin
de dnce gcn bulandran uyuturucu maddeleri
olmasna ramen bunu ksa srede toparlayacak bir
derman bilmiyorlar.
Oru dneminden hemen nceki gnlerde Trklerin
hayat tarznda hibir deiiklik olmuyor. Yiyip iip e
lenmek ve diledikleri gibi hareket etmek hususunda
kendilerine hogrl davranmazlar. Tam aksine, al
kanlklarndaki bu ani deiiklie daha az yiyerek ha
zrlanrlar. Oru dnemi yle tespit edilmitir ki onlarn
kameri aylar bir seneyi tam doldurmadndan her se
ne 1594 gn nce gelir. Bu yzden eer Ramazan ay bir
sene baharn ilk gnlerinde balarsa alt sene sonra yaz
bana tesadf eder. Oru bir kameri ay boyunca srer.
Gnlerin uzun olmasndan dolay yaz aylarnda daha
ok sknt ekilir nk btn gn azlarna hibir ey
girmez, su bile. Hatta akam gkyznde yldzlar l
dayana kadar azlarn ykamay dahi gnah sayarlar.
En uzun, en scak ve en tozlu gnler tabii en yorucu
olanlardr, bilhassa alarak geimini kendi gayretleriy
le temin edenler iin. Ancak gne domadan, yldzlar
gn nda grnmez olana kadar yiyip iebilirler
(nk gne btn Ramazan ay boyunca hi kimseyi
yemek yerken grmemelidir). Bu nedenle kn oruca
katlanmak daha kolaydr. Havann bulutlu olduu gn
lerde hataya dlmemesi iin imamlar minarelerin
ucuna iinde mum yanan kt fenerler asarlar. (Mez94

164

Dorusu 12 gndr. Bu blmn devamnda ibadet ve orula ilgili,

kulaktan dolma bilgilerden kaynaklanan benzer hatalar vardr (e.n.).

eme ve sn terazisi.

zinler bu minarelerden yksek sesle halk ibadete a

rr, bizdeki an yerine Trklerin usul budur.) Halk ni
hayet klar grnce camiye gidip kendi usullerine g
re Tanrya ibadet ettikten sonra evlerine dnerek ye
meklerini yerler.
Yaz gnlerinde Trklerin kalabalk bir halde cami
den karak oturduum yere yakn bir hana gittiklerini
grdm hatrlyorum. Burada Asyadaki Kei Dandan devaml getirilen kar satlr. Trkler bu handa
bada kurup oturarak kar suyu ierler. Dinleri ayakta
durarak yiyip imelerini men ediyor -eer mmkn ie.
Onlarn ne yaptn alacakaranlkta doru drst gre
mediimden Trk detlerini bilen birka dostuma sor
dum ve rendim ki yiyecekleri yemee yol amak iin
ok miktarda souk su ierlermi (aksi halde yiyecekler
165

scak ve oru yznden kuruyan boazlarna taklr

m). Suyun souk oluu ayn zamanda itahlarn da
artryormu.
Ramazan srasnda belirli yiyeceklerle snrl deil
ler;95 orucun kurallar sair zamanlarda msaade edilen
yiyecekleri yemelerini engellemiyor. Eer oruca mani bir
hastala tutulurlarsa orucu bozabilirler -ancak sala
kavuunca kaybettikleri gn kadar sonradan oru tut
malar artyla. Bir de dman topraklarnda sava bek
lentisi iindeyken alk yznden zayf derek arp
maya girmemeleri iin orularn bir sonraki mevsime te
hir etmeleri ikaz edilirmi. Eer bu emre uymakta tered
dt gsterirlerse o zaman sultan le vakti ordunun g
z nnde bizzat orucunu bozar, bylece onlara misal
olur ve cesaret verirmi. Yln dier aylarnda da olduu
gibi dini kaideleri arap imelerine manidir. erlerse g
nah ilemi olurlar. Buna bilhassa Ramazan ay boyunca
ok dikkat ederler. Hatta deil arap imek, kokusundan
uzak durmayana bile kt ve ahlaksz gzyle bakarlar.
Muhammedin kendi dininden olanlara arap imeyi
neden bu kadar iddetle yasakladn merak ederdim.
Bir defasnda bana yle bir hikye anlattlar. Muhammed bir dostunu ziyarete gidiyormu. le vakti dn
yaplan bir eve uram. Onu da davet etmiler. Misafir
lerin neesi dikkatini ekmi. Gsterdikleri samimi sev
giden, ellerine sarlp pmelerinden pek memnun ol
mu. Ev sahibine sorduunda renmi ki bu neenin
sebebi arapm. Evden ayrlrken insanlar byle gl
sevgi balaryla birletiren bu ikiye Tanrnn ltfunu
dilemi. Fakat ertesi gn dn yolunda ayn eve ura
dnda bambaka bir durumla karlam. Her yerde
feci bir boumann izleri varm. Yerler kanla kzl ke
silmi, etrafa insan paralar salm, urada bir kol
95

166

Hristiyanlarn perhizi belli cins yemeklerin yenmemesi esasna dayanr (e.n.).

tede bir bacak ve sair paralar. Bu korkun olayn se

bebini sorunca ona bir gn nce grd misafirlerin
arapla lgna dnp fkelerini kapp koyverdiklerini
ve birbirlerine saldrp bu dehet verici katliam yaptk
larn anlatmlar. te Muhammed bu olay yznden
fikrini deitirip arap imeyi lanetlemi ve dindalarna
sonsuza dek yasaklam.
Ordughta sknet ve sessizlik hkm sryordu,
bilhassa ramazanda. te askeri disiplinin ve ecdatlarn
dan devraldklar geleneklerin tesiri bu kadar gl ola
biliyor. Trklerin cezasz brakt hibir su yoktur. Ce
zalar rtbe ve makamdan azletmek, msadere -yani
mallarna el koymak-, falakaya yatrmak, denekle
dvmek ve idam etmektir. En sk ceza denekle dverek
verilir. Ar cezalara arptrlmalar pek muhtemel ol
mamakla birlikte yenieriler bile denekten muaf tutul
maz. ledikleri hafif sulara bu ceza tatbik edilir. Ar
sular iin ordudan tard edilirler veya baka bir birlie
yollanrlar. Kendi birliinden alnp bir dierine gnde
rilmek onlar iin idamdan daha ktdr. Aslnda bu da
genelde lmle sonulanr. Ait olduu birlii temsil
eden remizler geri alnarak en uzak hudut boylarndaki
bir birlie srgn edilirler. Burada aalanarak utan
iinde yaarlar. ok iren bir su ilemilerse bakala
rna misal olsun diye srgn edildii yerde bir bahaney
le ldrlrler. Bu duruma den biri yenieri adyla
deil sradan bir asker olarak lr.
Trkler cezaya olaanst tahamml gsterir. Kaba
etlerine, tabanlarna ve srtlarna ou zaman yzden
fazla denek vurulur. Dayak srasnda denein birka
defa krld olur ve dvenin sk sk, Bakasn ve
rin 96 dedii duyulur. Cezadan sonra sulu derhal teda96

Adamlarn krbalamaktan holanan Romal bir komutan anlatan bu

szler Tacitusa gndermedir. (Annals, i. 23)

167

vi edilirse de ok defa paralanm yerlerindeki etlerin

kesilip atlmas gerekir. Byle olmakla birlikte dayak yi
yenler cezay verenin yanma giderek elini pp teekkr
etmeye ve dayak atana her darbe iin muayyen bir para
demeye mecburdurlar. Kendilerini dven denei kut
sal addederler ve Romallarn kutsal kalkanlarna duy
duu inan gibi onlar da denek denen eyin cennetten
ktna inanrlar. Ancak ekilen bunca strabn teselli
siz kalmamas iin denein vurduu yerlerin teki
dnyada cehennem ateinin acsn hissetmeyecei inan
cn tarlar.
Ordughta grlt patrt veya mnakaa yoktu
derken maiyetimdekilerin sebep olduu bir huzursuzlu
u bunun dnda tutmam gerekir. Adamlarmdan bir
ka yry yapmak iin ordughn dna, deniz ky
sna gitmiler. Yanlarnda yenieriler yokmu, Msl
manl kabul etmi baz talyanlarla beraberlermi. Bu
dnmelere tannan baz imknlar arasnda fidye karl
esirleri kurtarma hakk da vardr. Esirleri olan kimse
lere giderek kendilerine onlarn akrabalar veya yakn
lar yahut vatandalar olduu ss verirler. Balarna
gelenlerden ok znt duyduklarn syleyerek para
karl serbest brakmalarn veya kendilerine teslim
etmelerini dilerler. Esir sahipleri bu istei kabul husu
sunda herhangi bir zorluk karmaz. Fakat bir Hristiyan byle bir talepte bulunursa ya geri evirir ya da ok
yksek bir fidye ister.
Adamlarm yry yaparken denizde yzp yka
nan baz yenierilere rastlamlar. Yenierilerin balarn
da resmi balklar yerine doladklar keten bir kuma
paras varm. Hristiyan olduklar iin adamlarma sa
tamaya yeltenmiler. Trkler Hristiyan lara sadece ho
olmayan isimler kullanarak hitap etmekle kalmazlar,
hakarette de bulunurlar ve bunun dini adan doru bir
davran olduunu da dnrler. Bylece de onlar

168

st*
I

Ordught] bir hamal.

1 69

utandrarak, bu gibi kaba szlere muhatap olmalarna

sebep olan dinlerini daha mkemmeliyle deitirecekle
rine inanrlar. Adamlarm buna fkelenip karlk vere
rek hakaretleri iade etmiler. Sonunda atmalar yum
ruklamaya dnm. Bahsettiim talyanlar da be
nimkilerden yana dve katlm. Kavgada yenieri
lerden birinin bana dolad bez her naslsa kaybol
mu. Adamlarmn gittii istikamete dikkat eden yeni
eriler komutanlarnn yanna varp uradklar zarar
ihbar etmiler. Bu subay da kavgada bulunan tercma
nmn arlmasn emretmi. Tercman kapnn nn
de otururken yakaladlar. Ben de olanlar yukarda bal
kondan seyrediyordum. Adamlarmdan birinin msaa
dem alnmadan gtrlmesine ok kzdm. Gittii yer
den dayak yemeden dnmeyeceine emindim, nk
tercmanm Trkt (ben de bu arada olayn ne oldu
unu renmitim). Derhal aa kotum ve elimi ter
cmann omzuna koyarak onu serbest brakmalarn
emrettim. Boyun ediler ama komutanlar olan subaya
daha ar ikyetlerde bulundular. Subay onlarn sz
n kesip yanlarna daha ok adam alarak bahsettiim
dnme talyanlar huzuruna getirmelerini emretti. Ayn
zamanda bana ve oturduum eve bir zarar vermemele
rini ihtar etti. Yenieriler grlt patrt iinde tekrar
dan grndler ve sokakta durup bararak talyanlar
istediler, tehditler savurdular. talyanlar ise neler olaca
n tahmin ettiklerinden stanbula kamlard bile.
Olay her iki tarafn da birbirlerine kaba szler sarf
ederek barmasyla uzun sre devam etti. Sonunda, o
zamanlar hizmetimde bulunan bir aya ukurda yal
bir avu telalanarak kaybolan dolan karlnda,
bana sylemeden yenierilere birka altn vermi, kav
ga da bylece sona erdi.
Size olay nakletmemin zel bir sebebi var, zira bu
olanlar Rstemin kendi azndan sultann yenieriler

170

Bir azeb.

17 1

hakknda besledii dnceleri renmeme frsat ver

miti. Kavgann haberi Rstemin kulana gidince
bana bir adamn yollad -onun kelimelerini kullan
yorum- her ne sebeple olursa olsun bu keratalarla
atmaktan kanmam ihtar etti. Tabii, dedi,
sava halinde yle dizginlenemez bir duruma geli
yorlar ki Sleyman bile onlara hkmedemiyor, hatta
bizzat kendisine zarar vermelerinden korkuyor. Ve
bunlar Rstemin azndan km bo laflar deildi,
efendisinin duyduu huzursuzluun pekl farknday
d. Yenieriler arasnda st rtl bir memnuniyet
sizlik olmas ihtimali ve bunun en aresiz durumday
ken patlak vermesi kadar hibir ey Sleyman kor
kutmuyordu.
Sultann endieleri yersiz deildi. Muvazzaf bir ordu
nun byk faydalan vardr, ancak bunun yan sra bir
takm zel tedbirler alnmasn gerektiren sakncalar da
sz konusudur. Bu sakncalarn bata geleni hkmda
rn her an bir isyan endiesi altnda olmas ve egemenli
ini askerin diledii bir bakasna devredecek gce sa
hip bulunmasdr. Bunun arpc misallerine tarihte rast
lamak mmkndr. Yine de byle bir durumu nleye
cek muhtelif tedbirler alnabilir.
Ben ordughtayken bana Albert de Wyss adnda ok
bilgili ve sekin biri katld. Yanlmyorsam Amersfortluydu.37 mparatordan sultana baz hediyeler -altn
yaldzl bardaklar, fil srtna yerletirilmi bir kule ek
linde saat- ve ayrca paalarn arasnda bltrlmek
zere bir miktar da para getirmiti. Sleyman bu hedi
yeleri ordughta askerin gz nnde benim kendisine
takdim etmemi istedi. Bylece imparatorla arasnda 97
97

172

Kusal Roma Cermen mparatorunun bu elisi gnmzdeki Hollan

dann Utrecht kentine bal Amersfoort beldesinden -muhtemelenbir Flamand (e.n.).

dostluun hkm srdn yeniden belirtmeyi ve Hristiyanlar tarafndan askeri bir harekt beklenmediine
tebaasnn inanmasn arzu ediyordu.
ehzade Beyazdn firar
Asl meseleden biraz uzaklatktan sonra sz tekrar
Beyazda getireceim. Kendisi Konyadaki sava ala
nndan ekilerek sancann merkezi olan Amasyaya
dnmt. Babas msaade ettii takdirde burada sessiz
sakin kalmaya karar verdii anlalyordu. Hakszla
urad hissine ve genlik hrslarna kaplmt. Bundan
sonra babasnn istekleri dorultusunda davranacakm
gibi grnyordu. Mektuplar yollayarak ve uygun kii
leri arac olarak gnderip babasnn tutumunu anlama
ya almaktan geri durmad. Sleyman da anlamaya
taraftard. Beyazdn gnderdii araclar kabul etmek
ten kanmad, mektuplarn okudu ve onlara yumuak
cevaplar verdi.
Bunlardan dolay btn ordughta baba ile olun
yeniden uzlat ve Beyazd sorumluluklarn gereince
yerine getirdii takdirde genlik hatalarnn affedilecei
ayialar dolat. Aslnda hepsi de paalarn tavsiyele
riyle hareket eden yal sultann kurnazca aldatmaca
sndan ibaretti. Sleyman, Beyazd tuzaa drp
canl olarak elinin altna almak istiyordu. Ancak bir
endiesi vard: eer Beyazd mitsizlie kaplrsa san
cak beylerine sezdirmeden sratle ran ahnn toprak
larna -snabilecei tek yer- kaabilirdi. Sleyman bu
beylere srekli olarak haberciler gnderiyor ve Beya
zda kaacak delik brakmamak iin rana giden yol
lar gzetim altna almalarn emrediyordu. Bu arada
Beyazda destek verdiinden kuku duyulan kimseler
sultann eline getii takdirde ikence altnda sorgula
nyor ve sessizce yok ediliyordu. Bunlarn arasnda Be-

173

yazdn suunu temize karmak iin gnderdii baz

dostlar da vard.
ok gizli tutulmasna ramen Sleymann maksad
Beyazdn dostlarnca bilinmiyor deildi. Babasna g
venmemesi, entrikalara kar dikkatli olmas iin onu
zaman zaman ikaz ediyorlar ve kendini imknlar dahi
linde sratle emniyete almasn sylyorlard.
Bazen ufak bir vaka ok ciddi sonular dourabili
yor. Bu kere Beyazd harekete gemeye sevk eden hu
susun, casuslarndan birinin ordughta tevkif edilip
hemen ardndan da Sleymann emriyle halkn nn
de ikenceyle ldrlmesi olduu sylendi. Sebep de,
Beyazdn asker toplamaktan men edilmesinden sonra
bu adam asker olarak alm olmasyd. te bu olay
Beyazda derhal kamak iin areler aramas gerektii
fikrini vermiti. Olunun kan engellediini ve
muhtemelen onu gafil avlayabileceini sanan Sley
man, ordunun bayramn ertesi gn stanbula dn
mesini emretti.
Bayram gn Amasyada merasimler sona erer er
mez Beyazd eyalarnn yklenmesini emrederek talih
siz ran yolculuuna balam. Osmanl hanedannn
bu eski hasmna sndn ok iyi biliyormusa da,
babasnn eline dmektense her kim olursa olsun biri
nin merhametine snmay denemek istemiti. Kendisi
ne bal olanlar onunla berabermi. Uzun yolculuun
zahmetine katlanamayacak olan kadnlar ve ocuklar
ile silah tamas mmkn olmayanlar yanna alma
m. Kalanlar arasnda yeni domu olu ve annesi de
varm. Bu feci ve zavall kana masum olunu da
srklemektense onu bykbabasnn merhametine
terk etmeyi tercih etmi. Oluna ne yapaca hakknda
henz bir karar vermemi olan Sleyman da torunu
nun Bursaya gtrlmesini emretmiti.

174

Ordughta bayramlama
Merasimi grme arzum beni ordughta tutmasayd s
tanbula bayramdan nceki gn dnecektim. Trkler
merasimi Sleymann adrlar nndeki geni ve
dmdz bir alanda yaparak bayram kutlamaya hazr
lanyorlard. Bunu grmek iin elime byle bir frsatn
tekrar geeceinden pek emin deildim. Maiyetimdekiler vastasyla para vaat ederek kendime bir yer te
min ettim. Byk gsteriyi bir Trk askerinin ikamet
ettii yerden seyredecektim. Buras Sleymann adr
larna hkim olan ve tam karsna den tmsein
zerindeydi.
Gne doarken oraya doru yola koyuldum. Alan
da sarkl balardan oluan muazzam bir kalabaln
toplanm olduunu grdm. Duay idare eden imamn
sylediklerini derin bir sessizlik iinde dinliyorlard.
Her rtbe ve snfn kendine ayrlm yerleri vard. Sra
landklar geni meydanlkta adeta birer duvar gibi g
rnen ayr ayr saflar halinde dizilmilerdi. nde gelen
erkn sultann yer ald mevkiinin en yaknndayd.
Btn birlikler o bildik gz kamatran niformalarn
giymilerdi. Serpular karn rengine rakip olacak kadar
beyazd. Birbirinden farkl renkler gze fevkalade ho
grnen bir manzara sergiliyordu. Sanki topraa akl
m veya kk salm gibi hareketsiz duruyorlard. Ne
ksren ve boazn temizleyen vard ne de ban evi
rip arkasna bakan. Tek t kmyordu.
mam Muhammedin adn telaffuz ettii zaman
derin bir sayg iinde balarn yere eiyorlar, Tanrnn ad anldnda huu ile yere kapanarak topra
pyorlard. Trkler dini merasimlerine byk bir
sevgi ve saygyla katlyorlar. Balarn bile kasalar
ibadetlerinin bozulduuna inandklarm sanyorum.
yle diyorlar: Bir paa ile konumanz gerekirse,
175

ona hrmetkr bir davran iinde olmaz msnz? y

le ise bykl insanolu ile kyaslanamayacak ka
dar stn olan Tanrnn huzurundaki davrannz na
sl olmal? badet bittii zaman saflar zlerek birbiriyle kaynap alan bir sel gibi dalga dalga rtt. Az
sonra da hizmetkrlar tarafndan sultann yemei geti
rildi. Bir de ne greyim, yenieriler yemek kaplarnn
bana p yemekleri byk bir coku ve neeyle
yediler. Eski geleneklere dayanan bu imtiyaz, kutlama
nn bir parasyd. Sultann arzu ettikleri baka yerden
getirildi. Bu gsteriden ok memnun kalarak stan
bula dndm.
Beyazd. randa
Beyazd hakknda syleyeceim birka ey daha kald,
sonra da sizi rahat brakacam. Benim yazmaktan yo
rulduum kadar sizin de okumaktan yorulduunuzu
sanrm. Anlatm olduum gibi Amasyay askeriyle
hafif bir yry dzeni iinde terk etmi olan Beyazd
sonradan yle sratle yo! alm ki ou zaman gidecei
yere, yaklat haberinden nce yaryormu. Onu ara
yp bulmalar emredilenlerden byk bir ksmnn ken
disini beklemediini ve hazrlksz olduklarn grm.
Yola km olmas bile, rana gideceinden kuku duy
mayan Sleyman iin ciddi bir darbeydi. Sleyman
hassa piyadeleri ve svarileriyle rana doru yola de
rek gvde gsterisinde bulunmaktan alkoymak pek
mmkn grnmyordu. Fakat akl hocalar kendisi
nin bu aceleci davrann, ordunun ihanetine urayabi
leceini ne srerek engellediler.
Beyazdn yannda byk bir kuvvet yokmusa da
emrindekilerin hepsi de sava ve gz pek askerlerdi.
Dolaysyla ran ahmn onlardan korkmas iin her
trl sebebi mevcuttu. Geldii hanedann uzun bir ge

176

mie sahip olmadn ve dini kullanarak hkm srd

n biliyordu.98 Hkmranl altndaki halklarn ara
snda idaresini beenmeyip onu deitirmek isteyenlerin
ve Beyazdn geliini buna mkemmel bir frsat bilenle
rin bulunmadndan kim emin olabilirdi? Beyazd h
kmranl altna almas gerekirken, u srada kendisi
nin onun avucuna dtn dnyordu. Bu duru
ma son vermeli ve ehzadeye misafir muamelesi yap
maktan vazgeip vahi bir hayvan gibi zincire vurmaly
d. Beyazdn birliklerini ayr ayr yerlere datp onu
muhafzlarnn korumasndan yoksun brakrsa yakala
mak kolay olurdu. Onu bir meydan savayla ok kan
dklmeden yenmesi mmkn deildi. ran uzun bir
sulh dneminden sonra eski gcn kaybetmiti. ahn
kuvvetleri de dank durumdayd. te yandan Beya
zdn ordusu savaa hemen hazrd ve askerleri gayet
iyi talim grmt.
Bylece birliklerini datma plan ve buna dair ileri
srlen sebepler Beyazdn nne konmu. Bu plan,
Beyazdn yanndaki ileri grl ve tedbirli kimselerde
ciddi endieler uyandrmasna ramen kendisi itiraz
edememi. Nasl reddedebilirdi ki? aresiz vaziyetteydi.
Emniyeti iin baka bir midi yoktu. Hayat ran ahnn ltuf ve merhametine kalmt. ahn iyi niyetin
den kukulanmak haince dncelere sahip olduu ek
linde yorumlanabilirdi. te bylece Beyazdn birlikleri
ayr ayr gruplar halinde ranllarn uygun grd
muhtelif kylere datlp yerletirilmi. Birbirlerini tek
rar gremeyeceklermi. Birka gn sonra da vaziyet
msait olduunda bu kk mfrezeler kendilerinden
stn kuvvetlerle evrilerek tamamen yok edilmiler.
Atlar, silahlar, elbise ve dier tehizatlar ganimet ola98

Safevi hanedann, iilii rann resmi dini olarak kabul eden I. Tah
maspn babas ah smail 1501de kurmutur.

