Kieżun W. Patologia Transformacji

Witold Kieun
PATOLOGIA
TRANSFORMACJI
WYDANIE UZUPENIONE
zawiera rozmow
Czesawa Bieleckiego z Witoldem Kieunem
wydawnictwo
poHext
SPIS TRECI
Piszmyalternatywne historie polskiej transformacji

Z prof. Witoldem Kieunem rozmawia Czesaw Bielecki ........ .............
Wprowadzenie .........................................................................................
11
Rozdzia 1
Elementy teorii patologii organizacji.................................................................
13
Rozdzia 2
Dziedzictwo ludowej demokracji
.....................................................................
27
Komunistyczna struktura zarzdzania pastwem .................................
31
Inwentaryzacja patologicznej pragmatyki organizacji ...........................
59
Dekada Gierka .........................................................................................
71
Etos Solidarnoci.......................................................................................
76
Rozdzia 3
Dekolonizacja i neokolonizacja..................................................................
95
Model dekolonizacji i neokolonizacji Afryki .............................................
95
Komunistyczna Polska w drodze do kapitalizmu .................................... 111

Szokowa terapia czy ekonomiczna neokolonizacja? ...............................
119
Rzeczywisto a wizja ..............................................................................
131
BIOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Sprzeda przedsibiorstw ......................................
Media .....................................................................
Brygady Marriotta" ...............................................
Medialna i profesjonalna krytyka ...........................
Rozdzia 4
Elementy patologii transformacji
....................................
Polityczny kapitalizm - marketing iluzji ................

Stabilizacja i obraz Polski........................................
Jeszcze o prywatyzacji w Polsce i na wiecie .........
Efekt neokolonizacji Polski......................................
Rozdzia 5
Administracja publiczna, ustawodawstwo ....................
Teoretyczne zaoenia sprawnej administracji ___
Zaoenia i cele reformy administracyjnej .............
Adaptacja sformalizowanych modeli europejskich .
Adaptacja rodowiska technologicznego................
Adaptacja rodowiska spoeczno-politycznego . . .
Technika opracowania i wdraania reformy...........
Proces transformacji administracji w Polsce .........
Patologia reformy powiatowo-wojewdzkiej ___
Ocena realizacji zaoe..........................................
Struktury organizacyjne po reformie ....................
Koszty reformy powiatowej
.................................
Infrastruktura techniczna ......................................

Metoda wdraania reformy ....................................
Koncepcja alternatywna ........................................
Ordynacja wyborcza ...............................................
Za duo przepisw .................................................
Czterech Jedcw Apokalipsy polskiej biurokracji .
Konkluzje.................................................................
Zarys usprawnie ...................................................
SPIS TRECI
Bibliografia .............................................................................................................. 367
Aneksy ....................................................................................................................... 379
Aneks 1. East European Countries. Administrative Modemization
ForNations Building .............................................................................
381
Aneks 2. Czy potrzebujemy powiatw? ..................................................
403
Aneks 3. Do rk wasnych wicepremiera prof. LeszkaBalcerowicza ___
407
Aneks 4. Do Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej ................................... 411

Aneks 5. Organy pomocnicze Premiera i Rady Ministrw (2011)
.......... 415
Spis tabel i rysunkw ............................................................................ 423

Indeks
425
Ostro krytyki jest wyrazem odpowiedzialnoci i mioci.

Mdrze kochajcy rodzice oczekuj od swych dzieci wicej
ni od innych. Tylko rodzice gupio kochajcy s zachwyceni
wszystkim, co ich dzieci robi.
My powinnimy nasz Ojczyzn kocha mdrze.
Wadysaw Bartoszewski (2005)
Program Jeffreya Sachsa i Dauida Liptona zakada (...)

nagy i miay skok w gospodark rynkow.
Ten skok spowoduje ostre zmiany cen, ktre jednak ustabilizuj si
w cigu kilku miesicy, a braki na rynku bd wyeliminowane.
Realne dochody robotnikw bd chronione. (...)
Starannie przygotowany program nie musi oznacza
spadku poziomu ycia.
Czy w Polsce jest moliwy gospodarczy cud,
Gazeta Wyborcza, 24 sierpnia 1989
Wyjaniam, e niczego nie naley tworzy.

Wszystkie jednostki organizacyjne i przysze instytucje powiatowe
ju s i zawsze byy, bo nikt ich nie rusza z miejsca,
gdzie kiedy byy zbudowane (...) urzdnikw te nie przybdzie.
prof. Micha Kulesza o reformie powiatowej (1994)
PISZMY ALTERNATYWNE HISTORIE

POLSKIEJ TRANSFORMACJI
Z prof. Witoldem Kieunem rozmawia Czesaw Bielecki
Czesaw Bielecki: To rzadko rozmawia z kim tak zrewoltowanym wobec

polskiej transformacji. W naszej rozmowie bd take adwokatem diaba,
prezentujc pogldy i argumenty osb inaczej ni pan profesor oceniajcych
transformacj. Zaczn od pytania podstawowego: czy w 1989 r. bya do wybo
ru alternatywna droga transformacji? I alternatywne ksztatowanie porzdku
demokratycznego?
W itold Kieun: Oczywicie nieuniknione i konieczne byo wpro
wadzenie demokracji, cho absolutnie uprawnione jest stawianie
pytania, czy demokracja musi i rka w rk z gospodark libe
raln. Mnie odpowiada np. pogld prof. Andrzeja K. Komiskiego,
e demokracj jest te pastwo przedsibiorcze. Opowiadam si
za demokracj, ktra jest zapisana w polskiej konstytucji, czyli
tak, w ktrej jest budowana i rozwijana spoeczna gospodarka
rynkowa. Najpeniej taki model zrealizoway w Europie Niemcy,
a konkretnie Republika Federalna Niemiec. W RFN inicjatorem
mm PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

i realizatorem wielu fundamentalnych programw gospodarczych,
inwestycyjnych byo pastwo. Nawiasem mwic, do tej wanie
tradycji nawizuje zaproponowany ostatnio przez rzd premiera
Donalda Tuska projekt inwestycji pod nazw Program Inwestycje
Polskie . Czasami zapominamy, e w II RP w wyniku podobnych
dziaa powstay m.in. Centralny Okrg Przemysowy i Gdynia.
Rozwj gospodarczy potrzebowa demokratycznego otoczenia, ale
nie takiego, jakie mielimy w Polsce, gdy na pocztku transforma
cji dziaao 70 partii politycznych...
... to byo nieuniknione, gdy nie wprowadzono sensownych progw wyborczych.
By moe, ale czy to musi oznacza akceptacj dla dzisiejszej sytua

cji, gdy zamiast rywalizacji politycznej mamy dziaania majce na
celu zniszczenie innej partii okrelanej jako wrg? Dla mnie to jest
zaprzeczenie demokracji, powrt do komunistycznej tradycji syn
dromu wroga . Kady, kto ma inne
pogldy, jest moim wrogiem, ktrego
jak to jednozna
radziecki pisarz Maksym Gorki li naley zniszczy. W dobrze funkcjo^ nujcej demokracji partia, ktra
przegraa wybory, przechodzi do
opozycji i sprawuje funkcje kontrolne wobec rzdu, a ponadto
opracowuje i przedstawia spoeczestwu rozwizania alternatyw
ne. Partia opozycyjna nie moe dy do zniszczenia partii rzdz
cej - i na odwrt. Nie bez powodu w systemie anglosaskim, np.
w Kanadzie i w Wielkiej Brytanii, partia opozycyjna nazywa si
oficjalnie parti opozycyjn Jej Krlewskiej Moci. Nie akceptuj
sytuacji, gdy urzdujcy minister partii rzdzcej mwi o partii
w opozycji, e t watah naley zniszczy...
...A dokadnie: dorn.
A z kolei inny polityk, tym razem nie z partii rzdzcej, wypowiada

si publicznie, e lidera partii opozycyjnej naley ustrzeli i obedrze
ze skry. Takich zachowa nie mona tolerowa. I kolejna sprawa,
ktrej ja absolutnie nie akceptuj: w pierwszej kadencji sejmu po
1989 r. posowie a 240 razy zmieniali swoj przynaleno partyj
n. W obecnej kadencji sejmu z Prawa i Sprawiedliwoci wyonio
Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI D H

si kilka nowych ugrupowa politycznych. Mj pogld w tej sprawie
jest jednoznaczny: jeli pose nie chce nadal reprezentowa partii,
z ktrej list wyborczych zosta wybrany, powinien zoy swj
mandat poselski.
Podam przykad, ktry mnie zbulwersowa. Jaki czas temu
zwrci si do mnie, jako powstaca warszawskiego, kto niebdcy
jeszcze wwczas posem na sejm, abym udzieli wywiadu pewnemu
tygodnikowi, reprezentujcemu - jak mi powiedzia - orientacj
prokatolick, nawizujc do tradycji AK-owskich. Zgodziem si,
wywiad si ukaza. Potem ten kto zostaje posem i co robi?! Do
maga si zdjcia krzya wiszcego w sali posiedze plenarnych
sejmu, poniewa ten krzy rzekomo przeszkadza mu w pracy posa!
W moim odczuciu to jest fikcja demokracji.
Osoby krytycznie oceniajce polsk transfor
macj - ja k pan profesor - okrela si od razu
mianem przeciwnikw transformacji. Dla czy
telnikw pana ksiki bdzie oczywiste, e
prezentuje pan krytyczn ocen transformacji,
ale to nie oznacza, e by pan przeciw samej
zmianie. Gdyby na pocztku transformacji elementy liberalne w reformowaniu gospodarki
zostay uzupenione o elementy spoeczne, nie
mielibymy dzisiaj tego wykwitu populizmu w rnych formach. Czy podziela
pan ten pogld?
Odpowiem na to pytanie nie wprost. Gdy w Polsce zaczynaa si

transformacja, przebywaem w Afryce, kierujc duym projektem
ekonomicznym, realizowanym pod egid ONZ. Tam z bliska i na
wasne oczy widziaem, jak kraje zachodnie dokonuj gospodarczej
neokolonizacji krajw afrykaskich. Wspominam o tym, poniewa
jedn z gwnych tez mojej ksiki jest to, e po 1989 r. nastpi
proces neokolonizacji polskiej gospodarki.
Pana polemici mwi na to, e tak to ju jest na tym wiecie, e silniejsi zawsze
bd silniejsi, a sabsi pozostan sabszymi. Przypomnijmy wic, cytowan
w ksice, opini z 2010 r. chiskiego ekonomisty Songa Hongbinga: Polska,
Wgry, Rosja, Ukraina - wszystkie te pastwa dotkna bolesna utrata was
nego majtku, co doprowadzio do tego, e od dwch dekad ich gospodarki
wci nie mog odzyska si. (...) Mamy do czynienia z pierwszym w dziejach
msm PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

przypadkiem, w ktrym grupa do silnych pastw staa si ofiar zorganizo
wanego rabunku. Sugeruje pan, e polska transformacja moga przebiec
inaczej. Czy moliwe byo inne rozwizanie, inna kombinacja elementw gospo
darki liberalnej, monetaryzmu i elementw spoecznych?
Nie mona mwi o polskiej transformacji bez przypomnienia, e

jej autorzy dziaali w warunkach niezwykle wysokiej inflacji. Za
hamowanie wzrostu inflacji i nastpnie jej obnienie byo warun
kiem jakichkolwiek dalszych zmian w gospodarce.
Czyli w tej sprawie zgadza si pan z Leszkiem Balcerowiczem.
Jednak tylko co do koniecznoci likwidacji inflacji, natomiast nie

co do sposobw. Jest wiele historycznych przykadw skutecznej
walki z inflacj. Jednym z nich jest to, co zrobi Franklin D. Roosevelt w USA w latach 30. XX wieku: zamknicie granic dla wolnego
przepywu towarw, ustanowienie wysokich ce i uruchomienie
wielkich inwestycji, aby stymulowa produkcj krajow. Wadysaw
Grabski w wolnej Polsce po I wojnie wiatowej zlikwidowa inflacj
poprzez wymian waluty, mimo e dla stabilizacji zotego dyspo
nowa tylko niewielkimi zapasami zota.
Wracajc do pocztku polskiej transformacji: zapomina si, e
w tym czasie na prywatnych rachunkach Narodowego Banku Pol
skiego byo 8 mld dolarw amerykaskich. Mona sdzi, e drugie
tyle Polacy trzymali w przysowiowych skarpetach. Ponadto Polska
dysponowaa kredytem z Midzynarodowego Funduszu Waluto
wego w wysokoci 1 mld dolarw na zapewnienie wymienialnoci
zotego. W takiej sytuacji szerokie otwarcie granic dla wymiany
handlowej praktycznie wszystkiego byo olbrzymim bdem. Trzeba
byo, z oczywistych powodw, otworzy granice dla ostronego
importu ywnoci. Jednak otwarcie granic dla swobodnego importu
towarw, przy tak ogromnej nierwnowadze midzy polskim rynkiem
wewntrznym i rynkiem wiatowym, musiao doprowadzi do upad
ku wielu krajowych producentw i gwatownego wzrostu bezrobocia,
ktre do dzisiaj jest naszym narodowym nieszczciem. Decyzja
o otwarciu granic dla wymiany handlowej jako sposobie zwalczania
inflacji bya wielkim bdem, ktrego mona byo unikn.
W ksice podaj wiele przykadw tego, jak import byskawicznie
wypar z rynku wiele naprawd dobrej jakoci produktw krajowych.
Twierdz, e to wszystko nie byo przypadkiem, e by to element
Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI

wiadomej gry wielkiego kapitau zachodniego, a jej celem bya
likwidacja istniejcego w Polsce, konkurencyjnego przemysu.
Wiem, e gdy mwi o gospodarczej neokolonizacji Polski w wyniku
transformacji, wielu ludzi wzrusza ramionami, ale ja przecie
mwi o faktach. Praktycznie cay segment bankowy w Polsce jest
kontrolowany przez kapita zachodni, to samo dotyczy wielkich
sieci handlowych; tene kapita ma ogromny, decydujcy udzia
w produkcji. To samo mniej wicej w tym samym czasie stao si
w Afryce i nie mamy kopotu z okreleniem tego zjawiska mianem
gospodarczej neokolonizacji pastw afrykaskich.
Podam tylko jeden przykad, wicej podaj w ksice: chodzi
0 olbrzymie Zakady Wytwrcze Urzdze Telefonicznych w War
szawie, Wgrowie i Bydgoszczy, ktre miay znaczcy udzia w rynku
telefonicznym w ZSRR. T dobr, technologicznie zaawansowan
firm produkcyjn przej niemiecki Siemens tylko po to, aby
w ramach tzw. wrogiego przejcia zlikwidowa zakupione polskie
zakady, produkcj przenie do Niemiec i przejmujc kontrakty
1kontakty handlowe, wej na gigantyczny rynek rosyjski.
W ksice krytykuje pan ojcw zaoycieli naszej transformacji za oddanie
zagranicznemu kapitaowi ogromnej czci krajowego sektora bankowego co, nawiasem mwic, dzisiaj jest do powszechnie uznawane za duy bd.
Tylko nieliczni gosz pogld, e kapita nie ma narodowoci, bowiem wiemy,
e waciciele kapitau jednak maj narodowo. Jak w tym kontekcie patrzy
pan na kryzys finansowy zapocztkowany jesieni 2008 r. upadkiem banku
inwestycyjnego Lehman Brothers? Na pocztku transformacji chyba wszyscy
byli zafascynowani globaln gr wielkiego kapitau i chcieli bra w niej udzia.
Pan twierdzi, e nie trzeba byo si w t gr angaowa.
Tak si zoyo, e w latach 90. XX wieku byem czonkiem zespou

analizujcego dziaalno jednego z najwikszych bankw ameryka
skich. Chodzio o analiz zatrudnienia w celu rozwoju homework,
czyli pracy w domu. Przy okazji miaem jednak dostp do wielu
informacji dotyczcych dziaalnoci tego banku. Wielkie byo moje
zdziwienie, gdy dowiedziaem si, e 60-70% zyskw banku pocho
dzio ze spekulacji finansowych, a nie z udzielania kredytw i opat
depozytowych. Ponadto panowao przekonanie, e trzeba poluzowa
kryteria udzielania kredytw, aby w obiegu byo jak najwicej
pienidzy, bowiem wtedy biznes bdzie si krci . Wiadomo, jak
to wszystko si skoczyo. W ksice nie zajmuj si tym tematem,
PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

ograniczam si do Polski i rzeczywicie jestem bardzo krytyczny
wobec tak szybkiego oddania w rce kapitau zagranicznego kra
jowej bankowoci. Natomiast jeli chodzi o sprawy globalne: jeeli
nie dojdzie do drastycznego ograniczenia nadmiernej roli kapitau
kasynowego, to gospodark wiatow czekaj kolejne kryzysy finan
sowe, ktre oczywicie bd powodowa kryzysy w gospodarce
realnej.
Jak pan sobie wyobraa ograniczenie roli kapitau kasynowego? Czy przez
czekajc nas hiperinflacj, czy przez dugotrway kryzys, czy w jaki inny
sposb?
Musi nastpi ograniczenie dziaalnoci spekulacyjnej. Do takiej

dziaalnoci zaliczam take gied w jej dzisiejszej postaci. Gieda
przestaa by instrumentem racjonalnej wyceny wartoci przed
sibiorstw, mona ni manipulowa choby za pomoc mediw,
ktrych opinie mona kupi.
Wrmy do gwnych wtkw pana ksiki. Pana krytyka polskiej transformacji
dotyczy nie tylko sposobu dokonywania zmian w sferze gospodarczej. Bardzo
krytycznie ocenia pan fakt, e nie dokonano koniecznych reform w sposobie
zarzdzania pastwem. Z oczywistych powodw odziedziczylimy po PRL
pastwo z wieloma systemowymi patologiami. Cytowany przez pana Michel
Crozier w ksice UA cteur et le system e (Aktorzy i systemy; napisanej wraz
z Erhardem Friedbergiem) pokaza, e zachowanie ludzi w organizacji nie
wynika tylko z ich miejsca w hierarchii. Take z ich osobistych ambicji, z pragnie
nia prestiu i wadzy. Wskazuje pan, e nasz rewolucj transformacyjn robili
gwnie historycy i prawnicy, a nie przedsibiorcy i menederowie, a jeli ju
trafiali si ekonomici, to byli to ekonomici akademiccy.
Jako teoretyk organizacji musz oczywicie powiedzie, e w kadej

sprawnie dziaajcej organizacji ludzie na stanowiskach kierowni
czych musz mie odpowiednie kwalifikacje i by odpowiednio
przygotowani do wykonywanych przez siebie zada. Tragedia naszej
transformacji zacza si od tego, o czym bardzo szczerze pisze
w swojej ksice Jeffrey Sachs, e po przyjedzie do Polski w celu
promowania swoich koncepcji reformowania polskiej gospodarki
skontaktowa si ze strategami Solidarnoci : Bronisawem Gerem
kiem, Jackiem Kuroniem i Adamem Michnikiem, a take z Lechem
Was. Wszyscy oni uczciwie przyznawali mu si, e zupenie nie
Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI D O

znaj si na ekonomii. Dodabym jedn uwag: w owym czasie
w Polsce praktycznie nie znano tego bardzo amerykaskiego typu
agenta marketingowego, jakim by Sachs, czyli osoby niesychanie
sprawnej w autopromocji. Dla mnie wci zagadk jest to, jak Sachs
oczarowa tylu bardzo inteligentnych ludzi, majc na swoim kon
cie dowiadcze reformatora tylko Boliwi, gdzie - przypomnijmy
- nie osign adnego sukcesu, a wrcz przeciwnie.
Ostatnio pewien Kanadyjczyk powiedzia mi: macie w Polsce problem, pole
gajcy na tym, e brakuje wam asertywnoci. Jak pan ocenia: ile byo pro
jektowych bdw naszych reformatorw, a ile pewnej naiwnoci wobec
ludzi z Zachodu, braku krytycznej oceny proponowanych nam rozwiza
pod ktem twardych narodowych interesw?
Nie mam wtpliwoci, e cierpimy na kompleks wobec Zachodu,

odziedziczony po PRL-u w efekcie niesychanej dysproporcji poziomu
i stylu ycia midzy nami a Zachodem. Mymy ju o tym zapomnieli,
dzisiaj to wyglda inaczej, ale wtedy, w pocztkach transformacji,
te subiektywne odczucia odegray istotn rol. Wystpowao co
takiego jak ch przypodobania si Zachodowi, bezkrytyczna go
towo akceptowania rozwiza podsuwanych nam przez Midzy
narodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy. W efekcie bezre
fleksyjnie przyjlimy imitacyjny model transformacji. Sam byem
w jakim stopniu ofiar tamtych czasw. Pamitam, jak pierwszy
raz pojechaem na wykady na uniwersytecie amerykaskim: przy
jedam, a tu wszystko przygotowane, na drzwiach mojego gabinetu
wisi tabliczka z moim imieniem i nazwiskiem, dostaj list studen
tw, mieszkanie wynajte etc. Wracam do Warszawy, znw jestem
w moim piknym gabinecie w Paacu Staszica, tyle e gdy zepsua
si instalacja wodna w ubikacji, naprawa zaja kilka tygodni.
Za swoisty paradoks trzeba uzna, e pana mistrz prof. Tadeusz Kotarbiski,
w kraju do powszechnej tandety i brakorbstwa napisa Traktat o dobrej
robocie\ Rozmawiajmy bez kompleksw. Czy to nie jest tak, e Polacy kocz
myle o organizacji tam, gdzie Niemcy dopiero zaczynaj, a o piknie prze
stajemy myle w punkcie, ktry dla Wochw jest pocztkiem jego kszta
towania? W interesujcej mnie problematyce planowania przestrzennego
znakomity specjalista w tej dziedzinie, prof. Andrzej Jdraszko, przez kilka
nacie lat stara si zainteresowa opini publiczn i decydentw swoimi
ideami - i nic.
m m

Bybym ostrony z uoglnieniami o narodowej mentalnoci, cho
na pewno mona mwi o pewnych cechach poszczeglnych spo
eczestw. ..
...Po Frommowsku, o charakterze spoecznym.
Co w tym na pewno jest. W zespole, ktrym kierowaem podczas

pracy dla ONZ w Afryce, miaem przedstawicieli 14 narodowoci.
Gdy trzeba byo co zmieni w projekcie, zlecaem to Francuzowi,
Polakowi i Wochowi. Natomiast realizacj i kontrol projektu
zlecaem dwm Niemcom i Duczykowi. Z kolei na podstawie
moich dowiadcze wykadowcy na siedmiu uniwersytetach zagra
nicznych mog stwierdzi, e najbardziej inteligentni i sumienni,
a w efekcie majcy najlepsze oceny, byli studenci pochodzenia y
dowskiego. Dorwnywali im pod wzgldem inteligencji studenci
pochodzenia polskiego. Jednoczenie wiedziaem, e jeli 1 kwietnia
mija termin oddania term papers na zakoczeniu semestru,
a w grupie miaem czterech studentw polskiego pochodzenia,
pozostali studenci oddadz swoje prace w terminie, natomiast
trzech spord czterech polskich studentw poprosi o przedue
nie terminu.
Czyli zgadza si pan profesor z tym, co pod koniec ycia powiedzia Leszek
Koakowski, e w Anglii jest wiele zwyczajw, do ktrych trudno jest mu si
przyzwyczai, ale reliability , to, e mona zawsze na nich polega, uznaje za
mi i poyteczn cech Anglikw.
W jzyku angielskim mwi si w takich przypadkach o anecdotal

euidence, o wnioskowaniu z maej statystycznie prbki danych, ale
pewne polskie cechy z pewnoci maj uzasadnienie historyczne.
W krtkim okresie istnienia II RP uksztatowaa si - zarwno
w administracji pastwowej, jak i w firmach pastwowych i pry
watnych - wietna elita pracownicza...
...Celowo i skutecznie wymordowana przez dwa totalitaryzmy.
Wiadomo, e w pewnym okresie polski o by najlepszym sa

molotem bombowym, e polski Sok by jednym z najlepszych
motocykli, e Gdyni wybudowano w niezwykle krtkim czasie.
Po 1945 r. w ich miejsce awansowano ludzi gwnie pochodzenia
Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI E B

chopskiego, pobawionych tradycji zorganizowanego dziaania
w duych organizacjach. Kiedy w wywiadzie z Hann Krall dla
Polityki powiedziaem, e naszej kadrze kierowniczej brakuje
poczucia punktualnoci, co wynika z jej w duej mierze wiejskiego
pochodzenia, z tradycji pracy od wschodu do zachodu soca . Zro
bia si awantura, a przecie nie chciaem nikogo obrazi, nigdy nie
byem przeciwnikiem emancypacji i awansu spoecznego, po prostu
stwierdziem fakty.
Pan ironicznie przywoa wtek dobrej roboty , ale to nie byo
przecie tak, e np. w latach 70. XX wieku, za Gierka, Polska bya
organizacyjn pustyni. Nasz Zakad Prakseologii PAN przygoto
wa w 1971 r. dla najwyszych wadz partyjnych i pastwowych
projekt reformy systemu zarzdzania w gospodarce. Inna sprawa,
e raport uznano za dziaalno antysocjalistyczn. Dlaczego?
Poniewa proponowalimy, aby drobna wytwrczo i przemys
terenowy pozostay przedsibiorstwami pastwowymi, ale dziaay
na zasadach wolnorynkowych, elastycznie reagujc na zapotrze
bowanie rynku. To z kolei wymagaoby stworzenia 100-tysicznej
armii bezrobotnych; nazwalimy to rezerwow armi pracy.
Ale jak mona by to zrobi w tamtych warunkach?!
Po prostu trzeba byo skoczy z zasad Czy si stoi, czy si ley,

dwa tysice si naley . Jako kierownik wzorcowego oddziau NBP
miaem szalone trudnoci ze zwolnieniem jednego nieroba, czonka
partii. Zgubne skutki wpywu tej sytuacji na mentalno pracowni
kw byy oczywiste.
Istnieje jednak druga strona tego medalu. Jakie s dwie najtra
giczniejsze immanentne cechy kapitalizmu? W opinii Johna Maynar
da Keynesa, ktrego jako ekonomist bardzo ceni, s to: bezrobocie
i dysproporcje zarobkowe. W odniesieniu do obu tych czynnikw,
niezalenie od zamierze autorw polskiej transformacji, trzeba
mwi o porace.
W wydanej po raz pierwszy w 1944 r. ksice Wielka transformacja Karl Polanyi stwierdzi, e istniej trzy towary, ktre s sztuczne: ziemia, pienidz
i praca. Ziemia, bo nie mona jej mnoy bez koca; pienidz, poniewa o jego
iloci na rynku w kadym kraju decyduje rzd; oraz praca, poniewa ludzie nie
pracuj tylko dla zarobku. Jeszcze zanim zacza si w Polsce transformacja,
odwiedzi mnie dobry znajomy z Kanady, prawnik, ktry zapyta mnie: Dlaczego
mm

tak si martwicie brakiem pienidzy, kapitau? Macie przecie ziemi, a ziemia
stanowi podstaw zabezpieczenia kredytu hipotecznego. Jaki wpyw, pana
zdaniem, na przebieg polskiej transformacji miao nieuregulowanie spraw
wasnociowych, to, e Polska jako jedyny kraj postkomunistyczny nie prze
prowadzia reprywatyzacji? W efekcie gminy i Skarb Pastwa maj ogromne
zasoby nieruchomoci, ktre w ogle nie funkcjonuj na rynku, co zakca
i znieksztaca - zwaszcza w miastach - struktur cen i utrudnia gospodaro
wanie nieruchomociami.
Znakomite pytanie. Mimo mojego krytycznego stosunku do Jeffreya

Sachsa musz podkreli, e w jego projekcie transformacji zawarty
by postulat szybkiej reprywatyzacji. Chodzio o to, aby takie
przedsibiorstwa jak Wedel czy Calisia otrzymay z powrotem
budynki i grunty, ktrych pozbawi ich Bierut. Tego jednak nie
zrobiono.
Ale dlaczego?!
Przypuszczam, e to zaniechanie byo celowe i wizao si z proce

sem uwaszczania si nomenklatury, ktra szybko przejmowaa
przedsibiorstwa redniej wielkoci. Wedug znanych danych 62%
takich przedsibiorstw, zatrudniajcych od 25 do 100 pracownikw,
naley do ludzi, ktrzy przed 1989 r. stanowili nomenklatur. Brak
reprywatyzacji umoliwia uwaszczenie nomenklatury.
A co pan sdzi o pomyle z czasu rzdu Akcji Wyborczej Solidarno, ktry mia
troch nieszczliw nazw powszechnego uwaszczenia, a powinien si
nazywa upowszechnienie wasnoci prywatnej? Pisze pan w swojej ksice
o bezsensownoci pomysu, aby nagle zagrozi wacicielom mieszka sp
dzielczych ich spat, na co ludzi absolutnie nie byo sta, z ktrego to pomysu
Leszek Balcerowicz w kocu si wycofa. Czy nie sdzi pan, e w takim upo
wszechnieniu wasnoci prywatnej krya si dua rezerwa energii spoecznej?
Przypomnijmy, e rzd Jerzego Buzka przegosowa ustaw reprywa

tyzacyjn, jednak zablokowa j prezydent Aleksander Kwaniew
ski. To by wielki bd take z innego powodu. Nieuregulowanie
sprawy reprywatyzacji skutecznie psuje stosunki polsko-ydowskie.
W tej sprawie mam bardzo zdecydowane pogldy. Gdy jeszcze miesz
kaem w Montrealu, byem jednym z dziaaczy The Polish-Jewish
Heritage Foundation of Canada, ktra to fundacja ma zwalcza
Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI E S

zarwno antysemityzm, jak i antypolonizm. W 1998 r. przeprowa
dziem wrd moich 102 kanadyjskich studentw ankiet, pytajc,
jakiej narodowoci byli nazici - 62 z nich odpowiedziao, e polskiej.
Ostatnio rozmawiaem z zaprzyjanionym profesorem kanadyjskim
polskiego pochodzenia, ktry zwierzy mi si, e mia kopoty
z 8-letnim wnukiem urodzonym w Kanadzie. Wnuk przyszed do
niego i mwi, e wyrzucono go ze szkoy. No wic mj znajomy idzie
do szkoy, aby wyjani, co si stao. Faktycznie, wnuk pobi innego
ucznia. Pyta wic wnuka, za co? Okazuje si, e tene ucze, roz
poznawszy polskie nazwisko wnuka, powiedzia mu co w rodzaju
to ty jeste Hitler i wymordowae wszystkich ydw . Antypo
lonizm nie jest niczyim wymysem.
Trzeba byo szybko przeprowadzi reprywatyzacj, odda nalen
wasno Polakom, ale i ydom. Dzisiaj jedni i drudzy odzyskuj
wasno na drodze sdowej, ale za krew w relacjach polsko-ydow
skich pozostaa.
Przypomina mi si historia z Wrocawia. Miasto sprzedao budynek koncer
nowi niemieckiemu, po czym zgosi si Austriak, ktry na podstawie zapisw
w ksidze wieczystej twierdzi, e jest prawowitym wacicielem budynku.
Wtedy zgosi si yd z Londynu, mwic, e w wiadomych czasach musia
sprzeda nalecy do niego budynek temu Austriakowi za jedn reichsmark.
Efekt by taki, e Wrocaw na wasne yczenie zafundowa sobie dyskomfort
o midzynarodowych reperkusjach.
To tylko potwierdza, jak wielkim bdem byo nieuregulowanie spra

wy reprywatyzacji na samym pocztku transformacji.
Brakuje mi pana odpowiedzi na pytanie, dlaczego tego nie zrobiono? Z upy
wem czasu mam coraz wiksze uznanie dla Leszka Balcerowicza za to, e
z determinacj przeprowadzi swoje reformy, jakby ich nie ocenia. Potem,
w okresie kilkunastu lat, ju nigdy nie przeprowadzono adnego porwnywal
nego projektu, mimo e wyzwa przecie nie brakowao. To oczywicie nie
oznacza, e projekt Balcerowicza by bezalternatywny. Twierdzi pan, e mona
byo przeprowadzi transformacj w sposb, ktry nie porniby tak gboko
spoeczestwa i tak bardzo nie spauperyzowaby jego znacznej czci. Kiedy
wprost powiedziaem Balcerowiczowi: Pan chce wprowadzi w Polsce kapi
talizm bez kapitalistw i bez tradycji kapitalistycznej - i wszyscy bdziemy za
to dugo paci. Moim koleg z awy szkolnej jest Jan Jabkowski i znaem jego
ojca, jednego z braci Jabkowskich. Do dzi budynek Domu Towarowego
* IH

Braci Jabkowskich w Warszawie przy ulicy Brackiej nie powrci do swych
prawowitych wacicieli.
To jest dobry moment, by powrci do pocztkw transformacji i po

penionych wwczas bdw. Waldemar Kuczyski, ktry wymyli
Balcerowicza, o czym pisze z ujmujc szczeroci w swojej ksice
Zwierzenia zausznika, przytacza sowa Balcerowicza, e ten zgadza
si obj stanowisko ministra finansw i wicepremiera tylko po to,
aby zlikwidowa inflacj. Oczywicie inflacja bya problemem, ale
nie jedynym. Drugim problemem by sposb przeprowadzenia
prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych. Gdy pisaem ksik,
nie miaem jeszcze dokumentw, ktre mam dzisiaj, dowodzcych,
e w wielu przypadkach cena sprzeday przedsibiorstw bya nisza
od kosztu wyceny ich wartoci! Dodatkowo w 90% prywatyzacji
wyceny dokonyway zespoy zoone ze specjalistw zagranicznych.
Bya to korupcja, naiwno czy moe ignorancja?
Moim zdaniem to bya przede wszystkim korupcja. Mam w tym za

kresie gorzko-zabawne dowiadczenie osobiste. Pracowaem w tym
czasie w Burundi, gdzie w stolicy tego kraju grono midzynarodo
wych doradcw i ekspertw spotykao si regularnie w piknym
i luksusowym klubie pozostawionym przez kolonistw belgijskich.
A poniewa byem prezesem klubu tenisowego i przydzielaem
chtnym do gry czas na korcie, moja pozycja towarzyska bya zna
czca. Poznaj kogo, kto rozpoznaje moje polskie nazwisko i od
razu pyta: Witold, co ty tu robisz? Jedmy do Polski, ja tam wanie
byem, tam mona za 20 tys. dolarw prowizji przej pastwowe
firmy redniej wielkoci . W tym czasie going rate dla apwek
w Burundi wynosi 100 tys. dolarw. Na szerszym tle: to jest czas
wypracowania przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank
wiatowy tego, co nazwano Konsensusem Waszyngtoskim i co
pod szyldem zwikszania efektywnoci gospodarowania faktycznie
byo strategi gospodarczej neokolonizacji mniej rozwinitych
gospodarek wiata.
Nie kto inny, a Leszek Balcerowicz zleci w 1999 r. Bankowi wia
towemu przeprowadzenie badania ankietowego o korupcji towa
rzyszcej prywatyzacji w Polsce. 100% ankietowanych przyznao,
e w trakcie prywatyzacji polskich przedsibiorstw pastwowych
pacio tzw. prowizje.
Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI EHB

Korzystam ze swojej roli adwokata diaba, aby przypomnie argument wielu
ludzi bronicych wczesnej prywatyzacji, e przedsibiorstwo jest warte tyle,
ile kto jest gotw za nie zapaci. Jednak czym innym jest sprzeda wymu
szona, gdy bank czy komornik przejmuje wasno firmy i wystawia j na
sprzeda, a czym innym rynkowa wycena wartoci funkcjonujcego przedsi
biorstwa przez fachowych doradcw finansowych.
Sam pan sobie odpowiedzia i nie mam nic do dodania. Poza moe
tym, e nie byo adnych uzasadnionych powodw, aby tak si
spieszy z wyprzedawaniem pastwowych firm. Kady biznesmen
wie, e aby uzyska za sprzedawan firm dobr cen, naley odpo
wiednio przygotowa j do sprzeday. Polskim reformatorom za
brako wyobrani, jakby nie dostrzegli, e ogromne braki na rynku
wewntrznym wcale nie oznaczay, e polski przemys by w cako
witym rozkadzie. W przeomowym 1989 r. polski przemys ekspor
towa swoje wyroby, w tym wiele na dobrym i bardzo dobrym po
ziomie technologicznym, do 57 krajw wiata. Oczywicie sytuacja
makroekonomiczna Polski bya bardzo za, przedsibiorstwom
brakowao dewiz na zakup potrzebnych do produkcji materiaw
i komponentw, ale po co od razu wyprzedawa cay przemys po
niskich cenach?! Mieszkaem w tym czasie w Montrealu, wsp
pracowaem z kanadyjskimi bankami i zapewniam pana, e abso
lutnie realne byo uzyskania przez polski przemys kredytw na
bardzo rozsdnych warunkach.
Dlaczego nawet nie prbowano? Tu dochodzimy do kwestii kwa
lifikacji ludzi zaangaowanych w proces polskiej transformacji...
...I tu prosz pozwoli mi przerwa. Nie ulega wtpliwoci, e wrd opozycji
okrgostoowej nie byo praktycznie ludzi, ktrzy mogliby z marszu obj
stanowiska m enederskie w duych firmach pastwowych. Z kolei ludzie
kierujcy tymi firmami zajmowali stanowiska kierownicze z nadania nomen
klaturowego i to trzeba byo zmieni. Po stronie solidarnociowej bya wia
domo tego problemu i jego znaczenia dla przyszoci transformacji. To bya
troch kwadratura koa i mona byo sdzi, e szybka prywatyzacja i poja
wienie si w sprywatyzowanych firmach np. menederw zagranicznych moe
stanowi rozwizanie.
W tej sprawie mam wyrobione zdanie. W latach 70. XX wieku zaj

mowaem si ksztaceniem krajowej kadry kierowniczej m.in. w In
stytucie Organizacji, Zarzdzania i Doskonalenia Kadr. Przez te
m a

szkolenia przesza zdecydowana wikszo dyrektorw najwik
szych przedsibiorstw pastwowych. Naszym klientem, jak bymy
dzi powiedzieli, byo take kierownictwo Stoczni Gdaskiej im.
Lenina. Zdecydowan wikszo dyrektorw duych przedsi
biorstw pastwowych stanowili ludzie o znakomitych kwalifika
cjach menederskich. Uwaaem tak wtedy i uwaam tak dzisiaj.
Jednak to byli ludzie z nomenklatury.
To prawda, ale wielu z nich mona byo zostawi np. na stanowiskach

zastpcw dyrektorw ds. technicznych czy handlowych. Ci ludzie
uosabiali sob, jak bymy dzisiaj powiedzieli, pami korporacyjn
i kontakty handlowe z partnerami biznesowymi, w tym zagranicz
nymi. A lepsze byo mianowanie na stanowisko prezesa Stoczni
Gdaskiej kogo z wyksztaceniem etnologa i politologa?! Gdy
Zakady Naprawcze Taboru Kolejowego w Bydgoszczy, przeniesione
do jednego z Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, znalazy si
na krawdzi bankructwa i dni dzieliy je od sprzeday gruntw
i budynkw, grupa menederw tego przedsibiorstwa wykupia
je i dzisiaj mamy znakomit firm produkujc pojazdy szynowe
PESA, podpisujc kontrakty eksportowe m.in. do Niemiec o war
toci wielu miliardw zotych.
Ponownie przywoam Waldemara Kuczyskiego, ktry uwaa i pisze o tym w swoich wspomnieniach - e nawet dla ministra naj
waniejszym atutem jest lojalno w stosunku do premiera, a kwa
lifikacje zawodowe? Jeli kto jest inteligentny, to kwalifikacje
zawodowe zdobdzie w cigu paru miesicy . Nie zgadzam si z takim
myleniem. Nie zmieni pogldu, e Leszek Balcerowicz nie mia
kwalifikacji do objcia stanowiska ministra finansw i wicepremiera
ds. gospodarczych. Kto, kto nie ma praktyki kierowniczej, nie moe
z dnia na dzie odpowiada za gospodark kraju redniej wielkoci.
I znw ze zdumiewajc szczeroci pisze o tym Waldemar Kuczy
ski, relacjonujc swoje pierwsze dni jako ministra nowo powoanego
Ministerstwa Przeksztace Wasnociowych, prowadzonego za rk
przez swoj dowiadczon w dziaaniu biurokracji sekretark.
I jeszcze jeden aspekt tamtej sytuacji: ze znanych i oczywistych
historycznych powodw mielimy wielu wietnych specjalistw z r
nych dziedzin pracujcych na caym wiecie, w tym w krajach wiod
cych pod wzgldem gospodarczym i technologicznym. Nie podjto ad
nej prby skorzystania z tego ogromnego potencjau fachowej wiedzy.
Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI EBM

Zwraca zreszt na to uwag take redaktor Jerzy Giedroyc, konkretnie na
niepodjcie prby skorzystania z eksperckich umiejtnoci Polonii.
Osobicie znam kilku bardzo dobrych ekonomistw kanadyjskich

polskiego pochodzenia, ktrzy z wielk ochot przyjechaliby do Polski,
aby pomc w wypracowywaniu strategii transformacji. Nikt z no
wego krajowego establishmentu nigdy si do nich nie zwrci z tak
propozycj. W Pittsburghu poznaem bardzo zamonego polskiego
biznesmena (jego syn by moim studentem), wielkiego polskiego pa
triot, gotowego pomc, gdyby si do niego o tak pomoc zwrcono
- co nigdy nie nastpio. Natomiast na transformacyjnej scenie
brylowa Jeffrey Sachs ze swoimi rzekomymi sukcesami w Boliwii
oraz MFW i Bank wiatowy, realizujce strategi wielkich koncer
nw zachodnich likwidowania przemysowej konkurencji w naszym
regionie.
No bo jak inaczej wyjani skandal, jakim byy Narodowe Fun
dusze Inwestycyjne? Jak mona byo odda w zarzd jakim za
chodnim menederom kilkaset duych polskich przedsibiorstw?!
Jak mona byo ustanowi prawo, e posiadacz 25% wiadectw
udziaowych danego NFI uzyskiwa moliwo swobodnego nim
dysponowania? Do dzisiaj nikt nie ponis za to adnych konse
kwencji.
Badajc patologie wadzy, nawet wadzy demokratycznej, zawsze warto i naley
pyta o ich przyczyn. Czy to jest tak, e kada wadza deprawuje, a wadza
absolutna - w pamitnych sowach lorda Actona - deprawuje absolutnie,
take reformatorw? Czy te mamy do czynienia z oligarchicznym zaweniem
elity wadzy i guchot na gosy i opinie ludzi spoza tego krgu?
Myl, e wystpuje - z fatalnymi skutkami - sprzenie braku kwa

lifikacji i niekompetencji z pdem do wadzy i dorabiania si. Ta
ankieta Banku wiatowego jest druzgocca: 100% ankietowanych
przedsibiorstw potwierdzio dawanie prowizji, czyli apwek. Ja
byem uwiedziony ide Solidarnoci , w latach 1980-81 byem
zaproszony przez kilkanacie uniwersytetw pnocnoameryka
skich, aby wygosi wykady otwarte o fenomenie Solidarnoci ...
...Fenomenie braterstwa i dania ustroju, w ktrym wolno bdzie wolnoci,
demokracja demokracj, a sprawiedliwo sprawiedliwoci. Strasznie mao
nam z tego zostao.
msn PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Dopowiedzmy te, e u rde idei Solidarnoci leay idee chrze
cijastwa, e to sowa Jana Pawa II podczas pierwszej pielgrzymki
w 1979 r. na pi. Pisudskiego zapocztkoway acuch wydarze,
ktry doprowadzi do powstania Solidarnoci .
Niech zstpi Duch Twj i odnowi oblicze Ziemi, tej Ziemi! - byem tam i do
dzisiaj wzrusza mnie wiadomo tego, e uczestniczyem w cudzie. Ktre
elementy tego dziedzictwa zostay utracone?
Obawiam si, e z tego dziedzictwa nic nam nie zostao. Zapomniana

zostaa cakowicie zasada zwalczania za dobrem. I nie udao nam
si uwolni od syndromu wroga. Dzisiaj ludziom si wydaje, e bol
szewicka idea zwalczania wroga to jest jaki relikt z odlegej prze
szoci. Niestety to wci w nas tkwi, tu pod skr. To z tej fatalnej
tradycji bierze si przekonanie o istnieniu tylko jednej prawdy.
Transformacja bya historycznym sukcesem, a jeli kto ma inne
zdanie, staje si nie partnerem do dyskusji, a wrogiem. Kieun jest
wrogiem, bo mwi, e mona byo zrobi transformacj inaczej.
A ja tylko zwracam uwag, e wspczynnik Giniego, powszechnie
stosowany w wiecie miernik nierwnoci dochodowych, wskazuje,
e mamy w Polsce ogromne nierwnoci ekonomiczne, jedne z naj
wikszych w Europie. I nie ukrywam, e nie podoba mi si partyjna
wojna na wyniszczenie, bo to szkodzi Polsce.
Z moim tragicznie zmarym przyjacielem, Januszem Kochanow
skim, w ramach dziaalnoci fundacji Ius et Lex zamierzalimy
przygotowa list ok. 150 znanych polskich politykw, ktrzy nigdy
w yciu nie zajmowali si niczym innym poza polityk. Czyli nigdzie
nie pracowali, nie maj adnego dowiadczenia zawodowego, od za
wsze yj tylko z polityki. Nie trzeba by profesorem od organizacji,
eby wiedzie, e tacy ludzie s cakowicie oderwani od ycia, a kto
oderwany od ycia raczej nie podejmuje praktycznych i racjonalnych
decyzji regulujcych ycie innych.
Wiele miejsca w ksice powica pan epidemii biurokracji w Polsce. Gdy kto
mi mwi o polskiej przedsibiorczoci, pytam, czy wyrabia kiedy piecztk
w Sanepidzie? Poniewa sam prowadz firm, kady kontakt z tzw. urzdem
utwierdza mnie w przekonaniu, e po ponad 20 latach transformacji wci nie
jestemy pastwem dobrze zorganizowanym. Wszyscy mwi o restrukturyzacji,
a mnie to sowo kojarzy si z dobrze znan z PRL-u reorganizacj, czyli po
wszechnie uprawian dziaalnoci fikcyjn.
m m PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Dopowiedzmy te, e u rde idei Solidarnoci leay idee chrze
cijastwa, e to sowa Jana Pawa II podczas pierwszej pielgrzymki
w 1979 r. na pi. Pisudskiego zapocztkoway acuch wydarze,
ktry doprowadzi do powstania Solidarnoci .
Niech zstpi Duch Twj i odnowi oblicze Ziemi, tej Ziemi! - byem tam i do
dzisiaj wzrusza mnie wiadomo tego, e uczestniczyem w cudzie. Ktre
elementy tego dziedzictwa zostay utracone?
Obawiam si, e z tego dziedzictwa nic nam nie zostao. Zapomniana

zostaa cakowicie zasada zwalczania za dobrem. I nie udao nam
si uwolni od syndromu wroga. Dzisiaj ludziom si wydaje, e bol
szewicka idea zwalczania wroga to jest jaki relikt z odlegej prze
szoci. Niestety to wci w nas tkwi, tu pod skr. To z tej fatalnej
tradycji bierze si przekonanie o istnieniu tylko jednej prawdy.
Transformacja bya historycznym sukcesem, a jeli kto ma inne
zdanie, staje si nie partnerem do dyskusji, a wrogiem. Kieun jest
wrogiem, bo mwi, e mona byo zrobi transformacj inaczej.
A ja tylko zwracam uwag, e wspczynnik Giniego, powszechnie
stosowany w wiecie miernik nierwnoci dochodowych, wskazuje,
e mamy w Polsce ogromne nierwnoci ekonomiczne, jedne z naj
wikszych w Europie. I nie ukrywam, e nie podoba mi si partyjna
wojna na wyniszczenie, bo to szkodzi Polsce.
Z moim tragicznie zmarym przyjacielem, Januszem Kochanow
skim, w ramach dziaalnoci fundacji Ius et Lex zamierzalimy
przygotowa list ok. 150 znanych polskich politykw, ktrzy nigdy
w yciu nie zajmowali si niczym innym poza polityk. Czyli nigdzie
nie pracowali, nie maj adnego dowiadczenia zawodowego, od za
wsze yj tylko z polityki. Nie trzeba by profesorem od organizacji,
eby wiedzie, e tacy ludzie s cakowicie oderwani od ycia, a kto
oderwany od ycia raczej nie podejmuje praktycznych i racjonalnych
decyzji regulujcych ycie innych.
Wiele miejsca w ksice powica pan epidemii biurokracji w Polsce. Gdy kto
mi mwi o polskiej przedsibiorczoci, pytam, czy wyrabia kiedy piecztk
w Sanepidzie? Poniewa sam prowadz firm, kady kontakt z tzw. urzdem
utwierdza mnie w przekonaniu, e po ponad 20 latach transformacji wci nie
jestemy pastwem dobrze zorganizowanym. Wszyscy mwi o restrukturyzacji,
a mnie to sowo kojarzy si z dobrze znan z PRL-u reorganizacj, czyli po
wszechnie uprawian dziaalnoci fikcyjn.
Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI E E M

Nie wiem, czy pan profesor wie, e w czasie gdy kancelari prezydenta
Lecha Wasy kierowa Jarosaw Kaczyski, zorganizowaem think tank , ktry
opracowa projekt radykalnej reformy administracji publicznej. Raport by
zatytuowany Silne pastwo-minimum. Projekt reformy administracji publicz
nej i zosta przekazany Wasie. Na czym polegaa differentia specifica tej
reformy, do ktrej przekona nas Micha Giedroy, profesor Oksfordu i daleki
kuzyn Jerzego Giedroycia? Zwykle reformatorzy zaczynaj od upraszczania
istniejcych i projektowania nowych struktur, ograniczenia liczby ministerstw
i urzdw centralnych etc. Natomiast Micha Giedroy zwrci nam uwag na
to, e kluczowe w dziaaniach reformatorskich s nie struktury, ale s p o s o b y
d z i a a n i a , ktre s skodyfikowane w procedurach urzdowych. Towarzy
szy musi temu konkursowy dobr kadr. Z tych dwch elementw: dobrych
procedur i dobrych kadr mona uoy rne skutecznie i bez marnotrawstwa
dziaajce struktury. W ksice kadzie pan nacisk na struktury. Czy dlatego,
e jest pan tak zokcydentalizowany, e nie wyobraa sobie, na ile ruskie,
a nawet sowieckie, s obyczaje polskiego czynownika?
Struktury organizacyjne s wane, zwaszcza dzisiaj, gdy niewiary

godnie szybko dokonujce si i przeomowe rewolucje technologicz
ne nieustannie wymuszaj zmiany organizacyjne. Z tego powodu
administratorzy sfery publicznej musz spenia kilka kryteriw.
Pierwszym i najwaniejszym jest kryterium moralne i etyczne, czy
te inaczej - zmys spoeczny. Zdecydowana wikszo z nas to
egoici gonicy za sukcesem osobistym, ale s wrd nas take
ludzie, ktrym satysfakcj sprawia pomaganie innym. Drugie
kryterium to oczywicie twarde umiejtnoci fachowe i meneder
skie, administracyjne. Trzeba nauczy si znajdowa i wybiera
takich ludzi do kierowania urzdami publicznymi.
Mao kto wie, e w czasie gdy ministrem spraw wewntrznych
i administracji oraz wicepremierem w rzdzie Jarosawa Kaczyskie
go by Ludwik Dorn, podjta zostaa - z moim udziaem - prba
doboru kandydatw na stanowiska wojewodw wedug obiektyw
nych kryteriw fachowych i charakterologicznych.
Dobr wojewodw metod Kieuna-Dorna. To brzmi interesujco.
Prosz wstrzyma si z ironi. Ta sama metoda zostaa zastosowa

na take w doborze kadry dowdczej polskiego kontyngentu w Afga
nistanie.

Przy wyborze wojewodw punktem wyjcia bya pula kandyda
tw, przy czym nie znalimy ich afiliacji politycznej. Bezwzgldnym
kryterium bya niekaralno, nawet jeli kara zostaa zatarta.
Drugim kryterium by bardzo dokadny opis kariery zawodowej
kandydatw z naciskiem na twarde, udokumentowane umiejtnoci
i znajomo jzykw obcych. Kolejnym byy dwie opinie znajcych
ich osb o wysokim i uznanym autorytecie spoecznym.
Osoby, ktre przeszy pierwszy etap oceny, byy poddawane dwm
testom psychologicznym: na IQ oraz na zachowanie w sytuacjach
krytycznych, kryzysowych. Ostatnim etapem selekcji byo bezpo
rednie spotkanie z kandydatem, ktry przedstawia konkretne
rozwizania dla sytuacji z jakimi spotyka si w pracy wojewoda. Oce
nie podlega take sposb prezentacji, uyty jzyk i logika prezen
tacji. Ostatecznie nasz zesp rekomendowa ministrowi na kade
stanowisko wojewody trzech kandydatw w okrelonej kolejnoci.
Proces selekcji trwa dwa miesice, co dao moliwo opublikowa
nia przemiewczego artykuu, jak to nieporadnie dziaa minister
spraw wewntrznych i administracji. Dorn poprosi mnie o napi
sanie artykuu wyjaniajcego zasady pracy naszego zespou; opu
blikowaa to Rzeczpospolita . I ju krtko - jest koniec roku,
mamy kandydatw na czternastu wojewodw, pozostay dwa woje
wdztwa: mazowieckie i podlaskie. Jestem w Paryu, dzwoni Dorn
i mwi: Nie musi si pan spieszy z powrotem do Warszawy, pre
mier pod naciskiem lokalnych dziaaczy PiS mianowa tych dwch
wojewodw bez rekomendacji waszego zespou .
A teraz konkluzja: mija kilka miesicy i nowo mianowany woje
woda mazowiecki zostaje odwoany, poniewa zatai zatarty wyrok.
Natomiast wojewod podlaskiego odwoano po tym, jak zgotowa
premierowi Kaczyskiemu na Podlasiu krlewskie przyjcie .
I tak si skada, e mniej wicej w tym samym czasie dochodzi do
tragicznego zawalenia si hali wystawowej w Katowicach i nasz
wojewoda fantastycznie sprawnie organizuje akcj ratownicz.
Ostatnie zdanie: w podobny sposb dokonano selekcji kandydatw
na dowdcw polskiego kontyngentu w Afganistanie - i mimo
rnych kontrowersji co do tej misji, nikt nigdy nie kwestionowa
umiejtnoci jej dowdcw.
W pana ksice brakuje mi opisu jeszcze jednej, fundamentalnej patologii
polskiej transformacji. Ot suma bezwadu istniejcych struktur jest tak silna,
e kada moda generacja zostaje przez nie wchonita. Brak ju nie tylko
Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI

dekomunizacji i lustracji, ale take weryfikacji skutecznoci i decyzyjnoci kadr
administracyjnych powoduje, e kada osoba rozpoczynajca prac w admi
nistracji publicznej jest od razu przyuczana do biurokratycznego imposibilizmu.
W efekcie mode pokolenie, uczce si z bardzo dobrych podrcznikw orga
nizacji, w tym autorstwa pana profesora, znakomicie u d a j e aktywno,
prospoeczne zaangaowanie czy pozytywne mylenie, podczas gdy faktycznie
przejmuje i nabywa t straszn urzdnicz bezwadno.
Jako profesor organizacji musz wierzy - i wierz - w celowo

i skuteczno dobrze zaprojektowanych systemw doboru kadr
kierowniczych. Natomiast jestem raczej pesymist w odniesieniu
do doboru kadr parlamentarnych i ich zdolnoci do tworzenia
dobrego prawa. A przecie w II RP potrafilimy to robi. Lubi od
czasu do czasu poczyta akty prawne z tamtego okresu, bo to czysta
przyjemno. Zreszt korzystam z nich na moich wykadach.
Nasuwa si oczywiste pytanie: w jakim stopniu wady naszej legislacji s owo
cem pewnych wpyww kulturowych? Uwaam - a nawet zastrzegam sobie
copyright na to stwierdzenie - e Polacy s Anglosasami, tylko o tym nie
wiedz. Rzecz w tym, e tworzenie prawa poprzez poszerzanie precedensw
jest blisze naszemu charakterowi spoecznemu ni ten kartezjaski Ordnung ,
ktry istnieje w tradycji francuskiej i niemieckiej. Drugiego odkrycia dokonaem,
zdajc egzamin na Zielon Kart w golfa. W przepisach golfowych jest napi
sane, e golfista moe, powinien lub musi. Natomiast nie ma w nich tak
popularnych u nas stwierdze, jak powinien, ale nie mg; musia, ale nie
mg oraz mg, ale nie powinien. W golfie gracze s jednoczenie sdziami,
nie mog oszukiwa, bo gra traci cay swj sens. Uznajc etykiet, dba trzeba
o reputacj. Pisze pan w ksice i to jest ogromnie wane, e utrata reputacji
- przez eksperta czy osob publiczn - musi mie konsekwencje.
To jest tragiczne, e w naszej kulturze spoecznej utrata reputacji

nie dezawuuje danej osoby.
Jeli dopucimy do brutalizacji jzyka w debacie publicznej, czy to w dyskusji
o orientacji seksualnej, o religii, czy polityce, to stracimy lingua franca , stracimy
zdolno rozmawiania ze sob. Zapomina si, e hitleryzm i stalinizm cechowa
m.in. straszliwie brutalny jzyk w sferze publicznej.
Sucham tych sw z wielk satysfakcj. To jest absolutnie jeden

z najwaniejszych problemw polskiego ycia publicznego. Wracamy
XIX
K 9 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

do pocztku naszej rozmowy i wtku demokracji. Jzyk nie moe
suy do niszczenia opozycji i vice versa. Nie wolno mwi o wa
tahach i ich doynaniu . Taki jzyk nas niszczy i uniemoliwia
publiczn dyskusj.
Czsto spotykam si z pytaniem, dlaczego w ogle napisaem
Patologi transformacji? Pada argument: przecie to ju historia,
ycie toczy si dalej, mamy tyle problemw aktualnych, po co roz
drapywa tamte sprawy, zwaszcza z pocztkowego okresu polskiej
transformacji, stao si, co si stao...
...Ci, ktrzy tak mwi, pewnie nie maj nawet wiadomoci, e popadaj
w determinizm historyczny, w ktrym nie ma miejsca na inne, alternatywne
historie transformacji. Tymczasem scenariusz transformacji nie by zdetermi
nowany historycznie, w tym wszystkim byo duo improwizacji. Zakalec trans
formacji ustrojowej powsta z duym udziaem przypadku.
Trzeba zajmowa si histori polskiej transformacji z oczywistych

powodw. W wyniku okrelonego jej przebiegu powstaa struktura
polskiej gospodarki, ktra praktycznie uniemoliwia nam przebicie
si do wiatowej gospodarczej ekstraklasy, ktra skazuje nas w naj
lepszym razie na osignicie poziomu redniego, a i to jest wtpliwe.
Jako gospodarka peryferyjna, neokolonialna, w ktrej bardzo wiele
firm kontrolowanych przez kapita zagraniczny transferuje zyski
do central poza Polsk, nigdy nie przekroczymy pewnego redniego
poziomu. Producent mikroprocesorw zawsze bdzie osiga wysze
stopy zysku ni wytwrca sprztu AGD.
Ponadto wyczerpuj si dotychczasowe rda wzrostu gospo
darczego. Przykadowo malej transfery pienine do kraju od
Polakw mieszkajcych i pracujcych za granic. I bdzie z tym
tylko gorzej, poniewa wielu naszych rodakw zostaje w Niemczech
czy Wielkiej Brytanii na stae, tam zakada rodziny i tworzy biznesy.
A w niektrych latach to byy transfery w wysokoci 20-30 mld
zotych rocznie. Mj ulubiony student, niezwykle zdolny mody
Polak, wyjecha do Londynu, zosta gwnym ksigowym w duej
brytyjskiej firmie, zarabia 15 tys. funtw szterlingw miesicznie,
oeni si z Angielk i rzecz jasna ju nigdy nie wrci do Polski.
Czytam, e niektre urzdy pastwowe maj rachunki bankowe
w bankach kontrolowanych przez kapita zagraniczny. No przecie
tak nie mona...!
Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI EE5M

Na podstawie analizy przebiegu transformacji trzeba sformu
owa strategi gospodarcz i polityk przemysow dla Polski,
ktra umoliwi nam wydostanie si z puapki redniego dochodu .
Sdzc po liczbie doniesie medialnych na ten temat, wiadomo
tego problemu bardzo szybko wzrasta. W naszej strukturze docho
du narodowego produkcja przemysowa stanowi zaledwie 20%,
aktywa sektora bankowego w 80-90% s kontrolowane przez ka
pita zagraniczny, to samo dotyczy wielkiego handlu. To jest wielka
strukturalna patologia polskiej gospodarki.
Naszym wsplnym mentorem by Jerzy Giedroyc, ktry na pocztku transfor
macji pisa, e trzeba doprowadzi do przemiany mentalnoci narodowej, e
Polacy musz si wyzby papuziej, imitacyjnej mentalnoci. Wielkim w y
zwaniem dla Polakw jest znalezienie w kulturze globalnej swojego trans
narodowego miejsca, swojego idiomu w wiecie niebywaych przepyww
informacyjnych.
Na gruncie bardziej praktycznym: nie jest dobrze, gdy premier, ktry po
winien by menederem klasy A i dobiera sobie wsppracownikw klasy A+,
jest menederem klasy B i ma wsppracownikw klasy C. Nie mam na myli
tylko obecnego rzdu. Obie gwne partie polityczne sprawoway w Polsce
wadz i za kadym razem problem by ten sam: medialno zamiast pracy,
brak etyki hom o faber.
Nieco innym jzykiem mwimy o tym samym. Odwoam si do

moich dowiadcze kanadyjskich. W poowie lat 90. XX wieku
Kanada miaa duy i rosncy deficyt budetowy. W 1997 r. wczesny
premier, Paul Martin, potomek znanej przedsibiorczej rodziny
z Quebecu, powoa komisj, ktra miaa przygotowa strategi
naprawy finansw publicznych. Niesychanie wane: to nie bya
komisja zoona z urzdnikw pastwowych! Jako pracownik
uniwersytetu w Montrealu miaem okazj zapozna si z kocowym
raportem komisji. Byem pod wraeniem fantastycznie dobrej
pracy wykonanej przez ekspertw, czonkw komisji. Co wicej,
rekomendacje zawarte w raporcie zostay wdroone i Kanada po
kilku latach miaa nawet nadwyk budetow. U nas do reformo
wania administracji powouje si komisje zoone z urzdnikw
pastwowych. To jest fikcja i farsa.
Zmieniajc temat: mnie bardzo martwi, e w gospodarce wia
towej wszystko staje si gr. Kapitalizm kasynowy to nie jest dobry
san

wariant dla wiata. Dlatego jestem przekonany, e czeka nas szybciej ni wielu sdzi - bardzo zasadnicza dyskusja o modelu
kapitalizmu. Take w Polsce.
Warszawa, 22 lipca 2013 roku
Witold Kieun podczas

Powstania Warszawskiego,
po zdobyciu Komendy Policji,
23 sierpnia 1944 r.
Zdjcie z filmu Powstanie Warszawskie,

zmontowanego z materiaw dokumental
nych, Muzeum Powstania Warszawskiego;
zwiastun dostpny pod adresem:
http ://youtu.be/D HBtxwE_bQ0
WPROWADZENIE
Niniejsza ksika mieci si ramach problematyki oglnopolskiego Semi

narium Krytycznej Teorii Organizacji dla kadry naukowej w Akademii
Leona Komiskiego (dawniej Wysza Szkoa Przedsibiorczoci i Zarz
dzania im. Leona Komiskiego), powstaego w 1996 roku z inicjatywy
Rektora Andrzeja K. Komiskiego, a prowadzonego przez Tadeusza
Pszczoowskiego i Witolda Kieuna. Po mierci Tadeusza Pszczoowskiego w roku 1999 jego miejsce zaj Wojciech Gasparski. Dotychczasowe
wyniki pracy seminarium zostay opublikowane w trzech ksikach1.
Patologia transformacji powicona jest idei pokazania negatywnej,
patologicznej strony procesu renesansu kapitalizmu w Polsce na tle wia
towej, agresywnej gry midzynarodowego kapitau ery neoliberalizmu. Cz pierwsza to teoretyczne rozwaania nad istot patologii
1 W. Kieun (red.) (2004) Krytyczna Teoria Organizacji. Warszawa: Wydawnictwo
WSPiZ im. Leona Komiskiego; W. Kieun, J. Kubin (red.) (2004) Dobre Pastwo.
Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Komiskiego; W. Kieun (2011) Krytycznie
i twrczo o zarzdzaniu. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

organizacji w wietle naukowej literatury. Cz druga jest relacj ko
lejnych form procesu ksztatowania si postaw spoeczestwa polskiego
w, bez maa 45-letnim, okresie rzdw komunistycznych i wiatowej
sawy fenomenu etosu Solidarnoci. Cz trzecia obejmuje opis pro
cesu wiatowej dekolonizacji i - na jej tle - antypolskiej polityki prezy
denta Franklina Delano Roosevelta w czasie II wojny wiatowej, a na
stpnie okrutnej rekolonizacji na terenie Afryki Centralnej. Kolejna
cz obejmuje analiz kapitalistycznej neokolonizacji transformujcej
si Polski ze zbiorem krytycznych ocen tzw. Wielkiego Przeomu. Dla
zachowania penego autentyzmu cytuj najistotniejsze fragmenty.
Dalsza cz powicona jest udowodnieniu, e reformy administracyjne
postkomunistycznej Polski miay charakter patologiczny. Zakoczenie
stanowi skromny zarys radykalnych usprawnie zarzdzania publicz
nego w Polsce. Ksika w niektrych fragmentach ma charakter opisu
obserwacji uczestniczcej zarwno w Afryce Centralnej, jak i w innych
czciach globu.
Pani Annie Goryskiej za niezwykle sprawn prac redakcyjn
i yczliw pomoc przy ksztatowaniu struktury mojej ksiki skadam
serdeczne podzikowanie.
Rozdzia 1
ELEMENTY TEORII PATOLOGII ORGANIZACJI
W prakseologicznej teorii organizacji i zarzdzania sprawno definiuje

my jako realizacj, w satysfakcjonujcym stopniu, trzech podstawowych
jej walorw: efektywnoci - jako synonimu skutecznoci, a wic stopnia
realizacji zaoonych celw, ekonomicznoci - stosunku wartoci wyniku
uytecznego do kosztw, etycznoci - zgodnoci dziaania ze spoecznie
uzasadnionym systemem wartoci. W naszych rozwaaniach, w krgu
kultury aciskiej i bizantyjskiej, nawizuje ona do aksjologii judeochrzecijaskiej. Zjawiska bdce antytez sprawnoci okrelane s
w literaturze przedmiotu jako dysfunkcje, dewiacje czy defekty. Empiryczno-indukcyjna analiza zmierza do okrelenia ich charakteru, skali,
oceny stopnia szkodliwoci, powszechnoci wystpowania i znalezienia
istotnych przyczyn ich powstania. Std ju bezporednia droga do teo
retycznego uoglnienia i do pragmatyki usprawnienia.
W przypadku braku choby najmniejszej skutecznoci inne walory
sprawnoci nie odgrywaj ju roli. Tak wic oceniajc sprawno jakich
dziaa, ustalamy ich hierarchi wedug stopnia skutecznoci, a nastp
nie dziaania o rwnym stopniu skutecznoci hierarchizujemy wedug
stopnia realizacji dalszych walorw. Pojcie sprawnoci jest wic stopnio
walne w skali wyznaczonej przez skuteczno i przez inne walory spraw
noci. Naley jednak zwrci uwag, e w prakseologicznej aparaturze
pojciowej wystpuje szereg dodatkowych walorw sprawnoci, takich
jak sumienno, dokadno, systematyczno.
Tadeusz Kotarbiski (2003) wprowadza te pojcie lskiego pocho
dzenia, bdce synonimem zbioru dodatkowych walorw sprawnoci
- spolegliwo. Mona wic skonstruowa continuum, ktrego ekstre
ma wyznaczy z jednej strony optimum sprawnoci (100% realizacji

podstawowych i dodatkowych walorw sprawnoci), z drugiej - mak
symalna niesprawno jako optimum patologii.
Wystpuj tu sytuacje analogiczne do znanych w medycynie, w ktrej
continuum jest ilustracj przejcia od totalnej choroby do stanu penego
zdrowia. Patologiczne ekstremum to stan mierci klinicznej, a wic gra
nicznej sytuacji, z ktrej jednak moliwe jest jeszcze przejcie do stanu
zdrowia. W organizacji za ekstremum patologii umownie mona przyj
rwnie mier kliniczn organizacji, ktra ju prawie nie dziaa, ale
moe jeszcze ody. Std te, operujc jakociow klasyfikacj, mona
by mwi o kracowej niesprawnoci i o stopniowym jej zmniejszaniu
w procesie usprawniania na drodze do optimum sprawnoci.
Powstaje jednak zagadnienie progu bariery sprawnoci, ktry okrela
granice zjawisk organizacyjnych uznanych za patologiczne. Chcc go teo
retycznie ustali, musimy dokona analizy skutkw dziaania celowego,
ktre jest przedmiotem zainteresowa prakseologii i prakseologicznej
teorii organizacji i zarzdzania.
Jan Zieleniewski (1964) opracowa przejrzyst struktur skutkw za
mierzonego, a wic wiadomie podjtego dla osignicia jakiego celu,
dziaania ludzkiego.
Tabela 1. Struktura skutkw dziaania
Niezalenie
od ich oceny
Oceniane
pozytywnie
Zamierzone
Niezamierzone
Gwne
Cel gwny
osignity
w wyznaczonym
stopniu
Uboczne
Cele uboczne
osignite
w oznaczonym
stopniu
Pozytywne
niespodzianki
Wynik uyteczny
Koszty dziaania
Oceniane
negatywnie
Koszty, ktre
si rzeczywicie
przyczyniy
do wyniku
uytecznego
Straty czstkowe
Straty
nieuniknione
Marnotrawstwo
rdo: Zieleniewski (1964, s. 220).
Niezalenie od oceny utylitarnej mona je podzieli na gwne i ubocz

ne zamierzone. Natomiast wedug przyjtego kryterium oceny - na po
zytywne i negatywne. Ocenione pozytywnie dzielimy rwnie na gwne,
stanowice osignicie celu gwnego, i uboczne, realizujce zadania

uboczne, podrzdne w stosunku do celu gwnego. Taki podzia jest
sprawdzalny pragmatycznie, z reguy bowiem w teleologicznym dziaa
niu mona wyrni rodzin o rnej wartoci utylitarnej. Poza pozytyw
n realizacj celowych dziaa moliwe s tzw. pozytywne niespodzianki,
mie, niezamierzone skutki dziaania.
Skutki dziaania oceniane negatywnie to koszty dziaania, ktre rze
czywicie przyczyniy si do wyniku uytecznego. W rozwaaniach orga
nizacyjnych bierzemy pod uwag koszty zarwno materialne, jak i mo
ralne. Wystpuje wic tu rnica w stosunku do czstej jednostronnej,
jedynie ekonomicznej interpretacji kosztw. Koszty dziaania dzielimy
na rzeczywicie przyczyniajce si do wyniku uytecznego, niezbdne do
osignicia celu dziaania i na straty, a wic takie koszty, ktre zostay
poniesione, ale nie byy niezbdne do osignicia celu dziaania. Mona
je z kolei podzieli na nieuniknione, powstae na skutek niemoliwych
do wczeniejszego przewidzenia sytuacji, ktrym, przy istniejcym
stanie wiedzy, nie mona byo zapobiec, i na marnotrawstwo, bdce
wynikiem nieodpowiedzialnego dziaania, do ktrego mona i powinno
si byo nie dopuci.
Jeszcze raz warto podkreli, e marnotrawstwo moe mie charak
ter materialny i moralny. Mierzenie strat moralnych i porwnywanie
ich w okrelonych sytuacjach z wymiernymi stratami ekonomicznymi
jest niejednokrotnie przedsiwziciem trudnym, nawet w krgu tej
samej kultury. W praktyce jednak stale dokonujemy takich ocen, decy
dujc, czy si co opaci z punktu widzenia efektu ekonomicznego, czy
moralnego.
Z powyszych rozwaa wynika, e w dziaaniu prakseologicznie
sprawnym minimalizujemy marnotrawstwo. Naley jednak podkreli,
e istnieje okrelona granica spoecznej akceptacji marnotrawstwa.
W normalnych warunkach dziaania i przy zachowaniu maksymalnej
starannoci nie mona bowiem unikn pewnych strat, ktre teore
tycznie s do uniknicia. Na przykad z praktyki bankowej wiadomo,
e kasjerzy dokonujcy licznych i duych operacji pieninych czasami
wykazuj pewne niedobory (manka kasowe). W zwizku z tym istnieje
utrwalony bankowy zwyczaj tzw. dodatku kasjerskiego w formie dotacji
pieninej za kady przepracowany dzie. Podobnie ustala si okrelone
limity ubytkw, np. artykuw spoywczych w handlu na tzw. rozkurz,
dopuszczalne limity brakw w magazynach czy transporcie, czy grani
czn, 3-procentow inflacj i graniczny 60-procentowy w stosunku do
PKB dug publiczny pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Sytuacja
z 2010 roku, kiedy dug publiczny Grecji osign 124,9% PKB, a dalsze
11 krajw rwnie, cho w niszym stopniu przekroczyo t granic,
ma oczywicie charakter patologiczny. Jest to wyraz realistycznej posta
wy formalizujcej granice spoecznej tolerancji marnotrawstwa (straty).

Na podstawie dokonanej morfologii prakseologicznych poj mona
ustali operacyjn definicj pojcia patologii organizacji, przydatn dla
projektowania, funkcjonowania i kontroli systemu zarzdzania.
Patologia organizacji jest jej wzgldnie trwa niesprawno
ci, ktra powoduje marnotrawstwo, w sensie ekonomicznym
i (lub) moralnym przekraczajce granice spoecznej tolerancji.
Naley jednak zwrci uwag, e granice spoecznej tolerancji w sto
sunku do wielkoci marnotrawstwa s zmienne, zalene od poziomu
i charakteru kultury spoecznej, moralnej, organizacyjnej i technicznej.
Dlatego te ta definicja jest przedmiotem krytyki ze strony Ryszarda
Stockiego (2005, s. 49). Twierdzi on, e wad tej definicji jest odwoanie
do spoecznego dowodu susznoci, czyli spoeczna tolerancja traktowana
jako kryterium normalnoci, ze wzgldu na ogromne przyzwolenie spo
eczne na patologie, jako patologiczne wskazane byyby nieliczne orga
nizacje.
W zwizku z tym proponuje on nastpujc definicj: patologi jest
kada dysfunkcja w organizacji, taka, ktra nie pozwala na osignicie
realistycznych, wyznaczonych dla danej organizacji i zgodnej z dobrem
spoecznym celw w zakadanym czasie i przy okrelonych rodkach.
Moim zdaniem ta definicja odwouje si z kolei do wielu poj wymaga
jcych dalszego precyzyjnego zdefiniowania, takich jak: dysfunkcja,
realistyczne cele, dobro spoeczne. W mojej definicji spoeczne uznanie
skali marnotrawstwa ma charakter sformalizowany, taki jak podane
przykady: oficjalnego limitu rozkuszu, limity dodatku kasjerskiego,
deficytu budetowego czy dugu pastwowego. Rwnie samo pojcie
marnotrawstwa jest precyzyjnie zdefiniowane. Oczywicie skala sfor
malizowanego, dopuszczalnego marnotrawstwa jest funkcj kultury da
nego rodowiska. Na przykad tradycja bakszyszu w spoecznociach
arabskich nie jest formalnie tolerowana w Europie, aczkolwiek tzw.
prowizja, a wic jaka korzy materialna za zaatwienie konkretnej
sprawy w biznesie, bya i jest zwyczajowo akceptowana w rnych kra
jowych kulturach europejskich. Ma wic racj Ryszard Stocki, mwic
o relatywizmie ocen spoecznych.
Jedn z szeroko omawianych form patologii organizacji jest tzw.
negatywna autonomizacja, ktra obejmuje m.in.:
zmian celu gwnego na uboczny lub inny cel gwny,
zmian sposobu dziaania,
tak zmian celw, w ktrej rodek dziaania (cel poredni) staje si
celem gwnym (Kieun 1971; Pszczoowski 1978).
Tej problematyce powicono w klasycznej literaturze ameryka
skiej i polskiej wiele opracowa monograficznych (Kieun 1978). Za
interesowanie tym tematem wynika m.in. z powszechnej akceptacji

teleologicznego charakteru organizacji i wiadomoci wpywu celu na
jej struktur i funkcjonowanie. Joseph August Literrer (1963) pisze:
Organizacja jest tworzona dla realizacji jakiego celu (...). Cel w jest
nie tylko racj jego istnienia, ale ma gboki wpyw na wewntrzn
struktur organizacji. Plastycznie wyraa rwnie myl o celu jako
kwalifikatorze organizacji: Relacja midzy celami a organizacj jest
analogiczna do relacji midzy celem budynku a jego konstrukcj. (...)
adekwatno budynku bdzie w duym stopniu okrelona przez to, jak
dobrze suy celowi, dla ktrego zosta wzniesiony. Podobnie jest z or
ganizacj: jej cel lub zamierzenia okrelaj wiele jej cech i su jako
miara adekwatnoci organizacji.
Hans Vaihinger (1924), jeden z najwybitniejszych niemieckich kantystw, zastanawiajc si nad celem mylenia, usiowa dociec, skd si
bierze nieokiezana dza poszukiwania przyczyn. Prbujc odpowie
dzie na to pytanie, sformuowa prawo przerastania rodkw nad cele.
Zdaniem Vaihingera jest to prawo wystpujce czciej ni nawet pra
wo grawitacji; obejmuje bowiem swoim zasigiem te wiat psychiczny,
a polega na tym, e czynno, ktra pierwotnie bya jedynie rodkiem do
celu, staje si celem sama w sobie i odbiera siy pierwotnemu celowi.
Std te i mylenie bdce najpierw rodkiem do osignicia konkret
nych celw yciowych stopniowo stawao si celem samym w sobie,
prowadzc do bezuytecznych i czasem szkodliwych rozwaa nad za
gadnieniami nierozwizywalnymi, bezsensownymi, takimi jak pytania
o pocztek ruchu, o sens wiata, o stosunek ruchu i czucia.
Ten tok rozumowania sta si dla Vaihingera podstaw sformuo
wania tezy o objciu wiadomoci wiata nie wtedy, gdy nad jego
zagadkami rozmylamy, ale gdy w nim dziaamy.
W moich rozwaaniach nie s jednak wane wnioski wyprowadzane
ze sformuowanego prawa w odniesieniu do roli mylenia, ktre ju byy
mocno krytykowane przez Zieleniewskiego i nie s zgodne z filozofi
wspczesnego zarzdzania, gdzie wanie myl, wiedza, koncepcja s
podstawowym kapitaem organizacji i podstaw sprawnego dziaania.
Warto natomiast zauway, e samo to prawo jest prb uoglnienia
patologicznej deformacji celu, aczkolwiek deterministyczny akcent tkwicy
w jego sformuowaniu nie znajduje penego empirycznego potwierdzenia
(zob. Zieleniewski 1933).
Cytowani twrcy ideologii materializmu dialektycznego niechtnie
rwnie analizowali problem przemieszczenia si celw w skali makroorganizacyjnej, stymulujc, bez maa 200 lat pniej, w powanym stop
niu aktualn ideologi alterglobalizmu. W koncepcji Karola Marksa
klasowe buruazyjne pastwo nie realizuje celw afirmowanych przez
cae spoeczestwo, jest ono swoist pasoytnicz narol na ywej tkance
organizmu spoecznego. Osiga wic nie te cele, ktre s wyznaczone

w programach wyborczych. Buruazja wygasza hasa nierealizowane
w praktyce, wystpuje bowiem zjawisko negatywnej autonomizacji
monopolistycznego kapitau. Podobnie Wodzimierz Lenin (1951) podda
krytyce wielkie monopole wcigajce wiat w orbit swoich wasnych
partykularnych interesw, niezgodnych z formuowanymi celami reali
zacji spoecznego zapotrzebowania.
Psycholog i filozof niemiecki Wilhelm Wundt (1912) w swoim dziele
o etyce przedstawi koncepcj heterogonii celw, ktra potwierdza
si do czsto w pragmatyce wspczesnego ycia publicznego.
Jego zdaniem poczynania ludzkie czsto powoduj skutki odmienne
od celw, ktrymi suyy. Powstaj skutki nieprzewidziane, ktre z kolei
wytwarzaj nowe pobudki, a wic i nowe cele. W ten sposb tworzy si
zjawisko tymczasowoci celw: nie ma i nie moe wic by staych celw
dziaania. Wedug Wundta prawidowo ta stanowi podstawowe pra
wo rozwoju kultury. Jego koncepcja nie dotyczy jednak bezporednio
zjawiska przemieszczania si celw w sensie zmiany ich hierarchii (cele
porednie staj si celami kocowymi), lecz zjawiska faktycznej niemo
noci osigania zaoonych celw, powstania nieprzewidywalnych
skutkw dziaania.
W gruncie rzeczy koncepcja Wundta ma charakter fatalistyczny;
wystpuje instytucjonalna niemono realizacji caoci zaoonych
celw, wikszo z nich poprzez mechanizm dewiacyjno-genetyczny
przetwarza si w cele odmienne, z ktrych te wikszo nie bdzie
realizowana. Ten metafizyczny ewolucjonizm pozostaje w konflikcie
z optymizmem prakseologicznej koncepcji sprawnej realizacji zaoo
nego celu, jednak, jak to zobaczymy w toku analizy procesu polskiej
transformacji, nie jest tak odlegy od rzeczywistoci.
Problem przemieszczenia celw zainteresowa rwnie Jamesa G.
Marcha i jedynego noblist z dziedziny organizacji i zarzdzania, Herberta
Simona (March, Simon 1964). Punktem wyjcia ich rozwaa jest za
gadnienie podziau pracy, ktry wymaga przeprowadzenia analizy rod
kw i celw. Okrelone rodki dziaania staj si celami pomocniczymi,
ktre mog by przydzielane poszczeglnym jednostkom organizacyj
nym. Jednostka majca realizowa cele pomocnicze wykazuje skonno
do pomijania innych celw pomocniczych, nieobjtych zasigiem jej
dziaania. Powstaje bowiem przesunicie centrum uwagi. Jednostka
okrela sytuacj, w ktrej si znajduje, w sposb jednostronny, uproszczo
ny, wanie z punktu widzenia osiganych przez siebie celw pomocni
czych, nawet gdy te ostatnie s sprzeczne z celami wikszej organizacji.
Ta skonno ulega wzmocnieniu przez co najmniej trzy mechaniz
my poznawcze. Pierwszy z nich dotyczy osoby podejmujcej decyzje,
drugi - jednostki organizacyjnej, trzeci - rodowiska, w ktrym ta
jednostka dziaa:

a) Mechanizm indywidualnego wzmocnienia wie si z udowodnion
psychologicznie tendencj do subiektywnego widzenia rzeczywistoci
w obrbie okrelonego ukadu odniesienia. Spostrzeenia niezgodne
z nim zostaj odfiltrowane przed dojciem do wiadomoci, albo
ulegaj odpowiedniej interpretacji, lub racjonalizacji usuwajcej
rozbieno. Istnieje tu idealne sprzenie zwrotne midzy ukadem
odniesienia a treci spostrzee.
b) Mechanizm wzmacniajcy jednostronno widzenia, tkwicy w samej
jednostce organizacyjnej to charakter cznoci wewntrz grupy,
ktry powoduje skupienie informacji przez zbieranie jej od osb
o jednolitej identyfikacji organizacyjnej i zawodowej, a wic podlega
jcych jednolitemu procesowi odfiltrowania lub interpretacji spo
strzeenia.
c) Trzeci czynnik wzmacniajcy jednostronno widzenia to niejedna
kowy odbir bodcw pochodzcych z odmiennoci otaczajcego
rodowiska. Spostrzeenia odnoszce si do rodowiska zostaj zdefor
mowane, zanim jeszcze poddane bd odfiltrowaniu przez ukad
odniesienia obserwatora. Sprzedawcy przebywaj w rodowisku
klientw, pracownicy finansowi w rodowisku bankierw, kady widzi
zupenie odmienny wycinek wiata.
Do tych przykadw Marcha i Simona dodabym problem postrze
gania wiata przez oligarchi i ludzi ulicy, ktrych widzenie wiata
jest zupenie odmienne.
Jednostronno widzenia tumaczy zjawisko preferencji celw pomoc
niczych w oderwaniu od celw podstawowych.
Z punktu widzenia interesujcej nas problematyki przemieszczania
si celw istotna jest dalsza konstrukcja celw operacyjnych i nieoperacyjnych. Te ostatnie to cele o charakterze oglnym (niedookrelone),
np. denie do powszechnego dobrobytu, a wic niemajce jednoznacz
nego miernika umoliwiajcego porwnania innych alternatyw, a wi
ce si z konkretnym dziaaniem przez wprowadzenie i realizacj celw
pomocniczych, ktre staj si w ten sposb celami operacyjnymi.
Przy potrzebie dokonania wyboru dziaania cele oglniejsze zostaj
zastpione przez cele pomocnicze, wanie dlatego, e maj charakter
operacyjny. W ten sposb dziaa te mechanizm przemieszczania celw
podstawowych z pomocniczymi.
Problemem przemieszczania si celw zajmowa si rwnie Robert
K. Merton (1957, s. 199). Sformuowa on tez o zwikszeniu si inter
nalizacji przepisw organizacyjnych, ktre wprowadzone dla osignicia
konkretnych celw organizacyjnych staj si wartoci sam w sobie,
niezalenie od realizacji tych celw. W ten sposb mnoy si liczba
WZM PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

wydawanych przepisw, a samo ich wydanie staje si podstaw pozy
tywnej oceny.
Patologiczne zjawisko przetwarzania si rodkw w cele same w sobie
omawiaj rwnie Peter Michael Blau i W. Richard Scott (2003). We
dug nich polega ono na taktycznej zmianie celw w stosunku do pier
wotnych, w zwizku z presj otoczenia, np. w organizacji politycznej,
gdzie nastpuje pewne odejcie od pocztkowego programu, chociaby
przez przyjcie postawy bardziej umiarkowanej i bardziej zachowawczej
w celu przeciwstawienia si naciskowi wrogiego otoczenia.
Klasyczn literatur europejsk dotyczc fenomenu patologii orga
nizacyjnej reprezentuje Michel Crozier (1967). W Biurokracja. Anatomia
zjawiska pisze: Wspczesnemu postpowi standaryzacji, przewidywa
nia i w ogle racjonalizacji towarzyszy w sposb paradoksalny coraz
wiksza zaleno od niezbdnego personelu, ktry o wiele atwiej, ni
to byo dawniej, moe zachowa autonomiczne podejcie do wytyczo
nych celw. Autor widzi tu problem oporu ze strony ludzi, ktry po
woduje dewiacje celu instytucji przez odpowiednie jego przetwarzanie
i przystosowywanie do zautonomizowanych partykularnych interesw-orientacji. Cele-zadania nie odpowiadaj w peni celom-orientacjom
pracowniczym.
Opr stawiany przez ludzi ma genez m.in. w zjawiskach kulturo
wych. Patologiczne objawy w organizacji s spowodowane wzgldn
sprzecznoci pomidzy celami do ktrych d organizacje (i ktre
ksztatuj si zgodnie z zasadami racjonalnoci) a rodkami kontroli
spoecznej okrelonymi przez zachowanie pierwotne i charakterystyczne
wartoci systemu kulturowego.
Michel Crozier widzi w przemieszczeniu rwnie niezbdny rodek
zabezpieczenia si danej grupy przeciwko innym grupom i caej orga
nizacji. Uciliwo regulaminw i bezosobowo zada wprowadzaj,
zdaniem Croziera, rytualizacj dziaa poszczeglnych grup i auto
nomizacj ich celw grupowych: izolacja kadej warstwy (szczebla)
umoliwia jej sprawowanie kontroli nad wszystkim, co wchodzi w zakres
jej interesw i pozwala na lekcewaenie oglnych celw organizacji (...)
mona pj jeszcze dalej i powiedzie, e chcc uzyska lepsze wyniki
przetargu z reszt organizacji, dana warstwa (szczebel) powinna twier
dzi, e speniane prze ni funkcje stanowi cel sam w sobie. W tym
aspekcie rytualizm czonkw grupy staje si wanym elementem w jej
strategii, pozwala grupie afirmowa jej odrbno, twierdzi, e jej szcze
glne cele s celami oglnymi albo s decydujcymi celami porednimi,
od ktrych osignicia zaley uzyskanie celw oglnych.
Konkludujc, dla M. Croziera zagadnienie przemieszczenia celw
i rozbienoci midzy postulowanymi a realizowanymi przez poszcze
glne grupy celami ma nastpujce obiektywne przyczyny obrazujce

instytucjonalny konflikt midzy sztywnoci i rygoryzmem biurokracji
a yw materi postaw i uczu ludzi w niej dziaajcych:
a) okrelone tradycje kulturowe,
b) strategi grupy wyznaczajc lini dziaania w swoim interesie, przez
prb narzucenia swego partykularnego celu jako celu oglnego.
W polskiej literaturze z okresu przed transformacj mamy wiele
koncepcji teoretycznych z jednoczesn bogat inwentaryzacj konkret
nych patologicznych sytuacji. Wie si to z dynamicznym rozwojem
prakseologicznej teorii organizacji i zarzdzania (Kieun 2002), ktrej
zoty wiek w Polsce zapocztkowa Tadeusz Kotarbiski swoim Trak
tatem o dobrej robocie (1955).
Jan Zieleniewski (1975), opisujc zjawisko negatywnej autonomizacji,
zwrci uwag na niebezpieczestwo przybierania przez partykularne
cele jednostek regulujcych i pomocniczych (ktre to cele s w istocie
tylko rodkami do celw instytucji rozpatrywanej w szerszym przedzia
le) pozorw celw kocowych. Proces ten, sprowadzajcy si do przera
stania rodkw ponad celami, mona opisa take jako tendencj do
autonomizacji pomocniczych i regulujcych jednostek organizacyjnych,
wskutek niedostrzegania przez kierownikw i pracownikw szerszych
przedziaw instytucji, w szczeglnoci krgu zewntrznego. Jako przy
kad J. Zieleniewski wskazuje pomocnicze jednostki ksigowoci, kt
rych negatywna autonomizacja polega na tym, e stawiaj sobie dodat
kowe zadania, nieistotne dla realizacji podstawowego celu instytucji,
wykonuj przepisy dla nich samych, sporzdzaj np. bilans z du liczb
analitycznych zacznikw, ale kosztem znacznego opnienia, co dla
kierownictwa jest niekiedy mniej cenne ni szybka informacja ksigowa,
natychmiast po zamkniciu roku. Inny przykad autonomizacji to jed
nostka utworzona do wykonywania ad hoc zada kontrolnych, ktra
chwilowo niewykorzystana przez kierownictwo zaczyna kontrolowa
dla kontroli.
Niejednokrotnie rdem tych zjawisk jest nadmierny wzrost poszcze
glnych jednostek pomocniczych, powodujcy stwarzanie sobie fikcyj
nych zada, ktre z kolei uzasadniaj konieczno dalszego rozwoju.
Zieleniewski omawia te fenomen nadmiernej formalizacji, zbyt duej
liczby rnego rodzaju aktw normatywnych, jako wyraz przerastania
rodkw nad celami.
Zagadnieniem przemieszczania si celw pomocniczych zajmowaa
si rwnie Jadwiga Staniszkis (1969). Uwaa ona, e tej problematyki
nie mona rozpatrywa w oderwaniu od systemu bodcw i ocen dzia
ajcych w organizacji. Zdarza si, e okrelony bodziec wywouje zacho
wanie, ktre ma doprowadzi do stanu podanego ze wzgldu na za
oone funkcje organizacji. Gdy bodziec nie wygasa mimo zmienionych

warunkw, gdy w dalszym cigu nagradza si zachowanie niedoprowadzajce do realizacji zaoonych funkcji, podany staje si nie ostatecz
ny stan, lecz dziaanie, ktre byo pomylane jako rodek prowadzcy
do jego osignicia (...) ograniczono rodkw materiaowych i finan
sowych umoliwia przerodzenie si rnorodnoci celw pomocniczych
w trwae partykularyzmy. Moemy wyrni przejawy partykularyzmu
poszczeglnych szczebli w obrbie zarwno jednej hierarchii organiza
cyjnej, jak i caych pionw organizacyjnych.
Na patologiczne zjawisko wykonywania przepisw dla przepisw
z lku o sankcje za ich niewykonanie zwraca uwag Salomea Kowalew
ska. Jest to specyficzna autonomizacja, obejmujca funkcjonowanie nie
jednostki organizacyjnej, lecz formy dziaania organizacyjnego. Lk
przed skutkami przekroczenia przepisw spowodowa uznanie ich za
cel sam w sobie przy zobojtnieniu na pierwotne cele, ktre dziki tym
przepisom naleao osign (Kowalewska 1962, s. 104). Autorka twier
dzi jednak, e przemieszczenie celw i rodkw w instytucji wywouje
oburzenie jako protest przeciwko biurokratycznemu stylowi pracy, ktry
pozwala zasania si przepisami przed odpowiedzialnoci i uchyla si
od wykonywania istotnych zada.
Autonomizacja, ktrej rne postacie opisywane w literaturze nauko
wej z okresu przed polsk transformacj zostay powyej przedstawione,
wystpuje w nastpujcych podstawowych formach, nawizujcych do
przemiennoci zaoonego celu organizacji (Kieun 1971):
1. zamiany celu gwnego na uboczny lub inny cel gwny powodujcy
marnotrawstwo w skali spoecznej przekraczajce granice dopusz
czalnej tolerancji,
2. zmiany sposobu dziaania, ktra choby nawet nie spowodowaa zmia
ny celu gwnego, jest przyczyn marnotrawstwa w skali spoecznej
przekraczajcego granice dopuszczalnej tolerancji,
3. takiej zmiany celu, w ktrej rodek dziaania staje si celem gwnym,
rwnorzdnym albo prawie rwnorzdnym z gwnym, powodujc
marnotrawstwo w skali spoecznej przekraczajce granice dopuszczal
nej tolerancji,
4. zachwianie niezbdnej rwnowagi midzy funkcjami podstawowymi
a regulacyjnymi i pomocniczymi.
Wyodrbnion form patologii organizacji jest negatywna fikcja
organizacyjna, czyli autonomizacja fikcji, teoretycznie zdefiniowana
przez Witolda Jarzbowskiego (1978, s. 99). Zwraca on jednak uwag na
wieloznaczno terminu fikcja, pochodzcego od aciskiego czasow
nika fingo, fingere - tworzy, ksztatowa, udawa, zmyla. W jzyku
polskim przyjy si dwa ostatnie znaczenia. W jzyku potocznym fikcja
oznacza co, co jest niezgodne z prawd, oczywisty fasz, czasem nawet

przestpstwo (fikcyjne wiadectwo lekarskie, fikcyjna posada, sfingo
wany dokument).
Cytowany ju niemiecki filozof H. Vainhinger (1924) stworzy kie
runek filozoficzny zwany fikcjonizmem. Twierdzi, e w nauce mamy do
czynienia tylko z fikcjami - s nimi wszystkie oglne pojcia i teorie,
schematy, modele, personifikacje i hipotezy, kategorie etyki (gos sumienia, wolno woli), pojcia matematyczne (prnia, punkt, linia
itpj, pojcia prawne, statystyczne (np. przecitny czowiek), ekonomiczne
' np. homo oeconomicus - sprowadzenie przez Adama Smitha wszystkich
praw ekonomicznych do materialnego egoizmu). Istniej poza tym fikcje
w wiecie pozanaukowym, tkwice w mitach i sztuce, rne konwen
cjonalne kamstwa tworzce fikcje polityczne, oficjalne, kurtuazyjne
Jarzbowski 1978).
Filozoficzne koncepcje Vaihingera byy krytykowane jako totalne
negowanie wartoci nauki (Zieleniewski 1933; Szumski 1969; Jarz
bowski 1978), susznie jednak zwracaj uwag na odgrywanie pewnej
nienegatywnej roli przez fikcj w rozumowaniu naukowym i w naucza
niu. Fikcje (w znaczeniu pojcia, wyobraenia, ktremu nic nie odpo
wiada w rzeczywistoci) wprowadza si ze wzgldw metodologicznych
jako wzorzec, do ktrego zbliaj si pewne zjawiska zachodzce w rze
czywistoci. Fikcje tego rodzaju, tzw. modele i typy idealne, jak np.
typ idealny biurokracji Maxa Webera, to fikcje heurystyczne, ktre nie
maj w peni adekwatnych odpowiednikw w rzeczywistoci, ale ktre
reprezentuj pewne walory odkrywcze, inwencyjne lub dydaktyczne.
Filozof amerykaski Morris Raphael Cohen (1931) twierdzi, e
wszystkie hipotezy naukowe, dopki nie s zweryfikowane, nosz w so
bie elementy fikcji zwizanej z myleniem abstrakcyjnym. Z socjologicz
nego punktu widzenia istnieje te cisy zwizek fikcji z rytualizacj
ycia spoecznego, pewn form postpowania i nazewnictwa, jak np.
nazywanie brytyjskiej wojennej marynarki Flot Jej Krlewskiej Mo
ci (Jarzbowski 1978a, s. 103). W praktyce demokracji socjalistycz
nej mielimy cay repertuar fikcyjnej tytuomanii, poczwszy od caej
serii bawochwalczych okrele Wodza Postpowej Ludzkoci Jzefa
Stalina. W reasumpcji swoich rozwaa Witold Jarzbowski (1978, s. 103)
formuuje nastpujc definicj autonomicznej negatywnej fikcji orga
nizacyjnej:
Przez negatywne fikcje organizacyjne rozumiemy takie formalne
ukady organizacyjne, ktre nie odpowiadaj konkretnej rzeczywistoci
i zostay zastpione przez formalne ukady rzeczywicie istniejce, kt
re z jednej strony powoduj, a z drugiej za s wycznie utrzymywane
przez dziaania pozorne. Innymi sowy jest to taki podsystem istniejcy
w ramach danego systemu, ktry nie spenia adnej funkcji w stosunku
do realizacji celu systemu. Istotne jest w tej definicji iunctim midzy
M SM PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

fikcj organizacyjn (fikcyjnym ukadem organizacyjnym) a dziaaniami
pozornymi. Tylko wtedy, gdy one wystpuj, czyli jeli w celu utrzyma
nia jakiego ukadu wykonywane s dziaania pozorne, mona mwi
o negatywnych fikcjach organizacyjnych, traktujc je jako zjawisko pa
tologiczne i to jedynie, gdy spoeczny koszt dziaa pozornych jest wyszy
ni jakakolwiek relatywna celowo utrzymania fikcji organizacyjnej.
W dalszym cigu swych rozwaa Jarzbowski trafnie okrela mo
liwe skutki negatywnych fikcji organizacyjnych jako wysokie mate
rialne i moralne koszty spoeczne i demoralizujcy wpyw na czonkw
organizacji poprzez tworzenie postaw, w ktrych wiksz wag przywi
zuje si do dziaa pozornych ni do rzetelnych, faktycznych osigni.
Problem upowszechnienia fikcyjnych postaw, obrazowo przedstawianych
przez Krystyn Daszkiewicz (1971) jako postawy kuglarza, sta si
w komunistycznej Polsce podstaw degeneracji etosu pracy i autentyzmu
realizacji zaoonych celw dziaania.
Typowe patologie zarzdzania publicznego w mniejszym czy wik
szym stopniu wystpujce nawet w najlepiej ocenianych strukturach
organizacyjnych to obok negatywnej fikcji organizacyjnej symboliczni
Czterej Jedcy Apokalipsy Biurokracji: Gigantomania, Luksusomania,
Korupcja i Arogancja Wadzy (Kieun 2000).
Gigantomania to tendencja do permanentnego liczbowego wzrostu
jednostek organizacyjnych, zwikszania stanu zatrudnienia i mnoenia
bytw organizacyjnych. Wie si ona z ambicj rozszerzania zakresu
wadzy, ktrej istotnym wyznacznikiem jest wielko kierowanej jed
nostki organizacyjnej i zwizane z ni gratyfikacje pienine, tytu su
bowy, warunki pracy. Jest to wic efekt naturalnej tendencji polepszania
swego bytu zarwno w sferze materialnej, jak i psychologicznej. Tra
dycyjnym wyznacznikiem rangi pozycji w sformalizowanej hierarchii
kadego typu jest liczba osb subowo podporzdkowanych, zobowi
zanych do wykonywania polece przeoonego. To kryterium jest
sprawdzalne zarwno w tradycyjnej Weberowskiej biurokracji, jak i we
wspczesnych strukturach sieciowych. Gigantomani okrela, we wa
ciwy sobie malowniczy sposb, wybitny uczony, profesor Uniwersytetu
we Fryburgu o. Jzef Maria Bocheski (2008, s. 131): urzdnicy s
potn klas zoon w wikszoci z pasoytw i wyzyskiwaczy (...)
urzdnikom chodzi w rzeczywistoci o interesy ich klasy, urzdnicy
maj bowiem naturaln skonno do rozmnaania si jak krlik. Aby
zapewni posady swoim kuzynom i przyjacioom, staraj si, by si uka
zyway coraz to nowe ustawy i rozporzdzenia. Klasa urzdnikw jest
rodzajem raka spoecznego, ktry rozrasta si kosztem zdrowego spo
eczestwa i jak rak zabija go, jeli nie pooy si tamy jego rozwojowi.
Luksusomania jest patologicznym we wspczesnej rzeczywistoci
nawizaniem do tradycji zewntrznej manifestacji wadzy, z bogactwem

krlewskich rezydencji, strojw, pojazdw i dzie sztuki. Przewiadczenie
0 koniecznoci takiej zewntrznej manifestacji doprowadzio do para
doksalnego, a jednoczenie, patrzc na rozwj sztuki, pozytywnego
fenomenu bogactwa kociow i rnego typu miejsc kultu chrzeci
jaskiego, religii objawionej prawdy, goszcej ide bogosawiestwa
biednych, priorytetu wartoci moralnych nad materialnymi, znikomej
doczesnej wartoci bogactwa materialnego, priorytetu filozofii by nad
mie. Rwnie komunistyczna rewolucja klasy uciemionych, pro
testu przeciwko supremacji klasy bogatych, zrodzona z kultu jej likwi
dacji, manifestowaa ostatecznie swoj si luksusem parad, rezydencji
kierownictwa, mundurami generalicji obwieszonej mas orderw z prze
wag zotej ornamentacji. Ta typowa cecha wikszoci ludzi, polegajca
na zewntrznym manifestowaniu swojego statusu materialnego i wa
dzy, przejawia si w rnorodnych formach w zarzdzaniu publicznym,
stanowic jedn z typowych patologii rwnie polskiej rzeczywistoci
w kolejnych powojennych etapach. Byy to, ironicznie zwane przez
warszawsk ulic demokratki, importowane chevrolety dla central
nej partyjnej kadry kierowniczej, pniej luksusowe gmachy ministe
rialne, np. Ministerstwa Finansw, z marmurowym korytarzem przed
gabinetem ministra, czy wytworne, odosobnione centrum gabinetw
kierownictwa Narodowego Banku Polskiego. Wyzyskiwana w ustroju
komunistycznym klasa robotnicza szybko wykazaa si identycznymi,
atwymi do zaobserwowania, tendencjami.
Korupcja - kolejny potny Jedziec Apokalipsy - jest znana od
pocztku istnienia rodzaju ludzkiego, poczwszy od Adama i Ewy. We
dug definicji OECD i Banku wiatowego (Strapenhurst 1999) jest to:
Naduycie urzdu publicznego lub funkcji penionej w sektorze pry
watnym dla korzyci osobistej (...) zamierzone dziaanie jednej lub kilku
osb spord kierownictwa lub odpowiedzialnych za zarzdzanie pracow
nikw lub osb trzecich, w celu osignicia nieuczciwej bd niezgodnej
z prawem korzyci.
Wedug Ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 roku (Dz.U. z dnia 18 sierpnia
2010), art. 1 pkt 3a: korupcja jest to czyn polegajcy na: obiecywaniu,
proponowaniu lub wrczaniu, przez jakkolwiek osob, bezporednio
lub porednio, jakiejkolwiek nienalenej korzyci osobie penicej
funkcj publiczn dla niej samej lub dla jakiejkolwiek innej osoby w za
mian za dziaanie lub zaniechanie dziaania w wykonywaniu jej funkcji.
Trzy dalsze punkty bardzo szeroko definiuj korupcj osb suby pu
blicznej i korupcj w ramach dziaalnoci gospodarczej.
Korupcja jest przedmiotem licznych bada w skali wiatowej, a w Pol
sce nawet przedmiotem wyodrbnionej dziaalnoci operacyjnej Cen
tralnego Biura Antykorupcyjnego i aktywnej dziaalnoci badawczej
1projektodawczej specjalnego urzdu ministerialnego, istniejcego od

2007 roku, ktry zapowiada jeszcze w roku 2011 now ustaw sejmo
w, zawierajc daleko idce dziaania zapobiegajce tej patologii.
Czwarty Jedziec Apokalipsy - A rogancja Wadzy - ma rdo
w wielowiekowej tradycji dystansu midzy wadc a poddanymi, wyra
ajcej si padaniem na kolana, caowaniem rki, rn form ukonw
itp. Te zewntrzne formy dystansu obecnie ju zaniky, cho utrzyma
si zwyczaj dygania kobiet przy powitaniu z par krlewsk w Wielkiej
Brytanii. Tradycja dystansu i, co za tym idzie, czsto postawa arogancji
funkcjonariuszy administracyjnych, rzadziej sektora prywatnego, w re
lacjach z szeregowym petentem, jest w Polsce czsto spotykana. Te
postawy rozwija rwnie znana instytucja VIP-w majcych specjalne
uatwienia i specjalnie ugrzecznion obsug, np. w trakcie podroy
samolotem. Dojedajc samochodem do lotniska na Okciu, widzimy
informacj o drodze dla VIP-w i oddzielny wjazd do garau oznaczony
dla VIP. Podobnie na wszystkich wiatowych lotniskach s specjalne,
luksusowo wyposaone, zamknite poczekalnie tylko dla VIP-w, tzn.
posiadaczy biletw klasy biznesowej, lub wyrnionych osb, np. pra
cownika jakiej firmy wsppracujcej z dyrekcj lotniska czy czonka
miejscowej wadzy. W ten sposb doprowadza si do coraz wikszej
segregacji spoecznej, sprzyjajcej ksztatowaniu si postawy arogancji
na zasadzie Czy pan wie, kim ja jestem?. Ta arogancka postawa w sto
sunku do petenta jest jeszcze czsto spotykana w wielu polskich urz
dach. W tzw. krajach rozwijajcych si, np. w Afryce Centralnej, jest
to regua - urzdnik traktuje klienta z pozycji autokratycznego decy
denta. Jednym z podstawowych tematw szkolenia kadry administra
cyjnej krajw Afryki Centralnej bya wanie nauka kulturalnego,
yczliwego stosunku do klienta, przejawiajcego si w amerykaskim
zwrocie Can I help you?
Rozdzia 2
DZIEDZICTWO LUDOWEJ DEMOKRACJI
Transformacja jest procesem gruntownego przeksztacenia, przemiany

obejmujcej moliwie najwiksz cz organizacyjnej rzeczywistoci,
a wic struktury zarwno ekonomicznej (Stiglitz 2004), jak i spoecznej,
ksztatujcych obraz jej kultury. Totalitarna wadza i planowa gospo
darka socjalistyczna wyksztacia specyficzny model homo souieticus
(Tischner 1981). Nowe warunki liberalnej demokracji i wolnego rynku
niewtpliwie ksztatuj odmienne struktury rzdzenia pastwem
i upowszechnienie adekwatnej postawy spoecznej. Aby t odmienno
zdefiniowa i okreli zakres jej patologicznoci, konieczna jest wia
domo punktu wyjcia, podstawowych elementw spoeczno-ekonomiczno-kulturowej rzeczywistoci PRL, jego dziedzictwa zakodowanego
zarwno w spoecznej wiadomoci, jak i organizacyjnych strukturach
sfery zarzdzania we wszystkich dziedzinach.
Histori lat 1945-1989 komunistycznej, jak nazywaj Jakub
Karpiski (2006), Polski, oficjalnie okrelanej jako demokracja ludo
wa, a pniej Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL) mona podzieli na
wyranie wyodrbnione etapy, stale podporzdkowane jednemu celowi
budowy socjalizmu, ale wykazujce istotne odrbnoci. Potoczne na
zywanie za Karpiskim powojennej Polski lat 1945-1989 komuni
styczn nie jest cise, bo formalnie rzecz biorc, bya ona pastwem
dopiero budujcym socjalizm, po zbudowaniu ktrego miao si dy
do osignicia etapu, w ktrym kady bdzie mg w peni zaspokoi
swoje potrzeby (od kadego wedug jego moliwoci, kademu wedug
jego potrzeb), a struktura pastwowa klasowego spoeczestwa zostanie
zlikwidowana. Jednak uproszczona formua Karpiskiego powszechnie
si przyja. Bd wic jej uywa, mwic zarwno o Polsce tego okresu,

jak i o kadrze partyjnej komunistycznej partii, eufemistycznie nazwa
nej Polsk Zjednoczon Parti Robotnicz (PZPR).
Lata 1945-1949 to okres likwidacji opozycji antykomunistycznej,
brutalnej, zbrodniczej walki z byymi onierzami AK, to wyrafinowana
likwidacja podziemnej reprezentacji emigracyjnego rzdu londyskiego,
masowe sdowe egzekucje, deportacje do guagw radzieckich bojow
nikw antyniemieckiego podziemia (Kieun 2010a, s. 555). Likwidacja
oficjalnej opozycji Polskiego Stronnictwa Ludowego, faszerstwa refe
rendum i wyborw do Sejmu. Likwidacja Polskiej Partii Socjalistycznej
przez jej poczenie z Polsk Parti Robotnicz i stworzenie jednej rzdz
cej Partii: Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z dwiema, formalnie
niemarksistowskimi, satelitarnymi partiami o ograniczonej autonomii:
Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym i Stronnictwem Demokratycz
nym. Jednoczenie stworzenie stowarzyszenia Pax, grupujcego proreymowe rodowisko katolikw. Fikcyjne tolerowanie roli religii katolic
kiej, np. w oddziaach wojskowych piewajcych Kiedy ranne wstaj
zorze Tobie ziemia, Tobie Boe czy udzia partyjnych PPR-owskich
dygnitarzy w procesjach Boego Ciaa. Jednoczenie jest to okres nacjo
nalizacji przemysu cikiego, bankowoci i reformy rolnej likwidujcej
bez odszkodowania prywatn wasno ziemsk ponad 50 ha i rozpo
czcie intensywnej odbudowy zniszczonych wielkich miast: Warszawy
(Trasa W-Z, Mariensztat), Gdaska, Wrocawia, Szczecina, infra
struktury kolejowej i drogowej, sieci elektrycznych, rwnolegle wielkiej
akcji alfabetyzacji, uczenia czytania i pisania dorosych analfabetw,
intensywnego rozwoju skrconych kursw szkoy redniej i wyszej.
Mimo politycznego, zbrodniczego terroru Suby Bezpieczestwa
i zbrojnej walki na niektrych terenach z poAK-owsk wolnociow
partyzantk by to jednoczenie okres daleko idcej mobilizacji spoecz
nej w dziele odbudowy kraju, w widoczny sposb poprawiajcej warunki
materialnego bytowania przy akceptacji trj sektorowej struktury go
spodarki narodowej: pastwowej, spdzielczej i prywatnej. Prywatny
sektor obejmujcy handel, drobn wytwrczo, rzemioso, zreformowa
n gospodark roln i wydatna pomoc zaopatrzenia indywidualnego przez
ONZ-owskie UNRRA (tzw. amerykaskie paczki) byy istotnymi czyn
nikami podwyszenia poziomu konsumpcji spoecznej.
Lata 1949-1956 to okres stalinizacji, likwidacji prawicowego na
rodowego odchylenia w PZPR, aresztowanie I sekretarza KC PZPR
Wadysawa Gomuki, marszaka Michaa Roli-ymierskiego i gene
raa Mariana Spychalskiego. Wprowadzenie ostrego kursu nacjonali
zacji, bitwa o socjalistyczny handel, socjalistyczn wasno ziemsk
- tworzenie wiejskich spdzielni, nacjonalizacja usug. Wprowadzenie
mechanistycznego systemu zcentralizowanego zarzdzania, budowa ci
kiego przemysu i socjalistycznego miasta Nowa Huta przy gigantycznej

hucie, walka z Kocioem katolickim, rwnie metod negatywnej fik
cji organizacyjnej przez tworzenie ruchu ksiy patriotw i rozwoju
stowarzyszenia PAX, aresztowanie prymasa Polski kardynaa Stefana
Wyszyskiego.
Lata 1956-1970 to okres liberalizacji, odwily po krwawo stumio
nym buncie w Poznaniu, uwolnienie z wizienia i powrt do wadzy Wa
dysawa Gomuki po rewolucji w Budapeszcie. Aresztowanie i skazanie
dyrektorw departamentu b. Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego:
Anatola Fejgina i Jzefa/Jacka Raskiego. Rehabilitacja wielu nie
winnie skazanych politycznych winiw. Reprywatyzacja rolnictwa jedynie 17% wasnoci rolnej pozostaje w rkach pastwa i spdzielczoci
produkcyjnej, rozwj prywatnego rzemiosa, tworzenie, wzorem Jugosa
wii, samorzdu robotniczego (ustawa z listopada 1956 roku). Pierwsze
nieudane prby wprowadzenia parametrycznej metody centralnego
zarzdzania pastwow gospodark (model Oskara Langego).
Rok 1968 wsawi si zarwno protestami studenckimi, jak i anty
syjonistyczn partyjn czystk w PZPR, powodujc w rezultacie
emigracj kilkunastu tysicy polskich ydw, wrd nich wybitnych
uczonych, dziaaczy politycznych, a take funkcjonariuszy aparatu bez
pieczestwa. Mimo wzrostu produkcji utrzymuje si stale gospodarka
niedoboru; w drugiej poowie lat 60. wzmagaj si trudnoci w elemen
tarnym zaopatrzeniu, ktre doprowadzaj do strajku w Stoczni Gdaskiej.
Lata 1970-1980 to okres po krwawo stumionym strajku w Gda
sku, upadek wadzy Wadysawa Gomuki. Nowy I sekretarz KC PZPR
Edward Gierek wprowadza kierunek otwarcia na Zachd, co znajduje
odzwierciedlenie w licznych naukowych stypendiach zagranicznych,
umowie o likwidacji wiz do Szwecji, Austrii i Finlandii. Powane za
duenie kraju kredytami zachodnimi, nieudolnie wykorzystanymi,
rozbudowa infrastruktury i szpitalnictwa. Gigantyczne inwestycje
w cikim przemyle (Huta Katowice), koncepcja budowy Wielkich
Organizacji Gospodarczych. Rozwj myli organizacyjnej zmierzajcej
do usprawnienia zarzdzania (dobra robota), spaszczenie struktury
administracyjnej przez likwidacj powiatw, rozwj drobnego sektora
prywatnego (rolnictwo, rzemioso, drobny handel - ok. 17% dochodu
narodowego). Pod koniec tego okresu znowu daleko idca gospodarka
niedoboru i niezaspokojone potrzeby rynkowe, powodujce demonstracje
i strajki robotnicze (Radom 1976), brutalnie likwidowane przez aparat
bezpieczestwa.
Lata 1980-1981 to strajk w Stoczni w Gdasku, fenomen 10-milionowego, Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego Solidar
no, masowa walka o dalsz liberalizacj, o wolne zwizki zawodowe,
o socjalizm z ludzk twarz. Powany kryzys ekonomiczny, daleko idcy
brak zaopatrzenia, wprowadzenie systemu zaopatrzenia kartkowego.

Lata 1981-1983 to wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981
roku, delegalizacja Solidarnoci, internowanie jej dziaaczy, pogbia
jcy si tragiczny kryzys ekonomiczny, brak zaopatrzenia, prby reform
gospodarczych, rozwj podziemnego solidarnociowego ruchu oporu,
ostre represje Suby Bezpieczestwa.
Lata 1983-1989 - podziemna walka zdelegalizowanej Solidarnoci:
ostre, zbrodnicze represje Suby Bezpieczestwa (m.in. morderstwo
ksidza Jerzego Popieuszki i tajemnicze, niewyjanione morderstwa
kilku innych ksiy), prby reform ekonomicznych idcych w kierunku
stopniowego wprowadzenia wolnego rynku. Grudzie 1988 - ustawa
o dziaalnoci gospodarczej, wprowadzajca moliwo prowadzenia
prywatnej dziaalnoci gospodarczej na zasadach kodeksu handlowego
z 1934 roku. Luty 1989 - Okrgy St i umowa o podzieleniu si wa
dz komunistw z lewicowym rodowiskiem opozycji solidarnociowej.
Rzd kierowany przez przedstawiciela opozycji reprezentujcy now
koalicj: Solidarno, ze Stronnictwem Demokratycznym i Polskim
Stronnictwem Ludowym (zmieniona nazwa Zjednoczonego Stronnictwa
Ludowego). Pocztek procesu transformacji ustrojowej, w zaoeniu
ustroju spoecznej gospodarki rynkowej i demokracji.
Syntetyczny przegld etapw rozwoju ludowej demokracji w Polsce
obrazuje realizacj procesu politycznej i ekonomicznej sowietyzacji
Polski, prby stopniowego dostosowania do socjalistycznego modelu
Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Zgodnie bowiem
z umow trzech aliantw w Teheranie w 1943 roku i w Jacie w 1945 roku
Polska znalaza si w sferze wpyww ZSRR ze stacjonujc w niej Ar
mi Czerwon.
Bezprecedensowa, limitowana, bezkrwawa rewolucja Solidarnoci
zjednoczya wikszo spoeczestwa w oporze przeciwko bdom i wy
paczeniom totalitarnej wadzy partii. Mimo ostrych represji stanu
wojennego i pniejszej paroletniej walki z podziemn organizacj So
lidarnoci doszo do zgody komunistycznego reymu na czciowe po
dzielenie si wadz, na podstawie ustale z Okrgego Stou z opozycj.
Dalszy rozwj sytuacji midzynarodowej, likwidacja Zwizku Socja
listycznych Republik Radzieckich i ewakuacja Czerwonej Armii z Polski
doprowadziy do uzyskania penej niepodlegoci, ale z aktywnym uczest
nictwem kadry PZPR w kierownictwie ycia publicznego, formalnie
samozlikwidowanej i przeksztaconej w parti socjaldemokratyczn
- SdRP.
KOMUNISTYCZNA STRUKTURA ZARZDZANIA PASTWEM

Linia partii
System zarzdzania pastwem mia charakter sieciowej struktury ma
cierzowej rwnolegych hierarchicznych linii cile ze sob skoordyno
wanych i kierowanych przez przodujc si: parti komunistyczn,
eufemistycznie nazwan w Polsce w roku 1948 Polsk Zjednoczon Par
ti Robotnicz, ktra w okresie swojej maksymalnej liczebnoci miaa
ponad 3 miliony czonkw poddanych rygorystycznej partyjnej dyscy
plinie. Ideologi partii by fundamentalny materializm dialektyczny,
zdecydowanie przeciwny filozofii spirytualistycznej, a w dziedzinie eko
nomicznej zcentralizowana gospodarka planowa, majca w kocowym
okresie swojego rozwoju doprowadzi do likwidacji klasy wyzyskujcej
ludzi pracy, zaspokojenia wszystkich potrzeb nowego bezklasowego spo
eczestwa i umoliwi wszystkim ludziom wysoki poziom osobistego,
materialnego i moralnego rozwoju. Ideologia partii miaa charakter fun
damentalny, nietolerancyjny w stosunku do innych koncepcji wiatopo
gldowych, a zwaszcza zwizanych z religi. Synne powiedzenie Lenina,
e Religia to opium dla ludu byo podstaw tej wrogoci.
Ideologicznym modelem dla PZPR bya Komunistyczna Partia Zwiz
ku Radzieckiego, ktra bezdyskusyjnie akceptowaa koncepcje Marksa,
Engelsa, Lenina i Stalina. Po XX Zjedzie Partii w 1956 roku, w kt
rego trakcie Nikita Chruszczw ujawni zbrodnie Stalina, punktem
odniesienia ideologicznego by tzw. marksizm-leninizm. W strukturze
celw tego prototypu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej zakadano
uksztatowanie komunistycznej postawy bezklasowego spoeczestwa,
a w dugofalowej perspektywie zbudowanie wiatowego systemu komu
nistycznego i likwidacj wszystkich pastw narodowych (Constitution
of the USSR).
Istotnym problemem filozofii komunistycznej jest system moralny.
Negacja wartoci kultury judeochrzecijaskich, jak rwnie wszyst
kich innych religijnego pochodzenia wymagaa okrelenia aksjologii
komunizmu. Etyk komunistyczn jednoznacznie zdefiniowa Lenin
4 padziernika 1920 roku (Lenin 1931): Nie wierzymy w Boga i wie
my bardzo dobrze, e s ksia, ziemianie i buruje, ktrzy wystpuj
w imi Boga dla obrony swoich eksploatacyjnych interesw (...) dla nas
moralno jest w peni podporzdkowana interesowi klasowej walki
proletariatu, mwimy, e wszystko, co suy zniszczeniu starego systemu
spoecznej eksploatacji, jest moralne. Komunistyczna moralno jest
moralnoci, ktra uczestniczy w walce, czcej wszystkich pracujcych

przeciwko eksploatacji. Mona wic stwierdzi, e akceptowa on w peni
zasad przypisywan Machiavellemu (2008), e cel uwica rodki.
Oczywicie ta zasada bya jednoznacznie realizowana rwnie przez
polskich komunistw. Arcybiskup Jzef yciski (2005a) pisze: Naj
nowsze materiay Instytutu Pamici Narodowej zawieraj wstrzsa
jce informacje o procesie Mariana Spychalskiego1. Znajduje si w nich
taki zarzut, e oskarony on zosta o doniesienie do gestapo o podziem
nej drukarni Armii Ludowej na ul. Grzybowskiej. Broni si stwierdze
niem, e zadenuncjowa istnienie drukarni Armii Krajowej zgodnie
z dyrektyw partyjn informowania gestapo o ujawnionych przez wy
wiad Armii Ludowej podziemnych dziaaniach Armii Krajowej. Trzeba
pecha, e tajna drukarnia Armii Ludowej funkcjonowaa w bezporednim
ssiedztwie drukarni AK-owskiej i gestapo omykowo j zlikwidowao.
Efektem przewiadczenia o jedynie susznej, prawdziwej, naukowej
teorii marksizmu-leninizmu byo wyksztacenie si fenomenu syndro
mu wroga - formy krytyki odniesionej gwnie do dziedziny nauk huma
nistycznych (aczkolwiek nie tylko, istniaa bowiem np. socjalistyczna
nauka biologii). Punktem wyjcia tego syndromu bya teza o perma
nentnej walce z coraz to nowymi wrogami, pojawiajcymi si zgodnie
z zasad, e kto nie jest z nami, jest przeciw nam.
Bezwzgldno tej walki ju dawno okreli w synnej publikacji
w moskiewskiej Prawdzie wybitny pisarz radziecki, intelektualista
i przyjaciel Lenina Maksym Gorki (1930) twierdzeniem, e jeli wrg
nie poddaje si, to trzeba go zniszczy. To hermetyczne przewiadczenie
stao si regu dziaa komunizmu, liczonych w Polsce ofiarami mor
dw aparatu bezpieczestwa, i wyksztacio swoisty schemat meryto
rycznej likwidacji wszelkiej niezalenej myli w rodowisku naukowym
(Kieun 2000). Tym problemem zaj si nieodaowanej pamici prof.
Marian Mazur, usiujc wsplnie ze mn dokona ewidencji strategii
syndromu wroga w polskiej praktyce okresu stalinowskiego i niestety
do czsto i poststalinowskiego, a nawet i po roku 1989.
Przeprowadzilimy dokadn analiz wielu przypadkw strategii
krytyki naukowej niszczenia wrogw, np. maestwa Marii i Sta
nisawa Ossowskich, profesorw Romana Ingardena, Kazimierza Ajdukiewicza, Wadysawa Tatarkiewicza, Tadeusza Kotarbiskiego, ofiar
antysjonistycznej ofensywy w roku 1968 i w pniejszych latach,
1 Marian Spychalski - pseudonim: Marek Olsza i in. - by od 1931 roku czonkiem niele
galnej Komunistycznej Partii Polskiej. Od 1942 roku - dziaaczem Polskiej Partii Robot
niczej. W lutym 1945 mianowany generaem brygady i zastpc dowdcy WP do spraw
polityczno-wychowawczych. Od sierpnia 1944 czonek KC PPR. W latach 1950-1955 wi
ziony, nastpnie zrehabilitowany. Od 1959 roku czonek Biura Politycznego PZPR. Od
1963 Marszaek Polski (Wielka Encyklopedia Powszechna, PWN, Warszawa 1967, s. 734).

przeciwko niektrym jednostkom naukowym majcym ambicj samo
dzielnej, niedoktrynalnej analizy rzeczywistoci. Z zachowanych notatek
z przeprowadzonych wsplnie bada i dyskusji mogem zrekonstruowa
podstawow kategoryzacj i szczegowy opis strategii tej bezwzgldnej
krytyki cech osobistych {argumentum ad personam).
Strategia syndromu wroga obejmowaa zestaw negatywnych form
krytyki naukowej, takich jak :
wiadome zudzenie perspektywiczne, postrzeganie rzeczywistoci
z perspektywy jednego doktrynalnie ustalonego punktu widzenia,
swoista akceptacja zjawiska paralaksy w odniesieniu do zjawisk spo
eczno-ekonomicznych,
dostosowanie analizowanej treci do zaoonego stereotypu wrogiej
postawy,
akumulacja negatyww, jednostronne ich zmasowanie z zapoznaniem
elementw pozytywnych,
oglnikowo formuowanych zarzutw, brak precyzji,
pochopna generalizaeja; jeden negatywny przykad uzasadnia gene
raln negatywn ocen,
wiadomie bdna ocena zwizkw przyczynowych,
argumentum ad uerecundiam, powoywanie si na autorytety z innej
dziedziny dla udowodnienia negatywnej oceny (np. autorytety poli
tyczne w sprawach wymagajcych profesjonalnej, np. ekonomicznej,
wiedzy).
Najszerzej jednak stosowana metoda tej naukowej krytyki to sze
roko rozbudowana metoda argumentum ad personam, w obrbie ktrej
spotykamy elementy wymienionych kategorii syndromu wroga, suce
ponieniu adwersarza, zarwno w kategoriach sprawnoci intelektualnej,
jak i postawy moralnej i obywatelskiej. Mona tu wymieni nastpujce
typy strategii:
1. Okrelenie na pocztku polemiki pogldw wroga jako cakowicie
bdnych, oczywicie w stosunku do jednej jedynej susznej idei,
przy czym z reguy pogldy wroga s przeinaczane, przedstawiane
niezgodnie z prawd lub z intencj autora. Typow metod tego ma
tactwa jest analiza fragmentw wyrwanych z kontekstu.
2. Dyskwalifikacja intelektualnej sprawnoci adwersarza i zakresu po
siadanej wiedzy, bo bdne pogldy kompromituj go jako czowieka
nauki.
3. Dyskwalifikacja moralna, zazwyczaj czona z obelyw form okre
lenia wroga (niskie pobudki moralne, ukryte niecne zamiary, niskiego
rzdu motywy, wiadoma ch mieszania, wiadoma dezinformacja).
4. Dyskwalifikacja genetyczna (pochodzenie, co robi poprzednio, jakie
s jego powizania klasowe, kontakty zagraniczne).

przeciwko eksploatacji. Mona wic stwierdzi, e akceptowa on w peni
zasad przypisywan Machiavellemu (2008), e cel uwica rodki.
Oczywicie ta zasada bya jednoznacznie realizowana rwnie przez
polskich komunistw. Arcybiskup Jzef yciski (2005a) pisze: Naj
nowsze materiay Instytutu Pamici Narodowej zawieraj wstrzsa
jce informacje o procesie Mariana Spychalskiego1. Znajduje si w nich
taki zarzut, e oskarony on zosta o doniesienie do gestapo o podziem
nej drukarni Armii Ludowej na ul. Grzybowskiej. Broni si stwierdze
niem, e zadenuncjowa istnienie drukarni Armii Krajowej zgodnie
z dyrektyw partyjn informowania gestapo o ujawnionych przez wy
wiad Armii Ludowej podziemnych dziaaniach Armii Krajowej. Trzeba
pecha, e tajna drukarnia Armii Ludowej funkcjonowaa w bezporednim
ssiedztwie drukarni AK-owskiej i gestapo omykowo j zlikwidowao.
Efektem przewiadczenia o jedynie susznej, prawdziwej, naukowej
teorii marksizmu-leninizmu byo wyksztacenie si fenomenu syndro
mu wroga - formy krytyki odniesionej gwnie do dziedziny nauk huma
nistycznych (aczkolwiek nie tylko, istniaa bowiem np. socjalistyczna
nauka biologii). Punktem wyjcia tego syndromu bya teza o perma
nentnej walce z coraz to nowymi wrogami, pojawiajcymi si zgodnie
z zasad, e kto nie jest z nami, jest przeciw nam.
Bezwzgldno tej walki ju dawno okreli w synnej publikacji
w moskiewskiej Prawdzie wybitny pisarz radziecki, intelektualista
i przyjaciel Lenina Maksym Gorki (1930) twierdzeniem, e jeli wrg
nie poddaje si, to trzeba go zniszczy. To hermetyczne przewiadczenie
stao si regu dziaa komunizmu, liczonych w Polsce ofiarami mor
dw aparatu bezpieczestwa, i wyksztacio swoisty schemat meryto
rycznej likwidacji wszelkiej niezalenej myli w rodowisku naukowym
(Kieun 2000). Tym problemem zaj si nieodaowanej pamici prof.
Marian Mazur, usiujc wsplnie ze mn dokona ewidencji strategii
syndromu wroga w polskiej praktyce okresu stalinowskiego i niestety
do czsto i poststalinowskiego, a nawet i po roku 1989.
Przeprowadzilimy dokadn analiz wielu przypadkw strategii
krytyki naukowej niszczenia wrogw, np. maestwa Marii i Sta
nisawa Ossowskich, profesorw Romana Ingardena, Kazimierza Ajdukiewicza, Wadysawa Tatarkiewicza, Tadeusza Kotarbiskiego, ofiar
antysjonistycznej ofensywy w roku 1968 i w pniejszych latach,
1 Marian Spychalski - pseudonim: Marek Olsza i in. - by od 1931 roku czonkiem niele
galnej Komunistycznej Partii Polskiej. Od 1942 roku - dziaaczem Polskiej Partii Robot
niczej. W lutym 1945 mianowany generaem brygady i zastpc dowdcy WP do spraw
polityczno-wychowawczych. Od sierpnia 1944 czonek KC PPR. W latach 1950-1955 wi
ziony, nastpnie zrehabilitowany. Od 1959 roku czonek Biura Politycznego PZPR. Od
1963 Marszaek Polski (Wielka Encyklopedia Powszechna, PWN, Warszawa 1967, s. 734).

przeciwko niektrym jednostkom naukowym majcym ambicj samo
dzielnej, niedoktrynalnej analizy rzeczywistoci. Z zachowanych notatek
z przeprowadzonych wsplnie bada i dyskusji mogem zrekonstruowa
podstawow kategoryzacj i szczegowy opis strategii tej bezwzgldnej
krytyki cech osobistych (argumentum ad personam).
Strategia syndromu wroga obejmowaa zestaw negatywnych form
krytyki naukowej, takich jak :
wiadome zudzenie perspektywiczne, postrzeganie rzeczywistoci
z perspektywy jednego doktrynalnie ustalonego punktu widzenia,
swoista akceptacja zjawiska paralaksy w odniesieniu do zjawisk spo
eczno-ekonomicznych,
dostosowanie analizowanej treci do zaoonego stereotypu wrogiej
postawy,
akumulacja negatyww, jednostronne ich zmasowanie z zapoznaniem
elementw pozytywnych,
oglnikowo formuowanych zarzutw, brak precyzji,
pochopna generalizacja; jeden negatywny przykad uzasadnia gene
raln negatywn ocen,
wiadomie bdna ocena zwizkw przyczynowych,
argumentum ad verecundiam, powoywanie si na autorytety z innej
dziedziny dla udowodnienia negatywnej oceny (np. autorytety poli
tyczne w sprawach wymagajcych profesjonalnej, np. ekonomicznej,
wiedzy).
Najszerzej jednak stosowana metoda tej naukowej krytyki to sze
roko rozbudowana metoda argumentum ad personam, w obrbie ktrej
spotykamy elementy wymienionych kategorii syndromu wroga, suce
ponieniu adwersarza, zarwno w kategoriach sprawnoci intelektualnej,
jak i postawy moralnej i obywatelskiej. Mona tu wymieni nastpujce
typy strategii:
1. Okrelenie na pocztku polemiki pogldw wroga jako cakowicie
bdnych, oczywicie w stosunku do jednej jedynej susznej idei,
przy czym z reguy pogldy wroga s przeinaczane, przedstawiane
niezgodnie z prawd lub z intencj autora. Typow metod tego ma
tactwa jest analiza fragmentw wyrwanych z kontekstu.
2. Dyskwalifikacja intelektualnej sprawnoci adwersarza i zakresu po
siadanej wiedzy, bo bdne pogldy kompromituj go jako czowieka
nauki.
3. Dyskwalifikacja moralna, zazwyczaj czona z obelyw form okre
lenia wroga (niskie pobudki moralne, ukryte niecne zamiary, niskiego
rzdu motywy, wiadoma ch mieszania, wiadoma dezinformacja).
4. Dyskwalifikacja genetyczna (pochodzenie, co robi poprzednio, jakie
s jego powizania klasowe, kontakty zagraniczne).
E U

5. Przypisywanie goszonych przez wroga pogldw okrelonej opcji
politycznej (wrogowi nie chodzi o meritum sprawy, a tylko o popar
cie wrogiej koncepcji politycznej). Ta sugestia wizaa si z generaln
polityzacj wszelkiej dziaalnoci; wszystko, co si dziao w sferze na
uki, kultury i gospodarki miao swj okrelony charakter i wymiar
polityczny, definiowany wedug struktury ycia politycznego. Nie ist
niaa neutralna dziaalno polityczna, nastawiona np. na osignicie
prakseologicznej sprawnoci (skutecznoci i ekonomicznoci), relaty
wizm ocen aksjologicznych i prakseologicznych by funkcj realizacji
programw politycznych.
6. Upowszechnienie skrtowych, nieraz wrcz obraliwych okrele
w stosunku do swoich adwersarzy. Jest to pochodna komunistycznej
praktyki skrtowego, obelywego dyskryminowania swoich wrogw
politycznych.
Jugosowiaski marszaek Broz Tito by cenionym bohaterem mi
dzynarodowego komunizmu - jako zwycizca w walce partyzanckiej
z Niemcami, promotor ideologii marksizmu-leninizmu-stalinizmu na
Bakanach i niezawodny przyjaciel Zwizku Radzieckiego. Pamitam,
jak do Uniwersytetu Jagielloskiego przyjechaa grupa studentw
jugosowiaskich z komunistycznego zwizku modziey i na oglnym
zebraniu studentw zorganizowanym przez komunistyczny Akademicki
Zwizek Walki Modych (AZWM) rozbrzmiewa entuzjastyczny zbiorowy
okrzyk : Tito - Bierut, Tito - Bierut.
Raptem jednego dnia sytuacja si zmienia. Tito okaza si zdrajc
i zawar porozumienie z USA. Zosta wic natychmiast krwawym ka
tem imperializmu, bohaterem afiszy powszechnie rozlepianych m.in.
w oddziaach Narodowego Banku Polskiego, przedstawiajcych go z no
em w zbach jako okrutnego zbrodniarza. Haso kat imperializmu
amerykaskiego stao si obowizujcym synonimem tej wrogiej,
obrzydliwej postaci. Tymczasem nowy sekretarz Komunistycznej Partii
Zwizku Radzieckiego Nikita Chruszczw ujawni zbrodnie Stalina
(zapominajc o ujawnieniu swoich zbrodni w stosunku do Polakw,
ktrych dokona jako pierwszy sekretarz Partii na Ukrainie w latach
1939-1940) i zoy wizyt w Belgradzie, uznajc Tit znowu za boha
tera walki wyzwoleczej i bohatera wiatowego komunizmu. W Polsce
wydano natychmiast polecenie zniszczenia tysicy plakatw w wize
runkiem Tity jako krwawego kata imperializmu amerykaskiego.
Prezes Narodowego Banku Polskiego od razu wyda zarzdzenie do
wszystkich oddziaw banku: Natychmiast zdj i zniszczy wszyst
kie plakaty przedstawiajce bdnie posta marszaka Tity. Akurat
par tygodni po tym zarzdzeniu prezesa odwiedziem subowo, jako
pracownik centrali banku, oddzia w Koszalinie. Przechodzc bocznym
Rysunek 1. Matryca struktury rwnolegych linii wadzy (PRL 1980)

ZJAZD PARTII
Linia aparatu
bezpieczestwa
rdo: koncepcja wasna.
3 linie administracji publicznej
Linia Ustawodawstwa
Linia zwizkw
zawodowych
J
Linia armii
Podstaw owa
merarchiczna
lin ia partii
Ul
K ia

lepym korytarzem, zobaczyem wiszcy na cianie stary plakat
z krwawym katem Tito. Przeraony dyrektor wezwa kierownika ad
ministracyjnego i ostro go rugajc, kaza natychmiast plakat zdj
i zniszczy.
Przed wyjazdem spotkaem kierownika administracyjnego, mojego
dawnego koleg z okresu praktyki studenckiej w Koszalinie. Powiedzia
mi: Ja tego plakatu nie zniszczyem, schowaem go w magazynie, moe
si znowu kiedy przyda.
Struktura organizacyjna partii bya podstawowym elementem sieciowo-macierzowej struktury zarzdzania pastwem. Jako kierownicza
sia (partia kieruje - rzd rzdzi) obejmowaa zasigiem swego dziaania
cao funkcji pastwowych. rdem wadzy partii by zjazd partii,
podczas ktrego wybierano Biuro Polityczne: pierwszego sekretarza,
osobicie kierujcego hierarchiczno-macierzowo-sieciow lini organi
zacji partyjnych i czonkw Biura Politycznego odpowiedzialnych za
funkcjonowanie: aparatu bezpieczestwa, pastwowej i samorzdowej
(rady narodowe) administracji publicznej i wadzy ustawodawczej (Sejm),
pastwowej gospodarki narodowej, aparatu zwizkw zawodowych i ob
rony narodowej (rysunek 1).
Hierarchia partyjna centralnie sterowana obejmowaa komitety wo
jewdzkie, powiatowe (zlikwidowane w 1975 roku wraz z powiatami),
miejskie, dzielnicowe, gminne i podstawowe organizacje partyjne we
wszystkich jednostkach organizacyjnych: administracji publicznej
i samorzdowej, administracji wojskowej, finansw, gospodarczych
(przemysu, handlu i usug), naukowych i edukacyjnych, w ktrych
znajdowao si przynajmniej piciu czonkw partii. Komitety i organi
zacje podstawowe peniy funkcje kierownicze i kontrolne w formie ust
nych sugestii i propozycji decyzji zgodnych z centralnie ustalan lini
Partii. Komitety terenowe nadzoroway dziaalno podstawowych
organizacji partyjnych, ktre w jednostkach gospodarczych rwnie od
gryway rol kontroln i stymulujc realizacj dyrektyw partyjnych,
a take interwencyjn w stosunku do kierownictwa poszczeglnych
jednostek, sugerujc takie czy inne decyzje. Terenowa sie podstawo
wych organizacji partyjnych stanowia rwnie rdo informacji o re
alizacji planowanych zada i postawie dyrekcji i pracownikw. Form
kierownictwa partii ilustruj ponisze autentyczne, konkretne przykady.
(Rok 1962) Dyrektor IX Oddziau Miejskiego Narodowego Banku
Polskiego w Warszawie, zgodnie z jednoznacznymi zarzdzeniami pre
zesa banku, odmwi udzielenia danej kwoty kredytu jednemu z pa
stwowych przedsibiorstw przemysu terenowego. Dyrektor przedsi
biorstwa nie akceptowa tej decyzji i zgosi swj sprzeciw sekretarzowi
dzielnicowego komitetu PZPR, twierdzc, e brak kredytu spowoduje
pozbawienie zaogi premii, a co za tym idzie moe mie negatywne skutki

polityczne. Sekretarz dzielnicy interweniowa u dyrektora oddziau
banku, domagajc si anulowania jego negatywnej decyzji i nie da si
przekona rzeczowymi argumentami uzasadnionymi zarzdzeniem
prezesa banku. Dyrektor oddziau banku prosi wic sekretarza o pisem
ne wyraenie swojej opinii. Sekretarz odmwi, przypominajc, e partia
nie wyraa operacyjnych opinii na pimie i e tylko dyrektor jest upo
waniony do wydawania decyzji kredytowych. Dyrektor oddziau banku
zwrci si wic do prezesa banku z prob o decyzj. Prezes potwierdzi,
e do wydania tego typu decyzji operacyjnych upowaniony jest jedy
nie dyrektor oddziau i wyjani mu, e jeli dyrektor oddziau zmieni
swoj suszn decyzj, to Komisja Rewizyjna centrali banku, badajc
legalno decyzji kredytowych, postawi wniosek o jego odwoanie z zajmo
wanego stanowiska, ktry prezes albo akceptuje, albo nie. Jeli nato
miast dyrektor nie podporzdkuje si daniu sekretarza dzielnicy
i nie zmieni swojej decyzji, to sekretarz dzielnicy wystawi dyrektorowi
oddziau negatywn opini polityczn, niezwizan bezporednio z dan
spraw i wwczas prezes bdzie musia dyrektora zwolni. Natomiast
wniosku Komisji Rewizyjnej prezes banku nie akceptuje, udzielajc dy
rektorowi jedynie ustnego upomnienia. Wiadomo, jak dyrektor postpi.
W Katowicach obowizywaa zasada, e jeli dyrektor kopalni musia
opuci teren pracy, choby na par godzin, musia zawiadamia o tym
sekretarza komitetu miejskiego partii.
Kierownicza rola partii wymagaa przyjcia zasady, e wszystkie wa
ne stanowiska kierownicze musz by obsadzone przez czonkw partii.
W ten sposb wyksztacia si koncepcja uksztatowania tzw. nomen
klatury zespou kadry kierowniczej niskiego, redniego i wysokiego szcze
bla, akceptowanego i zarejestrowanego przez odpowiedniej rangi pro
fesjonalne komitety PZPR (gminne, miejskie, wojewdzkie i centralny).
Przed drug wojn wiatow ruch komunistyczny w Polsce by bar
dzo saby. Istniejca bezporednio po pierwszej wojnie wiatowej Polska
Partia Komunistyczna zostaa zdelegalizowana, a jej nielegalna podziem
na kontynuatorka nie miaa silnego spoecznego poparcia, co wizao
si z tzw. antyjednolitofrontowym podejciem Polskiej Partii Socjali
stycznej, gwnej siy polskiej lewicy i szeroko upowszechnion wia
domoci powizania komunizmu ze stalinowskim reymem Zwizku
Radzieckiego. W roku 1937 Stalin wezwa do Moskwy kierownictwo Pol
skiej Partii Komunistycznej. Partia ta zostaa zlikwidowana, jakoby
przearta polsk kapitalistyczn agentur, a jej przywdcy zostali po
zbawieni ycia. W chwili obecnej (2011) znowu istnieje Polska Komu
nistyczna Partia Polski, w grudniu 2010 roku odby si w Dbrowie
Grniczej jej III Zjazd, na ktrym wrczono legitymacje nowym czon
kom. 7 czerwca 2011 roku uczczono 69. rocznic urodzin ojca post
powej Libii Muammara al Kadafiego.