177

rak katillerine datlm. Bu olaylarn meydana geldii

srada Beyazd ahn sofrasnda kendisine gsterileri
misafirperverliin zevkine varrken tutulup zincire vu
rulmu -baz kimselerin dncesine gre ahn bu
davran, yaplan alakln seviyesini daha da dr
mt. ocuklar da hapse atlm.
Arzu ettiiniz zere size Beyazd hakknda bugne
kadar duyduum haberleri bildiriyorum. leride neler
olaca hususunda kimsenin kolayca tahmin yrtece
ini de sanmam. Yine de bu konuda muhtelif dnce
ler var. Bazlar onun Babyloniaya [Irakeyn] veya iki
kralln hudutlar" zerinde benzeri bir eyalete sancak
beyi olarak gnderileceini zannediyorlar. Bakalar ise
ne ah Tahmaspa ne de Sleymana gveniyor. Beyazd
iin her ey sona erdiine gre onun ancak cezalandrl
mak zere buraya gnderileceini veya bir zindanda
aclar iinde leceini dnyorlar. ranlnn Beya
zda kar g kullanrken ne yaptn bildiini, gl
kuvvetli ve kardeinden daha iyi bir asker olan bu gen
adamn babasndan sonra tahta gemesini nlemek ve
bylece hem kendisi hem de lkesi iin skntlar yarat
masna mani olmak istediini sylyorlar. Doutan
tembel ve grtlana dkn biri olan Selimin tahta ge
mesi ahn menfaatine daha uygun decek, sulhun
salanmas ve emniyet iinde yaamas mmkn ola
cak. te ranl bundan dolay Beyazd hibir zaman
canl olarak elinden karmayacak, zindanda ldrtp
arkasndan gen adamn esarete dayanamadn syle
yecek. Zaten bu kadar derinden yaralad birinin ken
disine dost kalacan da mit edemez.
Fikirler birbirinden ok farkl. Konu nasl bir ekil
alrsa alsn, ben durumun pek tatsz olacan d-9
99

178

Muhtemelen kast edilen Grcistandaki iki krallktr, buraya en yakn

idari merkez de Erzurumdur (e.n.).

nyorum. Byle olmasn da isterim, nk Beya

zdn akbeti bizim menfaatlerimizle sk skya bal
dr. Trkler bu ii halledene kadar bize kolay kolay
silah ekmezler. imdi de efendime verilmek zere
iinde sulh artlan yazl bir mektubu gndermem
iin bask yapyorlar ve beni efendimin istekleriyle
nerdeyse mutabk olduklarna inandrmaya alyor
lar. Bu mektubun iinde neler yazl olduunu bilmi
yorum. Adet olduu zere bana bir suret vermeleri
gerekirken bundan kanmalar, bunun bir aldatmaca
olduu hissini uyandryor. Ben de mahiyetinden bil
gim olmayan herhangi bir mektubu imparatora gn
dermeyi reddediyorum. Bu hususta srarla direnmeye
ve adil olmayan sulh artlarn kabul etmeyeceini
bildiim iin, efendimi onlarn kaamak szlerle dolu
mektuplarna cevap vermek zahmetinden kurtarmaya
kararlym.
Hangi art teklif edilmi olursa olsun, sulhu geri e
virmek dmanla giden yolu ayor gibi grnebilir.
Fakat ben her eyi srncemede brakarak gelecein
neler gstereceini bekleyip grmek dncesindeyim.
Mektuplar gndermeyiimin sorumluluu imdilik be
nim srtmda, ama Beyazd olay Trklerin arzularna
uygun sonulanmazsa kendimi kolaylkla temize ka
racam sanyorum. Aksi halde iim olduka zor. An
cak makul sebepler gstererek durumu izah edebilece
ime inanyorum. Trkler kendi efendilerinin menfaat
leri iin elinden geleni yapanlara genellikle srekli kin
tutmazlar. Lehimdeki bir dier husus da sultann gitgi
de yalanmakta oluu. Paalara gre bu hal sknet ve
huzura ihtiya gsterir ve gerekmedike sultan savan
getirecei meakkate maruz kalmamaldr. Kaderimde
ar sorumluluklar ve dertler srecekmi gibi grn
yor. Bouna olmad takdirde bunlar itidal ile ta
mak gerekir.
179

Size mektup deil, bir kitap gnderiyorum. Ee

suluysam, bunda en az benim kadar siz de kabahatli
siniz. Bu vazifeyi bana siz yklediniz ve ben de sizin ri
canzla yerine getirmeye altm. Bana yaplacak tek
sulama buna itaat etmi olmamdr. Bir dostun byle
hareket etmesi de vgye layktr sanrm. Byk zevk
alarak yazdklarm okumaktan yorulmayacanz
mit ederim. Yazmaya baladktan sonra zihnimi ok
uzaklarda gezindirip sizinle yz yze konuuyormu
gibi olmak buradaki esaretimin ho gemesini mm
kn kld. nemli olmayan btn yersiz dncelerimi
iki dost arasnda teklifsizce konuurken azdan kan
szler olarak kabul etmeniz gerekir. Bu husus sohbette
olduu kadar mektuba da amildir. Kimsenin samimi
bir sohbette kesin hkmler ve itinal ifadeler kullanl
masn beklememesi gerektii gibi, bir mektupta ukala
ca tenkitler de yer alabilmelidir. nsan bir dostuyla soh
bet ederken azna ilk geleni syler. Samimi bir mektu
ba da ayn hak tannmaldr. Daha fazla dikkatli ve l
l olmak, dostluun imtiyazndan uzaklamaktr.
Mabetleri ve byk avlular ssleyerek insanlarn g
znde kusursuz olmalar beklenen abidelerin mkem
mellii, halkn evleri ve gnlk hayat iin gereksiz nes
nelerdir. te ayn nedenle benim mektuplarm da her
kesin gzleri nne serilecek bir deer tamyor; onlar
yalnz sizin ve gstermek isteyeceiniz birka dostunuz
iin yazldlar. Bilgilerle dolu olmak ve allann dn
da kalmak gibi bir iddia tamyorlar. Eer takdirinizi
kazanrlar, yani onlar keyif alarak okursanz gayeleri
ne erimi olacaklardr. Mektuplarm daha iyi bir La
tince ile ve daha zarif yazlabilirdi; bunun doruluunu
kim kabul etmez? Peki, ya en iyi yapabildiim bu ise?
Mesele istemek deil, kabiliyettir. Bugn ne bir Yunan
diyarlarndan gzel bir Latince, ne Trkiye gibi yabani
bir diyardan zarif bir slup bekleyebilirsiniz. Son ola180

rak diyeceim u: bu mektubumu hor grmezseniz,

benden Viyanaya dnme kadar yaayacam ma
ceralarm anlatan bir mektup daha alacanza sz ve
riyorum, tabii dnmem mmkn olursa. Yazdklarma
burada son vererek sizi daha ok skmak istemiyorum.
Hoa kaln.

181

Drdnc Mektup

183

Salkla dnm olmam hakkndaki tebriklerinizi, bana

kar her zaman gsterdiiniz yrekten sevgi ve iyi niye
tin bir dier delili olarak memnuniyetle aldm. Yklendi
im vazifenin geriye kalan hikyesini, son mektubumdan
itibaren meydana gelen hadiseleri ve elendirici olaylar
nakletmek hususunda siz ekselanslarna verdiim sz
unutmadm. Yklendiim bu mkellefiyetin tamamen
farkndaym. Szmde durmamay ve sizi oyalayarak g
veninizi kaybetmeyi aklmdan bile geirmem. Bu nedenle
son yazdklarmdan sonra olan nemli nemsiz, ho ve
ya ciddi ne varsa ite size burada anlatyorum - tabii da
ha nce de olduu gibi hatrlayabildiim her eyi. Korka
rm ho olmayan bir haberle balayacam.
Cerbe deniz muharebesi
Beyazdn bana gelen felaketler ve zindana atlnn
yaratt zntlerin tesirinden henz kurtulmaktayken
ayn ekilde tatsz bir haber ok canmz skt. Trk do
nanmasnn Meninx veya imdiki adyla Cerbeye100
100 Bu ada Tunus aklarndadr. 1559 sonlarnda Sicilya Genel Valisi olan
Medina Dk dier talyan devletlerinden kuvvetlerin de aralarnda ol
duu bir filo ile Akdenizi istila eden korsanlarla savamak zere yelken
aar. Cerbe adasn komuta merkezi olarak igal eden Trk donanmas
aniden ortaya karak adaya saldrr ve Hristiyan donanmas Trklerin
elinde gelmi gemi en byk yenilgisini yaan Busbecqin bu olay hak
knda gvenilir ve doru bir kaynak olmas gerekip nk naklettikleri
ni phesiz stanbula getirilen esirlerden bizzat dinlemi olmalyd.

185

yapt seferin sonucunu spanyollarn o blgedeki ba

arlarna gvenerek bekliyorduk. Adann Hristiyanlar
tarafndan ele geirildiini, buradaki eski kaleye yeni is
tihkmlar yaplarak asker yerletirildiini iitince, byle
gl ve byyen bir imparatorluun hkimi olan S
leymann bu haysiyet krc duruma tahamml etmesi
beklenemezdi. Dolaysyla dini balarla kendisine ya
kndan bal bu lkenin yardmna komak iin donan
masn gndermeye karar verdi. Bana da amiral ola
rak Piyale Paay tayin etti.
Gemilere ok sayda sekin askerlerden meydana
gelen kuvvetler bindirildi. Ancak askerler yolun uzak
l ve dmann hretinden dolay endie iindeydi.
Gerek eskiden gerekse yakn gemiteki savalarda s
panyollarn kazand tecrbeler ve elde ettikleri eref
li baarlar Trklerin hafzasnda derin izler brakm
t. mparator Charles hatrlyorlar, babasndan teva
rs ettii tahta ve cesarete sahip olan Kral Philip hak
knda her gn haberler alyorlard. Trk askerlerinin
duyduu endie o kadar bykt ki, ou stanbula
dn olmayan mitsiz bir maceraya srklendikle
rini dnyor, yola kmadan vasiyetlerini hazrlyor
lard. Btn ehir heyecan iindeydi. Herkesin, gide
nin de kalann da bu seferin sonu hakknda ciddi en
diesi vard.
Buna ramen donanma uygun rzgrlardan faydala
narak bizim kuvvetlerimize apansz saldrm. Trk ge
milerinin bu hi beklenmedik gelii yle bir panik ya
ratm ki, spanyollar ne savaacak cesareti bulabilmi
ler ne de kaabilecek kadar akl. Sadece savaa hazr
birka kadrga kurtuluu savumakta bulmu. Dierleri
ise kmldayamam bile -s sularda paralanm veya
dman tarafndan kuatlp batrlmlar. Askeri ku
mandan olan Medina Dk, donanmann amirali Giovanni Andrea Doria ile birlikte kaleye snm. Gecenin
186

erken saatlerinde karanlktan yararlanarak krekli bir

kaykla dmann nbeti gemilerine grnmeden geip
Sicilya sahillerine ulamlar.
Piyale zafer haberini duyurmak zere stanbula bir
kadrga gnderdi. Bu tekne tad haberin nemini
vurgulamak iin arkasna bal bir bayra denizde srklyordu. Trklerin anlattna gre bu bayrakta
han stne sann armha gerili bir resmi iziliymi.
Kadrga limana girince Hristiyanlarn yenildii haberi
ehre arabuk yayld. Trkler byk zaferleri iin
birbirlerini kutluyorlard. Kapmn etrafna da kalaba
lk gruplar topland. Adamlarma spanyol donanma
snda kardeleri, akrabalar veya dostlar olup olmad
n alayc bir dille soruyorlar, eer varsa yaknda on
lara kavuacaklarn sylyorlard. Kendi yiitliklerini
gklere karp bizim korkaklmz aalamaktan
hi yorulmadlar. spanyollar da yenildikten sonra
bize kar duracak bir g kald m ? diyorlard.
Adamlarm da bu alayc szleri zntyle dinlemek
zorunda kalyordu. Olanlar Tanrnn takdiriydi. Hi
bir ey bunu deitiremeyecei iin katlanmak gereki
yordu.
Tek midimiz iindeki byk askeri kuvvetle hl s
panyollarn elinde olan kaleydi. Buras kt havalarn
balamasna veya dmann herhangi bir baka nedenle
kuatmay kaldrmasna kadar belki dayanabilirdi. An
cak duyulan korku bu midi bastryordu, zira baar
genellikle yenilenden deil yenenden yanadr. Gerekten
de byle oldu. Kuatlanlarn yiyecei ve bilhassa suyu
olmadndan sonunda kaleyi ve kendilerini teslim et
miler. Birliklerin byk cesarete ve askeri hrete sahip
komutan Don Alvaro de Sande daha fazla dayanama
yacan anlaynca birka kiiyle kaleden karak Sicil
yaya gemek dncesiyle kk bir tekneyi ele geir
mi. Savalarda kazand itibar, teslim olarak lekele187

mek istemiyormu. Kalenin dme nedeni kendisi dn

da herhangi bir kimseye yklenebilirmi. Bu hareketi
nin sonucu olarak kale dman eline gemi. Kapal
kalmas artk faydasz olan kaplar askerler daha yu
muak bir muamele mit ederek amlar. Don Juan d(
Castella korumakla grevli olduu burcu terk etmemi;
ve yaralanarak esir dene kadar arpm.
spanyollar kaleyi her trl ihtiya malzemesinder
ve daha da kts yardm gelecei midinden yoksun
olarak byk fedakrlkla aydan fazla savunmular
d. Scak iklim artlarnda hibir ey susuzluk kadar ac
ektirmez. Kalede su dolu byk bir sarn olmasna
ramen, bu ok sayda askere yetmiyormu. Bu nedenle
herkese ancak lmeyecek kadar su verilmekteymi. As
kerin byk bir ksm deniz suyunu imbikle damtarak
tuz seviyesini byk lde dryor ve hakkna d
en suya katyormu. Onlara bu imbik usuln usta bir
kimyac gstermimi. Ancak hepsi byle bir imkna
sahip olmadndan birou da lmek zere yerde yar
baygn yatyor ve srekli olarak su diye sayklyormu. Biri onlara acyp azlarna biraz su damlatsa di
rilip oturuyorlar ancak suyun tesiri geince tekrardan
yere serilip can ekiiyorlarm. arprken veya ila
yokluundan ve hastalktan lenlere ilaveten pek ou
da bu ssz yerde byle can vermi.
Hristiyan esirlerin stanbula girii
Muzaffer donanma esirler, ganimetler ve ele geirilen
teknelerle birlikte Eyll aynda stanbula dnd. Trkler iin bu ne kadar mutlu bir olaysa biz Hristiyanlar
iin de o kadar znt verici ve ktyd. Donanma ilk
gece stanbul aklarnda demirledi. Bylece ertesi sa
bah daha byk bir debdebe ve daha kalabalk bir kar
lama ile limana girmi olacakt. Sleyman limann gi-

188

riinde, stunlar bulunan ve saray bahelerinin uzants

olan mevkie inmiti. Donanmann geliini ve gemilerde
tehir edilen Hristiyan esirleri daha yakndan grmek
istiyordu. Don Alvaro de Sande ile Napoli ve Sicilya
donanmalarnn amiralleri Don Berenguer de Requesens ve Don Sancho de Leyva, amiral gemisinin k g
vertesinde duruyorlard. Ele geirilen kadrgalar da e
kilerek geliyordu. Trk teknelerine kyasla daha kk,
ekilsiz ve adi grnmeleri iin olacak, krekleri alnp
kpeteleri sklm, sadece birer gvdeden ibaret b
raklmlard.
Bu karlamada Sleymann yzn grenler all
mn dnda bir gurur ifadesi sezmediklerini sylyor
lard. Ben de iki gn sonra kendisini ibadete giderken
grdmde ehresindeki ifadenin deimemi olmas
dikkatimi ekti. Yzne ayn sertlik ve hzn hkimdi.
Sanki kazanlan zaferle ilgisi yokmu, yeni ve beklenme
dik bir ey olmam sanrdnz. Bu yal adam kaderin
getirdii her eye tevekkl gsteren yle kat bir yree
sahipti ki, btn vglere kar heyecansz grnyordu.
Birka gn sonra esirler saraya getirildi. Alktan ya
r l gibiydiler. ounun ayakta duracak hali yoktu,
pek ou fenalap baylyordu. Bazlar da nerdeyse l
mek zereydi. Etraf kendilerine glsn ve maskara ol
sunlar diye zrhlar ters veya gln ekillerde giydiril
miti. Her tarafta Trklerin, aalayc ve dnyann h
kimi olduklarn haykran sesleri ykseliyordu. Artk spanyollar da malup edildikten sonra korkacaklar
hangi dman kalmt ki?
Bu sefere iyi tandm yksek rtbeli bir Trk suba
y katlm, Napoli donanmasnn kraliyet sanca onun
eline gemiti. Sancan zerinde btn spanya eyalet
lerinin armalar ve imparatorluk kartal vard. Kendisi
nin sanca Sleymana takdim etmek niyetinde oldu
unu renince buna mani olup onu elde etmeyi vazife
189

bildim. ki adet ipekli elbise hediye ederek alm am zor

olmad. Bylece V. Charlesn erefli sembolnn bir
m alubiyet hatras olarak dm an elinde kalm asn en
gelledim.
Sz ettiklerimden baka esirlerin arasnda soylu aile
lere m ensup iki subay vard: D on Berengerin dam ad
Don Ju an de C ardona ile M edina D iiknn olu D on
G aston. Bu kincisi henz gen bir delikanl olm asna
ramen babasnn ordusunda yksek bir rtbeye sahip
ti. Don Ju an bir yolunu bulup byk bir mebla para
vaat ederek hl Cenevizlilerin elinde olan Sak zda
saklanm ay salam t. Hatr saylr bir fidye alm ak
midiyle G aston u gizlemek fikri Piyalenin akln elmiti, ancak bu dncesi az kalsn bana ciddi bir fe
laket getirecekti. Bir ekilde bunu renen Sleyman
fevkalade fkelenmiti. R stcm in tahrikiyle G aston u
sakland yerde bularak Piyaleyi sust yakalayp ce
zalandrm ak iin byk aba sarf etti. Ancak G aston
aniden lnce btn gayretleri boa kt. Bazlar buna
vebann sebep olduunu sylediler. Daha kuvvetli bir
ihtimal ise, kendisine kar delil olarak ortaya km a
m as iin, G aston un lmn Piyalenin tertiplemi ol
masyd. O lunun lm babasnn adam lar tarafn
dan inceden inceye aratrldysa da gerek renileme
di. H erhalde Piyale kendini emniyete almak iin onu
ortadan kaldrmay uygun bulmutu. Her neyse, Piyale
uzun zam an korku iinde yaad ve stanbul civarna
yaklam ad. M uhtelif bahaneler ilen srerek emrindeki
birka tekneyle Ege adalar arasnda doland ve bylece
kzgn efendisinin gznden uzak kald. Aksi halde h a
yatnn sona ereceini biliyordu; zindana atlacak ve
kendini savunm aya zorlanacakt. A ncak Sleyman ba
harem aasm n ve olu Selimin yalvarm alaryla yum u
ayarak onu affetmiti. Bununla ilgili olarak syledikle
rini size nakletmekten memnuniyet duyuyorum: ledi-

190

liir I hristiyn kiilc.

191

i feci gnahtan dolay ben kendi hesabma onu affedi

yorum. Ancak bu dnyadaki hayat sona erince dilerim
ki sularn adil hkimi olan Tanr ona hak ettii cezay
versin. te Sleyman hibir suun cezasz kalmayaca
na byle inanyordu.
Don Juan de Cardona ise anslyd. Kz kardeiyle
evli olan AvusturyalI Baron Adam de Dietrichsteinn
abalar sayesinde, benim de kefaletimle Ispanyaya
dnmesine msaade edildi.
De Sande Dvana, yani paalarn meclisine karl
dnda Rstem ona kendi topraklarn savunmaktan
aciz olan efendisinin nasl olup da bir baka hkmda
rn topraklarna saldrdn sordu. O da yorumda bu
lunmaya hakk olmad, vazifesi icab efendisi tarafn
dan verilen emirleri sadakatle yerine getirdii, fakat ta
lihin kendisine glmedii cevabn verdi. Sonra da yere
diz kp kars ve ocuklar olduunu syleyerek S
leymandan onlarn uruna hayatnn balanmasn
dilemeleri iin yalvard. Rstem, efendisinin merha
metli olduunu ve hayatn kurtarmay mit ettiini
bildirdi. Sonra da Sandenin Karadeniz Kalesine101
gnderilmesi iin emirler verildi. Ancak gidiinden ksa
sre sonra geri getirildi. Bunun tek nedeni, daha nce
de bahsettiim ba haremaasnn onu grmemi ol
mas ve bunu istemesiydi. Kendisi sultan zerinde b
yk tesir sahibiydi. De Sandenin dndn grenler
ok cesur diye bilinmesine ramen dehetli bir heyeca
na kaplm olduundan sz ediyorlard; affn redde
uradndan ve idam edilmek zere geri getirildiin
den korkuyordu.
Bahsetmi olduum dier esirler, adna bazen Galata
denen Perada hapsedilmilerdi. Bunlarn arasnda Don
101 Latince metinde yazarn ya da yayncnn hatas olarak maris rubri
yani Kzl Deniz olarak geiyor.