Zorganizowana w 1942 roku podziemna Polska Partia Robotnicza
oficjalnie nie nawizywaa do tradycji KPP, ale w strategicznej kon
cepcji rozwoju miaa realizowa jej zadanie doprowadzenia do ustroju
socjalistycznego w myl zasady od kadego wedug jego moliwoci,
kademu wedug wynikw jego pracy, a nastpnie ustroju komunistycz
nego, ktrego zmodyfikowana zasada brzmi: od kadego wedug jego
moliwoci, kademu wedug jego potrzeb.
W pierwszym okresie po zakoczeniu wojny wezwano do powrotu
wszystkich przedwojennych pracownikw administracji i ycia gospo
darczego. Oczywicie nacjonalizacja wielkiego przemysu i reforma rolna
stworzyy now sytuacj strukturaln. Pocztkowo struktura polityczna
Polski miaa pozory demokratycznej i wielopartyjnej, obejmujc Polsk
Parti Robotnicz, Polsk Parti Socjalistyczn, Polskie Stronnictwo
Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne i Stronnictwo Pracy. Ich czonko
wie penili funkcje kierownicze w administracji i w znacjonalizowanych
przedsibiorstwach.
Pocztkowo rwnie na kierownicze stanowiska chtnie angaowano
wybitnych fachowcw bezpartyjnych, np. byych wywaszczonych zie
mian na stanowiska kierownikw Pastwowych Gospodarstw Rolnych
czy wybitnych inynierw na stanowiska dyrektorw znacjonalizowa
nych fabryk (np. bezpartyjny prof. Andrzej Zalewski by dyrektorem
Huty Ostrowiec). Rwnie w Ludowym Wojsku Polskim wiele funkcji
kierowniczych przydzielono oficerom wracajcym z niewoli czy z emigracji
w Anglii (np. gen. Bronisaw Prugar-Ketling, gen. Mieczysaw Ludwik
Boruta-Spiechowicz, gen. Stanisaw Tatar, gen. Jzef Kuropieska, pk
Mieczysaw Oborski).
Szybko jednak rozpoczto dynamiczn akcj przygotowania nowej,
komunistycznej kadry przez stwarzanie moliwoci szybkiego awansu
spoecznego modziey chopskiej i robotniczej w myl popularnego
hasa Nie matura, lecz ch szczera zrobi z ciebie oficera. Funkcjo
noway krtkie kursy gimnazjalne i studiw wyszych, a take kursy
zawodowe na okrelone stanowiska, np. proczny kurs dla partyjnych
robotnikw na stanowisko dyrektora oddziau banku. Akurat ten kurs
spali na panewce; jedynie jeden, bardzo ambitny i zdolny robotnik utrzy
ma si na stanowisku dyrektora oddziau miejskiego NBP w Lublinie.
Szanse szybkiego awansu spoecznego mieli jednak jedynie ci, kt
rzy zadeklarowali swoj przynaleno do partyjnych organizacji modzie
owych, pocztkowo: Zwizku Walki Modych, Zwizku Niezalenej
Modziey Socjalistycznej, Zwizku Modziey Wiejskiej Wici
i Zwizku Modziey Demokratycznej. Priorytetow organizacj by
jednak Zwizek Walki Modych i jej czonkowie mieli pierwszestwo
w systemie stypendiw i naboru. Te kryteria zostay uzupenione sys
temem preferencyjnych punktw za pochodzenie przy egzaminach na

wysze uczelnie. Ten proces uksztatowa w powanym stopniu now
kadr inteligenck pierwszego pokolenia, ju z zapasem wiedzy zawo
dowej i daleko posunit wiadomoci socjalistyczn, wystpujc
przy typowych cechach proletariackiego rodowiska, ksztatujcego
kulturalny poziom, niedorastajcy do rodowisk tradycyjnie inteligenc
kich. Oczywicie taka charakterystyka nie jest trafna w stosunku do pew
nego procentu ludzi, ktrzy adaptowali etos tradycyjnie inteligencki.
Sfaszowane wybory 17 stycznia 1947 roku day zwycistwo koalicji
PPR, PPS, SD i uksztatowanie nowej struktury politycznej: pocze
nie wszystkich zwizkw modzieowych w jeden Zwizek Modziey
Polskiej (ZMP), likwidacj Polskiego Stronnictwa Ludowego i stworzenie
Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego oraz akceptacj dla stworzenia
trzeciej partii - Stronnictwa Demokratycznego, poczonego ju uprzed
nio ze Stronnictwem Pracy. W grudniu 1948 roku nastpio uroczyste
poczenie Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej
w jedn parti: Polsk Zjednoczon Parti Robotnicz (PZPR), ktra
obja pen, totalitarn wadz w satelitarnym w stosunku do Zwizku
Radzieckiego, pozbawionym penej suwerennoci pastwie: Rzeczpo
spolitej Polskiej (pniej przeksztaconej w Polsk Rzeczpospolit Lu
dow), z rzekomo bezpartyjnym, wieloletnim agentem Kominternu,
prezydentem Bolesawem Bierutem.
Metod permanentnego kamuflau, operowania negatywn fikcj
organizacyjn, doprowadzono do wdroenia jednoznacznego systemu
ksztatowania elitarnej nomenklatury kierowniczej przy systematycz
nej likwidacji niepewnych politycznie dotychczasowych kierownikw.
Na przykad w Ludowym Wojsku Polskim faszywie oskarono i rozstrze
lano 19 oficerw, w tym szefa Sztabu Artylerii pukownika Mieczysawa
Oborskiego, ktry wrci do Polski z internowania w Szwajcarii po
upadku Francji. Repatriowani generaowie Kuropieska i Tatar zostali
rwnie oskareni o szpiegostwo i cudem uniknli mierci. W przedsi
biorstwach pastwowych i w administracji publicznej rozpoczto akcj
systematycznego wyczyszczania, opracowujc plany wymiany kadry
kierownictwa nawet najniszego szczebla. W Narodowym Banku Polskim
w latach 1949-1953 zwolniono z pracy bez maa wszystkich pracowni
kw na kierowniczych stanowiskach pochodzcych z dawnego przed
wojennego Banku Polskiego, o ile nie zademonstrowali swojej prokomunistycznej postawy politycznej, wstpujc do PZPR.
W ten sposb uksztatowano system naboru elity okrelonych stano
wisk kierowniczych (nomenklatury) we wszystkich sektorach gospodarki
narodowej wedug paru wariantw w zalenoci od inicjacji naboru
i wysokoci szczebla subowego, na ktry mg by powoany dany
kandydat. Istnia zestaw stanowisk nomenklatury, ktre wymagay ak
ceptacji Biura Politycznego PZPR albo Komitetu Centralnego, Komitetu

Wojewdzkiego, Miejskiego czy Gminnego. Jeli dyrektor instytucji
pastwowej chcia zatrudni kogo na stanowisku przewidzianym do
akceptacji np. Komitetu Miejskiego, musia t kandydatur uzgodni
z waciwym organem partii.
Procedura zaatwiania zgody na wczenie do listy nomenklatu
ry przez Komitet Wojewdzki naleaa z reguy do szefa personalnego
instytucji. W praktyce sprawny dyrektor instytucji zaatwia te formal
noci w bezporednim kontakcie osobistym, np. z sekretarzem kompe
tentnego dla danego stanowiska Komitetu PZPR, z ktrym z reguy
utrzymywa bliskie stosunki towarzyskie. Rol tego typu stosunkw
mona byo oceni na podstawie bada przeprowadzonych w 1966 roku
przez Biuro Studiw Organizacyjnych Centrali Narodowego Banku
Polskiego, dotyczcych decyzji zwolnienia dyrektorw terenowych od
dziaw banku na skutek dania miejscowych miejskich komitetw
PZPR. Okazao si, e w przewaajcej wikszoci byli to ludzie nieutrzymujcy towarzyskich, alkoholowych kontaktw z miejscowym
sekretarzem Komitetu Miejskiego PZPR.
Najsprawniejsi dyrektorzy terenowych prowincjonalnych oddziaw
banku utrzymywali z reguy bliskie stosunki towarzyskie z sekretarzem
Komitetu Miejskiego PZPR i z przewodniczcym miejscowej Rady Na
rodowej. Terenowe kliki (Daszkiewicz 1971, s. 21) wzajemnie popie
rajcych si kierownikw skaday si z reguy z sekretarza Komitetu
Miejskiego PZPR, szefa Suby Bezpieczestwa, przewodniczcego
Rady Narodowej i dyrektora miejscowego oddziau Narodowego Banku
Polskiego.
W materiaach Biura Studiw Organizacyjnych Centrali NBP (oso
biste archiwum autora) czytamy, jak starszy inspektor Rubaszewski,
wzr fachowoci i uczciwoci, referuje wyniki bada przyczyny zwolnie
paru dyrektorw terenowych oddziaw NBP na skutek ujemnej oceny
ich pracy, dokonanej przez miejscowe Komitety Miejskie PZPR. Dyrek
torzy ci zoyli podania o rewizj decyzji do prezesa banku. We wszyst
kich omawianych oddziaach stwierdziem wysoki poziom pracy i wiel
k sympati personelu do zwolnionych dyrektorw. Przeprowadziem
wielogodzinne wywiady ze zwolnionymi dyrektorami, ktrzy wykazali
wysoki poziom znajomoci problematyki bankowej. Wszyscy zgodnie
twierdzili, e negatywna opinia Komitetu Miejskiego PZPR o pracy
oddziau nie ma merytorycznego uzasadnienia. Chodzio o to, e aden
z tych dyrektorw nie potrafi nawiza bliskiego towarzyskiego kontaktu
z kierownictwem komitetu. Dyrektorzy innych instytucji miejscowych
organizowali od czasu do czasu spotkania z czonkami egzekutywy
komitetu miejskiego dla rzekomego omwienia jakich problemw. Te
spotkania koczyy si poczstunkiem, suto zakrapianym alkoholem.

Dyrektorzy omawianych oddziaw NBP, powani ludzie traktujcy
serio swoj prac, nie czuli potrzeby takiej manipulacji. W dodatku
trzech spord nich owiadczyo, e nie mog pi alkoholu ze wzgldw
zdrowotnych i to stanowio ich sab stron w rozwoju kariery zawo
dowej. Opinie wszystkich zwolnionych dyrektorw s zbiene.
Dyrektor Biura Studiw Organizacyjnych przedstawi ustnie preze
sowi banku relacj inspektora. Poruszony t informacj prezes banku
wyda decyzj dotyczc stopniowego przeniesienia zwolnionych dyrek
torw do oddziaw w innych miastach, a nastpnie zreferowa t spraw
osobicie kierownikowi wydziau ekonomicznego Komitetu Centralnego
PZPR z sugesti rozesania do Komitetw Wojewdzkich dyrektyw
dotyczcych formy kontaktu kierownictwa Komitetw Miejskich z kie
rownictwem instytucji dziaajcych na ich terenie. Mimo obietnicy spo
rzdzenia tego typu dyrektyw prezes banku nigdy nie otrzyma ich kopii.
Nomenklatura lat 40. i 50. w duym procencie pochodzia z pierwsze
go pokolenia awansu spoecznego, osb reprezentujcych niski poziom
kwalifikacji zawodowych i wyrobienia yciowego. Za przykad moe tu
posuy kompromitacja dyrektora departamentu Ministerstwa Finan
sw, w ktrego subowym mieszkaniu przy ulicy Traugutta 3 przecho
wywana bya w wannie wini, rdo smrodu na caej klatce schodowej,
przywieziona przez jego rodzicw na wita Wielkanocne. W Centrali
NBP wikszo dyrektorw departamentw i biur pochodzio z awansu
spoecznego. Byli to ludzie po wyszych studiach, ale dopiero od niedaw
na adaptowani w rodowisku miejskim, bez tradycji intelektualnej,
o ograniczonej skali zainteresowa kulturalnych, z caym psycholo
gicznym bagaem chopskiej psychiki, ktrej najbardziej istotnym ele
mentem by brak punktualnoci, swobodne traktowanie wagi czasu
(Krall 1972). Faktem jest, e bardzo szybko integrowali si z osobami
o inteligenckim pochodzeniu, adaptujc jednak w pierwszym etapie ujem
ne cechy, nie tracc jednoczenie swoich kulturowych zahamowa.
Po przeomie polskiego Padziernika 1956 roku, kiedy krytycznie
oceniano niski poziom kwalifikacji nomenklatury, rozpocz si okres
rozwijania idei zarzdzania przez wiedz, nacisku na dalsze dokszta
canie si. Na przykad w wojsku ustalono, e oficerowie bez matury
musz j zdoby na kursach wieczorowych do 1960 roku pod grob
zwolnienia z pracy. Rozpoczta ju pod koniec lat 50., pocztkowo jeszcze
bardzo skromna, akcja korzystania ze stypendiw naukowych reno
mowanych fundacji amerykaskich - Eisenhowera, Forda, Fulbrighta
- oraz znaczne uatwienia w midzynarodowych kontaktach z krajami
kapitalistycznymi zaczy odgrywa powan rol w zrozumieniu zna
czenia istoty wiedzy w zarzdzaniu i spowodoway rozwj idei dosko
nalenia kadr.

W 1961 roku we wsppracy z ONZ-owsk Midzynarodow Orga
nizacj Pracy (ILO) powsta naukowy Instytut Doskonalenia Kadr,
podlegy bezporednio Urzdowi Rady Ministrw, ktry organizowa
liczne kursy dla kadry kierowniczej i nawiza wspprac z podobnymi
instytutami we Francji (Fontainebleau) i Szwajcarii (Genewa). Dyna
mizm akcji doskonalenia kadr wyrazi si nawet w latach 70. w postaci
kursw organizacji i zarzdzania dla ministrw, a minister obrony
narodowej Wojciech Jaruzelski, niewtpliwie grujcy swoim pozio
mem intelektualnym nad kadr kierownictwa ministerstw, zorgani
zowa na Poligonie Drawskim specjalne studia dla oficerw sztabu
generalnego i specjaln wyjazdow sesj wykadw z zakresu teorii
organizacji dla kierownictwa Ministerstwa Obrony Narodowej i Sztabu
Generalnego. Ten trend szeroko si rozwija. Powstaa tendencja pisania
prac doktorskich przez administracyjn kadr nomenklatury, np.
w Narodowym Banku Polskim w latach 60. ju kilku dyrektorw od
dziaw operacyjnych uzyskao naukowy tytu doktora.
W pniejszym okresie, poczwszy od lat 60., amerykaska United
States Information Agency rozpocza dynamiczn akcj organizowa
nia zarwno pobytw stypendialnych finansowanych przez poszcze
glne amerykaskie fundacje naukowe, jak i projektw wsppracy,
np. w zakresie zarzdzania przedsibiorstwami (Gosende2 1972). Ta
dziaalno miaa swoje racjonalne to polityczne - rozszerzenia praw
dziwej wiedzy potdze USA, o pragmatyce kapitalistycznej ekonomii
i demokracji, osabiajcej wiar w dogmaty diamatu i gospodarki cen
tralnie planowanej.
2 Robert Gosende - w latach 70. sekretarz ambasady amerykaskiej w Warszawie,

kierownik United States Information Agency. W 1971 roku opracowaem dla niego
plan wsppracy w zakresie nauk organizacji i zarzdzania. Przewidywa on wsplne
polsko-amerykaskie badania na temat zarzdzania w skali mikroorganizacyjnej
(planowanie), organizacj polsko-amerykaskich konferencji naukowych i wymian
profesorw. Sformalizowany jawny plan mia by prowadzony przez Zakad Prakse
ologii PAN i Seton Hall Catholic University w New Jersey. Wobec braku akceptacji
wsppracy z katolickim uniwersytetem przez sekretariat wydziau pierwszego nauk
humanistycznych PAN (kierowany przez prof. PAN, Jana Karczmarczyka) umowa
zostaa zawarta z SGPiS, ktrej jedyny w Polsce bezpartyjny rektor, Wiesaw Sadow
ski nie mia tego rodzaju zastrzee. Pniej umow t, ju z Fordham University
w Nowym Jorku, realizowa Wydzia Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego do
koca 1980 roku. Pierwsze wizyty profesorw polskich w Seton Hall University, gdzie
dziekanem by dr Robert Senkier, byy wspfinansowane przez State Department
USA Wydzia Zwizku Radzieckiego i Europy Wschodniej, ktrego szefem bya Afroamerykanka z Chicago, niele mwica po polsku (uczya si w szkole z wikszoci Po
lakw, ktrych w Chicago liczono na ok. 800 tys. osb; humorystycznie mwiono, e jest
to drugie po Warszawie polskie miasto).
DZIEDZICTWO LUDOWEJ DEMOKRACJI E S

Lata 70. to realizacja politycznej tezy I sekretarza KC PZPR
Edwarda Gierka, zwizanej z otwarciem na Zachd (pierwsza wizyta
sekretarza komunistycznej partii Edwarda Gierka w USA, trzy wizy
ty prezydenta USA w Polsce), likwidacja wiz do Finlandii, Austrii i Szwecji,
moliwo legalnej letniej pracy dla polskich studentw w Szwecji, ma
sowe wyjazdy turystyczne do Jugosawii, kraju bardziej ni Polska
otwartego dla cudzoziemcw. Uksztatowaa ona now sytuacj, w kt
rej kapita intelektualny nomenklatury uleg istotnemu wzrostowi.
Ksztatowao si wyranie drugie pokolenie dzieci partyjnej nomen
klatury, ktrym stwarzano moliwoci nauki za granic i pierwsze
stwa w uzyskiwaniu stypendiw amerykaskich fundacji. W okresie
Polski Ludowej zagraniczny personel ambasad i konsulatw by dobie
rany pod ktem prokomunistycznej postawy spoeczno-politycznej.
Byy to pozycje zastrzeone dla nomenklatury, a wic stanowisk wy
magajcych zatwierdzenia przez waciwy Komitet Partyjny, w tym
przypadku Wydzia Zagraniczny Komitetu Centralnego. Regu byo
rwnie czenie funkcji wicekonsula z zagranicznym agentem suby
bezpieczestwa. Dzieci tego licznego zagranicznego aparatu nomenkla
tury uczyy si i studioway oczywicie w krajach pracy swoich rodzicw;
w ten sposb nabyway wysokich kwalifikacji, znajomoci kultury za
granicznej i znajomoci obcego jzyka, ksztatujc drugie pokolenie
nomenklatury na wyszym poziomie intelektualnym.
Inna rzecz, e United States Information Agency przydzielaa sty
pendia zdolnym partyjnym studentom, liczc na ich indoktrynacj i przy
sz pozycj pastwow. W ten sposb ksztatowaa si nowa kadra
nomenklatury, reprezentujca wysoki poziom wiedzy z bieg znajomo
ci jzyka angielskiego, lub i innych jzykw zachodnich, z licznymi
koleeskimi, zagranicznymi kontaktami, rwnie w krajach kapita
listycznych.
W efekcie tej polityki zarzdzania przez wiedz zwikszya si te
liczba wysoce wyksztaconej, a take o inteligenckim pochodzeniu kadry
nomenklatury, na co wskazuje analiza struktury personalnej rzdu PRL
w poowie lat 80. (dane Biura Organizacji URM).
Rzd liczy 38 czonkw, z profesorem ekonomii Zbigniewem Messne
rem jako premierem, 7 dalszych czonkw byo rwnie profesorami
uniwersytetw, 4 dyplomowanymi generaami armii. Wszyscy pozo
stali mieli te uniwersyteckie wyksztacenie (ekonomiczne, wojskowe,
prawnicze, polonistyczne, socjologiczne i medyczne). 14 ministrw miao
pochodzenie inteligenckie, 24 - robotnicze i chopskie, 32 byo czonka
mi PZPR, 2 - Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, 2 - Stronnictwa
Demokratycznego, 2 - bezpartyjnych. redni wiek ministrw to 57 lat.
W teoretycznym zaoeniu czonkowie partii powinni by ludmi
w peni akceptujcymi jej ideologi i akceptujcymi priorytet interesu
m a PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

uznawanej ideologii nad swoim wasnym. Ta regua Komunistycznej
Partii Zwizku Radzieckiego oczywicie obowizywaa te w Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej.
Fikcj organizacyjn tej zasady ujawnilimy w badaniach przeprowa
dzonych w 1956 roku w Centrali Narodowego Banku Polskiego przeze
mnie i mgr. Zbigniewa adosia (Kieun 1996; 2006) dotyczcych mo
tywacji wstpienia do rzdzcej PZPR pracownikw Centrali NBP.
W atmosferze odwily padziernikowej 1956 roku, w specyficznych
warunkach spontanicznej destalinizacji, podjtej przez samorzutnie
powoany komitet pracownikw banku, mona byo z wieloma czon
kami PZPR szczerze rozmawia na temat ich motyww wstpienia do
partii i uzyska anonimowe odpowiedzi na rozdan ankiet. W sumie
uzyskalimy opinie 84% czonkw PZPR Centrali NBP. Czonkowie
partii stanowili 18% zaogi, w wikszoci ludzie z wyszym, ukoczonym
albo nieukoczonym wyksztaceniem, jedynie maa grupa pracownikw,
takich jak wony, stranik, pracownicy suby remontowej, nie miaa
redniego wyksztacenia.
Niektrzy ankietowani bardzo szeroko tumaczyli motywy swojej
decyzji. Nalea do nich prezes banku, minister Witold Trmpczyski,
uzyskujc jednak moje solenne, osobiste zapewnienie o zachowaniu ich
w tajemnicy. Po jego mierci, ju w wolnej Polsce, opisaem szczegowo
t argumentacj w tomie nowel, nie ujawniajc jednak jego nazwiska.
Ostatecznie na podstawie bada ustalilimy, e istnieje 12 nast
pujcych grup motywacyjnych:
1. Racjonalni misjonarze - ludzie akceptujcy komunizm jako jedyn
suszn, naukow ide sprawiedliwoci spoecznej, bazujcej na na
ukowej podstawie materializmu dialektycznego (nie da si ukry,
e materializm dialektyczny jest jedyn naukow metod wyjania
jc rozwj ludzkoci; tylko na jego podstawie mona zbudowa
autentycznie racjonalny system bezklasowego spoeczestwa, kt
rym nie bdzie wyzysku czowieka przez czowieka).
2. Misjonarze wierzcy - ludzie, ktrzy wierz w komunizm jako susz
n ideologi; jest ona dla nich substytutem religii, w ktrej czynnik
racjonalny nie odgrywa waniejszej roli (nie obchodz mnie takie
czy inne racjonalne argumenty, jestem po prostu za ide rwnoci
i sprawiedliwoci spoecznej).
3. Tradycyjni lewicowcy - przede wszystkim dawni czonkowie Pol
skiej Partii Socjalistycznej (PPS) poczonej w grudniu 1948 roku
z komunizujc Polsk Parti Robotnicz, ktrzy nie akceptuj me
tod i fundamentalizmu komunistw, ale s zgodni co do ostatecz
nych, strategicznych celw (zawsze byem socjalist, nie zgadzam
si z agresywnoci i brutalnoci komunistw, ale dymy do jed
nego celu).

4. Ludzie wrogo nastawieni do kapitalistycznej rzeczywistoci, do
bogactwa wskiej grupy i eksploatacji masy biednych ludzi, maj
cy osobiste dowiadczenia z okresu przedwojennego kapitalizmu
w Polsce (trzeba pamita o najwikszej tragedii spoecznej ndzy
i
beznadziejnoci masy bezrobotnych - nie zapomn nigdy tych lat
szukania pracy w kapitalistycznej Polsce, teraz nie jest cudownie,
ale wszyscy maj prac i jako mog y, a to jest zasug partii).
5. Ekonomiczni misjonarze, ktrzy nie akceptuj komunistycznej
ideologii materializmu dialektycznego, ale wierz w wyszo sys
temu ekonomicznego: nacjonalizacj, egalitaryzm ekonomiczny,
bardziej sprawiedliwy podzia dochodu narodowego. Niektrzy
spord nich pozostali w dalszym cigu wierzcymi chrzecijanami
- jeden z ankietowanych twierdzi, e Jezus Chrystus by pierw
szym komunist, walczc o prawa biednych i ucinionych, i zosta
zgadzony przez zmow kapitau ydowskiego i rzymskiego (nie
mog akceptowa kapitalizmu z jego uwielbieniem dla pienidza,
z jego konsumpcjonizmem, z szacunkiem dla kadego, kto jest bogaty,
z jednoczesnym wyzyskiem pracownikw. To nie ma nic wsplnego
ze sprawiedliwoci spoeczn i chrzecijask hierarchi wartoci).
6. Narodowi patrioci - ludzie, ktrzy nie akceptuj marksistowskiej
ideologii, ale chc pracowa dla dobra kraju na stanowiskach do
stpnych tylko dla czonkw PZPR (dobro mojej ojczyzny i pol
skiego spoeczestwa jest waniejsze ni jakakolwiek ideologia,
dzi jest komunizm, jutro go nie bdzie, a Polska bdzie zawsze).
7. Konformici, ktrzy zawsze dostosowuj si do otoczenia (wszyscy
moi koledzy nale do partii, to i ja musz by razem z nimi).
8. Ludzie nastawieni na osobisty sukces zawodowy w zakresie swojej
specjalnoci (bez przynalenoci do partii nie mgbym wykony
wa swojej pracy, ktra sprawia mi satysfakcj i jest jedyn moj
specjalnoci).
9. Oportunici (c ja mog zrobi, chc spokojnie pracowa i dobrze
wykonywa swoj prac, a take awansowa, musz wic by czon
kiem PZPR. Nie zapominajcie te, e mam on i dwoje dzieci).
10. Ludzie potrzebujcy opieki (Jestem saby, nie mam wysokich kwa
lifikacji, partia moe mi pomc w utrzymaniu si na moim stano
wisku).
11. Karierowicze-arywici, nastawieni tylko na osobist karier, cynicy,
ktrzy zaakceptuj kad ideologi, jeli udostpni ona im kierow
nicze stanowiska, zaszczyty i pienidze (,jasne, e nie bdc czon
kiem partii, nie ma si szans na kierownicze stanowisko).
12. Potencjalni kryminalici, ktrym przynaleno partyjna i zwizane
z ni stanowisko kierownicze uatwiay dokonanie naduy. Tej mo
tywacji nie znalelimy wrd pracownikw Centrali Banku, ale

musiaa ona by wyrniona, bo najwikszych naduy w oddzia
ach NBP w latach 1950-1990 dokonali aktywici partyjni:
par milionw zotych skradzionych z bankowych wpat wieczo
rowych ze sklepw Trjmiasta pado upem dyrektora oddziau
NBP Nowy Port, czonka egzekutywy gdaskiego Komitetu Wo
jewdzkiego PZPR;
kilkaset tysicy zotych z osobistego, dyspozycyjnego konta pre
miera Cyrankiewicza zdefraudowa dyrektor VIII Oddziau
Miejskiego NBP Jasna 1, czonek egzekutywy Warszawskiego Ko
mitetu PZPR, uprzednio szef personalny Centrali Banku i wy
kadowca szkolenia partyjnego;
w 1950 roku w czasie wymiany pienidzy, nielegalnie przela na
swoje konto po korzystnym kursie pienidze wasne i niektrych
czonkw partyjnego kierownictwa miasta, dyrektor Oddziau
Dzieroniw, aktywista partyjny, ktry demonstrowa swoj
wierno ideologii stalinowskiej, umieszczajc, jako jedyny dy
rektor banku w Polsce, duy portret Stalina w swoim gabinecie;
spektakularn kradzie 10 milionw zotych w oddziale NBP
w Woowie na lsku zorganizowa, przez podkop pod skarbiec,
pierwszy sekretarz Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR
tego oddziau;
gwny ksigowy Oddziau NBP Gniezno, czonek egzekutywy
Komitetu Miejskiego PZPR dokona milionowych malwersacji,
otwierajc rachunek fikcyjnego przedsibiorstwa, na ktry prze
lewa cz zyskw oddziau z kredytw udzielonych pastwo
wym przedsibiorstwom.
Czstotliwo tych przypadkw doprowadzia do tego, e inspekto
rzy Wydziau Inspekcji i Kontroli, a pniej Biura Gwnego Rewidenta
NBP, przeprowadzajc badania w oddziaach, w ktrych popeniono
jakie naduycia, rozpoczynali prac od konfrontacji listy czonkw
partii ze spisem pracownikw w komrce, w ktrej mogo powsta
naduycie.
W wyniku naszych bada stwierdzilimy, e istniej dwie podsta
wowe grupy motyww wstpienia do partii:
ideowe, niekoniecznie identyczne z ideologicznymi zaoeniami PZPR
(sze pierwszych pozycji w klasyfikacji),
pozaideowe, zwizane jedynie z chci osignicia indywidualnych
korzyci (kolejne sze pozycji w klasyfikacji).
Pierwotnie ustalilimy, e w Centrali Banku do pierwszej grupy
mona zaliczy blisko 5% czonkw partii, ale paru ideowych komuni
stw jeszcze w okresie przed 1968 roku emigrowao do krajw kapita-

listycznych. Jeden z nich, byy szef agentury Ministerstwa Bezpiecze
stwa, Naczelnik Wydziau Ochrony, dorobi si szybko wielkiego majtku
w Chile (Kieun 1997b). Std te realna liczba autentycznie ideowych
komunistw zbliya si raczej do 3-4% czonkw PZPR.
Ankietowany przeze mnie Prezes Banku, Podsekretarz Stanu w Mi
nisterstwie Finansw Witold Trmpczyski, darzcy mnie osobist
sympati i penym zaufaniem, pochodzi z wielkoobszarniczej, wielko
polskiej rodziny ziemiaskiej. By bratankiem senatora i przewodni
czcego Stronnictwa Narodowego w II RP. Studiowa przed wojn
w USA, a w czasie okupacji pracowa w Banku Emisyjnym, powstaym
po likwidacji przez okupanta Banku Polskiego, a kierowanym przez
prof. Feliksa Mynarskiego, ktry uzyska tajn zgod premiera Wa
dysawa Sikorskiego na penienie tej funkcji w okupowanym kraju.
Witold Trmpczyski po wojnie zosta wiceprezesem Narodowego
Banku Polskiego, a w 1947 roku za cen wstpienia do Polskiej Partii
Robotniczej obj funkcj prezesa NBP i podsekretarza stanu w Mini
sterstwie Finansw. Dobrze mnie znajc i majc do mnie pene zaufanie,
zgodzi si na gbsze wyjanienie swojej motywacji wstpienia do partii,
zastrzegajc anonimowo, ktra, oczywicie, ju dawno przestaa gra
jakkolwiek rol. Zanotowana, ale nieautoryzowana wypowied, przed
stawiaa si nastpujco (Kieun 1997b, s. 140):
Jestemy w okrelonej sytuacji geopolitycznej, ktrej wbrew zna
nemu powiedzeniu Charlesa de Gaullea, nie moemy zmieni. Faktem
jest, e Zachd ofiarowa nas Zwizkowi Radzieckiemu. Jestemy
w sferze wpyww radzieckich dlatego, e trzeba byo zapaci Zwiz
kowi Radzieckiemu za danin krwi w II wojnie wiatowej. Rooseveltowi
te zaleao na powojennej wsppracy ze Stalinem w akcji dekolonizacji, a wic likwidacji imperium brytyjskiego, kontynuacji rozpocztej
w XVIII wieku rewolucj amerykask. Jata jest faktem i to na wiele
lat. Co mona zrobi w tej sytuacji? Buntowa si? Wiemy bardzo do
brze, jak skoczya si akcja poAK-owskiej partyzantki i WIN-owskiej
prby organizowania antykomunistycznego podziemia. A wic nie
konfrontacja, a tylko praca, praca, praca. Polska to prymitywny kraj
rolniczy, ktry teraz ma szans na rozwj gospodarczy. Trzeba zbudo
wa przemys, radykalnie zmieni struktur zatrudnienia, nauczy
ludzi pracowa w przemyle, a wwczas nasz kraj bdzie liczcym si
partnerem. Jestemy bardzo zdolni, ale brakuje nam tradycji pracy
przemysowej, pracy zespoowej, brakuje nam tej dyscypliny pracy,
ktra cechuje kraje rozwinite. To wszystko jest do osignicia teraz
w systemie socjalistycznym, pod warunkiem, e wrd kadry kierow
niczej bd ludzie naprawd wyksztaceni, ludzie o szerokich horyzon
tach umysowych. Mamy tu jasn alternatyw - albo tpi, prymitywni
kierownicy, ktrzy nie potrafi wykorzysta tej szansy, jak daje

program szybkiej industrializacji, albo kierownicy wyksztaceni, kie
rownicy z perspektyw, ktrzy zdoaj w ramach tego systemu stworzy
co obiektywnie sprawnego. Stawiany jest jednak argument, e w so
cjalizmie istnieje jedno polityki i ekonomii, e ten sprawny kierownik
i robotnik musi wierzy w geniusz Stalina, w naukowo marksizmuleninizmu, odrzuci cay dorobek naszej zachodniej i chrzecijaskiej
kultury i przyj nawyk, wierzenia i postawy odmiennej tradycji bizantyjsko-mongolskiej. Moim zdaniem kad struktur organizacyjn
mona nasyci swoj treci kulturow. Polska komunistyczna moe
by naprawd Polsk, jeli kadra kierownicza bdzie autentycznie na
sza. My tkwimy gboko korzeniami w kulturze zachodniej i nie grozi
nam rusyfikacja kulturowa, a, wprost przeciwnie, mamy szanse na
rozszerzenie naszego etosu na Wschd. Zadziwiajca jest fascynacja
polskoci Rosjan z pokrewnych instytucji finansowych. Dua cz
najwyszego kierownictwa Gosbanku przyznaje si do polskiego po
chodzenia, to ich jako nobilituje. Wanie w tej sferze kulturowego
oddziaywania widz nasz szans. Nawiasem mwic, bya to kon
cepcja Romana Dmowskiego, ktry sdzi, e poczenie ziem polskich
pod jednym rosyjskim zaborem moe doprowadzi do swoistej polonizacji kultury Rosji. Sdz, e moja koncepcja jest zgodna z polsk
racj stanu. Jest to konstrukcja mylowa, ktra wystpuje dopiero na
wysokim szczeblu kierownictwa. Kierownik musi rozwaa wszystkie
pro i contra, wartociowa poszczeglne metody dziaania i wybiera
najsprawniejsze. Ich ocena moralna odbiega nieraz od zasad podsta
wowej moralnoci. Ostatecznie wszystkie potgi wiata kieroway si
t zasad. Funkcjonuje tu wiele strategii, np. wybr mniejszego za,
proporcja kosztu moralnego w stosunku do efektu, czy nawet skala
krzywdy mniejszoci w stosunku do zysku wikszoci.
Swoistym sprawdzianem fikcji ideologicznej czonkw partii o pro
filu marksistowsko-leninowskim, ze zdecydowanie wrogim stosunku
do kadej religii, ktrej prototyp w ZSRR doprowadzi do zamordo
wania tysicy zakonnikw i ksiy wszystkich obrzdkw, a w Polsce
prowadzcej wyrafinowan walk z Kocioem, nie cofajc si nawet
w okresie poststalinowskim do mordowania ksiy, s dane dotyczce
liczby wierzcych w Polsce. Profesor Marek Zikowski (1985), prezes
Polskiego Towarzystwa Socjologicznego w latach 80., podaje, e: 94%
dzieci jest chrzczonych, ze 100 cywilnych lubw 84 jest powtarzanych
w kociele, 97% ceremonii pogrzebowych jest odprawianych w ceremo
niale religijnym, 60% Polakw jest dominikanami (uczszczajcymi
do Kocioa w niedziel), 85% paschantami (spowiadajcymi si i przy
stpujcymi do komunii witej przynajmniej raz do roku), ogem 85%
ludnoci w Polsce deklaruje si jako wierzcy, 5% jest ateistami, a 10%

indeferentnymi w stosunku do religii. W 2005 roku OBOP okrea liczb
ludzi wierzcych w Polsce na 95% populacji.
W wywiadzie udzielonym przez wczesnego I sekretarza KC PZPR
generaa Wojciecha Jaruzelskiego redaktorowi francuskiego dziennika
Le Monde w marcu 1986 roku czytamy: mog owiadczy, e nawet
w naszej partii liczba wierzcych jest niemaa (Jaruzelski 1986). Jakub
Karpiski w swoim dziele o komunizmie w Polsce ocenia, e wierzcych
czonkw partii byo 63% (Karpiski 2006).
Materializm dialektyczny, ideologiczna podstawa PZPR, jest za
przeczeniem chrzecijaskiej, spirytualistycznej filozofii. Nie mona
wic na serio by jednoczenie autentycznym marksist i spirytualist
- wierzcym katolikiem. Strategia kierownictwa komunistycznej par
tii tolerowaa ten stan rzeczy w stosunku do szeregowych czonkw
partii o niskim poziomie wyksztacenia, liczc na efekt ich stopniowej
indoktrynacji. Wierzcy czonkowie partii o motywacji jednej z wymie
nionych wyej grup utrzymywali konspiracyjny kontakt z Kocioem,
uczszczajc na naboestwa w odlegych od swego miejsca zamieszka
nia kocioach i uczestniczc w rnego rodzaju ceremoniach (chrzciny,
luby), niejednokrotnie w nocy, przy zachowaniu penej tajemnicy przez
wiadkw i ksiy.
W latach 60. jeden z wybitnych bankowych fachowcw, dyrektor
departamentu w Centrali Narodowego Banku Polskiego Wacaw Bo
ratyski, ktrego motywacj wstpienia do PZPR bya ch utrzyma
nia si na stanowisku dajcym mu pen satysfakcj i ktrej zadania
realizowa w niezwykle sprawny sposb, czynic rwnie wiele dobrego
swoim podwadnym, zosta zauwaony przez kogo, gdy modli si na
niedzielnym naboestwie w podwarszawskiej miejscowoci, z dala od
swego miejsca zamieszkania. Doniesiono o tym sekretarzowi partii
w banku. Wezwany przez egzekutyw partii uczciwie owiadczy, e jest
wierzcym katolikiem i przedstawi prawdziw motywacj wstpienia
do partii. Po dugich deliberacjach nie wyrzucono go z partii, ale zobo
wizano do uczestniczenia w centralnym kursie szkolenia ideologicz
nego, zakadajc, e jako inteligentny czowiek przekona si, i wiara
w Boga nie ma racjonalnego uzasadnienia i e stworzenie mitu religijnego
jest instrumentem utrzymania wadzy przez wiatow plutokracj.
Ostatecznie zda egzamin z tego kursu i pozosta na swoim stanowisku
do czasu odejcia na emerytur. Spotkaem go ju jako emeryta i ww
czas ujawni mi, z widoczn satysfakcj, e spowiadajc si z caego
incydentu wybitnemu, znanemu warszawskiemu jezuicie, dosta roz
grzeszenie.
W wietle wynikw przedstawionych bada uzasadniona wydaje si
opinia, e ogromna wikszo czonkw PZPR nie bya zwizana ideowo
E U

ze swoj formaln przynalenoci. Bya to raczej grupa wsplnych
interesw, motywowana perspektyw osobistych korzyci, jakie dawaa
przynaleno do tej organizacji i wzajemna solidarna pomoc w ramach
uformowanej towarzyskiej wsplnoty.
Linia Suby Bezpieczestwa i inne linie

Drug, rwnoleg, hierarchiczn lini zarzdzania pastwem bya
Suba Bezpieczestwa, powizana rnymi formami funkcjonalnej
wsppracy z podobn sub w ZSRR, majc za zadanie ujawnianie
i zwalczanie wszelkich wrogich budowie socjalizmu dziaa. Do 1955 roku
funkcjonowao Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego, kierujce
struktur terenowych wojewdzkich, powiatowych i gminnych urzdw
Suby Bezpieczestwa. Podobnie jak w strukturze partii komunistycz
nej (PZPR) istniay rwnie w wikszych pastwowych centralnych
i terenowych jednostkach organizacyjnych (administracyjnych, finan
sowych, gospodarczych) tzw. wydziay (dziay, komrki) ochrony, funk
cjonalnie podlege albo bezporednio ministerstwu, albo terenowym
jednostkom resortu bezpieczestwa (zob. Kieun 1996; 1997).
Wydzia Ochrony Centrali Narodowego Banku Polskiego skada
si z trzech pracownikw: kierownika i dwch pracownikw sekreta
riatu. Wiadomo byo, e w rzeczywistoci s to funkcjonariusze Mini
sterstwa Bezpieczestwa Publicznego, delegowani do banku i jedynie
formalnie podporzdkowani wiceprezesowi banku generaowi Jaku
bowi Prawinowi, odpowiedzialnemu za polityk personaln banku.
Naczelnik towarzysz Dines czsto kontaktowa si z dyrektorem De
partamentu Personalnego; odwiedzajc go w jego gabinecie, rwnie
niejednokrotnie odwiedza biuro etatowego sekretarza Podstawowej
Organizacji Partyjnej PZPR. Te kontakty byy powszechnie znane
wrd zaogi Centrali. Naczelnik Dines wzywa wytypowanych przez
siebie pracownikw. Telefon z jego sekretariatu - Tu wydzia Ochrony,
prosz si zgosi do Naczelnika Wydziau - budzi powane zaniepoko
jenie. Wiedziano ju dobrze, e parokrotnie wzywani byli pniej czsto
zwalniani z pracy. Wezwanego pracownika naczelnik Dines sadza przy
stojcym w jego gabinecie duym stole i siadajc z drugiej strony, zadawa
pytania. Czasem demonstracyjnie odpina od pasa i wyciga z pod
marynarki pistolet i kad go na stole. Jego typowe pytanie brzmiao:
Wasz yciorys od 1 wrzenia 1939 roku?. Nastpnie kaza go powt
rzy, czasem par razy, stale robic notatki, a pniej zadawa pytania
szczegowe, dotyczce faktw z yciorysu czy rozbienoci midzy ko
lejnymi jego wersjami, szczeglnie interesujc si okresem wojennym.

Takie przesuchiwania czasami powtarzay si, stwarzajc atmosfer
zagroenia, lku i wiadomoci podporzdkowania. W paru znanych
powszechnie przypadkach obok niego w przesuchaniu bra udzia de
legat zewntrznej Suby Bezpieczestwa. Inna metoda polegaa na
odwiedzaniu gabinetw naczelnikw wydziaw, niektrych dyrekto
rw departamentw, a take pokoi szeregowych pracownikw. Po
przywitaniu si zajmowa siedzce miejsce i po uprzedzeniu: Nie
przeszkadzajcie sobie w milczeniu ich obserwowa. Czasami bra do
rki jaki lecy na biurku dokument czy agend i przegldajc je,
pyta np.: A ten numer telefonu do kogo naley? albo: Co to byo za
zebranie, ktrego godzina bya przez was zanotowana?. Wydzia Ochro
ny zorganizowa rwnie siatk tajnych wsppracownikw skadaj
cych meldunki ze swoich obserwacji dotyczcych postawy ich kolegw.
Takim agentem bya Gienia D., moja sekretarka w okresie, kiedy pe
niem funkcj zastpcy naczelnika wydziau, ktra w zaufaniu ujawnia
mi ten fakt, proszc o pomoc w redagowaniu swoich meldunkw o moim
zachowaniu, moich kontaktach personalnych i wyraanych opiniach,
poniewa majc jedynie podstawowe wyksztacenie, nie potrafia sama
ich formuowa, a bdc samotn matk dwojga maych dzieci, szan
taowana przez naczelnika Dinesa nie moe narazi si na wyrzucenie
z pracy. W ten sposb przez bez maa 14 miesicy pisaem dla tej tajnej
wsppracowniczki odpowiednio sprytnie zredagowane okresowe krt
kie meldunki na siebie samego, ktre ona przepisywaa i skadaa naczel
nikowi Wydziau Ochrony jako swoje wasne, a mj brudnopis natych
miast spuszczaa z wod w toalecie (Kieun 1997b, s. 107).
W okresie odwily polskiego Padziernika 1956 roku i spontanicz
nego powoania pracowniczego Komitetu Destalinizacji Banku (Kie
un 1996) ujawniono akta Departamentu Personalnego. Okazao si,
e Wydzia Ochrony we wsppracy z Departamentem Personalnym
i etatowym sekretarzem Podstawowej Organizacji Partyjnej opraco
wa terminowy plan wyrzucenia z pracy w banku nastpujcej grupy
ludzi: byych onierzy AK-owskiego wojennego podziemia, byych o
nierzy Armii Polskiej na Zachodzie, pracownikw majcych rodzin czy
znajomych w pastwach kapitalistycznych, osb podejrzanych o ukrywa
nie swojego pochodzenia, praktykujcych katolikw i oczywicie osb
okrelonych jako niepewne politycznie, w tym take niektrych czon
kw PZPR nalecych kiedy do Polskiej Partii Socjalistycznej. Byem
przewidziany do zwolnienia w 1958 roku z adnotacj: AK, powsta
niec warszawski. Ujawniono rwnie, e na skutek donosu Wydziau
Ochrony skazano na 2 lata wizienia pracownic jednego z wydziaw
centrali za opowiedzenie nastpujcego kawau: Prezydent Bierut
wraca z wizyty u generalissimusa Stalina w Moskwie. Witajcy go na

lotnisku premier Cyrankiewicz pyta: Towarzyszu, dlaczego macie tak
czerwone, jakby zakrwawione usta?. Bierut przeglda si w lusterku
i mwi: 0, cholera, nie wiedziaem, e towarzysz Stalin ma hemoroidy.
Bezporednia, widoczna aktywno Suby Bezpieczestwa w za
kadzie pracy, przy jednoczenie rozchodzcych si szybko poufnych
informacjach o okrutnych metodach ledztwa w wizieniach, atwoci
oskarenia o niepopenione czyny czy wrog postaw, informacje pra
sowe o ostrych wyrokach w pozornie politycznych sprawach, znane
trudnoci ze znalezieniem zatrudnienia w Warszawie dla wyrzuconych
z pracy, deportacje na prowincj z Warszawy rodzin osb skazanych,
to wszystko stwarzao atmosfer zagroenia i ksztatowao postawy pod
porzdkowania i zdyscyplinowania we wszelkich politycznych oficjal
nych manifestacjach.
Jednoczenie ta strategia permanentnego zastraszania ksztatowaa
solidarno zespou ludzi majcych do siebie zaufanie. W rodowisku
zawodowym wiedziao si, z kim mona miao rozmawia, a przed kim
naley by bardzo ostronym. Ten swoisty instynkt samozachowawczy
by by moe genetycznie zakodowany w psychice narodu, ktry przey
zabory, okupacje niemieck i radzieck.
Wydzia Ochrony zosta zlikwidowany wraz z likwidacj w 1955 roku
Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego i przekazaniem jego funkcji
Ministerstwu Spraw Wewntrznych i Milicji Obywatelskiej. W ramach
Milicji Obywatelskiej zastpca lokalnego komendanta Milicji zosta
szefem lokalnej Suby Bezpieczestwa, majcej na celu walk z antyrewolucyjn, antysocjalistyczn i wrog akcj w stosunku do ludowej
demokracji. Podobnie jednak jak dawniej kada pastwowa jednostka
administracyjna, naukowa, szkolna, gospodarcza miaa swego opie
kuna, pracownika aparatu bezpieczestwa.
Opiekun kontaktowa si co pewien czas z kierownictwem danej in
stytucji: dyrektorem, jego zastpcami, niszym personelem kierowni
czym, z wybranymi szeregowymi pracownikami, a take z sekretarzem,
egzekutyw Podstawowej Organizacji Partyjnej i ze sub personaln,
zbierajc informacje zarwno o postawie politycznej zaogi, jak i o po
stpach w realizacji planw dziaania. Informacje te byy oczywicie
notowane przez funkcjonariuszy SB i umieszczane w rnych zbiorach
merytorycznych, a take w tzw. personalnych teczkach respondentw.
W ten sposb coraz wiksza liczba osb bya objta wewntrzn ewi
dencj SB.
Obok tej formy nadzoru politycznego istniay due zespoy tajnych
wsppracownikw, ktrych mona byo podzieli na podejmujcych
samoistnie decyzj wykonywania tego typu wywiadowczej pracy, i na
tych, ktrych do tego zmuszono, stosujc nieraz bardzo wyrafinowane
i okrutne metody szantau i przymusu moralnego. Stefan Bratkowski

(2005), honorowy przewodniczcy Zwizku Dziennikarzy Polskich,
pisze, e nie dowiedzielimy si od Instytutu Pamici Narodowej o cy
wilizacji Suby Bezpieczestwa. A przecie odbywaa ona operatywki,
niby-narady technologiczne, jak zamordowa ksidza, czy wyrzuci
moe z pocigu, czy zatuc, czy spowodowa wypadek samochodowy.
Nie wiemy, jak i za co awansowano, jakich uczono technik zastrasza
nia delikwentw, eby mwili lub dali si obrci w konfidentw, jak
porwa z ulicy czowieka do swego wozu, jak wywie do lasu i potrzy
ma przywizanego do drzewa pod pistoletem, jak rozkrci koo w sa
mochodzie, jak podpali mieszkanie na pierwszym pitrze, jak zaoy
podsuch, zainstalowa pluskw, jak straszy rodzin telefonami
w rodzaju ju go mamy, d z wapnem przygotowany, albo jestemy
tu za creczk, dugo bdziecie jej szukali i nie znajdziecie^. Dalej pisze
0 radzieckiej metodzie krpowania rk za plecami aresztowanej ofiary,
zastosowanej w przypadku do ksidza Popieuszki. Opis technologii
dziaa Suby Bezpieczestwa przedstawiony przez Bratkowskiego
naleaoby uzupeni o metody ledztwa polegajce na sadzaniu deli
kwenta na odwrconej nodze krzesa, przetrzymywaniu rozebranego
przez wiele godzin w zimnej wodzie (w okresie stalinowskim nazywao
si to czekaniem na Andersa), okrutnym, bezlitosnym biciu, przesu
chiwaniu kilkanacie godzin na stojco, olepianiu w czasie wielogodzin
nych przesucha silnym wiatem reflektorw bezporednio skierowa
nych na delikwenta itd. Ten repertuar terroru fizycznego i psychicznego,
znany z okresu stalinowskiego, wrci do praktyki w latach 80. podczas
walki z solidarnociowym podziemiem.
Kolejn bezporednio uzalenion grup byli ludzie tzw. kontaktu
operacyjnego, z reguy osoby odnotowane w jakich ewidencjach apara
tu bezpieczestwa ze wzgldu na przynaleno do wyej wymienionych
grup pracownikw przewidzianych do zwolnienia z pracy w Centrali
Narodowego Banku Polskiego. Ci ludzie byli okresowo wzywani, inwi
gilowani, niejednokrotnie pytani o opini o biecych wydarzeniach
1 o swoich znajomych. Przedmiotem zainteresowania i obserwacji by
rwnie szereg osb bezporednio nieprzesuchiwanych, ale bdcych
obiektem staej inwigilacji, tzw. figuranci, np. czonkowie redakcji
Tygodnika Powszechnego, ledzeni za pomoc aparatury podsucho
wej i obserwowani przez tajnych agentw znajdujcych si w krgu ich
dziaalnoci redakcyjnej.
Wszystkie te osoby, a wic zarwno tajni agenci, wytypowani kan
dydaci na tajnych agentw, ludzie incydentalnie czy systematycznie
wzywani na rozmowy ostrzegawcze, ludzie tzw. kontaktu operacyjnego,
ludzie poddani systematycznej obserwacji, tzw. figuranci, byli oznaczani
pseudonimami oraz zestawem cyfr i mieli zakadane tzw. teczki, w kt
rych gromadzono materiay na ich temat.

Do tego zespou ludzi naley doda jeszcze kilkadziesit tysicy o
nierzy antyniemieckiego podziemia, repatriowanych z obozw radziec
kich AK-owcw, a take tysice partyzantw poAK-owskiego podzie
mia, ujawniajcych si w ramach powojennej akcji amnestii w 1947
roku. Rwnie duy procent osb wyjedajcych subowo za granic
by nakaniany do podpisywania tzw. instrukcji wyjazdowej; niektre
wytypowane osoby powracajce z podry zagranicznej nakaniano
te do skadania sprawozda z pobytu.
Pewna grupa dziaaczy antykomunistycznych bya poddana staej
obserwacji przez agentw notujcych kady ich krok. W dziaalnoci
aparatu bezpieczestwa stosowano rwnie technik kontroli przez
podsuch rozmw telefonicznych, podsuch zainstalowany w mieszkaniu,
podsuch laserowy, ukryte fotografowanie, kontrol korespondencji,
ewidencj treci wykadw uniwersyteckich, wystpie naukowych,
kompletowanie opublikowanych artykuw.
Wszystkie te czynnoci byy starannie, biurokratycznie ewidencjo
nowane w indywidualnych teczkach kadej osoby wspdziaajcej i in
wigilowanej - bezporednio i porednio. Wedug ustnie mi przekazanej
kalkulacji prezesa Instytutu Pamici Narodowej prof. Leona Kieresa
tych teczek musiao by okoo 1,5 miliona, jednak biorc pod uwag,
e samych repatriowanych z obozw radzieckich onierzy AK byo oko
o 60 tys. osb, a wywiad komunistycznej Armii Ludowej i agentury
NKWD ju w okresie okupacji rejestrowa onierzy AK, to prawdopo
dobnie ta liczba jest za maa. Stefan Bratkowski (2005) pisze te, e
funkcjonariusze bezpieki byli inteligentni inaczej, ksztaceni w szka
lowaniu i kamstwie. Jak bdziemy chcieli, to nawet Wasa okae sie
naszym czowiekiem (pomniejsi bohaterowie tym bardziej).
Biurokratyczna dokumentacja bya prowadzona w sposb bardzo
prymitywny - drukowana na papierowych stronach. Cz tej dokumen
tacji skopiowano jednak na mikrofimach. Metody dziaania aparatu
bezpieczestwa ulegay zmianom. Pierwszy stalinowski etap - do roku
1956 - charakteryzowa si niezwykym okruciestwem prowadzonych
ledztw, dorwnujcym okruciestwu niemieckiego gestapo i radziec
kiego NKWD i KGB. Ujawnienie tych metod w Radiu Wolna Europa
przez pukownika Jzefa wiato, ktry uciek do Berlina Zachodniego,
przeom 1956 roku, aresztowanie i skazanie dyrektorw Ministerstwa
Bezpieczestwa Publicznego Jzefa Raskiego i Anatola Fejgina,
spowodoway pewne zhumanizowanie metod stosowanych w procedu
rze wiziennej, ale rwnie przyczyniy si do rozwoju dziaalnoci taj
nych agentw i stosowania rnych wyrafinowanych metod szantau.
W okresach buntw robotniczych wracano jednak do brutalnych metod
przemocy fizycznej, takich jak cieka zdrowia, stosowana w Radomiu

w 1977 roku i metod wyej opisanych przez Bratkowskiego szeroko
stosowanych w latach 80.
W XXI wieku okazao si, e ocalao nie wicej ni 10-15% teczek,
ktre jednak nie stanowi w peni wiarygodnego materiau historycz
nego. W wielu konkretnych przypadkach okazao si, e meldunki byy
tzw. faszywkami, sporzdzanymi przez nieuczciwych pracownikw
Suby Bezpieczestwa dla popisania si swoj aktywnoci, uzyska
nia odpowiedniego wyrnienia, awansu i nagrody (Bratkowski 2005;
Morawski 2005). Maciej ukasiewicz (2005) pisze: Mogem wreszcie
w tym tygodniu obejrze - po p roku stara - swoje dwie teczki meldunki kapusiw w szedziesiciu procentach byy kamstwem,
konfabulacj i wytworem ich wyobrani. Jerzy Morawski (2005) na
tomiast pisze: Gen. Czesaw Kiszczak, szef MSW, wyda rozkaz, by
kady funkcjonariusz zwerbowa i prowadzi co najmniej 10 agentw.
Armia koniskich esbekw rzucia si do werbunku - twierdzi major
Ryszard R Funkcjonariusze, siedzc za biurkami, pisali sniste ra
porty, meldunki, notatki z wymylonych spotka z agentami. Zakadali
fikcyjne sprawy operacyjne, fikcyjne rozpracowania itd. Konfabulowali,
bo za to byy awanse i pienidze. Ryszard R wyssa z palca wszystko, co
napisa o pani Boenie, do czego przyzna si publicznie.
Arcybiskup Jzef yciski (2005) pisze o absurdalnej nobilitacji SB:
W 25 lat po robotniczych strajkach, ktre przynis polski wiatr od
morza, doczekalimy si bezprecedensowej nobilitacji SB. Nie uwie
rzybym nigdy, gdyby kto 20 lat temu powiedzia mi, e w moralnej
ocenie dziaaczy opozycji gwn rol bd odgrywa opinie funkcjo
nariuszy Suby Bezpieczestwa. Tymczasem odwoanie wanie do
nich odnajduj w komentarzach podnoszcych zapiski funkcjonariuszy
do rangi najwyszego kryterium prawdy.
Personel aparatu bezpieczestwa, pocztkowo w wikszoci o niskim
poziomie wyksztacenia, ale o daleko idcym stopniu komunistycznego
indoktrynowania, by intensywnie szkolony, rwnie przez instrukto
rw radzieckich, ktrych zesp, biegle mwicy po polsku, urzdowa
w gmachu MSW w Warszawie. W latach 70. przyjto metod stosowan
ju od dawna w ZSRR, polegajc na angaowaniu do pracy najzdol
niejszych absolwentw wydziaw prawa, socjologii, psychologii, eko
nomii i politologii, ktrym proponowano bardzo atrakcyjne warunki
pacowe i bytowe. W ten sposb podnosi si kapita intelektualny kadry,
ale poziom ideologiczny prawdopodobnie niezbyt rni si od poziomu
innych partyjnych zespow zawodowych.
Mirosaw Chojecki (2005) po dokonaniu analizy otrzymanych blisko
4000 stron 10 tomw akt Ministerstwa Spraw Wewntrznych (kryp
tonim Komitet) pisze: Cao tych dokumentw robi przygnbiajce

wraenie. Nie chodzi nawet o to, e SB staraa si wszystko kontrolowa,
e bya obecna w redakcjach periodykw, w Sejmie, we wszystkich
zakadach pracy. Chodzi raczej o nieudolno tych sub (...) Funkcjo
nariusze nie potrafili kojarzy faktw i wyciga wnioskw na ich
podstawie (...) Myl, e jest to gwna przyczyna, dla ktrej opozycja
lat 70. i 80. moga istnie, dziaa i si rozwija. Suba Bezpieczestwa
w PRL bya tak samo nieudolna jak caa wczesna wadza.
Dalsza rwnolega hierarchiczna linia urzdw administracji pu
blicznej obejmujca wojewdzkie i gminne rady narodowe bya rwnie
powizana wizami subowymi i informacyjnymi zarwno z lini
partii, jak i lini Suby Bezpieczestwa i nadzorowana przez Prze
wodniczcego Rady Pastwa, rwnie czonka biura politycznego.
Zarzdzanie dziaalnoci gospodarcz podporzdkowane byo
czonkowi Biura Politycznego, premierowi kierujcemu powanie roz
budowanym rzdem PRL.
Zarzdzanie gospodarcze byo rwnie terenem pozornego dziaania
rwnolegej linii hierarchicznej zwizkw zawodowych. Przewodniczcy
Centralnej Rady Zwizkw Zawodowych by czonkiem Biura Politycz
nego. W dalszej pionowej strukturze wystpoway Wojewdzkie Rady
Zwizkw Zawodowych i dalej ju Rady Miejscowe w poszczeglnych
jednostkach administracyjnych i przedsibiorstwach. Byy one nadzo
rowane przez poziome rwnolege linie terenowych i lokalnych Komi
tetw Partyjnych i Suby Bezpieczestwa. Dalsza pionowa struktura
kierowana przez czonka Biura Politycznego PZPR, hierarchiczna linia
struktury wojska, rwnie bya poziomowo nadzorowana przez lokalne
urzdy partyjne i Suby Bezpieczestwa.
Niezawodno systemu rezerwowych linii hierarchicznych

System ten, nastawiony jednoznacznie na pene podporzdkowanie
wszystkich struktur zarzdzaniu Biuru Politycznemu Partii, jednocze
nie zapewnia utrzymanie wadzy w rkach czonkw partii. Wszystkie
bowiem linie byty kierowane na wszystkich szczeblach przez czonkw
partii, ktrzy obok podporzdkowania subowego byli poddani dyscy
plinie partyjnej. Konstrukcja tego modelu nawizywaa do konstytucji
radzieckiej, ktra mwi o zachowaniu wadzy rewolucyjnej. W Polsce
ta idea zostaa wyraona przez Wadysawa Gomuk, ktry owiad
czy, e zdobytej wadzy nigdy nie oddamy . Struktura rwnolegych
rezerwowych linii zarzdzania, kierowanych na wszystkich swoich
szczeblach przez czonkw partii, zapewniaa realizacj tego postulatu
zgodnie z prawem teorii systemu dotyczcej niezawodnoci systemu.

Niezawodno jest jedn z cech prakseologicznej sprawnoci; oznacza
pen zgodno funkcjonowania systemu zgodnie z jego celem (My
narski 1974; Kieun 1991). Hierarchia pionowych rwnolegych linii
wadzy odpowiada znanemu w teorii systemw ukadowi rwnolegle
sprzonych elementw rezerwowych. Elementy rezerwowe wczaj
si natychmiast do dziaania w przypadku awarii ktregokolwiek ele
mentu. Jeeli wic system skada si z n elementw rwnolegle sprz
onych w sposb alternatywny o odpowiedniej niezawodnoci pl... p2...
p3... pn, a o zawodnoci kadego elementu 1 - p, to prawdopodobie
stwo Q, e wszystkie elementy zawiod, jest rwna iloczynowi:
Q = (1 - pl)(l - p2)(l - p3) ... (1 - pn)
Std niezawodno caego systemu:
P = 1 -Q
Moemy wic stwierdzi, e niezawodno systemu skadajcego si
z odpowiedniej liczby elementw rezerwowych rwnolegle sprzonych
jest rwna prawdopodobiestwu, e nie zawiod wszystkie elementy. Wy
starczy, eby jeden element nie zawid, a nie zawiedzie cay system.
Historyczna praktyka wykazaa trafno tego prawa. W wyniku straj
ku w Gdasku w 1980 roku nastpia awaria linii hierarchicznej Partii.
Ustpi I sekretarz KC PZPR Edward Gierek, a na jego miejsce przy
szed szef horyzontalnej rezerwowej linii bezpieczestwa Stanisaw
Kania. W ten sposb nastpia wymiana pierwszestwa linii hierarchicz
nej, ale obejmujcej rwnie zestaw nomenklatury partyjnej. Linia
Suby Bezpieczestwa ulega dalszej awarii w okresie dynamicznego
rozwoju zalegalizowanego w 1981 roku Niezalenego Zwizku Zawo
dowego Solidarno.
W zwizku z tym do wadzy dosza nastpna linia wojska, kierowa
na przez generaa Wojciecha Jaruzelskiego, wprowadzajc stan wojenny
i kierowanie dziaalnoci pastwa przez komisarzy wojskowych przy
delegalizacji Solidarnoci i internowaniu jej kadry kierowniczej. Dal
sza zmiana to poczenie linii wojska z lini partii; genera Jaruzelski
zostaje rwnie pierwszym sekretarzem partii. Awaria dwch zjedno
czonych linii rezerwowych wojska i partii doprowadza do decyzji po
dzielenia si wadz z solidarnociow podziemn opozycj. Awaria
programu gospodarki planowej uzasadnia formaln likwidacj makrosystemu PZPR i stworzenie systemu SdRP, partii socjaldemokratycznej,
z tym samym zespoem partyjnej nomenklatury, co nie moe dziwi,
bo socjalistyczna ideowo zdecydowanej wikszoci czonkw PZPR
miaa charakter negatywnej fikcji organizacyjnej.
57

Wyborcza dyscyplina rodowiska partyjnej nomenklatury i ich ro
dzin (nomenklatura sensu largo) doprowadza do ponownego objcia
formalnej wadzy w 1993 roku, w tym wikszoci stanowisk kierowni
czych w administracji centralnej i terenowej. Powstaje sytuacja, w ktrej
zesp dawnej PZPR-owskiej nomenklatury odgrywa wan, w wielu
przypadkach kierownicz i decydujca rol w mass mediach, Sejmie,
Senacie, szkolnictwie, jak rwnie w prywatnych licznych tzw. nomen
klaturowych firmach. Krtki okres czciowej utraty wadzy w latach
1997-2001 koczy si znowu zwycistwem zdyscyplinowanego elekto
ratu rodowiska byej nomenklatury PZPR. W ten sposb we wrzeniu
2005 roku mielimy wikszo kluczowych pozycji kierowniczych
w skali gospodarki i administracji krajowej (m.in. prezydent pastwa,
marszaek Senatu, marszaek Sejmu, premier rzdu) w dalszym cigu
obsadzonych przez dawn nomenklatur partyjn, rodem z byej PZPR.
W ten sposb podstawowa strategia utrzymania wadzy uformowana
przez Lenina, a jednoznacznie okrelona w konstytucji Zwizku Ra
dzieckiego okazaa si skuteczna w przecigu bez maa 60 lat.
Podobny proces mia miejsce w Rosji. Po likwidacji Zwizku Radziec
kiego w 1991 roku wadza zostaa w dalszym cigu w rkach partyjnej
nomenklatury komunistycznej. Awaria hierarchicznej linii partii dopro
wadzia do przemieszczenia si z rezerwow lini aparatu bezpieczestwa
KGB (Pastwowego Komitetu Bezpieczestwa), ktry przy zmienionej
strukturze formalnych celw (gospodarka kapitalistyczna) utrzymuje
si w dalszym cigu przy wadzy, kierowany przez zawodowego agenta,
pukownika KGB prezydenta Wadimira Putina (aktualnie premiera).
Igor T. Miecik (2005) stwierdza, e w ostatnich pitnastu latach
szeregi rosyjskich sub specjalnych opucio prawie 200 000 funkcjo
nariuszy. Prezydent Putin stworzy z nich karn armi, ktrej uy do
kolonizacji wszystkich struktur i szczebli rosyjskiej administracji i mi
nisterstw po prowincjonalne merostwa. S dzi w Rosji urzdy, w ktrych
byli funkcjonariusze KGB zajmuj 70% stanowisk. Tak zwani kagiebici w ostatnich wyborach parlamentarnych zdobyli 18% mandatw
w Dumie i 20% w Radzie Federacji. Przejli kontrol nad fiskusem, mi
licj, policj podatkow, celn, antynarkotykow, central handlu broni,
nawet pastwowymi liniami lotniczymi.
Tak wic system utrzymania wadzy przez aparat nomenklatury
sensu largo (rwnie kolejne, drugie pokolenie), rozoony na rwnolege
rezerwowe hierarchiczne linie, funkcjonuje w Rosji do chwili obecnej.
Przemieszczenie celw z gospodarki znacjonalizowanej na gospodark
rynkow nie ma tu istotnego znaczenia, bo - jak wynika z naszych ba
da - problem struktury celw ideologicznych w Polsce mia charakter
negatywnej fikcji organizacyjnej. W Rosji, gdzie mimo tego, e stopie
autentycznej akceptacji idei komunizmu by niewtpliwie wikszy,

obserwujemy te patologiczne przemieszczenie si celu. Cel pomocni
czy, jakim dla osignicia gwnego celu ideologicznego byo zachowanie
wadzy przez nomenklatur partyjn sensu largo zautonomizowa si,
stajc si celem gwnym.
INWENTARYZACJA PATOLOGICZNEJ PRAGMATYKI ORGANIZACJI

Tematem dalszych rozwaa s wyniki bada przeprowadzonych w la
tach 60. i 70., dotyczcych typowych sytuacji patologicznych w praktyce
organizacyjnej PRL.
Badania struktur statycznych administracji gospodarczej (Kieun
1978) wskazuj na ich wysoki stopie skomplikowania. Oglnie mona
postawi diagnoz, e bya ona:
przesadnie wieloszczeblowa (zwraca uwag m.in. uksztatowanie si
szczebla urzdu wicepremiera);
niekonsekwentna jeli chodzi o rol organw funkcjonalnych, ktre
z funkcji sztabu przeksztacaj si w dodatkowe orodki dyspozycyjne;
zbyt wyspecjalizowana w podziale na ministerstwa gospodarcze, jeli
zakada si, e ministerstwa maj przede wszystkim ksztatowa
polityk oglnospoeczn w skali decyzji strategicznych.
Wewntrzna struktura ministerstw wykazuje tendencj do wzrostu
stanowisk kierowniczych, stwarzajc stan nierwnowagi midzy we
wntrznymi funkcjami regulacyjnymi, podstawowymi i pomocniczymi.
Jednoczenie wyranie zaznacza si tendencja do utrzymania struktu
ry hierarchicznej, ze zmniejszeniem rangi kariery na poszczeglnych
szczeblach specjalizacji. Mona rwnie postawi hipotez, e cay apa
rat centralnej administracji jest za duy dla dziaania strategicznego
w systemie parametrycznym.
Wyniki bada wskazuj na istotne odchylenia od elementarnych teo
retycznych zaoe sprawnego dziaania, zgodnie z ktrymi:
1) podstaw sprawnej struktury organizacyjnej s jasne i moliwie
ostre podziay kompetencji, obowizkw i odpowiedzialnoci;
2) podstawowym kryterium wyodrbnienia szczebli organizacyjnych jest
podzia na sfery decyzji strategicznych, taktycznych i operacyjnych;
3) tradycyjna struktura hierarchiczna wymaga korekty przez podnie
sienie rangi specjalistw i doradcw i rozwijanie poziomej wizi infor
macyjnej i technicznej cznie z wysokim stopniem autonomii indywi
dualnych i grupowych stanowisk pracy;
4) dua liczba szczebli przy tradycyjnej metodzie przetwarzania danych
utrudnia obieg informacji;
M ZM PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

5) w pracy administracyjnej sprawno jest wyranie skorelowana
z rozszerzeniem rozpitoci kierowania;
6) funkcje regulacyjne, podstawowe i pomocnicze powinny wystpowa
w okrelonych proporcjach umoliwiajcych koncentracj pracow
nikw koncepcyjnych na pracy twrczej.
Naley jeszcze zwrci uwag, e istniejca struktura organizacyjna
komplikowaa proces podejmowania decyzji, stwarzajc moliwo
ksztatowania rnych ukadw podejmujcych decyzje sprzeczne
bd nieuzgodnione.
Dostpny materia badawczy wskazywa na denie do centralizacji,
przejawiajce si w podejmowaniu przez osoby na wyszych szczeblach
i stanowiskach organizacyjnych decyzji taktycznych i operacyjnych.
Bya to tendencja generalna, wystpujca w skali zarwno mikro, jak
i makro.
Formalny podzia na decyzje strategiczne, taktyczne i operacyjne oraz
dostosowanie do tego podziau pl decyzyjnych poszczeglnych szczebli
nie byo w praktyce w peni respektowane. W skali mikroorganizacyjnej
(przedsibiorstwa) wystpowao sprawdzone w badaniach empirycznych
zjawisko podejmowania okoo 50% decyzji za szczeble niszego stopnia.
Ten stan rzeczy wynika z wielu przyczyn. Z jednej strony bya to nie
ufno do kwalifikacji podlegych kierownikw, z drugiej - subiektywna
nieumiejtno koncentrowania si na wanych i istotnych decyzjach,
brak odpowiedniej kultury organizacyjnej. Ta tendencja powodowaa
zwikszenie obiegu informacji i nadmierne obcienie pozycji kierowni
czych szczebla centralnego. Jednoczenie obniaa ona poczucie odpowie
dzialnoci na szczeblach niszych i oduczaa samodzielnoci dziaania.
Zbyt dua liczba szczegowych informacji dopywajca do szczebla
centralnego doprowadzaa do zjawiska przecienia centrali, okreso
wego zablokowania wej i wyj, co ksztatowao postawy biurokra
tyczne i utrudniao podejmowanie sprawnych decyzji.
W dziaalnoci administracyjnej tendencje centralistyczne uze
wntrzniay si w formie nadmiernej liczby wskanikw, dyrektyw,
wyjanie, polece, zarzdze itp. Wedug zgodnej opinii indagowanych
dyrektorw duej czci tych dyrektyw po prostu si nie realizowao,
poniewa nie byy one zbilansowane z zasobami rzeczowymi i ludzkimi.
Stwarzao to sytuacj pozornej aktywnoci organw centralnych, prze
jawiajcej si w klasycznej formie autonomizacji: dyrektywy dla dyrek
tyw. Zbyt dua liczba operacyjnych nakazw uniemoliwiaa rwnie
sprawdzenie ich wykonania, co jeszcze wzmagao poczucie pozornoci
dziaania.
Przedstawiajc w syntetycznej formie wyniki opisanych bada mo
na stwierdzi, e:

1. W dziaaniu administracji mielimy do czynienia ze zjawiskiem
nadmiernej centralizacji, w wikszoci przypadkw niezgodnej z za
oon struktur formaln. Wystpowaa ona w dwch postaciach
- jako podejmowanie decyzji taktycznych i operacyjnych przez
szczebel strategiczny oraz jako ilociowy przerost dyrektywnych
informacji.
2. Stan ten powodowa rozbudow obiegu informacji i zwikszenie
liczby szumw informacyjnych.
3. Nadmierna liczba dyrektyw uniemoliwiaa operatywn kontrol ich
wykonania, uatwiajc rozwj patologii dziaania pozornego - ne
gatywnej fikcji organizacyjnej .
4. Zjawiska te wystpoway z przyczyn zarwno subiektywnych, jak
i obiektywnych. Do tych ostatnich naleaa nadmierna rozbudowa
centralnego aparatu regulacyjnego. Zbyt dua liczba pracownikw
o relatywnie zbyt niskich kwalifikacjach szukaa pracy przez inge
rencj w dziaania operacyjne. Sprawdzaa si teza, e im nisze
kwalifikacje pracownikw szczebla regulacyjnego, tym wiksze za
interesowanie czynnociami operacyjnymi. Obserwowano zjawisko
nadmiernej liczby kontroli, wizytacji, konferencji, rnego rodzaju
sprawozdawczoci.
5. Wystpowao zjawisko autonomizacji przepisw. Byy one w duym
procencie formuowane dla siebie samych (przepisy dla przepisw),
poniewa zdolno ich zbilansowania z moliwociami wykonania
bya nierealna.
Inwentaryzacj przejaww patologii organizacji naleaoby wzbogaci
o syntetyczn definicj dziesiciu grzechw gwnych polskich socja
listycznych instytucji, przedstawion w wyniku bada socjotechnicznych
przez Adama Podgreckiego (1969, s. 610):
1) przerosty wizi nieformalnych, ktre mog w szczeglnych sytua
cjach przeksztaca si w rnego rodzaju zgrupowania mafijne,
klikowe itp.,
2) niedorozwj wizi formalnej,
3) wadliwo systemu selekcji i awansw pracownikw ze szczeglnym
przypadkiem braku kompetencji zwierzchnikw,
4) wadliwo obiegu informacji,
5) nieadekwatno sposobw zarzdzania,
6) rytualizm,
7) formalizm,
8) wadliwo rozkadu proporcji gratyfikacji i sankcji,
9) ksztatowanie w ramach instytucji motywacji niezgodnej z celami
tej instytucji, a traktowanie jej samej jako rodka do realizacji za
da pozainstytucjonalnych,

10) przekonanie o maej spoecznej wadze lub nawet szkodliwoci celw
instytucji czy w kocu brak danych o moliwoci realizacji zada
instytucji.
Moim zdaniem podstawowym grzechem niesprawnoci funkcjo
nowania gospodarki socjalistycznej by jednak uformowany rytua
procesu makro- i mikrodecyzyjnego. Organy administracji podejmo
way czsto decyzje zgodnie z patologicznym modelem ekstensywno-ilociowym, z iluzoryczn rytualn opraw typu propagandowo-teatralnego (Kieun 1978). W programie szybkiego, dynamicznego rozwoju,
dogonienia i przegonienia krajw kapitalistycznych, szybkiego osigni
cia celu socjalizmu w myl cytowanej ju zasady od kadego wedug
jego moliwoci, kademu wedug jego pracy i w dalszej perspektywie
dojcia do ideau komunizmu, w ktrym kademu zaspokoi si wszyst
kie jego potrzeby, formuowano niezwykle ambitne plany globalne
i jednostkowe.
Plany te byy propagowane z teatraln, festiwalow pomp, z inten
cj pobudzenia zbiorowej motywacji ich realizacji w procesie staego,
odpowiednio wynagradzanego wspzawodnictwa. Nawizano do istnie
jcego w indywidualnej psychice zmysu konkurencji, chci osigni
cia przewagi nad kim wykonujcym te same czynnoci, osignicia
lepszych wynikw pracy. Indywidualni zwycizcy niezwykych osig
ni, np. wmurowania ogromnej liczby cegie czy wydobycia ton wgla,
byli podmiotem propagandowego kultu, medialnego rozgosu i podziwu,
nie mwic o nagrodach pieninych. Naley doda, e z reguy do akcji
wspzawodnictwa dodawano ideologiczn opraw; uczestnicy byli po
uczani, e w ten sposb walcz o realizacj ideau socjalistycznej rze
czywistoci, przyczyniaj si do przyspieszenia jej zaistnienia.
To polityczne podejcie do procesu planowania i realizacji planu
ksztatowao patologiczny dysonans w proporcji czasu przewidzianego
na preparacj danego zadania, precyzyjnego uwzgldnienia moliwie
duej liczby wariantw utrudnie jego wykonania i penego przygoto
wania zaplecza zaopatrzenia rzeczowego i ludzkiego. Spontaniczny
zryw, oparty na entuzjazmie mas pracujcych dawa rezultaty w pierw
szym okresie odbudowy po zniszczeniach wojny, jednak szybko okazao
si, e ta polityczna pochopno, spontaniczno projektowania nie
moe da pozytywnych, dugofalowych rezultatw. Niezbilansowany,
spontanicznie przygotowany plan wymaga niezwykych stara dla
jego wykonania, powstao wic dalsze polityczne haso: Bitwa o plan.
W trakcie jego realizacji trzeba byo stara si o pokrycie niedoboru
zaopatrzenia, o utrzymanie dynamicznego tempa pracy, o jako wy
konania. Ta ostatnia staa si mniej wanym elementem, poniewa
kryterium oceny dziaania bya ilo produktu czyjego waga.

Strategia ekstensywno-ilociowa musiaa doprowadzi w gospodarce
permanentnego niedoboru do wyksztacenia si procesu sprytnego
uzyskania brakujcego zaopatrzenia, dziki takim czy innym powi
zaniu klikowym, tzw. chodom, znajomociom w danym resorcie i w in
nych przedsibiorstwach, z reguy na zasadzie do ut des. Ja tobie dam
to, czego ci brakuje, a ty uatwisz mi zdobycie tego, czego mnie brakuje
do wykonania planu. Dziki takim czy innym chodom wygrywano
bitw o plan, cho efekt dziaania by w duym procencie marny jako
ciowo, ale zadowalajcy ilociowo. Poniewa kada wygrana bitwa jest
z reguy okazj do jej uroczystego uczczenia, podobnie i tutaj zwyci
stwo w bitwie o plan realizacji budowy mostu, linii kolejowej, czy nowej
fabryki byo witowane festiwalem politycznym, uroczyst akademi,
przemwieniami i z reguy zbiorow popijaw, przynajmniej dla miej
scowego kierownictwa partyjnego i gospodarczego. Ten styl upowszechni
praktyk szczebli wykonawczych zahaczenia si o plan i rozpoczyna
nia dziaa bez odpowiedniego przygotowania.
Fikcja organizacyjna modelu ekstensywno-ilociowego ulegaa
wzmocnieniu dziki partyjnej manierze witowania wanych rocznic:
rewolucji padziernikowej, urodzin Lenina, wita 22 lipca czy 1 maja,
przez zobowizania do ukoczenia w tych dniach jakich inwestycji.
Podobnie okrelano terminy zakoczenia wielkich budw, w nawiza
niu np. do wizyty radzieckich oficjeli. Efekt tego typu zobowiza by
czasem humorystyczny, czasem tragiczny. Dworzec Centralny w Warsza
wie mia by ukoczony w dniu wizyty sekretarza generalnego Komu
nistycznej Partii Zwizku Radzieckiego Leonida Breniewa. Dostojny
go mia przyjecha pocigiem (podobno nie lubi czy ba si lata
samolotem) na nowy dworzec i uroczycie go otworzy. Niestety bitwa
o plan budowy Dworca Centralnego nie udaa si; okazao si, e po
spiesznie opracowany plan mia szereg usterek konstrukcyjnych i brakw
zaopatrzeniowych. Chcc unikn kompromitacji, przygotowano tylko
jedn lini dla pocigu z Breniewem, a otoczenie gmachu dworca,
pene rnego chamu budowlanego, ostatniej nocy przed przyjazdem
zasypano ziemi i wyoono patami trawnikw.
Breniew uroczycie otworzy wielk inwestycj i po krtkim pobycie
odjecha do Moskwy, a Dworzec Centralny zosta ukoczony i udostp
niony dla powszechnego ruchu siedem miesicy po jego uroczystym
otwarciu. Takich historii byo wiele, co gorzej, niektre koczyy si lub
mogy si skoczy dramatycznie.
Sam o may wos nie utonem na jachcie wyprodukowanym przez
jachtow stoczni szczecisk. W 1963 roku braem udzia, jako pierw
szy oficer, w prbnym rejsie do Szwecji nowego jachtu typu 50 m2 a
gla. Jacht w czasie sztormu nabra tyle wody, e wewntrzna pompa nie
moga jej usun. Kapitan zdecydowa si prosi o pomoc, wystrzeliwujc

czerwone rakiety. Okazao si, e wszystkie rakiety czerwone, a take
biae zamoky. Wwczas kapitan wyda ostatni dramatyczny rozkaz w e
gludze: Do modlitwy. O dziwo, jakie 15-20 minut pniej sztorm
ucich i mona byo wylewa wod z jachtu wiadrami. Okazao si, e
poszycie dbowe jachtu nie byo odpowiednio dugo moczone i suszone,
i pniej nie trzymao szczelnie powiza. Przyczyn tego byo przyspie
szenie procesu produkcji wskutek zobowizania zaogi dotyczcego
zwikszenia produkcji na rocznic rewolucji padziernikowej.
Rewolucyjna metoda ekstensywno-ilociowej gospodarki bya kla
sycznym przykadem negatywnej fikcji organizacyjnej. Przeciwstawny
model intensywno-jakociowej gospodarki przy starannym procesie
przygotowania projektu, zabezpieczeniu zaopatrzenia materiaowego
i ludzkiego, preasumpcji moliwych sytuacji awaryjnych i sposobu ich
zwalczenia, sta si typowy dla konkurencyjnej intensywno-jakociowej gospodarki wolnorynkowej. Wanie ta zasadnicza rnica bya
jedn z istotnych przyczyn klski gospodarczej systemu socjalistycz
nego jako negatywny wynik klasycznego konfliktu prakseologia-polityka.
Bogaty i wszechstronny materia wynikw bada nad patologi
organizacji epoki PRL przedstawia Krystyna Daszkiewicz. W roku
1971 wydaa ksik Klimaty bezprawia, powicon gwnie zjawisku
tworzenia si klik, prbie znalezienia odpowiedzi na pytania na
czym polega istota klik, co decyduje o ich trwaoci i spoistoci, jakie
s ich zadania, i jakimi rodkami posuguje si, realizujc je, co decy
duje o ich trwaoci, jaka jest ich organizacja wewntrzna i dobr jej
czonkw, co wpywa na jej ruchliwo i natenie dziaalnoci, jakie
s motywy dziaania uczestnikw klik, jaki wpyw wywiera na swych
czonkw, na swoje ofiary i rodowiska, w ktrych eruje? (Daszkiewicz
1971, s. 22).
W ksice Traktat o zej robocie autorka rozszerzya zakres swojej
analizy. W przedmowie do drugiego poprawionego wydania (Daszkie
wicz 1984), opublikowanego w czasie ostrego kryzysu pastwa, zaraz po
oficjalnym zakoczeniu stanu wojennego w Polsce, pisze:
U podstaw kryzysu spoecznego znalazy si jednak przede wszyst
kim dziaania ludzi przyczyniajcych si do amania praworzdnoci,
negowania zasad demokracji, naduywania wadzy (...), gdy w stron
niczy sposb stosowano prawo albo w ogle je negowano, gdy tylko dla
wybranych przeznaczano to, co miao suy wszystkim.
Punktem wyjcia rozwaa Krystyny Daszkiewicz jest patologiczna
dziaalno pozorna, a wic negatywna fikcja organizacyjna, szeroko
ju wczeniej analizowana teoretycznie i zweryfikowana w badaniach
przez Witolda Jarzbowskiego.

Osobowym symbolem pozornej dziaalnoci jest, zdaniem Daszkie
wicz, kuglarz zdefiniowany w starym Sowniku Jzyka Polskiego
(M.S.B. Linde 1814) jako: obudnik, oszust, ktry ludziom tuman w oczy
puszcza, oczy ich zamydla i ich okpiwa, mysze ajno za pieprz sprzedaje,
kota za zajca. Historycznym przykadem tej kuglarskiej pozornoci
s krlewscy alchemicy, rzekomo przetwarzajcy rne maowartociowe metale w zoto.
W szerokiej plejadzie PRL-owskiej pozornej dziaalnoci mamy przy
kady konferencji, pozornej dokumentacji, faszowanej sprawozdawczo
ci, pozorowanej pracy spoecznej, pozornych interwencji. Rekwizytami
tej pozornej dziaalnoci s przede wszystkim: slogany, faszowane hasa,
frazesy, mistyfikacja postaw. Daszkiewicz nie pisze jednoznacznie
0 pozornoci socjalistycznych frazesw i hase, bo takie expressis verbis
stwierdzenia nie byyby zaakceptowane przez pastwow cenzur
Gwnego Urzdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Podkrela
jednak powierzchowno goszonych hase i postaw, piszc o winnych
amania prawa: Jak wiadomo, przestpcy karani za udzia w aferach
gospodarczych pozorowali postawy socjalistyczne, pozytywny stosunek
do mienia spoecznego.
Daszkiewicz, rozwaajc wpyw alkoholu jako czynnika sprzyjaj
cego zej robocie, zwraca uwag na czsto wystpujc pobaliwo
1tolerancj w stosunku do osb naduywajcych alkoholu; uprzywile
jowanej pozycji alkoholikw towarzyszy opinia o nich jako o wietnych
kompanach. W konkluzji rozwaa nad problemem alkoholu stwier
dza, e prawidowa ocena alkoholu jako czynnika kryminogennego,
jego wpywu na ksztatowanie si chci do uprawiania dziaalnoci
nielegalnej, powinna si wiza z postulatem dyskwalifikacji osb nad
uywajcych alkoholu jako kandydatw na stanowiska kierownicze.
Trafno podkrelenia przez Krystyn Daszkiewicz roli alkoholu
w zej robocie mog zilustrowa osobist obserwacj praktyki w Cen
trali Narodowego Banku Polskiego w latach 50., gdzie utrwali si rytua
organizowania przez dyrektorw departamentw alkoholowych spotka
z dyrektorem departamentu personalnego, oczywicie powizanego
wizami informacyjnymi ze Sub Bezpieczestwa i pierwszym sekre
tarzem Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR, w trakcie ktrych oma
wiano osobiste sprawy personalne i zacieniano wizy kumoterstwa.
Bya to rwnie znana metoda funkcjonariuszy aparatu sub perso
nalnych, z reguy powizanych z aparatem bezpieczestwa, oparta na
trafnym zaoeniu, e czowiek pijany atwo ujawnia swoje autentyczne
pogldy, swoj autentyczn postaw polityczn. Wysoka odporno na
dziaanie alkoholu, tzw. mocna gowa, staa si wic atutem dla kariery
kadr kierowniczych.

W Narodowym Banku Polskim miaa miejsce wyjtkowa afera alko
holowa, zwizana z osob prezesa, Adama ebrowskiego, majcego
opini wysokiej klasy ekonomisty, mianowanego po odejciu jego po
przednika prezesa Edwarda Droniaka do suby zagranicznej. Na
pierwszym zebraniu zarzdu Banku i dyrektorw departamentw za
miast zwykle serwowanej kawy i herbaty pojawi si francuski koniak.
Uczestnicy zebrania wypili po jednym kieliszku, a nowy prezes wypi
cztery. Ju przed pierwsz planowan wizyt w jednym z miejskich
warszawskich oddziaw sekretariat prezesa poufnie uprzedzi dyrek
tora, e na przywitanie prezesa naley, obok kawy, poda koniak, ale
nie radziecki. Powstaa kopotliwa sytuacja, bo koniak zachodni dostp
ny by tylko w sklepach za dewizy lub dewizowe bony PKO. Dyrektor
oddziau zdecydowa si sam kupi bony i butelk koniaku francuskiego.
W czasie pobytu w oddziale prezes kaza sobie parokrotnie dolewa do
kieliszka. Bardzo szybko ta wiadomo rozniosa si po caym banku
i utrwalia zwyczaj, e w czasie wizytacji oddziau przez prezesa naley
poczstowa go francuskim koniakiem. Ten zwyczaj szybko upowszech
ni si w oddziaach banku na terenie caej Polski. Na zebraniach kadry
kierowniczej czy konferencjach z klientami pojawia si koniak. Mona
stwierdzi, e prezes rozpi bank. Ten styl akceptowa te, mianowany
w 1957 roku wiceprezesem Narodowego Banku, marszaek Micha Rola-ymierski. Pamitam konferencj dyrektorw zwoan w Karpaczu,
na ktrej marszaek kaza poda koniak, koniecznie francuski. Ponie
wa by on niedostpny w tej miejscowoci, trzeba byo jecha po niego
do Pewexu w Jeleniej Grze.
Ta patologiczna sytuacja skoczya si humorystycznie. Ktrego
dnia, mocno spniony prezes Adam ebrowski przyby do banku kom
pletnie zalany. Okazao si, e nie wytrzewia po caonocnej pijatyce.
Zataczajc si, zmierza do swego eleganckiego gabinetu. Korytarz za
miataa sprztaczka, starsza kobieta w przededniu emerytury. Widzc
pijanego prezesa, oburzona gono wyrazia swoj dezaprobat. Wie
o tym natychmiast rozesza si po caej centrali banku. O incydencie
zawiadomiono natychmiast ministra finansw. Prezes ebrowski zosta
zdymisjonowany. Tak skoczya si kariera wybitnego ekonomisty.
Nowy prezes wyda zarzdzenie zabraniajce picia alkoholu w trakcie
wykonywania czynnoci subowych.
Krystyna Daszkiewicz stwierdza:
Alkohol w rku karierowicza, dcego z bezwzgldnym uporem
do nienalenego mu sukcesu, odgrywa niebagateln rol, a po osigni
ciu tego sukcesu staje si czynnikiem uatwiajcym nawizywanie
kontaktw, wzmacniajcym stosunki kumoterskie i protekcyjne (Dasz
kiewicz 1984, s. 69).

W dalszych rozwaaniach Krystyna Daszkiewicz, obok problemu
nagrd za fikcyjne osignicia, omawia patologiczne zjawisko plagiatu,
stanowice jeden z rekwizytw kuglarza, zwaszcza dziaajcego w ro
dowisku pracy twrczej: naukowej, artystycznej, konstruktorskiej czy
literackiej.
Do kolejnych rekwizytw kuglarza naley apwka. Daszkiewicz
wyrnia tu pi sfer ujawnianego apownictwa:
relacja obywatel-urzd - opacanie decyzji administracyjnych,
usugi i handel, cznie z usugami suby zdrowia,
stosunek podwadny-przeoony (zapata za awans, nagrod, przy
dzia lepszej pracy),
apownictwo midzy kooperantami (np. apwka za terminowe do
starczenie niezbdnej czci do danego produktu),
apwki pacone za utrzymanie si w ukadzie midzy instytucjami
(np. midzy przedsibiorstwem a zjednoczeniem czy wadz terenow).
Daszkiewicz jest zdania, e walka z apownictwem powinna sta si
zadaniem priorytetowym, wskazujc w ten sposb, e w okresie kiedy
pisaa ksik (pierwsze lata 80.) ta patologia osigna ju bardzo wy
soki poziom. Uwaa, e konieczne jest ustawodawcze zerwanie lojalnej
wsppracy dajcego i przyjmujcego apwk przez przyjcie zasady,
i ujawniajcy wadzom fakt dania apwki nie jest karany.
Daszkiewicz charakteryzuje te patologie wyjazdw zagranicznych,
tak atrakcyjnych w okresie socjalistycznej demokracji, stwierdzajc,
e do kuglarskich przeksztace naleaa zmiana wyjazdw subo
wych wycznie na turystyczne lub, co gorsze, na prywatno-handlowe,
przestpczo-dewizowe itp.
Czytajc rozwaania Krystyny Daszkiewicz na temat patologii wy
jazdw subowych w okresie PRL, przypominam sobie wasne dowiad
czenie. W roku 1967 Narodowy Bank Polski zdecydowa nawiza
wspprac w zakresie organizacji operacji bankowych z najwikszym,
pastwowym bankiem francuskim - Societe Generale. Uzgodniono,
e przedstawiciel NBP spdzi par tygodni w Societe Generale i doko
na gruntownej analizy procedur tego banku. Misj te powierzono
mnie. W przeddzie wyjazdu ze zdziwieniem dowiedziaem si, e b
dzie mi towarzyszy pracownik wydziau personalnego wojewdzkiego
oddziau banku spoza Warszawy, reemigrant z Francji, przydzielony
do pomocy w zbieraniu materiaw i ich ewidencjonowania. Okazao si,
e ten reemigrant wyjecha z Francji, majc 4 lata i pamita jedynie
par sw francuskich. Chtnie uzgodni ze mn, e nie bdzie bra udzia
u w rozmowach, a zwiedzi Pary, gwnie okolice placu Pigalle i do
kona interesujcych zakupw. Oczywicie rozumiaem, na czym polega

jego rola. Ostatecznie sprawozdanie opublikowane w Polsce, liczce
120 stron, opracowaem samodzielnie (Kieun 1967), a mj kompan,
nie bojc si kontroli celnej, przywiz do Polski okoo 20 nylonowych
biaych koszul, ktrych cena w Polsce bya znacznie wysza.
Zdaniem Krystyny Daszkiewicz wyej wymienione rekwizyty nie
wyczerpuj caego ich katalogu. W gr wchodzi jeszcze zewntrzna
forma prezentacji rangi osoby kuglarza, odpowiedni wystrj pokoju
pracy, elegancki gabinet, rzd ksiek na pkach, wystrj przekra
czajcy rzeczywiste potrzeby i moliwoci finansowe danego zakadu
pracy. Autorka ironicznie stwierdza, e tylko masek nie ma na cianach.
Zdobi one oblicze mistyfikatora.
Te uwagi Krystyny Daszkiewicz przypominaj mi lata mojej pracy
w Afryce, w najbiedniejszych krajach wiata: Burundi, Rwandzie, Burkina
Faso. Gabinety miejscowej nomenklatury nie ustpoway luksusowi
gabinetw kierownictwa najbogatszych krajw. Do tego dochodzi jeszcze
jeden rekwizyt, symbol wadzy: czarny, najnowszy, czsto specjalnie
luksusowo wyposaony, subowy samochd, koniecznie marki Mer
cedes-Benz.
Na kolejnych stronach swojej ksiki Daszkiewicz analizuje patolo
giczne postawy. Wyrnia kolejno: karierowiczostwo, konformizm,
konformizm w symbiozie z biurokracj, asekuranctwo, faszywy auto
rytet, patologiczny stosunek do wasnoci pastwowej.
Karierowiczostwo jest negatywn cech, odmienn od kariery, b
dcej wynikiem wydajnej pracy, pozytywnych cech osobowoci, efek
tem zdrowej rywalizacji, przejawem zdrowej ambicji. Karierowiczostwo
to bezideowo, wygrowane ambicje, bezwzgldno, brak skrupuw
moralnych. Bliej omawia t postaw na przykadzie dziaalnoci nau
kowej, w ramach ktrej karierowicze posuwajcy si jedynie po szcze
blach administracyjnego kierownictwa jednostkami naukowymi zdo
bywaj pozycj autorytetw merytorycznych. Nazywa ich pasoytami
nauki, ktrzy nie maj kwalifikacji do uprawiania zawodu naukowca,
a tytuy naukowe zdobyli dziki wzgldom pozanaukowym.
Autorka ma prawdopodobnie na myli rwnie tzw. docentw mar
cowych, czonkw PZPR, ktrzy uzyskiwali stopie naukowy docenta
bez pracy habilitacyjnej za swoj postaw polityczn po okresie roz
ruchw studenckich w marcu 1968 roku. Std te upowszechnienie si
zwyczaju podpisywania si przez docentw i profesorw, ktrzy przeszli
normaln drog awansu poprzez opracowanie pracy habilitacyjnej i przej
cie egzaminu habilitacyjnego zestawem skrtw: doc., lub prof. dr
habilitowany. Ta praktyka budzia sprzeciw wielu marcowych do
centw. Rektor Uniwersytetu Warszawskiego Zygmunt Rybicki, ktry
nie mia habilitacji, skrela w dostarczanych mu dokumentach skrt

hab, nie pozwalajc rwnie swoim pracownikom uywa tej formuy
w dokumentach uniwersyteckich.
Konformizm rwnie ma swoje jasne i ciemne strony. Pozytywny kon
formizm to spoecznie wartociowa umiejtno przystosowania si do
warunkw sprzyjajcej rzetelnej pracy, dobrym koleeskim stosunkom.
Konformizm negatywny to atwo zmiany swoich opinii dostosowa
nych do aktualnie upowszechnionych tendencji, popularnie okrelana
jako zawsze z wiatrem (rosyjskie kudy wietier dujet), zawsze na
linii, nigdy si nie wychylaj.
Daszkiewicz podkrela atwo wsppracy konformisty z biurokrat,
ktrych czy przywizywanie duej wagi do obiegu papierw. Kon
formista puszcza w obieg fikcyjne dokumenty, pozorne sprawozdania,
retuszowane protoky, faszowane opinie o innych, i czyni to po to, aby
zrealizowa swoje egoistyczne cele, np. ukry naduycia, osign nie
naleny sukces zawodowy, zwalczy konkurencj, stumi krytyk.
Drugi decyduje o wdrujcych dokumentach po prostu dlatego, e jest
skostniaym rutynist, e przywyk do krcej dokumentacji, za ktr
gin ludzkie sprawy.
Piszc o postawach biurokratw, Daszkiewicz powouje si na opis
biurokracji dokonany przez wybitnego socjologa francuskiego Michela
Croziera (1967), ktry zwraca uwag na trzy jej istotne cechy: model
bezosobowoci, niezdolno do ulepszania swojej dziaalnoci, niedo
stosowanie do potrzeb, ktre powinna zaspokaja i w efekcie frustracj
jednostek cierpicych z powodu biurokratycznego ukadu stosunkw
(Crozier 1967, s. 16).
Wystpuje tu, zdaniem Daszkiewicz, zjawisko negatywnej autono
mizacji; dla biurokraty obieg dokumentw staje si celem, a nie rodkiem
dziaania, a dla kuglarza rodki dziaania przeksztacaj si w cele.
Kariera dla kariery, sukces dla sukcesu - oto jego cele. Te stwierdzenia
s ilustracj patologii negatywnej autonomizacji, ktra staje si niejako
symbolem niesprawnoci okresu PRL-u.
Jeli zaistnieje czsto spotykana sytuacja w hierarchicznym systemie
awansowania, e przeoony osiga stanowisko przekraczajce jego
kwalifikacje, to zdaniem prof. Daszkiewicz bdzie on zapewne ocenia
podwadnych wedug stopnia ich zbiurokratyzowania i kompetentni
bd dla niego ci, ktrzy trzymaj si przepisw rytuau i form status
quo. Jest to fenomen papieromanii i automatyzmu zawodowego,
polegajcego na tym, e papierkowa robota staje si waniejsza ni cel,
dla ktrego j stworzono; mamy tu znowu autonomizacj, przemiesz
czenie si celu - rodek dziaania staje si jego celem.
Wedug Daszkiewicz asekuranctwo i kunktatorstwo to typowe rea
kcje czowieka, ktry osign nienaleny sukces. Ze wzgldu na brak

kwalifikacji zawodowych i umiejtnoci kierowania bdzie zwleka
z podjciem wanej decyzji, odracza j tak dugo, jak bdzie to moli
we, odsya j do zatwierdzenia innemu, szuka rozwiza kompromi
sowych itp. Jedn z form asekuranctwa jest gromadzenie w swoich
rkach wielu funkcji i ksztatowanie w ten sposb obrastania w po
czuciu autorytetu. Daszkiewicz twierdzi, e atwo obrastania
w faszywe poczucie autorytetu charakteryzuje przede wszystkim osob
nika okrelanego popularnie nazw kacyka, uprawiajcego tzw. dygnitarstwo. Dla takiej jednostki wadza przestaje stanowi rodek prowa
dzcy do osignicia spoecznie pozytywnych celw, a staje si sama
dla siebie jedynym celem, do ktrego dy i ktry ceni; wszystko, co
czyni podporzdkowane jest zdobyciu wadzy albo jej utrzymaniu.
Rozwaajc zadziwiajcy w komunistycznym reymie fakt powsta
wania w PRL wielkich majtkw prywatnych, Daszkiewicz twierdzi,
e nie powstaj one w ustroju socjalistycznym w drodze wdrwek z jed
nej kieszeni prywatnej do drugiej. Dziaalno kuglarza decyduje
0 tym, e wasno spoeczna przechodzi do zasobw prywatnych.
Naruszanie wasnoci spoecznej odbywa si nie tylko za pomoc zagar
nicia mienia spoecznego w jego podstawowych postaciach, takich jak
kradzie, przywaszczenie, oszustwo. Nastpuje ono take za pomoc
zbrodni kierowanych przeciwko podstawowym interesom politycznym
1 gospodarczym PRL, takim jak afery gospodarcze, afery dewizowe
i inne wielkie przestpstwa gospodarcze.
W analizach tej przestpczoci podkrelano niejednokrotnie, e
liczba popenionych przestpstw jest wielokro wiksza od liczby prze
stpstw ujawnionych (Daszkiewicz 1984, s. 128). Odrbnym problemem
jest sytuacja, w ktrej zbagatelizowano dokonane naduycia, unikajc
w ten sposb odpowiedzialnoci. Na denie do uniknicia odpowiedzial
noci wskazuje, zdaniem Daszkiewicz, m.in. bezczelno i tupet, z jakim
bagatelizowao si naduycia nawet milionowe, chronio si sprawcw.
Problem licznych przestpczych afer gospodarczych jest szeroko
omawiany przez autork. Zwraca uwag na czste wystpowanie zjawi
ska taryfy ulgowej w stosunku do pewnych grup pracownikw i polityk
karuzeli personalnej, przenoszenia osoby odpowiedzialnej za powstae
naduycia na inne, nieraz wysze stanowisko w innym zakadzie pracy.
Szeroko omawia istnienie mechanizmw ochronnych zwizanych
z kumoterskimi powizaniami przestpczych kuglarzy obdarzonych
opini ideowych zaangaowanych. atwo si domyle, e chodzi tu
o mechanizm ochronny stosowany przez aparat partyjny.
Zwraca te uwag na brak rozlicze za prac kierownicz, nieodpo
wiedzialno za marnotrawstwo i gupot. Pisze:
rezygnacja z rotacji, utrzymywanie niekompetentnych na tych
stanowiskach, na ktrych nie mog sprosta swoim obowizkom, wie

si cile z zagadnieniem nierozliczania pracownikw z efektw ich
pracy. Chodzi tu nie tylko o niewyciganie konsekwencji w stosunku
do tych, ktrych wyniki pracy s mierne, w ogle ich nie ma lub stanowi
tylko zason dymn przestpczej dziaalnoci. Bywa bowiem i tak, e
pracownika wprawdzie rozlicza si z wynikw jego pracy, ale pomija ca
kowicie rachunek kosztw zwizanych z tymi wynikami. Plan wykonano,
ale osignito to, tracc po drodze miliony. Niegospodarno, marno
trawstwo, prowadziy do tych aosnych osigni.
W kocowym fragmencie rozwaa autorki wystpuje problem sku
tecznej walki z krytyk i kontrol, ktrych efektywno ograniczana
jest m.in. istniejc cenzur prasy i publikacji.
Bogaty opis patologii szeroko rozumianej nomenklatury kuglarzy
wskazuje na daleko posunity i upowszechniony proces degeneracji
w latach 80., uksztatowanie zachowa dalekich od wymogw prakse
ologicznej sprawnoci ocenianej rwnie w kategoriach aksjologicz
nych. Tak wyglda dorobek systemu totalitarnej wadzy partyjnej i jej
strategii syndromu wroga.
Czytajc tekst prof. Daszkiewicz w 2011 roku, odnosi si wraenie,
e wikszo zarejestrowanych patologii jest i obecnie szeroko upo
wszechniona w rodowisku kadry kierowniczej, nawet niskiego szczebla.
Okazuje si, e dziedzictwo kulturowe epoki komunizmu, z jego caym
arsenaem negatywnej fikcji organizacyjnej dziaania na niby, w odda
leniu od oficjalnej wersji ycia i zarzdzania publicznego niewtpliwie
atwo przeoyo si na styl ycia w kapitalizmie, z jego akceptowan
spoecznie filozofi mie, i to jak najwicej. Celowa wic bya szersza
analiza epoki komunizmu w Polsce, dla zrozumienia rde i charakteru
wspczesnej patologii zarzdzania, co gorzej z daleko idc spoeczn
tolerancj. Stopie daleko idcej polskiej spoecznej wyrozumiaoci
dla patologii zarzdzania w stosunku np. do dobrze mi znanej wyrozu
miaoci francuskiej, jest wrcz nieporwnywalny.
DEKADA GIERKA
Pierwsze lata rzdw I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka daway
nadziej na postpujcy proces podniesienia poziomu ycia. Powane
polepszenie si zaopatrzenia, wielki proces inwestycyjny, rwnie w in
frastrukturze (drogi, szpitale, domy wypoczynkowe), uatwienia w wy
jazdach zagranicznych, wiadomo zblienia gospodarczego z Zacho
dem przez system licznych kredytw rozwojowych - to wszystko
w pierwszych latach 70. dawao nadziej na realizacj piknych hase
socjalizmu z ludzk twarz . Jednak w drugiej poowie lat 70. ten mit
MZM PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

szybko traci swoj atrakcyjn si. Pace nie rosy, zaopatrzenie si
pogarszao, a jednoczenie bogata siatka nadzoru Suby Bezpiecze
stwa coraz bardziej dawaa si we znaki, rozwijajc dziaalno opie
kunw poszczeglnych instytucji.
Wanym elementem bya, nieporwnywalna z sytuacj np. w ZSRR,
dostpno do informacji o sytuacji w kapitalistycznych krajach. Li
kwidacja wiz do Szwecji, Finlandii i Austrii, liczne wyjazdy modziey
akademickiej zwizane z prac sezonow w tych krajach powodoway
swoisty szok informacyjny. Student pracujcy np. w Szwecji przez
okres wakacji mg zaoszczdzi ponad 1000 dolarw amerykaskich
i kupi sobie za nie - zmienione po nielegalnym czarnogiedowym kursie,
u tzw. cinkciarza - polskiego malucha, czyli Fiata 126p. Std i pytania
na seminariach z teorii zarzdzania dotyczce tego, jak to jest moli
we, e w Polsce musiabym oszczdza przez wiele lat, aeby kupi
sobie taki samochd. Masowe letnie wycieczki do Rumunii, Bugarii,
Wgier, Jugosawii i liczne spotkania z turystami z krajw kapitali
stycznych rwnie wzbogacay wiedz o rzeczywistoci zachodniej.
Nasilenie ruchu odwiedzin emigracyjnych rodzin w USA, z atw mo
liwoci zdobycia nielegalnej, okresowej pracy, przeczyy tezie o ndzy
klasy robotniczej w krajach kapitalistycznych. Ten proces rozwoju in
formacji sprzecznej z oficjalnym obrazem wrogiego kapitalizmu musia
upowszechni wiadomo o zakamaniu rzdzcego w Polsce reymu.
Konieczno zamknicia dopywu informacji o rzeczywistoci ka
pitalistycznej bya dobrze rozumiana przez radzieck wadz w ZSRR.
Miaem mono naocznie o tym si przekona w 1975 roku. Rektor
Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr (niehabilitowany) Zygmunt Ry
bicki, zaniepokojony rozwojem amerykaskich kontaktw profesorw
Wydziau Zarzdzania i staym powoywaniem si w ich publikacjach
na rda amerykaskie, zdecydowa si na nawizanie wsppracy
z Uniwersytetem im. omonosowa w Moskwie. Jako znajcy jzyk ro
syjski, opanowany w czasie pobytu w agrze radzieckim, zostaem wy
delegowany na dwumiesiczny pobyt z wykadem Nauczanie teorii
organizacji w Polsce. Pierwsze zaskakujce dowiadczenie przyniosa
mi restauracja uniwersytecka dla profesorw - elegancka z biaymi
obrusami i kelnerkami z biaymi fartuszkami. Szukajc wolnego miejsca
przy czteroosobowych stolikach, zobaczyem profesorw czytajcych
polskie tygodniki Polityk i Przekrj. Sdzc, e to rodacy, podsze
dem do jednego z nich, witajc go po polsku - odpowiedzia ze zdzi
wieniem po rosyjsku. Okazao si, e nie mwi po polsku, ale rozumie
tekst pisany i czyta dostpn dla profesorw pras polsk, bo jest ona
ciekawa i podaje wicej wiadomoci ze wiata ni prasa radziecka.
Moi radzieccy studenci uniwersytetu dowiedzieli si, e w 1974 roku
wykadaem w USA, poprosili wic mnie o wykad na temat organizacji

nauczania zarzdzania w USA. Przygotowujc wystpienie na ten temat,
narysowaem na duej tablicy plan Uniwersytetu Duuesne w Pittsburghu, zaznaczajc duy parking dla samochodw dla studentw
i mniejszy dla profesorw. Zdziwieni studenci zapytali: Jak to, studenci
maj samochody?. Wyjaniem, e w Pittsburghu nie ma ani tramwa
jw, ani metra i e w USA na 2 obywateli przypada 1,5 samochodu,
a prawie wszyscy studenci je maj, e stary, ale na chodzie samochd
sam kupiem za 120 dolarw, co stanowi raptem blisko 50-60% jedno
dniowej opaty za wysze studia. Ta informacja wyranie zaszokowaa
zebranych. Wieczorem zatelefonowa do hotelu dziekan, wzywajc mnie
na godzin 8 rano nastpnego dnia do swojego gabinetu. Zdziwiony
zapytaem, o co chodzi, bo mam wykad o 11. Odpowiedzia: To nie
na telefon. Rano w gabinecie dziekana czeka na mnie sekretarz partii,
sekretarz Komsomou i jaki nieznany mi osobnik; domyliem si, e
to chyba kto z KGB. Sekretarz partii z kamienn twarz stwierdzi,
e zawarlimy umow z Uniwersytetem Warszawskim, aeby wymie
nia dowiadczenia o metodach zarzdzania przedsibiorstwami, a nie
po to, aeby sucha kamliwej propagandy siy imperializmu amery
kaskiego, np. nonsensu o posiadaniu przez wszystkich studentw wa
snych samochodw.
Majc dowiadczenie z pobytu w wizieniu i obozie radzieckim i zna
jc dobrze obraliwe sowa rosyjskie, zareagowaem bardzo gwatownie,
stwierdzajc, e jest ograniczony umysowo (rosyjskie okrelenie scho
dzcy z umysu) i e wanie on uprawia kamliw propagand. Prawd
jest, e samochd w USA to tak jak radio w ZSRR, ma go kada rodzina,
a wanie ZSRR powinien nagania ten fakt i dy, eby w perspek
tywie zwyciskiego komunizmu byo wicej samochodw w ZSRR ni
w USA, a e ja nie kamaem, mona atwo si przekona, bo przecie tu
obecny dziekan by w Harvard University i wie, jaki jest tam problem
z parkowaniem tysicy samochodw studenckich. Sekretarz zapyta
dziekana, czy to prawda. Dziekan nieco zwleka z odpowiedzi, wreszcie
powiedzia: Tak, to jest prawda. Zapytano go wic, dlaczego nigdy
0 tym nie mwi. Na to ja ju odpowiedziaem: Ba si takich podej
rze, jakich ja staem si przedmiotem. Reakcja ostateczna bya oby
czajowo rosyjska, opilimy wyjanienie sytuacji wdk, ktra dziwnie
szybko znalaza si w gabinecie dziekana. Ostatecznie jednak zdecydo
waem si na wczeniejszy wyjazd. Na odjezdnym zostaem uhonorowany
przyjciem, podczas ktrego okazao si, e mam mocniejsz gow do
picia alkoholu ni moi rosyjscy koledzy. Gdy wrciem do Warszawy
1zoyem sprawozdanie rektorowi, zdecydowa si on na wizyt w Mos
kwie dla zaagodzenia zaistniaej sytuacji. Po powrocie zawiadomi
mnie ze zdziwieniem, e wielu profesorw rosyjskich mio mnie wspo
minao, mwic, e jestem charoszyj pari - dobry chop.

Uksztatowana w drugiej poowie lat 70. sytuacja niezadowolenia
w Polsce zostaa wzmocniona wypadkami w Radomiu, gdzie strajkujcy
w 1976 roku robotnicy spotkali si z brutalnoci bezpieki, stosujcej
okrutn ciek zdrowia. Polegaa ona na zmuszaniu do przechodze
nia aresztowanych robotnikw przed stojcymi po obu stronach ich
drogi milicjantw, ktrzy brutalnie ich bili pakami i kopali. Ta metoda,
nawizujca do okruciestwa bezpieki w minionych, wydawao si, za
pomnianych, okresach represji, staa si przedmiotem protestu powsta
ego ju nielegalnego Komitetu Obrony Robotnikw. Inflacja w 1978
roku wynosia ju 30%.
W tych warunkach wybr w 1978 roku polskiego biskupa, kardynaa,
otoczonego nimbem antykomunistycznej opozycji, w modoci artysty,
kajakarza, narciarza i robotnika fizycznego na papiea, wzmocni au
torytet Kocioa i narodow dum. Jego wizyta w 1979 roku ukszta
towaa niezwyk atmosfer zbiorowego karnawau, festiwalu radoci,
satysfakcji i nadziei, potgowania emocji, co jest zwizane ze znanymi
prawami psychologii tumu (Le Bon 1899), wyksztacenie si poczucia
wsplnoty, jednoci milionw ludzi przyjmujcych ze wzruszeniem pa
pieskie sowa o Duchu witym, ktry ma zstpi i odnowi, oblicze
ziemi, tej ziemi i Nie lkajcie si.
Charyzmatyczna, w peni odpowiadajca amerykaskim badaniom
nad skadnikami charyzmy w kierowniczej dziaalnoci, pikna, mo
numentalna postawa, gboki tembr gosu i, zgodnie z treci wypo
wiedzi, odpowiednia jego modulacja, wyrana swobodna, zrozumiaa
wymowa kadego sowa, nie za szybkie tempo wyranie dzielonych na
logicznie wyodrbnione frazy goszonych homilii, silne akcentowanie
syntetycznych okrele, bogata, wrcz operowa aparatura insceniza
cyjna, wzmocniona archaiczn dekoracj kazalnic i ubiorw, chralne
piewy i muzyka ksztatoway atmosfer niezwykoci, gotowoci do
wielkich czynw, do powice, do pogbienia sfery duchowych prze
y. Te miliony rozentuzjazmowanych tumw byy ju przygotowane
psychicznie do przeciwstawienia si temu, co na co dzie amao ludzk
godno w atmosferze zniewolenia, podejrzliwoci i jednoczenie brudu
i patologii elity, zachannej w swoim pozaideowym deniu do egoistycz
nego, materialnego sukcesu, jak to trafnie przedstawia Krystyna
Daszkiewicz w swoim Traktacie o zlej robocie.
Ju wwczas widoczna bya potga milionw ludzi znajdujcych si
pod wpywem papiea. Okazao si, e kpice pytanie Stalina o dywizje
papiea nie byy bezzasadne. Ksztatowaa si bowiem armia ludzi
owadnitych zbiorowym wsplnotowym, jednorodnym deniem do
zmienienia oblicza tej ziemi.
DZIEDZICTWO LUDOWEJ DEMOKRACJI Mmi

W dokumentach III Departamentu Ministerstwa Spraw Wewntrz
nych z koca 1978 roku (Zaremba 2005) czytamy raport funkcjonariuszy
Suby Bezpieczestwa:
Rwnie zakcenia w funkcjonowaniu wielu dziaw gospodarki
narodowej oraz wady i bdy w kierowaniu i zarzdzaniu gospodark
narodow wywouj systematyczne narastanie rozlunienia dyscypliny
spoecznej i produkcyjnej, powoduj spadek autorytetu wadz, wywouj
frustracj i pogbiajc si krytyk caego kompleksu zjawisk spoeczno
-ekonomicznych oraz znaczne nasilenie si komentarzy o charakterze
antysocjalistycznym i antyradzieckim. W konsekwencji powyszego wy
stpuje do powszechne przekonanie, e utrzymywanie tych trendw
doprowadzi moe do powanych wstrzsw spoecznych.
Dochd narodowy w 1979 roku zmala w stosunku do roku 1978, trud
noci zaopatrzeniowe powanie wzrosy. To wanie wtedy obok wielu
dowcipw popularny by wierszyk (podrzucony mi pod drzwi mieszkania
razem z numerem tajnego Robotnika):
Nie ma miska nie ma serka
Jak tu lubi wujka Gierka
Gdy zabierze i pasztecik
Podpalimy komitecik
Raz, dwa, trzy
Po zapaki idziesz ty.
W czerwcu 1979 roku sekretarz Edward Gierek zwrci si, poprzez
swojego penomocnika, do mnie i zdaje si do dwch innych, rwnie
niebdcych czonkami PZPR profesorw (nie znam ich nazwisk) z pro
b o szczer ocen sytuacji ekonomicznej i przedstawienie koncepcji
planu usprawnienia gospodarki na lata 80. Przedstawiciel Gierka zapew
nia solennie, e nie gro mi adne konsekwencje za mocne, zasadnicze
krytyczne sformuowania, e chodzi wanie o szczer profesjonaln,
uczciw opini. Pocztek mojej oceny ekonomicznej sytuacji przedsta
wia si nastpujco:
Bieca sytuacja w dziedzinie konsumpcji przedstawia si tragicz
nie. Brak zaopatrzenia w podstawowe produkty, takie jak miso, prze
twory misne, maso, sery, okresowo (przed wolnymi sobotami), nawet
chleb, jak rwnie podstawowe towary przemysowe, powoduje niezwy
k strat czasu na szukanie jakiego prywatnego dojcia do zaku
pw lub na dugotrwale stanie w kolejkach przed sklepami. Ten stan
wysokiej nieregularnoci i wielkoci zaopatrzenia wie si rwnie
z daleko idcym deficytem usug i generaln dezorganizacj w dziedzinie
transportu i komunikacji (w 1978 roku polskie pocigi spniy si
m n i PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

w sumie 7 lat, a liczba telefonw na 1000 mieszkacw jest najnisza
w Europie). Praktycznie kady rodzaj dbr konsumpcyjnych trzeba zdobywa: codzienne gazety (np. ycia Warszawy nie ma w kioskach
ju po 8 rano), tygodniki dostpne jedynie, jeli si ma odpowiednie
znajomoci u dostawcy, miso (w Warszawie w sklepach komercyjnych redni czas stania w kolejce od 1 do 1,5 godziny, poza Warszaw
nie mona kupi masa, serw, czasem rwnie kawy, wody mineralnej
itd., itd.), 1001 artykuw gospodarstwa domowego, nie mwic ju
o tak luksusowych jak czci do samochodw (gdzie mona dosta filtr
lub oysko kulkowe do Fiata 125?), czy przedmiotach wyposaenia
mieszkaniowego (meble, wyposaenie azienkowe: krany, wanny umy
walki itp.). Zaopatrzenie w energi elektryczn jest rwnie dotkliwie
niedostateczne (w wielu miastach dostawa energii elektrycznej jest
okresowo wstrzymywana). Niepokojce efekty tej dezorganizacji rynku
prowadz do radykalnej zmiany w spoecznej infrastrukturze (Kieun 1979)3.
ETOS SOLIDARNOCI
W tej sytuacji permanentnego niedoboru dla zorganizowanego przez
Bogdana Borusewicza strajku w Stoczni w Gdasku wystarczy ju
incydent zwolnienia z pracy w Stoczni Gdaskiej, par lat przed eme
rytur, wieloletniej pracownicy i dziaaczki nielegalnych Wolnych
Zwizkw Zawodowych Anny Walentynowicz4. W trakcie strajku po
stawiono nastpujce, skromne postulaty (Co si zdarzyo w stoczni?
2005):
3 Peen tekst mojej opinii o sytuacji ekonomicznej zosta dorczony w czerwcu 1979
roku, we wrzeniu przekazano mi telefonicznie opini sekretarza Edwarda Gierka:
Ocena sytuacji biecej jest zbyt krytyczna, ale opracowanie jest uczciwe. Moja
opinia w tumaczeniu angielskim zostaa przekazana amerykaskiemu koledze dr.
Robertowi Senkierowi w czasie konferencji polsko-amerykaskiej w Polsce, jak rw
nie przesana nielegalnie sekretarzowi Kultury paryskiej Mai amzaki dla redak
tora Jerzego Giedroycia. Maja amzaki, jak si dowiedziaem pniej, przekazaa j
rwnie Radiu Wolna Europa, o czym zdziwiony dowiedziaem si od Jana Nowaka
Jezioraskiego, gdy spotkaem go w ju wolnej Polsce w Warszawie.
4 Leszek Moczulski by inicjatorem powstaych 25 lutego 1978 roku Wolnych Zwiz
kw Zawodowych w Katowicach. Ich organizatorem by Kazimierz Swisto. 28 kwietnia
1978 roku w Gdasku Krzysztof Wyszkowski, Antoni Sokoowski i Andrzej Gwiazda
podpisali tajn deklaracj Komitetu Zaoycielskiego Wolnych Zwizkw Zawodowych.
Dziaaczk tego Zwizku bya Anna Walentynowicz.

1. powrt do pracy Anny Walentynowicz,
2. wmurowanie tablicy upamitniajcej ofiary strajku 1970 roku,
3. tysic zotych podwyki pac dla kadego pracownika.
Ten minimalny zakres da zosta po dwch dniach zaakceptowany
przez dyrekcj. Dodatkowo zgodzono si na powrt do pracy Lecha
Wasy, utworzenie w Stoczni Wolnych Zwizkw Zawodowych i rednio
1500 z podwyki.
Cz strajkujcych na apel Anny Walentynowicz i wskutek gwa
townego protestu Henryki Krzywonos (Sprzedalicie nas!) i Ewy
Osowskiej (Zdrada!) nie wyrazia jednak zgody na opuszczenie Stoczni.
Lech Wasa podporzdkowuje si tej kobiecej inicjatywie i ogasza
kontynuowanie okupacyjnego strajku.
Za przykadem Stoczni wybuchaj strajki w innych zakadach pra
cy (Szczecin, Elblg) i w ten sposb powstaje wielki rewolucyjny ruch
Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego, o niezwykym charakterze,
odlegym od tradycji klasowej, brutalnej, terrorystycznej walki, trafnie
nazwany przez Jadwig Staniszkis (1982) samoograniczajc si re
wolucj. Strajk w Stoczni jednoznacznie nawizywa do obrzdowej
tradycji katolickiej. Uczestnicy brali aktywny udzia w mszach witych,
masowo spowiadali si, na bramie wywieszono portret papiea i obraz
Matki Boskiej, jednoznacznie akceptujc chrzecijaski model relacji
wyraajcej si rozpowszechnianiem biblijnego hasa zwalczaj zo do
brem. Ze Stoczni Gdaskiej do Warszawy przyjeda dziennikarka
Janina Jankowska z propozycj utworzenia Spoecznego Zespou Arbi
trw dla prowadzenia negocjacji. Przywozi strajkowe gadety, m.in.
wite obrazki z nadrukiem Ku pamici mszy witej odprawionej na
terenie strajkujcej Stoczni. Proponowany skad zespou to: prof.
Aleksander Gieysztor, redaktor Tygodnika Powszechnego Jerzy Turowicz, prof., czonek KC PZPR Sylwester Zawadzki, reyser Andrzej
Wajda i prof. Witold Kieun. Natychmiast skontaktowaem si z prof.
Aleksandrem Gieysztorem, ktry wyrazi zgod, a nastpnie z prof. Syl
westrem Zawadzkim, ktry owiadczy, e musi porozumie si w tej
sprawie z czonkiem Biura Politycznego Stanisawem Kani. Zatelefo
nowa do mnie pniej, informujc, e Kania zawiadomi go, i powo
anie takiego zespou jest bezprzedmiotowe, bo rozmowy podejmie
bezporednio przedstawiciel KC.
Midzyzakadowy Komitet Strajkowy wystpi z now propozycj,
wzbogacon szeregiem postulatw ideologicznych. W 21 daniach
mamy ju obok postulatw czysto ekonomicznych, takich jak podnie
sienie zasadniczego uposaenia o 2000 z na miesic czy zrwnanie rent
i emerytur starego portfela do poziomu aktualnie wypacanych, i pod
niesienie diet z 40 do 100 z dziennie, postulaty o znaczeniu polityczno-
msa PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

-systemowym, ktrych realizacja zmieniaa zasadniczo struktur tota
litarnego zarzdzania. Byy to postulaty akceptacji wolnych zwizkw
zawodowych, prawa do strajku, wolnoci sowa, druku i publikacji,
udostpnienia rodkw masowego przekazu dla przedstawicieli wszyst
kich wyzna, zwolnienia winiw politycznych, zniesienia represji za
przekonania, umoliwienia wszystkim rodowiskom i warstwom spo
ecznym uczestniczenia w programie reform.
Jednoczenie zostaje opublikowany list otwarty 64 intelektualistw
polskich: Apelujemy do wadz politycznych i do strajkujcych robot
nikw, aby bya to droga rozmw, droga kompromisu.
W Stoczni formuje si Komisja Ekspertw: dziennikarzy, humanistw,
filozofw, ekonomistw, historykw, socjologw, pod kierownictwem
Tadeusza Mazowieckiego, w skadzie: Bohdan Cywiski, Bronisaw Ge
remek, Tadeusz Kowalik, Waldemar Kuczyski, Jadwiga Staniszkis,
Andrzej Stelmachowski, Jerzy Stembrowicz, Jan Strzelecki, Andrzej
Wielowieyski, pniej rwnie Wiesaw Chrzanowski.
W strajkujcej Stoczni wytworzya si niepowtarzalna atmosfera
wsplnoty, autentycznej jednoci, solidarnoci wszystkich zebranych,
podnieconych wiadomoci walki nie tylko o dorane korzyci, ale
rwnie o nowy ksztat polskiej rzeczywistoci. Nie by to ruch jedno
znacznie likwidujcy ekonomiczne zaoenia socjalistycznej wasnoci
rodkw produkcji i wprowadzenia wolnego rynku. Chodzio tu o wyzwo
lenie si z totalitaryzmu, o rozwj samorzdnoci, likwidacji ogranicze
wolnoci pogldw, opinii i wiary. Ten autentyczny patos chwili wielkiej
przemiany ksztatowa atmosfer, ktr Janina Jankowska, dziennikarka
Polskiego Radia, opisuje w nastpujcy sposb (Pieluch 2005):
Kady, kto tam wchodzi, musia zrozumie, e tu obowizuj inne
prawa, inny jzyk, e tu obowizuje po prostu prawda. Komunici mieli
ogromne problemy z pojciem tej sytuacji.
Podobnie Ryszard Kapuciski (2005), czoowy polski reportaysta,
pisze: W cigu 12 dni strajku uksztatowa si niezwyky obraz miast
Gdaska, Szczecina, Elblga. Nastrj ulicy spokojny, ale i napity, kli
mat powagi i pewnoci, zrodzony z poczucia racji. Miasta, w ktrych
zapanowaa nowa moralno. Nikt nie pi, nikt nie robi awantur, nie
budzi si przywalony ogupiajcym kacem. Przestpczo spada do
zera, wygasa wzajemna agresja, ludzie stali si sobie yczliwi, pomocni
i otwarci. Zupenie obcy ludzie poczuli nagle, e s - jedni drugim, sobie
potrzebni. Wzorzec tego nowego typu stosunkw, ktry wszyscy przyj
mowali, stworzyy zaogi wielkich zakadw strajkujcych.
Ostateczna akceptacja postulatw i legalizacja Niezalenego Samo
rzdnego Zwizku Zawodowego Solidarno spotkay si z niezwy
kym rozgosem na caym wiecie.