192

Sancho de Leyva ile iki olu ve Don Berenguer de bulu

nuyordu. Orada olduklarn, ektikleri mahrumiyet ve
strab duyunca onlarn yardmna komay vazife bil
dim. zntm ve elimden gelen yardm vaat ettiimi
sylesinler diye baz kimseler yolladm. O gnden sonra
evim esirlere ak oldu ve onlara gcm dahilinde hiz
met etmekten geri durmadm.
Esirlere destek
Trkler esirlerine su ve ekmek vermekle ihtiyalarm
yeterince saladklarn sanrlar. Onlarn yana, salk
durum una, alkanlklarna ve mevsim artlarna
nem vermezler. Sal yerinde olana da, hastaya ve
ya hastal yeni atlatm yahut zayf veya din, yal
veya gen olana da ayn ekilde davranrlar. Dolaysy
la esirlerin muhtelif ihtiyalarna el uzatmam iin
nmde geni bir saha almt. Hastalarn ou hali
cin kar yakasnda, Bizansn tam karsnda bulunan
Peradaki bir camide yatyordu. Trkler bunlara mit
siz, hatta nerdeyse lm gzyle bakyorlard. Zaten
ya hastal srasnda yahut iyilemeye yz tutmuken
gereken gday alamamak yznden -biraz orba veya
itahn amak vastasyla kaybettii gc kazandra
cak bir eyler verilmemesinden dolay ou hayatm
kaybetti. Bunu iitince Perada oturan bir arkadamla
her gn birka koyun aldrp bunlar evinde kaynatt
rarak hastann salk ve nekahet durumuna gre baz
larna etin suyunu dierlerine de etleri dattrdm. Bu,
ouna faydal oldu.
Hastalar iin yaptklarm bunlard. yi durumda
olanlarn istekleri baka trlyd. Evim sabahn ilk
saatlerinden itibaren akama kadar eitli sorunlar
iin yardmma mracaat edenlerle dolup tayordu.
Mkellef sofralara alm olanlar her gn verilen ba-

193

yat siyah ekmei yemek istemiyor, buna katk olarak

bir eyler alabilmek iin imkn aryorlard. Kimileri
de sudan baka bir ey imedikleri iin yediklerini
hazmetmediklerinden ikyet ederek biraz olsun a
rap istiyordu. Kimileri de topran stnde yatmak
zorunda olduklarndan gecenin souuna dayanam
yor, bunlara battaniye temin etmek gerekiyordu. Ki
mileri ise giyecee ve ayakkabya muhtat. Hemen
hepsi gardiyanlardan grdkleri acmasz muameleyi
yumuatmann ve anlayl bir hale getirmenin arele
rini aryordu. Bu sorunlar halletmenin tek yolu ise
parayd. Dolaysyla benden srekli olarak para isti
yorlard. Onlar iin birka altn sikke harcamadm
gn yoktu.
Rahatsz olmama ramen btn bunlara tahamml
mmknd ve beni de ykmyordu. Endie ettiim da
ha ciddi bir mesele ise benden ykl miktarda dn
paralar talep ederek bunlarla fidye karl kurtulma
larnda kefil olmam istemeleriydi. Her birinin taleple
ri birtakm zel sebeplere dayanyor, hepsi de kendi
sorununun daha nemli olduunu gstermeye al
yordu. Biri asaletini ve ilikilerini veya akrabalarnn
sahip olduu yksek mevkileri, bir dieri igal etmi
olduu makam ve hizmet grd uzun yllar ne
sryordu. Bir bakas da lkesindeki servetini ve bor
cunu derhal deyebilecek imknlarn anlatyordu.
Cesaretinden ve ne kadar mkemmel bir cengver ol
duundan bahsetmeyen yok gibiydi. Tek kelimeyle,
her birinin benden yardm talebi u ya da bu sebebe
dayanyordu. yi niyetleri ve borlarna sadakatleri so
rulduunda bundan hi endie etmememi sylyorlar
d. Kendilerine bu kadar byk yardmlarda bulunan,
canlarn ve hrriyetlerini borlu olduklar, onlar l
mn penesinden kurtaran birini kayglar iinde bra
kp paraca ziyana uratmaktan daha byk bir hak194

sizlik olur mu, diyorlard. u ekilde yaptklar taleple

ri duymak ok zcyd: Eer elimde hazr 200 al
tn sikke olmazsa mahvolurum. Beni ya Asya ilerine
gnderirler ya da bir kadrgada kle olarak nereye git
tiimi bilmediim yerlere srklenirim. Hrriyetime
kavuma ve yurdumu grme midim ebediyen kaybo
lur. Eer siz kefil olursanz, bu paray temin iin yete
rince mal vermeye hazr bir tccar var. Genelde gs
terdikleri teminat bundan ibaretti, ancak syledikleri
nin doru olabileceini dndke kaytsz kakm
yordum. Yardm eli uzatlmazsa ounun bir ekilde
can verecei muhakkakt. Onlara destek olmak iin
ortada benden daha iyi imkna sahip veya tesir edebi
lecekleri hi kimse yoktu.
Beni suladnz ve kimseye gven olmaz dediinizi
duyar gibiyim. Ancak size sormak isterim: felakete bu
kadar yaklam birinin kurtarldktan sonra cannn
karln demeyecek kadar nankr olaca dnle
bilir mi? Belki biri veya ikisi, istemediinden deil, im
kn olmadndan bu duruma debilir. Eer byle
olursa znt duymam, zira drst bir insana yaplan
iyilik hibir zaman bouna deildir. ou verdii sz
phesiz tutacaktr.
Hristiyanlarn denizdeki malubiyeti ve ardndan
Beyazdn urad felaket nedeniyle Trklerin daha
ok kstahlaarak bana teklif ettikleri sulh artlarnda
zorluklar karacandan endie duymaktaym. Btn
bu talihsizliklerin stne bir de zel bir sorun ilave oldu
-hane halkmda veba grld ve en sadk hizmetkrla
rmdan birini alp gtrd. Bu olay hastaln sirayetin
den korkan dierleri arasnda panik yaratt. Size bunun
kadar nemli olmasa da yine ciddi saylacak bir dier
endie veren husustan bahsettikten sonra tekrar veba
konusuna dneceim.

195

Yalandka sofulaan sultan

Sultan dini vecibelerine, ksacas batl itikatlarna gn
be gn daha nem verir oldu. Erkek ocuklardan mey
dana gelmi bir koronun kendisi iin ald ve syledi
i arklardan byk zevk alrd. Fakat ermi bir kad
nn (yani mbarek yaam tarz ile n yapm yal bir
kadn) ie karmasyla bu son buldu. Kadn, eer sul
tan bu elenceden vazgemezse teki dnyada ceza g
receini sylemi. Sleyman da kadnn tesiri altnda
kalarak btn mzik aletlerini paralatp atee attrm
-onlarn altn ve deerli talarla sslenmi olmasna al
dr etmemi bile. Sultan deti olduu zere yemeini
gm sahanlarda yerdi. Fakat birisi bunu hatal bul
mu olmal ki imdi sadece toprak anaklar kullanyor.
Bundan baka, ehirde ar derecede arap iilmesi
ni ho grmeyen biri Peygamberin buyruklarna pek
nem verilmediini ileri srerek sultan vesveselendirdi. Esasen Hristiyanlar ve Yahudiler iin getirilmesine
ramen bu yzden bir ferman yazlp arabn stan
bula sokulmas yasakland. Bizler sadece su imeye
alk olmadmz iin bu ferman beni ve maiyetimi
ok yakndan ilgilendiriyordu. stanbul surlarndan
ieri girmesi yasaklanrsa arab nereden bulacaktk?
Hem srekli ektiimiz sla hasreti hem de mzakerele
rin ne ekil alaca hususunda uzayan belirsizlik, yedi
imizde itiimizde byle yeni bir deiiklik olmasayd
bile bizi gten drmeye zaten yetiyordu. imdi orta
ya kan bu durum pek oumuzun salna zarar ge
tirmeden devam edemezdi.
Tercmanlarma talimat vererek Dvandaki paala
ra halimizi srarla anlatmalarn ve eski haklarmza ria
yet edilmesi ricamz nakletmelerini syledim. Fikirler
muhtelifti; bazlar suyla yetinmemiz dncesindeydi.
Komularnz size arap getirildiini grrlerse ne der
ler, diye soruyorlard. Onlarn araba el srmesi katiyet
196

le yasakt. Nasl olur da Hristiyanlarn istedikleri ka

dar arap imelerine ve kokusunu her tarafa yayarak
btn ehri kirletmelerine msaade edilebilirdi? stelik
beni ziyarete gelen Mslmanlar evimden karlarken
le gibi arap kokuyorlarm. Btn bu iddialar talebi
mizi nerdeyse rtyordu. Sonunda salahiyetini biz
den yana kullanan baz paalarn dncesi galip geldi.
Yeme ime detlerimizin urad bu deiiklie katlan
mann imknsz olduu, bunun yznden oumuzun
hastalanaca ve lecei kanaatine vardlar. Bu nedenle
bir tarih tespit etmemizi ve o gnn gecesi istediimiz
kadar arab ehrin deniz tarafndaki surlarda en msa
it olacan dndmz kaplardan birine getirebile
ceimizi bildirdiler. Tespit edilen gece orada hazr bu
lunduracamz atlar ve arabalarla araplar sessizce
meknma tayabilecektik. te eski hakkmz bu ekil
de tekrardan elde etmi olduk.
arap imek yasak, zm yemek deil
Baz Rumlar sultann bu kararn kurnazca bir davra
nla sarsmay dnmler. Kendisinin zm balar
olan bir yerden geeceini renince bir araya toplanp
ba ktklerini kklerinden skmler. Bunlarn bir
ksmn yolun stne bir ksmn da arabalara ymlar.
Sultan oraya varnca neler olduunu merak ederek dur
mu. En yakndaki adamlara seslenerek ne yaptklarn
sormu. Onlar da kendisinin arab yasaklayan emrin
den dolay artk ie yaramayacaklar iin ktkleri sk
tklerini, bunlar yakacak olarak kullanacaklarn sy
lemiler. Bu cevaba karlk Sleyman yle demi:
Hata ediyorsunuz, maksadm yanl anladnz. Ben
arap iilmesini yasakladm, zm yemeyi deil. zm
Tanrnn insana bahettii en asil meyvelerden biridir.
Taze zm suyunun keyfine varmanza hibir mani

197

yoktur -ayet onu flarda saklayp o zararl icatlar

nzla doru olan ekilde imekten saptrmaya kalkmaz
sanz. Elmadan arap yaplmyor diye elma aalarn
skmek mi lazm? Budalalar, bu iten vazgein de size
nefis meyveler veren balara dokunmayn. te Rumla
rn kurnazl bylece hibir ie yaramam.
Veba
imdi benim eve de bulaan vebaya tekrar dnmek isti
yorum. Bana sirayetini nlemek dncesiyle bu hasta
lktan kamak iin Rsteme haber gnderip baka bir
yere naklime msaadesini istedim. Rstemin tabiatn
bildiimden bu adm atmakta biraz tereddt etmitim.
Ancak bunu hem kendimin hem de maiyetimin sal
n ihmal ettiim dnlmesin diye de yaptm. Rstem
bu hususu sultana arz edeceini bildirdi ve ertesi gn
efendisinden ald u cevab yollad: Maksadm ne idi,
yoksa kamay m dnyordum? Bu illetin Tanrnn
oku olduunu ve takdir edilen hedeften amadn bil
miyor muydum? Onun menzili dna kmak iin nere
ye saklanabilirdim ki? Eer Tanr beni yok etmek isti
yorsa kamak veya saklanmak beni kurtaramazd. Ka
derden kamann faydas yoktu. u srada onun da evi
vebann ortasndayd, buna ramen kendisi bir yere k
mldamyordu. Ben de ayn ekilde olduum yerde kal
sam daha iyi ederdim. te bylece lmn kol gezdii
o vebal evde yaamaya mecbur oldum.
Aradan ok gemeden Rstem bir dem sonucu ha
yatn kaybetti. Yerine vezir payesine erimi paalarn
kincisi olan Ali geti.102 Ali akll ve anlayl bir
Trkt -eer byle Trk varsa. Kendisine yeni maka102 1561-1565 dneminde sadrazamlk yapan Semiz Ali Paa (e.n.).

198

m iin tebriklerimi ve hediye olarak gzel bir ipekli

kaftan gnderdim. Bana yollad nazik cevabnda ken
disini her hususta dost bilmemi ve her neye ihtiyacm
olursa hi ekinmeden mracaat etmemi bildirdi. Dav
ranlar da bu szleriyle tamamen ahenk iindeydi. Bir
zaman sonra veba ev halkna tekrardan srayp, Tanr
adna salmz iin en ok gvendiimiz kiiyi aramz
dan alnca Ali ile ilk tecrbemi yaadm.
Kendisine haberci yollayarak daha nce Rsteme
yaptm mracaat tekrarladm. Bana dilediim yere
gitmem iin msaade ettiini, fakat sultana da bavur
mann akllca olacan bildirdi. Zira sultan serbeste
dolaan adamlarma tesadf ederse kendisinin haberi
olmadan mekn deitirmi olmama kzabilirdi. Her
hangi bir hususun sultana sunulu tarzna bal olduu
nu syledi. Dolaysyla kendisi bunu o ekilde arz ede
cekmi ki muvafakatini alacamdan kuku duyma
mam gerekirmi. Ksa bir sre sonra da nereye istiyor
sam gidebileceim haberini gnderdi.
En uygun yer Prinkipo adas [Bykada] grnyor
du. Buras ehirden tekneyle drt saatlik mesafedeydi ve
stanbul yaknndaki birok kk adann en gzel ola
nyd. Adada iki ky vard, dier adalarda ise sadece
tek bir ky bulunuyordu veya hi ky yoktu.103
Ecelin srtmz en ok dayadmz kiiyi aramzdan
aldn sylemitim. Bu ahs doktorumuz William
[Quacquelben] idi. Kendisi uzun gurbet dneminde be
nim deerli ve sadk dostum olmutu. Fidye deyerek
bir adam kurtarmtm, fakat vebal olduunu bilmi
yordum, bu sonradan ortaya kt. William onu tedavi
ye urarken gereken tedbirleri almam ve bu ldr
c zehir ona da bulamt. Bir yerde veba grld
103 Osmanl dnemi boyunca stanbulda kan byk salgnlar srasnda
Adalar en ok tercih edilen snak olmulardr (c.n.).

199

zaman bunun gerek tehlikeden daha ok panik yaratt

dncesindeydi. Ona gre bu gibi zamanlarda bili
nen baka hastalklar da ortaya kar fakat bunlar, pa
nik nedeniyle veba sanlarak her bana veba gzylf
baklrd. Kendisinde veba belirtileri olmasna ramen
buna hi ihtimal vermedii iin hastal gizli kald. Ar
dndan yle bir iddetle patlak verdi ki, nerdeyse hen2
yardmna koanlarn kollar arasnda ruhunu teslim et
ti diyebilirim. O zaman bile onu vebaya tutulmu oldu
una inandrmak mmkn olmamt.
lmnden bir gn nce saln sormak iin biri
ni gnderdiimde iyi olduunu bildirerek eer mm
knse gelip kendisini grmemi istemiti. Uzun sre ya
nnda kalmtm. Bana ne kadar ar bir hastalk geir
diini anlatmt. Hisleri ve bilhassa grme kabiliyeti c
kadar zayflam ki kimseyi tanyamyormu. Neyse bu
durumu gemi ve btn hislerine tekrardan kavu
mu. Sadece rahat nefes alp vermesine mani olan bir
nezle kalm. Bundan da kurtulursa hemen iyileecek
mi. Yanndan ayrlrken gsnde bir eit apse oldu
unu sylediklerinden bahsettim. nkr etmedi ve ya
tak rtsn aarak bana apseyi gsterdi, fakat onu
hi rahatsz etmediini, ilk defa giydii bir yelein sk
lndan dm yerlerinin buna sebep olduunu ileri
srd. Evimde det olduu zere, o gece yannda kalp
yardmc olmak iin iki hizmetkrm odasna gittiler.
Williama temiz bir gmlek giydirmeye hazrlanrlarken plak vcudundaki pembe bir leke kendisinin de
dikkatini ekti. Bunun bir sinek sr olduunu syle
diler. William daha baka ve daha byk lekelere de
rastlaynca Bunlar sinek sr deil, yaklaan l
mn habercisi dedi ve btn geceyi Tanrya dua edip
ncilden okunanlar dinleyerek geirdi. Sabaha kar
da Tanrnn merhametine snmann huzuru iinde
hayata veda etti.
200

ok sevdiim ve gvendiim bir dostu ite byle

kaybetmitim. lim dnyasnn kayb da ayn derecede
byktr. ok eyler grm, renmi ve herkesin fay
dalanmas iin bir gn yaymlamak dncesiyle bir
hayli not tutmutu. Ne yazk ki lm bu gzel arzusuna
mani oldu. Dostumun sadakatine ve tecrbesine o ka
dar ok gveniyordum ki yaadmz buhran geip de
dnmeme msaade edilseydi onu stanbulda yerime b
rakmak hususunda tereddt etmezdim. lmnden
sonra ilerim sanki iki kat artt. imdi onsuz dndm
iin varlmn bir ksmn ardmda brakm gibi hisse
diyorum. Tanr bu iyi insann ruhuna huzur versin.
Ona bir ta diktim ve zerine layk olduu deerlere a
hit olduumu ifade eden birka cmle kazttrdm.
Bykada
aym byk bir mutluluk iinde geirdiim adadan
imdi tekrar bahsetmek istiyorum. Buras kalabalktan
ve grltden uzak pek sakin bir yerdi. Adada pek az
Rum vard. Ben de onlarn yannda kalacak bir yer bul
dum. Neyse ki burada kendimi nasl elendirdiimi de
vaml gzetleyen tek bir Trk yoktu. Olduka altm
Trk hizmetkrlar da bana karmyorlard. stediim
her yere gitmekte ve adalarn arasnda yelkenli ile do
lamakta serbesttim. Adada birok muhtelif cinslerden
bitkilere rastladm; lavantalar, dikenli mersinler ve sai
re. Deniz trl balklarla doluydu. Bazen olta bazen de
a ile balk tutmay denedim. Rum balklardan kayk
bulmak mmknd. Bana yardmc olmalar iin bedeli
karlnda onlardan faydalanyordum.
evresi gzel manzaral ve sularnda mebzul balk
olacan tahmin ettiim yerlere gidiyordum. Bazen
atall bir mzrakla uraarak berrak ve s sularda s
vmaya alan bir yengeci veya stakozu vurup kaya
201

almak pek keyifliydi. Ama en zevkli ve verimli olan dip

a veya salma a ile balk tutmakt. Balklar bol balk
olduunu tahmin ettikleri bir yeri tespit ettikten sonra
burasn geni bir alan kuatacak ekilde dip a ile e
virttim. A iki ucuna bal halatlarla sahile ekiliyordu.
Balklar rksn ve derin sulara kamasn diye balklar
halata st yaprakl dallar dolamt. A iki ucundan
ekilince balklar dar bir keye toplayor ama kadere
teslim olmuyorlard. Her biri insiyaki olarak kurtulma
areleri aryordu. Bazlar cesaretle srayp an stn
den atlayarak kamaya alyor, bazlar da aa dolan
mamak iin kendini kuma gmyordu. Balklarn bir
ksm da kaln rg ipleri kemirme abasndayd. Bun
lar daha ziyade karagz ve mercan gibi gl dileri
olan cinslerdi. Gayeleri ipi yeterince kemirip bir tanesi
nin geecei kadar bir delik amakt. Ardndan btn
sr bu ncy takip ediyor ve balklara bir ey kal
myordu. Byle olabileceini syledikleri iin kamala
rndan korkarak elimde bir srkla kayn ba tarafnda
durup a kemirmeye alanlarn enelerine vuruyor
dum. Gsterdiim bu aba yanmdakiler iin ok elen
celiydi. Yine de pek aznn kamasn engelleyebildim.
Balk bile tehlike an gelip attnda ok kurnaz olabi
liyor. Buna ramen dier cinslerden bir hayli balk tu
tuldu -iskorpitler, kaya balklar, deniz levrei, kikla ve
karagzler. eitli balklarn bir arada grnts pek
ho bir manzarayd. Onlarn isimlerini ve hususiyetleri
ni renmek byk keyif veriyordu. Akam olunca ka
yn burnunu defne dallarndan elenklerle ssleyip
konak yerimize ganimetlerle ykl olarak dndm. Er
tesi gn bunlarn bir ksmm Ali Paa ve maiyetine gn
derdim. Bana hediyeyi byk memnuniyetle kabul etti
ini bildirdi.
Havamn durumu denize almama mani olduu za
manlar nadir bulunan veya hi tanmadm bitkiler
202