Istotnie fenomen Solidarnoci by czym wyjtkowym w historii
zarwno Polski, jak i wiatowych ruchw rewolucyjnych XX wieku.
Fenomenem bya jego spontaniczna masowo, liczona na okoo 10 mi
lionw czonkw, w tym okoo miliona sfrustrowanych czonkw PZPR
(nie ma dokadnych danych ewidencyjnych) i odmienno od tradycji
terrorystycznej walki o prawa ucinionych, zmaterializowanej w okru
ciestwie rewolucji radzieckiej z jej hasem mier burujom i grabcie
zagrabione, prb budowania wietlanej przyszoci na zbrodni, mor
derstwie, terrorze fizycznym i psychicznym.
Solidarno bya wic ju w samym swoim podstawowym zaoe
niach: zwalczania za dobrem, eliminacji przemocy i gwatu, radykalnie
przeciwstawna strategii syndromu wroga, XX-wiecznych, w gruncie
rzeczy w swojej ontologicznej istocie, zbienych ideologii: niemieckiego
narodowego socjalizmu i sowieckiego komunizmu. Niemieccy nazici,
ktrych w demokratycznych wyborach wybra nard niemiecki, wierzc
w nordycko-germask wyszo rasow, budowali wspania narodowo-socjalistyczn przyszo na grobach podludzi: ydw, Romw,
Polakw. Ekonomicznie niby akceptowali wasno prywatn, ale ca
kowicie podporzdkowali j centralnemu partyjnemu planowaniu i cen
tralnym dyrektywom operacyjnym.
Komunizm budowa bezklasowe spoeczestwo wszelkiego dobra
na grobach buruazji, ruinie kociow i morderstwie swoich przeciwni
kw. Nawet chrzecijastwo, fundament idealistycznej religijnej filozofii
mioci bliniego, przebaczenia i nieczynienia za, w praktyce wojen
religijnych, wypraw krzyowych, renesansowej degeneracji papiestwa,
wielokrotnie sprzeniewierzyo si swemu powoaniu.
Rewolucyjne pobudzenia roku 1968 w zachodniej Europie i w USA
nawizyway nie tylko do tradycji komunizmu radzieckiego i chiskiego,
ale rwnie do mitu Ernesto Che Guevary, kubaskiego zbrodniczego
rewolucjonisty, ktry wyda wyrok mierci na plantatorw bananw
i grejpfrutw, krtko uzasadniajc t zbrodni synnym powiedze
niem: Po co ich sdzi, skoro urodzili si winni (Wrblewski 2005).
Mit 1968 roku sta te u rde krwawego terroru Niemieckiej Frakcji
Czerwonej Armii oraz grupy Baader/Meinhof, woskich Czerwonych
Brygad czy Lotta Continua i zamordowania premiera Woch.
Punktem wyjcia poj i i idei Solidarnoci byo haso Socjalizm tak,
wypaczenia nie. Jerzy Baczyski (2005) pisze: Postulaty zag byy
w istocie antyrynkowe; powszechnie domagano si pastwowej kontroli
cen, indeksacji pac i doskonalenia systemu kartkowego. Nikt publicznie
nie kwestionowa tzw. spoecznej wasnoci rodkw produkcji, nie
podnosi postulatu prywatyzacji. Dziaacze zwizkowi, cznie z samym
Lechem Was podkrelali, e na pewno nie wrcimy do kapitalizmu

i w tym przypadku by to wyraz powszechnego przekonania mas
czonkowskich. Nie tylko politycznie, ale i psychologicznie nie byo ww
czas miejsca na adn reform typu balcerowiczowskiego. Du si
przycigania mia natomiast wariant reformy samorzdowej, znanej
powierzchownie z dowiadcze Jugosawii.
Na Zjedzie NSZ Solidarnoci we wrzeniu 1981 roku w Oliwie po
wstaa koncepcja samorzdowego, obywatelskiego pastwa. Punktem
wyjcia by niezaleny zwizek zawodowy, wyczony z pastwowych,
pionowych, rezerwowych struktur systemu zarzdzania podlegych jed
nej centrali - Biura Politycznego partii i sieciowo powizany z tereno
wymi organizacjami partyjnymi i Sub Bezpieczestwa.
Baczyski (2005) pisze: emocjonalny, moralny i polityczny podzia
na my-oni, spoeczestwo-pastwo stanowi fundament pniejszych
konstrukcji ustrojowych Solidarnoci. Struktura organizacyjna sa
morzdnego, obywatelskiego spoeczestwa znajdujcego si jednak
w obrbie pastwa socjalistycznego, ktrego organy wadzy zapewniay
bezpieczestwo zewntrzne kraju, obejmowaa szereg filarw.
Podstawowy by filar samorzdu pracowniczego, wzorowany na mo
delu jugosowiaskim w przedsibiorstwach pastwowych, z wysokimi
uprawnieniami kierowniczymi w dziedzinie organizacji procesu pracy,
jakoci, ceny i wyboru dyrektora.
Drugim filarem miay by niezalene organizacje rnych zawodw:
lekarzy, inynierw, naukowcw, rolnikw itd., ksztatujce relacje
midzyludzkie w obrbie jednego zawodu, stymulujce koncepcje jego
rozwoju i dbajce o jego interesy.
Trzecim filarem mia by samorzd terytorialny, demokratycznie
wybierani najlepsi przedstawiciele obywateli danego terenu dla wyko
nywania funkcji usugowo-technicznych. Niemiao, raczej w formie
sugestii, na Zjedzie rozwaano powoanie jakiej centralnej formy
samorzdnoci w postaci np. Izby Samorzdowej czy Spoecznej Rady
Gospodarczej przy Sejmie. Te wszystkie koncepcje miay si jednak
mieci w obrbie pastwa gospodarki planowej o pastwowej wasnoci
rodkw produkcji.
Struktura samorzdnych filarw tej gospodarki miaa wic by je
dynie partnerem w pastwie socjalistycznym, w ktrym zachowano
by partyjn siatk kierownicz. Bya to wic prba zhumanizowania
dotychczasowych, totalitarnych form zarzdzania, jednak bez zmiany
modelu na jakkolwiek form kapitalizmu, prywatyzacji gospodarki
narodowej. Pozostaa ona wasnoci spoeczestwa, ktre miao mo
no oddziaywania na jej funkcjonowanie i rozwj przez system samo
rzdowy, wolno sowa, ograniczenie interwencji cenzury i likwidacj
statusu winiw politycznych.

Ostatecznie jednak po wykazaniu nieudolnoci aparatu partyjnego
i rezerwowej struktury Suby Bezpieczestwa do wadzy dosza kolejna
rezerwowa struktura pionowa wojska i wprowadzia stan wojenny,
a pniej, przez poczenie ze strukturami bezpieczestwa i aparatu
partyjnego, usiowaa utrzyma reym totalitarny, wprowadzajc jed
nak stopniowo elementy wolnego rynku (Ustawa o dziaalnoci gospo
darczej z 1988 roku), umoliwiajce stopniowy proces uwaszczenia
nomenklatury. Tak wic aideowa, nastawiona na utrzymanie wadzy
jako rda wasnego interesu, centralna kadra partii, bezpieki i wojska
rozpocza wsplny proces denacjonalizacji, bdcej zaprzeczeniem
podstawowej idei komunizmu. By to wic fenomen negatywnej auto
nomizacji wadzy, priorytetu rodka dziaania nad zaoonym strate
gicznym celem, klasyczny przykad patologii organizacji. Potwierdzio
si tu jej rdo - bezideowo tego aparatu, wykazana ju dawno w mo
ich badaniach.
Konkludujc, mona stwierdzi, e decyzja powoania Okrgego
Stou stanowia form czciowego ustpstwa ze strony silnego part
nera, jakim bya jednak w dalszym cigu ponad 2-milionowa PZPR,
parsettysiczny aparat bezpieczestwa majcy swoich agentw we
wszystkich podstawowych rodowiskach zawodowych, nie wyczajc
rwnie rodowiska Solidarnoci, armia, w ktrej 98% oficerw byo
czonkami partii, milicja i ORMO. Zdelegalizowana Solidarno bya
powanie osabiona, dua cz bardziej aktywnych dziaaczy wyemigro
waa (np. w Kanadzie stworzono specjalny program przyjmowania emi
grantw politycznych z Solidarnoci), a wikszo czonkw zatracia
swj entuzjazm. Z drugiej strony nowa sytuacja zewntrzna, radykalne
przemiany polityki ZSRR w zwizku z klsk w Afganistanie, pierestrojka Michaia Gorbaczowa, stymulowana przez wysoce ju wykszta
cone rodowisko KGB, fatalna sytuacja gospodarcza zwizana rwnie
z sankcjami gospodarczymi USA po wprowadzeniu stanu wojennego,
a jednoczenie znowu narastajca silna opozycja rodowisk robotni
czych (strajki i demonstracje) uzasadniay dwa warianty decyzji partii:
nasilenie konfrontacji i wzmocnienie reymu wzorem stanu wojennego
z roku 1981 albo kompromis przy zapewnieniu bezkarnoci za pope
nione zbrodnie komunizmu w Polsce.
Kompromis polegajcy na czciowym dopuszczeniu do wadzy, po
dobnie jak w 1945 roku zgoda na udzia w rzdzie Stanisawa Mikoaj
czyka, legalizacja Polskiego Stronnictwa Ludowego i zgoda na demo
kratyczny system wyborczy, stwarza moliwo legalnego powrotu do
penej wadzy w przyszoci, a jednoczenie umoliwia rozwijanie roz
pocztego ju procesu uwaszczenia nomenklatury obejmujcej wiele
maych i redniej wielkoci przedsibiorstw pastwowych. Biorc pod uwa
g niski procent ideowo prokomunistycznie nastawionej nomenklatury,
msm PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

rwnie, jak to jasno przedstawia Daszkiewicz (1984), przeartej ju
korupcj i pogoni za osobistym dorabianiem si, chwilowy kompromis
by strategicznie korzystny.
Przyszo w peni potwierdzia te inteligentne przewidywania. Sze
roka kadra partyjna zachowaa szereg lukratywnych pozycji admini
stracyjnych i gospodarczych, zawaszczya licznymi maymi i rednimi
przedsibiorstwami pastwowymi, a nawet w latach 1993-1997
i 2001-2005 znowu sprawowaa wadz w kraju.
W ten sposb powstawaa baza transformacji przechodzenia z go
spodarki planowej i centralizmu demokratycznego na jak formu
demokracji, z raptem pojawiajc si, nigdy uprzednio niestymulowan
przez Solidarno, akceptacj ustroju kapitalistycznego. Niewtpliwie
znowu ograniczajcego rol klasy robotniczej, a w dalszym procesie
rozwoju technologicznego likwidujcego j jako potencjaln klas kie
rownicz. W ten sposb formalnie stymulujca wadz klasy robotniczej
robotnicza partia sama zainicjowaa likwidacj swojej roli, a dumni,
pozornie zwycizcy robotnicy Solidarnoci spotkali si z perspektyw
znalezienia si w duym procencie w gronie wielomilionowej masy bez
robotnych w demokratycznym kraju odrodzonego dzikiego politycznego
kapitalizmu.
Okrgy St i porozumienia w Magdalence nie przewidyway penej
transformacji, to znaczy maksymalnej likwidacji istniejcego systemu
zarzdzania, struktur gospodarczych, kulturowych i nawet obyczajo
wych. Taka zmiana musiaaby zacz si od podstawowego czynnika
organizacji, jakim jest czowiek. Tymczasem miao miejsce tylko po
dzielenie si wadz, w ramach ktrego prezydentem pozosta dawny
I sekretarz KC PZPR Wojciech Jaruzelski, a rzd kierowany przez
partyjnego premiera mia skada si z wikszociowego zespou re
prezentujcego koalicj PZPR, SD i ZSL i przedstawicieli rodowiska
Solidarnoci.
Przypomnijmy, e rodowd ideologiczny zdecydowanej wikszoci
mas strajkujcych by jednoznacznie chrzecijaski, demonstracyjnie
nawizujcy do nauczania Jana Pawa II, ktrego portretem, obok
obrazu Matki Boskiej, ozdobiona bya w czasie strajku brama wjazdowa.
Przywdca strajku Lech Wasa demonstracyjnie nosi w klapie ma
rynarki znaczek z ikon Matki Boskiej Czstochowskiej (nosi go do
chwili obecnej - 2011 rok). Postulaty strajkowe miay rwnie wydwik
nawizujcy do katolickiej nauki spoecznej, akcentujcej walor godnoci
czowieka w procesie pracy, jego woln wol w samorzdowym ujciu,
jednoczenie odnoszc si do oglnohumanistycznych idei wolnoci,
braterstwa i rwnoci. W strajkujcej Stoczni odprawiana bya msza
wita i robotnicy masowo przystpowali do spowiedzi. piewano rwnie
hymn polski i Rot, a nie Midzynarodwk, noszono biao-czerwone,

a nie czerwone opaski. Mona wic stwierdzi, e dla robotnikw antidodum na totalitarn, antyklerykaln, ateistyczn wadz Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej reprezentujc ideologi materializmu
dialektycznego, stanowia ideologia katolicko-patriotyczna. Bya to
manifestacja przeczca tezie Marksa, e klasa robotnicza jest z istoty
rzeczy anarodowa-kosmopolityczna. Patriotyczna narodowa ideologia
pobudzaa emocje, jej symbolik robotnik wyraa swj sprzeciw prze
ciwko realnemu socjalizmowi. Jeden z czoowych dziaaczy Solidarnoci
Zbigniew Romaszewski (2005) pisze:
Reasumujc, Solidarno zbudowaa wewntrz spoeczestwa pol
skiego pewien etos - system wizi opartych na patriotyzmie i szacunku
dla tradycyjnych wartoci, goszonych w nauczaniu Kocioa katolic
kiego w Polsce. Przyznawa on wysokie miejsce w hierarchii wartoci
dobru wsplnemu, przeciwstawiajc je partykularnemu interesowi.
Tymczasem wrd tych przedstawicieli inteligencji, ktrzy przybyli
do Stoczni, aby pomc sformuowa postulaty niewyksztaconym robot
nikom, znajdoway si osoby reprezentujce zupenie odmienne tradycje
ideologiczne. W dalszym okresie dziaania ju znowu nielegalnej Soli
darnoci, nazwijmy go negocjacyjnym, w przededniu Okrgego Stou,
gwn rol reprezentowania Solidarnoci, obok przewodniczcego
strajku Lecha Wasy odgrywaa trjka dziaaczy niewtpliwie dowiad
czonych w walce przeciwko reymowi komunistycznemu, ale o jedno
znacznym rodowodzie ideologicznym: Bronisaw Geremek, byy pierwszy
sekretarz Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR w najgorszym
okresie terroru stalinowskiego w Instytucie Historii PAN, wystpi
z partii w 1968 roku, Jacek Kuro, twrca czerwonego, Walterowskiego
harcerstwa, stworzonego dla przeciwwagi, opartego na tradycji Baden
Powella Zwizku Harcerstwa Polskiego, nawizujcego do symboliki
i ideologicznej postawy radzieckiego Komsomou, zbuntowani niegdy
modzi dziaacze: Adam Michnik i Karol Modzelewski, ideologicznie
bliscy trockistowskiej frakcji wewntrz ruchu komunistycznego.
Dwaj ostatni byli klasycznym przykadami modziey wychowanej
w rodzinach aktywistw komunistycznych. Swj rodowd okreli precy
zyjnie sam Adam Michnik, mwic w wywiadzie dla katolickiego pisma
Powcigliwo i Praca (nr 6, 1988) w nawizaniu do swojej ksiki
Kocif lewica, dialog: Jak zapewne wiecie, rodowisko, z ktrego po
chodz, jest liberaln ydokomun. To jest ydokomuna w sensie ci
sym, bo moi rodzice wywodzili si ze rodowiska ydowskiego i byli
przed wojn komunistami. By komunist znaczyo wwczas co wicej
ni przynaleno do partii - to oznaczao przynaleno do pewnego
jzyka, do pewnej kultury, fobii, namitnoci.
Jednake w swojej ksice Koci, lewica, dialog (II wyd. 2009)
docenia warto spoecznej nauki Kocioa. Angauje si te w blisk
m SM PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

wspprac z ksidzem Henrykiem Jankowskim, proboszczem Kocioa
w. Brygidy w Gdasku, promotorem ruchu Solidarnoci, uwaanym
za swoisty symbol narodowej postawy, a nawet oskaranym pniej
o antysemityzm.
Karol Modzelewski by wychowankiem ministra spraw zagranicz
nych PRL Zygmunta Modzelewskiego, przed wojn czonka nielegalnej
Polskiej Partii Komunistycznej, pniej nawet czonka Komitetu Cen
tralnego Francuskiej Partii Komunistycznej. Karol Modzelewski urodzi
si w Moskwie, nalea do PZPR, zosta z niej usunity. By autorem
napisanego razem z Jackiem Kuroniem Listu Otwartego do Partii.
Zarwno Adam Michnik, jak i Karol Modzelewski byli przykadem
swoistej rotacji intelektualnej, powanego przeksztacenia swoich
pogldw, podobnie do wielu intelektualistw zauroczonych w modoci
Heglem i chwytliwym, komunistycznym, piknym hasem likwidacji
wyzysku czowieka przez czowieka. Zmiana pogldw politycznych
nie zawsze oznaczaa jednak zmian wiatopogldu materialistycznego,
np. w formie wzbudzenia wiary w transcendentaln genez wiata i ak
ceptacj dogmatw wiary, a take tradycji czenia wiary z patriotycz
nymi emocjami. Std te emocjonalny i intelektualny dystans do duej
grupy przywdcw i strajkujcych robotnikw. Rwnie Tadeusz Ma
zowiecki przeszed swoist, mniej drastyczn rotacj intelektualn,
reprezentujc przez wiele lat lini patriotycznego katolicyzmu, wsp
pracujcego z lini PZPR-u jako redaktor pisma organizacji PAX, autor
synnego artykuu ostro potpiajcego rzekomo wrog antysocjalistycz
n dziaalno aresztowanego biskupa Czesawa Kaczmarka (Mazo
wiecki 1953). Wydawao si wwczas, e artyku ten zdyskredytowa go
jako potencjalnego przyszego uczestnika ruchu antykomunistycznego.
Tych ludzi o odmiennym rodowodzie politycznym, a nawet wiato
pogldowym, moga poczy jedynie dorana wsplna walka z aktual
n wadz socjalistyczn. Mamy wic ju tutaj zalek przyszociowych
rozbienoci, rnej tradycji widzenia rzeczywistoci, klasyczny kon
flikt okrelany skrtowo jako konflikt lewicy z prawic czy spirytualizmu z materializmem, skrajnego liberalizmu obyczajowego i ekonomicz
nego i hasowo pojtej wolnoci z solidarnoci spoeczn i rygorem
aksjologicznym zwizanym ze spoecznym jej ograniczeniem, zgodnie
z nauczaniem Jana Pawa II.
Akceptacja postulatw strajkowych dawaa szanse na pewn form
ukadu partnerskiego, niezagroonego policyjnymi konsekwencjami
w stosunkach reprezentacji robotnikw z istniejc wadz partyjn.
Zagwarantowanie swobody wypowiedzi stymulowao likwidacj cenzury,
likwidacj instytucji winia politycznego, usuwao grob fizycznych
represji. Byy to powane osignicia, ale nie zmieniay one ustroju. Mo
na powiedzie, e zaczy ksztatowa form wadzy bardziej zblion do

teoretycznych zaoe marksizmu, zakadajcych samorzdow wadz
klasy robotniczej. Uchway Zjazdu w Oliwie we wrzeniu 1981 roku
miay charakter postulatywny, nawizujcy do koncepcji socjalizmu
z ludzk twarz, z samorzdem robotniczym w przedsibiorstwach, z sa
morzdem profesjonalnym i terenowym, ale w obrbie dotychczasowego
systemu gospodarki planowej. Pniej, w okresie po ponownej delega
lizacji Solidarnoci, powanego zmniejszenia potencjau ludzkiego zaan
gaowanego nawet emocjonalnie w dziaalno nielegalnej Solidarnoci,
nie zostaa wyksztacona koncepcja nowego ustroju, strategicznego
planu rozwoju Polski.
Co gorsza, w rodowisku posolidarnociowym nie byo ludzi, ktrzy
mieli odpowiednie kwalifikacje teoretyczne i praktyczne w projekto
waniu organizacyjnym i zarzdzaniu pastwem. Niewtpliwie bya to
wspaniaa okazja zaprojektowania budowy nowoczesnego pastwa w na
wizaniu do idei Solidarnoci, o rnych formach wasnoci, w tym rw
nie pracowniczej i spdzielczej, jednoci wspdziaania, minimalizacji
stratyfikacji spoecznej, pastwa prawa, rozwijajcego obywatelsk po
staw zmysu pastwowego.
Stefan Bratkowski, prezes Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich,
w autoryzowanej rozmowie ze mn mwi:
Komitet Obywatelski wypowiedzia si przeciwko gabinetowi cieni,
nawet dla przygotowania planu dziaa w razie ewentualnej odwily
- w obawie przed oskareniem o zamiar przejcia wadzy (jedynym poza
mn, kto popar wniosek o powoanie gabinetu cieni by Ryszard Reiff).
Grupa dyskusji ekonomicznych poruszaa si w obrbie poj oraz in
stytucji gospodarki socjalistycznej i nawet przed samymi rozmowami
Okrgego Stou nie miaa adnego szczegowego programu zmian.
Do adnych, nawet kuluarowych fachowych dyskusji na tematy kon
stytucyjne nie doszo, do otwartych tym bardziej.
Jednoczenie fatalna sytuacja ekonomiczna, niedobr wszystkich
artykuw, kartkowy system zaopatrzenia i fascynacja bogactwem ka
pitalistycznego Zachodu upowszechniay przewiadczenie, e wolny
rynek i prywatna wasno s jedyn drog wyjcia z tej zapaci ekono
micznej. Oficjalne pastwowe badania w 1988 roku day zaskakujcy
wynik - 73% respondentw domagao si wprowadzenia wolnego rynku,
a jedynie 3% akceptowao istniejcy ustrj.
Powstaa wic nowa sytuacja - ju nie koncepcje jakiej trzeciej
drogi z rozwinit samorzdnoci robotnicz, profesjonaln i terenow
w socjalizmie z ludzk twarz, ale powrt do kapitalizmu. Oczywicie
bezideowa kadra nomenklatury bya jak najbardziej przyjazna tej kon
cepcji. Mamy wic ju w 1988 roku Ustaw o dziaalnoci gospodarczej,
wprowadzajc moliwo tworzenia prywatnych przedsibiorstw. Usta
wa staa si podstaw uwaszczenia nomenklatury i uksztatowania
E 1 3 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

si nowej wizji odejcia od tradycji hase marksistowskich i doprowa
dzenia do kompromisu w relacjach ze rodowiskiem podziemnej Soli
darnoci.
Inicjatyw odejcia od socjalistycznych zaoe znacjonalizowanej
gospodarki podja wic nie solidarnociowa opozycja, ale marksistow
ska partia znajdujca poparcie spoeczestwa przewiadczonego, e jest
to droga do dobrobytu takiego, jaki istnieje w Europie Zachodniej.
Jasna ju perspektywa dla nomenklatury partyjnej wyjcia z patu
sytuacji gospodarczej i politycznej przez jak form porozumienia z opo
zycyjnym, ju bardzo osabionym rodowiskiem posolidarnociowym,
urealnia si przez koncepcj Okrgego Stou i zakulisowych uzgodnie
w nieformalnej atmosferze pogodzenia przy tradycyjnej wdce w Mag
dalence. Chodzi tu rwnie o zabezpieczenie si przed gniewem ludu
(popularne byo haso A na drzewach zamiast lici bd wisie komu
nici), pamici o dawnych i bardzo niedawnych (stan wojenny, morder
stwo ksidza Popieuszki, represje lat 80.) zbrodniach komunistycznych.
Paradoksalnie, gwn rol ze strony solidarnociowej graj ju ludzie
o rodzinnych i osobistych tradycjach wizi bd wsppracy z polsk
komun - ludzie lewicy: Adam Michnik, Karol Modzelewski, Jacek
Kuro, Bronisaw Geremek, nawrceni na kapitalizm. W dalszym
rozwoju politycznej dziaalnoci ksztatuj koncepcje daleko idcego
liberalizmu, zarwno gospodarczego, jak i ideologicznego, reprezentu
jcego lewicowe wspczesne postmodernistyczne idee, nawizujce do
daleko idcej wolnoci spoecznej, relatywizmu wartoci, walki o rwno
uprawnienie jednopciowych stosunkw seksualnych i jednopciowych
prawnych zwizkw wspycia, struktury pastwowej typu gabine
towo-parlamentarnego zapobiegajcej tendencjom autokratycznym,
tolerancji narodowociowej, przeciwstawienia si tradycji endeckonacjonalistycznej, nieograniczonej zgody na aborcj, daleko posuni
tego relatywizmu aksjologicznego, krytycznej postawy w stosunku do
wierze religijnych i do moralnego przywdztwa Kocioa katolickiego.
Zesp lewicowych, postpowych katolikw, ktrego klasycznym re
prezentantem byo rodowisko Klubw Inteligencji Katolickiej z Tade
uszem Mazowieckim na czele, znalaz, mona tak okreli, ograniczony
w wielu przypadkach wsplny jzyk.
Uksztatowaa si wic paradoksalna sytuacja, w ktrej zwyciski
zesp robotnikw Solidarnoci, jednoznacznie akceptujcy narodow
postaw katolickiej tradycji i fascynacji osobowoci i nauczaniem
Jana Pawa II, sta si obiektem kierowania przez ludzi z innej planety.
Lech Wasa atwo znalaz drog wsppracy z tym zespoem, uznajc
autorytety Bronisawa Geremka, Adama Michnika i Jacka Kuronia,
podstawowego tercetu liderw opozycji idei porozumienia z reforma
torskim postpowym zespoem komunistycznym. Polska narodowa

prawica, reprezentowana przez Wiesawa Chrzanowskiego, nie akcepto
waa jednak tej koncepcji wsppracy, rozumiejc, e jest to forma rato
wania si komunistycznego zespou przed nieuniknion ju klsk.
W nawizaniu do strategii pierestrojki Gorbaczowa (Kieun 1991)
i jego akceptacji wprowadzenia ustawy o wasnoci prywatnej w Bu
garii w roku 1986, powstaa Ustawa o dziaalnoci gospodarczej z dnia
23 grudnia 1988 roku, wprowadzajca zasad prywatnej wasnoci rod
kw produkcji w Polsce.
W kocu powstaje pierwszy w okresie transformacji rzd z komuni
stycznym premierem generaem Czesawem Kiszczakiem i z mieszanym
zespoem ministrw i prezydentem - generaem Wojciechem Jaruzelskim.
Mamy wic na wejciu transformacji fikcj organizacyjn jeszcze
formalnie istniejcego socjalizmu, z 65-procentow prokomunistyczn
wikszoci czonkw PZPR i satelickich partii: Stronnictwa Demo
kratycznego i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w Sejmie, ze spo
eczestwem, ktre nauczyo si y na niby, ktrego jednak wysoki
procent w gbi swojej wiadomoci zachowa podatno na autentyzm
uczciwoci, solidarnoci i emocjonalnego wzruszenia ide eby Polska
bya Polsk. Ta tkwica w podwiadomoci nuta ideowej solidarnoci
bya przykryta skorup udawania, kamstwa na co dzie i umiejtnoci
sprytnego zaspokajania niezbdnych potrzeb w warunkach permantnego niedoboru.
Jednoczenie to spoeczestwo ju wyroso w atmosferze roszcze
niowej. Socjalistyczny system wyksztaci postaw wyuczonej nieudol
noci, braku indywidualnej inicjatywy i obrazu pastwa, ktre dawao
nisko patn, ale pewn prac, bezpatn szko, opiek zdrowotn,
wczasy i kolonie dla dzieci.
Jednoczenie podzia na My i Oni przybra na wrogoci w wyniku
stanu wojennego, w okresie ostrych represji po stanie wojennym i mor
derstwa ksidza Popieuszki.
Nomenklatura to Oni, ale ju ze znaczn liczb modych adeptw
nauki majcych potencja wiedzy zdobytej w duym stopniu w amery
kaskich uczelniach na stypendiach organizowanych przez kapitali
styczne fundacje. Niektrzy mieli nawet mono uzyskania dyplomu
magistra uczelni amerykaskich, jak np. Leszek Balcerowicz, magister
St. Johns University. By to program United States Information Agency
dotyczcy zindoktrynowania komunistycznej inteligencji przez uwia
domienie rnicy w efektywnoci systemu kapitalistycznego i socjalistycz
nego i dysproporcji w rzeczywistej realizacji postulatu rwnego startu
i godziwego ycia.
W tym gronie dzielnych bojownikw przeciwko totalitaryzmowi komu
nistycznemu nie byo jednak odpowiednich specjalistw od organizacji
i zarzdzania pastwem, od gospodarki ju nie komunistycznej, ale
mim

i nie dziko -kapitalistycznej. Zabrako tu podstawowego kapitau, ja
kim jest wiedza o nauce zarzdzania w warunkach kapitalistycznych.
Wybitny dziaacz, Tadeusz Mazowiecki, byy redaktor, bez studiw
i praktyki ekonomicznej czy prawniczej, Lech Wasa robotnik-elektryk
po szkole zawodowej, doradcy - humanici, ideolodzy, kanapowi poli
tycy bez adnej praktyki zarzdzania. Tymczasem po drugiej stronie
bya ju liczna kadra wyszkolonych na amerykaskich stypendiach,
modych, dcych do kariery i pienidzy byych aktywistw PZPR.
Std te i szybka fascynacja wiatem kapitalizmu, bez zupenej zna
jomoci jego wilczych regu, bez wiadomoci, e wielki kapita tylko
czeka na nowy rynek zbytu, na tani si robocz i na szybkie wyko
czenie potencjalnego konkurenta o niskich kosztach osobowych.
Tak wic dziedzictwo PRL to przede wszystkim podwjnie zdemo
ralizowane spoeczestwo z wyuczon niezaradnoci, wychowywane
w roszczeniowej atmosferze zaspokajania potrzeb przez pastwo dajce
wszystkim prac przy relatywnie niskich wymaganiach wydajnociowych
(Czy si stoi, czy si ley dwa tysice si naley) i paradoksalnie, przy
teatralnej inscenizacji wspzawodnictwa pracy, jednoczenie niszczce
etos pracy.
Reasumujc, mona stwierdzi, e bezkrwawe przeksztacenie Polski
budujcej socjalizm w demokratyczno-kapitalistyczn III Rzeczpospolit
Polsk byo szczliwym zbiegiem wielu czynnikw. Oczywicie punktem
wyjcia upowszechnienia spoecznej woli radykalnej zmiany spoeczno-politycznej byo nauczanie Jana Pawa II, jego jednoznaczna sugestia
w przemwieniu na Placu Zwycistwa (obecnie Marszaka Pisudskiego)
w Warszawie - zmiany ziemi, tej ziemi i apel Nie lkajcie si.
Pierwszy czynnik to godna najwyszego uznania dziaalno Nie
zalenego Zwizku Zawodowego Solidarno. Zrodzi si on na tle
klski Gierkowej koncepcji rozwoju we wsppracy z zachodnimi kon
cernami sprzedajcymi nowoczesn technik produkcyjn za wysoko
oprocentowany kredyt bankw zachodnich. Rwnolegle postpujce
zaamanie gospodarki radzieckiej w sumie doprowadzio do uciliwego,
daleko idcego niedoboru rynkowego. Poczwszy od zdynamizowania
strajku w Stoczni Gdaskiej w 1980 roku i dalej poprzez kolejno nie
legaln, legaln i znowu nielegaln, podziemn dziaalno w latach 80.
Niezaleny Zwizek Solidarno uzyska znowu pen legalizacj
w 1989 roku.
Z pocztkowego marginesowego protestu jednego zakadu pracy
wystpujcego z minimalnymi daniami, szybko przeksztaci si
w ruch o wielkim znaczeniu ideologicznym, ksztatujcym oryginaln
koncepcj wspycia spoecznego i sposobu rozwizywania konfliktu
praca-kapita. Pracujc w latach 1980-1981 w USA, wygaszaem na
uniwersytetach amerykaskich i kanadyjskich, a take na zebraniach

kierownictwa amerykaskich zwizkw zawodowych odczyty na temat
Spirit of Solidarity. Wyjaniaem istot polskiej samoograniczajcej
si rewolucji, odlegej od tradycji terrorystycznych rewolucyjnych zry
ww klasy robotniczej, nieowadnitej syndromem wroga, filozofii prze
ciwstawiania swoich i wrogw, ktrych trzeba zniszczy, jak to
gosia idea komunistyczna, prby budowy lepszego wiata przez kon
strukcj, a nie destrukcj, akceptujcej zasad zwalczania za dobrem
w drodze do uksztatowania solidarnego, obywatelskiego spoeczestwa
o rozwinitej, instytucjonalnej i profesjonalnej strukturze samorzdo
wej, ksztatujcej proces solidarnego wspzarzdzania, ograniczonej
stratyfikacji spoecznej, autentycznego wyeliminowania wyzysku czo
wieka przez czowieka i ochrony godnoci osoby ludzkiej w procesie
pracy. Wanym propagandowo elementem tych odczytw byo nawiza
nie zarwno do idei Vaticanum II i elementw homilii papieskich, ju
wwczas niezwykle popularnego w USA Jana Pawa II, jak i fragmentw
programu amerykaskiej demokracji.
By to okres piciu minut dla Polski - idea solidarnoci i odwana
walka ojej realizacj w obrbie imperium za budziy podziw i entu
zjazm w skali wiata. Wszystkie publiczne odczyty, gromadzce licznych
uczestnikw, koczyy si manifestacyjnymi, zbiorowymi okrzykami
Solidarno!, wymawianymi bez zmikczonych kocowych liter, a na
wet zaaranowanymi pochodami w obrbie kampusu uniwersyteckiego.
Na konferencji zorganizowanej przez Wilson Center w Waszyngtonie,
jego prezes James H. Billington (1987) w podsumowaniu dyskusji
owiadczy: Solidarno moe sta si w XXI wieku tym, czym bya
Komuna Paryska dla wieku XIX, to znaczy nieprzewidzianym nowa
torskim ruchem w kierowaniu spoecznymi zmianami.
Drugi czynnik to od dawna istniejca bezideowo wikszoci ko
munistycznego aparatu partyjnego w Polsce. Z omawianych wyej
bada nad motywacj wstpienia do Polskiej Zjednoczonej Partii Ro
botniczej (jak eufemistycznie zostaa nazwana Polska Partia Komu
nistyczna) wynikao, e ju w roku 1957 jedynie ok. 4% jej czonkw
w centralnej instytucji bankowej autentycznie akceptowao ideologi
marksizmu. Koncepcja masowej partii liczcej w okresie maksymalnego
wzrostu ponad 3 miliony czonkw i polityka personalna priorytetu
przynalenoci partyjnej w nominacjach nawet na niskiego szczebla
stanowiska w pastwowej administracji i gospodarce musiay dopro
wadzi do tej sytuacji. Jednoczenie rodowisko partyjnej elity nomen
klatury, kuglarzy, tak trafnie scharakteryzowane w cytowanej wyej
analizie prof. Daszkiewicz, ulego dalszej daleko idcej demoralizacji
moralnej w ramach rozbudzonej chci bogacenia si, podporzdkowa
nia si priorytetowi typowej dla wiata kapitalistycznego filozofii
mie. Wizja bogactwa wiata kapitalistycznego i szansa na szybkie

dorobienie si w nim miay daleko idc wyszo motywacyjn ni
odlega perspektywa bezklasowego spoeczestwa, w ktrym bdzie
kademu wedug potrzeb.
Adam Glapiski, w latach 80. lider podziemnej struktury nielegal
nej Solidarnoci w Szkole Gwnej Planowania i Statystyki, pniejszy
minister w rzdzie Jana Krzysztofa Bieleckiego tak charakteryzuje
mode, uczelniane pokolenie komunistw: Oni nie byli obcieni ideo
logicznie. Nie czytali klasykw marksizmu, nie interesowali si do
wiadczeniami radzieckimi. Byli zapatrzeni na Zachd, jedzili na
stypendia do USA, bo sami je sobie w uczelnianych komitetach PZPR
przydzielali. (...) Wszelki opr wobec stanu wojennego, np. w kontaktach
towarzyskich na SGPiS traktowali jako wad umysow i niedostatek
inteligencji, ktry kae stawia na zego konia. Tak zostali wychowani
w swych komunistycznych domach (Kurski, Semka 1992, s. 108).
Bardzo wanym czynnikiem ostatecznego powodzenia Polski, euro
pejskich i czciowo azjatyckich (bye azjatyckie republiki Zwizku
Radzieckiego) przegrupowa makropolitycznych i makroekonomicznych
byo zaamanie si imperialno-ideologicznego celu ujtego w radziec
kiej Konstytucji z 1977 roku (Kieun 1991): Dy do zwycistwa
i konsolidacji socjalizmu na midzynarodowym terenie i jako
konsekwencji jego realizacji nastpnego celu: Cakowicie zlikwi
dowa wszystkie pastwa po zbudowaniu komunistycznego
spoeczestwa, w wyniku midzynarodowego zwycistwa so
cjalizmu .
Realizacja tego planu wymagaa staego rozwoju produkcji zbroje
niowej przy akceptacji polityki niedoboru w produkcji konsumpcyjnej.
Jednoczenie wymagaa kolosalnych kosztw propagandowej dziaal
noci w skali wiatowej, dziaa tajnych sub specjalnych w krajach
kapitalistycznych i silnej indoktrynacji politycznej oraz pomocy mate
rialnej krajw Trzeciego wiata, zarwno socjalistycznych, jak i kapi
talistycznych. Terenem dynamicznej aktywnoci bya Afryka.
Wytumaczenie tego ukierunkowania zawdziczam osobistej relacji
gen. Mieczysawa Ludwika Boruty-Spiechowicza, ktry niegdy opo
wiada mi o swojej martyrologii w ZSRR. Osadzony w wizieniu na
ubiance by przesuchiwany przez szefa KGB awrientija Beri, ktry
sugerowa mu koncepcj utworzenia polskiej armii, kooperanta Armii
Czerwonej pod jego dowdztwem i przedstawi plan pewnego zwyci
stwa Zwizku Radzieckiego nad kapitalistycznymi krajami Zachodu.
Na duej mapie wiata nakreli lini idc od Taszkentu poprzez kraje
arabskie wybrzey Morza Czerwonego do centrum Konga i dalej pro
sto w d do kraca Afryki Poudniowej. Owiadczy, e jest to linia
bogactwa surowcowego krajw kapitalistycznych. Ropa naftowa, uran,
zoto, wszystkie rudy itd. Dekolonizacja, a nastpnie pene polityczne

podporzdkowanie niepodlegych afrykaskich krajw Zwizkowi Ra
dzieckiemu i blokada eksportu tego bogactwa surowcw doprowadz do
penego bankructwa kapitalistyczne kraje Europy i Ameryki bez potrze
by walki zbrojnej.
Proces dekolonizacji brytyjskich, francuskich, hiszpaskich, por
tugalskich kolonii w Afryce zosta przeprowadzony czciowo drog
pokojow przy wsppracy USA z ZSRR, a czciowo drog walki wy
zwoleczej. Cz wyzwolonych afrykaskich krajw kolonialnych
przyja ustrj socjalistyczny (np. Algieria, Etiopia, Mozambik, Angola,
Somalia, Madagaskar, Gwinea, Gwinea Bissau, Gwinea Euatorial,
Kongo) w ten sposb jednoznacznie podporzdkowujc si wpywom
ZSRR. Wikszo jednak utrzymaa system wolnego rynku i pozorn
demokracj, bdc terenem silnej penetracji sub specjalnych ZSRR,
radzieckiej propagandy politycznej, a nawet militarnego wyposaenia
(np. Burundi, Rwanda czy Uganda).
Uzbrojenie wojska, ktrego koszty utrzymania i rozwoju przekracza
y sum kosztw spoecznej suby zdrowia (w szpitalu koszty wyywie
nia i lekarstw ponosili chorzy) i owiaty, byo radzieckie, staa ekipa
wojskowych instruktorw radzieckich prowadzia szkolenia.
Klska w Afganistanie i wiadomo dysproporcji siy zbrojnej
w stosunku do potgi militarnej Stanw Zjednoczonych, klska eko
nomiczna zwizana z niezwykym rozwojem produkcji zbrojeniowej
i wyej opisan dziaalnoci midzynarodow uniemoliwiy realizacj
planu zdobycia wiata dla idei komunizmu, rwnie ograniczajc mo
liwo interwencji zbrojnej w procesie usamodzielniania si wasalnych
pastw.
Nastpnym czynnikiem by proces przeksztacania si wiadomoci
radzieckiej elity kierowniczej, poczwszy od objcia kierownictwa ko
munistycznej partii Zwizku Radzieckiego przez szefa KGB Jurija
Andropowa, byego ambasadora ZSRR na Wgrzech w czasie powstania
wgierskiego w 1956 roku. Andropow wprowadzi racjonalny system
doboru kadr do aparatu KGB, realizujc polityk zarzdzania przez
wiedz. Najlepszym absolwentom studiw prawniczych, ekonomicznych,
psychologicznych, socjologicznych proponowa prac w KGB, bardzo
atrakcyjne warunki materialne, pen emerytur po 25 latach suby
pod warunkiem picioletniego szkolenia w krajach zachodnich celem
wietnego opanowania jzyka obcego i poznania specyfiki ycia w kapi
talizmie. W ten sposb powstaa elitarna kadra wyksztaconych funk
cjonariuszy suby bezpieczestwa.
Andropow nie przewidzia jednak demokratyczno-kapitalistycznej
indoktrynacji ideologicznej tej kadry. Ci inteligentni ludzie obserwo
wali nieporwnywalnie wiksz sprawno zarzdzania publicznego
i systemu ekonomicznego w rozwinitych krajach kapitalistycznych,

ugruntowujc wiadomo nonsensu reymu radzieckiego we wszystkich
kierunkach dziaalnoci spoeczno-politycznej, negatywnej fikcji orga
nizacyjnej idei radzieckiego komunizmu, gospodarki planowej i prby
pokonania w wycigu zbroje Stanw Zjednoczonych. Std i pierestrojka Gorbaczowa, prba stopniowej reformy gospodarki i akceptacja
bugarskiej i polskiej ustawy o prywatnej wasnoci rodkw produkcji.
Mam tutaj te osobiste dowiadczenie. Wrd konsultantw ONZ
w Burundi w latach 80. by specjalista od organizacji produkcji przemy
sowej ze Zwizku Radzieckiego. Kierujc jednym z projektw, braem
udzia w konferencjach zespow konsultantw w tym kraju. W trakcie
prywatnej rozmowy na jednym z licznych koktajli organizowanych
przy okazji konferencji subowych, po wypitych licznych kieliszkach
alkoholu owiadczy mi, e jego babuszka toe bya Palaczka i wda
si ze mn w dyskurs o systemach gospodarczych. Ku memu zdziwie
niu twierdzi, e z wolna nastpuje degeneracja systemu gospodarki
planowej i zachodzi potrzeba stopniowego otwierania wolnego rynku
w krajach socjalistycznych. Na pytanie, jak ma si ta idea do socjali
stycznych zaoe, odpowiedzia mi, e ostatecznie praktyka koryguje
ideologiczne zaoenia, stwierdzajc ich niesprawno. Po pewnym
czasie dowiedziaem si w wielkiej tajemnicy od mojego przeoonego
w Nowym Jorku, e ten konsultant jest prawdopodobnie tajnym szefem
KGB na teren Afryki Centralnej. Przypominajc sobie ten incydent,
myl, e istotnie reprezentowa on ju w 1988 roku ide rozwijan
trzy lata po objciu wadzy przez promowanego przez KGB na stano
wisko sekretarza KPZR Gorbaczowa.
Dalszym istotnym czynnikiem sukcesu transformacji bya jedno
znaczna polityka amerykaska Ronalda Reagana. Pierwszym punk
tem w jego osobistej strukturze celw byo zniszczenie pokojow drog
reymw komunistycznych w ZSRR i w krajach satelickich. Jego rea
lizacja polegaa m.in. na finansowym i propagandowym poparciu dla
wewntrznych ruchw antyrzdowych w krajach komunistycznych
(np. pomoc finansowa dla podziemnej Solidarnoci w latach 80.), nasi
leniu antykomunistycznej propagandy, bliskiej ideologicznie wsppracy
z Watykanem, rozwoju United States Information Agency z bogatym
programem prokapitalistycznej indoktrynacji poprzez stypendia nau
kowe, wspprac naukow, wymian profesorw, propagowanie prasy
amerykaskiej itd. (np. w latach 70. nieznany nadawca warszawski
przesya mi co tydzie w kopercie bez podania nadawcy amerykaski
tygodnik Newsweek). Ta pokojowa forma destrukcji komunizmu
czya si z wojskowym kosmicznym programem tzw. gwiezdnych wo
jen, rozwijanym kosztem wielkiego wysiku finansowego, w swojej
strukturze zarwno merytorycznej, jak i finansowej przekraczajcym
moliwoci konkurencyjne Zwizku Radzieckiego.

Ten zestaw czynnikw, zbienie wystpujcych w okresie lat 70. i 80.
minionego wieku umoliwi proces transformacji w Polsce, we wszystkich
radzieckich satelitach radzieckich, usamodzielnienie si niektrych
byych republik radzieckich, upadek ZSRR i poprzedzone symboliczn
likwidacj muru berliskiego powstanie nowego, najwikszego w Euro
pie, pastwa - zjednoczonych Niemiec, bijcych swoj potg ekono
miczn konkurencyjne wielkie pastwa europejskie. A w perspektywie
realizacji Traktatu Lizboskiego majcych wysokoprocentowy priory
tet decyzyjny w Komisji Europejskiej.
Rozdzia 3
DEKOLONIZACJAINEO KOLON IZACJA
MODEL DEKOLONIZACJII NEOKOLONIZACJI AFRYKI

Wiek XX zapisuje si w historii ludzkoci zespoem gigantycznych zda
rze. Dwie wielkie wojny wiatowe, olbrzymia skala totalitarnej zbrodniczoci w planie wymordowania caych narodw, wykonanym niemal
w 100 procentach w stosunku do ydw europejskich i Romw, a na
szczcie tylko czciowo zrealizowanym w stosunku do Polakw, dwie
wielkie transformacje ustrojowe - dekolonialna i komunistyczna - w po
staci zbudowania imperium komunistycznego i pniejszego jego upadku,
rewolucyjny rozwj techniki, ksztatujcy now epok kultury elektro
nicznej i niezwykle szybki rozwj globalizacji.
Proces dekolonizacji, likwidacji wiatowego imperium brytyjskiego,
w ktrym nie zachodzio soce i struktur kolonialnych innych pastw
europejskich by oczywicie przewidziany przez Zwizek Radziecki jako
etap realizacji konstytucyjnego programu opanowania ide socjalizmu
caego wiata... Okazuje si jednak, e dugoetapowa strategia prezy
denta Franklina Delano Roosevelta zakadaa rwnie globalny program
dekolonizacji, stanowicy swoist obsesj ideologiczn. Jej znajomo
pozwala wyjani niezrozumia prosowieck i antypolsk polityk
Stanw Zjednoczonych w czasie II wojny wiatowej z upowszechnion
tam, paradoksaln sympati do Jzefa Stalina, serdecznie nazywa
nego wujkiem Jziem (Uncle Joe). Jej meandry staj si zrozumiae
w wietle poufnych informacji uzyskanych przeze mnie od zaprzyjanio
nego jezuity Ojca Jamesa C. Finlaya, prezydenta Fordham University
w Nowym Jorku. Przekaza mi on w 1976 roku informacj uzyskan
od zaprzyjanionego z nim prymasa Kocioa katolickiego Stanw
El PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Zjednoczonych Francisa Spellmana, cieszcego si niezwykym auto
rytetem i popularnie nazywanego amerykaskim papieem, z za
strzeeniem nierozpowszechniania jej do 25 lat po mierci Roosevelta.
Franklin Delano Roosevelt wyjani w 1942 roku zaniepokojonemu
prymasowi przyczyny bliskiej, przyjaznej wsppracy ze Zwizkiem Ra
dzieckim w walce z Niemcami i akceptacji planu Lend Lease, militarne
go wyposaenia Armii Czerwonej. Obok realizacji planu zlikwidowania
reymu hitlerowskiego w Niemczech chodzio tu o perspektyw powo
jennego wsplnego dziaania ze Zwizkiem Radzieckim w likwidacji
kolonializmu brytyjskiego jako logicznego, cho odlegego w czasie,
ideowego obowizku realizacji idei amerykaskiej antykolonialnej re
wolucji 1775 roku. Tumaczy, e ma zapewnienie Stalina o powojennej
demokratyzacji Zwizku Radzieckiego i ma informacje o planowanym
ju obecnie otwarciu prawosawnych cerkwi i przygotowywaniu kadry
popw jako kapelanw w oddziaach wojskowych. Std te i zgoda na
to, eby Zwizek Radziecki by po zwycistwie nad Niemcami moliwie
jak najwiksz potg.
Autentyczno tej informacji jest potwierdzona prosowieck polity
k Roosevelta w wielu decyzjach w okresie II wojny wiatowej. Sdz,
e warto j przypomnie, bo wiedza o niej w Polsce jest ograniczona,
a bya ona jednym ze rde polskich klsk, wieloletniej zimnej wojny
i procesu wiatowej dekolonizacji. Po zwycistwie nad niemieck armi
generaa Erwina J.E. Rommla w Afryce Roosevelt kategorycznie prze
ciwstawi si koncepcji Winstona Churchilla dotyczcej ataku na okupo
wan Grecj i dalszej ofensywy na pnoc. Koncepcja Churchilla bya
racjonalna. Pamitam, e w podziemnych dyskusjach warszawskich,
w ktrych braem aktywny udzia, bylimy pewni, e odzyskamy wol
no w wyniku ofensywy alianckiej z poudnia. Grecja, wobec sabych
si okupacyjnych i istniejcej tam partyzantki Frontu Wyzwolenia Na
rodowego i Ludowej Armii Wyzwoleczej, bya atwa do opanowania,
dalej Jugosawia w duej czci opanowana przez armi Josipa Tity,
Wgry z powszechn nienawici miejscowej ludnoci do Niemcw, i So
wacja, w ktrej nastroje ludnoci umoliwiy w 1944 roku wybuch antyniemieckiego Sowackiego Powstania Narodowego. Wreszcie Polska
z 400 tysicami onierzy podziemnej Armii Krajowej. Oczywicie plan
by niekorzystny dla Zwizku Radzieckiego, poniewa uniemoliwia
zajcie po wojnie Europy rodkowej, ju wyzwolonej przez aliantw.
W czasie spotkania trzech alianckich przywdcw w 1943 roku
w Teheranie Roosevelt zgodzi si na zakwaterowanie w ambasadzie
sowieckiej, co umoliwio nocn rozmow w cztery oczy ze Stalinem.
W czasie tej rozmowy, ktrej stenogram zosta ju ujawniony (mam jego
kopi), Roosevelt bez adnych zastrzee zgodzi si na oddanie Zwiz
kowi Radzieckiemu take Lwowa i Zagbia Naftowego w Borysawiu.
DEKOLONIZACJAINEOKOLONIZACJA
Bya to decyzja niezgodna z zapewnieniem danym generaowi Wady
sawowi Sikorskiemu w czasie jego wizyty w USA, e bdzie si stara
o utrzymanie przy Polsce tej czci IIR P Ta obietnica bya powtrzona
pniej premierowi Mikoajczykowi. W Teheranie Roosevelt prosi Sta
lina o zachowanie w tajemnicy tego porozumienia ze wzgldu na wybory
prezydenckie w trzeciej kadencji i konieczno zdobycia gosw Polonii
amerykaskiej. Przed wyborami zaprosi przedstawicieli Kongresu
Polonii w USA i sfotografowa si z nimi na tle mapy Polski, wskazujc
palcem na Lww. Widziaem t fotografi u czonka Polonii w Pittsburghu. Pniej, ju po wyborach, zapytany w Kongresie, czy to prawda,
e w Teheranie dokonano podziau Polski, odpowiedzia kategorycznie,
e w Teheranie nie byo adnych rozmw o Polsce.
Dalszym dowodem prosowieckiej, a niekorzystnej dla Polski polityki
Roosevelta by brak stanowczego domagania si udostpnienia lotnisk
radzieckich dla alianckich samolotw leccych z pomoc dla Powstania
Warszawskiego. Dopiero pod koniec Powstania - 18 wrzenia - prze
leciay nad Warszaw 104 samoloty amerykaskie, ldujc na wojsko
wych lotniskach Armii Czerwonej, na polskich terenach ju przez ni
zajtych. Podobnie dopiero pod koniec Powstania alianci ogosili, e
onierze Armii Krajowej w Warszawie s onierzami polskiej alianc
kiej armii i maj uprawnienia przysugujce im na zasadach Konwencji
Genewskiej. Ta oficjalna informacja, zakomunikowana w pierwszych
dniach Powstania, a sprzeczna z wczesn opini Stalina o bandyckim
awanturnictwie warszawiakw, uratowaaby ycie tysicom wzitych
do niewoli i natychmiast rozstrzelanym onierzom, a take rannym
AK-owcom, pozostawionym w szpitalach Starego Miasta. Prawdopo
dobnie uratowaaby przed masakr te ludno Woli, poniewa w wietle
tej informacji w Warszawie walczya aliancka armia, a nie nielegalni
terroryci, ktrych dziaalno uzasadniaa odwet na cywilnej ludnoci.
W tej sprawie jest rwnie odpowiedzialno Churchilla, ale trzeba
pamita, e decydujcy gos mia Roosevelt, wykorzystujc swoj prze
wag materialn (Kieun 2010b).
Dugofalowa strategia Roosevelta i Stalina zostaa w peni zrealizo
wana w procesie dekolonizacji w latach 60. Przeprowadzono j czciowo
drog pokojow, czciowo w wyniku walki wyzwoleczej (np. francu
skie Algieria i Wietnam, brytyjska Kenia czy portugalska Angola).
Cz wyzwolonych krajw kolonialnych przyja ustrj socjalistyczny
typu sowieckiego (np. Algieria, Etiopia, Mozambik, Angola, Somalia,
Madagaskar, Gwinea, Gwinea Bissau, Gwinea Euatorial, Kongo), w ten
sposb jednoznacznie podporzdkowujc si wpywom Zwizku Radziec
kiego. W latach 80. byo wic w sumie 35 krajw o ustroju nominalnie
socjalistycznym, nie liczc krajw kapitalistycznych z rzdami par
tii socjalistycznej, jak np. Francja pod rzdami prezydenta Franois

Mitteranda. Wikszo zdekolonizowanych krajw zachowaa jednak
system wolnego rynku i pozorn demokracj, bdc terenem silnej
penetracji sub specjalnych ZSRR, radzieckiej propagandy, a nawet
militarnego wyposaenia, jak Burundi, Rwanda czy Uganda. Na przy
kad w Burundi, bdcej kapitalistycznym krajem wolnego rynku,
rocznica radzieckiej rewolucji padziernikowej bya dniem witecz
nym, w ktrym ambasada sowiecka organizowaa ogrodowe przyjcie
na parset osb. W stolicy kraju, Bujumburze, istniao dobrze wyposao
ne Centrum Kultury Radzieckiej, w ktrym byy wywietlane filmy ra
dzieckie w wersji francuskiej, organizowano propagandowe pogadanki
i znajdowaa si kawiarnia z bezpatn kaw dla miejscowej ludnoci.
Powana cz kadry kierowniczej szeregu krajw afrykaskich
koczya studia w Moskwie. W 1981 roku w czasie mojego pierwszego
wykadu dla dyrektorw departamentw ministerialnych w Burundi,
uczestnicy zwrcili si do mnie z prob o wykadanie w jzyku rosyj
skim, a nie francuskim, tumaczc, e s po studiach w Uniwersytecie
im. Patricea Lumumby w Moskwie, specjalnie stworzonym dla studen
tw afrykaskich i lepiej znaj sownictwo naukowe w tym jzyku. Nie
speniem ich proby, owiadczajc, e jzyka rosyjskiego nauczyem
si w wizieniu i guagu radzieckim, a wic nie znam naukowego sow
nictwa w tym jzyku. Warto rwnie wspomnie, e uzbrojenie armii
burundyjskiej, ktrej koszty utrzymania przekraczay, jak w wielu in
nych krajach afrykaskich, sum kosztw spoecznej suby zdrowia
(w szpitalach koszty wyywienia i lekarstw ponosili jednak chorzy)
i owiaty, byo w wikszoci radzieckie. Staa ekipa radzieckich instruk
torw wojskowych prowadzia szkolenia w lokalnej armii. Rwnie
w wielu wikszych miejscowoci pracowa radziecki lekarz lub lekarz
dentysta, utrzymywani z funduszw radzieckiej pomocy lekarskiej.
Potwierdzeniem relacji wojskowych ze Zwizkiem Radzieckim w latach
80. XX wieku bya obecno radzieckich oficerw siedzcych na hono
rowej trybunie, w czasie uroczystych rocznicowych defilad wojskowych.
Proces transformacji dekolonizacyjnej przybiera rwnie typowe
formy. Wadz opanowywaa z reguy grupa kombatantw, ludzi, kt
rzy w rny sposb walczyli o niepodlego. Z reguy pierwsze inwe
stycje miay na celu ich wizualne wyrnienie w nowej funkcji VIP-w.
Kolejno podstawowych wstpnych inwestycji w znanych mi krajach
Afryki Centralnej bya prawie identyczna. Luksusowy remont paacu
byego gubernatora kolonialnego dla prezydenta lub budowa nowego
paacu prezydenckiego, eleganckiego gmachu parlamentu i rwnie ele
ganckiego hotelu dla jego czonkw, budynki ministerialne i wytworne
gabinety jego kierownictwa, czarne (koniecznie) mercedesy jako rodki
transportu VIP-w i, ju w nastpnym etapie upowszechniona, szeroka
gama rnych form prowizji za czynnoci administracyjne, w wyniku
DEKOLONIZACJAI NEOKOLONIZACJA
ktrych kadra kierownicza bya w stanie budowa sobie eleganckie
wille. Pracujc w Burundi, w Bujumburze, w sytuacji braku budynkw
mieszkalnych wynajmowaem wieo ukoczon eleganck will o po
wierzchni 240 m2, wasno jednego z urzdujcych ministrw. Wszy
scy konsultanci ONZ wynajmowali wille bdce z reguy wasnoci
notabli administracyjnych, czasem wacicieli maych przedsibiorstw
produkcyjnych (produkcja kawy, herbaty, zakady rzemielnicze)
i handlowych. W Rwandzie z kolei wynajmowaem podobnej wielkoci
will, z salonem 65 m2, umeblowanym najnowszym kompletem belgij
skich mebli, bdc wasnoci byego ministra spraw zagranicznych,
a w czasie mojego pobytu konsula Rwandy w Republice Poudniowej
Afryki.
Szybko po powstaniu niepodlegych pastw kolonialnych rozpocz
si nowy etap transformacji. Pastwa o ustroju socjalistycznym stay
si jednoznacznie satelitami Zwizku Radzieckiego, wymagajcymi
jednak rnej formy pomocy dla utrzymania swojego niepodlegego sta
tusu. Znacjonalizowana gospodarka nie stwarzaa takich moliwoci
eksploatacji, jakie miay miejsce w krajach wolnorynkowych, objtych
penetracj ekonomiczn i polityczn dawnych kolonizatorw. Po likwi
dacji Zwizku Radzieckiego i reymw komunistycznych w Afryce sy
tuacja krajw afrykaskich upodobnia si. Pokomunistyczne kraje
przeszy podobn transformacj, jaka ju wczeniej bya udziaem
afrykaskich krajw wolnego rynku. Bya to swoista forma rekolonizacji w ramach modelu neoliberalizmu, pniej teoretycznie ujtego
w formie tzw. Konsensusu Waszyngtoskiego, autorstwa amerykaskie
go ekonomisty Johna Williamsona (Kubacki 2007; Osiatyski 2006),
trafnie przedstawiajcego zasady polityki gospodarczej prowadzonej
ju wczeniej przez wiatowe koncerny z poparciem Midzynarodowego
Funduszu Walutowego i Banku wiatowego. Jego tezy obejmujce re
lacje zarwno midzynarodowe, jak i wewntrzne to:
Daleko idca liberalizacja handlu.
Likwidacja krajowych ogranicze dla zagranicznych inwestycji bez
porednich.
Prywatyzacja przedsibiorstw pastwowych.
Gwarancja prawa wasnoci.
Utrzymanie jednolitego kursu walutowego na poziomie gwarantuj
cym konkurencyjno.
Liberalizacja rynkw finansowych w celu ujednolicenia stp procen
towych.
Utrzymanie dyscypliny finansowej z naciskiem na zapobieganie inflacji.
Ukierunkowanie wydatkw publicznych na dziedziny, ktre gwaran
tuj wysok efektywno poniesionych nakadw i przyczyniaj si
do poprawy struktury podziau dochodw.