arayarak vakit geiriyordum. Bazen de idman yapm

olmak iin yanma Fransisken mezhebinden bir keii
alp adann etrafn dolardm. Tombul olmasna ra
men gen kei kolay kolay yorulmazd. Kendisi Peradaki bir manastrdan bana refakat iin gelmiti. Bir
defasnda snmak iin admlarm aarak yrdm
de bana yetimekte zorland. Burnundan soluyup Bu
aceleye ne lzum var? dedi. Kamaya m alyoruz
yoksa birini mi takip ediyoruz? nemli mektuplar m
tayoruz yahut birisine haberci olarak m kiralandk?
Sonunda stndekiler terden srlsklam oldu ve arka
snda, kalkan bal kadar byk bir leke olutu. Eve
dnnce etraf feryat ve figanlarla doldurarak kendini
yatan stne atp yorgunluktan bittim, dedi. Size hi
zarar dokunmam birini perian etmek uruna neden
bu kadar acele ettiniz? diye de sordu. Ancak st ste
davet ettikten sonra sofraya gelebildi.
Zaman zaman stanbul ve Peradan dostlarm ile
Alinin hane halkndan baz Almanlar ziyaretime geli
yordu. Veba salgn azalyor mu diye sorduumda ara
larndan biri Hi kukusuz dedi.
Peki, gnde ka kii lyor? diye sordum.
500 kadar.
Aman Tanrm, diye bardm, buna ramen ba
na hi kukusuz diyorsunuz. En kt dneminde ka
kii lyordu?
1000 veya 1200 dolaynda diye cevap verdi.
Trkler vebaya kar kaytsz kalmalarn ve bu has
talktan korunmalarn engelleyen bir dnceye sahip.
nsann ne zaman ve ne ekilde leceinin Tanr tarafn
dan alnlarna yazlm olduuna inanyorlar. Bundan
dolay bir kimsenin kaderinde lmek varsa bundan kur
tulmaya almas bounadr, eer yoksa o zaman kork
mas budalalktr. te bu dnceyle vebadan len biri
nin elbisesini, arafn henz zerinde hastann teri ku203

rumadan ellemekten kanmazlar hatta bunlarla yzle

rini bile silerler. Eer Tanr bana lm takdir ettiyse
leceim, etmediyse bir zarar gelmez derler. te salgn
bylece her yan sarm ve baz ailelerin tamamn silip
sprmt.
Adalarda yaarken Halkidek [Heybeliada] manas
trn banda olan Metropolit Metrophanes ile tantm.
yi yetimi ve bilgili biriydi. Latin ve Rum kiliselerinin
birlemesinden yanayd. Bu nedenle bizim kilisemize
bal olanlar murdar ve Tanrya saygsz addeden din
dalar ile ayn fikirde deildi -her insan kendi dnce
tarznn en mkemmeli olduundan ylesine emin ki!
Paalardan bazlar nerdeyse iki aydr adada oturup
uzun zaman ortada grnmeyiimden rahatsz olmu
lar. Bundan Aliye bahsederek ona ehre dnmemin
daha uygun deceini sylemiler. Ya kamaya kal
karsam ne olacakm? Elimde kamam mmkn kla
cak tekneler bulunduuna, bundan istifade edecek im
kna sahip olduuma dikkat ekmiler. Ali de onlara
endie duymamalarn, benim iyi niyetimden phesi
olmadm sylemi. Yine de bunlar anlatmas iin ba
na bir avu yollad. Gelen adam hi belli etmeden et
raf kolaan etti. Kamaya niyetli olduuma dair hibir
emare bulamaynca benden bir hediye ve bir de Alinin
gsterdii itimada aykr bir davranta bulunmayaca
mdan emin olmasn bildiren mektubumu alarak
dnd. Bylece adadaki ikametim nc ayma girmi
oluyordu. Sonra da arlmadan, uygun bir zamanda
ehre dndm.
A li Paa ile mzakereler
Ali Paa ile yakn dostluum ve bar konusundaki de
vaml mzakerelerimiz bu tarihten itibaren balar. Ken
disi Dalmaya kkenli ve yabani Trkler arasnda kar

204

latm gerekten medeni olan tek kii. Yumuak ve

sakin tabiatl, nazik ve gayet zeki. En g sorunlarla u
raabilecek bir akla, askeri ve sivil konularda geni tec
rbeye sahip. Ya olduka ileri, her zaman yksek
mevkilerde bulunmu. Uzun boylu, yznde sevimli bir
ciddiyet var. Efendisine ok bal. Eski gcn kaybetti
i bu yalarnda ona huzur ve skn salamaktan ba
ka bir ey istemiyor. Bana dosta muamele edip Rstemin tehditler ve zorbalkla gzda vererek elde et
mek istediklerini benden nezaketle ve hakkaniyetli dav
ranarak almak istiyor.
Rstem her zaman kaba ve i karartcyd. Szleri
nin emir olarak kabuln isterdi. Siyasi artlarn ve
sultann ileri yann neye gerek duyduunu gayet iyi
bilirdi. Ancak szlerinde ve icraatnda yumuak dav
rand takdirde bunun paraya olan zaafndan kaynak
land sanlr diye korkard. Zira sultan onun rvet
aldndan byk phe duyuyordu. Dolaysyla sulh
akdetme arzusuna ramen mutat kabalndan hi vaz
gemedi. Ne zaman houna gitmeyen bir cevap alsa
dinlemez ve mzakereyi sona erdirirdi. Onu daima g
rnte hiddetli brakarak yanndan ayrlrdm. Bir de
fasnda sulh artlarn grrken yaptm teklifleri
dikkate alnmaya demez bularak reddetmi, daha iyi
bir teklifim yoksa huzurundan ayrlmam istemiti. Ben
de efendimin msaadesini almadan baka bir gr ile
ri sremeyeceimi syleyip derhal ayaa kalkarak evi
me dnmtm.
Szlerime duygularmn her zamankinden daha ziya
de hkim olduunu sezmi olmal ki tercmanm ar
tp kzd m, diye sormu. Tercmanm bunu inkr
edince Rstem Bana fikrini syle, demi, Busbecqin
defalardr ileri srd artlar sultana kabul ettirsem,
szn tutar da bana vaat ettii hediyeyi verir mi der
sin? Tercmanm da verdiim szden dnmediime

205

inandn sylemi. Rstem, Eve git de sor ona de

mi. Acil bir durum iin yanmda 5000 duka altn var
d, karl 6000 kron eder. Bu paray tercmanla Rsteme yolladm ve iyi niyetimin ispat olarak parann ilk
dilimi olduunu, geriye kalan i bitirilince vereceimi
sylersin dedim (zira daha byk bir mebla vaat et
mitim). Szmden dnmek detim deildir. Rstem
paray grnce pek houna gitmi, eline alp yoklam
sonra da yi niyetinden phem yok, ama bu konu
glklerle dolu, bundan dolay kati bir sz veremiyo
rum. Efendimin davran ne olur bilemem? diyerek
paralar tercmana geri vermi. Bunu al ve eliye iade
et, durumun ne ekil alaca hakknda bir fikir sahibi
olana kadar saklamasn syle dedikten sonra bu ara
da benim bankerliimi yapsn diye de ilave etmi. Sarf
edilmi addettiim bu para elimde kald, nk lm
Rstemi birka ay sonra alp gtrd.
imdi size imparatorun yapt bir ltuftan bahset
mek istiyorum. Bu mebla elde tutmamn bir gerei
kalmadndan kendisine nceden haber vererek bir yl
lk masraflar iin kullandm. Yllk harcamalarmz bu
seviyeyi buluyordu. Yklendiim vazifede ka yl ne
byk abalar gsterip ne byk tehlikelerle karlat
m dnnce bunu yaptma sonradan piman ol
dum. Yerine getirdiim hizmetlerin deerini, faziletli
efendimin cmertliini ve onun hizmetindekilerin mu
vaffakiyetlerini takdir hususunda ne kadar adil davran
dn bildiim iin bir frsat kardm anladm. Hi
beklemediim halde kurdun azndan kuzuyu kurtarr
gibi tasarruf edilen bu paray istemek aklma gelmedi.
Deeri ok daha az olan hizmetlerine karlk saray
mensuplar arasnda daha da fazla mkfatlar alan ok
kimse vard. Dolaysyla imparatora bu gerekleri hatr
latarak her zamanki cmert davranyla meblan ta
mamn bana ltfetmesini dilemeye karar verdim. Onun
206

gibi adil bir hkimin huzurunda meselemi halletmem

kolay oldu. Bana derhal kendi hzinesinden 6000 kron
denmesini emretti. Onun bu cmert davran eer bir
gn hatrmdan kacak olursa kendimi bu dnya ze
rinde yaamaya layk gremem.
Ayrldm konuya, Ali ile Rstem Paalarn kiilii
ne ve dn tarzna dnmek istiyorum. Ali btn ha
yat boyunca drstlne glge drmemi biriydi.
Bu nedenle bana gsterdii nezaket ve kolaylktan dola
y sultan tarafndan sulanmaktan korku duymazd.
te yandan Rstem her zaman para canls ve hasisti.
lk aklna gelen kendi menfaati ve servetiydi. Onunla
yaptm grmeler daima ok ksa olmutu. Halbuki
Ali bilhassa birka saat uzatr, yumuak ve nazik davra
nyla vakit pek ho geerdi. Bu arada sayglarn arz
etmek veya fikrini almak iin gelen Trkler, yannda ol
mam dolaysyla kabul edilmeleri engellendii iin ate
pskrrlerdi. Makamna genellikle gn ortasnda ye
mek ncesi davet edildiim iin alktan mideme sanc
lar girerdi. Yemek yemeden gitmemin nedeni onun gibi
keskin zekl biriyle konuurken zihnimin berrak olma
sn salamakt. Bu mzakerelerde her zaman efendile
rimize, onlarn menfaatlerine en uygun decek teklifle
ri arz etmemizde srar ederdi. Bir gn, mrnn sonuna
yaklatn ve hayatn birok zaferlerle, an ve hretle
doldurmu olduunu bilen efendisi iin Bunun farkn
da ve artk istirahattan baka bir eye ihtiyac yok de
di. Ayn zamanda (ben de hi phesiz biliyordum ki)
bar ve sknetin benim efendimin de yararna oldu
unu syledi. Eer o da kendi halknn gvenliini ve
huzurunu arzu ediyorsa uyuyan aslan tekrardan arena
ya kmas iin kzdrmamak. Nasl ki aynalar aslnda
bo camlardr ve ancak nlerine konan eyleri aksetti
rirler, hkmdarlarn hafzalar da onlara sunulan fikir
lerin iz brakt temiz birer sathtr. Dolaysyla efendi
207

lerimizin akllarna onlarn menfaatlerine uygun olan

eyleri koymalyz. Ayn zamanda usta alar da taklit
etmeliyiz. Bu alar yemein baharatn u ya da bu ki
inin az tadna gre deil, btn misafirlerin mterek
az tadna gre koyarlar. Dolaysyla bizler de sulh
artlarn tayin ederken onlar yle dzenlemeliyiz ki
her iki tarafn da isteklerine ve anlayna uygun d
sn. Bu ve benzeri dncelerini beni tesir altnda b
rakmak iin byk bir maharetle aktarrd. Benim iin
besledii dostlua duruma gre dikkatimi eker, ben de
yeri geldike ona hizmette bulunmaya hazr olduumu
ifade ettiimde bu davranm kranla karlard.
O sralarda bir olay cereyan etti. Ali Dvandan evi
ne dnerken yannda alanlara ou defa yolun kavis
yapt bir yerde veda ederdi. O gn atn aniden ok
sert bir ekilde dndrm. Selam vermekle megul ol
duu iin btn arl ile atn ensesine doru eilmi
mi. Dengesini kaybeden hayvan stndeki arl tayamam ve Ali ile birlikte yere devrilmi. Bunu duyar
duymaz maiyetimdekilere yardmna komalarn ve ka
zada yara alp almadn renmelerini emrettim. Gs
terdiim bu ilgiden pek memnun oldu. Bana kranlar
n bildirerek incinmediini syleyip miadn doldurmu
yal bir askerin attan dmesine amamal dedi. Sonra
da yanndakilere dnerek Bu Hristiyann bana her
zaman gsterdii yakn dostlua mukabele etmek
mmkn olmuyor diye ilave etti.
Bir mddetten beri sulh mzakereleriyle meguldk
ve arzu ettiim zme ulaacamdan mitliydim. An
cak meydana gelen bir hadise her eyi tehlikeye atp al
tst edebilirdi.
Kendisine Despot unvan verdikleri Rum asll bir
adam, Macaristan hududunu koruyan imparatorluk
birliklerinin destei altnda Moldavyaya [Bodan] gire
rek buray igal etmi ve o mntkaya hkmeden Voyvo
208

day srmt. Olay Trkleri ok rahatsz etmiti. Bu

nun kendi iinde ciddi bir sorun yaratmasnn yan sra
bir balang olup yaylmasndan korkuyorlard. Yine
de endielerini gizleyerek durumu yersiz bir telala daha
vahim hale sokmann akllca olmayacan dndler.
Ali bu olay bana haber vermeden ve dncemi alma
dan harekete gemeyi doru bulmad. Olanlar, kendisi
nin maiyetinden birinin birka saat sonra Dvana a
rlacam ve durumu greceimizi bildirmesi zerine
rendim.
Bu haberin beni ciddi lde kayglandrdn itiraf
etmeliyim. Sulh mzakerelerimiz nerdeyse bitmi sayla
bilirdi. Oynanacak tek sahnesi kalm bir dramdaki ak
trler gibiydik. Bunun her eyi bozmasndan, liman
grdkten sonra tekrardan ak denize srklenen ge
micilerin durumuna dmekten byk kayg duyuyor
dum. Haber aldm gibi Ali Paa tarafndan arldm.
Beni her zamanki nezaketiyle karlad. Bata sulh ant
lamasnn sonulanmas olmak zere muhtelif konular
zerinde konutuk. Ne szlerinde ne de yznde bu hu
sustan dolay muhtemel bir deiiklii ima eden bir ifa
de vard -ta ki gitmeye hazrlanp ayaa kalkana kadar.
Sanki Moldavya [Bodan| konusu o anda aklna gelmi
gibi bana tekrar oturmam rica etti. nemsiz bir konu
dan bahseden bir tavrla Az kalsn size sylemek iste
diim bir hususu unutuyordum, dedi ve ardndan, si
zin Almanlarn Bodan zerine yrdn duydunuz
mu? diye sordu. Bodan zerine mi? dedim. H a
yr, katiyen. Buna hi ihtimal vermem. Bodan gibi
uzak bir lkede Almanlarn ne ii var? Ama bu do
ru, dedi, bunu siz de duyacaksnz.
Sonra da szlerini teyit edip gvenilir bilgiler ald
hususunda beni ikna etmeye kalkt. Aslnda phele
rinizi ortadan kaldrmak iin bir Alman esir alp size
gndereceiz. Bylelikle gerei ondan renirsiniz de209

di. Bunun zerine her halkarda olanlarn imparatorun

emir ve talimatlar ile yaplmadndan emin olduum
cmlesine snarak kendisine cevap verdim. Almanla
rn hr bir millet olduuna ve yabanc ordularda hiz
met etmeye alk bulunduuna dikkatini ektim. Bun
lardan bazlarnn imparatorluk generalleri komutasn
da savatktan sonra paral askere ihtiyac olan baka
bir komutann emri altna girmi olabileceini syle
dim. ahsi grme gre bu huzursuzluu blgede
Trklerin her gnk saldrlarndan usanarak karlk
vermeye kararl Macar yanllarna mal etmenin pek ha
tal olmayacan ilave ettim. Dndm ifade et
mek gerekirse Macar yanllar sulanamaz. Srekli taciz
ve tahrik edildikten sonra nihayet onlar da insan olduk
larn hatrlayarak intikam almay dnm olabilir
ler, dedim, sizin askerleriniz Macaristanda senelerce
canlarnn istediini yapmakta kendilerini hr hissetme
diler mi? Bizim tebaamza kar hangi dmanca davra
ntan ve zorbalktan geri kaldlar? Burada sulh midi
iindeyiz, savan iren yz ise oradan eksik olmuyor.
Ben bile burada yllarca esir olarak tutuldum. Hayatta
olup olmadm lkemde bilen hi kimse yok. Dn
ceme gre hakaretlerinize bu kadar uzun sre katlan
m olanlar ellerine intikam frsat geti diye sulamak
yerine vmek gerekir.
Ali bu szlerime Pekl, yle olsun, diyerek cevap
verdi, brakalm onlar, Macaristan hududu ve evresi
iinde kaldklar takdirde, yapabilirlerse bu durumdan
diledikleri gibi faydalansnlar. Ancak Edirneden Bodana gitmek sadece birka gnlk yoldur. Orasn iga
le kalkmalarna ise msaade edilemez. Bu syledikleri
ne kar Elleri kanun yerine silah tutmaya alm kim
selerden ince ve hassas teferruata dikkat gstermelerini
bekleyemezsiniz. Ortaya kan ilk frsat yakaladlar ve
hangi istikamette nereye kadar ilerleyeceklerini d210

meye gerek grmediler diyerek cevap verip makamn

dan ayrldm. Bana hi kzdn sanmyorum. Nitekim
bunu takip eden gnlerdeki sulh mzakerelerimizde her
zaman gsterdii yumuak davrannda en ufak bir
azalma olduunu hissetmedim.
Fransz elisinin jesti
Mzakerelerle megul olduumuz sra En Hristiyan
Kraln [Fransa Kral] sefirinden grdm bir iyilik
(ben byle yorumladm) beni ok duygulandrd. Sulta
nn stanbuldaki zindannda ou gen 13 mahpus bu
lunuyordu. Aralarnda baz Alman ve Hollandal soylu
lar da vard ve nadir rastlanr bir olay sonucu buraya
getirilmilerdi. Kutsal Kuds ehrini ziyaret etmek iste
yenler iin Venedik Cumhuriyetinin gvencesi altnda
her yl Venedikten Suriyeye hareket eden bir gemiye
binmiler. Yolculardan bazlar dini gayelerle, bazlar
da seyahati ve uzak lkeleri gezmeyi sevdikleri iin yola
km. Karaya ulatklar sralarda Malta valyelerinin birlikleri Fenike kylarnn o blgesine saldrarak
her taraf yakp ykp pek ok da esir almlar. Anneleri,
babalar, ocuklar ve akrabalar esir edilen Suriyeliler
de onlar kurtarmak veya intikam iin baka bir yol bu
lamadklarndan Venedik teknesiyle gelenleri yakala
mlar.
Onlar korsanlarn koruduu kiiler olmakla itham
ederek esir edilenleri kurtarmalarn, aksi halde kendile
rinin de ayn ekilde esaret altnda kalacan sylemi
ler. Yolcularn ne Venedik hkmetinden ald pasa
portlar fayda etmi ne de devletler hukukuna ve anla
malara dayanarak yapt mracaatlar. Kuvvet adalete
galebe alm ve hepsi zincire vurularak stanbula gn
derilmi. Gen olmalar esirlerin aleyhine bir durum ya
ratm -zira Trklerde ounlukla yal erkekler hacca
211

gittiinden, paalar bunlarn dini nedenlerle Kudse se

yahat ettiine inanmamlar.
Bunu duyunca esirleri iine dtkleri perian du
rumdan kurtarmak iin almadm kap kalmad, ama
hibir sonu alamadm. Venedik Balyosuna104 bavu
ruldu, nk bu olay meydana geldiinde esir edilenler
bu cumhuriyetin korumas altndayd. Balyos yardm
etmesi gerektiini inkr etmiyorduysa da, Trkler gibi
kalpsiz yabanilerden taviz alamayacan ileri srerek
mracaat geri evirdi. Ben de bu arada onlar gcmn
yettii kadar rahatlatmak iin elimden geleni yaptm.
Sonra bir gn esirlerin hepsi birden bana kageldi
ler ve serbest brakldklarn sylediler. Bu beklenme
dik sonu En Hristiyan Kraln elisi sayesinde, onun
gsterdii gayretle elde edilmi. mitsiz grnen bu
olay beni fevkalade memnun etti ve yrekten kranla
rm kendisine bildirmeye altm. Ad Lavigne olan
bu eli lkesine dnmeden nce Sleymana vedaya
gittiinde det olduu zere elini perken ona bir arzu
hal takdim etmeyi baarm. Arzuhalinde sofuluklar
nn kurban olan bu insanlara Tanrsmn adna hrri
yetlerini balamas dileinde bulunmu. Sleyman da
bunu kabul ederek derhal serbest braklmalarm em
retmi. Ben de onlara yol paras temin edip bir gemiye
bindirerek Venedike oradan da kendi lkelerine gn
derdim.
Bu Lavigne nceleri bana muhtelif vesilelerle naho
davranlarda bulunmutu. Ne zaman eline bir frsat
gese mzakerelerimi engellemek ve beni paalarn
nezdinde gzden drmek iin elinden geleni yapard.
Belikada doduumdan dolay spanya Kralnn te
baas olduumu, imparatora hizmet ettiim kadar kra
la da hizmet verdiimi sylerdi. stanbulda olup biten
,<M 83. nota baknz.

212

her eyi krala bildirdiimi, bana btn gizli bilgileri te

min eden parayla tuttuum adamlarm olduunu, sul
tann ba tercman brahimin de bunlarn arasnda
en nemli rol oynadn iddia ederdi. lerde bu adam
hakknda size syleyeceim daha ok eyler var. Btn
bunlar spanya ile Fransa krallar arasnda sulh akde
dilmeden ncesine aittir. Sulh olunca bu davranndan
dolay sanki zr dilemek iin frsat aryordu.
Lavigne kendini fkeli ve kaba bir konuma tarzy
la ifade ederdi. Aklna geleni, karsndakini ne kadar
rencide ederse etsin saklamak veya bastrmaktan aciz
di. Bakalarnn keskin dili yznden konumaktan
kand Rstem bile Lavigne ile grmekten uzak
dururdu. Lavigne bir grme talebinde bulunaca
zaman tercmanlarn gnderir, Rstem de onu ban
dan savmak iin isteklerinin ne olduunu kendisine
tercmanlar vastasyla ulatrmasn syler, skntya
girmek istemez ve meselenin bizzat kendisi olmadan
da halledilebileceini bildirirdi. Fakat btn bunlar
bounayd, zira Lavigne hi vakit geirmeden kalkp
gelerek yle dramatik dnceler ileri srerdi ki Rstemin onu hrslanmadan dinledii pek nadirdi. Mese
la bir defasnda efendisine gereken anlayn gsteril
mediinden ikyet etmi ve Siz herhalde Buday, Estergonu, Stuhlvveissenburgu ve dier Macar ehirleri
ni kendi cesaretinizle ele geirdiinizi zannetmektesiniz
ama ok yanlyorsunuz, demi, oralara sayemizde
sahip oldunuz. Eer bizim krallarmzla spanyol kral
lar arasnda srekli savalar olmasayd, braknz bu
ehirleri almay, V. Charlesn stanbula bile girmesine
mani olamazdnz. Bu szler zerine Rstem kendini
daha fazla tutamayp byk bir hiddetle Siz krallar
nzdan ve spanyadaki krallardan m bahsediyorsu
nuz, diye barm, benim efendim o kadar gl ki,
sizin btn Hristiyan krallarnz ordularn bir araya
213

toplayp ona sava asa, zerre kadar nemsemez, hep

sini de hi zorlanmadan perian eder. Bunlar syle
dikten sonra da eliye gitmesini emrederek fkeyle
odasna ekilmi.
Knm daki esrarengiz halk
Bu arada size halen Krmda105 yaayan bir airet hak
knda duyduklarm nakletmeyi unutmamam gerekir.
Bana anlatldna gre bu insanlar gerek konutuklar
dil gerekse detlerinden dolay Alman rkndan geldik
leri intiban veriyormu, hatta ehreleri ve vcut yap
lar da. Uzun zamandr bu airetten birini tanmay ve
kullandklar dille yazl bir eyler grmeyi istiyordum.
imdiye kadar bu arzumu gerekletirememitim. So
nunda talih yzme gld ve isteim biraz tatmin ol
du. Airetleri adna sultana baz ikyetlerini arz et
mek zere o yreden iki temsilci gnderilmiti. Terc
manlarm onlara tesadf etmiler. Ellerine byle bir
frsat geerse ne yapmalar gerektii hususunda syle
diklerimi hatrlayarak bir akam onlar evime yemee
getirdiler.
Biri olduka uzun boyluydu, yznde sade fakat zeki
bir ifade vard. Ona bir Flaman veya Bavyeral denebilir
di. Dieri daha ksa ve tknazd, esmer tenliydi. Doumu
ve ana dili asndan Rum soyundan geliyordu fakat
uzun ticaret hayat boyunca bu dili ok iyi renmi. Di
eri ise uzun yllar Rumlar arasnda yaam olduundan
kendi dilini unutacak kadar onlarn dilini benimsemiti.
,05 Busbecqin Krm-Gotik dili hakknda toplad bilgiler bu dil hakkn
da elimizdeki en son kant olmas nedeniyle filolojik adan byk de
er tar. Got rkndan bu kolun varln devam ettirebilmi olmas K
rm yarmadasnda tecrit edilmi konumlarndan kaynaklanm olmal.
Hunlar Gney Rusyay kasp kavururken bu blgeye uramamlard.

214

Bu insanlarn karakterini ve detlerini sorduumda

tahmin ettiim cevaplar aldm. Sava bir airet ol
duklarn, pek ok kyleri bulunduunu, Tatarlarn
hkmdarnn gerektiinde bu kylerden sekiz yz si
lahl sava topladn, bunlarn da hkmdarn kuv
vetlerinin belkemiini tekil ettiini anlatt. Belli bal
ehirleri Mancup [Mangup] ile Scivarin [ivarin, Syren] imi.
Tatarlar ve srdkleri yabani hayatlar hakknda
syleyecek ok eyleri vard. Aralarnda ciddi konular
daki sorulara ksa ve yerinde cevaplar verebilecek stn
zekl kimselerin says da az deilmi. Trklerin Tatar
larla ilgili bir deyiine atfta bulundu. Trkler derlermi
ki dier milletler hikmetlerini kitaplarnda yazl olarak
saklar, Tatarlar ise kitaplarn yuttuklar iin onlar g
slerinde tar ve gerektii zaman ortaya karp sanki
ilahi bir vahiy alm gibi konuurlar. Adetlerine gelince,
ok pis olduklarn, sofraya orba geldiinde kaa ih
tiya duymadan avularnn ukuruna doldurarak itik
lerini syledi. At kesip etini piirmeden yerlermi, yle
ki et parasn atn eyeri altn koyarlar ve hayvann s
cakl ile snd zaman mkemmel pimi gibi itahla
yutarlarm. Airet reisi yemeini gm bir masada
yermi. Sofraya ilk ve son yemek olarak bir at kafas
getirilirmi; bizde yemeklerin banda ve sonunda tereyana itibar edilmesi gibi.
imdi de bana syledii birok Almanca kkenli ke
limeden birkan yazacam. Bunlar kadar baka keli
meler de vard ama ou dilimizdekilerden olduka
farklyd. Bu farkllk ya dilin zelliinden ileri geliyor
du ya da hafzas onu yanltm ve yerli kelimelerle ya
banc kelimeleri birbirine kartrmt. Olu bildiren
btn kelimelerin nne tho veya the ekliyordu.
Aada yazdklarm bizim dilimizdekilerle e manal ya
da ok az farkl olanlar:
215

Broe, ekmek
Plut, kan
Stul, tabure
H us, ev
Wingart, arap
Reghen, yamur
Bruder, erkek karde
Sehiv ester, kz karde
Alt, yal adam
Wintch, rzgr
Silvir, gm
Goltz, altn
Kor, msr
Salt, tuz
Fisct, balk
H oef, kafa
Thurn, kap
Stern, yldz
Sne, gne
Mine, ay
Tag, gn
Oeghene, gzler
Bars, sakal
H an d a, el
B oa, yay
M iera, karnca
Rinck ya da ringo, yzk
Brunna, eme
Waghen, araba
Apel, elma
Schieten, ok atmak
Schlipen, uyumak
Kom m en, gelmek
Singhen, ark sylemek
Lachen, glmek
Criten, alamak
Geen, gitmek
Breen, kzartmak

216

[n. bread, Alm. brot]

[blood, blut]
[stool, stuhl]
[house, haus]
[wine, wein]
[rain, regen]
[brother, bruder]
[sister, sehvvester]
[old, alte]
[wind, wind]
[silver, silber]
[gold, gold]
[corn, korn]
[salt, saltz]
[fish, fisch]
[head, kopf)
[door, tor]
[star, stern]
[sun, sonne]
[moon, mond]
[day, tag]
[eyes, augen]
[bcard, bart]
[hand, hand]
[bow, bogen]
[ant, ameise]
[ring, ring]
[fountain, brunnen]
[wagon, wagen]
[apple, apfel]
[shoot, schiessen]
[sleeping, sehlafen]
[come, kommen]
[singing, singen]
[laughing, lachen]
[crying, schreien]
[going, gehen]
[brown, braunen]

Knavet tag iyi gnler , knaven iyi demekti. Bi

zim dilimize benzemeyen daha pek ok kelimeler de
kullanyordu, mesela:
Iel,
leltch,

hayat veya salk

canl veya iyi
Schvvalch,
lm
Iel uburt,
iyi olsun
Marzus,
dn
gelin
Schuos,
erkek ocuk
Baar,
ta
Ael,
et
Menus,
Atochta,
kt
beyaz
Wichtgata,
kl
Mycha,
ok az
Lista,
k
Schedit,
Borrotsch,
arzu
asker
Cadariou,
Rintch,
da
adam
Fers,
dnya
Statz,
yumurta
Ada,
tavuk
Ano,
Telich,
aptal
dii kei
Stap,
Gadeltha,
gzel
Kilemschkop, barda dikip imek
Tzo warthata, yaptn
Les varthata, o yapt
Tch malthata, sylyorum

Rakamlar sorduumda bana yle sayd: ita, tua,

tria, fyder, fyuf, seis, sevene, tpk biz Flamanlar gibi.
Siz Brabantllar Almanca konutuunuzu iddia ederek
bundan ok gurur duyar ve seven dediiniz kelimeyi bi-

217

zim ok kt telaffuz ettiimizi syleyerek glersiniz.

Adam saymaya devam etti: athe, nyne, thiine, thiinita,
thiinetua, thiinetria vs. Yirmiye stega, otuza treitbyen,
krka furdaithien, yze ada, bine bazer dedi. Ardndan
bu dilde bir de ark syledi:
Wara vara ingdolou
Seu te gira Galizu
Hoemisclep dorbiza ea106
Bunlar Got muydu yoksa Sakson mu, karar veremi
yorum. Eer Sakson iseler, buraya Byk Charles zama
nnda getirilmi olduklarm tahmin ediyorum nk
kendisi bu rk dnyann muhtelif blgelerine datmt.
Mesela Transilvanyada bugn Saksonlarn yaad e
hirler var. Belki de aralarnda en yabani olanlarn daha
da uzaklara gnderilmesi uygun grlm ve bunlar K
rma yerletirilmi. Burada etraflar dmanla evrili ol
masna ramen Hristiyanlklarn hl koruyorlar. Eer
Got kkenli iseler Getaeye107 komu bu yrede ok es
kilerden beri yerlemi olmallar. Gotland adas108 ile bu
gn Perekop109 denen blgenin arasndaki topraklarn
byk bir ksmnda Gotlarn yerletiini dnmek pek
hatal olmaz sanrm. Muhtelif Got kabileleri, Vizigotlar
ve Ostrogotlar buradan karak silahlarn dnyann her
yanna zaferden zafere tamlar. Bu yabani halklarn
zrriyet sald yer de burasyd.
106 Busbecqin szlndeki 86 kelime Wulfilann Gotik Incilinde bulu
nan szcklerle ayn kktendir, ancak bu iir dizeleri muhtemelen bir
Trk lehesiyle yazlmtr.
107 Eski Yunan kolonileri anda kabaca gnmzdeki Kuzey Bulgaris
tan ile Romanya yresine verilen isim (e.n.)
108 svein gneydousunda yer alan, Baltk Denizinin en byk adas
(e.n.).
109 Krm Yarmadasn Ukraynaya balayan kstan zerindeki Orkap
Kalesi (e.n.).

218

in hikyeleri
Perekoplu bu adamlardan Krma dair rendiklerim
bunlard. imdi de bir Trk seyyahndan Cathay
(in)110 ehri ve lkesi hakknda rendiklerimi dinle
yiniz. Kendisi diyar diyar dolamay ve Tanrya en
yksek dalarda, insanlardan uzak, terk edilmi yerler
de ibadet etmeyi makbul sayan bir tarikata mensuptu.
Dounun hemen her yerini kat etmi ve oralarda Por
tekizli seyyahlarla tanm. Sonra da Htay ehrini ve
kralln grmek arzusuyla bu lkeye gitmek zere yo
la kan tacirlere katlm. Bunlar byk bir kafile ola
rak toplanr ve Htay Krall hudutlarna hep bir ara
da yolculuk yaparlarm. Kk gruplar halinde git
mek imknszm, hatta ok tehlikeliymi. Yollar ze
rinde birok airetler varm. Seyyahlara dmanca
davranan bu airetlerin her an saldrmalarndan kor
kulurmu.
ran topraklarndan ok uzaklara, Semerkand, Bu
hara ve Takent ehirlerine ve Timurlengin soyunun
yaad baka yrelere varmlar. Sonra da bazlar
vahi, bir ksm da medeni olan kabilelerin bulunduu
byk llere ve yrelere gelmiler. Ancak her yerde ta
hl ve erzak ok ktm. Bu nedenle her yolcu yiyeceini
ve ihtiya malzemelerini kendisi tedarik eder, bunlar de
velerle tanrm. Byle kalabalk ekilde yolculuk eden
kafileye kervan deniyor. Aylarca glkle yol aldktan
sonra Htay Krallna giden boaza yahut hududa
ulamlar.
Kralln hkimiyetindeki topraklarn byk ksm
yaln dalar ve dik kayalklarla evriliymi. Buraya
kraln askerleri tarafndan korunan belli bir geitten gi
110 Htaylarn yaad blgeden dolay Trkede de in iin Htay ya da
Hatay sz kullanlmtr (e.n.).

219

rilebilirmi. Onlara neden ve nereden geldiklerini, ka

kii olduklarn sormular. Verdikleri cevaplar kraln as
kerleri tarafndan gn nda dumanla, geceleyin de
atele en yakn iaret kulesine iletilmi. Oradan da kule
den kuleye gnderilerek birka saat iinde -aksi halde
haberin gitmesi gnler alrm- Htay Kralna ulap ta
cirlerin geldii bildirilmi. O da ayn usulle ve sratle
cevap vererek hepsi kabul edilsin mi, bazlar edilmesin
mi, girileri geciktirilsin mi gibi her ne istiyorsa syle
mi. Kabul grenler zel muhafzlar eliinde yiyecek ve
giyecek satlan durak yerlerinde uygun faslalarla mola
vererek Htaya varmlar. Burada her biri ilk i olarak
getirdii mallar ortaya dkm ve krala sayg ifadesi
olarak neler seerse hediye edilmi. Ayrca kraln da ar
zu ettii mallar deerleri karlnda satn almas det
mi. Kalanlar satarlar veya dei toku ederlermi. D
n tarihi nceden tespit olunur ve bu sre dolana ka
dar pazarlklarn yapp alverilerini bitirmelerine m
saade edilirmi, zira gelenekleri bozulmasn diye Htayllarn yabanclarla devaml ilikide olmalar yasakm.
Sonra da ayn duraklarda molalar vererek lke dna
gnderilmiler.
Ayn seyyah I Itay halknn ok zeki ve medeni oldu
unu, gayet iyi bir dzenle idare edildiini syledi. l
kenin dini Yahudilik, Hristiyanlk ve Mslmanlktan
farklym. Ayinleri dnda en yakn din Yahudilikmi.
Yzyllardan beri matbaaya sahipmiler. lkelerinde
bastklar kitaplar buna delilmi. Kd ipekbcei ko
zalarndan yapp incelii nedeniyle sadece bir yzne
basar, teki yz bo brakrlarm. ehirde misk adn
da bir eit koku satan pek ok dkkn varm. Bu ko
ku olak boyunda bir hayvandan elde edilirmi. Htayda pahaca deeri en yksek olan satlk mal aslan
m, pek nadir bulunur ve fazlasyla rabet grrm.
Fiyat da ok pahalym.
220

Htay Krall hakknda yazdklarm bu seyyahn

azndan dinledim, anlattklarndan kendisi mesul. Ona
Htaya dair sualler sorarken aslnda bana bir dier
komu blgeden bahsetmi olmas mmkndr. Belki
de malum ataszndeki gibi ben ona ora soruyordum
o ise bana apadan bahsediyordu. Hikyesini bitirdii
zaman bu lkeden herhangi bir nadir kk, meyve veya
ta getirip getirmediini sormak aklma geldi. u ufak
kkten baka hibir ey getirmedim, dedi, bunu ken
dim kullanmak iin yanmda tayorum. Gsz hisse
der yahut rsem ufack bir parasn iner veya yu
tarm. Beni hem canlandrr hem de str diyerek dene
mem iin bana uzatp kendisinin de yapt gibi gayet
az kullanmam tembih etti. Doktorum William [Quacquelben] (lmnden nceydi) bundan tatt ve azn
yakan scaklndan dolay halis bir kaplanboan kk
olduunu syledi.
Dervi ve kerametleri
Bunlarn hemen ardndan size gezginci bir Trk dervii
nin mucizelerini anlatmamn sras geldi. Bu dervi res
samlarmzn tasvir ettii havariler gibi bolca bir entari
ve ayaklarna kadar inen beyaz bir harmani giyiyordu.
Uzun salar vard. Ancak hrmet uyandran bu d g
rn altnda bir sahtekrn kalbi gizliydi. Buna ra
men Trkler ona keramet sahibi bir ermi gzyle ba
kp sayg duyuyorlar ve benim tanmam iin tercman
larma srar ediyorlard.
Nihayet onunla sakin ve mtevaz bir akam yemei
yedim. Dervi yemekten sonra evin avlusuna indi ve
ok gemeden kocaman bir tala dnd. Bununla p
lak gsne birka defa vurdu. Darbeleri bir kz devirebilirdi. Ardndan onun iin yaklan ocakta bembe
yaz olana kadar kzdrlm bir demir parasn kavrad

221

ve azna sokarak evirip evirdi. Tkr buharlar

ken kan ses duyuluyordu. Bu bir ucu daha enli ve dik
drtgen bir demirdi. yle kzgnd ki kor haline gelmi
bir kmre benziyordu. Sonra demiri tekrar ocaa koy
du, beni selamlayp hediyesini alarak gitti.
Etrafta duran hizmetkrlarm hayretler iinde kal
mlard, kendisinin dierlerinden daha akll olduunu
sanan biri hari. Budalalar, dedi, ne diye bu kadar
hayret ettiniz? Bunlarn gerek olduunu mu sanyorsu
nuz? Hepsi de el abukluu ile gz boyamak. Bunu
sylerken ispat iin demiri ocaktan olduka uzakta du
ran ucundan tuttu, tutar tutmaz da frlatp att. Avucu
ve parmaklar yle yanmt ki iyilemesi birka gn
srd. Arkadalar buna kahkahalarla gldler. Demi
rin kzgn olduuna hl inanp inanmadn, yoksa yi
ne de phe mi ettiini soruyorlar ve tekrar tutmasn
sylyorlard.
Bu ayn dervi yemek srasnda bir derghn eyhin
den bahsetmiti. Ermi dedii bu adam, gsterdii kera
metlerle n salm. Kendisi derghn yaknndaki gln
sularna serdii harmanisinin stne oturup ar ar
diledii yere gidermi. eyhin bir dier kerameti de uy
mu: onu soyarlar ve yzlm bir koyuna, kollar hay
vann n ayaklarna bacaklar da arka ayaklarna gele
cek ekilde balayp kzgn bir frna atarlarm. Koyun
iyice kzarp yenecek kvama gelince eyh ierden artk
karlmas iin emir verir sonra da hibir yara bere al
mam olarak zuhur edermi.
Buna inanmyorum diyeceksiniz. Ben de inanm
yorum. Size sadece duyduklarm anlatyorum ama gz
lerimle grdm kzgn demir olayna ahidim. Bu as
lnda o kadar da olaanst deil. Avluda ta ararken
hi phesiz azn atein iddetinden koruyacak bir ila
alm olmal. Bu cins ilalarn kefedildiinden sizin de
haberiniz vardr. Bir zamanlar Venedikin pazar yerinde
222

eritilmi kurunu elleyen hatta hi ac ekmeden ellerini

onun iinde ykayan bir arlatan grmtm.
Galatada kan olay
Rstemin lmnden birka gn nce size esaretimin
biraz gevediinden bahsetmitim. Bundan ok mem
nun oldum. Bylelikle yabanclar ve uzak lkelerden
gelenleri kabul etmem artk mmknd. Onlardan bir
ok eyler renerek ho vakit geirdim. Ancak bu du
rumun getirdii faydaya karlk adamlarm serbeste
dar kma kolayln istismar ettiler ve yanlarnda
yenieriler olmadan sk sk ehirde dolamaya kalktlar.
Bu yzden Trklerle dalamalar, grltler patrtlar
yaand. Olanlar beni byk lde rahatsz etti. Byle
birok olay arasndan anlatacam misal size devaml
olarak bama gelenler hakknda bir fikir verebilir.
ki hizmetkrm yanlarnda yenieriler olmadan Peraya gemilerdi. Yenierileri ya onlar evde olmadn
dan yahut gerek grmediklerinden almamlar. Bunlar
dan biri eczacm dieri de kilercimdi. Peradaki ilerini,
bu i her ne ise, bitirdikten sonra stanbula dnmek
zere bir kayk tutmular. Tam bindikleri srada orann
kads tarafndan gnderilen bir delikanl gelerek kay
efendilerine terk etmelerini istemi. Adamlarm bunu
reddederek kadnm karya gemesi iin yeterince ka
yk olduunu, bindikleri kay kendilerinin kiraladn
sylemiler. Delikanl srar etmi ve onlar kayktan zor
la karmaya kalkm. Adamlarm da var gleriyle
kar koymular. Bu arada yumruklar da savrulmu.
Olay kadmn gzleri nnde cereyan etmi. O da
bu gzde delikanlsnn yardmna komaktan kendisini
alkoyamam. Denize uzanan basamaklar (mevsim k
olduundan) buz tuttuu iin kayganm. Telala aa
inerken aya kaym. Yanndakiler yardmna koma223

saym ba st denize decekmi -neticede ayaklan

slanm. Bir vaveyladr kopmu ve Trkler, Hristiyanlar kadya saldrd, nerdeyse boacaklar diye bararak
Perann her kesinden koup gelmiler. Hizmetkrlar
m tutup byk bir patrtyla, ar sulara bakan kadnn karsna karmlar. Sopalar ortaya getirilip
ayaklar falakaya geirilmi.
Adamlarmdan biri talyand. Kzgnlktan deliye
dnen zavall Vurun kpekler vurun. Hakszla ura
yan biziz, bu cezay hak etmedik. Biz imparatorun eli
sinin hizmetkryz. Sultan bunu duyunca sizi cezalan
dracak diye haykryormu. Bu szler iyi bir Trkeyle sylenmemesine ramen adamn ne demek istedii
anlalyormu. Kalabaln arasnda talyann cretine
aan bir Trk Bu arpk gzlnn (hizmetkrm bir
gzn kaybetmiti) insan olduunu mu sanyorsu
nuz? diye haykrm. nann bana, o insan deil kt
bir cindir. Adamn tavrndan etkilenip adil olmaya a
lan, adna voyvoda dedikleri kadlardan biri, hizmet
krlar zarar grmeden Rsteme gndermenin en do
ru yol olduuna karar vermi. Bylece adamlarm
aleyhte ifade vererek baskn kmaya hazr yalanc a
hitler gruhuyla birlikte gitmiler. nk Trkler bir
Hristiyann aleyhine ahitlik etmeyi dindarca bir dav
ran sayarlar; bu hadisede olduu gibi sorgulanmay
beklemeden kendiliklerinden gelirler. Hepsi de tek bir
az olup bu haydutlarn kadya yumruk atmak gibi fe
ci bir su ilediini, mani olmasalarm kady boacak
larn anlatmlar. Adamlarm bu itham reddederek
haksz yere sulandklarn sylemi. Rstem bunun k
tlk kokan bir sulama olduunu derhal sezmi, fakat
galeyana gelen halkn hrsn yattrmak iin sert bir
ifade taknarak mahkmlar kendisinin cezalandraca
n syleyip hapse atlmalarn emretmi. Verdii karar
onlar galeyana gelmi kalabaln saldrsndan kurtar-