Reformy podatkowe ukierunkowane na swojego rodzaju obnianie
kracowych stp podatkowych i poszerzenie bazy podatkowej.
W ostatecznym efekcie fenomen neokolonializmu polega na wyzysku
i ekonomicznym uzalenieniu dawnych krajw kolonialnych, teoretycz
nie niepodlegych, o niskim poziomie rozwoju ekonomicznego. Noam
Chomsky (1999), amerykaski lingwista i filozof, uwaa jednak, e pro
ces neokolonializmu ksztatuje si rwnie we wspczesnych rela
cjach midzy bogatymi a biednymi krajami bez XX-wiecznej kolonialnej
przeszoci. Dokona jego szczegowej analizy na przykadzie relacji
midzy Brazyli a Stanami Zjednoczonymi. Proces ten polega na
wdroeniu podstawowej zasady penego ekonomicznego otwarcia granic
dla inwestycji zagranicznych, a nastpnie przez wrogie przejcie bd
dumpingow cen swojego eksportu doprowadzeniu do bankructwa
brazylijskiego przemysu towarw konkurencyjnych dla produkcji
amerykaskiej, przy jednoczesnym powanym zwikszeniu zapotrze
bowania na kaw, jut i gum produkowane przez Brazyli. Wzrost
produkcji tych surowcw odby si kosztem likwidacji produkcji psze
nicy i prosa. Dziki temu Brazylia z koniecznoci rozwina import
tych surowcw ze Stanw Zjednoczonych majcych stay problem z zago
spodarowaniem ich rynkowej nadwyki. Struktura eksportu Stanw
Zjednoczonych zaspokajaa potrzeby Brazylii zarwno na wyroby prze
mysowe, jak i na podstawowe surowce produkcji rolnej. To ekonomiczne
uzalenienie umoliwio, zdaniem Chomsky?ego, oddziaywanie na struk
tur polityczn. Pisze: Amerykanie zrobili z tego kraju poletko do
wiadczalne do testowania nowoczesnych naukowych metod rozwoju
przemysowego (Chomsky 1999). W ten sposb Brazylia, majc jedynie
wasny may i drobny przemys, bya zmuszona do importu wikszoci
produktw gotowych i podstawowych produktw rolnych, a majc
ujemny zagraniczny bilans handlowy, zostaa uzaleniona ekonomicznie
od Stanw Zjednoczonych.
Klasycznym terenem neokolonializmu formalnie ju niepodlegych
pastw staa si jednak Afryka. Prezydent Ghany Kwame Nkrumah
zdawa sobie spraw z tej nowej formy eksploatacji i traktujc, w na
wizaniu do koncepcji marksistowskiej, neokolonializm jako ostatnie
stadium kapitalizmu, usiowa zbudowa afrykask koalicj przeciw
tej nowej formie eksploatacji. Nie daa ona jednak rezultatu, m.in. na
skutek niezwykle rozpowszechnionej korupcji wadz niepodlegych
krajw afrykaskich.
Pracujc w latach 80. (do koca 1992 roku) w Centralnej Afryce w Bu
rundi i Rwandzie i kierujc projektem Organizacji Narodw Zjedno
czonych w ramach procesu modernizacji zarzdzania Afryki Centralnej
(Subsaharryjskiej), miaem bogate pole obserwacji uczestniczcej,
a take moliwo ograniczonego oddziaywania na ksztatowanie si
rozwoju organizacyjnego i ekonomicznego tych krajw i innych krajw
Afryki Subsaharryjskiej (Kieun 1994b).
Burundi to may, wwczas 5-milionowy, obecnie (2011) - 8-milionowy
kraj, z pikn, niezwykle bogat rolinnoci, wod z wielu grskich
strumieni, olbrzymim 280-kilometrowej dugoci jeziorem Tanganika
i agodnym klimatem.
Baz gospodarcz Burundi bya produkcja rolna, ktr zajmowa
o si 91% zawodowo czynnej ludnoci, produkujc 48% dochodu naro
dowego, przy 10% PKB z produkcji przemysowej i wydobywczej, 26%
PKB z usug (dane z 1987 roku). Budziy podziw trzykrotne roczne
zbiory pszenicy i prosa w wyjtkowo korzystnych warunkach klimatycz
nych (rednia roczna temperatura - 29 stopni Celsjusza) i yznej ziemi,
przystosowanej do produkcji egzotycznych owocw (banany, ananasy,
maniok, roliny strczkowe, awokado, kawa, herbata, tyto, ry, marakucza, sorgo itd.). Tradycyjne 3-hektarowe gospodarstwa rolne uzu
peniay swoj produkcj poowem ryb w jeziorze Tanganika, a take
hodowl ab eksportowanych do Francji.
Duej skali przemys i handel (produkcja kawy, herbaty, sokw
owocowych, materiaw odzieowych z afrykaskimi wzorami, produk
cja obuwia, produkcja prostego, niemechanicznego sprztu AGD, mebli,
cementu, eksploatacja zasobw mineralnych: cyny, wolframu, kolumbitu,
wapnia, oowiu, zota itd.) byy w maej czci w rkach sektora publicz
nego, a w zdecydowanej wikszoci w rkach kapitau zagranicznego
nastawionego na dziaalno eksportow. Na przykad pastwowa fa
bryka obuwia zaoona dla realizacji hasa Koniec z chodzeniem boso,
wszyscy chodzimy w butach produkowaa niezej jakoci sanday
w przystpnej cenie 1 dolara, czyli odpowiednika zarobku za jeden dzie
pracy szeregowego robotnika. Przez par lat produkcji liczba tubylcw
chodzcych w butach znacznie si zwikszya.
W ramach realizacji zasady Konsensusu Waszyngtoskiego doty
czcej prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych fabryka zostaa jed
nak sprzedana inwestorowi zagranicznemu. Dokona on modernizacji
zakadu, zwolni cz pracownikw, pozostaym zwikszy pace z 30
dolarw miesicznie rednio do 40 dolarw miesicznie i rozpocz pro
dukcj eleganckich sandaw po 5 dolarw za par. Szybko skoczyo
si zapotrzebowanie wewntrzne na te sanday i nowy waciciel roz
win produkcj na eksport do Ameryki Poudniowej. Zmniejszenie
zatrudnienia zwikszyo bezrobocie, a przewidziana w umowie wypa
ta zasikw zwolnionym, nieznajdujcym nowej pracy robotnikom po
wanie obniya warto kwoty otrzymanej ze sprzeday. Tajemnic
poliszynela bya wysoko prowizji zapaconej przy tej transakcji,
101

natomiast powszechnie znany by coroczny, relatywnie wysoki zysk
dziki bardzo niskim kosztom robocizny i surowca, odprowadzany do
centrali firmy w Kanadzie.
Miejscowa elita, poza ma, parsetosobow grup miejscowych
biznesmenw prowadzcych maej i redniej wielkoci przedsibior
stwa produkcyjne, rzemielnicze, handlowe i usugowe koncentrowaa
si na pracy administracyjnej w niezwykle rozbudowanej administra
cji publicznej, sdowej, owiatowej (szkolnictwo podstawowe, red
nie i uniwersytet w Bujumburze), subie zdrowia (bezpatne szpitale,
ale bez wyywienia i z patnymi lekarstwami), dziaalnoci medialnej,
artystycznej i wojskowej (w latach 80. 42-tysiczna armia w pastwie
o 5 min mieszkacw). Powany procent wysoko kwalifikowanych
mieszkacw by zatrudniony w rnego rodzaju zagranicznych przed
sibiorstwach i projektach (w kierowanym przeze mnie projekcie 30 osb). Obowizywaa jednak duo nisza (mniej wicej 30-40-krotnie) stawka wynagrodzenia dla miejscowego personelu zagranicz
nych instytucji i przedsibiorstw.
Maa grupa przemysowcw i handlarzy osigaa wysokie zyski, wy
soka kadra administracyjna i wojskowa dorabiaa si szeroko rozwi
nitymi formami gratyfikacji legalnych i nielegalnych. Wspomina
em ju o willach wynajmowanych przeze mnie, a bdcych wasno
ci ministrw rzdu Burundi i Rwandy. Niektre wille dygnitarzy
administracyjnych wybudowane pod koniec mojej pracy w Afryce, na
pocztku lat 90. minionego wieku, budziy zdumienie swoim luksu
sem, jak np. willa (800 m2) z marmurowymi, szerokimi schodami pro
wadzcymi na zewntrz od parteru prosto do pierwszego pitra. Jej
waciciel, byy minister, pochwali mi si, e za projekt willi zapaci
50 tys. dolarw woskiemu architektowi.
Stratyfikacja mierzona wskanikiem Giniego w krajach Afryki Cen
tralnej bya wic bardzo wysoka (wskanik 0,50).
Lokalne zakady rzemielnicze - drobne zakady produkcyjne (sztuka
afrykaska, produkcja myda, wyrobw skrzanych) byy w rkach
miejscowej ludnoci.
Wiksze sklepy, typu supermarketw, byy te wasnoci kapitau
zagranicznego, gwnie indyjskiego, natomiast bogaty handel baza
rowy i mae rodzinne sklepiki z produkcj rolinn, owocami, misem,
a take wytworami sztuki ludowej, ubiorami, materiaami, w r
kach tubylcw.
Wszystkie importowane artykuy przemysowe, samochody, telewi
zory, radioodbiorniki, komputery, sprzt AGD, lekarstwa, byy duo
drosze ni w Europie. Wysoko cen nie bya uzasadniona ani kosz
tami transportu, ani skal popytu.
103
Sfera medialna rwnie bya opanowana przez kapita zagraniczny

Usugi telefoniczne i Internet zapewnia pastwowy koncern Fran
ce Telecom, ze skal opat duo wysz ni we Francji; jedyna stacja
telewizyjna dzierawiona bya od producenta francuskiego. atwo
dostpna bya importowana prasa francuska, wydawnictwa lokalne
byy nieliczne i niskonakadowe. Rwnie francuska bya krajowa
siec elektryczna.
Struktura handlu zagranicznego do chwili obecnej jest jednoznaczna:
import produktw gotowych i eksport produktw rolnych, baweny,
owocw, sokw i przetworw rolnych, kawy i herbaty produkowanych
przez inwestorw zagranicznych z plantacji na terenie Burundi.
Eksport nieprzetworzonych mineraw znajduje si w rkach kapitau
zagranicznego. Bardzo wysoki jest deficyt w handlu zagranicznym
(np. w 2004 roku eksport - 31,8 min dolarw, a import 138,2 min
dolarw).
Badania przeprowadzone w 1991 roku (projekt Modernizacja zarz
dzania BDI1991) dotyczce ksztatowania si w przedziale czasowym
1980-1990 cen importowanych wyrobw gotowych i eksportowanych
surowcw rolnych, wykazay daleko idce rozwarcie noyc zwikszaj
cej si dysproporcji (z jednej strony stabilizacja cen eksportowanych
surowcw rolnych, a nawet obnienie ceny np. kawy, z drugiej za red
nia okoo 15,5% zwyka cen 20 podstawowych importowanych produktw
przemysowych).
Pierre Buyoya, prezydent Burundi od 1987 roku, przedstawi projekt
stopniowej regulacji cen eksportowanych surowcw pastw centralnej
Afryki w relacji do cen artykuw importowanych jako postulat wsplnej
polityki ekonomicznej. Ten postulat nie zosta jednak w peni zrealizo
wany w warunkach wolnego rynku i konkurencji midzy pastwami
afrykaskimi. Pewien korzystny dla krajw afrykaskich efekt odniosy
osobiste dziaania Jana Pawa II, ktry wielokrotnie postulowa w czasie pielgrzymek w krajach rozwinitych i w swoich encyklikach
Solicitudo rei socialis i Labore exercens - konieczno rnych form ogra
niczenia dysproporcji w poziomie ycia Pnocy i Poudnia. Konkretnym
efektem tej papieskiej inicjatywy byo umorzenie w 2000 roku czci
zaduenia krajw rozwijajcych si dla uczczenia rozpoczynajcego
si trzeciego tysiclecia chrzecijastwa.
Poza pastwowym bankiem emisyjnym istniay filie bankw za

granicznych z wysokimi kosztami usug bankowych i daleko idcymi
trudnociami w uzyskaniu kredytu przez lokalnych afrykaskich
przedsibiorcw. Regu byo dobieranie przez lokalnych afrykaskich
producentw biaego wsplnika - muzungu - dla atwiejszego uzyska
nia kredytu. Wyksztacia si w ten sposb kadra sprytnych biaych

wsplnikw, wikszych lokalnych producentw, np. soku marakuczy,
czy eksportujcych aby do Francji.
Pomoc finansowa w formie dotacji i kredytw w skali makro,

udzielana rzdowi przez Bank wiatowy, a take przez wielkie koncerny
bankowe i rzdy rozwinitych pastw miay w swoim zaoeniu rwnie
charakter filantropijny, umoliwiajcy rozwj gospodarczy, byy jednak
z reguy rwnie obwarowane konkretnymi warunkami typu organi
zacyjnego, a take politycznego. Powstaway wic ogromne zalegoci
patnicze, jednak nieraz w pewnym stopniu fikcyjne, ze wzgldu na zwr
cenie penej kwoty uzyskanego kredytu bez czci jego oprocentowania.
Okazao si, e Burundi byo jednym z nielicznych krajw afrykaskich
starajcych si spaca regularnie kredyty pastwowe, jednak skala
zaduenia w latach 80. minionego wieku sigaa 1,2 mld dolarw.
H Rwnolegle z gospodarczym podporzdkowaniem neokolonializm
wyraa si te w rnych formach podporzdkowania kulturowego,
wdroenia elementw ustrojw politycznych krajw rozwinitych i r
nego rodzaju postaw wiatopogldowych i religijnych. Afryka bya od
dawna tradycyjnym terenem dziaalnoci licznych misji katolickich,
protestanckich i szeregu sekt koncentrujcych si na dziaalnoci ewan
gelicznej, owiatowej i medycznej. Misje katolickie i protestanckie w Bu
rundi liczyy ogem ponad 800 misjonarzy i misjonarek. Istniay trzy
misje polskie. Najbardziej liczna bya misja karmelitw w Musongati,
na egzotycznym terenie oddalonym od centrum kraju. Misjonarze, wa
snymi siami, przy pomocy darw z krajw europejskich, zbudowali
koci, nowoczesny szpital z gabinetem dentystycznym i nowoczesn
aparatur medyczn, szko podstawow, oferujc take kursy racjo
nalnej uprawy ziemi, szwalni z maszynami do szycia, gdzie miejscowa
ludno, przyuczona do ich uycia, moga sama sobie szy ubrania. Duy
teren misji by piknie utrzymany, peen zieleni i kwiatw, owietlony
agregatem elektrycznym, otoczony wzorcowymi, pokazowymi szkka
mi plantacji rnych rolin, m.in. burakw (nieznane w Burundi zostay
zaadaptowane i spopularyzowane przez polskich misjonarzy, uzysku
jc w miejscowym jzyku nazw iburaki).
60% ludnoci Burundi to katolicy, pozostae 30% to: protestanci,
wiadkowie Jehowy, wyznawcy rnych sekt, i 10% - animici, wyznaw
cy tradycyjnej pogaskiej religii, wiary w jednego Wszechmocnego.
Rzdzcy do 1987 roku prezydent Burundi Jean-Baptiste Bagaza
skoczy studia w Wolnym Uniwersytecie w Brukseli (Universite libr
de Bruxelles), utworzonym pod koniec XIX wieku jako centrum myli
wolnomularskiej obrzdku francuskiego Wielkiego Wschodu, a wic
ateistycznego i antyklerykalnego. W ramach projektu pomocy dla Afryki
EWG w Brukseli delegowaa w 1986 roku do Burundi konsultantw
rozwoju kulturalnego. Trzej przybyli, wysokiej rangi intelektualnej
104

wsplnikw, wikszych lokalnych producentw, np. soku marakuczy,
czy eksportujcych aby do Francji.
Pomoc finansowa w formie dotacji i kredytw w skali makro,

udzielana rzdowi przez Bank wiatowy, a take przez wielkie koncerny
bankowe i rzdy rozwinitych pastw miay w swoim zaoeniu rwnie
charakter filantropijny, umoliwiajcy rozwj gospodarczy, byy jednak
z reguy rwnie obwarowane konkretnymi warunkami typu organi
zacyjnego, a take politycznego. Powstaway wic ogromne zalegoci
patnicze, jednak nieraz w pewnym stopniu fikcyjne, ze wzgldu na zwr
cenie penej kwoty uzyskanego kredytu bez czci jego oprocentowania.
Okazao si, e Burundi byo jednym z nielicznych krajw afrykaskich
starajcych si spaca regularnie kredyty pastwowe, jednak skala
zaduenia w latach 80. minionego wieku sigaa 1,2 mld dolarw.
m Rwnolegle z gospodarczym podporzdkowaniem neokolonializm
wyraa si te w rnych formach podporzdkowania kulturowego,
wdroenia elementw ustrojw politycznych krajw rozwinitych i r
nego rodzaju postaw wiatopogldowych i religijnych. Afryka bya od
dawna tradycyjnym terenem dziaalnoci licznych misji katolickich,
protestanckich i szeregu sekt koncentrujcych si na dziaalnoci ewan
gelicznej, owiatowej i medycznej. Misje katolickie i protestanckie w Bu
rundi liczyy ogem ponad 800 misjonarzy i misjonarek. Istniay trzy
misje polskie. Najbardziej liczna bya misja karmelitw w Musongati,
na egzotycznym terenie oddalonym od centrum kraju. Misjonarze, wa
snymi siami, przy pomocy darw z krajw europejskich, zbudowali
koci, nowoczesny szpital z gabinetem dentystycznym i nowoczesn
aparatur medyczn, szko podstawow, oferujc take kursy racjo
nalnej uprawy ziemi, szwalni z maszynami do szycia, gdzie miejscowa
ludno, przyuczona do ich uycia, moga sama sobie szy ubrania. Duy
teren misji by piknie utrzymany, peen zieleni i kwiatw, owietlony
agregatem elektrycznym, otoczony wzorcowymi, pokazowymi szkka
mi plantacji rnych rolin, m.in. burakw (nieznane w Burundi zostay
zaadaptowane i spopularyzowane przez polskich misjonarzy, uzysku
jc w miejscowym jzyku nazw iburaki).
60% ludnoci Burundi to katolicy, pozostae 30% to: protestanci,
wiadkowie Jehowy, wyznawcy rnych sekt, i 10% - animici, wyznaw
cy tradycyjnej pogaskiej religii, wiary w jednego Wszechmocnego.
Rzdzcy do 1987 roku prezydent Burundi Jean-Baptiste Bagaza
skoczy studia w Wolnym Uniwersytecie w Brukseli (Universite libr
de Bruxelles), utworzonym pod koniec XIX wieku jako centrum myli
wolnomularskiej obrzdku francuskiego Wielkiego Wschodu, a wic
ateistycznego i antyklerykalnego. W ramach projektu pomocy dla Afryki
EWG w Brukseli delegowaa w 1986 roku do Burundi konsultantw
rozwoju kulturalnego. Trzej przybyli, wysokiej rangi intelektualnej
105
konsultanci, nie kryli swojej przynalenoci do masoskiej Wielkiej

Loy Belgii. Zgodnie z ich sugesti prezydent Bagaza rozpocz wielk
antyreligijn akcj. W trybie natychmiastowym, w brutalny sposb
wydalono z Burundi wszystkich misjonarzy, w tym kilkudziesiciu
Polakw i Polek (zostao tyko osiem polskich karmelitanek pracujcych
jako pielgniarki przy szwajcarskim szpitalnym projekcie) i zagranicz
nych ksiy. Nastpnym dekretem prezydent upowani ksiy do od
prawiania mszy jedynie w soboty o godzinie 17 i w niedziele o godzinie
10, zakazujc jednoczenie udziau ministrantw i jakichkolwiek pie
ww i muzyki w kociele, a take udzielenia komunii przez osoby niebdce kapanami. W ten sposb malownicze msze afrykaskie, pene
piewu, muzyki, grzmotu bbnw tam-tam i taca wok otarza ubra
nych na biao dziewczynek, stay si cichymi ceremoniami, niezgodnymi
z afrykask tradycj wyraania uczu tanecznym ruchem, muzyk
i piewem. Jednoczenie zdecydowano zamkn du cz kociow,
cznie z Bazylik w Gitedze i przeznaczy je na magazyny oraz lokale
rzdzcej partii UPRONA.
Nakazano likwidacj wszystkich przydronych kapliczek i krzyy
stawianych na rozstaju drg. Zniszczono wysoki, 10-metrowy krzy be
tonowy, stojcy przed kocioem polskiej misji w Musongati, na oczach
klczcych i modlcych si polskich misjonarzy. Ostatni dekret z czerw
ca 1987 roku nakaza zamknicie w padzierniku wszystkich kociow,
zakoczenie pracy przez ksiy i ich powrt do pracy na roli w swoich
miejscach urodzenia.
Te antydemokratyczne zarzdzenia spotkay si z negatywn reak
cj spoeczn. Ludzie gromadzili si w niedziele przed zamknitymi
kocioami, wsplnie modlili si i piewali religijne pieni.
Ostatecznym efektem tej antyreligijnej dziaalnoci by zamach
stanu 3 wrzenia 1987 roku w czasie nieobecnoci prezydenta Jeana-Baptistey Bagay, przebywajcego na Kongresie Frankofonii w Mont
realu. Nowy prezydent, major Pierre Buyoya, powoany przez Wojskowy
Komitet Rewolucyjny, natychmiast uniewani wszystkie antyreligijne
zarzdzenia i uczestniczy w uroczystym otwarciu bazyliki w Gitedze,
zakoczonym chralnym piewem Te deum laudamus i procesj na
ulicach miasta. Konsultanci z EWG szybko uciekli z Burundi, korzy
stajc z naszej ONZ-etowskiej pomocy (rwnie mojej). W cigu paru
miesicy wikszo misjonarzy powrcia do Burundi.
Dalsz prb czenia ekonomicznego neokolonializmu ze sfer

pozagospodarcz by powany konflikt z Bankiem wiatowym. Bank
ten, przyznajc kredyty na rozwj gospodarczy, sugerowa wprowadzenie
systemu demokratycznego typu amerykaskiego. Zdaniem prezydenta
Buyoyi do czasu osignicia odpowiedniego poziomu gospodarcze
go naleao jedynie zapewni warunki pastwa prawa, z likwidacj

wszelkich represji politycznych i ze swobod goszenia swoich pogl
dw, wolnoci sowa, nie budujc jednak wielopartyjnego, demokra
tycznego parlamentarno-gabinetowego systemu, akceptujc wic obecny
jednopartyjny system. Naleao natomiast skoncentrowa si na dzia
alnoci gospodarczej. Obawia si, e model amerykaski doprowadzi
do rozszerzenia konfliktu midzyplemiennego ze szkod dla gospodarki
kraju.
Burundi, podobnie jak inne kraje afrykaskie, jest krajem wieloplemiennym. Struktura podziau afrykaskich kolonii zostaa ustalona
przez mocarstwa kolonialne w 1850 roku Traktatem Paryskim z gra
nicami wedug prostych linii geograficznych. W ten sposb poszczegl
ne kolonie gromadziy nieraz wiele plemion. W wyniku dekolonizacji
powstay sztuczne twory pastwowe z wieloma plemionami o odmien
nych tradycjach, obyczajach, wierze i jzyku. Z reguy wadz zdoby
wao najsilniejsze plemi, napotykajc jednak opr innych plemion std te permanentne wojny domowe. Wedug francuskich danych
w latach 1960-1980 w samej frankofoskiej strefie Afryki zgino okoo
5 milionw ludzi (Kieun 1996). W Burundi 14% ludnoci stanowi
Tutsi (Batutsi), dorodne plemi wysokich ludzi o rednim wzrocie po
wyej 190 cm, brunatnej skrze i klasycznych rysach twarzy. 84-procentow wikszo stanowi jednak czarnoskrzy, o negroidalnych
rysach twarzy, niskiego wzrostu Hutu (Bahutu). Istnieje te nieliczna,
2-procentowa grupa starych gospodarzy tej ziemi - Pigmejw - o wzro
cie ok. 140 cm.
Tutsi, promowani przez rzdzcych uprzednio Belgw, stanowili
w latach 80. elit kraju, obsadzajc w wikszoci stanowiska rzdowe
i ca kadr oficersk wojska. Jednak prezydent Pierre Buyoya, cho
z pochodzenia Tutsi, mianowa czonka plemienia Hutu premierem i do
kada stara dla stopniowego wyrwnania udziau tego plemienia w ad
ministracji i wojsku, wprowadzajc wielu Hutu do szkoy oficerskiej.
Jako kierownik projektu ONZ i naczelny doradca powoanego przez
nowego prezydenta Wojskowego Komitetu Ocalenia Narodowego
w peni popieraem polityk prezydenta, koncentrujc si na priory
tecie rozwoju gospodarczego i poczekaniu na efekty tego rozwoju dla
wprowadzenia struktur demokratycznych. Znajc ju dobrze sytuacj
wewntrzn Burundi, kraju dwch odrbnych plemion, cho poczo
nych wspln religi i jzykiem, uwaaem forsowanie idei ustroju
gabinetowo-parlamentarnego za zupeny brak zrozumienia specyfiki
miejscowej populacji. Moim zdaniem trzeba byo pamita o tradycji
dyscypliny plemiennej, wielopokoleniowego przyzwyczajenia do auto
kratycznej wadzy, a take rozpowszechnienia rnych form korupcji,
braku uksztatowania si zmysu pastwowego, rozumienia interesu
pastwa jako wsplnoty spoecznej, przy silnej wizi wsplnoty ple
miennej.
Znajc, jak mi si wydaje dobrze, po ju bez maa 9-letniej pracy
w Burundi, specyfik osobowoci miejscowej ludnoci, byem zdania,
e proces demokratyzacji naleaoby zaplanowa dugofalowo, poczwszy
od szkoy podstawowej przez systematyczn biec edukacj caego
spoeczestwa poprzez radio i telewizj i szkolenie administracji. Radio
byo ju w latach 80. bardzo popularne, panowaa moda na noszenie
maych radioodbiornikw, a telewizory, w miar szybko postpujcej
penej elektryfikacji kraju, byy instalowane w kadej gminie i nawet
w mniejszych osiedlach, z dostpem do zbiorowego ogldania. W ramach
kierowanego przeze mnie projektu ju w 1988 roku 11 tys. pracowni
kw administracji centralnej i terenowej przeszo 30-godzinny kurs
o demokracji, ktry by kontynuowany w pniejszych latach.
Raport popierajcy opini prezydenta Buyoyi, opracowany przez kie
rowany przeze mnie projekt, zosta skrytykowany przez Delegatur
Banku wiatowego, ktrej kierownictwo stawiao twardo swoje da
nia, posuwajc si w dyskusji do brutalnych wypowiedzi, a nawet do
demonstracyjnego przerwania obrad. Ostateczna twarda postawa Ban
ku zmusia prezydenta do zaagodzenia sytuacji i do uzgodnienia ter
minu dalszych pertraktacji po bliskim terminie zakoczeniu mojego
projektu.
W par miesicy pniej, ju po moim wyjedzie do ssiedniej Rwandy, w Burundi powsta partyjny system demokratyczny. Zgodnie z na
szymi - prezydenta Buyoyi i moimi - przewidywaniami najwiksz
parti opanowali Hutu. Zorganizowano powszechne wybory prezydenta.
Pierre Buyoya, bardzo sprawny prezydent, absolwent studiw socjolo
gicznych w Niemczech, znajcy biegle cztery jzyki, przegra w stosunku
40% do 60% i kurtuazyjnie, publicznie pogratulowa nowemu prezy
dentowi, ktry te odpowiada kryteriom przewidzianym prawnie dla
kandydata na prezydenta - mia wysze wyksztacenie i zna biegle
dwa europejskie jzyki - francuski i angielski. Nowy prezydent Mel
chior Ndadaye uprzednio prowadzi wykady z psychologii organizacji
dla administracyjnej kadry kierowniczej w kierowanym przeze mnie
projekcie ONZ. Powoa nowy rzd, w ramach ktrego znalazo si dwch
bardzo zdolnych byych pracownikw mojego projektu, absolwentw
belgijskiego, katolickiego uniwersytetu w Louvain. Miaem wic satys
fakcj, e trzech pracownikw mojego projektu odgrywao kierownicz,
pastwow rol.
Niestety nowy model ustrojowy propagowany przez Bank wiato
wy uleg likwidacji w cztery miesice po powoaniu nowego rzdu.
Prezydent Melchior Ndadaye zgin razem z prezydentem Rwandy
107

w zestrzelonym prezydenckim samolocie, nowi ministrowie, byli pra
cownicy mojego projektu, z ktrymi czyy mnie serdeczne stosunki
profesjonalnego wspdziaania, zostali zamordowani w wyniku rebelii
wojskowej.
Okazao si, e polityka Banku wiatowego, realizujcego ide upo
wszechnienia modelu amerykaskiej demokracji, nie sprawdza si
w krajach rozwijajcych si. Kolejny raz potwierdzia si krytyczna opi
nia o naiwnoci polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych, dumnych
ze swojej pierwszej we wspczesnej historii demokracji i chci jej upo
wszechnienia jako kocowego stadium rozwoju publicznego zarzdzania.
Neokolonialne sterowanie makroprocesami politycznymi w celu

uzyskania wysokiej skali zyskw przez wielkie koncerny jest rwnie
permanentn dziaalnoci, rzadko jednak medialnie ujawnian. Pra
cujc z kolei w projekcie ONZ w Rwandzie, miaem mono, w toku
personalnych kontaktw z czonkami miejscowego establishmentu,
obserwowania politycznej makrostrategii kompleksu koncernw ame
rykaskiego przemysu zbrojeniowego. W Rwandzie wikszo Hutu,
po uzyskaniu niepodlegoci w 1961 roku, zdobya wadz i w toku ostrych
represji doprowadzia do ucieczki wielu Tutsi do ssiedniej Ugandy,
zamieszkaej przez plemi kulturowo i jzykowo im bliskie.
W Ugandzie uciekinierzy z Rwandy, reprezentujcy wyszy poziom
wyksztacenia, osobistej kultury i wyrobienia obywatelskiego, szybko
zdobyli wysok pozycj, opanowujc kierownictwo armii. W toku nego
cjacji ze zbrojeniowymi koncernami amerykaskimi opracowano plan
ich powrotu do Rwandy, zdobycia wadzy, a nastpnie inwazji w kierun
ki ssiedniej Burundi i dalej do Zairu, najbogatszego w surowce kraju
afrykaskiego, eksploatowanego przez kapita frankofoski. Zespoy
oficerw armii Ugandy, czonkowie plemienia Tutsi, przeszli w Sta
nach Zjednoczonych szkolenie na nowoczesnym sprzcie militarnym.
Byo ono zorganizowane przez koncerny zbrojeniowe, bez udziau ad
ministracji USA. Po zaopatrzeniu armii Ugandy w amerykaski, lepszy
ni radziecki, sprzt wojskowy, ktrym dysponowaa armia w Rwandzie,
Uganda rozpocza ofensyw na Rwand. W okresie walki na pnocnej
granicy krajw Hutu, jeszcze rzdzcy w Rwandzie, okrutnie wymor
dowali ok. 800 tys. mieszkajcych w Rwandzie Tutsi i cz swoich
wspplemiecw, wsppracujcych bd powizanych z nimi wiza
mi rodzinnymi.
W czasie posuwania si zwyciskiej armii Tutsi parset tysicy
Hutu, bojc si odwetu ze strony zwycizcw, ucieko na zachd, docie
rajc do Zairu, gdzie znaleli si w obozie dla uchodcw. Po zwyci
stwie Tutsi z Ugandy objli wadze w Rwandzie i stale wsppracujc
z wielkimi korporacjami ich finansujcymi, zorganizowali ofensyw
przez Burundi wanie na Zair (dawniejsze Kongo Belgijskie), niezwykle
109
bogate w surowce (diamenty, zoto, mied, uran itd.). W gr tu wszed

ju olbrzymi koncern Barrick Gold z siedzib w Toronto, ktrego pre
zydentem w tym okresie by Peter Munk, bliski przyjaciel Georgea So
rosa, autora koncepcji transformacji polskiej. Barrick Gold jest czci
zespou kontrolujcego wikszo wydobycia bogactw naturalnych
w Afryce, obok Anglo-American Corporation, De Beers Diamonds i Minorco Minerals. Te koncerny wsplnie z armi ugandyjsk popary
rebeli wystpujc przeciwko rzdowi w Zairze w zamian za obietnice
prywatyzacji produkcji uranu, diamentw i zota.
Ostateczny efekt to amerykanizacja uprzednio frankofoskiej Rwandy, wprowadzenie zamiast oficjalnego francuskiego jzyka angielskiego,
opanowanie przez midzynarodowe koncerny kapitau anglosakso
skiego sprywatyzowanej, przez prezydenta Konga (Zairu) Laurenta
Kabill, wikszoci produkcji kopalnianej. W ten sposb nastpio eko
nomiczne i polityczne podporzdkowanie najbogatszej grupy krajw
Afryki Centralnej temu kapitaowi przy radykalnym ograniczeniu pene
tracji gospodarczej Rosji, Francji, Belgii i Niemiec na tym terenie.
Dalszym tragicznym efektem tych posuni, majcych na celu zdo
bycie nowych rynkw, byo jednak wymordowanie ok. 460 tys. ucieki
nierw z Rwandy. Udao si im uciec z Rwandy, ale tu Tutsi z Ugandy
doprowadzili, przez swoje powizania ze wiatowymi koncernami, do
tego, e Laurent-Desire Kabila, prezydent dawnego Zairu, obecnie ju
znowu Konga, zdecydowa si zlikwidowa uchodcw. Przeczytaem w ra
porcie mojego kolegi z projektu ONZ w Kinszasie: 13 maja 1997 setki
bezbronnych kobiet, mczyzn i dzieci zostay rozsiekane bagnetami,
maczugami, oraz rozstrzelane przez siy Kabili.
Wymordowanie ok. 800 tys. w Rwandzie i ok. 460 tys. w Kongu to
niezamierzony, ale atwy do przewidzenia efekt wielkiej akcji zespou
koncernw anglosaskich dotyczcej zdobycia bogactw mineralnych Afry
ki Centralnej. To straszny efekt morderczej walki o zysk. Widziaem to,
czego prawie nikt w Polsce nie widzia: zbrodniczo wielkiego kapitau
inicjatora walki, za wszelk cen, bez adnych skrupuw moralnych,
o nowe rynki, o zniszczenie konkurentw. Etyka biznesu okazaa si tu
analogiczna do komunistycznej etyki Lenina - moralne jest to, co suy
realizacji idei komunizmu, moralne jest to, co suy zyskowi wielkiego
kapitau.
W wyniku moich osobistych obserwacji i w nawizaniu do analizy
dokonanej przez Noama Chomskyego (1999) mona enumeratywnie
okreli elementy typowej strategii neokolonializmu w stosunku do kra
jw Trzeciego wiata.
Punktem wyjcia jest ewidentny brak znajomoci praktyki makro

ekonomicznej, typowych strategii wejcia i opanowania rynku, uzyskania
maksymalnego zysku z dokonanych transakcji, formy negocjowania
EH PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

przez kadry kierownicze Trzeciego wiata (albo, jak nazywa si w prak
tyce ONZ, krajw rozwijajcych si). Z tym niedoborem wiedzy czy si
gorca ch uzyskania wasnej, indywidualnej korzyci przy wszelkiego
typu transakcjach gospodarczych. Jest ona tym silniejsza, im wiksza
jest dysproporcja aktualnego poziomu ycia zainteresowanego z wizj
bogactwa upowszechnionego w krajach rozwinitych. W wielu krajach
Trzeciego wiata jest to te nawizanie do tradycji osobistej prowizji
przy wszelkiego rodzaju transakcjach ekonomicznych (w wiecie arab
skim popularny bakszysz). Mobutu Sese Seko, wieloletni prezydent
bogatego w surowce Zairu (obecnie Kongo), w wywiadzie dla francuskich
dziennikarzy otwarcie gosi, e naley mu si odpowiedni procent od
wszelkich ekonomicznych transakcji pastwowych. O innej formie ko
rupcji, polegajcej na przekupywaniu rzdw poszczeglnych pastw
dla akceptacji korzystnych dla potniejszego pastwa decyzji pisze
prof. Grzegorz W Koodko (2008, s. 342).
Pierwszym etapem procesu neokolonializacji jest akceptacja pod
stawowego postulatu Konsensusu Waszyngtoskiego: otwarcie rynku
wewntrznego dla importu towarw zagranicznych i udostpnienie
krajowej infrastruktury dla ich sprzeday.
W wyniku importu, z reguy wyszej jakoci produktw zagranicz
nych, czsto sprzedawanych po dumpingowej cenie, nieliczne przedsi
biorstwa prywatne i pastwowe s zagroone bankructwem. Nastpnym
wic etapem jest fuzja, sprzeda lub ich likwidacja.
Nastpna faza polega na realizacji dalszego postulatu Konsen
susu, a mianowicie prywatyzacji. Tu z reguy ma miejsce korzystna dla
prywatnego zagranicznego inwestora ocena wartoci przedsibiorstwa
(domylnie, uzyskana dziki odpowiedniej prowizji) i w zwizku z tym
sprzeda po bardzo niskiej cenie.
Dalsza faza procesu neokolonizacji to rozwijanie zagranicznej struk
tury usugowej, medialnej i handlowej: sieci elektrycznej, telefonicznej,
telewizyjnej, supermarketw i prasy.
Swoistym ukoronowaniem procesu jest organizacja zagranicznej
struktury bankowej prowadzcej polityk kredytow zgodn z dyrekty
wami swoich centrali.
Ostatecznie ksztatuje si dualna struktura gospodarki, w ktrej
wiksze wysokodochodowe przedsibiorstwa s wasnoci zagraniczn,
a miejscowa ludno w dziaalnoci gospodarczej, poza bardzo ma
grup miejscowych bogatych biznesmenw, koncentruje si na niskohektarowej produkcji rolnej i redniego i maego rozmiaru produkcji
przemysowej i rzemielniczej. Utrwala si zasadnicza rnica poziomu
ycia w stosunku do krajw rozwinitych, a jednoczenie wielki, globalny
kapita czerpie olbrzymie zyski, wykorzystujc rwnie niskopatn si
robocz, bogate rda surowcw mineralnych i egzotyczn produkcj
111
roln. W tym ukadzie, biorc jeszcze pod uwag dynamiczny rozwj

demograficzny postp gospodarczy tych krajw jest bardzo ograniczony,
cho ewidentnie istnieje. Nie da si porwna np. Nairobi, Kigali czy
nawet Bujumbury, stolicy najbiedniejszego kraju Afryki Centralnej
w 1992 roku, ostatnim roku mojego pobytu w Afryce, z 1979 rokiem,
kiedy przybyem na ten uroczy kontynent. Pikne lotniska w Nairobi,
porwnywalne z paryskim Charles de Gaulle, w Bujumburze i Kigali,
w Nairobi drapacze chmur, wszdzie duy ruch samochodowy, w Bu
rundi dwie przecinajce horyzontalnie cay kraj asfaltowe autostrady
i wszdzie mae, adne, prywatne 8-10-osobowe autobusiki krce po
caym kraju. Szereg eleganckich sklepw, kilka wietnych restauracji,
luksusowe hotele (Marriott), due nowe osiedle urzdnicze itd. A przy
tym ludno chodzca boso, ale malowniczo ubrana, kobiety owinite
w kolorowe materiay lokalnej produkcji. Mona wic powiedzie tak
jak w trakcie dyskusji o rozwoju Polski, kiedy syszy si: Pojed samo
chodem po Polsce i zobacz, jak kraj wyglda. Neokolonializm nie niszczy
neoskolonizowanych krajw, tylko je wyzyskuje. Te kraje, z przewag
wasnej produkcji, przewag wasnego handlu miayby nieporwnanie
wysz skal rozwoju, oczywicie pod warunkiem, e nie byoby zbrojnych
zamachw stanu i olbrzymiej korupcji, ale to ju jest inny problem.
W dziedzinie politycznej bye kolonie francuskie do czasu przej

cia Francji na euro miay walut zabezpieczon wartoci franka fran
cuskiego. Wszystkie kraje, w ktrych urzdowy jest jzyk francuski s
czonkami nieformalnej struktury tzw. Frankofonii. Okresowo odbywa
j si organizowane przez Francj wiatowe kongresy tej nieformalnej
struktury, m.in. dla ustalenia regu wsppracy.
Bye kolonie brytyjskie stay si czonkami tzw. British Commonwealth, o rnym stopniu uzalenienia od Wielkiej Brytanii. Kanada
w dalszym cigu uznaje krlow Wielkiej Brytanii za gow pastwa,
nowi obywatele Kanady skadaj przysig na lojalno wobec krlowej,
ktra mianuje te gubernatora Kanady i wicegubernatorw prowincji.
Dopiero ich podpis uprawomocnia ustawy parlamentu Kanady i prowin
cjonalnych parlamentw kanadyjskich.
KOMUNISTYCZNA POLSKA W DRODZE DO KAPITALIZMU

Proces transformacji ustrojowej w Polsce, narastajcy w ramach sze
regu reform w latach 80., rozwija si w okresie globalizacji i dynamicz
nego rozprzestrzeniania si idei ekonomicznego neoliberalizmu. Profesor
Grzegorz W Koodko (2008) trafnie okrela cechy tego etapu wiatowego
rozwoju.
WBEM PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Obroty wiatowego handlu rosn dwa razy szybciej ni wiatowa
produkcja.
Stale i jeszcze szybciej zwikszaj si globalne przepywy kapitaowe.
wiatowy kapita narasta i wymyka si spod kontroli pastw naro
dowych.
Szybko rozprzestrzeniaj si nowe technologie, zmieniajc systemy
gospodarowania.
W 35 krajach nastpuje posocjalistyczna transformacja i w nurt
wiatowej gospodarki wcza si 1,8 mld ludnoci.
W wiecie postpuj wielokierunkowe zmiany kulturowe i przeni
kanie si podstawowych wartoci.
Dodajmy do tego rewolucyjny rozwj technik informacyjnych, kszta
tujcy now epok elektroniczn, umoliwiajcy natychmiastowy kon
takt informacyjny w skali wiata, ktry tworzy rzeczywisto nieporw
nywaln z niedawno istniejc. W sferze ekonomicznej uksztatoway
si wic produkcyjne, handlowe i usugowe koncerny o potencjale pie
ninym w wielu przypadkach przekraczajcych PKB wielu pastw.
Teoretyczna baza ich rozwoju nawizywaa do tradycji liberalizmu
Smithowskiego, z jego wiar w dziaanie niewidzialnej rki wolnego,
konkurencyjnego rynku.
W ten sposb pod koniec lat 80. sformalizowa si model neoliberalizmu, tzw. Konsensus Waszyngtoski, o ktrym bya ju mowa w poprzed
nim rozdziale. Jak wiemy, podstawowe elementy strategii neoliberalnej
byy w wysokim stopniu zastosowane w uksztatowaniu si struktur
ekonomicznych wikszoci krajw pokolonialnych, i jak si okae w wy
niku dalszych rozwaa, take w Polsce.
Za pocztek procesu transformacji w Polsce oficjalnie uwaa si dat
4 czerwca 1989 roku, dzie pierwszych, ograniczonych co do swoich wy
nikw, wyborw do parlamentu, przewidujcych 35% mandatw posel
skich dla Solidarnoci (Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego)
i w peni wolnych wyborw do Senatu. 99-procentowe zwycistwo so
lidarnociowej opozycji w Senacie byo ju wanym elementem dalszych
politycznych zmian. W wyniku czerwcowych wyborw struktura par
lamentu przedstawiaa si jednak nastpujco: PZPR - 173 posw,
ZSL - 76, SD - 27, Obywatelski Klub Parlamentarny, czyli solidarno
ciowa opozycja - 161 posw i 99 senatorw, PAX - 10, UCHS - 8,
PZKS - 5, oraz 1 senator niezaleny. Tak wic zdecydowan wikszo
276 posw miaa dotychczasowa prokomunistyczna rzdzca koalicja:
PZPR, ZSL i SD. Ona te podja 2 sierpnia 1989 roku, wikszoci
273 gosw, przy 173 przeciw, decyzj powoania generaa Czesawa
Kiszczaka, dotychczasowego ministra spraw wewntrznych, a wic szefa
zarwno Milicji, ZOMO, jak i Suby Bezpieczestwa, na premiera nowego
rzdu. Pierwszym premierem rzdu procesu transformacji gospodar
czej by zatem zasuony w walce z nielegaln Solidarnoci, genera,
szef bezpieki reymu komunistycznego. 7 sierpnia Lech Wasa wystpi
jednak z inicjatyw utworzenia koalicji OKP, ZSL i SD, twierdzc, e
mianowanie gen. Czesawa Kiszczaka na stanowisko szefa rzdu jest
szkodliwe dla interesw pastwa (Kronika Polski 2007).
Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne,
dwie dotychczas koalicyjno-wasalne w stosunku do PZPR partie, zaak
ceptoway t koncepcj. 17 sierpnia 1989 roku zostaa podpisana nie
ocenionej wagi, jednak, o dziwo, nienaganiana, a nawet wrcz mar
ginalizowana w naukowych i wspomnieniowych opracowaniach tego
okresu, koalicyjna umowa OKP, ZSL i SD, w celu powoania rzdu od
powiedzialnoci narodowej. Sygnowali j: Lech Wasa z ramienia OKP,
Roman Malinowski z ramienia ZSL i Jerzy Jwiak z ramienia SD.
Umowa ta umoliwia powoanie przez prezydenta gen. Wojciecha Jaru
zelskiego nowego rzdu, pod kierownictwem Tadeusza Mazowieckiego,
a nastpnie uchwalenie nowych wyborw, powoanie nowego prezy
denta i pen reform ustroju.
Gdyby SD i ZSL lojalnie utrzymay swoj koalicj z PZPR, to (pozwl
my sobie na tzw. gdybanie) przez nastpne 5 lat, a wic do 1994 roku
prezydentem Polski byby gen. Wojciech Jaruzelski, premierem gen.
Czesaw Kiszczak, a ministrem obrony narodowej gen. Florian Siwicki.
W Sejmie koalicja PZPR, SD i ZSL miaaby bez maa dwukrotn prze
wag nad OKP, w Senacie byaby druzgoczca przewaga OKP (tylko
jeden niezrzeszony z nim senator), ale to nie zmieniaoby radykalnie
sytuacji. Niewtpliwe dokonaaby si transformacja gospodarcza z jesz
cze dalej idcym uwaszczeniem postkomunistycznej nomenklatury,
ale wewntrzny status polityczny i zagraniczny w relacjach z Rosj
i EWG prawdopodobnie uksztatowaby si odmiennie. Decyzja Stron
nictwa Demokratycznego i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego,
ktre wkrtce na partyjnym Kongresie 26-27 listopada 1989 roku
zmienio nazw na Polskie Stronnictwo Ludowe, wracajc do Mikoajczykowskiej tradycji, staa si wic podstaw szybkiej zmiany ustroju
politycznego. Natomiast faktem jest, e istotna zmiana ustroju gospodar
czego rozpocza si duo wczeniej, stopniowo narastajc w latach 80.
Lata 80. to okres stopniowego wzrostu sektora prywatnego w so
cjalistycznej gospodarce planowej PRL. Ju w okresie od 1981 do 1986
roku liczba prywatnych przedsibiorstw wzrosa z 357 tys. do 500 tys.
przedsibiorstw zatrudniajcych 1036 tys. osb (Komiski 1998).
W 1989 roku sektor prywatny obejmowa, obok gospodarstw rolnych,
rnego rodzaju mae przedsibiorstwa usugowe, handlowe, produk
cyjne, w zakresie galanterii metalowej, materiaw budowlanych,
a take firmy naprawczo-remontowe (Gardawski 2001). W 1989 roku
113
B I PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

sektor prywatny generowa ju 19,2% dochodu narodowego, w wik
szoci z sektora pozarolniczego. W latach 1980-1990, w okresie daleko
idcej gospodarczej depresji, rednioroczny wzrost zatrudnienia w nie
rolniczym sektorze prywatnym osiga rednio 11,1%. Ukoronowaniem
tej akceptowanej przez komunistyczny rzd, mimo jej sprzecznoci
z dogmatami radzieckiego komunizmu, wieloletniej polityki, byo
uchwalenie 23 grudnia 1988 roku Ustawy o dziaalnoci gospodarczej
(Dz.U. Nr 41, poz. 124), ktra gosia, e: Podejmowanie i prowadzenie
dziaalnoci gospodarczej jest wolne i dozwolone kademu na rwnych
prawach, z zachowaniem warunkw okrelonych przepisami prawa,
zgodnie z polskim kodeksem handlowym z 1934 roku. Twrc tej usta
wy by minister Mieczysaw Wilczek, jeden z najbogatszych ludzi
w Polsce Ludowej, waciciel kilku zakadw przetwrstwa misnego
i producent proszku do prania 1X1. Powstaa wic paradoksalna sytua
cja, e to wanie komunistyczna wadza wprowadzia podstawow
zasad ustroju kapitalistycznego, ktry w tak brutalny sposb by li
kwidowany w epoce komunizmu. W obliczu klski gospodarki planowej
i caego szeregu dogmatw zwizanych z tzw. marksizmem-leninizmem potrafia szybko przestawi si ideologicznie w celu zabezpiecze
nia swojej pozycji spoecznej, ksztatujc w ten sposb patologi nega
tywnej autonomizacji wadzy. Ideologiczne cele przestaj by wane
w obliczu przeksztacenia wadzy, bdcej jedynie rodkiem realizacji
celu, w cel podstawowy zgodnie z prawem Hansa Vaihingera. Jest to
wic dalsze potwierdzenie tezy udowodnionej moim badaniem z 1957
roku o braku komunistycznej ideowoci przewaajcej wikszoci ro
dowiska partyjnego.
Dla uwiadomienia sobie, jak rewolucyjne znaczenie miaa ta ustawa
i jak diametralnie zmienia si deklarowana wiadomo politycznej
elity komunistycznej, warto przypomnie brutaln walk z prywatn
dziaalnoci gospodarcz komunistycznej partii - Polskiej Partii Ro
botniczej i powstaej z jej poczenia z Polsk Parti Socjalistyczn (PPS)
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR).
W manifecie komunistycznego Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego z 22 lipca 1944 roku czytamy: Zniesione zostan zniena
widzone niemieckie zakazy, krpujce dziaalno gospodarcz, obrt
handlowy midzy wsi a miastem. Pastwo popiera bdzie szeroki
rozwj spdzielczoci. Inicjatywa prywatna wzmagajca ttno ycia
gospodarczego rwnie znajdzie poparcie Pastwa. Jednak ju w czerw
cu 1947 roku rozpoczto tzw. bitw o handel Ustaw o zwalczaniu
droyzny i nadmiernych zyskw w obrocie handlowym. Rozpocza si
nagonka na mae przedsibiorstwa i na ich wacicieli oskaranych
o wyzysk i nieuczciwe bogacenie si. Jednak w okresie po polskim Pa
dzierniku 1956, obok zgody na odbudow prywatnych gospodarstw
rolnych powstaa koncepcja zmniejszenia kadry kierowniczej central
nej administracji publicznej. Narodowy Bank Polski udziela kredytu
zwolnionym pracownikom na drobn prywatn dziaalno gospodar
cz w postaci sklepu, zakadu usugowego czy produkcji typu ogrod
niczego (np. hodowla kwiatw, uprawa malin, truskawek). Znany mi
osobicie zdymisjonowany dyrektor Departamentu Personalnego Cen
trali Narodowego Banku Polskiego otrzyma kredyt na otwarcie sklepu
z butami. Przez pierwsze trzy lata wikszo tych maych przedsi
biorstw dawaa sobie niele rad.
Nawiasem mwic, dowiedziaem si od niego, jak wygldaa ww
czas praktyka dawania apwek urzdnikom redniego szczebla za pod
jcie takiej czy innej decyzji przy otwarciu i prowadzeniu prywatnego
sklepu. Bya to zasada szuflady - urzdnik pracowa w pokoju z paro
ma osobami, krzeso dla klienta stao koo biurka, boczna szuflada biurka
tu przy siedzcym kliencie bya lekko otwarta, dyskretnie wrzucao
si do niej kopert z pienidzmi. Urzdnik zamyka szuflad i owiad
cza, e decyzja bdzie za ile tam dni. Jeli kwota nie odpowiadaa
przyjtemu cennikowi apwek, urzdnik telefonowa do petenta,
mwic, e sprawa wymaga jeszcze wyjanie. By to znak, e naley
dorzuci jeszcze jak kwot, procedura wic powtarzaa si.
Po paru latach, w 1960 roku, kierownictwo partii doszo do wnio
sku, e kredytowanie drobnej prywatnej inicjatywy byo ideologicz
nie bdne. Likwidacj tej dziaalnoci rozpoczto od tzw. domiarw
podatkowych, przekraczajcych wielko uzyskanego zysku. Przedsi
biorstwa bankrutoway i nie mogy spaci zacignitych kredytw.
Ostatecznie, na wniosek prezesa NBP, minister finansw wyrazi zgod
na umorzenie zaduenia.
Proces rozwoju prywatnej inicjatywy postpowa jednak wolno
i mimo e prywaciarze yli niejako na marginesie spoeczestwa i byli
obiektem karykaturalnego ich przedstawiania przez socjalistyczne
media, rozwj ich dziaalnoci zakoczy si pozytywnie ww. ustaw
z 1988 roku. Dalsze dziaania byy ju konsekwencj jej wprowadze
nia. 6 lutego 1989 roku rozpoczy si obrady Okrgego Stou i w lu
tym 1989 roku przeprowadzono reform bankow, tworzc 9 tereno
wych komercyjnych bankw refinansowanych przez Narodowy Bank
Polski i obsadzonych przez specjalistw bankowych z PZPR-owsk
przynalenoci partyjn. Przydaa si tu tradycyjna polityka perso
nalna NBP, gdzie na stanowiskach dyrektorskich procent czonkw
PZPR siga ponad 90. Bezpartyjny dyrektor by wyjtkiem i musia
reprezentowa wyjtkowo wysoki poziom kwalifikacji zawodowych.
Powstay wic nastpujce banki terenowe: Bank Przemysowo-Han
dlowy, Powszechny Bank Kredytowy, Bank Zachodni, Wielkopolski
Bank Kredytowy, Powszechny Bank Gospodarczy w odzi, Bank
115
m sn PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Gdaski, Bank Depozytowo-Kredytowy w Lublinie, Pomorski Bank
Kredytowy w Szczecinie i Bank lski, kierowane przez dowiadczo
nych partyjnych fachowcw.
W wyniku ustawy z grudnia 1988 roku i stworzenia struktury ban
kowoci komercyjnej uksztatowa si pierwszy etap prywatyzacji, tzw.
prywatyzacji nomenklaturowej. Polegaa ona na przejmowaniu, gw
nie redniej wielkoci, przedsibiorstw (od 15 do 250 pracownikw)
przez kadr gospodarcz nomenklatury. Proces ten opisuje Juliusz
Gardawski (2010, s. 127), wskazujc na dwie drogi rekrutacji nomen
klatury do prywatnego biznesu. Jedna to prywatyzacja antycypacyj
na, dokonywana rwnolegle z prac na pastwowym: dyrektorzy
pastwowych przedsibiorstw zakadali prywatne firmy na podstawio
ne osoby bd na wasne nazwisko i stopniowo przejmowali nisze ryn
kowe w tej dziedzinie, w ktrej jeszcze pracowali na kierowniczych
stanowiskach. Tutaj by pomocny tzw. popiwek, bardzo wysoki podatek
od ponadnormatywnych wynagrodze, ktry obowizywa tylko w przed
sibiorstwach pastwowych. Oczywicie wysze uposaenia w prywatnej
firmie dyrektora doprowadzao do penego zwycistwa w konkurencji.
Firma pastwowa bankrutowaa na korzy prywatnej.
Druga forma nomenklaturowej prywatyzacji to tworzenie spek
publiczno-prywatnych pod swoim kierownictwem i, po uzyskaniu kre
dytu z banku komercyjnego, wykupienie udziau pastwowego.
Witold Morawski (1998) zwraca uwag, e dziao si to w czasie,
gdy dawny porzdek instytucjonalny ju si zaama, a nowy by do
piero tworzony i nie byo klarownej definicji sytuacji, przyjmowano za
dobr monet, e co nie jest zauwaone, jest dozwolone. Rozpoczyna
si okres okrelany w kresowej polszczynie jako bezhoowie, w kt
rym wygrywaj ludzie sprytni, niemajcy subtelnych, wyszego rzdu
zahamowa moralnych, ale jednoczenie niedecydujcy si na wyran
dziaalno kryminaln, cho w sferach rodzcego si neokapitalistycznego biznesu upowszechnia si dyrektywa, e pierwszy milion
trzeba ukra. Jest to niejako nawizanie do tradycji amerykaskich,
gdzie po pierwszym klasycznym purytaskim okresie fair play szereg
wielkich fortun szacownych rodzin zrodzi si po pierwszej wojnie
wiatowej na bazie przemytu alkoholu w czasie obowizujcej prohibicji.
Ostatecznie w wyniku bada z przeomu lat 90. i 2000. okazao si,
e w grupie redniej i wyszej wielkoci prywatnych przedsibiorstw
80% personelu pracowao dawniej w pastwowych przedsibiorstwach,
a spord nich 62,5% penio funkcje kierownicze i dyrektorskie (Gar
dawski 2010, s. 134). Naley zwrci uwag, e ponad 90% kadry dyrek
torskiej w przedsibiorstwach pastwowych naleao do kierowniczej
partii, podobnie jak wysoki procent osb na rednich stanowiskach
kierowniczych. Analogicznie uksztatowaa si sytuacja w grnym
pitrze biznesu, w elicie ekonomicznej ocenianej przez Juliusza Gardawskiego (2010) na okoo tysic-dwa tysice osb. W wikszoci rw
nie ona pochodzi z krgw dawnej nomenklatury gospodarczej. Rol
dawnej nomenklatury w procesie transformacji kompetentnie wyja
ni w 1997 roku Jacek Kuro, zdaniem Jeffreya Sachsa jeden z trzech
gwnych strategw Solidarnoci: Skonny jestem przypuszcza i atwo to zauway nawet goym wzrokiem, e ludzie nomenklatury
kontroluj najwiksze polskie spki - dawne centrale handlu zagra
nicznego, prywatne banki, due firmy handlowe (...) Si rzeczy w pro
cesie prywatyzacji byli rwni i rwniejsi (...) byo co jeszcze, co powo
dowao, e ludzie nomenklatury (zwaszcza pasjonaci i okcydentalici)
wygrywali prywatyzacyjny wycig. Oni po prostu bardzo, bardzo jej
chcieli (...) Rozgoryczeni katastrof systemu, ktremu suyli, poniani
at ludzi nomenklatury, yjcy w poczuciu zagroenia ze strony rady
kaw post-solidarnociowych, bardziej ni kiedykolwiek czuli potrzeb
zbudowania sobie materialnego zaplecza. A przy tym - w odrnieniu
od nas - wiedzieli, jak to zrobi (...) Paradoksalnie - to waciwie oni
stali si pionierami gospodarki rynkowej. Jeli stworzenie silnego pry
watnego sektora byo jednym z naszych gwnych celw, to bez ludzi
nomenklatury nigdy by si nam nie udao. Wic odegrali w tym procesie
niezwykle pozytywn rol (Kuro, akowski 1997, s. 119-120).
Ten proces ju duo wczeniej, bo w 1989 roku, trafnie okrelia wy
bitna woska dziennikarka Barbara Spinelli (1989), piszc w Kulturze
paryskiej: Po dugich poszukiwaniach wschodnioeuropejscy komunici
znaleli znakomity sposb na przetrwanie. Pozornie dali si rozoy,
ale po to, aby zaraz potem si podnie, tylko e w innej skrze i uda
utrat pamici (...) odnowiony komunista nie zna wyrzutw sumienia.
Jakby by z celulozy i jakby nie mia rodzicw ani dziadkw, ani bio
grafii. (...) Musi sta si doskonaym kapitalist, musi wyrobi sobie
now klientel i przygotowa si do odzyskania wadzy.
Istotnie ju w 1993 roku postkomunici odzyskali w wyniku zwy
ciskich wyborw wadz, ale we wczeniejszym okresie te penili
w szerokim zakresie wane kierownicze funkcje administracyjne. Na
przykad w Ministerstwie Finansw kierowanym przez Leszka Balce
rowicza, byego czonka PZPR, obok rwnie byego czonka PZPR
Marka Dbrowskiego, trzej wiceministrowie - Janusz Sawicki, An
drzej Podsiado, Jerzy Napirkowski - byli czonkami jeszcze wwczas
istniejcej PZPR. Ministrem resortu Wsppracy Gospodarczej z Za
granic by byy sekretarz KC PZPR Marcin wicicki (pniej prze
nis si do Unii Demokratycznej i zosta prezydentem Warszawy),
a dwaj podsekretarze stanu - Andrzej Wjcik i Janusz Kaczurba - byli
czonkami PZPR. W Ministerstwie Przemysu czonkami PZPR byli
sekretarz stanu Zdzisaw Miedziarek i trzech podsekretarzy stanu.
117
na

Lech Kaczyski (1995) jako prezes Najwyszej Izby Kontroli w rozmowie
z Jarosawem Kurskim mwi: Banki i Ministerstwo Finansw, gdzie
do dzisiaj w lwiej czci kierownicze stanowiska zajmuj ludzie dawnego
systemu, na przykad: prezes PKO S.A. Marian Kanton i jego zastpca
Janusz Czarzasty, Bogdan Kot - prezes BIG Banku, Krzysztof Szwarc
- prezes Banku Rozwoju Eksportu, czy te Andrzej Wrblewski - prze
wodniczcy Rady Nadzorczej Banku lskiego, minister finansw
w rzdzie Mieczysawa Rakowskiego. To tylko niektre przykady. To
wszystko, mona powiedzie, zawodnicy jednej druyny. Tych ludzi
nigdy nie wymieniono, mimo e od 1989 roku mino 6 lat.
Mona by wylicza szereg dalszych przykadw wskazujcych na susz
no opinii Kuronia, e bez wspdziaania, jakby nie byo, fachowcw
z nomenklatury proces transformacji nie mgby zosta przeprowadzony.
Lech Kaczyski nie wspomnia bowiem, e ju w 1993 roku rzdzi
w Polsce postkomunistyczny Sojusz Lewicy Demokratycznej w koalicji
z Polskim Stronnictwem Ludowym, wybrany wol narodu w demokra
tycznych wyborach. Oczywicie mona te postawi pytanie, czy liczne
patologiczne sytuacje tego okresu nie miay zwizku z tradycj upo
wszechnionej w PRL akceptacji patologii zarzdzania jako efektu po
ziomu kapitau spoecznego kuglarzy.
Proces nomenklaturowej prywatyzacji i aktywizacji dawnej nomen
klatury byy obiektem ostrej krytyki niskonakadowej prasy, gwnie
Tygodnika Solidarno, organu Niezalenego Zwizku Zawodowego
Solidarno, Gosu Opozycji i Orientacji na Prawo. Jzef Orze
(1991) pisze: Na dole pozostay nietknite ekskomunistyczne ukady.
Ludzie nie zostali od nich uwolnieni (...) Powstaje nomenklaturowa
klasa rednia rynkowych wacicieli, prywatny przedsibiorca jest
skazany na rynkowe zachowanie spki nomenklaturowej. Wykorzy
stuj one stare i nowe ukady z aparatem wadzy, ktre im su, a kt
rych nie ma zwyky prywaciarz.
Redaktor naczelny solidarnociowego tygodnika Maopolska Ma
rek Czerski (1992) pisze: Wpywy nomenklatury, pocztkowo zasko
czonej i przeraonej biegiem wypadkw, znakomicie si utrwaliy
i umocniy. Nigdy nomenklatura nie miaa si tak dobrze jak dzi. Za
poprzedniego reymu bya skcona i zawsze jednych zagraay ambicje
innych grup. Dzi zgodnie i skutecznie, majc niebywae zasoby finan
sowe, moe broni swoich interesw. (...) Elity rzdzce, tworzc bdne
ustawy oraz - przede wszystkim - ignorujc sygnay alarmowe pynce
z kraju i nie kontrolujc nomenklatury, pozwoliy jej si wzbogaci
w niesychanym stopniu, gwnie kosztem majtku narodowego. Dzi
nomenklatura ma pienidze i wicej kra ju nie musi. A odebra to, co
zagarna, bdzie bardzo trudno. Prawo nie dziaa wstecz - to po pierw
sze. A po wtre, kto miaby to zrobi? Izby skarbowe? Prokuratura?
Policja? NIK? To wpywy dawnych wadcw Polski w tych instytucjach
s silniejsze ni kontrola nad nimi obecnych wadz!.
SZOKOWA TERAPIA CZY EKONOMICZNA NEOKOLONIZACJA?