224

m. Riistem szlerine gvenilir ahitlerin ifadelerini

dinledikten sonra adamlarmn masum, asl sulunun
kad olduunu anlam.
Tercmanlarm vastasyla hizmetkrlarmn bana
iadesini istedim. Rstem bu olay meclise gtrecek ka
dar nemli buldu. Bundan haberi olduu takdirde, sul
tann kadya yaplan saldrnn parayla rtbas edildiini
dnmesinden korkuyordu. O sralarda Ali Paa ile
bir dereceye kadar yakn ilikim vard. Buna dayanarak
kendisine tercmanlarm kanalyla yine ikyette bu
lundum ve adamlarma yaplan hakszla son verilme
sini istedim. Ali konuyu ele ald ve endie etmememi,
huzursuzluun ksa zamanda sona ereceini syledi.
Halbuki Rstem hi acele etmiyor, benden yana g
rnmenin rvet karl olduunun sanlmasndan h
l korktuu iin olayn ikyet sebepleri ortadan kalka
rak hallini tercih ediyordu. Birka altn vererek kady
yattrmamn en uygun yol olduunu, 25 dukann kfi
geleceini bildirdi. Tavsiyesine teekkr ettim ve benden
40 dukay denize atmam istese bunu yapmakta tered
dt etmeyeceimi, ancak bu durumun para deil pren
sip meselesi olduunu syledim. Herhangi bir kimsenin
adamlarma kt davranmas karlnda eline para
geecei anlay bir defa yerleirse, buna imknlarm
hibir zaman yetmez dedim. Sonra da elbisesi eskiyen
biri para almay dnerek hizmetkrlarma saldrp s
tn ban yenileyebilecekti. Haysiyet ve menfaatime
bunun kadar ters den bir davran olmadn ifade
ederek kar ktm.
Sonunda Ali Paann yardmyla hizmetkrlarm ba
na iade edildi. Hadiseyi iiten Venedik Balyosu terc
manlarmdan birine adamn gndererek bu anlamazl
n halli iin ka para sarf ettiimi sormu. Hi para
harcamadm renince Bu i bizim bamza gelsey
di yemin ederim ki 200 duka ile zor kurtulurduk de
225

mi. Olaydan en zararl kan muhterem kad oldu. Bir

Trkn bir Hristiyan tarafndan dayak yemesi utan
verici kabul edildiinden -kendisi dvldn kabul
etmiti- onu makamndan azlettiler.
Esaretten kurtulan komutanlar
Size benim araclmla hapisten kurtulduu sylentisi
ulaan spanyol komutanlar hakknda bilgi edinmek is
tiyorsunuz. Bunlar kara kuvvetlerine komuta eden
Sande ile Napoli ve Sicilya donanmalarnn amiralleri
Leyva ile Requesens idi. Olay nasl tertiplediimi ksa
ca anlataym.
spanya ve Fransa Krallar111 arasnda sulh akdedildiini, zellikle anlama artlarnn nceleri dndk
lerinden ok farkl olduunu renmek Trkleri olduk
a huzursuz etmiti. Bunu kendi menfaatlerine uygun
bulmuyorlard. Yaplan anlamadan istifade edecekler
arasndaki sralamada en bata geleceklerinden irerdey
se emindiler. Dolaysyla atlandklarn grnce kendile
rine kar nankrce davranldn dnerek uradkla
r hayal krkln gizlediler ve duygularnn eskisi ka
dar samimi olmadn gstermek iin frsat kolladlar.
Sleyman Fransa Kralna yazarak akdedilen sulh
anlamasn tasvip ettiini bildirdi, ancak eski dostlarn
kolay kolay dman olmadn, eski dmanlarn da
kolayca dost olmayacan hatrlatt. Bu sulh antlama
sndan Trklerin duyduu memnuniyetsizliin benim
mzakerelerime bir hayli faydas oldu. Al Paann
ahsma besledii iyi niyet ve brahimin bana minnet
tarln ifade iin gsterdii abalar da nemli bir rol
oynad.
111 Nisan 1559da yaplan Catea Cambresis antlamasndan sz edil
mektedir.

226

Lavigne beni ktlerken brahimi ihanetle sulaya

rak Trklerin planlarn bana onun temin ettiini de
sylyordu. Size bundan daha nce de bahsetmitim.
Lehistan doumlu brahim, sultann ba tercmanyd.
Lavigne brahimden nefret ediyordu. Sebebi de kendi
sinin selefi de Codignac ile Fransz eliliinde yapt
sert mnakaada onun hasmn tuttuu sonucuna var
m olmasyd. Bu uzun bir hikye, konumuzla da fazla
ilgisi yok, ama Lavigne bunu hi unutmam ve bra
hime daima byk bir dmanlk duymutu. Paalarla
ne zaman grme frsat bulsa kulland kelimeden
biriyle ona saldrrm. Bu davran brahim memuri
yetten azledilip resmi ilerden ekilene kadar srm.
brahime kar hibir zaman yaknlk hissetmedi
im, hatta aksine biraz da husumet duyduum iin bu
konu beni pek ilgilendirmemiti. Bunun da nedeni ken
disinin dncelerimize ou zaman kar olduunu
grmemdi. Fakat benim yzmden makamndan azledildii sylentisinin yaylmasna zlmtm. brahim,
itibarl mevkiini kaybedenleri genellikle daha da ypra
tan bir inzivaya ekilmiti. Mutsuzluunu elimden gel
dii kadar hafifletmek dncesiyle sulh mzakereleri
nin en youn dneminde sk sk onu da tercman ola
rak tuttum ve paalarla haberlemede kullandm. Ali
gerek bana iyi niyetinden gerekse brahimin haksz ye
re azledildiini bildiinden bu hareketimi ho grd.
Sonunda onun eski itibarl mevkiine kavumasn da te
min edebildim. Bu durum bana yakn bir ballk duy
masna sebep oldu. Kendisine yaptm iyilii unutma
dn, her frsatta minnettar olduunu gstermek en
byk arzusu haline geldi. Nail olmak istediim maksa
d her yerde sadakatle destekledi ve bana kar iyi niyet
beslenmesi iin elinden geleni yapt. Trklerin yeni sulh
antlamasndan duyduu rahatszlk bunu daha da ko
laylatryordu.
227

Soylu biri olan Salviati stanbula gelerek En Hristi

yan Kraln adna de Sandenin serbest braklmasn is
temi, fakat Franszlara duyulan kzgnlktan dolay bu
talebi geri evrilmi ve abalar sonusuz kalmt. De
Sande gelen elilik heyetinin bu hususu muvaffakiyetle
halledecei midiyle yaamt, aksi halde btn umut
lar suya dm olacakt. Adet olduu zere paalara
ve bizzat sultana takdim iin ald hediyeler yznden
byk masraflara girmiti. Ksacas Salviatinin eli bo
dn onun iin her eyin sonu oldu.
De Sandenin arac olarak tuttuu hizmetkrlar iin
ald ekilden telaa derek bana gelip hemen hi
beklemedii bu sonucu ona bildirmeye cesaret edeme
diklerini sylediler. Btn midini buna baladn,
urayaca hayal krklna tahamml edemeyeceini
ve bu yzden lmne dahi sebep olacak kadar hasta
deceini dile getirdiler. Onlara yardmc olmam ve de
Sandeye yazmam iin yalvardlar. Taleplerini reddet
meyi dnyordum, nk byle derinden etkilenmi
birini teselli iin ne gerekli bilgiye ne de bunu ifade ka
biliyetine sahiptim. De Sande dnyay pembe gren,
korku nedir bilmeyen, coku dolu biriydi. Sadece arzu
ettiklerini mit eden yaradla sahip kimseler, her ey
lerin ktye giderek beklentilerinin aksine gelitiini
rendikleri zaman, genelde yle bir karamsarla ka
plrlar ki maneviyatlarn tekrar ykseltmek pek zor
olur.
Mzakerelerin kilitlenip kald bir srada bra
himin ortaya kmas ok uygun bir dneme denk gel
mi, kendisiyle konuurken spanyol esirlerin de bahsi
almt. brahim sz aka ifade edecek kadar ileri
gtrerek onlarn serbest braklmasn istiyorsam tale
bimin geri evrilmeyeceim syledi. Ne dediinin far
kndayd ve szlerinde salahiyet sahibiydi. Nfuzumu
kullanarak onlarn serbest kalmasn temin edebilece228

im hususunda hem inandrmak iin daha nceleri az

mphem imalarda bulunmu, fakat ben yeteri kadar
ikna olmamtm. Henz sulhtan emin deilken byle
bir eye nasl giriebilirdim? Bunu uygunsuz bir za
manda talep edersem sadece sonu almam olmakla
kalmayacak Salviatinin teebbslerine de zarar verebi
lecektim. Bir de bu korku beni engellemiti. Ancak ba
na ok bal olan brahim, Salviatinin gidiinden son
ra harekete gemem iin cesaret verince szlerinin bo
olmadn dnerek ona kulak verdim. Bana tavsiye
ettii yolda dostunun gln duruma dmemesine
dikkat etmesi iin onu ayrca ikaz ettim. Genelde
mmkn grnmeyen ve evvelce de ret olunmu bir
konuda baarsz bir teebbste bulunursam sonu ke
sinlikle bu olacakt. brahim yine de endie duymama
m, mesuliyetin kendisine ait olacan ve baaraca
ma inandn srarla tekrarlad.
Onun verdii teminatn gcyle de Sandeye mektup
yazdm. Salviatinin baarsz sonulanan teebbsn
den bahsederken mitsizlie kaplmamasn, eer Trkler kesinlikle gvenilmez kimseler deilse midin var ol
duunu ve brahimden dinlediklerimi anlattm. Mektu
bun ardndan Trklerle geni tecrbesi olan baz dost
larma bavurdum. Bana baar dilediler, ama sultann
eski dostu bir kraln elisine yaknlarda ret cevab ver
dii bir konuda, bilhassa imparatorlukla sulh antlama
snn hl sonulanmad bir dnemde nasl mitli ola
bildiimi anlayamadklarn itiraf ettiler. Ayrca Trklerden esirleri serbest brakmalarn temin etmenin ne
kadar zor olduunu gemite tarihin de gsterdiini
sylediler. Ben yine de imparatora yazarak var olan
mitlerimi belirtip esirleri serbest brakmas iin Sley
mandan ricada bulunmasn diledim. Ksacas, paalara
deerli hediyeler vaat ederek mahpuslarn salnmasn
kolaylatrc olmalar hususunda ltuf gstermelerini
229

rica ettim. Sonunda esirler serbest braklarak St. Lawrence yortusunun akam evime gnderildiler.
De Sande ile Leyva karde olsalar birbirlerinden da
ha ok nefret edemezlerdi. Bu nedenle Leyva iin ayr
bir sofra hazrlattm. Requesens onunla birlikte yemek
yedi. De Sande ise benimle oturdu. Bizler yemekteyken
Fransz eliliindeki maslahatgzarn khyas eline ge
mi olan baz notlarla kageldi. De Sande ona kendisi
ni tanyp tanmadm sordu. Khya Sanrm siz Don
Alvarosunuz diye cevap verdi. De Sande Evet be
nim, dedi, ltfen efendinize sayglarm bildiriniz ve
beni buradaki eli sayesinde hrriyetine kavumu bir
adam olarak grdnz de syleyiniz: O da Sizi
grdm bir hakikat ama gzlerime inanamyorum
diye cevap verdi. De Sandenin bu davran Fransz el
isinin locum tenens'i112 yzndendi. Eli dier husus
larda deerli bir kiiydi ama Sleymann mparator
Ferdinanda ltuf olarak esirleri serbest brakacana
inanmayanlar arasndayd.
Esirler salnmadan nce Trklerin dininin en ban
da bulunan mftye de [eyhlislam] mracaat edilerek
birka Hristiyana karlk birok Trkn mbadele
edilmesinin uygun olup olmad soruldu. nk ben
40tan az olmamak kaydyla -rtbesiz sradan askerle
rin- iade edileceine sz vermitim. Mft bu hususta
iki ayr makamn farkl grler ne srdn, birinin
tasvip ettiini dierinin ise mbadeleye kar ktn
bildirince en uygun olan yol seildi.
Beyazdn feci sonu
Size Beyazdn bana gelen son felaketten bahsetme
dim, ama bunu anlatmam beklediinizden eminim.
1,2 Vekleten grev yapmak (e.n.).

230

Onun ah Tahmasp tarafndan hapse atldn hatrla

yacaksnz sanrm. O zamandan bu yana ran ahndan sultana birok haberciler gidip geliyordu. Hat
ta bunlardan bazlar eli unvan tayor ve beraberle
rinde malum hediyeler de getiriyorlard: zenle ilenmi
adrlar, Suriye ve ran hallar ile iinde kutsal hikmet
ler yazl bir de Kuran gibi. Ayrca nadir hayvanlar da
gnderiliyordu. Duyduuma gre bunlarn arasnda
Hindistann karncayiyeni de varm. Kpek bykl
ndeki bu hayvan ok vahi ve kt huylu imi. Btn
bu hediyelerden gayenin Beyazd ile babasnn arasn
bularak onlar bartrmak olduu syleniyordu. Gelen
heyetlere byk itibar gsteriliyor ve paalar tarafndan
muhteem ziyafetlerle arlanyorlard.
Ali bu ziyafetlerden birine benim de katlmam iste
di ve bana ii trl ekerlemelerle dolu sekiz ini ta
bak gnderdi. Dostlarna kendi sofralarndan yiyecek
yollamak Romallar arasnda detti. Bu deti spanyollar da gnmze kadar yaatmtr. Trklerde ise
mkellef bir ziyafetten baz nadir yiyecekleri kendileri
iin alp gtrmek dettir. Ancak ok yakn dostlar ve
evde karlaryla ocuklar olanlar dndakiler bu de
te hibir zaman rabet etmez. Benim misafirlerim ise
ekseriya soframda bulunan baz lezzetli yiyecekleri pe
etelerime doldurarak gtrrler. Onlarn nazarnda
temizlik byk nem tayorsa da ipekli elbiselerini
yemein salasyla kirletmekten ekinmezler. Bundan
bahsederken aklma gelen ho bir olay size de anlat
maktan memnuniyet duyacam. O zaman benim gl
dm gibi imdi siz de gleceksiniz. Glmeyi km
semeyin, insann sahip olduu bu zel imtiyaz onun
mutsuzluuna en iyi tedavidir. Ne de olsa bizler Cato113 deiliz.
113 Romal nl sansrc Marcus Porcius Cato ima edilmektedir.

231

Bizim Byk Perhizin karl olan Ramazan orucu

balamadan birka gn nce paalarn istisnasz herke
se ak bir akam yemei vermesi dettir. Buna nerdeyse
btn komular, ahbaplar ve dostlar katlr. Bir halnn
zerine deriden yaplm dikdrtgen bir rt serilir. s
t de sahanlarla doldurulup kalabalk misafirlere yer
alr. Paa sofrann banda oturur, ileri gelenler de
onun etrafnda. Sonra da alt rtbeden dier misafirler
uzun bir sra halinde gelerek sofray hi yer kalmayana
kadar doldururlar. Birou da arkada ayakta durur (zi
ra sofra hepsini birden ayn zamanda almaz). Oturanlar
alklarn bastrnca (bu pek uzun srmez nk itidal
le ve konumadan yerler) yemei eker veya balla tat
landrlm sudan ierek bitirip ev sahibini selamlayarak
giderler. Onlardan boalan yerlere ayakta bekleyen mi
safirler geer, sonra bunlarn da yerlerini bakalar alr.
Bylece ayn sofrada pek ok misafire yemek verilmi
olur. Bu arada hizmetkrlar da gelip giderek tabaklar
sahanlar toplar, ykar ve temizlerini getirirler.
Bir defasnda evinde byle ziyafet veren paalardan
biri kendisini ziyarete gelen bir sancak beyini sofrasna
davet etmi, o da paann yanna oturmu. Onun da ya
nnda adna Hoca114 dedikleri snfa mensup yal bir
adam varm. nnde eitli yemekler gren hoca kar
nn doyurduktan sonra onlardan birazn da karsna
gtrmek istemi. Bunun iin mendilini aramaya bala
msa da onu evde braktn hatrlam. Akln topla
yp hemen orackta bir are dnm. Arkasnda asl
duran kavuu alarak (kavuk kendisine deil sancak be
yine aitmi) azna kadar yiyecekle doldurup dklme
sin diye zerini de ekmekle kapatm. Giderken ellerini
gsne veya iki yanna koyup Trk usul selam iin
114 Busbecq burada anlatt hikyenin Nasrettin Hocaya atfedilen bir hi
kye olduunun farknda deildir.

232

kavuu bir an yerine koymas gerekmi. Selamn ver

dikten sonra, bu defa kendi kavuunu alm. Odadan
ktnda kavuun bo olduunu hayretle grnce ar
tk yapacak bir ey kalmadndan znt iinde evinin
yolunu tutmu. ok gemeden sancak beyi de sofradan
kalkarak eilip paaya selam vermi ve tad ykten
habersiz gitmeye hazrlanm. Ancak kavuu, att her
admda iindekileri boaltyor, yrdke peinde bir
yiyecek kuyruu uzayp gidiyormu. Herkes glmeye
balaynca ardna bakp kavuundan dklenleri gre
rek utanm. Ne olduunu anlayan paa onu arp
tekrar sofraya oturmasn istemi, hocaya da gelmesi
iin haber yollam. Sonra hocaya dnp Benim hem
eski dostum hem de komumsun, evinde karn ve o
cuklarn var. Sofram ise onlara gtrecek kadar ok yi
yecekle dolu. Dorusu hi almam olduuna atm
demi. Hoca da Bu benim suum deil efendim diye
cevap vermi. Koruyucu meleim bana kzm olmal.
Mendilimi aptalca evde unuttuum iin yemeimden
kalanlar kavuuma doldurmutum. Odadan knca
bir de baktm kavuum akl ermez ekilde boalm.
Bylece sancak beyinin utanmas gemi ve yal hoca
nn hsran ile olayn tuhafl hazr bulunanlara gl
mek iin malzeme olmu.
Fakat imdi tekrardan Beyazd olayna dnmeliyim.
Durumu mitsizdi. Kat yrekli babas cezasn ekmesi
iin onun canl olarak iadesini istemiti. Bu arada ran
ah, Sleymann bu isteini geitirerek Beyazd koruyormu grnyordu ama ona gvenilmezdi. Sley
man bir ara ii tatllkla halletme yoluna gitti. Aralarn
daki antlamay, buna gre dostlar ile dmanlarnn
ayn olacanda vardklar mutabakat hatrlatt. Bazen
de Beyazd teslim edilmedii takdirde tehditlerde bulu
nuyor ve onu savala korkutmaya alyordu. ran hu
duduna yakn olan btn ehir ve kasabalardaki birlik233

leri takviye etmi, Mezopotamya ve Frat boylarna as

ker dkm, bunu balca hassa kuvvetleri ve Beyazda
kar hazrlanan ordunun askerini kullanarak yapmt.
Selim yerine dnd iin bu orduya nc vezir ve
Yunanistan Beylerbeyi Mehmed Paa kumanda ediyor
du. Karadeniz ile Hazar Denizi arasndaki blgede ya
ayan ve Medeaya komu olup Grc adyla bilinen
airetlere sk sk haberciler gndererek onlar rana
kar silaha sarlmaya zorlad. Grcler ok akllca ce
vap verip kendilerine yardm edilmeden ah Tahmaspa
saldracak kadar gl olmadklarn, ancak Sleyman
ordusuyla gelir ve kendisini bizzat grrlerse nasl hare
ket etmeleri gerektiine karar vereceklerini, o zaman da
ne tavsiyeye ne de cesarete ihtiya duyacaklarn bildir
diler. Daha uzakta bulunan Timurlengin soyundan
Hyrcaniallar115 da mterek dmana kar savaa da
vet edildi.
Sleyman ran ahna yaplacak harekt iin Frat
kylarnda bir Suriye ehri olan Halepteki116 kararg
ha bizzat kendisinin gideceine evresini inandrmak
istiyordu. ran ah onunla savamann ne olduunu
bildiinden byk endie iindeydi. Sleyman ate ps
kryor olmasna ramen askerlerinin byle bir sefere
muhalefet ederek kanmalar yznden kendini zapt
ediyordu. Bu kadar gayrtabii bir savatan ekindikleri
iin askerler saflarn terk etmeye balamlard. zel
likle svarilerin ou stanbula silahsz olarak dndlerse de derhal geri gitmeleri emredildi. Buna itaat etti
ler ama herhangi bir hadisenin kmas halinde veya
115 Hyrcania bugn Crcen denilen ve kabaca Hazar Denizinin gneydo
usuna komu yreleri ieren bir blgedir. Ancak kast ettii herhalde
Safevilerin daha dousundaki snni Orta Asya hanlklardr (e.n.).
1,6 Halep aslnda Frat zerindeki en yakn noktadan 96 kilometre uzak
tadr.

234

durumda bir deiiklik olursa nasl davranacaklar da

belliydi.
Sleyman ran ahm Beyazd canl teslim etmeye
zorlamann sonu vermeyeceini bylece anlad -buna
bahane olarak da ahn elindeki esirin kap kurtulma
s halinde intikam almaya kalkmasndan korktuunu
sylyordu. Dolaysyla en iyi arenin Beyazd randa
ldrtmek olduu kararna vard. Bunu yapabileceini
mit ediyordu, nk ran ah son mektubunda bu de
rece nemli bir konuyu ihmal etmesine hayretini belirti
yor, kendisinin stanbula muhtelif vesilelerle eliler
gnderdiini, sultann ise sadece mektuplar ve haberci
ler yolladn, bu nedenle samimiyetinden kuku duy
duunu sylyordu. Salahiyet ve nam sahibi soylular
gnderilsin ki onlarla grmeler yaplp bu nemli me
sele halledilebilsin diye yazmt. Sultan kendisine kar
byk mkellefiyet altndaym, zira Beyazdn gelii
ban derde sokmu, onu ele geirmek fevkalade mas
raflara mal olmu. Btn bunlarn hesaba katlmas ge
rekliymi. Sleyman bu satrlardan ahn isteinin para
olduunu sezdi. Yann da msait olmad gereksiz bir
savaa girmektense paalarn da grlerini kabul ede
rek ran ahna kar silah yerine para gc kullanma
y uygun bulmutu.
lk i olarak rana bir eli gndermeye karar verip
bunun iin bamabeyincilerinden Haan Aay semi
ve ona Mara Paasnn refakat etmesini emretmi. Bu
paa ok sayg duyulan nl bir kiiydi. Onlara tam sa
lahiyet verilmi ve hi vakit geirmeden k ortasnda
yola kmlard. Yolculuklar zor gemi. Maiyetlerin
den birka kiiyi kaybetmiler ama sonunda Kazvindeki Safevi Sarayna varmlar.
Her eyden nce Beyazd ziyaret iin msaade iste
miler. Zindann pislii ve bakmszlk ehzadeyi pek
kt ekle sokmu, sa sakalna karm olarak bul235

mular, yle ki tra edilmeden onu tanyamamlar. Beyazd ile ocukluktan beri birlikte bym olan Haan
bile onu ancak o zaman yz hatlarndan fark edebilmi
-Sleymann H asan gndermesinin balca nedeni de
buymu.
ran ahnn bahsettii masraflarn denerek duru
ma uygun bir hediyenin de verilmesi hususunda antla
ma yaplm. Yine ayn antlamaya Sleymann Beya
zd ldrtmesine msaade edilmesi art da konmu.
Haan derhal geri dnerek durumu sultana arz edince
hediye ve talep edilen mebla hazrlanp muhafzlar re
fakatinde ran hududuna gnderilmi. Zavall Beya
zdn idamyla vazifelendirilen Haan da tekrar rana
dnm. Sultan ona Beyazd bizzat elleriyle ldrmesi
ni emretmiti. Bylece yay kirii ehzadenin boynuna
geirilip boularak katledilmi. lmeden nce tek bir
arzusu olduunu, ocuklarn son defa grmek ve onla
r kucaklamak istediini sylemi. Hepsi beyhude...
Ona duruma ba emesi bildirilmi. Beyazdn talih
siz planlar ite bylece nihayet bulmu ve bundan ka
mak iin harcad abalar sonunu hzlandrmaktan
baka ie yaramamt. Kader Beyazdn drt olunu
da ayn akbete srkledi.
Henz ok kk yata olan olu, babas kat
zaman M anisada kalm ve oradan bykbabasnn
istei zerine Bursaya gnderilmiti. Sleyman Beya
zdn ldn renince gvendii bir haremaasn
bu ocuun da hayatna son vermesi iin Bursaya yol
lam. Yufka yrekli haremaas bu i iin yanna her
trl suu ileyecek kadar kat yrekli birini alm.
Adam odaya girip de ilmii ocuun boynuna geirin
ce olan ona glmseyerek elinden geldiince doru
lup kollarn boynuna dolam ve onu pm. Adam
son derece vahi olmasna ramen yle byk bir st
rap duymu ki vazifesini yapamadan baylp yere d236

m. Kapnn dnda bekleyen haremaas iin neden

byle uzadn merak edip ieri girince adamn yerde
yattn grm. Verilen emri yerine getirmezlik ede
meyecei iin masum olann kck cann kendi el
leriyle alm.
Beyazdn lm haberi stanbula geldiinde mza
kerelerimizin baarya ulamasndan endie duymaya
balamtm. Gerekten fevkalade bir yere varmtk ve
arzu edilen sonu da belirmeye balamt. Ancak Beya
zdn bana gelen felaket yznden Trklerin tekrar
dan kstahlaarak anlatmz hususlar bozup daha
uygunsuz artlara dnmesinden kuku duyuyorduk.
Teknemizi Cerbe malubiyeti, Beyazdn esir edilmesi
ve voyvodann Bodandan kovulmas gibi birok ka
yaln arasndan baaryla arabilmitik. Buna ramen
nmzde iki sorun daha vard: Beyazdn bahsettiim
idam ve imdi anlatacam bir dieri.
Mzakereleri tehlikeye dren vakalar
Ali bir klesiyle bana yle bir haber yollamt: Beya
zdn artk hayatta olmadn bilmenizi isterim. Onun
verecei destee dayanarak bundan byle bizi hafife al
manz mmkn olmayacaktr. Unutmayn, ayn dini
paylaan iki hkmdar arasndaki eski dostluu yenile
mek, farkl dinlerden iki hkmdarn yeni bir antlama
yapmasndan kolaydr. undan emin olunuz ki baka
kaamak yollar aramaya almak ve ortaya var olma
yan glkler kartmak size emniyet salamaz.
Bu mesaj ok canm skmt. Doruluundan phe
etmem iin birtakm sebeplerim de vard. Dolaysyla
baz dostlarma adamlar gnderip Beyazdn lm
hakknda gvenilir haberler gelip gelmediini aratr
dm. Hepsi de phe gtrr yan olmadn bildirdi.
Bunun zerine yelkenleri indirmem ve daha uygun art237

lar mit etmemem gerektiini anlamtm. Eer kabul

gren artlarla elde ettiim durumu koruyabilirsem bu
nunla tatmin olmalydm. Sultan artlar bir sre incele
mi ve memnun kalmadm birka ilave ve iptalle uy
gun bulmutu. Baz noktalar hl belirsizdi, menfi gzle
yorumlandklar takdirde ekimelere yol aabilirdi.
Bunlarn karlmas veya isteklerimize uygun ekilde
dzenlenmesi iin her trl gayreti sarf ettim. artlar
imparatora zaten bir defadan fazla sunulmu ve tasvip
grmt. Ancak ben tamamyla tatmin olmam ve
menfaatimize uygun olan baz ufak noktalar ilave et
meye her zaman aba gstermitim.
nce de sylediim gibi Beyazdn lm haberi ben
bu grmelerle megulken geldi. Ancak bundan nce
ortaya ciddi bir sorun kmt. Sebebi de baz Macar
soylularnn Transilvanya voyvodasndan ayrlarak im
paratorun tarafna gemeleriydi. Bu davranlarna,
yaptklar hatadan dn demek daha doru. mpara
tora kendileriyle birlikte ellerindeki kalelerle ehirleri de
getirmilerdi.
Olaylarn ald yeni ekil, yrmekte olan btn
sulh mzakerelerini altst edebilirdi. Nitekim bu du
rum Trklerin itiraz edebilecekleri akla yakn bir zemin
hazrlad. Mzakereler srasnda bir deiikliin olma
mas gerektiini syleyip gerekten sulhtan yanaysak,
bu kt niyetli davrann tamirini isteyerek, Ayrlanlara istediiniz gibi davranabilirsiniz. Fakat sahip ol
duklar topraklar Trklere tbi ve imtiyazlara sahip
voyvodann elinde kalmal diyebilirlerdi. Fakat Ali
byle bir talepte bulunmad gibi sulh artlarna stat
konun korunmas iin bilhassa dahil ettiim hususu da
kabul etti. Halbuki ksa bir sre nce voyvodadan ge
len eliler yaray ak tutmak iin ellerinden geleni ya
parak zavall gen efendilerine ihanet edildiini, dostlu
un ayaklar altna alndn, dmanlarn eski dostlara
238

tercih edildiini syleyip saray yaygaraya bomulard.

Bu feryatlar Alinin dnda dier btn paalar tesir
altnda brakm ise de, son kertede kararlatrlm
olan sulh artlarn deitirmedi.
Efendimin arzular hakknda hibir phem olma
masna ramen bir hkmdarn maiyetindekiler arasn
da sekin kiilerin -bilhassa bunlar yabanclar ise- hiz
metlerini karalamak isteyenler eksik deildir. Dolaysy
la karar verebilmesi iin her yolun efendime ak tutul
mas grndeyim -tabii mmkn olabildii kadar.
Teklif edilen artlarn imparatorun beklentilerine bt
nyle uymamasna ramen bunlar kabul edeceinden
emin olduumu yaptm grmelerde Aliye ifade
edebildim. Ancak anlalmas zor veya tartmaya yol
aabilecek hususlarn izah iin birinin benimle birlikte
gnderilmesini de art kotum. Buna en uygun kimse
nin de brahim olacan teklif ettim zira paalar impa
ratorun sulh iin ne kadar istekli olduunu onun vasta
syla renmilerdi. Ali bu teklifi kolayca kabul etti ve
bylece uzun mzakerelerimizin son noktas da kon
mu oldu.
Paalarn stanbuldan dosta ayrlan bir eliyi Dvanda yemee davet etmeleri dettir. Fakat efendimden
bir cevap gelinceye kadar her eyin muallak ve karara
balanmam grnmesini arzu ettiimden bu ereften
mahrum kaldm ve kaybm sknetle karladm.
Dn hazrlklar
Giderken yanmda birka iyi cins at gtrmeyi arzulu
yordum. stediimi bulurlar midiyle hizmetkrlarma
sk sk pazara uramalarn tembihledim. Ali bunu ii
tince muhteem bir safkan atn satlkm gibi pazarda
tehir ettirmi. Adamlarm derhal atn durduu yere gi
derek fiyat biip istenen 120 dukaya karlk, sahibinin
239

kim olduunu bilmeden, 80 duka teklif etmiler fakat

at getiren bu fiyata satmam. Bir iki gn sonra bu at
ayn derecede safkan iki atla birlikte Ali Paa tarafn
dan bana hediye olarak gnderildi. Bunlardan biri g
zel bir Arap binek atyd. Kendisine kranlarm bil
dirdiim zaman adamlarmn pazarda 80 dukaya al
mak istedikleri atm daha deerli olduunu dnp
dnmediimi sordu. ok daha deerli diye cevap
verdim. Ancak onlara bu fiyat amamalarn syle
mitim. Satn alrken farknda olmadan zarara uraya
bilirdim (bazen olduu gibi). Gze arpmayan kusurla
r varsa sonradan meydana kyor. Sonra da bana
Trk atlarna yolculuun balarnda nasl yem verilme
si gerektiini anlatt. Onlara nceleri az yem verilme
liymi. Atlar alana kadar ksa merhalelerle yol alma
lymm. Bana Edirneye kadarki yolculuumu mutat
olduu gibi be gn yerine dokuz on gne uzatmay
tavsiye etti. Ayrca srma ilemeli pek gzel bir kaftan
ile skenderiyeden gelmi en iyi kalite panzehirle dolu
bir ie balsam verdi. Bunu ok methediyordu. Verdi
im dier hediyelerin fevkalade bir deeri yok, zira
hepsi parayla satn alnabilir dedi. Ama bu balsamn
ok nadir bir hediye olduunu, efendisinin bile dost ve
ya mttefik bir hkmdara bundan daha deerli bir
hediye veremeyeceini ilave etti. Kendisi birka yl M
sr valilii yapm ve bunu o srada temin etmi. Balsa
mn elde edildii bitkiden iki cins usare alnrm: biri
yapra kaynatarak yandan, ki bu siyah renkli ve
ucuzmu, dieri de bitkinin kabuunu yarp usareyi
damtarak. te hakiki balsam bana hediye ettii bu sa
r renkli olanm.
Karlnda benden de baz hediyeler arzu ettiini
syledi: uzun boyuna ve dolgun vcuduna uygun bir
zrh elbise, dme korkusu duymadan binecei gl
bir sava at (kendi arlna dayanacak bir at bul-

240

m ak ta zorlan yordu)117 ve bir de bizim m asalarn k a k

m a iiliinde kullanlan ak aaa veya benzeri a h ap
lar.
Sleym andan da lkelerine dnen sefirlere verdii,
bana daha nce de veda ettiimde vermi olduu m utat
hediyeler aldm . H aydutlarn ve Z igetvardaki askeri
birliklerin haddini bilmezliinden ksaca sz ederek b a
na att. Savaacak ve sulha zarar vermeye devam ede
ceklerse burada sulh antlam as akdetmenin ne nemi
v ar? dedi. Kendisine bu ikyetlerini im paratora arz
edeceimi ve durum un hallinden mitli olduum u sy
ledim.

Eve dn
Bylece memnuniyet verici artlarn himayesi altnda
A ustos sonunda [1562] uzun zam andr arzuladm
yolculua ktm. Sekiz yllk m isyonum un sonucunda
sekiz yl srecek bir m tareke temin etmitim. nemli
bir deiiklik olm azsa bu sreyi istediimiz kadar u za
tabilirdik.
Sofyaya ulatk. Buradan bir yol Belgrada dieri de
R ag u saya [Dubrovnik] uzanyordu. R ag u sadan Venedike sadece birka gnde gemek m mkn olduun
dan Leyva ve Requesens bu yolu tercih edip m saade
istediler. Bylece talya yolunu ksaltm ay hem de p aa
lara vaat ettikleri hediyeleri ve stanbulda yaptklar
muhtelif harcam alara ait borlarn m m kn olduu
k adar abuk gndermeyi arzu ediyorlard. Bana, kur
tulduklar iin im paratora kranlarn arz eden m ek
tuplar vermek istediler. Bahsettikleri mecburiyetler m a
ni olm asa memnuniyetle birlikte gelerek teekkrlerini
117 Semiz Ali Paanm lakabn ald cssesi dolaysyla binecek at bul
makta zorlandn Osmanl tarihleri de yazar (e.n.).

241

ona bizzat sunmay arzu ettiklerini de dile getirdiler. Bu

isteklerini kabulde zorluk gstermedim. Yal Requesens Ragusaya varmadan ld. Arzusunu kabul etmi
olmaktan mutluluk duydum. Ona bu iyilii yaptm
iin memnundum, zira reddetseydim hastalanmasna
biraz da benim sebep olduum ileri srlebilirdi.
De Sande ile yolculuumuzun geriye kalan ksm ke
yifli geti. Herhangi bir ciddi engelle karlamadk. De
Sande nee doluydu ve nktelerinin sonu gelmiyordu.
Yeri geldiinde endielerini unutup elenmeye bakar,
her gn neelenecek mevzular bulurdu. Bazen arabadan
iner ve hangimizin daha uzun yryebileceini dener
dik. nce ve hafif olmamdan dolay ona kolayca galebe
alardm. Rakibim kalplyd. Hapiste uzun sre hare
ketsiz kalm olmasnn tesirinden baka, arl da
onu engelliyordu. Bir kye geldiimizde bizi Trk mu
hafzlaryla birlikte atnn stnde azametle takip eden
brahimin alelacele yanmza gelip arabalarmza bin
memiz iin adeta yalvarmas houmuza gidiyordu.
Trklerin bizim gibi yksek mevki sahibi kimselerin ya
yan yolculuk etmesini anmza yaktrmayaca ve
kervann itibarn zedeleyeceimiz grndeydi. Syle
dii tesirli szlere bazen kulak vererek arabalarmza bi
niyor, ama ou zaman glp geiyorduk.
imdi size de Sandenin ho davranlarndan bir
misal vermek istiyorum. stanbuldan ayrldmz za
man havada boucu bir scaklk vard. Fakat sadece
bundan deil, havann son gnlerde scak seyretmesin
den dolay da nerdeyse hi yiyemiyor veya pek az ye
mekle yetiniyordum. De Sande ise gl kuvvetli biriy
di ve ok yemeye alkt. Yemeklerimizi birlikte yiyor
duk. O lokmalarn adeta inemeden yutard. Beni de
kendisi gibi yapmaya tevik eder, bir erkee yakr e
kilde itahla yememi sylerdi. Verdii nasihatler Ekim
balarnda Avusturya hududuna yaklaana kadar hi
242

ayda etmedi. Burada ksmen iklim ksmen de mevsim

zznden serin hava beni canlandrmaya balad. Ben
le artk yolculuun ilk safhasna kyasla daha ok yi
yordum. De Sande bunu fark edince gsterdii abala
rn mkfatn fazlasyla aldn, sarf ettii emein ve
neni eitmesinin boa kmadn syledi. Bu yama
cadar kazanamadm yemek yeme ilmini ve bu nem sanat onun rettikleri ve rehberlii sayesinde ka
zanmtm. Kendisini Trklerin hapishanesinden kur
tardm iin bana olan borcu benim isteyebileceim
kadarm, ancak beni yemek yemeye altrmas buna
ayn derecede byk bir karlkm. te bylece aka
laarak Tolnaya geldik.
('Tolnada de Sandenin spanyol asll doktoruyla bir
yenieri arasnda mnakaa kar, ama sonunda bra
himin araya girmesiyle hallolur.)
Ertesi gn Budaya doru yolumuza devam ettik.
Doktor ciddi rklerine ramen her zamanki gibi faal
di. Buda uzaktan grndnde paann emriyle ma
iyetinden baz kimseler ve birka avu bizi karlamaya
geldi. Bu gelenler arasnda en ok dikkat eken kimseler
anlatacam garip tarzda sslenmi delikanllard. Hep
si de atlyd. Tamamen tral olan kafalarnn zerinde
bakla alm uzun kesikler vard. Bunlarn iine eit
li tyler ve benzeri eyler sokuluydu ve ularndan kan
damlyordu. Delikanllar ac ekmiyormu grnyor,
keyifli ve neeli davranyorlard. Birka tam nmde
ayakta durmutu. Aralarndan biri kollarn birbiri s
tne kavuturmu yryordu. Her iki kolu da dirsein
zerinden bizim Prag Ba dediimiz bir eit b
akla delinmiti. Yar beline kadar plak olan bir die
rinin kalasnda st ste alm iki yark vard ve bun
lara kuaktan sarkar gibi kaln ksa bir sopa sokuluydu.
Bir dierinin kafasnn stne ivilerle bir at nal tuttu
rulmutu. Bu herhalde bir zaman nce yaplm olma243

lyd, zira kafatasn rten deri ivileri yle salam tutu

yordu ki hi kmldamyorlard.
Bu refakatilerle birlikte Budaya girdik ve paann
huzuruna karldk. Kendisiyle mtarekeye uyulmas
hususunda uzun bir grme yaptm. De Sande de benimleydi. Ac ekmeyi umursamayan o garip delikan
llar eiin i ksmnda duruyorlard. Onlara yle bir
gz attm gren paa haklarnda ne dndm
sordu. Houma gittiler, dedim, ama benim elbise
lerime yapmak istemeyeceim eyi onlar kendi derile
rine yapabiliyor. stmdekilerin yrtksz deliksiz ol
masn tercih ederim. Paa gld ve ekilmemize m
saade etti.
mparatorluk topraklarnda
Ertesi gn Estergona vardk. Buradan da Waag |Vh|
nehri zerindeki imparatora ait ilk kale olan Komorna geldik. Kaledeki askerler, Nassadistas adyla
bilinen yardmc bahriye birlikleriyle nehrin her iki ya
kasnda bizi bekliyordu. Kyya kmadan nce de
Sande yanma yaklaarak uzun zamandr iinde sakl
tuttuunu syledii bir endiesini aklad. Beni ku
caklayp hrriyetine kavutuu iin kranlarn dile
getirerek, imdiye kadar Trklerin iyi niyetle hareket
etmeyeceinden emin olduunu ve tekrardan stan
bula dnmeye mecbur kalp yal yllarn hapiste ge
irecei korkusuyla yaadn itiraf etti. imdiyse ba
na borlu olduu hrriyetinden artk katiyetle phe
duymadn, bundan dolay mr boyunca bana min
nettar kalacan syledi.
Birka gn sonra Viyanaya ulatk. mparator Ferdinand olu Maximilian ile mparatorluk Diyetinde
bulunuyordu. Olu Romallarn Kral ilan edilecekti.
Hi vakit kaybetmeden imparatora dndm haberini

244

gnderdim. brahimin de geldiini bildirerek onun

hakkndaki emirlerini sordum, zira brahim sratle
Frankfurta gtrlmeyi istiyordu. mparator nce ken
disi dnene kadar Trklerin Viyanada beklemesini da
ha uygun bulduu cevabn verdi. Ne de olsa byle
amansz dmanlarn Viyanadan Frankfurta kadar
imparatorluun kalbi olan topraklardan geirilerek g
trlmesi doru olmazd. te yandan Viyanada bekle
mek uzun bir gecikme demekti, bu da Trklerde muh
telif pheler uyandrabilirdi. Aslnda brahim ile ma
iyetinin yolculuunda ekinilecek bir ey de yoktu. G
zergh lkenin en gelimi blgelerinden geiyordu. b
rahimin imparatorluun bykl ve gc hakknda
fikir edinmesi ve Maximilian babasnn halefi seen
imparatorluk prenslerinin kurultayna ahit olmas arzu
edilebilirdi. Bu dncelerimi imparatora yazdm za
man brahim ve maiyetinin Frankfurta gnderilmesini
kabul etti. Biz de bunun zerine Prag, Bamberg ve
Wurzburg gzergh zerinden yola ktk. brahim Ar
idk Ferdinanda sayglarn arz etmeden Bohem
yadan gemek istemiyordu. Aridk ise onunla resmi
bir grme yapmay uygun grmedi.
Frankfurta birka gnlk mesafeye geldiimizde
imparatoru yaptm elilik almalarmla ilgili baz
konularda ikaz etmeyi dndm ve ehre Trklerden
bir iki gn nce varmak istedim. Bu nedenle posta atla
ryla yola karak birka yl nce stanbula ikinci yol
culuuma baladm ayn gnn arifesinde Frankfurta
ulatm. Hametli imparatorum beni layk olmadm
bir nezaket ve itenlikle karlad. Bu onun her zamanki
deti ve iyilikle dolu kalbinin belirtisiydi. Bunca yllk
ayrlktan sonra efendimi sadece shhatli bulmu olmak
deil, onun her cihetten mutlu ve refah iinde yaad
n grmek beni nasl memnun etmiti tahmin edebilirsi
niz. Vazifemin btn beklentileri gerekleerek baary245

la sona ermi olmasndan duyduu tatmini ifade etti.