Po wejciu w ycie ustawy o swobodnym obrocie gospodarczym w na
wizaniu do prawa handlowego z 1934 roku zasza pilna potrzeba makroreorganizacji caego systemu gospodarczego. Konsekwentnie wic
ju w styczniu 1989 roku przedstawiciel polskiej ambasady w Waszyng
tonie Krzysztof Krowacki zaprosi do Polski amerykaskiego profesora
Harvard University w Bostonie, a jednoczenie midzynarodowego
ekonomicznego modego konsultanta Jeffreya Sachsa w celu zaprojek
towania nowego systemu ekonomicznego w nawizaniu do wchodzcej
w ycie ww. ustawy. Sachs zainteresowa si t propozycj, znajc Polsk
z wizyty we Wrocawiu w 1976 roku. Interesowa si krajami Europy
Centralnej rwnie dlatego, e jego ona pochodzia z Czechosowacji.
Bdc jednak entuzjast idei Solidarnoci, odmwi, informujc przed
stawiciela ambasady Polski w USA, e byby skonny do wsppracy
jedynie w przypadku zalegalizowania NSZZ Solidarno (Sachs
2006). Jeffrey Sachs mia ju dowiadczenie w pracy konsultacyjnej w po
lityce makroekonomicznej w skali pastwa przy zwalczaniu superinflacji
w Boliwii.
Natychmiast po obradach Okrgego Stou, gdzie ustalono szybk
legalizacj Solidarnoci, wyrazi zgod i po krtkim pobycie na konferen
cji w Moskwie przyjecha 5 kwietnia 1989 roku do Warszawy, kontak
tujc si, jak pisze, z ekonomistami z Solidarnoci. Po jednodniowym
pobycie wrci do USA i par tygodni pniej dosta propozycj, tym ra
zem ze strony Georgea Sorosa, wsplnego z nim udania si do Polski.
W Polsce istniaa ju utworzona wl988 roku i finansowana przez
Georgea Sorosa Fundacja im. Stefana Batorego, ktra przez dziaalno
badawcz, dydaktyczn, raporty, stypendia, miaa oddziaywa na
ksztatowanie si nowoczesnego spoeczestwa obywatelskiego. Jef
frey Sachs zaprosi do wsppracy swojego byego studenta i przyjaciela
Davida Liptona, pracujcego wwczas w Midzynarodowym Funduszu
Walutowym. W Warszawie, finansowany przez Georgea Sorosa, rozpo
cz swoj prac ekonomicznego doradcy.
Kim jest George Soros - w gruncie rzeczy inicjator modelu makrotransformacji ekonomicznej Polski?
George Soros jest niezwykle uzdolnionym czowiekiem duego for
matu. Szczegowe informacje o jego yciorysie podaje Jdrzej Bielec
ki (2009). Urodzony w rodzinie wgierskich ydw, ktrzy zmienili
119

nazwisko Schwartz na bardziej typowe na Wgrzech, od dziecistwa
posugiwa si midzynarodowym jzykiem esperanto uoonym przez
genialnego polskiego yda, Ludwika Zamenhoffa. Ojciec Georgea, Tivadar Soros, by wykadowc tego jzyka, ktry - likwidujc wspczesn
jzykow wie Babel - mia uatwi budow wiatowego spoecze
stwa obywatelskiego. George studiowa w prestiowej London School
of Economics, po czym wyemigrowa do USA. Pytany o narodowo
odpowiada, e jest kosmopolit. Dorobi si olbrzymiego majtku na
spekulacjach giedowych, obecnie znajduje si w pierwszej setce najbo
gatszych ludzi wiata. W 1992 roku jedn decyzj giedow doprowa
dzi do dewaluacji funta szterlinga, zuboajc w ten sposb miliony
Brytyjczykw. Na tej jednej operacji zarobi rwno miliard dolarw.
Twierdzi jednak, e zdecydowa si na karier finansow, aby mie pie
nidze na twrczo filozoficzn. Jdrzej Bielecki (2009) pisze, e w wy
wiadzie dla Financial Times wyjania: uwiadomiem to sobie
w 1981 roku. Musiaem pilnie zebra fundusze, by spaci poyczk na
zakup obligacji. Mylaem, e dostan ataku serca. I wtedy zrozumia
em, e umiera tylko za to, e si chciao by bogatym, to wyjtkowo
gupie, trzeba po sobie zostawi co niemiertelnego. Rwnolegle wic
ze spekulacyjn dziaalnoci swojego funduszu Quantum, zarejestro
wanego na Kajmanach prowadzi rozleg akcj charytatywn w ramach
idei Otwartego Spoeczestwa, ocenian w cigu ostatnich 30 lat na
warto 5 mld dolarw. Opublikowa The Bubble of American Supremacy, ostro atakujc polityk Georgea W. Busha, a ostatnio wyda
ksik Nowy paradygmat rynkw finansowych, w ktrej domaga si
silniejszego nadzoru publicznego nad dziaalnoci bankw. Pyta si,
jak to byo moliwe, e takie banki jak Barclays, Citigroup czy Union
Bank of Switzerland stosoway wasne normy ostronociowe, niezobowizane do zachowania regu ustalonych przez nadzr bankowy.
Przytacza przykad kredytu udzielonego bezrobotnemu ojcu czworga
dzieci na budow willi pod Waszyngtonem.
W swojej ksice Underwriting Democracy (1991) pisze, e opraco
wa obszerny szkic spjnego programu gospodarczego dla Polski, obej
mujcego stabilizacj monetarn, zmiany strukturalne i reorganizacj
dugu. Przygotowaem szeroki program ekonomiczny obejmujcy trzy
elementy: stabilizacj monetarn, zmiany strukturalne oraz reorgani
zacj polskich przedsibiorstw. Zaproponowaem swego rodzaju ma
kroekonomiczn wymian dugu na akcje polskich przedsibiorstw (...)
Poczyem swoje wysiki z prof. Sachsem z Harvard University, kt
rego dziaalno sponsorowaem przez Fundacj Stefana Batorego.
Szkic ten by pozytywnie oceniony przez Bronisawa Geremka i prof.
Witolda Trzeciakowskiego, przewodniczcego Zespou Problemowego
Gospodarki i Polityki Spoecznej Okrgego Stou. Soros skontaktowa
si te w 1988 roku z generaem Wojciechem Jaruzelskim i premierem
Mieczysawem Rakowskim, a take z Waldemarem Kuczyskim.
Waldemar Kuczyski, doradca ekonomiczny premiera Mazowieckiego
i pierwszy minister Ministerstwa Przeksztace Wasnociowych pi
sze: Soros przyjecha z planem reformy gospodarczej polskiej, zwanej
planem Sorosa. To bya kombinacja szokowej operacji z restruktu
ralizacj naszych firm. (...) miaem wraenie, e gwnym obiektem
zainteresowania Sorosa nie bya Polska, lecz Zwizek Radziecki, a jego
plan dla Polski mia by eksperymentem, przewiczeniem drogi od
gospodarki planowej do rynkowej, ktr mgby powtrzy pniej
Zwizek Radziecki. (...) Polska miaa by t ma piramid, ktr egip
scy budowniczowie budowali na prb, zanim przystpili do gwnej
roboty. Przyznam si, e rola krlika dowiadczalnego uraaa moj
dum narodow, po dokadnym zastanowieniu dostrzegem spore pole
zgodnych interesw (Kuczyski 1992).
Ostatecznie twrcz realizacj tych koncepcji zaj si Leszek Bal
cerowicz ze swoim zespoem. Mona wic w miar obiektywnie stwier
dzi, e w teoretycznej strukturze podejmowania decyzji etap kszta
towania misji i strategii by dzieem Georgea Sorosa i Jeffreya Sachsa,
a etap twrczej taktyki i operacyjnej realizacji - Leszka Balcerowicza.
Trafnie wic proces polskiej transformacji powinien by nazywany dzie
em Sorosa, Sachsa i Balcerowicza. Caa ta trjka jest godna pochway
za pozytywne strony idei transformacji, ale rwnie ponosi indywidualn
odpowiedzialno za patologiczne rozwizanie poszczeglnych etapw.
Jeffrey Sachs barwnie i szczegowo, mona powiedzie z literackim
zaciciem, opisuje w cytowanej ksice (Sachs 2006, s. 120) swoj dzia
alno w Polsce. Warto zapozna si z t relacj, eby mie wiado
mo, jak ksztatowaa si procedura realizacji idei Sorosa-Sachsa,
polskiej szokowej terapii, ktra w ostatecznym efekcie bya zaczynem
uksztatowania si zarwno wspczesnej struktury gospodarczej Polski,
jak i poziomu naszego PKB w relacji do redniej europejskiej.
Pierwszy kontakt Sachsa w Warszawie to Grzegorz (Larry) Lindenberg, szef ekonomiczny Gazety Wyborczej, redagowanej ju przez
Adama Michnika. Larry zorganizowa Sachsowi spotkanie, jak pisze
Sachs, z gwnymi strategami Solidarnoci w Senacie: Bronisawem
Geremkiem, Jackiem Kuroniem i Adamem Michnikiem. Geremek by
zdania, e projekt reformy ekonomicznej powinien opracowa rzd.
Natomiast Sachs uwaa, e Solidarno sama musi zorganizowa re
form ekonomiczn. Spoeczestwo opowiada si za Solidarnoci
i teraz przyszed czas jej ekonomicznego dziaania. Dyskusja skoczy
a si opini Geremka: myl, e ma Pan racj, nie mamy wyboru
121

i zaproponowa, eby natychmiast uda si do Jacka Kuronia. Kuro nie
mwi po angielsku. Za tumacza suy Larry Lindenberg. Kuro
pali papierosa za papierosem i od razu wycign butelk. Sachs, jak
mwi, improwizowa, opierajc si na swoich dowiadczeniach z kon
sultacji w Boliwii, przedstawiajc projekt wejcia Polski do wolnej, zjed
noczonej Europy ze struktur wolnorynkow. Pisze: Wymieniaem
najwaniejsze problemy wice si z powrotem Polski do Europy
i wynikajce z nich zadania: rozwijanie, opartego na zasadach rynko
wych handlu z innymi krajami, przemieszczanie si ludzi, towarw
i przedsibiorstw z Polski do Europy i z Europy do Polski, przejcie przez
Polsk z Europy praw, instytucji i sposobu sprawowania rzdw, tak
aby Polska jak najszybciej moga zosta czonkiem Unii Europejskiej.
Kuro co kilka minut uderza w st doni i mwi: Tak, rozumiem.
W pokoju byo peno dymu i wci nalewano z butelki.
Ostatecznie Kuro powiedzia: To fascynujce i poleci, eby natych
miast napisa ten plan. Sachs z Liptonem i Lindenbergiem pojechali
do redakcji Gazety Wyborczej (bya godzina 23.30). Pierwsza wersja
koncepcji bya gotowa rano. Sachs zanis j do Kuronia, i natychmiast
uda si z nim do Michnika. Przedstawiono mu plan. Michnik wci
powtarza Nie jestem ekonomist. Nie rozumiem tych rzeczy. Na
koniec rozmowy zapyta: Czy to si uda?. Tak, uda si, powiedzia
Sachs. W kilka dni pniej 3 lipca 1989 roku w Gazecie Wyborczej
ukaza si artyku Michnika: Wasz prezydent, nasz premier.
Tak powsta rzd z premierem Tadeuszem Mazowieckim i ministrem
finansw Leszkiem Balcerowiczem, realizujcy plan Jeffreya Sachsa,
powstay z inicjatywy i sugestii i sfinansowany przez Georgea Sorosa,
nazywany jednak pniej planem Balcerowicza.
Warto jeszcze przytoczy dalszy fragment wspomnie Sachsa.
Michnik, Kuro i Geremek zasugerowali Sachsowi spotkanie z Was.
Polecieli maym samolotem do Gdaska. Wasa sucha relacji Sachsa
o proponowanym planie, a potem powiedzia Chc wiedzie, jak mam
tu sprowadzi zagraniczne banki. Mamy tu dobre budynki. Potrzebu
jemy bankw. Chc, eby pan mi pomg sprowadzi bank do Gdaska.
Sachs pisze, e kilka lat pniej, bdc w Moskwie na przyjciu w am
basadzie Belgii, rozmawia z paroma ambasadorami. Jeden z nich powie
dzia mu, e akurat bezporednio po wizycie Sachsa on, jako ambasador
Belgii w Polsce, zoy wizyt Wasie, ktry powiedzia mu o poprzedniej
wizycie u niego Sachsa: Nie wiem o czym ten facet mwi, ale to na pew
no byo interesujce. Przytaczajc ten humorystyczny epizod, Jeffrey
Sachs powica jednak dalszy fragment swojej ksiki na peany na
temat wspaniaej roli Wasy jako bojownika o prawa czowieka, mimo
braku znajomoci makroekonomii pniejszego wybitnego prezydenta
Polski.
Ekonomiczny program Sachsa mia charakter Wielkiego Wstrzsu,
ekonomicznego Bing Bangu, a wic akceptacji metody rewolucji, ktrej
istota sama w sobie, w opinii najwybitniejszych teoretykw zarzdzania,
stwarza powane ryzyko nadwyki strat nad zyskami. Analizujc zyski
i straty tak pojtej transformacji w wietle kontrowersyjnego przykadu
ekonomicznego sukcesu Chin, Sowenii i konsultowanego przeze mnie
projektu modernizacji wzorcowego kraju Afryki Centralnej - Burundi,
mona postawi hipotez o patologicznym, a wic przekraczajcym gra
nice spoecznej akceptacji, dziaaniu ju na etapie generowania progra
mu. Tez t postaram si udowodni, przedstawiajc fragmenty dziaa
patologicznych.
Program Jeffreya Sachsa zosta opracowany ju po wejciu w ycie
ustawy z 23 grudnia 1988 roku, zapewniajcej w praktyce pen swo
bod gospodarcz prywatnych przedsibiorstwom w nawizaniu do zasad
polskiego kodeksu handlowego z 1934 roku. Po opracowaniu swojego
programu na pocztku lipca 1989 roku Sachs wrci do USA. W poo
wie lipca zatelefonowa do Michnika, pytajc No i co u was si dzieje?.
Michnik odpowiedzia: Zadzwoni do nas Gorbaczow i powiedzia, e
si zgadza na proponowan zmian.
18 sierpnia 1989 roku Jeffrey Sachs i David Lipton przedstawili
swj program Komisji Gospodarczej Senatu, grupujcej senatorw o ro
dowodzie solidarnociowym. Sdz, e warto si z nim zapozna, rwnie
w celu porwnania z praktyk polityki jego wdroenia przez Leszka
Balcerowicza.
W tym scenariuszu zwraca uwag: Przeznaczenie V2do 3/4oszczd
noci z dopat do zwikszenia funduszu pac i Zlikwidowanie nad
miernego podatku od pac w przedsibiorstwach. To pozycje niezgodne
z pniejsz praktyk (popiwek).
24 sierpnia 1989 roku w Gazecie Wyborczej, gazecie o ponadpmilionowym nakadzie i autorytecie organu Solidarnoci (jej pikny
symbol by wwczas na tytuowej stronie, pniej jednak zastpiony,
rozumiem, e rwnie symbolicznym, czerwonym prostoktem) uka
zaa si informacja z duym zdjciem Jeffreya Sachsa pt. Czy w Polsce
moliwy jest cud gospodarczy. Czytamy w niej, e Program Jeffreya
Sachsa i Davida Liptona zakada rozwizanie problemw Polski przez
nagy i miay skok w gospodark rynkow. Ten skok spowoduje ostre
zmiany cen, ktre jednak ustabilizuj si w cigu kilku miesicy,
a braki na rynku bd wyelimunowane. Realne dochody robotnikw
bd chronione. (...) Starannie przygotowany program nie musi ozna
cza spadku poziomu ycia.
123
124

Tabela 2. Szczegowy scenariusz programu Jeffreya Sachsa i Davida Liptona
Realizacja programu: posunicia natychmiastowe
Wprowadzenie i utrzymanie jednolitego kursu wymiany zotego, z ostr

dewaluacj aktualnego kursu oficjalnego (w czasie wykadu prof. Sachs
mwi o kursie 4-5 tys. z/USD). Po przeprowadzonej dewaluacji naley
kontynuowa polityk budetow i finansow, utrzymujc stabilno
oficjalnego kursu i niedopuszczajc do powstania rnicy kursu oficjalnego
i rynkowego.
Zniesienie wszelkich ogranicze w obrocie dewizami - mog si nim
zajmowa osoby prywatne, przedsibiorstwa i instytucje finansowe,
bez obowizku odsprzeday dewiz pastwu.
Zlikwidowanie wszelkich rodzajw pozwole na prowadzenie eksportu
i importu przedsibiorstw.
Wprowadzenie niskiego staego podatku importowego (20% wartoci).
Wprowadzenie specjalnego podatku od nadzwyczajnych (eksportowych)
zyskw przemysu wglowego, kompensujcego ostry wzrost krajowych
cen wgla.
Zniesienie kontroli cen.
Zniesienie wszelkich dopat z budetu pastwa.
Przeznaczenie od l/2 do 3A oszczdnoci z dopat dla zwikszenia pac.
Zlikwidowanie nadmiernego podatku od pac w przedsibiorstwach.
Zlikwidowanie wszystkich preferencyjnych kredytw banku centralnego,
z wyjtkiem budownictwa mieszkaniowego.
Podniesienie oprocentowania udzielonych kredytw powyej poziomu inflacji.
Ostre ograniczenie kredytw na inwestycje rzdowe, szczeglnie dla gazi
przynoszcych straty.
Rozpoczcie formalnych rokowa z MFW i Bankiem wiatowym w sprawie
finansowego wsparcia programu gospodarczego.
Powiadomienie bankw komercyjnych o koniecznoci wynegocjowania
redukcji zaduenia zgodnego z planem Bradyego i proba o udzielenie
kredytw pomostowych umoliwiajcych spaty zobowiza przypadajce
w nastpnych 12 miesicach.
Zawieszenie wszelkich patnoci bankom komercyjnym do czasu udzielenia
kredytw pomostowych.
Zawiadomienie Klubu Paryskiego (kredytodawcy oficjalni) o koniecznoci
uzgodnienia nowych warunkw spaty odsetek i kapitau w najbliszych
trzech latach.
Zadanie ulg w spacie zaduenia w krajach RWPG.
Realizacja programu: miesice 1-3
Stworzenie systemu reprywatyzacji niewielkich przedsibiorstw (np. sklepy,

restauracje).
Rozpoczcie prac przez Komisj Antymonopolow i Komisj Uczciwej
Konkurencji.
Uchwalenie niskich i staych (nieprogresywnych) podatkw dla ludnoci
i przedsibiorstw.
Przedstawienie ustawy o wyeliminowaniu ogranicze w inwestycjach
zagranicznych.
Rozpoczcie udziau samorzdw robotniczych w zarzdzaniu finansowym
wielkich przedsibiorstw pastwowych.
Ustalenie, e poyczki nadzwyczajne mog by udzielane przedsibiorstwom
tylko dla zapewnienia wypat wynagrodze. Dla firm korzystajcych z tego
dofinansowania - zawieszenie kredytw inwestycyjnych.
Utrzymanie wysokich realnych kosztw kredytu dla wsparcia stabilnoci
cen i kursu wymiany.
Stworzenie rynku kredytw krtkoterminowych udzielanych nawzajem
przez przedsibiorstwa.
Podpisanie listu intencji z MFW w sprawie trzyletniego Rozszerzonego
Porozumienia (Extended Agreement).
Podpisanie z Bankiem wiatowym programu dla Kredytu Dostosowania
Strukturalnego.
Otwarcie biur miejscowych przedstawicieli MFW i Banku wiatowego.
Realizacja programu: miesice 3-12
Rozpoczcie prac legislacyjnych nad reform podatkw (zastpienie

podatku obrotowego podatkiem od wartoci dodanej i stworzenie niskiego
podatku dochodowego).
Zgoda na zakadanie nowych bankw prywatnych.
Wzmocnienie systemu zbierania podatkw i proba do MFW i Banku
wiatowego o pomoc techniczn w usprawnieniu systemu podatkowego.
Stworzenie Nadzoru Bankowego dla formuowania i nadzoru nad
przestrzeganiem przepisw dotyczcych operacji bankw.
Wprowadzenie ustawodawstwa uatwiajcego i wspomagajcego
prywatyzacj, zakadanie spek akcyjnych i joint yentures.
125

Podpisanie nowego porozumienia z Klubem Paryskim.
Otrzymanie nowych kredytw z poszczeglnych pastw (w szczeglnoci
kredytw uzupeniajcych kredyty MFW i Banku wiatowego z Japonii).
Negocjacje ze Wsplnot Europejsk w sprawie dostpu do rynkw
zachodnioeuropejskich.
Realizacja programu: drugi rok i lata dalsze
Stworzenie giedy.
Stworzenie dodatkowych elementw krajowego rynku kapitaowego (np.
poyczki midzybankowe, rynek poyczek krtkoterminowych).
Zawarcie ostatecznego porozumienia w sprawie redukcji dugu (w ramach
planu Bradyego) z bankami komercyjnymi.
Wprowadzenie programu prywatyzacji.
Dzielenie przedsibiorstw pastwowych przez Komisj Antymonopolow.
Likwidacja nierentownych przedsibiorstw pastwowych.
rdo: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plan_Sachsa-Liptona.
Ostatecznie program Jeffreya Sachsa, jak widzimy, w niektrych

swoich fragmentach zosta niekorzystnie przeksztacony w pakiecie 10
ustaw i rozporzdze Leszka Balcerowicza (Oska 2009). Jego osta
teczna struktura ujta w formie ustawowej wygldaa nastpujco:
Pena liberalizacja rynku, likwidacja kontroli cen przy jednoczesnym
ograniczeniu pac w formie podatku od ponadnormatywnych wyna
grodze w przedsibiorstwach pastwowych, tzw. popiwku.
Stabilizacja - pooenie kresu inflacji i wprowadzenie stabilnej, wy
mienialnej waluty. Dolar wart 9500 z, zaoona dewaluacja 0,8%
miesicznie, zagwarantowana dolarowym, 1-miliardowym funduszem
gwarancyjnym Midzynarodowego Funduszu Walutowego, uzyska
nym, jak pisze Jeffrey Sachs, jedynie dziki jego osobistym stara
niom. Balcerowicz natomiast twierdzi, e by to efekt jego stara
w MFW (2010).
Prywatyzacja przedsibiorstw pastwowych, przy czym Jeffrey
Sachs (2006) pisze, e chodzi tu o zidentyfikowanie prywatnych
wacicieli majtku, ktrym obecnie dysponuje pastwo. Majtek
ten byby sprywatyzowany albo w caoci, w postaci caych przed
sibiorstw, albo czciami (wyposaenie, budynki, grunty, zalenie
od okolicznoci) . Ta koncepcja nie zostaa do chwili obecnej (2011)
zrealizowana. Polska, jako jedyny byy kraj satelicki ZSRR, nie
przeprowadzia tego typu operacji. Przejte przez komunistyczne
pastwo prywatne przedsibiorstwa, hotele, ziemiaskie dworki,
prywatne paace nie zostay objte jednolitym aktem prawnym pry
watyzacji, a wprost przeciwnie, jak np. firma E. Wedel czy Calisia,
zostay sprzedane zagranicznym inwestorom. Pojedycze przypad
ki restytucji np. paacw, dworw czy hoteli zostay dokonane w wy
niku indywidualnego procesu cywilnego. Natomiast pod pojciem
prywatyzacja rozumiao si przede wszystkim kupno przez zagra
nicznego inwestora polskiego skomercjonalizowanego przedsibior
stwa pastwowego z pewnym procentem akcji dla zaogi i leasingo
w form tzw. spek pracowniczych.
Warto jednak zwrci uwag, e Sachs twierdzi (2006), i zanim
bdzie mona przej do wszechstronnej prywatyzacji, przedsibior
stwa pastwowe mogyby funkcjonowa tak jak przedsibiorstwa pry
watne na zasadzie konkurencji wolnego rynku. Byo to nawizanie do
koncepcji Oskara Langego z jego okresu pracy na uniwersytecie w Chi
cago przed II wojn wiatow (Lange 1936), pastwowej gospodarki
wolnorynkowej (socjalizm rynkowy, oglnospoeczna wasno przed
sibiorstw dziaajcych w ramach wolnego rynku). Do tej koncepcji
nawizaem, reprezentujc Zakad Prakseologii PAN w Komisji Partyjno-Rzdowej powoanej przez Edwarda Gierka w 1972 roku. Zostaa
ona wwczas uznana za koncepcj antysocjalistyczn.
Zakadaa eliminacj barier dla zagranicznego obrotu, minimalizacj
ca, swobodne przemieszczanie si towarw z rynkami cudzoziem
skimi (zgodnie z koncepcj Sachsa), a take stopniowe dostosowanie
prawa polskiego do prawa zachodnioeuropejskiego.
Sachs, przewidujc trudnoci we wprowadzeniu tego programu i chcc
unikn efektu pogbienia stratyfikacji spoecznej, wstawi w swoim
programie oddzielny punkt: Harmonizacja instytucjonalna - emery
tury, opieka zdrowotna, oraz inne wiadczenia dla osb starszych i ubo
gich, szczeglne po to, aby je osania przed skutkami transformacji.
Kolejnym niezrealizowanym elementem koncepcji Jeffreya Sachsa bya
odmowa spacenia kredytw zacignitych przez reym komunistyczny.
Na pocztku sierpnia 1989 roku Sachs znowu przyjecha do Polski,
akurat w czasie wizyty przywdcy republikaskiej wikszoci w Senacie
Stanw Zjednoczonych Roberta Dolea. Senator, przemawiajc do posw
w dniu wyboru Tadeusza Mazowieckiego na premiera rzdu, wrd
ktrych wikszo stanowia ju nowa koalicja Obywatelskiego Klubu
Parlamentarnego (Solidarnoci) ze Stronnictwem Demokratycznym
i Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym, powiedzia: Trzeba, aby Po
lacy wiedzieli, e w momencie odzyskania niepodlegoci Amerykanie
127

s z nimi. Stany Zjednoczone bd pomagay Polsce w osigniciu
sukcesu na jej drodze do wolnoci i demokracji.
Nastpnym mwc by Jeffrey Sachs. Poruszy temat olbrzymiego
zaduenia Polski:
Wasz kryzys zaduenia dobiega koca. Musicie tylko wysa do swo
ich wierzycieli kartki pocztowe nastpujcej treci: Dzikujemy wam
bardzo, ale teraz yjemy w epoce wolnoci i demokracji i nie moemy
spaca dugw z epoki radzieckiej.
Efekt tego wystpienia Sachs opisuje w nastpujcy sposb: Po
wydarzeniach tego dnia wielu ludzi w Waszyngtonie prbowao tu
maczy nowym polskim przywdcom, e jestem czowiekiem niebez
piecznym.
Generalnie rzecz biorc, program Sachsa by zgodny z podstawowymi
kanonami Konsensusu Waszyngtoskiego, bdcymi wyrazem filozofii
neoliberalnej, zapewniajcej priorytet konkurencyjny dla globalnego
kapitau w procesie neokolonializmu, a wic korzystnej eksploatacji eko
nomicznej krajw rozwijajcych si, a w ich grupie i byych peryferyj
nych krajw socjalistycznych. Jednak jego kontrowersyjny fragment,
dotyczcy umorzenia zaduenia, musia spotka si z daleko idc nie
chci ze strony rodowisk finansowych Zachodu. Chodzio tu bowiem
nie tylko o Polsk, lecz take o Wgry i Bugari, ktrych zaduenie
w latach 70. osigno swj szczyt. Jednak w Polsce jeszcze w latach 80.
zaduenie wzroso o ok. 15 mld dolarw. W ten sposb powstaa ory
ginalna sytuacja: rodowiska postkomunistyczne atwiej ustpoway
w tej sprawie, chcc zapewni sobie poparcie Zachodu, std te i osta
teczny efekt negocjacji by niekorzystny dla Polski. Tylko czciowa
redukcja w negocjacjach z Klubem Paryskim uwzgldnia priorytet
interesu finansw zachodnich.
Po nominacji Tadeusza Mazowieckiego, ktrego kandydatur apro
bowa Lech Wasa, nie akceptujc uprzedniej generaa Czesawa
Kiszczaka i Bronisawa Geremka, Jeffrey Sachs natychmiast si z nim
spotka. Mazowiecki nie uleg jednak urokowi Sachsa. Waldemar Ku
czyski pisze: Mazowiecki nie mia zaufania do czowieka, ktry nie
zna Polski, jej realiw, a tak wypowiada si kategorycznie. Tadeusz
bardzo podejrzliwie patrzy na ludzi, ktrzy staraj si dowie, e maj
100% racji, a Sachs robi wraenie, e ma jej w 105 procentach (Ku
czyski 1992, s. 84). Kuczyski pisze dalej, e rozproszy cz obaw
Tadeusza Mazowieckiego, wystawiajc Sachsowi wiadectwo powagi:
Tadeusz nie jest ekonomist i moje opinie w tej dziedzinie, rwnie
w sprawach personalnych, czsto przesdzay spraw. A wic akcep
tacja kontrowersyjnej postaci Sachsa jest zasug Waldemara Kuczy
skiego, co prawdopodobnie byo uzasadnione rwnie uznaniem dla
Georgea Sorosa, protektora Sachsa, ktry wczeniej ju przedoy
swj projekt Wielkiego Przeomu W. Kuczyskiemu.
Mona wic stwierdzi, e obok trjki Strategw Solidarnoci:
Bronisawa Geremka, wybitnego historyka redniowiecza, Jacka Kuro
nia i Adama Michnika, rwnie z wyksztacenia historykw, wszystkich
otwarcie przyznajcych si do nieznajomoci problemw makroekono
mii, czwartym, jedynie kompetentnym promotorem koncepcji Georgea
Sorosa i Jeffreya Sachsa okaza si ekonomiczny doradca premiera
Mazowieckiego Waldemar Kuczyski, ekonomista, ale niemajcy adnej
praktyki w dziaalnoci gospodarczej i administracyjnej. Po akceptacji
tej idei powsta problem nominacji ministra finansw odpowiedzialnego
za przygotowanie programu jej realizacji. Jak pisa pniej Jacek Ku
ro (Kuro; akowski 1997, s. 76): Kandydatw na ministrw najblisi
wsppracownicy premiera wyszukali w swoich kalendarzykach. Ta me
toda utrzymaa si przez nastpne miesice i lata, kiedy trzeba byo
obsadza banki, spki, wojewdztwa, ambasady i pastwowe media.
By to swoisty symbol spontanicznej dziaalnoci, niemajcej adnego
zwizku z elementarnymi zasadami, ju od dawna wykadanej w Polsce
teorii organizacji i zarzdzania, na podstawie wielonakadowych pod
rcznikw Jana Zieleniewskiego, Jerzego Kurnala i moich.
Profesor Tadeusz Kowalik (2010, s. 203) szczegowo omawia pro
ces szukania kandydatw. Profesor Witold Trzeciakowski, po studiach
w najlepszych amerykaskich uniwersytetach (Harvard i Columbia),
wieloletni (mimo e nie nalea do PZPR) dyrektor Instytutu Koniunk
tur i Cen Handlu Zagranicznego, a w zwizku z tym dobrze zorientowany
w meandrach strategii globalnego kapitau i polityki MFW oraz Banku
wiatowego, w dodatku ekspert Solidarnoci, a w latach 1981-1984
czonek Prymasowskiej Rady Spoecznej, by niewtpliwie najwaciw
szym kandydatem. Odmwi jednak, bo, rzekomo pryncypialnie nie
akceptowa drogi do wolnego rynku, natomiast zosta ministrem bez
teki w rzdzie Tadeusza Mazowieckiego, przewodniczcym Rady Eko
nomicznej rzdu. Odmwi rwnie prof. Cezary Jzefiak, ktry warun
kowa sw zgod od wczeniejszej gwarancji premiera dla bolesnych,
a koniecznych posuni do wolnego rynku prowadzcych. Odmwi
te prof. Wadysaw Szymaski. Odpady rwnie dalsze kandydatury
wymienione przez prof. Kowalika: Janusza Beksiaka, Witolda Kieuna
i Janusza Gociskiego.
Co do mnie, to pamitam, e kierujc ONZ-wskim projektem mo
dernizacji Burundi, majcego by wzorcowym krajem Afryki Centralnej,
odebraem telefon z najbliszej ambasady polskiej w Nairobi, stolicy
Kenii. Pytano mnie, czy jestem w stanie natychmiast wrci do kraju,
bo s pewne, cile niesprecyzowane, propozycje pod moim adresem.
129

Odpowiedziaem, zgodnie z prawd, e mj kilkunastoletni projekt
koczy si za rok i dopiero po jego zakoczeniu mog wrci.
Ostatecznie wybrany zosta Leszek Balcerowicz i, jak pisze Tadeusz
Kowalik (2010, s. 203): o wyborze Balcerowicza tak naprawd zade
cydowa (...) nie premier, ale Waldemar Kuczyski, wic i tutaj Kuczy
ski by faktycznie personalnym decydentem.
Leszek Balcerowicz nalea do grupy kapitalistycznie zindokrynowanych w ramach programu United States Information Agency dla
modych partyjnych naukowcw, ktrym umoliwiono studia w USA.
Prac magistersk obroni w St. Johns University i niewtpliwie zosta
zauroczony panujcym wwczas wolnorynkowym neoliberalizmem
ekonomicznym gospodarki amerykaskiej chicagowskiej szkoy Miltona
Friedmana. Jak wiemy, bya to czsta praktyka. Ugryzieni przez He
gla, zauroczeni w modoci marksizmem, tracili sw wiar w zderzeniu
z bogactwem i wolnoci kapitalizmu amerykaskiego.
Koncepcja Sorosa-Sachsa zostaa sformalizowana przez rzd Ta
deusza Mazowieckiego w dwch programach: doranej stabilizacji i ra
dykalnej zmiany systemu. Obok zaoonego ju w programie Sachsa
usztywnienia kursu zotego w relacji 1 dolar - 9500 z, przy penej jego
wymienialnoci i niskiej sformalizowanej dewaluacji, dodatkowo wpro
wadzono:
nisk indeksacj pac (0,3-0,4),
wysoki podatek od ponadnormatywnych pac (tzw. popiwek), docho
dzcy do 400-500%,
bardzo wysokie oprocentowanie kredytw rwnie poprzednio udzie
lonych, a wic niezgodnie z rzymsk zasad lex retro non agit,
tylko czciow rewaloryzacj oszczdnoci bankowych.
Te decyzje doprowadziy do powanego zuboenia spoeczestwa
i bankructwa przedsibiorstw pastwowych, ktre byy finansowane
przez Narodowy Bank Polski na zasadzie obligatoryjnego kredytowania
ich rodkw obrotowych niskooprocentowanym kredytem.
Natomiast nie akceptowano lub tylko czciowo akceptowano trafn
koncepcj Sachsa dotyczc rozpoczcia budowy polskiego rynku na
podstawie autentycznej reprywatyzacji, oddania przedsibiorstw i nie
ruchomoci przejtych przez komunistyczne pastwo (poza gruntami
rolnymi), penej odmowy pacenia dugw zagranicznych i wystarcza
jcej harmonizacji instytucjonalnej. Powtarzam, e Polska jest jedy
nym posocjalistycznym krajem w grupie czonkw Unii Europejskiej,
ktry nie przeprowadzi do chwili obecnej (2011) autentycznej repry
watyzacji.
Aprobat spoeczn programu Balcerowicza usiowano uzyska za
przykadem Sachsa wizj szybkich efektw gospodarczych.
RZECZYWISTO A WIZJA
Dysproporcja midzy nagonion wizj a rzeczywistoci osigna
tak wysoki stopie, e mona mwi o klasycznym dziaaniu patologicz
nym, tj. sytuacji, w ktrej marnotrawstwo przekroczyo wysoko granice
spoecznej akceptacji. Co gorzej, mona postawi tez, e w wyniku tej
transformacji polska struktura gospodarcza, mimo powanej rnicy
w poziomie PKB, wykazuje obecnie daleko idce podobiestwo do struk
tury ju zrekolonizowanych, rozwijajcych si krajw afrykaskich.
Pierwszoroczne efekty realizacji programu szokujcej terapii byy
istotnie szokujce:
roczna inflacja w roku 1990 miaa wynosi par procent, wyniosa
600%, a wskanik jednocyfrowy zosta osignity dopiero w 1999 roku.
Wedug danych Gwnego Urzdu Statystycznego:
rednie ceny w 1990 roku wzrosy 6-7-krotnie (makaron podroa
22-krotnie, chleb - 13-krotnie, herbata - 14-krotnie, meble, naczynia
kuchenne, lodwki, pociel - 8-10-krotnie, mydo, proszki, chemia
gospodarcza - 10-12-krotnie).
Paca realna spada o ponad Vi, a miesiczne rednie wynagrodzenie
odpowiadao 2-4-dniowym rednim zarobkom Niemca. Profesor Julian
Auleytner (1995) podaje, e w 1990 roku:
przecitne pace spady o 24,6%,
realna warto przecitnej emerytury i renty - o 19%,
dochody netto z rolnictwa na jednego pracujcego - o 63%.
W latach 1989-1993 rednie pace realne zmniejszyy si o okoo 29%.
W sferze budetowej, a wic w administracji publicznej - o 38%. Poni
ej socjalnego minimum egzystencji w roku 1989 znajdowao si 16,6%
spoeczestwa, w roku 1993 - co najmniej 40%.
Radykalne niedotrzymanie obietnic przy uchwalaniu ustaw o trans
formacji niewtpliwie musi by traktowane jako patologia; przekroczyo
ono powanie granice spoecznej akceptacji. Profesor Aurelia Polaska
z Uniwersytetu Gdaskiego ostro skrytykowaa niedotrzymanie obiet
nic z 1990 roku, piszc: zapewniano, e koszty reform bd sprawie
dliwie rozoone na wszystkie grupy spoeczne i e reformy pozwol
stosunkowo szybko odzyska poniesione koszty, miao to nastpi po
3, 6, a najpniej po 9 miesicach. Spoeczestwu nikt nie wyjani,
dlaczego nie speniono wspomnianych obietnic, w tej sytuacji trudno
si dziwi, e wybory parlamentarne w 1993 roku wygraa partia ko
munistyczna.
131
H F E 7 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Koncepcja Sorosa-Sachsa i jej legalna, nieco zmieniona formalizacja
dokonana przez Leszka Balcerowicza, byy rdem dalszych powa
nych niesprawnoci. Pomijajc ju niezwykej wysokoci superinflacj,
otwarcie polskiego rynku dla zagranicznego obrotu przy jego zupe
nym nieprzygotowaniu do konkurencji spowodowao zalanie Polski
towarami zagranicznymi, stajc si jedn z przyczyn bankructwa wielu
polskich przedsibiorstw. Polscy przywdcy byli zupenie nieprzygoto
wani do konkurencji z gospodark kapitalistyczn, nie majc adnej
praktyki w relacjach negocjacyjnych wolnego wiata. Dawali si wyko
rzystywa zagranicznym inwestorom, dowiadczonym w walce o mak
symalizacj zysku, przyzwyczajonym do dawania prowizji decydentom
z Trzeciego wiata. Ten obyczaj by np. w Niemczech zinstytucjonali
zowany systemem podatkowym, gdzie w zeznaniach podatkowych na
leao poda, w pozycji kosztw, wysoko prowizji - komisyjnego.
Rewolucyjna decyzja natychmiastowego otwarcia rynku i niezrealizowa
nie jednego z elementw programu Sachsa: priorytetu reprywatyzacji
przedsibiorstw i nieruchomoci polskich obywateli, a uruchomienie
akcji sprzeday pastwowych przedsibiorstw zagranicznym inwesto
rom, bez precyzyjnego ustalenia procedury jej efektywnej kontroli,
spowodoway proces niekorzystnej wyprzeday majtku narodowego.
Zabrako te na pocztku transformacji opracowania stanu wyjciowego,
szczeglnego opisu punktu wyjcia. Zabrako rwnie strategicznego
planu rozwoju w ukadzie: misja, strategia, taktyka, operacja. Autorom
wstpnych dziaa zabrako elementarnej, profesjonalnej wiedzy z za
kresu zarzdzania i organizacji. Dziki temu Polska staa si swoistym
Eldorado dla globalnego kapitau.
Pamitam, jak na jesieni 1990 roku, gdy kierowaem w Burundi
ONZ-owskim programem modernizacji i ksztacenia najwyszej kadry
republiki Burundi, poznaem wybitnego belgijskiego biznesmena zajmu
jcego si importem kawy burundyjskiej. By rwnie w Polsce i szeroko
opowiada mi o niezwykej okazji wietnego biznesu w Polsce. Mwi
o zupenie niepowtarzalnej sytuacji: jest kraj w centrum Europy, znaj
dujcy si pod wzgldem produkcji w pierwszej dwudziestce krajw wia
ta (we francuskim Atlaseco, atlasie wiatowej ekonomii z roku 1989
czytamy na stronie 247, e: La Pologne se situe au douzieme rang mondial pour le poids de son Industrie (Polska znajduje si na 12. miejscu
na wiecie, biorc pod uwag wielko jej przemysu), z wykwalifiko
wan klas robotnicz i inyniersk, z nieco przestarza technicznie
produkcj, ze redni pac rzdu ok. 40 dolarw miesicznie (a wic
tylko o 10 dolarw wysz ni w Burundi), z wprost nierealnie wysok
wartoci nabywcz dolara. Za wyborny obiad z kieliszkiem wdki i do
brym napiwkiem w najwytworniejszej, o wysokim europejskim standar
dzie restauracji w hotelu Yictoria, paci ok. 1,5-2 dolary. Powtarza
to wielokrotnie, widzc rachunek na 40 dolarw za lunch w Bujumburze
w restauracji Marriotta dla dwch osb. Twierdzi, e w zwizku z tym
kwota tzw. komisyjnego czy prowizji jest nieporwnywalnie nisza,
nawet ni w krajach afrykaskich. Istniej moliwoci niezwykle tanie
go zakupu redniej wielkoci przedsibiorstwa pastwowego. Propono
wa mi wspprac, liczc na moj znajomo rodowiska polskiego,
chwalc si, e ma ju dobre chody w Polsce, umoliwiajce szybkie
dorobienie si rwnie dziki posiadaniu kontaktw w Belgii dla sprze
day produkcji polskiej. Biorc pod uwag niezwykle niskie pace i moty
wujc zdolnych polskich pracownikw ma podwyk, mona osign
zyski powanie przerastajce skal wykorzystania propozycji inwesty
cyjnych na rynku afrykaskim. Spotkaem si z podobnymi opiniami
od innych biznesmenw zachodnich, od dawna wprowadzonych w eks
ploatacj bogatych surowcw afrykaskich, poznawanych w sportoworekreacyjnym klubie grupujcym europejskich cudzoziemcw. Byem
przeraony tymi informacjami; zrozumiaem wwczas, e rozpoczyna
si okres ksztatowania struktury ekonomicznej Polski podobnej do
dobrze mi znanej w postkolonialnych krajach Afryki Centralnej, powo
dujcy trudne do obliczenia, ale kolosalne straty majtku narodowego
w Polsce. Zareagowaem dramatycznymi listami do wczesnego prezesa
Polskiej Akademii Nauk, profesora Aleksandra Gieysztora, zwizanego
ze mn wizami rodzinnymi1.
Maksymalne straty majtku narodowego byy jednak nie tylko
efektem procesu prywatyzacji, lecz take szeregu kombinacji, ktrych
ofiar sta si Skarb Pastwa, a wic majtek narodowy. Po powrocie
do Kanady, po wieloletniej pracy w Afryce, byem zaskoczony, widzc
wyranie wyszy standard ycia paru znajomych, zarwno z kanadyj
skiego wiata akademickiego, jak i z miejscowej Polonii. Dowiedziaem
si, e jest to nieprzewidziany efekt reformy Jeffreya Sachsa. Tajna
1 Wolny czas spdzamy w wietnie wyposaonym klubie dyplomatycznym (korty teni

sowe, basen, pole golfowe, 15 koni, wietna restauracja, sekcja brydowa). Danusia gra
w bryda, nawet z powodzeniem biorc udzia w wiatowym frankofoskim turnieju
(pierwsza w Burundi, czwarta w frankofoskiej Afryce). Ja gram codziennie w tenisa.
Spotykamy tu wielkiej klasy biznesmenw, przyjedajcych dla dokonania wielkich
transakcji wykupu tutejszych surowcw i plantacji kawy i herbaty. W klubowych, szcze
rych rozmowach dowiaduj si o przeraajcej sytuacji w Polsce. Okazuje si, e Polska
jest obecnie wietnym biznesem, ejest to swoiste Eldorado, korzystniejsze ni Burundi,
bo duo nisze prowizje czyli po prostu apwki. Rewelacyjnie tanio do kupienia pa
stwowe przedsibiorstwa. Prosz Ci o zainteresowanie t spraw kierownictwo rzdu,
a moe i zaaranowanie bada przez PAN. Przykro mi, jak mwi o naiwnoci i nie
zwykej chciwoci Polakw. Trzeba pamita, e wiatowy biznesjest pozbawiany regu
moralnych, zysk uzasadnia kade dziaanie. Niestety propaganda radziecka z symbolem
okrutnego krwiopijcy-kapitalisty nie bya tylko fikcj polityczn, przekonaem si o tym,
pracujc w Afryce (15 sierpnia 1990 roku).
133
134

decyzja o stabilizacji dolara w Polsce, przy planowej dewaluacji 9,6%
rocznie bya ju tu znana. Wysoka skala inflacji doprowadzia do nie
sychanie wysokiego oprocentowania rachunkw bankowych, z wolna
malejcego w skali rocznej, pocztkowo blisko 100%, kolejno przez
79%, 60%, 45% do 28%. Znajc utajniony fakt zabezpieczenia stabili
zacji zotego przy jedynie 9,6% rocznej dewaluacji zotego (0,8%/m),
mona byo w cakowicie legalny sposb szybko dorobi si fortuny.
W Kanadzie atwo byo uzyska kredyt hipoteczny na budow czy roz
budow domu w wysokoci 6-7%. Uzyskany, np. 1,5 - milionowy dolaro
wy, kredyt mona byo wymieni na zotwki i umieci na rachunku
bankowym w Polsce. Po zwikszeniu jego wartoci, dziki wysokiej
stopie procentowej mona byo kupi znowu dolary i przekaza czy
przewie do Kanady. Wszystkie manipulacje byy atwe ze wzgldu na
du liczb prywatnych kantorw wymiany w caej Polsce i brak kon
troli dyspozycji bankowych. W ten zupenie legalny sposb mona byo
atwo podwoi, a nawet potroi kapita operacyjny. Podobne operacje prze
prowadzi szereg osb mieszkajcych w Polsce, jednak ostateczny efekt
ich manipulacji by mniej dotkliwy dla gospodarki polskiej, poniewa
zysk umoliwia im inwestycje w Polsce. W przypadku cudzoziemcw
bya to strata krajowej masy dolarowej. Omawiajc ten problem z kole
gami z Narodowego Banku Polskiego, doszlimy do wniosku, e w ten
sposb wycieky z Polski miliardy dolarw. Drog szczegowej analizy
operacji bankowych w tym okresie mona by cile okreli kwot tego
wycieku. Nikt jednak takiej analizy strat, wynikych z braku odpo
wiedniego prawnego zabezpieczenia si przed stratami dorobku naro
dowego, dotychczas nie przeprowadzi.
Horrendalnie wysokie stopy procentowe, nie tylko na nowe, ale i ist
niejce dawne kredyty pastwowych przedsibiorstw, zalanie rynku
konkurencyjnymi artykuami zagranicznymi i motywacyjna demobi
lizacja pracownikw na skutek wysokiej skali podatku od ponadnorma
tywnych pac, tzw. popiwku, a take utrata ewentualnie posiadanych
oszczdnoci (np. zakumulowanych rodkw na zakup mieszkania na
tzw. ksieczkach mieszkaniowych), a wic wszystkie czynniki ograni
czajce efektywn dziaalno produkcyjn, musiay da jednoznaczny
rezultaty: liczne bankructwa, likwidacj duego procentu polskiej pro
dukcji i w efekcie zarwno ekspansj zagranicznych producentw, jak
i niekorzystny bilans eksportu-importu. Niestety ten proces obj w du
ym procencie produkcj typu AGD i produkcj wysokiej techniki, kt
ra wbrew upowszechnianej opinii bya zadziwiajco rozwinita w PRL.
Szereg flagowych przedsibiorstw wysokiej techniki zosta zlikwi
dowany w ramach tzw. wrogiego przejcia lub radykalnie ograniczony
w swojej produkcji w wyniku sprzedania ich zagranicznym inwestorom
w ramach programu prywatyzacji po tzw. cenie rynkowej, z reguy
daleko niszej od aktualnej wartoci danego obiektu.
Zesp wybitnych polskich ekspertw, z takimi wybitnymi uczonymi
jak: prof. Zdzisaw Sadowski, wieloletni przewodniczcy Polskiego To
warzystwa Ekonomicznego, b. przewodniczcy Komisji Planowania
przy Urzdzie Rady Ministrw; prof. Andrzej Zawilak, profesor Uni
wersytetu Warszawskiego, jeden najwybitniejszych polskich specjali
stw teorii zarzdzania, minister przemysu w rzdzie premier Hanny
Suchockiej; prof. Andrzej P. Wierzbicki z Politechniki Warszawskiej,
przewodniczcy Komisji Bada Stosowanych KBN 1991-1995; dr hab.
nauk ekonomicznych Stanisaw Dugosz, wieloletni przewodniczcy
Komisji Planowania przy Radzie Ministrw, podsekretarz stanu
w Centralnym Urzdzie Planowania w rzdzie Tadeusza Mazowieckie
go; dr. hab. nauk ekonomicznych Andrzej Karpiski, sekretarz naukowy
Komitetu Prognoz Polska XXI wieku przy prezydium PAN, b. zastpca
Przewodniczcego Komisji Planowania przy Radzie Ministrw; prof.
dr hab. Stanisaw Paszkowski z Wojskowej Akademii Technicznej,
b. podsekretarz stanu w Ministerstwie Przemysu Maszynowego; prof.
dr hab. Maciej Perczyski z Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN,
czonek Komitetu Prognoz Polska XXI wieku w PAN; Eugeniusz Szat
kowski, b. zastpca przewodniczcego Komisji Planowania przy Radzie
Ministrw, wiceminister w Ministerstwie Przemysu i Handlu w rz
dzie Tadeusza Mazowieckiego; mgr nauk ekonomicznych Edward Szy
maski, b. wiceminister Ministerstwa Handlu Wewntrznego i Usug,
opracowa w sierpniu 1996 roku Raport O potrzebie dugofalowej stra
tegii w stosunku do kapitau zagranicznego w Polsce (Siergiejczyk
1997a) przedstawiajcy ekonomiczne wyniki transformacji w wietle
inwazji kapitau zagranicznego. Raport, przeznaczony dla prezydenta
Aleksandra Kwaniewskiego, zosta dorczony wczesnemu premiero
wi Wodzimierzowi Cimoszewiczowi. Nie spotka si on z uznaniem
wczesnego rzdu koalicji SLD-PSL i zosta utajniony. Jego skrt zo
sta opublikowany po zmianie rzdzcej koalicji w niskonakadowym
pimie Myl Polska. Istniaa jedynie taka moliwo publikacji, bo
zarwno wielonakadowe pisma, jak i telewizja i radio z reguy prezen
toway pozytywne, nieraz wrcz entuzjastyczne opinie o Wielkim
Wstrzsie, Szokowej Terapii, Wielkim Przeomie czy polskim
Big Bangu, jak potocznie nazywano plan Sorosa-Sachsa-Balcerowicza, rzadko przyjmujc gosy krytyczne. Charakterystyczna bya tu
sprawa artykuu zamwionego przez Gazet Wyborcz u znanego
ekonomisty czeskiego, pniejszego premiera, a obecnie (2011) prezyden
ta Republiki Czeskiej Vaclava Klausa. Artyku by peen krytycznych
uwag o polskim Wielkim Wstrzsie. Redakcja nie opublikowaa go.
135
EE1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

O tym fakcie Klaus poinformowa w wywiadzie dla dziennika Rzecz
pospolita (4 stycznia 1990).
W raporcie zespou ekspertw podano m.in. nastpujce przykady
bankructwa:
CEMI Naukowo-Produkcyjne Centrum Pprzew odnikw
w Warszawie, zatrudniajce 8000 pracownikw o najwyszych kwa
lifikacjach, produkujce, jako jedyny zakad w Polsce i najwikszy
tego typu zakad w Europie rodkowej, ukady scalone, diody i tran
zystory. Autorzy raportu zwracaj uwag, e np. prezydent Bill Clin
ton owiadczy, i ukady scalone s jednym z wanych elementw
bezpieczestwa USA. Tymczasem gigantyczna nowa mara kredy
towa, rwnie dla starych kredytw, i dumpingowa konkurencja
zagranicznych producentw korzystajcych z penego otwarcia pol
skiego rynku, doprowadziy do bankructwa i likwidacji produkcji
ukadw scalonych. Z jej czci utworzono spk pod nazw Cemix,
zatrudniajc 130 osb.
Zakady Radiowe im. M. Kasprzaka w Warszawie, produkujce
m.in. na licencji Grundiga, najwyszej klasy magnetofony, radia,
radiostacje dla wojska, zatrudniajce 6000 pracownikw. Ich bankruc
two i likwidacja doprowadziy do likwidacji wsppracujc z nimi
fabryk bazow Muflex w Kutnie, ktra produkowaa podzespo
y i elementy do podzespow. Upadek Muflex pooy kooperujcy
z nim zakad Cemat, wytwarzajcy materiay elektroniczne nie
zbdne dla produkcji Muflexa.
Fabryka M agnetofonw w Lubartowie, produkujca wysokiej
klasy magnetofony wytrzymae na wstrzsy, wykorzystywane rw
nie dla celw wojskowych.
Zakady Lampowe im. Ry Luksemburg, zatrudniajce 5000
pracownikw, produkujce arwki, lampy elektronowe i wietlwki.
Wielopitrowy, nowoczesny budynek tej fabryki, czciowo zdewa
stowany, sta do 2010 roku z zabitymi dykt oknami, obok Muzeum
Powstania Warszawskiego. W padzierniku 2010 roku w prasie po
jawia si informacja, e jest ju decyzja dotyczca odbudowy tego
budynku (po 20 latach) dla zespou rnych biur.
Zakad Aparatury Pomiarowej i Naukowej ZOPAN w Warszawie
i kilka zakadw tego typu, rwnie produkujce unikaln aparatur.
Zakady M echaniczno-Precyzyjne M era-B onie w Boniu.
Zakady Podzespow Elektronicznych Telpod w Krakowie.
Zakady Elektroniczne Fonica w odzi.
Zakad Podzespow Elektronicznych w Krakowie.
Warszawskie Zakady Telewizyjne Elemis - horrendalnie wy
sokie oprocentowanie kredytw doprowadzio do zaduenia w wyso
koci 200 min starych zotych. Nie mogy one konkurowa z obcymi
montowniami zagranicznych firm, ju ulokowanymi w Polsce: Phi
lipsem czy Thompsonem, ktre korzystay nie tylko z preferencji po
datkowych, lecz take z niszych stawek celnych na import komponen
tw i podzespow. Elemis mia obiecujce perspektywy na produkcj
100 tys. telewizorw, ale nie mg uzyska kredytu bankowego.
Polcolor, zakad produkcji kineskopw kolorowych w Piasecznie,
najnowoczeniejszy w tego rodzaju produkcji w Polsce. Niespacony,
horrendalnej wysokoci kredyt wynis 504 min zotych. 90% jego
majtku byo wycenione w 1991 roku na 1,1 mld dolarw. Zosta sprze
dany firmie Thompson za 378 min dolarw. W cen sprzeday wli
czono zaduenie.
Wiele innych zakadw wysokiej technologii zostao w wyniku pry
watyzacji (wrogiego przejcia) zlikwidowanych bd przeksztaconych
w oddziay zagranicznych koncernw, produkujc marginalne elementy
wytworw wytwarzanych za granic. Przykadami mog tu by:
Zakady Wytwrcze Urzdze Telefonicznych ZWUT w War
szawie, Wgrowie i Bydgoszczy. Zakady te bez maa zmonopolizo
way produkcj i konserwacj telefonw w Polsce i w ZSRR. Zostay
zakupione po tzw. cenie rynkowej, dalekiej od autentycznej wartoci,
przez niemiecki koncern Siemens. Niemcy przenieli ca produkcj
do siebie, zachowujc umow o konserwacji aparatw w Rosji. Bya to
tragedia dla Wgrowa. W miejscowym ZWUT-cie pracowao 4000 osb.
Siemens wymwi im prac, dajc 9-miesiczne odszkodowanie, na
stpnie zburzy wszystkie budynki zakadw, a opustoszay teren
sprzeda pod zabudow mieszkaniow.
Zakad Kom puterowy E lw ro we Wrocawiu, podobnie jak
w ZWUT-cie, niemiecki Siemens zakupi, po czym zwolni bez maa
ca zaog, burzc wszystkie budynki, poza jednym, w ktrym pozo
stawiono marginaln produkcj wizek przewodw dla komputerw
wytwarzanych w Niemczech.
Dzieroniowskie Zakady Radiowe, sprywatyzowane ju w 1989
roku. Z 7000 zaogi zostao jedynie 10%. W zakadzie unieruchomiono
technologiczne linie specjalistyczne, w ktre zainwestowano znaczne
rodki. W rezultacie zbankrutoway kooperujce Zakady w Wabrzy
chu, Jaworze, Nowej Rudzie.
Pastwowe przedsibiorstwo Poam w Poznaniu, produkujce
urzdzenia wietlne i yrandole. Powstae w latach 70., zatrudniao
800 osb. Po prywatyzacji wikszo budynkw zostaa zburzona,
a w pozostaych inwestor produkuje kartony.
Wedug wylicze autorw raportu redukcja zatrudnienia w zakadach
wysokiej techniki obja ok. 200 tys. pracownikw majcych wysokie
137

kwalifikacje. Zatrudnienie w 1994 roku zmniejszyo si ogem o 50%,
przy niemal penym opanowaniu tego typu produkcji przez kapita
obcy.
W wyniku bankructw i likwidacji polskiej produkcji w prywatyzowa
nych przedsibiorstwach potencja produkcyjny Polski w omawianym
okresie 4 lat i trudny do odrobienia spadek krajowej polskiej produkcji
wysokiej techniki przedstawia si nastpujco:
w produkcji aparatury informatycznej - o 26,1%,
w produkcji
aparatury optycznej - o 36,6%,
wprodukcji maszyn i urzdze energetycznych - o 44,9%,
wurzdzeniach elektronicznych i teletechnicznych - o 66,7%.
Cytowany raport zawiera zestawienie zmian w imporcie produktw
przemysowych w latach 1990-1993 w wyniku zarwno bankructwa,
likwidacji polskiej produkcji przez zagranicznych inwestorw i penego
otwarcia rynku dla agresywnych kapitalistycznych eksporterw. W ze
stawieniu tym nie dokonano porwnawczej oceny jakoci i innowacyj
noci produkcji polskiej i zagranicznej. Niewtpliwie jednak w szeregu
bran te rnice nie miay istotnego charakteru, a niezlikwidowane
polskie przedsibiorstwa w nowych warunkach, przy atwym dostpie
do produkcji zagranicznej, miay bez porwnania lepsze warunki do ja
kociowego usprawnienia swojej produkcji. Trzeba te pamita o tym,
e poziom studiw technicznych w Polsce nie odbiega od redniego po
ziomu w krajach kapitalistycznych. Ta teza zostaa potwierdzona suk
cesem wielu polskich inynierw, ktrzy wyemigrowali. W kadym
razie np. w znanej mi dziedzinie rnych specjalnoci zarzdzania polscy
profesorzy w peni dorwnywali profesorom zagranicznym, z reguy
uzyskujc wysokie oceny w pracy za zachodni granic.
Tabela 3. Dynamika importu produktw wysokiej techniki
Udzia importu w cznej poday krajowej w %
Brana wyrobw
1991
1994
Sprzt automatyki przemysowej
28,4
74,1
Maszyny i urzdzenia dla przemysu

spoywczego
24,5
87,6
Wyroby optyczne
68,1
102,9
Obrabiarki
40,3
71,4
Narzdzia
29,6
57,8
9,3
41,0
Maszyny i urzdzenia dla handlu
66,5
183,3
Instrumenty muzyczne
i sprzt fotograficzny
72,2
130,3
Narzdzia i aparatura medyczna
86,7
102,9
Maszyny i urzdzenia
elektroenergetyczne
rdo: GUS.
SPRZEDA PRZEDSIBIORSTW
Poza procesem nomenklaturowej prywatyzacji, obejmujcej mae
i rednie przedsibiorstwa i poza tzw. wrogim przejciem, polegajcym
na niszczeniu konkurencji przez kupno i zlikwidowanie zakupionego
przedsibiorstwa lub ograniczenie jego produkcji do marginalnych ele
mentw, proces prywatyzacji polega gwnie na zakupie pastwowych
przedsibiorstw przez zagranicznych inwestorw dla ich dalszej dziaal
noci. Miao to charakter spontaniczny, nie opracowano bowiem planu
merytorycznego, ustalajcego, jakie przedsibiorstwa, o strategicznym
znaczeniu dla polskiej gospodarki, nie powinny by sprzedane inwesto
rom zagranicznym, jaki procent i jakie przedsibiorstwa powinny zosta
w rkach pastwa, jak ma wyglda system kontroli przed naduyciami
typu nielegalnej prowizji itd. W cytowanym raporcie autorzy tak cha
rakteryzuj prac Ministerstwa Przeksztace Wasnociowych: Nie
ma ono adnej myli strategicznej co do podanej struktury. Nie do
konuje koniecznej konfrontacji struktury rzeczowej z potrzebami przy
szoci. Trudno uzna za przypadek fakt, e mimo apeli Sejmu i wielu
rodowisk politycznych do dzi nie powstaa mapa prywatyzacji, ktra
odpowiadaaby na pytanie, jakie cele chcemy tu osign i gdzie s
granice prywatyzacji, ktrych przekroczenie moe spowodowa pod
waenie moliwoci prowadzenia jakiejkolwiek polityki gospodarczej
i przemysowej podporzdkowanej ochronie naszych interesw naro
dowych .
Proces prywatyzacji obj przede wszystkim najlepsze przedsibior
stwa, oceniane wedug kryteriw organizacji, wyposaenia, rynku od
biorcw itd.
Uwiadomieniu skali niesprawnoci i straty majtku narodowego
przekraczajcych granice spoecznej akceptacji, a wic patologicznej
139

dziaalnoci administracji, najlepiej mog suy konkretne przykady
prywatyzacji. Przedstawiem ju przykady wrogiego przejcia, kon
cepcji kupna dla likwidacji lub zupenej marginalizacji konkurencyj
nego polskiego przedsibiorstwa wysokiej techniki, gwnie elektronicz
nej. Autentyczna prywatyzacja polegaa jednak na zakupie i dalszym
prowadzeniu dziaalnoci gospodarczej, przewidywaniu wysokich zy
skw zwizanych z niskimi kosztami osobowymi, a take wykorzysty
waniu znanych za granic wysokich kwalifikacji polskiego robotnika
i inyniera2. Jednym z klasycznych przykadw patologicznej wyprze
day polskiego dorobku materialnego jest prywatyzacja Zakadw Pro
dukcji Papieru i Celulozy w Kwidzyniu. Byy one jedn z licznych in
westycji zaplanowanych w okresie rzdw Edwarda Gierka, ukoczon
jednak w latach 80. Najnowoczeniejsze, podstawowe dla produkcji ma
szyny zakupiono pod koniec lat 70. za 400 min dolarw amerykaskich
w Kanadzie. Drugie tyle kosztowa wykup terenu pod fabryk, budowa
budynkw, infrastruktury i systemu wolnociekowego. Zakady wy
twarzay poow papieru gazetowego w Polsce i byy najwikszym
w Europie producentem celulozy. Zatrudniay 3600 pracownikw i prze
rabiay rocznie 800 tys. m3 drewna.
Zostay kupione w 1990 roku przez amerykaski koncern Interna
tional Paper Group INC na zasadzie: 80% akcji za 120 min dolarw
i paroletnie zwolnienie z podatku uzyskuje amerykaski nabywca, a 20%
akcji zawaszcza zaoga. Jak si pniej okazao, warto zwolnienia
podatkowego osigna kwot 142 min dolarw. By to wynik podnie
sienia ceny papieru przez amerykaskiego waciciela o 150% do po
ziomu cen wiatowych.
Usatysfakcjonowany dyrektor do spraw rozwoju International Pa
per Group INC, C.C. Early, udzieli w trzy lata pniej, w 1993 roku,
wywiadu dla Journal of Business Strategy (No. March-April),
owiadczajc: Cena bya na takim poziomie, i wierzymy, e bdziemy
mie atrakcyjny dochd (...) Rzd polski wyda prawdopodobnie trzy
2 W latach 90. minionego wieku przeprowadziem badania nad ocen polskich specja
listw zatrudnionych w Montrealu. Kryterium poziomu lekarza internisty by czasokres
czekania na wizyt u niego. Pierwsze miejsce zaja dr Wrzesiska, Polka, absolwentka
medycyny w Polsce; w stomatologii - Jan Francuz, lekarz dentysta, absolwent Akademii
Medycznej w Katowicach. Na czterech uniwersytetach byo 8 profesorw Polakw po
studiach w Polsce, wszyscy w pierwszej pitce najlepszych wykadowcw (wedug ano
nimowej oceny studentw). Mog nieskromnie si pochwali, e w roku akademickim
1985/86 moja globalna anonimowa ocena dokonana przez studentw bya dwukrotnie
wysza od redniej oceny wszystkich profesorw w HEC Universite de Montreal. Naj
lepszy informatyk, pan Bacz, pokona swoich konkurentw liczb rocznych zamwie
na proces oprogramowania przedsibiorstw, mimo wyszej ni rednia, ceny swoich
usug. Wedug bada polskiego konsulatu dzieci polskich emigrantw z reguy byy
w grupie trzech najlepszych w swojej klasie.
do czterech razy tyle na zbudowanie fabryki i dzisiaj byaby ona w za
sadzie nie do zastpienia za nawet zblion cen nigdzie na wiecie (...)
Ta fabryka jest w caoci nowoczesna, zaprojektowana wedug cako
wicie nowoczesnych wzorw zachodnich. Mieci si ona we wszystkich
standardach, jakich oczekiwalibymy od kadej fabryki na wiecie.
Ciekawy jest dalszy cig tej transakcji, wiadczcy o spoecznych
prbach wycignicia konsekwencji z tego rodzaju patologicznej, a wic
powodujcej marnotrawstwo przekraczajce granice spoecznej akcep
tacji, dziaalnoci. Obok Stowarzyszenia Inynierw i Technikw
Przemysu Papierniczego zareagowaa Sejmowa Komisja Przekszta
ce Wasnociowych i b. minister Lenictwa i Przemysu Drzewnego
Waldemar Kozowski, ktry wystosowa protest do premier Suchockiej
i prezydenta Wasy. Otrzyma wyjanienie od ministra przeksztace
wasnociowych, Janusza Lewandowskiego, e transakcja bya korzyst
na ze wzgldu na przestarzao zakadu i w zwizku z tym moliwo
jego bankructwa. Jak si wkrtce okazao, nie byo to zgodne z fachow
ocen nabywcy.
Tymczasem ukaza si w polskim tumaczeniu wywiad z dyrektorem
International Paper Group, opublikowany przez lewicow Trybun
(nr 110, z 1993 roku). Wwczas min. Waldemar Kozowski zoy donie
sienie do Generalnego Prokuratora, stawiajc ministrowi Januszowi
Lewandowskiemu zarzut karygodnej niedbaoci, powodujcej straty
pastwa rzdu 500 min dolarw. Niestety wkrtce po zoeniu tej skargi
min. Kozowski umar nagle na atak serca. Sprawa zostaa skierowana
do prokuratury w Elblgu, ktra przekazaa j do Delegatury NIK-u
w Gdasku, a ta odesaa j do Centrali NIK-u w Warszawie. Tu utkna
bez dalszego cigu. Gdyby min. Kozowski nagle nie umar, prawdopo
dobnie w dalszym cigu by interweniowa.
Ostatecznie amerykaski koncern International Paper wykupi od
pracownikw posiadane przez nich 20% akcji po niezwykle niskiej cenie,
jak zapaci Skarbowi Pastwa za akcje w 1990 roku i w ten sposb
sta si wacicielem caoci zakadw, a wliczajc kwot zwolnionych
podatkw, za darmo (Gargas 1995).
Kocowym efektem tej transakcji bya uchwaa Rady Miasta Kwidzy, na wniosek Komisji Zakadowej NZZ Solidarno i wszystkich
innych zwizkw zawodowych zakadw, nadania ministrowi Janu
szowi Lewandowskiemu tytuu honorowego mieszkaca Kwidzynia.
Dalszym przykadem patologicznej, a wic, przypominam, powodu
jcej straty (marnotrawstwo) bezwarunkowo przekraczajce granice spo
ecznej akceptacji, bya prywatyzacja Cementowni Grade. Bya to
nowoczesna fabryka zbudowana w latach 70. w okresie inwestycyjnego
boomu epoki gierkowskiej. Cementownia ta produkowaa rocznie 2,3
min ton cementu. W jej ssiedztwie znajdowaa si te druga, rwnie
141
EO PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

nowoczesna Cementownia Strzelce Opolskie. Eksportoway one ce
ment do NRD. Ju w 1990 roku Grade miaa by sprzedana belgij
skiemu koncernowi SBFRF na raty, po 15 min dolarw rocznie, czyli
za sum rocznego zysku przedsibiorstwa. Ta koncepcja oddania cemen
towni praktycznie za darmo wzburzya zaog. W wyniku jej protestu
projekt umowy anulowano, a Cementowni przeksztacono w spk
Skarbu Pastwa. Jako taka rozwijaa si niezwykle sprawnie, zwik
szajc swj roczny zysk do ok. 16 min dolarw rocznie. Jednak w lipcu
1993 roku zostaa sprzedana innej belgijskiej spce - CBR Baltic.
Firma ta wpacia 90,4 min niemieckich marek za 30% akcji Grade
i 40% akcji Cementowni Strzelce Opolskie, jednoczenie zobowizujc
si do sfinansowania umw inwestycyjnych za sum 180 min marek
z zysku, bd z wasnych rodkw. Umowa ta zostaa podpisana przez
ministra Lewandowskiego, ju po obaleniu rzdu premier Suchockiej,
w okresie funkcjonowania obalonego rzdu, zgodnie z decyzj prezyden
ta Wasy, do czasu przeduajcego si terminu powoania nowego.
Tymczasem w dwa miesice pniej CBR Baltic sprzeda Grade
niemieckiemu koncernowi Heidelberger, amic w ten sposb zawart
umow z Polsk. Z naszej strony nie byo jednak interwencji, nawiasem
mwic wkrtce nastpio poczenie koncernw: belgijskiego CBC
z niemieckim Heidelberger. W ostatecznym efekcie tej polityki 16 cemen
towni polskich zostao sprzedanych rwnie po rynkowej cenie kon
cernom: niemieckim Heidelberger, Dyckerhof, CBR, francuskiemu,
szwajcarskiemu i brytyjskiemu. W ten sposb gierkowska racjonalna
polityka rozwoju polskiej produkcji cementu, zwizana z przewidywan
rozbudow infrastruktury drogowej, zostaa zaprzepaszczona. Budowa
sieci autostrad w Polsce staje si w ten sposb rdem duego zysku
producentw zagranicznych.
W procesie likwidacji polskiej wasnoci hutnictwa wyrnia si
proces sprzeday Huty Warszawa. Raport prof. Jzefa Balcerka (1994)
dla Sejmowej Komisji Przeksztace Wasnociowych ujawnia patolo
gi prywatyzacji tego obiektu. Huta Warszawa bya jedynym w Polsce
producentem szlachetnej stali dla przemysu zbrojeniowego. Warto
rocznej produkcji Huty dochodzia do 400 min dolarw, natomiast
warto caej Huty, wedug oceny prof. Jzefa Balcerka, dochodzia do
3 mld dolarw. Transakcja sprzeday bya bardzo skomplikowana.
Woska firma Lucchini zdecydowaa si zakupi 51% Huty za 27,6 min
ecu, co wedug aktualnego kursu odpowiadao 33,5 min dolarw ame
rykaskich. Jednak firma Lucchini wpacia tylko 6,1 min dolarw,
pozosta naleno pokrywajc maszynami i skryptami dunymi.
Jednoczenie zobowizaa si do odbioru 60% produkcji po cenach
przez ni ustalonych i do bezterminowego utrzymania 60% zaogi,
a 40% na czas okrelony. Dokonan w umowie wycen majtku huty
prof. Balcerek okreli jako zupenie nierealn. Na przykad metr kwa
dratowy terenu, na ktrym znajduje si Huta i domy z 1857 mieszka
niami dla pracownikw, oceniono na 38 400 starych zotych, podczas
gdy w okresie zawierania umowy metr kwadratowy terenu w Warsza
wie kosztowa od 320 do 900 tys. zotych.
Umowa przewidywaa rwnie 7-letnie wakacje podatkowe i, w razie
konfliktu, jurysdykcj zagraniczn. Pod grob utraty pracy 90% zaogi
akceptowao ten akt prywatyzacji. Ostatecznie jednak w 2005 roku
inwestor woski sprzeda Hut Warszawa najwikszemu koncernowi
hindusko-brytyjskiemu Mittal Steel Company.
W maju 2002 roku zosta utworzony koncern Polskie Huty Stali SA,
z czterech najwikszych polskich hut: Huty Katowice w Dbrowie
Grniczej, Huty Sendzimira w Krakowie, Huty Florian w witocho
wicach i Huty Cedler w Sosnowcu (w sumie producenci 70% polskiej
produkcji stali). W 2003 roku minister skarbu Piotr Czyewski i Lakshmi Mittal, reprezentujcy Mittal Steel Company podpisali umow
sprzeday akcji tych hut.
W 2006 roku NIK przeprowadzia kontrol prywatyzacji tego kon
cernu. W Biuletynie Informacji Publicznej NIK (nr 149/2006) czytamy:
Niezalenie od faktu, e prywatyzacja uchronia huty, z ktrych
utworzono PHS SA od upadoci, oraz nie kwestionujc wyboru inwe
stora, NIK negatywnie ocenia finansowe warunki umowy prywaty
zacyjnej, ktre byy niekorzystne dla Skarbu Pastwa ze wzgldu na
zbyt niskie ceny akcji. (...) Skarb Pastwa otrzyma za 85% wszystkich
akcji zaledwie 72 min z. Oznaczaoby to, e w przeliczeniu na wszystkie
akcje Spki uzyskane wpywy byy nisze od dolnej granicy przedziau
wartoci PHS rekomendowanego przez Konsorcjum Doradcze (...).
Kwota 1,43 miliarda z, ktre inwestor zaangaowa do koca kontroli
na nabycie 62% obecnie istniejcych wszystkich akcji, stanowi zaled
wie 48% zysku wypracowanego przez grup kapitaow Polskie Huty
Stali SA w pierwszym roku po prywatyzacji. (...) Wycena PHS SA spo
rzdzona na zlecenie spki przez to samo Konsorcjum Doradcze, ktre
zostao w niekonkurencyjnym trybie zatrudnione jako doradca prywa
tyzacyjny min. SP, bya zaniona o prawie dwa miliardy z.
W protokle pokontrolnym (nr ew. 149/2006/P0 5052/KGP, s. 8)
czytamy: NIK negatywnie, z punktu widzenia legalnoci i gospodar
noci, ocenia zatrudnienie przy Ministrze Skarbu Pastwa Konsorcjum
Doradczego jako doradcy przy prywatyzacji PHS SA w trybie zamwienia z wolnej rki za wynagrodzeniem w wysokoci 3 074, 4 tysicy
z brutto (netto 2 520 tysicy z netto) bez prby wyonienia doradcy
w innym konkurencyjnym trybie. NIK negatywnie ocenia pod wzgldem
legalnoci i rzetelnoci decyzj Prezesa Urzdu Zamwie Publicznych
o zatwierdzeniu trybu zamwienia z wolnej rki w tym postpowaniu.
143
144