Sadakatle yerine getirdiim hizmetlerim iin minnettar
ln ve takdirlerini dile getirip iyi niyetini yrekten be
lirten hibir sz esirgemedi.
brahim Frankfurta tren gnnn arifesinde, ak
am vakti olduka ge bir saatte, ehir kaplar kapatl
dktan sonra vard. Bu kaplar, eski bir gelenee uyarak
ertesi gn tamamen kapal tutulacakt. Ancak hametli
imparatorun zel emriyle Trkler iin almasna m
saade edildi. Onlara, yeni seilen imparatorun btn
debdebe ve ihtiamyla geiini ve treni grmeleri iin
bir yer tahsis olundu. Trkler gerekten muhteem olan
bu gz alc treni takdirle seyrettiler. eref mevkiinde
imparatora refakat edenler arasnda bulunan Saksonya,
Bavyera ve Juliers118 dklerine Trklerin dikkati ekil
di. Onlara her birinin kendi kaynaklaryla muntazam
birer ordu karabilecekleri, imparatorluun gcne,
itibarna ve byklne iaret eden dier pek ok hu
sus anlatld.
Birka gn sonra imparatorun huzuruna kabul edi
len brahim buraya geliinin sebeplerini aklad ve ona
Trklerin pek deerli bulduu hediyeler takdim etti.
Mtareke antlamas imzalanp resmiletikten sonra
imparator da onunla Sleymana muhteem hediyeler
gnderdi.
yi hkmdarlk
Saraydan bir an nce kurtularak kendi evime dnmek
istiyorum, fakat birtakm zel iler beni hl burada
alkoyuyor. Emeklilii ve huzur iinde kendi almala118 Bu kiiler Saksonya Elektr Augustus ve Ferdinandn iki damad
Bavyera Dk III. Albert ile VIII. Henrynin kars Clevesli Annenin
erkek kardei Juliers Dk William idi.

246

rm yapabileceim bir hayat, sarayn grltsne ve

kalabalna defalarca tercih ederim. Ancak ayrlmaya
istekli olmama ramen hametli efendimin beni burada
alkoymasndan veya emekli olarak evime ekildikten
sonra tekrar armasndan korkuyorum. Aslnda ayrl
mam kabul etti, ancak beni ard zaman geri dn
mem artyla. Kalmam gerekirse mecburen kalacam
(arzu ettiini emretme gcne sahip olan ve kendisine
minnettar kalnan birinin nazik talebini kim reddedebi
lir ki?) Saygdeer olmaktan da te gerek faziletin can
l temsilcisi olan imparatorumu her an grerek ehresi
ne bakyor olabilmenin mutluluu ile teselli bulacam.
Sizi temin ederim ki gne, bir imparatorluk idaresinin
emanet edildii daha deerli ve daha asil birinin zerine
domamtr. Mutlak hkimiyet insanlarn her zaman
saygsn kazanmaldr. Ancak bir hkmdarn bu gc
hak etmesi ve kendisinin buna layk olduunu ispatla
mas bana ok daha asil grnyor.
Belki imparatorun ounlukla savatan yana baar
lar gstererek sava alanlarnda zafer ve hret kazan
mam olmasna zlen baz kimseler vardr. Trklerin
Macaristan yllar boyu kasp kavurarak batanbaa
harap ettii, bizlerin ise anmza yakr ekilde onlarn
imdadna komadmz sylenebilir. Btn kuvvetleri
mizi oktan bir araya toplayp zerlerine yrmeliydik
ve bir meydan savana karar verip kimin hkmedecei
hususunda talihe snmalydk, denebilir.
Bunlar cesurane tavsiyeler -fakat akllca olduklarn
dan phe ederim. Konuyu daha yakndan inceleyelim.
Dnceme gre generallerle imparatorlarn kabiliyetle
rini, kaderlerinden ve elde ettikleri sonulardan ziyade,
yaptklar planlarla deerlendirmeliyiz. Planlarnda fr
satlar, kendi glerini, dmann imknlarn ve davra
n tarzn hesaplamak zorundadrlar. Eer iyice tand
mz, zaferin kendisine itibar getirmesinden mahrum,

247

alelade bir dman topraklarmza saldrrsa, glerimiz

de birbirine denk ise ve biz onun karsna dikilip de
ilerleyiini bir meydan savayla durdurmazsak rkek
likle sulanmaktan korkarm. Fakat dmanmz hibir
engel tanmayan, ilerleyii karsnda her eyin ykld
ve zerimize Tanrnn gazabyla gnderilmi bir bela
ise (ok eskilerdeki Attila, bykbabalarmzn hatrla
d Timurleng ve gnmzdeki Osmanl sultanlar gi
bi) byle bir dmana kar alelacele toplanm kk
bir ordu ile kar koymann sadece budalalkla deil l
gnlkla sulanmas gerekir.
Sleyman hem kendine hem de ceddine ait zaferlerin
krkledii bir dehetle karmza dikiliyor, Macaristan
ovalarn 200.000 atlyla ayor, Avusturyay tehdit edi
yor, Almanyann geri kalan ksmna gzda veriyor ve
kervanna burasyla ran hududu arasnda yaayan b
tn milletleri dolduruyor. inde bulunduumuz yar
krenin ktasndaki birok kralln kaynaklaryla
tehiz edilmi bir ordunun banda. Bunlarn her biri bi
zim mahvmz iin kendi payna den destei veriyor.
Yolu zerinde ne varsa yldrm gibi arpyor, paralyor
ve yok ediyor. Tecrbeli askerlerinin, onun hkmdarl
na alkn ve fevkalade yetitirilmi ordusunun ban
da, her yere adyla bile dehetini sayor. Kh buradan
kh uradan yarp gemek iin hudut boylarmzda bir
aslan gibi kkryor. Daha nceleri bu kadar ciddi ol
mayan tehlikelerle tehdit edilen milletler, gl bir d
mann basksyla ou zaman topraklarn terk edip
kendilerine baka yerlerde yurt aradlar. Ufak tefek teh
likeler karsnda skneti korumak fazla takdir grme
yen bir davrantr, ancak bizim dmanmz gibi bir
tehlike yaklarken, etrafmzdaki krallklar yklp ha
rabeye dnerken korkuya kaplmamay Herkln ce
saretine benzetiyorum. Yine de kahraman Ferdinand
yenilmez bir ruhla kar koyuyor, makamndan ayrlm248

yor ve iinde bulunduu durumdan geri adm atmak is

temiyor. erefini tehlikeye atarak ve btn sorumluluu
stlenip lgnlk addolunmayacak bir savaa giriebile
cei kaynaklara sahip olmay isterdi, ama aklselim bu
nu engelliyor. Byle byk bir teebbsn kendisine sa
dk halkn hatta genel olarak Hristiyanl nasl bir
malubiyet ve felakete gtreceini gryor. lkeyi b
yk aclara srkleyecek fedakrlklar sonunda elde
edilecek ahsi tatminler peinde komay doru bulmu
yor; 25.000 yahut 30.000 piyade ve kk bir svari
gcyle, tecrbeli piyadelerin destekledii 200.000 atl
ya kar savaa kalkarsa giriilecek boumann ne ka
dar dengesiz olacan ifade etmek istiyor. Byle bir m
cadeleden nasl bir sonu beklemesi gerektiini gemi
teki misallerle apak gryor -Nicopolis [Nibolu] ile
Varna felaketleri, katledilmi Hristiyanlarn kemikle
riyle beyaz rengini hl koruyan Moha ovalar.119
mparator Ferdinandm plan Fabius Maximusunkiyle120 ayn. Kendi kuvvetleriyle Sleymann kuvvetle
rini kyasladktan sonra kadere meydan okuyarak bu
heybetli dman bir meydan savanda gslemenin
iyi bir general iin yaplmas gereken son ey olduuna
karar verdi. Bu nedenle btn gayretini dier arenin,
yani istila dalgasn geciktirerek engellemek iin kanal
lar amann, kaleler ve her trl istihkmlar ina etme
nin zerinde younlatrd.
Sleymann Belgrad ele geirip Kral Lajosu katlediinin ve Macaristan kltmesinin stnden nerdeyse 40 yl geti. Bylece kendisi yalnz bu eyaleti deil
119 1396daki N ibolu savanda mparator Sigismond I. Beyazda,
1444teki Varna savanda ise Macaristan Kral Ladislaus II. M urada
yenilmitir.
120 Gerek bir atmaya girmeden ordusunu uygun adm bir o yne bir
bu yne yrterek Hannibaln kuvvetlerini yoran Romal general.

249

Dizin

Adam de Dietrichstein 192

Adrianopolis 26, ayrca bkz. Edir
ne, Edrene
Afrika 36
Ahmet Paa 35, 62
Akbyk 48
Albanial(lar) 137
Albert de Wyss 172
Albert III 246
Algeos ky 54
Ali Paa (Semiz) 68, 132, 198,
199, 202, 203, 204, 207, 208,
209, 210, 225, 226, 227, 231,
2 3 7 ,2 3 8 ,2 3 9 ,2 4 0 ,2 4 1
Amastris (Amasra] 52
Amasya 3, 34, 45, 46
Amersfort 172
Amisus [Samsun] 52
Amurath, bkz. M urad I
Anadolu Hisar 44
Angora, bkz. Ankara
Ankara 30, 49, 50, 54, 56
Antoninus 48
Antvverp 73
Arcadius 40
Arda 26
Arslan Bey 135
Ascanian Gl 47
Asia 52
Atik Ali Paa Camisi 160
Augustus 54, 55, 246
Ayasofya 36, 102

Azak Denizi 36, 39

Aziz George 59, 61, 141, 142
Babylonia [Irakeyn] 178
Baglison 61
Baltk Denizi 218
Balygazar 56
Bamberg 245
Baudoin 25
Bavyera 214, 246
Bclgrad 14, 15, 16, 17, 75, 78,
1 5 1 ,2 4 1 , 249
Beyazd [ehzade] 27, 77, 88, 89,
91
Beyazd I 30, 249
Beyazd II 27
Bithynia 46, 47, 117, ayrca bkz.
Bizans
Bizans 25, 27, 38, 39, 45, 125,
193, ayrca bkz. Bithynia
Bodan [Moldavya] 208, 209, 237
Bohemya 80, 245
Bozyk [Cassumbasa] 11, 48
Brksel 4
Buda 4, 6, 9, 10, 12, 13, 14, 17,
78, 79, 92, 101, 151, 213,
243, 244
Buhara 219
Bulgar(lar) 24, 25, 27, 75
Bulgaristan 22, 218
Byk skender 60
Byk ekmece 28
Bykada, bkz. Prinkipo

Cam pania 77
Cassum basa, bkz. Bozyk
Cathay, bkz. in, Htay Krall
Cerbe Adas 185, 186, 237
C halcedon [H alk idon , K adky]
3 8 ,4 5
Charles V [mparator arlkcn] 5,
1 9 0 ,2 1 3
Chederle [Hdr, Hzr] 59
Chiausada (ukurhisar) 49
Cihangir 88
Com ana [Gmenek] 52
Constans 52
Constantine 52
Cophin 78
Cratevas 253
Cumalkzk 47
emberlita 40
in [Cathay] 219, ayrca bkz. Htay Krall
orlu 27, 28
orum 59
Dalmaya 68,
Dalmayal(lar) 16, 132, 1 3 3 ,2 0 4
Danzig 147
D ar Kap 25
David X I [Davud H an, Dadian]
136
Derekzk 47
Dinyeper Nehri 45
Dioscurides 253
Don Alvaro de Sande 187, 189,
192, 226, 228, 229, 230, 242,
243, 244
Don Berenguer 189, 190, 193
Don Gaston 190
Don Juan de Cardona 190, 192
Don Juan de Castella 188
Don Pedro Laso 4
Don Sancho de Leyva 189, 193,
226, 230, 241

D rava Nehri 15, 76, 77

Dubrovnik, bkz. Ragusa
Dunafldvar, bkz. Feldvar
Edirne/Edrene 25, 26, 27, 74, 100,
101, 102, 104, 210, 240, ayr
ca bkz. Adranopolis
Ege Denizi 26
Essek 76, 77
Estergon [Gran] 6, 8, 79, 2 13,
244
Fabius M axinus 249
Fatih Camisi 102
Fatih Sultan Mchmcd 16
Feldvar [Dunafldvar] 78
Fenike 211
Fcrdinand 3, 4, 5, 80, 85, 230,
244, 245, 246, 2 4 8 ,2 4 9 , 251
Frat 234
Fidyekzk 47
Filibe 25
Fischamcnt 6
Frankfurt 245, 246, 252
Gabes Krfezi 185
G alana 49, 54
Galenos 56
Gebze [Libyssa] 46
Gerard Velduvic 5
Giovanni Andrea Doria 187
Godfrey de Bouillon 140
Goukurthoy 59
Gran bkz. Estergon
Gney Slavlar 25, 75, 76, 78
Gns 215
Grc(ler) 136, 137, 234
Hadm brahim Paa 29
Halep 30, 234
Halki [Heybeliada] 204
Halys, bkz. Kzlrmak
Hamamlkzk 47

H am on 253
Hannibal 46, 249
H aan Aa 235
H azar Denizi 136, 234
H azar Geitleri 136
Hazreti Eyp 60
H azreti M uham m ed 10, 28, 29,
55, 68, 124, 166, 167, 175
Hebrus, bkz. Meri Nehri
Henry VIII 246
Heybeliada, bkz. Halki
Hristiyan(lar) 10, 17, 19, 20, 21,
29, 42, 43, 48, 73, 80, 105,
108, 124, 130, 132, 133, 135,
136, 145, 150, 153, 161, 162,
166, 185, 186, 187, 188, 189,
191, 195, 196, 197, 208, 211,
212, 213, 218, 220, 224, 226,
228, 230, 249
Htay Krall 219, 220, 221, ayr
ca bkz. in [Cathay]
Hurrem, bkz. Roxolana
Irakcyn, bkz. Babylonia
ustinus 52
Iberya 137
lberyal(lar) 137
brahim [tercman] 213, 226, 227,
228, 229, 239, 242, 243, 245,
246
imparator arlken, bkz. Charles V
mparator Sigismond 249
imparator Thcodosius 39, 40
Ingiltere 3
Ioannis [Transilvanya voyvodas]
87
Ioannis Kantakuzenus 24
Iran 9, 20, 30, 32, 42, 50, 56, 67,
68, 69, 72, 73, 87, 120, 122,
130, 134, 136, 137, 142, 147,
173, 174, 176, 177, 219, 231,
233, 234, 235, 236, 248

iris Nehri [Yeilrmak] 61

spanyol(lar) 109, 110, 112, 186,
187, 188, 1 8 9 ,2 1 3 , 2 26, 228,
231, 243
zmit [Nicomedia] 46
zmit Krfezi 46
znik [Nicaea] 47, 48
znik Konsili 48
Jagodin a 17, 18
Johannes M aria Malvezzi 4, 5, 6
Johannes Pax 6
Johannes Van der Aa 4
Juliers 246
Kadky, bkz. Chalcedon
Kanuni 27, 63, 70, 73, 250, ayrca
bkz. Sultan Sleyman
Kapadokya 61, 6 2 ,1 1 5 ,1 1 7 ,1 5 4
Karadeniz 25, 27, 36, 38, 42, 44,
45, 86, 136, 140, 234
Kartal 46
Kartli, bkz. Kolhis
Kasockli ky 47
Katzianer 77
Kei Da, bkz. Uluda
Krm 27, 3 0 ,2 1 4 , 2 1 8 ,2 1 9
Krm Tatarlar 27
Kzlrmak [Halys] 56
Kilikya 115
Kolhis [Kartli] 136, 137, 140, 142
Kolhisli(ler) 103, 136, 137, 138,
139
Komorn/Komarom 4, 5, 6, 80, 244
Konya 152,173
Korint 24, 42
Kral Lajos 16, 17, 78, 249
Kral Philip 3 ,1 8 6
Kralie Mary 3
Krezs 56
Kk ekmece 28

257

Ladislaus 249
Lasquen 77
Lavigne 212, 213, 227
Libyssa, bkz. Gebze
Lille 4
Limni 73, 146
Luarsab 1136
Lydia Krall 56
M acar(lar) 7, 8, 9, 16, 74, 75, 76,
7 7 ,7 8 , 7 9 ,1 0 1 ,2 1 0 , 230
M acaristan 6, 13, 14, 15, 17, 73,
76, 77, 87, 99, 100, 111, 132,
134, 208, 210, 247, 248, 249,
251
M ahidevran 30, 88
Maltioli 252
M ancup [Mangup] 215
M arcus 63
M arm ara Denizi 27, 36, 38, 44,
140
Maximilian 84, 244, 245
Medlcr 56
Mehmcd [ehzade] 88
Mehmed Paa 234
Meri Nehri [Hebrus] 25, 26
Metrophanes 204
M ezopotamya 234
Msr 56
Mihrimah 27
M ilo Obli 93
Mingrel [Megrel] 136
M oha 77, 78, 249
M oldavya, bkz. Bodan
M orava 17
M urad I 16, 63
M urad II 249
M ustafa [ehzade] 30, 31, 32, 34,
35, 70, 88, 89, 90, 92
Nasrettin Hoca 232
Nicomedia bkz. zmit
Nicopolis [Nibolu] 249

258

N i 17, 22, 75, 102

N iava 18
N um crianus 52
Octavianus 44
Oresta 26
O rkap Kalesi 218
Ostrogotlar 218
Paleologos 24
Pannonia 76
Paul Palinai 6, 10
Pazarck 48
Pera 131, 144, 147, 192, 193, 203,
223, 224
Pertev Paa 90
Phasis [Rioni] Nehri 136
Philippo Baldi 148, 151
Piyale Paa 186, 187, 190
Plinius 41, 54, 107, 114, 126
Pontus 117
Prag 25
Pressburg 14
Prikipo [Bykada] 199
Probus 52
Ragusa [Dubrovnik] 241, 242
Requesens 2 4 1 , 2 4 2 , 189, 2 26,
230
Rioni, bkz Phasis Nehri
Rodop Dalar 25
Roland 140
Roma 16, 20, 34, 39, 44, 49, 50,
54, 62, 79, 98, 143
Romal(lar) 3, 16, 44, 46, 78, 80,
85, 113, 167, 168, 231, 244,
249
Romanya 218
R oxolana [Hurrem] 30, 31, 32,
52, 53, 88, 127
Rum(lar) 16, 18, 38, 40, 43, 46,
61, 145, 146, 147, 197, 198,
2 0 1 ,2 0 4 , 2 0 8 ,2 1 4

Rumeli Hisar 44, 45

Rstem Paa 29, 99, 207
Sakarya Nehri [Sangrarius] 50
Sakz 75, 190
Saksonya 246
Salviati 228, 229
Samsun, bkz. Amisus
Sangrarius, bkz. Sakarya Nehri
Sava Nehri 15, 76
Scivarin [ivarin, Syren] 215
Scythia 24
Selim [ehzade] 88, 89, 152, 178,
190, 234
Selim I 27
Semendire 17, 75, 76
Semerkand 219
Semiz Ali Paa bkz. Ali Paa
Srp(lar) 17, 22, 25, 75
Sicilya 185, 187, 189, 226
Silivri 27
Simon I 136
Sina 120
Sinop/Sinope 52, 56
Sofya 2 2 ,2 5 ,1 0 2 , 241
Strabon 54
Stuhlvveissenburg 213
Sultan Sleyman 5, 14, 27, 152,
251, ayrca bkz. Kanuni
Suriye 30, 46, 109, 115, 120, 154,
2 1 1 ,2 3 1 ,2 3 4
Slcymaniye Camii 250, 251
ah smail 42, 177
Tacitus 52, 167
Tahmasp I 32, 1 7 7 ,1 7 8 , 231, 234
Takent 219
Taurunum 16
Taygon 9
Tekke Thioi [Tekke Ky] 59
Tektosaglar 54
Tmurleng 30, 219, 234, 248
Tisa Nehri 15

Tonla 15, 78, 243

Tournai 4
Trajanus Kprs 17
Trakya 44, 85
Trakyallar 75
Transilvanya 5, 17, 87, 2 1 8 ,2 3 8
Tuna 8, 13, 14, 15, 17, 27, 45, 76,
78, 89
Tunca 26
Trkiye 3, 23, 55, 73, 74, 147,
180
Uluda | Kei Da] 36, 47
Utrecht 172
Valens 52
Valentinus 52
Valpovat Kalesi 15
Varna 249
Veli Bey 135
Venedik Cumhuriyeti 211
Viyana 3, 4, 5, 6, 69, 73, 80, 86,
151, 1 8 1 ,2 4 4 , 2 4 5 ,2 5 1 ,2 5 2
Vizigotlar 218
Volga Nehri 24
Waag [Vah] Nehri 6, 244
William Quacquelben 10, 16, 72,
199, 221
Wurzburg 245
Yahudi(ler) 10, 16, 19, 153, 158,
196, 253
Yavuz Sultan Selim 73, ayrca bkz.
Selim I
Yeniehir 48
Ylanl Stun 39
Yukar Moesia 16
Yunanistan 26, 43, 239
Zarekuct 56
Zermec Zii 56
Zigetvar 241

259