Nieprzestrzeganie przepisw dotyczcych zamwie publicznych na
ley do typowych przejaww wystpowania zjawisk korupcyjnych.
W wyniku kontroli NIK skierowaa zawiadomienie o podejrzeniu
popenienia przestpstw dotyczcych:
zanienia ceny akcji (w pierwszym pakiecie 22,1% akcji cena jednej
akcji wyniosa 25 gr, w dalszych pakietach 1 z),
zanienia wyceny, a take zatrudnienia doradcy prywatyzacyjnego
w niekonkurencyjnym trybie.
Poza koncernem czterech hut pozostaa Huta w Czstochowie, jedyny
kluczowy polski dostawca blach okrtowych dla niegdy rozwinitego
polskiego przemysu stoczniowego. Zatrudniaa ona 1900 pracownikw,
a w spkach zalenych 3000 osb. W sprawie dokonanej sprzeday
huty Czstochowa inwestorowi ukraiskiemu zoone zostay 31 maja
2007 roku trzy interpelacje poselskie do ministra skarbu, m.in. z na
stpujcymi pytaniami:
Dlaczego doszo do prywatyzacji przedsibiorstwa o strategicznym
znaczeniu dla pastwa na rzecz zagranicznego podmiotu i w jaki
sposb rzd Jarosawa Kaczyskiego zamierza zagwarantowa pro
dukcj i dostawy blach okrtowych dla polskiego przemysu stocz
niowego?
Czy znane s panu ministrowi niejasne i kontrowersyjne okoliczno
ci prywatyzacji Huty Czstochowa, w tym m.in. kwestia zanionej
ceny za zbycie przedsibiorstwa, jak rwnie domniemanego udziau
byego prezydenta Aleksandra Kwaniewskiego w procesie prywa
tyzacji i moliwego zwizku pomidzy wpatami dokonywanymi
przez ukraiskiego biznesmena Wiktora Pinczuka na rzecz fundacji
Amicis Europae Aleksandra Kwaniewskiego, a decyzj o sprzeday
Huty Czstochowa ukraiskiemu Zwizkowi Przemysowemu Donbas?
W odpowiedzi na te interpelacje minister skarbu Wojciech Jasiski
wyjani, e Huta Czstochowa S. A. przesza gboki proces restruk
turalizacji i obecnie prowadzi dziaalno pod firm Regionalny Fun
dusz Gospodarczy SA z siedzib w Czstochowie. Wszystkie akcje tej
spki nale do Skarbu Pastwa, a w Ministerstwie Skarbu Pastwa
nie ma planu ich sprzeday (prywatyzacji przedsibiorstwa) (...) Pod
miot ten by restrukturyzowany zgodnie z zaoeniami Traktatu
o przystpieniu RP do Wsplnoty Europejskiej - protok nr 8 w sprawie
restrukturalizacji polskiego hutnictwa elaza i stali (...) Podstawowym
elementem restrukturalizacji Huty Czstochowa S.A. bya sprzeda oraz
przekazanie na rzecz powoanego ustaw podmiotu - Operatora ARP
Sp. z o.o. czci skadnikw majtkowych. W wyniku przeprowadzonego
przetargu nabywca majtku produkcyjnego Huty Czstochowa S.A. zo
sta ZPD Steel sp. z o.o. (podmiot zaleny od Zwizku Przemysowego
Donbas Ukraina).
W odpowiedzi na drugie pytanie posw, dotyczce ceny kupna
i niejasnych okolicznoci nabycia majtku huty, minister odpowiedzia,
e: Ministerstwo Skarbu Pastwa nie posiada instrumentw umoli
wiajcych weryfikacj podniesionych przez Panw posw okolicznoci.
Nale one do waciwoci powoanych odpowiednimi przepisami pra
wa organw pastwowych.
W wietle tej wypowiedzi okazuje si, e sprzedalimy akcje naj
wikszych hut, natomiast zachowalimy akcje spki akcyjnej Huty
Czstochowa SA, ktrej nie mamy zamiaru prywatyzowa, bo ju jej
nie ma, natomiast jej majtek produkcyjny jest wasnoci nowej firmy
pod nazwa ZPD Steel sp. z o.o., zalenej od ZP Donbas. Powstaje wic
dziwnie skomplikowany prawny problem. Skarb Pastwa posiada akcje
Huty Czstochowa S.A., ktra formalnie nie istnieje, bo na jej miejsce
powoano Regionalny Fundusz Gospodarczy S.A., jej majtek (w sensie
ksigowym wchodz do niego rwnie budynki i teren, na ktrym
znajduje si dane przedsibiorstwo) jest wasnoci ukraiskiej firmy,
ktra jest spk z ograniczon odpowiedzialnoci, a wic nie emituje
akcji.
Dalszy przykad superprywatyzacji to koncepcja Narodowego Fun
duszu Inwestycyjnego, stanowica element Programu Powszechnej
Prywatyzacji zorganizowanego na zlecenie Banku wiatowego przez
amerykask firm konsultingow White and Case, a zatwierdzonego
bez zastrzee Ustaw o N F I1993 roku (Dz.U. Nr 44, poz. 202). Wyse
lekcjonowano ponad 500 najlepszych polskich przedsibiorstw, zatrud
niajcych 350 tys. pracownikw, formujc w 1995 roku 15 wyodrbnio
nych funduszy (po poczeniu dwch funduszy - 14 funduszy), o cznej
wartoci 30 mld dolarw. 13 funduszy podporzdkowano cakowicie
wadzy zachodnich firm zarzdzajcych. Ustalono bardzo wysokie ich
wynagrodzenie - od 2 do 4 min dolarw, dodatkowo do 1% funduszu
akcji za wyniki finansowe i w kocowym rozliczeniu 0,5% akcji przez
10 lat. W sumie wynagrodzenie w skali caego funduszu wynosio 42 min
rocznie. Boena Wiktorowska (1996) informuje, e np. Yamaichi Re
gent Special Project Limited, kierujc XIII funduszem, zarabiaa rocznie
3,8 min dolarw, a firma zarzdzajca V Funduszem - 3,9 min dolarw.
Tadeusz Kowalik (2009, s. 165) za Baszczyk et al. (2001) pisze, e
dane dotyczce firm zarzdzajcych s wrcz szokujce. W roku 2000
koszty usug zarzdzania przekroczyy ogromn kwot 756 milionw
dolarw, co rwnao si 42,45% cakowitej kapitalizacji funduszy (...)
koszty jednego z nich wynosiy 91,35%. W przeciwiestwie do tego
145

jedynym z funduszy, ktrego koszty utrzymay si poniej 15% by ten,
ktry nie korzysta z usug zewntrznej firmy. By to IX Fundusz inwe
stycyjny im. Eugeniusza Kwiatkowskiego.
Wymwienie przez Rad Funduszu usug kierujcej firmie wizao
si z przewidzian odpraw w wysokoci procznego wynagrodzenia
i zgody Ministerstwa Przeksztace Wasnociowych. W konkretnym
przypadku, gdy Rada XII Funduszu chciaa zmieni zarzdzajc firm,
Ministerstwo nie wyrazio zgody.
Przyjto zasad, e odpowiedzialno firmy ograniczona jest jedy
nie do winy umylnej i do niedbalstwa. Firma zarzdzajca miaa
rwnie prawo sprzeday przedsibiorstw o wartoci od 600 do 700 mld
starych z, nawet bez zgody rady nadzorczej. W ten sposb firma zarz
dzajca Funduszem XIII sprzedaa cementowni Nowiny. Przewi
dziano rwnie w Statucie NFI, e Skarb Pastwa rezygnuje z prawa
gosu, gdy kapita niepastwowy przekroczy 25% akcji danego Funduszu.
Program NFI zosta wic bardzo sprytnie skonstruowany, w sposb
umoliwiajcy atwe przejcie wasnoci w rce zagranicznego kapitau.
Zostay wydane tzw. wiadectwa udziaowe, zamienione na akcje dla
dorosych obywateli polskich. Kady dorosy obywatel polski mg kupi
jedn akcj za 20 z. Wwczas uruchomiono proceder ich wykupywania.
Kupowao si w banku akcj za 20 z, a za drzwiami banku cinkciarz
proponowa jej kupno za np. 140 z (nawiasem mwic, za tak cen
sprzedalimy z on nasze akcje). Naiwnie sdziem, e jest to efekt
rozwoju NFI, gdy tymczasem bya to dalsza sprytna manipulacja osig
nicia zestawu ponad 25% akcji i bez kopotu zadecydowanie o sprzeday
konkretnego przedsibiorstwa.
W kocowym wyniku przedsibiorstwa funduszu zarzdzane przez
zagraniczne zespoy zaczy jednak wykazywa wysokie straty. Ich
akcje spady do kwoty paru zotych i ostatecznie przedsibiorstwa zostay
bd zlikwidowane, bd sprzedane po bardzo niskiej cenie zagranicz
nym inwestorom.
Miaa wic miejsce bezprecedensowa sytuacja: wadz nad powan
czci pastwowego ekonomicznego potencjau oddano w zarzdzanie
zagranicznym grupom gospodarczym, w ostatecznym wyniku ponoszc
wysok strat.
Byy oczywicie sugestie wycignicia konsekwencji prawnych.
Konfederacja Polski Niepodlegej, partia stworzona przez Leszka Mo
czulskiego, w publikacji swojego Wydziau 6-8 sugerowaa: pocignicie
do odpowiedzialnoci karnej nie tylko byych ministrw prywatyzacji
Janusza Lewandowskiego i Wiesawa Kaczmarka, lecz take wszystkich
urzdnikw, ktrzy wyrnili si aktywnoci i gorliwoci w przygoto
waniu, oraz wdraaniu programu NFI. Naley te rozway pocignicie
do odpowiedzialnoci posw I i II kadencji Sejmu, ktrzy gosowali na
rzecz tego programu. Ostatecznie caa afera NFI rozpyna si. Opi
nia publiczna nie zostaa poinformowana o sposobie jej zakoczenia.
Nastpnym terenem patologicznej prywatyzacji byy dwa zote jab
ka rozwoju gospodarczego, charakteryzujce si wysokimi zyskami
- bankowo i wielki handel. Wybitny polski ekonomista Kazimierz
aski (2010, s. 180), obecnie pracujcy w Wiedeskim Instytucie Mi
dzynarodowych Studiw Ekonomicznych, pozytywnie ocenia rol bez
porednich inwestycji zagranicznych (BIZ), mimo e w bilansie pat
niczym niewielkich pastw silnie nasyconych BIZ ich przekazywane za
granice zyski sigaj nieraz 4-5% PKB. Wana jest jednak, jego zda
niem, ich zdolno do eksportu. Cenne s wic BIZ ulokowane w produk
cj eksportow, natomiast jeli BIZ lokowane s w banku, w handlu,
czy budownictwie, to ta rola jest ograniczona. Z tej refleksji prof. a
skiego wynika jednoznaczna dyrektywa koncentrowania si na ciga
niu BIZ do produkcji eksportowej, a ograniczanie w bankowoci i handlu.
Tymczasem, jak si przekonamy, polska strategia nie uwzgldniaa tej
prawidowoci i te dwa zote jabka stay si obiektem dynamicznej
prywatyzacji, oczywicie zrozumiaej z punktu widzenia BIZ, s to
bowiem domeny najwikszych zyskw.
W PRL wszystkie, nieliczne banki byy wasnoci pastwow, ich
wana rola w stosunku do pastwowej dziaalnoci gospodarczej po
legaa gwnie na kontrolowaniu obowizkowego kredytu obrotowego
i inwestycyjnego w stosunku do pastwowych przedsibiorstw. Ich
rodki obrotowe stanowi obowizkowy kredyt bankowy, ktry spenia
funkcje kontrolne do sposobu i stopnia wykonania planu produkcji czy
sprzeday (Kieun 1965). Jak ju wspomniaem, w ramach zliberali
zowania gospodarki polskiej 1 lutego 1989 roku otwarto 9 komercyj
nych wielkich bankw pastwowych. Decyzja o stworzeniu bankw
komercyjnych na bazie struktur NBP bya jednak podjta duo wcze
niej Rozporzdzeniem Rady Ministrw z dnia 11 kwietnia 1988 roku
(Dz.U. z 1988 roku, Nr 21).
Rada do Spraw Przeksztace Wasnociowych, utworzona w 1992
roku, opowiedziaa si za nieograniczonym rozwojem prywatnej ban
kowoci. Na pocztku 1993 roku w Polsce tylko 10 bankw znajdowao
si pod kuratel kapitau zagranicznego. Zarzd Narodowego Banku
Polskiego w 1993 roku znis wymagane minimum kapitaowe do otwar
cia banku z 6 min dolarw do 5 min ecu, zgodnie z zasadami Bankowej
Rady Unii Europejskiej. Ograniczono rwnie zasad krajowego nad
zoru nad dziaalnoci bankw zagranicznych, uzaleniajc j od zgody
zagranicznych organw nadzoru. Dla rozwoju bankowoci zagranicznej
w Polsce ustalono ulgi podatkowe (do wysokoci wniesionego kapitau)
na okres pierwszych trzech lat dziaalnoci, moliwo utrzymywania
kapitau w walutach obcych i swobod transferu do 15% zyskw.
147
IEEE1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Ju w grudniu 1989 roku powsta pierwszy zagraniczny Bank
Amerykaski, z 80-procentowym kapitaem zagranicznym, nastpnie
niemiecki Raiffeisen Centrobank i Citibank Poland, ktry w 2001 roku
poczy si z Bankiem Handlowym. Zgod na dynamiczny rozwj za
granicznych bankw uzasadniano cik sytuacj finansow bankw
polskich. cznie do 1998 roku byo ju 28 bankw spek akcyjnych
z przewag kapitau zagranicznego, a wrd nich 18 z 100% kapitau
zagranicznego i 3 odziay bankw zagranicznych. W strukturze kapi
tau bankw akcyjnych prym wiedli Niemcy (15,9%), nastpnie Amery
kanie (14%), Holendrzy (7%), Francuzi (4,55%) i Austriacy (4%). W 1999
roku na mocy nowych przepisw prawa bankowego banki zagraniczne
zyskay pen swobod dziaania: niewymagana jest ju zgoda prezesa
NBP na otwieranie banku zagranicznego na terenie Polski, istnieje
pena swoboda transferu zyskw bez limitu ustalonego przez prezesa
NBP, bank zagraniczny moe przekaza kad kwot za granic bez
zezwolenia dewizowego. W ten sposb struktura bankw zagranicznych
opanowaa zdecydowan wikszo kapitau bankowego.
Proces prywatyzacji bankw polskich zacz si ju w 1992 roku
przez wejcie na gied Banku Rozwoju Eksportu BRE; ju w 2000
roku poow udziaw uzyska niemiecki Commerzbank, a w 2003 roku
mia ju ponad 70% (Siergiejczyk 2011).
Wielkopolski Bank Kredytowy WBK (Spka Akcyjna Skarbu Pa
stwa) zosta sprzedany w formie kapitaowej. Mia on 48 oddziaw
oraz ekspozytur na terenie 17 wojewdztw, 41 nieruchomoci i orodek
wypoczynkowy. Do przygotowania procedury prywatyzacji zaangao
wano firm Schroders, finansowan przez kapita brytyjski. Bya to
powszechna praktyka procesu prywatyzacji - korzystanie z zagranicz
nych firm zarwno dla oceny wartoci, jak i przygotowania procedury
procesu prywatyzacji. Pierwszym, niezwykym ewenementem tego pro
cesu byo ujawnienie dwch aktw notarialnych dotyczcych przebiegu
walnego zgromadzenia akcjonariuszy (Staszyski 1997, s. 61). W jed
nym podano zysk netto za rok 1991 w wysokoci ponad 58 mld z,
a w drugim zysk ponad 250 mld z. W oficjalnym dokumencie oferty
dla potencjalnych nabywcw podano, e bank ponis w 1991 roku
strat w wysokoci 151 481 z.
Ostateczna struktura sprzeday wygldaa nastpujco:
20% akcji sprzedano po preferencyjnej cenie pracownikom banku,
ktrzy mogli te uzyska nisko procentowy kredyt na ich zakup,
1280 tys. akcji zakupili drobni inwestorzy, majcy prawo do kupna od
5 do 5000 akcji,
najwicej, 1826 tys. akcji, zakupi strategiczny inwestor - Europejski
Bank Odbudowy i Rozwoju.
Wszyscy nabywcy wietnie zarobili, bo cena kupna akcji wynosia
110 tys. z, a ju pierwszego dnia notowania na giedzie cena ta wzrosa
do 350 tys. z. Najwicej zarobi Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju,
sprzedajc po pewnym czasie swoje akcje po szeciokrotnie wyszej
cenie bankowi irlandzkiemu Allied Irish Bank.
Wielkim bankiem sprywatyzowanym ju na przeomie lat 1993-1994
by Bank lski w Katowicach. Od padziernika 1991 roku, jako sp
ka akcyjna Skarbu Pastwa, zatrudnia 4856 osb, dysponowa kapi
taem akcyjnym 926 mld z (Staszyski 1997, s. 62), wyrnia si spo
rd innych bankw w Polsce niskim procentem trudnych kredytw
- 8%, wobec redniej innych bankw wynoszcej 42%. W wyniku wiel
kich inwestycji w wysokoci 1122,5 mld (starych z) unowoczeniaj
cych operacje bankowe, w latach 1990-1993 nalea do najlepszych,
skomputeryzowanych bankw polskich. Procedura sprzeday rozpo
cza si umow z firm konsultingow za cen 3 min dolarw, ktra
akceptowaa w prospekcie emisyjnym raco nisk cen akcji po 230
tys. z. Wobec widocznego wysokiego popytu minister finansw Marek
Borowski zdecydowa o podniesieniu ceny do 500 tys. z, wybierajc jed
noczenie bez przetargu inwestora strategicznego, holenderski ING
Bank Amsterdam. W ofercie publicznej przewidziano do sprzeday
2785 tys. akcji, ograniczajc jednak zakup do 3 akcji na osob.
W pierwszym notowaniu sprzedanego banku na giedzie cena akcji
wzrosa do 6750 tys. z, a wic 13,5-krotnie. Ostatecznie w wyniku tego
skandalu Marek Borowski poda si do dymisji, a na wniosek Sejmo
wej Komisji Przeksztace Wasnociowych Najwysza Izba Kontroli
rozpocza kontrol dokonanej prywatyzacji, w ktrej stwierdzono sze
reg przestpstw, co uzasadniao rozpoczcie procedury karnej. Wrd
oskaronych znalaz si te wiceminister finansw Stefan Kawalec.
Zagraniczne firmy doradcze przygotoway cay proces niesprawnie, wy
kazujc si nieznajomoci prawa polskiego. Co gorzej, gwny doradca
francuski, Banue Paribas, otrzyma z budetu premi za sukces
w wysokoci 1 741 tys. dolarw. Okazao si te, e przed prywatyzacj
zaniono kapita wasny banku o 1170 mld z, jak rwnie zyski 0,5 bln z
w okresie 9 miesicy 1993 roku. W wyniku niezgodnej z Ustaw o prywa
tyzacji przedsibiorstw pastwowych decyzji zwikszono liczb akcji
dla pracownikw banku o 646 675 tys., co wobec olbrzymiego wzrostu
ich wartoci bardzo powanie wzbogacio zarwno kierownictwo, jak
i pracownikw banku.
Ostatecznym efektem tej operacji byo wyraenie zgody ministra
finansw w czerwcu 1996 roku na sprzeda dalszego pakietu akcji
holenderskiemu bankowi ING Bank Amsterdam, ktry w ten sposb
zawadn 53,1% akcji, stajc si dysponentem polityki banku. Dodajmy
149

- banku finansujcego polskie centrum potnego przemysu i kopal
nictwa lskiego3. Afera Banku lskiego bya przedmiotem bada
NIK-u, prokuratury, wielu interpretacji poselskich, wreszcie uspra
wiedliwiajcego sprawozdania Ministerstwa Finansw dla Sejmu, ak
ceptowanego wikszoci gosw. W ostatecznym efekcie, tak jak bez
maa wszystkie inne patologie prywatyzacji, uciszona i zapomniana.
Ostatecznie wikszo kapitau pastwowego w czerwcu 2011 miay:
1) PKO BP; 2) Bank Ochrony rodowiska, 3) Bank Gospodarki yw
nociowej, 4) Bank Pocztowy, 5) Bank Gospodarki Krajowej. PKO BP
wchodzi znowu na sprzeda giedow z zaoeniem zostawienia jedy
nie 25% akcji plus jedna akcja dla zapobieenia wrogiego przejcia.
Podobnie do dalszej sprzeday s przewidziane BG, BO i Bank
Pocztowy. Jedynym w 100% bankiem pastwowym zostaje Bank Go
spodarstwa Krajowego. Nowelizowane w czerwcu 2011 roku prawo
bankowe wprowadza jednak w stosunku do oddziaw bankw zagra
nicznych, ktre osigny znaczcy, okrelony udzia w krajowym rynku
bankowym, obowizek przeksztacenia si w banki podlege polskiemu
systemowi nadzoru i gwarantowania depozytw Bankowego Funduszu
Gwarancyjnego. Do czasu nowelizacji gwarancji BFG podlegao poza
bankami spdzielczymi 50 bankw.
W sumie w Polsce dziaa 67 bankw. Zgodnie z danymi NBP kapita
zagraniczny wedug krajw pochodzenia podmiotu dominujcego w ban
kach Polsce klasyfikuje si wedug nastpujcej kolejnoci: Niemcy,
Belgia, USA, jako najwiksi inwestorzy ze zdecydowan przewag
Niemiec, ju w 2005 roku z kapitaem 1 514 min z, nastpnie Belgia
(1192 min z) i USA (1 015 min z). Dalej Francja, Holandia, Irlandia,
Austria, Portugalia, Wielka Brytania, Szwecja, Wochy.
Globalne zyski Skarbu Pastwa z prywatyzacji przedstawia tabela 4.
Tabela 4. Przychody z prywatyzacji
Przychody w mld z
Rok
Przychody w mW z
1991
0,17
2002
2,86
1992
0,48
2003
4,14
1993
0,78
2004
10,25
Rok
3 84. posiedzenie Sejmu dnia 5 lipca, interpelacja posa Stanisawa Bartoszka z PS:
Sprzeda akcji i przejcie przez ING Bank 53% akcji Banku lskiego doprowadzi
do kontroli przez zagraniczny kapita nad strategicznym przemysem Polski; bdzie
on decydowa o jego dalszym rozwoju bd upadku.
1994
1,59
2005
3,85
1995
2,64
2006
0,62
1996
3,75
2007
1,95
1997
8,54
2008
2,37
1998
7,07
2009
7,0
1999
13,35
2010
22,0
2000
27,18
plan 2011
15,0
2001
6,81
plan 2012
10,0
5,0
plan 2014
5,0
Plan 2013
rdo: Ministerstwo Skarbu RE
Jak wida, najwikszy sukces prywatyzacji to okres drugiego Bal

cerowicza, jako wicepremiera w rzdzie Jerzego Buzka. Balcerowicz
konsekwentnie i w chwili obecnej jest zwolennikiem maksymalnej
prywatyzacji. Nie bierze jednak pod uwag problemu zagroe daleko
idcej przewagi kapitau zagranicznego, cho trzeba uczciwie przyzna,
e w giedowej sprzeday przeznacza si z reguy jaki procent dla pry
watnych drobnych nabywcw - w ten sposb pewien procent akcji i dywi
dend zostaje w Polsce.
Drugi okres dynamicznej prywatyzacji to rzdy Donalda Tuska tutaj mamy priorytet ratowania budetu. Przy wysokim dugu pastwo
wym w 2010 roku, prawie osigajcym pierwsz niebezpieczn granic
55% PKB, i nawet w bliskiej perspektywie grocym dojciem do kry
zysowej granicy 60%, krystalizuje si decyzja dynamiki sprzeday
majtku pastwowego. W roku 2011 w gr wchodzi sprzeda dalszych
czci akcji bankw: PKO BP, BG BO, Jastrzbskiej Spki Wglo
wej, KGHM Polska Mied, Pastwowego Zakadu Ubezpiecze, Polskiej
Grupy Energetycznej. W czerwcu 2011 Skarb Pastwa ustali cen
akcji Jastrzbskiej Spki Wglowej na 146 z, podczas gdy analitycy
PZU Asset Management ocenili j na 155,77 z. Jest to powtarzajca
si sytuacja zaniania kursu akcji przez Skarb Pastwa. Sprzedane
w maju 2011 roku akcje PZU po 376 z natychmiast uzyskay cen
giedow w wysokoci 383 z. Ogem w 2011 roku jeszcze zostao 900
spek Skarbu Pastwa, z tego 511 czynnych. W 1990 roku byo ich
8441 (Osiecki 2011).
151
MEM PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Tabela 5. Dynamika struktury wasnoci najwikszych 500 firm w Polsce
Rok
Zagraniczne
Prywatne polskie
Pastwowe
Komunalne
2005
253
150
91
2006
245
162
90
2007
242
174
81
2008
247
178
69
2009
269
159
67
2010
271
162
63
rdo: Lista 500, Rzeczpospolita (2011, s. 26).
Skala 500 najwikszych firm jest korzystniejsza dla proporcji firm

polskich ni skala 100 najwikszych firm, gdzie mamy jedynie 17 pol
skich.
W skali 500 najwikszych firm widoczny jest, w cigu 6 lat, wikszy
wzrost liczbowy firm zagranicznych ni prywatnych polskich (18 do 12)
przy powanym procesie prywatyzacji (91 do 63), i niky udzia wasnej,
komunalnej aktywnoci gospodarczej. Niekorzystna jest tendencja lo
kalizacji firm, zmniejszenie ich liczby w wojewdztwach peryferyjnych
na korzy centralnych. Proces stopniowej likwidacji podziau Polski
na Polsk A i Polsk B nie uda si. W 2010 roku 253 firm miecio
si w wojewdztwie mazowieckim (Warszawa), podczas gdy w 2003
byo ich 101. Natomiast w wojewdztwie lubelskim: w 2003 - 15 firm,
w 2010 tylko 8 firm; wojewdztwie lubuskim w 2003 roku - 7 firm,
w 2010 tylko 2. Oglnie mona zaobserwowa proces zwikszajcej si
koncentracji wikszych firm w czterech wojewdztwach: mazowiec
kim, wielkopolskim, lskim i dolnolskim.
Poza bankowoci i telekomunikacj kolejnym zotym jabkiem
biznesu jest handel, ktrego swoistym symbolem jest jeden z najbogat
szych obywateli Francji, waciciel sieci supermarketw Auchan, Franois Colombie. Proces rozwoju i prywatyzacji handlu przebiega bardzo
szybko. Ju w 1994 roku 97,6% sklepw byo prywatnych. Natomiast
powanie zmniejszya si liczba sklepw spdzielczych - z 95,5 tys.
w 1989 roku do 36,1 tys. w 1993 roku. W tej bardzo atrakcyjnej finan
sowo dziedzinie obserwujemy, podobnie jak w bankowoci, gospodarcz
supremacj zagraniczn. Wieloletnia ofensywa zagranicznego super
marketowego handlu doprowadzia w 2011 roku do istnienia w Polsce
732 hipermarketw i supermarketw zagranicznych, a take firm usu
gowych, jak np. francuskie pralnie 5aSec czy woskie i francuskie salony
fryzjerskie Jean Louis David. Inwazja zagranicznego wielkiego handlu
doprowadzia do bankructwa liczne polskie sklepy handlu detaliczne
go i polsk spdzielczo handlow.
W 2010 roku rozpocza si akcja rozwoju supermarketw na maych
osiedlach wiejskich. Portugalska firma Biedronka zbudowaa w 2010
roku 100 swoich sklepw w orodkach wiejskich, przez co odpowiednio
dua liczba sklepw prywatnych zostaa ju zlikwidowana. Strategicz
ny plan Biedronki zakada kontynuowanie tego typu inwestycji w 2011
roku. Ju w cigu dwch pierwszych miesicy 2011 roku upado w Pol
sce 6593 firm handlu detalicznego. Mae firmy handlowe coraz cz
ciej udaj si pod skrzyda silnych i duych podmiotw, co gwarantu
je im przetrwanie i utrzymanie si na rynku (Otto 2011). Oczywicie
te wielkie podmioty to zagraniczne supermarkety, w roku 2011 ju
prawie cakowicie opanowujce polski handel i rn form prawn
podporzdkowujce sobie malejc liczb polskich sklepw.
Tesco Poland, brytyjski potentat, ma obecnie 370 sklepw, a planu
je w cigu 3 lat doj do 600. Jego przychody w 2010 roku to ok. 11 mld
z (Miczyski, Kostrzewski 2011). Podobnie francuska firma Carrefour
planuje budow dalszych paruset supermarketw, poczwszy od 2011
roku. W tym samym roku Tesco wyda na inwestycje miliard z, a Auchan ok. 500 min z. Portugalska Biedronka rozwija sie maych skle
pw - dyskontw, w ten sposb niszczc dotychczasowych prywatnych
maych sklepikarzy. Ta sie w 2011 roku liczy ju 1700 sklepw (Ma
zurkiewicz 2011). W 2010 roku sprzedaa towary za 20 mld z i staa
si najwiksz firm w Polsce, po Orlenie, PGNiG i PGE. Do koca
2011 roku ma mie 2000 sklepw (przewidziany fundusz inwestycyjny
1,5 mld z), a do 2015 - 3000.
Due firmy chtnie rozwijaj franszyz. Carrefour planuje w 2011
roku otwarcie 200 sklepw osiedlowych; podobn akcj rozwija francu
ska firma Intermarche. Zagraniczne firmy wypychaj systematycznie
mae polskie sklepy rodzinne, ktre daj sobie rad, grupujc si wok
np. hurtowej Grupy Eurocash (ponad 4000 sklepw) czy 2730 sklepw
Lewiatan. Silna konkurencja powoduje jednak odpadnicie sabszych
firm. Z polskiego rynku odeszy: holenderski Ahold (Albert i Hypernova),
francuska Casino, niemiecka Plus. Istnieje niebezpieczestwo penego
opanowania rynku jedynie przez par najwikszych firm, ktre ww
czas bd mogy dyktowa wysze ceny. Konkurencja midzy wielkimi
firmami zagranicznymi w handlu w Polsce jest wic bardzo ostra.
Okazuje si, e liczc wskanikiem obrotu na 1 m2powierzchni skle
pw, najefektywniejsz sieci handlow jest portugalska Biedronka,
a nastpnie: francuska Intermarche, Auchan, Tesco, Real, Carrefour,
Lidl (rdo: ITM Polska). W ten sposb stale ogranicza si prywatny,
tradycyjny handel polski. Warto handlu oglnospoywczego w Polsce
153
H U PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

w roku 2010 wyniosa 240 mld z, a w perspektywie 2013 roku, wedug
Euromonitor International, osignie 280 mld zotych. Inwestycje mar
ketowe s jednak jednymi z bardzo nielicznych inwestycji typu green
field, co naley oceni pozytywnie, jednoczenie jednak maj wiele
ujemnych cech wykazanych w rnego typu materiach kontrolnych
i informacjach prasowych.
W 2010 roku 40% sklepw wielkopowierzchniowych zostao oskar
onych o amanie prawa pracy (G 2010). rednia pensja w 2010 roku
(1500 z brutto) tylko niewiele rni si od ustawowej pensji minimal
nej, w dodatku z reguy jest pacona na podstawie umowy na prac
tymczasow. W czerwcu 2011 roku Polska Partia Pracy i Zwizek Za
wodowy Sierpie 80 protestoway w Szczecinie przeciwko: niskim
pacom, zbyt maemu zatrudnieniu, wyzyskowi pracownikw (w Tesco
kasjerzy musz zeskanowa w cigu godziny 1400-1600 produktw).
Supermarkety nakadaj olbrzymie mare, np. na produkty mleczne
po 100%, na warzywa 300%. Stosuj te dodatkowe tzw. opaty pkowe
za przesunicie towaru, za dooenie nowego towaru (Stodolak 2009).
Std tak denerwujca ciga zmiana umiejscowienia np. towarw yw
nociowych. Zna si ju miejsce danego towaru, przychodzi par dni p
niej i okazuje si, e jest ju na innej pce.
W pogoni za zyskiem supermarkety pracuj z reguy 12 godzin
dziennie, rwnie w soboty i niedziele. W wyniku energicznych stara
ustalono jedynie zasad, e nie s czynne w dni wit religijnych i na
rodowych. Uciekajc od tego zakazu, rozpoczy rozbudow punktw
sprzeday przy stacjach benzynowych otwartych we wszystkie wita.
Prba wprowadzenia wolnych niedzieli, tak jak w wielu krajach (m.in.
Francji, Niemczech, Kanadzie) jest kategorycznie zwalczana przez za
graniczne supermarkety, co, jako e znam chciwo wielkiego kapitau,
nie budzi mojego zdumienia.
Ceny w wielkich supermarketach, poza portugalsk Biedronk, w kt
rej s zdecydowanie nisze, pokazuj rnic midzy produktami pocho
dzenia zagranicznego albo wyprodukowanymi przez zagranicznych
inwestorw w Polsce, a cenami polskich producentw. W tabeli 6 przed
stawiam porwnanie cen dokonane przez Sebastiana Stodolaka (2009).
Podobnie ksztatuj si rnice cen w zagranicznych usugach, np.
w centrum handlowym Blue City w Alejach Jerozolimskich cena m
skiego strzyenia z myciem gowy we francuskiej firmie wynosi 65 z,
a nieopodal, u polskiego fryzjera na ulicy Opaczewskiej - 25 z, przy
czym jako jest zdecydowanie lepsza we fryzjerni polskiej, o czym sam
mogem si przekona. Podobnie ceny we francuskiej firmie pralniczej
s duo wysze ni w pralni polskiej. Te rnice cen nie s uzasadnione
ani poziomem usugi, ani terminowoci, ani komfortem pomieszczenia.
Jest to oczywicie element fikcji marki, podobnie jak tzw. markowe,
drogie produkty wielkich firm naprawd mog nie rni si ani jako
ci, ani elegancj formy od takich samych produktw firm niemajcych
takiej ugruntowanej popularnoci.
Tabela 6. Przykadowe zestawienie cen w supermarkecie Auchan (2009)
Koszyk polski
Koszyk zagraniczny
pyn do kpieli Algi

Morskie - Apart
6 ,9 7 z
14,99 z
szampon Z Apteczki
Babuni - Joanna
4 ,5 0 z
8 ,8 7 z
szampon
Gliss Kur - Henkel
chleb staropolski SPC

w Warszawie
2 ,8 0 z
3 ,2 9 z
chleb staropolski
Schulstad (400 g)
herbatniki Jutrzenka
0 ,9 8 z
0 ,8 8 z
herbatniki Leibniz
groszek konserwowy
Rolnik
1,48 z
1,59 z
groszek konserwowy
Bonduelle
korniszony Smak
3 ,9 8 z
6 ,9 8 z
korniszony Figaro
12,12 z
7 ,99 z
pomidory hiszpaskie 1 kg
mietana Pitnica
1,32 z
1,39 z
mietana Zott
jogurt owocowy
Bakoma 130 g
0 ,7 9 z
0 ,9 9 z
jogurt owocowy
Danone 130 g
makaron fale Lubella
2 ,9 8 z
4 ,7 0 z
makaron fale Primo Gusto
pyn do mycia naczy

Ludwik
4 ,0 9 z
4 ,4 8 z
pyn do mycia naczy

Pur - Henkel
polocola 2 1- Zbyszko
3 ,2 3 z
4 ,4 7 z
pepsi 2 1
sok pomaraczowy
Tymbark 11
3 ,7 9 z
7,9 9 z
sok pomaraczowy
Becker 11
piwo Jabonowo
- Browar Jabonowo
1,09 z
1,79 z
piwo ubr - Kompania

Piwowarska (SAB Miller)
50,12 z
70,40 z
pomidory polskie 1 kg
czny rachunek za zakupy
pyn do kpieli Dreamy

Skin - Johnson & Johnson
czny rachunek za zakupy
rdo: Stodolak (2009).
Dalszym przykadem wyrafinowanej strategii midzynarodowego

kapitau i polityki Unii Europejskiej jest utrata polskiego eksportowego
rynku cukrownictwa. Polska ma 170-letni tradycj produkcji cukru;
155

w kampanii 1996 roku wyprodukowano (wedug danych GUS-u) re
kordow ilo 2,3 min ton. Koszt wasny produkcji tony cukru w Polsce
wynosi 500 dolarw. W Unii Europejskiej (do ktrej Polska jeszcze nie
naleaa) koszt ten by wyszy, jednak produkcja bya dotowana w wy
sokoci 40%. W zwizku z tym cena by konkurencyjna. Nie opacao
si eksportowanie cukru do Polski ze wzgldu na wysoko ca. Zawar
limy jednak w 1992 roku ukad z pastwami rodkowoeuropejskimi
Wgrami, Czechami, Sowacj, tworzc tzw. Central European Free
Trade Agrement, z nisk wzajemn stawk celn obrotu midzynaro
dowego. Producenci zachodni wyeksportowali wic do Polski, drog
poprzez kraje CEFTA, 150 tys. ton taszego cukru, w sytuacji, w kt
rej polskie cukrownictwo posiadao ju nadwyk zapasw 700 tys.
ton cukru. Nastpia konieczno powanego obnienia ceny polskiego
cukru kosztem bankructwa polskich producentw. W tej sytuacji ju
atwo byo dokona zakupu polskich zbankrutowanych cukrowni po
niskiej cenie.
Trafnie przewidzia t sytuacj Daniel Stefaski (1997), prezes Za
rzdu Lubelsko-Maopolskiej Spki Cukrowej, piszc: Cukrownie
deficytowe, nie majc szans normalnego funkcjonowania, prezentujce
jednak wiatowy poziom techniczno-technologiczny, stan si atwym
upem kapitau zagranicznego, ktry wykazuje due zainteresowanie
ich zakupem za przysowiowe grosze. Istotnie wikszo polskich cu
krowni zostaa wykupiona. W roku 2003 cukrownie w Polsce znalazy
si w 6 grupach wacicielskich, jednej mniejszociowej polskiej i piciu
zagranicznych. W polskiej grupie znajdowao si 27 cukrowni, w nie
mieckich firmach Sudzucker - 22 cukrownie, w Pfeifer i Langner - 12,
w tym najwiksza w Polsce cukrownia Glinojeck, w Nordzucker - 6,
w brytyjskiej British Sugar - (sprzedane w 2010 roku firmie Pfeifer
i Langner). W sumie wic na 53 cukrowni zagranicznych pozostao
22 cukrowni polskich. Po wieloletnich trudnych negocjacjach udao
si je zrzeszy w Spce Skarbu Pastwa pn. Krajowa Spka Polski
Cukier S.A., ktra osigna w roku 2007 1,3 min zysku netto z pracy
5 czynnych cukrowni.
W kolejnych kampaniach zmniejszaa si jednak liczba pracujcych
cukrowni. W 2003 roku ju wikszo cukrowni nie pracowaa. Ten
stopniowy upadek, zwizany z nadprodukcj cukru w caej Unii Euro
pejskiej, pogbi si w wyniku przegranego przez UE w 2004 konfliktu
z pozaeuropejskimi producentami i doprowadzi do europejskiej refor
my cukrownictwa, obejmujcej rwnie nowego czonka Unii - Polsk.
1 lipca 2004 roku wesza w ycie decyzja Rady Europy o zmniejszeniu,
po czteroletnim okresie przejciowym, produkcji cukru w Unii Euro
pejskiej o 6 min ton. W zwizku z t decyzj stworzono fundusz re
strukturyzacyjny, z ktrego wypacano odszkodowanie kadej firmie
decydujcej si na likwidacj produkcji, z zaoeniem, e to odszkodo
wanie jest aktualne tylko do 2010 roku, a po tym terminie likwidacja
produkcji w wysokoci przewidzianego limitu nie bdzie uzasadniaa
odszkodowania. Tymczasowy Fundusz Restrukturyzacji jest zasilany
przez europejskie cukrownie. Reforma cukrownictwa bya przedmio
tem protestu Polski, Litwy, otwy i Grecji, ostatecznie jednak zostaa
zaakceptowana. W wyniku unijnej reformy obniono ceny gwaranto
wane, obcito unijne limity produkcyjne. Polska z duego eksportera
staa si importerem. Bdziemy musieli importowa ponad 200 tysicy
ton cukru. Producenci cukru maj jeszcze jeden powany problem.
Rolnicy ju niechtnie uprawiaj buraki cukrowe. Powierzchnia zasie
ww spada z 400 tysicy hektarw do okoo 180 tysicy hektarw.
W efekcie na rynku zaczyna brakowa surowca. W 2001 roku przecitna
cukrownia podczas kampanii wytwarzaa 22 tys. ton cukru. W 2009
roku zaledwie 7 tysicy. Najwikszy polski zakad moe wyproduko
wa ponad 160 tys. ton cukru. Z kolei Krajowa Spka Cukrowa infor
mowaa (2009): Reforma rynku cukru wymusia zamknicie wielu
cukrowni. Po zakadach zostay maszyny, budynki, place. Co stanie
si z tym majtkiem? W wielu przypadkach nie wiadomo. Opustoszae
budynki niszczej, nie ma chtnych do ich kupienia czy wydzierawienia.
Bardzo czsto s rozkradane i dewastowane. Po wyczonych z produk
cji cukrowniach zostaj place, budynki, maszyny i ludzie. Ci ostatni
najczciej maj kopoty ze znalezieniem nowej pracy, gdy albo s
specjalistami od produkcji cukru, albo robotnikami o bardzo niskim
wyksztaceniu, ktrzy na dugo zasil szeregi bezrobotnych.
W efekcie autokratycznej, niemajcej nic wsplnego z ide wolnego
rynku decyzji urzdnikw Unii Europejskiej w marcu 2011 roku powsta
a sytuacja podbramkowa. Wzrost ceny ropy doprowadzi do powanego
wzrostu kosztw transportu cukru z trzciny cukrowej importowanej
z Ameryki Poudniowej i wywindowa cen cukru do 5-6 z za kilo
gram. I pomyle, e w latach 30. minionego wieku ogoszono konkurs
na chwytliwe haso reklamowe, by zwikszy popyt na cukier. Zwyciy
i zainkasowa nagrod 5000 z, wwczas - 1000 dolarw, znany pisarz
Melchior Wakowicz, hasem Cukier krzepi, co ulica warszawska na
tychmiast wzbogacia dopowiedzeniem: A wdka jeszcze lepiej.
Przedstawiony obraz upadku produkcji cukrownictwa jest jednym
z elementw sytuacji rolnictwa polskiego w wyniku procesu ekspreso
wej transformacji. Otwarcie granic dla importu wysoko subsydiowanej
ywnoci zmniejszyo zapotrzebowanie na polskie produkty rolnicze
o 20%; dochody rolnikw w 1993 roku w porwnaniu z rokiem 1988 roku
zmalay o 60% (Raport 1994). W bardzo niekorzystnej sytuacji znalaz
si publiczny sektor, Pastwowe Gospodarstwa Rolne, ktry dawa
Vi towarowej produkcji rolnictwa, 36% produkcji zb, 66% rzepaku,
157

43% ywca rzenego w przeliczenia na miso (.Rocznik Statystyczny
1989, GUS). Zosta on dotknity, tak jak wszystkie inne przedsibior
stwa pastwowe, zarwno trzykrotnym podniesieniem wysokoci
oprocentowania uprzednio zacignitych kredytw obrotowych i inwe
stycyjnych, jak i obcieniami podatkowymi. Jak pisze dr Ludwik Staszyski (1997, s. 62): Rwnie masowy import i przemyt napojw
alkoholowych pocign za sob upadek krajowego gorzelnictwa, kt
re byo rdem znacznych dochodw dla wielu PGR-w. Z pracy
w PGR-ach, liczc pracownikw i ich rodziny, utrzymywao si ok.
1,5 miliona osb. Ustaw z 19 wrzenia 1991 roku przekazano zarz
dzanie procesu prywatyzacji Pastwowych Gospodarstw Rolnych
Pastwowej Agencji Wasnoci Rolnej Skarbu Pastwa. Efektem by
upadek PGR-w, opisany przez ekonomist prof. Waldemara Michn
(1995): Ze wzgldw doktrynalnych PGR-y zostay poddane restryk
cjom gospodarczo-finansowym w stopniu, ktry spowodowa cakowite
bankructwo okoo poowy z tych gospodarstw rolnych. Bankructwo
wyrazio si w rozpadzie struktur gospodarczych, sprzeday majtku
produkcyjnego, zwolnieniach zag z pracy blisko poowy PGR-w (...)
Zwolnienia byy dla wikszoci pracownikw osobist tragedi. Dzie
sitki tysicy zwolnionych z PGR pozostay w budynkach mieszkal
nych oddalonych znacznie od miast i orodkw przemysowych. Do
dawnych osad PGR-w nie ma adnej komunikacji. Bezrobotni yj
wic bardzo czsto na pustkowiu. Nie da si ukry, e bya to decyzja
patologiczna, straty w gospodarce znacznie przekroczyy granice akcep
tacji spoecznej.
MEDIA
Bardzo wczenie, bo ju zgodnie z ustaw z dnia 22 marca 1990 roku
rozpocz si rwnie proces wyprzeday polskiej prasy. W wyniku
dziaania Komisji Likwidacyjnej RSW Prasa-Ksika-Ruch doprowa
dzono do powstania stu kilkudziesiciu wydawnictw. W wyniku kon
troli NIK-u stwierdzono, e 71 tytuw zostao rozdanych powstaym
spdzielniom dziennikarskim, a te, nie majc moliwoci finansowych
ich rozwijania, przekazyway je rnym spkom, ktre z kolei sprzeda
way je koncernom zagranicznym. Tutaj najwiksz aktywno wykaza
kapita zachodnioniemiecki (Bawaria), koncern prasowy Passauer Neue
Presse (obecnie Polskapresse). Ju w 1997 roku jego wasnoci byy
nastpujce czasopisma: Dziennik dzki , Express Ilustrowany
w odzi, Dziennik Zachodni w Katowicach, Trybuna lska w Kato
wicach, Gazeta Krakowska w Krakowie, Dziennik Polski w Krakowie,
.Dziennik Batycki w Gdasku, Wieczr Wybrzea w Gdasku, Gaicta Wrocawska we Wrocawiu, Gazeta Poznaska w Poznaniu, Express Poznaski w Poznaniu.
Nowymi inwestycjami tego koncernu w pierwszych latach XXI wieku
jest najwikszy polski tabloid Fakty (ok. 550 tys. nakadu) i Dzien
nik, w roku 2010 poczony z Gazet Prawn.
Drugi niemiecki koncern prasowy - Bertelsmann - ma udziay
w periodykach: Tele Magazyn, Telimena, Claudia, Naj, San
dra, Moje Mieszkanie, Majster. Kapita niemiecki kontroluje te
kolorowe periodyki dla kobiet i modziey. Wydawnictwo Bauer ju
w 2005 roku wydawao 32 tytuy o cznym jednorazowym nakadzie
8.3 min egzemplarzy. Miesiczny nakad tych egzemplarzy to 36 min
egzemplarzy. Cz koncernu Bertelsmann, wydawnictwo Gruner
Jahr Polska wydawao w 2005 roku 9 tytuw (Gogowski 2005, s. 140),
Wydawnictwo Axel Springer 20 podstawowych tytuw, a dodajc wy
dawnictwa specjalne, w sumie ponad 30 tytuw. Kolejne zagraniczne
wydawnictwo to Edipresse Polska, nalece do midzynarodowego
koncernu Edipresse Group, z 9 tytuami, Hachette Filipacchi, Maruard
Media Polska, Orkla Press z dominujcym udziaem Presspublica Hol
ding Norway, przez wiele lat, w wysokoci 51% udziau, wydawca Rzecz
pospolitej, sprzedanej jednak w poowie 2005 roku wydawnictwu
brytyjskiemu Mecom Group. Jest to jedna z nielicznych wysokonakadowych gazet starajca utrzyma rwnowag intelektualnego ekume
nicznego dyskursu, bdca w 49% wasnoci kapitau pastwowego.
Stale jednak istniej tendencje do sprywatyzowania tej czci4.
Z kolei podstawowa polska codzienna wielonakadowa Gazeta Wy
borcza, pocztkowo organ Solidarnoci, redagowana jest przez wybit
nego lewicowego, dziennikarza-polityka Adama Michnika. Jest ona
czoowym pismem tzw. Salonu, elity ksztatujcej zasady uwaane za
postpow, lewicowo-liberaln political correctness, i wasnoci wiel
kiej giedowej spki Agora. Udziaowcem w Agorze jest Cox Poland
Investement Inc., nalecy do amerykaskiego koncernu Cox Enter
prise Inc. Agora jest wacicielem 13 miesicznikw, dwch rocznikw,
4 gazet bezpatnych i lidera na rynku reklamy zewntrznej AMS S.A.
Prowadzi te portal Gazeta.pl i 28 regionalnych stacji radiowych.
Pierwszy numer Gazety Wyborczej, jako organu Solidarnoci, z sym
bolem tego zwizku na pierwszej stronie, ukaza si 8 maja 1989 roku.
Dokadnie 10 lat pniej spka Agora wesza na gied, a jej akcje,
4 W 2011 roku wydawca brytyjski sprzeda swj udzia polskiemu biznesmenowi, wa
cicielowi periodyka Przekrj. W ten sposb Rzeczpospolita jest w 100% wasnoci
polsk. Podobnie gazeta Dziennik zostaa sprzedana przez niemieckiego wydawc
polskiemu biznesmenowi i poczona z Gazet Prawn.
159

wartoci po 50 z, otrzymao 1600 pracownikw. Ich cena po wejciu
na gied wielokrotnie wzrosa. Rafa Kasprw i Luiza Zalewska (1999)
pisz, e najwicej akcji otrzymay cztery osoby: Helena uczywo
(wiceprezes Agory), Piotr Niemczycki (wiceprezes Agory), Wanda Rapaczyska (prezes Agory), Juliusz Rawicz (wicenaczelny Gazety Wy
borczej^. Niewiele mniej ni milion akcji otrzymali te: Seweryn
Blumsztajn (kieruje lokalnymi dodatkami), Ernest Skalski (komenta
tor Gazety), Piotr Pacewicz (wicenaczelny Gazety). Rekordzist
jest Piotr Niemczycki, ktrego 1,7 miliona akcji warte jest ponad 80
milionw zotych. Helena uczywo staa si natomiast jedn z najbo
gatszych kobiet Polski. Pakiet akcji Niemczyckiego plasuje go wrd
najwikszych polskich inwestorw giedowych, midzy Michaem Soowiowem (wspwacicielem Echo Investment) a Sobiesawem Zasad,
znanym potentatem samochodowym (...) W gronie nowych milionerw
jest wielu znanych dziennikarzy Gazety Wyborczej: Micha Cichy,
Anna Bikont, Ewa Milewicz, Piotr Stasiski, Edward Krzemie, Joan
na Szczsna. Pakiety wartoci ponad 1 milion dolarw stay si take
wasnoci zaoyciela dziennika Zbigniewa Bujaka (doradcy politycz
nego) i Andrzeja Wajdy, reysera filmowego.
Autorzy cytowanego artykuu wymieniaj dalszych milionerw,
pracownikw sekretariatu, kierownikw dziaw, wacicieli akcji war
toci od 7,5 min z do 14,9 min zotych.
Jest to swoisty chichot historii. Ideowy zesp reprezentujcy ideolo
gi Solidarnoci, zwizku zawodowego walczcego o rwno, demokra
cj i godno robotnika w procesie pracy, o sprawiedliwo spoeczn
w akceptowalnej, nieprzesadnej stratyfikacji spoecznej, przeksztaca
si drog operacji giedowej w grup milionerw, w dalszym jednak cigu
redagujc gazet z emblematem czerwonego prostokta na pierwszej
stronie, akcentujcej jej lewicowy charakter. Jedynie naczelny redaktor
Adam Michnik nie uczestniczy w tym zbiorowym bogaceniu si, nie
akceptujc przydziau akcji dla siebie, czym wzbudzi szacunek ludzi
bardziej cenicych filozofi by ni mie.
Wymieniane powyej zagraniczne i polskie wydawnictwa w olbrzy
miej wikszoci reprezentuj postaw okrelan przez siebie jako postpowo-liberalna. Prasa prawicowa, katolicka poza tygodnikiem Go
Niedzielny, ma charakter mniejszociowy, sumarycznie ograniczony
nakad i silny negatywny nacisk propagandowy wikszoci prasy.
Warto jeszcze zwrci uwag, e ju w 1996 roku Passauer Neue
Presse kupia te dwie najwiksze drukarnie w Gdasku i Krakowie.
Generalnie mona wic stwierdzi, e wielonakadowa prasa zagra
nicznej wasnoci obejmuje ok. 80% caoci publikacji tego typu, w po
wanym stopniu oddziaujc na masy swoich czytelnikw.
Czytelnictwo prasy codziennej jest jednak w Polsce mao rozpo
wszechnione. W wietle szeregu bada mona stwierdzi, e gazet
codzienn czyta przynajmniej 4 razy w tygodniu jedynie 35% spoecze**wa. Czytelnictwo wrd modziey jest jeszcze mniejsze. Miaem tu,
oczywicie nieistotne statystycznie, ale szokujce dowiadczenie 10 lat
temu w czasie rozmowy kwalifikacyjnej z kandydatem na wysze studia
z dziedziny zarzdzania. Na pytanie o czytelnictwo prasy odpowiedzia,
te oczywicie czyta codziennie. Na zapytanie, jak gazet, odpowiedzia,
e Gazet Stoeczn. Wyjaniem mu e jest to cz innej gazety,
pytajc o jej tytu. Nie zna go, mwic jednak, e to taka gruba ga
zeta". Na podpowied, e chyba chodzi o Gazet Wyborcz z radoci
potwierdzi t informacj. Ostatecznie jednak dosta si na studia, by
pniej nawet moim studentem. Wiem, e obecnie jest ksigowym duej
firmy w Londynie, osiedli si na stae za granic, ma ju mieszkanie
i rodzin. Sdz, e w dalszym cigu nie czyta gazet.
Faktem jest, e podstawowym rdem informacji spoecznej jest
telewizja. Szereg bada potwierdza, e przecitny obywatel spdza
3 godziny dziennie przed telewizorem. Oczywicie podprogowe oddzia
ywanie tego medium jest bardzo silne, std te stawiana teza, e organy
pastwowe powinny jednak w ograniczony, ale efektywny sposb je
kontrolowa. Zesp redaktorw Rzeczpospolitej obserwowa przez
kolejne 6 dni w 2000 roku filmy w czterech gwnych polskich stacjach
telewizyjnych: dwch pastwowych (TV1 i TV2) i dwch prywatnych
(Polsat i TVN). Wyniki tej obserwacji przedstawia ponisze zestawienie.
Tabela 7. Zestawienie liczby scen przemocy w filmach
Liczba scen przemocy
Liczba zamordowanych osb (trupw)
1401
138
TVN
962
125
TV1
479
112
TV2
381
58
3150
433
Polsat
R azem
rdo: Przemoc i zbrodnia (2000).
Wpyw tego rodzaju filmw na ksztatowanie postaw spoecznych mo

dziey jest zbadany. Ma on rwnie odzwierciedlenie w statystyce prze
stpczoci w szkoach wszelkiego typu. Liczba przestpstw w szkoach
161
162

stale powanie ronie. Ze statystyki Komendy Gwnej Policji (2010)
wynika, e w szkoach podstawowych i gimnazjach w roku 2004 byo
ich 17,3 tys. przestpstw, w 2009 ju 21 tys., a w 2010 roku 26,2 tysi
cy. O blisko 60% wzrosa od roku 2009 liczba cikich przestpstw,
takich jak wymuszenie rozbjnicze. Z zestawienia Komendy Gwnej
Policji wynika, e kadego dnia roku szkolnego jest w Polsce pobity je
den nauczyciel. Polskie szkoy zamieniaj si w niebezpieczne orodki,
strzeone przez firmy ochroniarskie i system monitoringu. Jednocze
nie rzd wycofa z programu szkolnego Zero tolerancji dla przemocy
w szkole i obowizku noszenia mundurkw. Jest to efekt oficjalnej,
liberalnej polityki ludzie s tacy, jacy s, nie jest rzecz rzdu ich
zmienianie. Powstaje jednak pytanie, czy odnosi si to te do modziey.
A co z resocjalizacj przestpcw?
BRYGADY MARRIOTTA"
Kolejnym zjawiskiem procesu transformacji bya powana aktywno
zagranicznych doradcw, w potocznym jzyku nazywanych Brygadami
Marriotta od nazwy luksusowego hotelu, w ktrym z reguy zamiesz
kiwali w czasie pobytu w Warszawie. Byli swoistym symbolem naiwnej
wiary w przewag kompetencyjn zagranicznych specjalistw. W la
tach 1990-1992 niektre projekty programu rozwoju ONZ, cznie
z kierowanym przeze mnie, zostay dotknite okresow nieobecnoci
niektrych zatrudnionych ekspertw, ktrzy prosili o bezpatne urlopy
na okres paru tygodni. Okazao si, e dostawali oni bardzo intratne,
znacznie finansowo korzystniejsze ni praca w ONZ, propozycje okre
sowego doradztwa w pokomunistycznej Europie Centralnej. Jeden
z nich, nawiasem mwic absolutnie nienalecy do czowki konsultan
tw, po 7-tygodniowym pobycie szczegowo opowiedzia mi o swojej
pracy, fenomenalnych zarobkach (40 tys. dolarw plus zwrcenie kosz
tw dojazdu i zakwaterowania) i luksusie warunkw pobytu w najlep
szych hotelach w Polsce.
Udao mi si dosta opracowania jednego z zagranicznych konsul
tantw dotyczce trzech przedsibiorstw. Stwierdziem, e wszystkie s
niemal jednakowe, ze zmiennymi danymi, ale ze swoistym plagiatem
analizy i wnioskw. Mam kopie tych opinii i zdecydowanie stwierdzam,
e nie s one warte ceny, jak za nie zapacono. Znam wielu polskich
ekonomistw i socjologw mieszkajcych wwczas w Polsce, ale maj
cych ju praktyk zagraniczn, ktrzy za V io tej ceny przeprowadziliby
lepsz analiz usprawniajc.
Podstaw pracy zagranicznych zespow oceniajcych warto
przedsibiorstw do prywatyzacji kapitaowej byy wymogi polskich
kredytodawcw - Banku wiatowego i Midzynarodowego Funduszu
Walutowego i bankw komercyjnych. Koszty pracy tych zespow byy
wrcz astronomiczne
Ta forma ekonomicznej eksploatacji bya zdecydowanie negatywnie
oceniana przez rodowisko Kultury paryskiej. Redaktor Jerzy Giedroyc opublikowa rozmow na ten temat z prof. Zygmuntem Nagr
skim (1992), wybitnym emigracyjnym socjologiem i politologiem, twrc
Centre for International Leadership, ktry stwierdzi, e Niestety
dua cz funduszy idzie nie na bezporedni pomoc gospodarcz, ale
na opacenie konsultantw. Wikszo z nich to ludzie niezorientowani
w sytuacji politycznej i gospodarczej Polski. Obserwuj cae plejady eks
pertw, ktrzy przyjedaj do Polski, wynajmuj pokoje w Marriocie
i pisz raporty nie bardzo odpowiadajce polskiej rzeczywistoci. I na
tym koczy si ich dziaalno. Pniej na tej podstawie powstaj kon
cepcje nie do zrealizowania w Polsce.
Z wielkiej liczby krytycznych opisw tego typu patologii w polskiej
krajowej i emigracyjnej, a take zagranicznej prasy i protokw kon
trolnych NIK-u przytocz tylko dwa przykady. Redaktor tygodnika
Solidarno Teresa Kuczyska (1993) opisaa histori umowy z Ban
kiem wiatowym na projekt promocji i zatrudnienia i usug zwiza
nych z zatrudnieniem. Umowa na 100 min dolarw bya napisana tylko
po angielsku (podobno bya to praktyka wprowadzona przez min. Leszka
Balcerowicza), bez polskiej oceny prawnej. W opinii kontrolerw NIK-u
umowa bya zdecydowanie niekorzystna dla strony polskiej, jeli cho
dzi o warunki oprocentowania poyczki i specyficzne wymogi. Do nas
nalea obowizek poyczkobiorcy do zatrudniania konsultantw
z kwalifikacjami zadowalajcymi Bank wiatowy, ponadto obowizek
realizowania poyczki zgodnie z harmonogramem zadowalajcym Bank
wiatowy. W pierwszym kwartale dziaania umowy wykorzystano je
dynie 2% sumy poyczki, 2 miliony dolarw wydano na zaliczki zaku
pw zagranicznych kontrahentw wskazanych przez Bank wiatowy,
ale koszt odsetek i opat za gotowo wynis 43,4 mld starych zo
tych. Paca zagranicznych konsultantw zostaa powszechnie ustalona
na od 20 do 25 tysicy dolarw za osobo-miesic, cznie z narzutem
firmy zatrudniajcej konsultanta, z reguy z zakwaterowaniem w hote
lu, wwczas najdroszym, amerykaskim, piciogwiazdkowym hotelu
warszawskim Marriott, a w innych miastach take w najlepszych i naj
droszych hotelach.
Kuczyska (1994) przekazuje opini amerykaskiego publicysty Wall
Street Journal Barryego Newmana: Teraz, kiedy rzeczy rozpatruje
163

si z dystansu, wida, jak wiele z tych programw byo naiwnych, nie
przystosowanych do postkomunistycznej rzeczywistoci, jednake nic
nie powstrzymywao zachodnich doradcw od pobierania wspaniaych
honorariw, pokrywanych z pienidzy poyczanych tym krajom i od
pomagania sobie co najmniej w takim samym stopniu, jak pomagali
Polsce. Teresa Kuczyska podaje znane sobie przykady doradztwa:
klasyfikowania misa, sposobu ogrzewania domw, instalowania pocz
ty elektronicznej, pracy parlamentu. Typow metod pracy tych kon
sultantw byo organizowanie wielkich zebra i prowadzenie wykadu
za pomoc wywietlanych slajdw lub pisanie (po angielsku) o restruk
turalizacji. Ironicznie pisze, e Ignorancja nie powstrzymuje adnego
z nich przed udzielaniem rad za 1200 dolarw dziennie.
Czytajc cytowany artyku, wspominam swoj prac w Afryce, gdzie
ju w 1986 roku rozpoczto informatyzacj administracji centralnej.
Przy moim projekcie pracowaa amerykaska wolontariuszka (polskie
go pochodzenia) prowadzca kursy informatyki dla miejscowej kadry.
Jako wolontariusz otrzymywaa ona 600 dolarw miesicznie, pracujc
z penym entuzjazmem.
Omwione konkretne przykady patologii bankructwa i prywaty
zacji stanowi jedynie uamek procesu obejmujcego rwnie przemys
zbrojeniowy, wkienniczy (pena utrata przemysu dzkiego), powa
n cz przemysu energetycznego, przemys stoczniowy, gospodark
morsk, przemys piwowarski, doprowadzajc do specyficznej struktury
kapitalizmu w Polsce, ze zdecydowan, okrelam j jako absolutnie
nadmiern, przewag kapitau zagranicznego w finansach, przemyle
wyszej techniki i wielkim handlu.
Proces prywatyzacji przedsibiorstw Skarbu Pastwa zosta wic
posunity bardzo daleko. Biorc pod uwag, e doprowadzono do ban
kructwa lub sprywatyzowano najbardziej dochodowe przedsibiorstwa
(produkcja wyszej techniki, banki, wielki handel), wkad zysku sektora
pastwowego do budetu pastwa nie jest relatywnie duy, co stanowi
jedn z przyczyn staego deficytu i narastajcego dugu pastwowego.
Najwiksza polska prywatyzacja to sprzeda Telekomunikacji Pol
skiej S.A. pastwowej firmie France Telecom za 21 mld 766 tys. zo
tych. Bya to oczywicie nie prywatyzacja w dosownym tego sowa
znaczeniu, a denacjonalizacja, a zdaniem prof. Jerzego Urbanowicza
z PAN (2011) sprzeda systemu sieci bezpieczestwa narodowego z sys
temem obrony kraju na czas wojny. Przy okazji tej transakcji ofiarowa
no Francuzom strategiczn spk Emitel, administrujc naziemn
infrastruktur radiowo-telewizyjn w naszym kraju. A do ostatniego
posiedzenia rzdu Jerzego Buzka (4 lipca 2000 roku) toczya si walka
w sprawie sprzeday polskiej telefonii. Okazao si, e polskie suby
- Urzd Ochrony Pastwa i Wojskowe Suby Informacyjne - zdajc
sobie spraw z roli sieci narodowych, nie popary ekspertw wniosku
jcych rezygnacj z tej transakcji ze wzgldu na bezpieczestwo kraju.
Co gorzej, podpisana 25 lipca 2000 roku umowa o sprzeday 35%
udziaw w Telekomunikacji Polskiej S.A. nie zawieraa klauzuli za
kazujcej odsprzeday fragmentw tej spki bez zgody pastwa pol
skiego. Francuzi w marcu 2011 roku sprzedali spk Emitel firmie
Montagu IV. Jest ona znana z kupna polskiej spki Energis, dziaaj
cej w ramach PKP i odsprzedania jej via angielski fundusz Innova
rosyjskiej GTS. Inna rzecz, e marszaek Bronisaw Komorowski, pe
nicy ju funkcj prezydenta RP, po nagej mierci prezydenta Lecha
Kaczyskiego akceptowa ustaw, niepodpisan uprzednio przez byego
prezydenta, likwidujc w ogle list spek strategicznych w Polsce.
Wynikaoby z tego, e w aktualnej sytuacji politycznej, po akceptacji
traktatu lizboskiego, przestao istnie nawet pojcie indywidualnego
zagroenia bezpieczestwa Polski.
Druga, dua kontrowersyjna transakcja to sprzeda czci PZU
firmie Eureko i pniejsza umowa o odkupieniu czci udziau. Kolejne
due sprzedae to cz akcji PKO BP w 1994 roku za 7,6 mld z oraz
cz akcji Polskiej Grupy Energetycznej za 4 mld zotych.
MEDIALNA I PROFESJONALNA KRYTYKA

Polityka gospodarcza programu Sorosa-Sachsa-Balcerowicza spotkaa
si z bardzo daleko idcym poparciem medialnym pism wielonakadowych, telewizji i radia. Uksztatowaa si atmosfera wysokiego uznania
dla zagranicznych autorw projektu reformy, majca rdo w kom
pleksie niszoci polskiego spoeczestwa w stosunku do wspaniaego
bogatego Zachodu. Wrcz z entuzjazmem program Sorosa-Sachsa ak
ceptoway autorytety spoeczne - trzej, jak ich nazywa Sachs, Strate
dzy Solidarnoci : Bronisaw Geremek, Jacek Kuro, Adam Michnik,
a ponadto: przywdca NSZZ Solidarno Lech Wasa (nawiasem
mwic, podobnie jak trzej uprzednio wymienieni otwarcie przyznajcy
si do zupenego braku wiedzy ekonomicznej), pierwszy niepartyjny
premier Tadeusz Mazowiecki (rwnie niemajcy nie tylko wiedzy
ekonomicznej, ale i adnej praktyki kierowania zespoami ludzkimi
w ramach administracji publicznej), jego doradca ekonomiczny Walde
mar Kuczyski, obok wiedzy ekonomicznej (ksika Agonia systemu
1996) niemajcy ani praktyki kierowniczej, ani w ogle administracyj
nej; koalicja parlamentarna - OKP (Solidarno) SD, PSL - rwnie
w decydujcej wikszoci pozbawiona wiedzy ekonomicznej, akceptu
jca odpowiednie ustawy, zdaniem pniejszego marszaka Sejmu
165

Aleksandra Maachowskiego (1994) bez gbszego zrozumienia, wrcz
Jak barany, autorytety rodowiska postkomunistycznego, m.in. Mie
czysaw Rakowski, Ireneusz Sekua, Jerzy Urban, i liczna grupa boga
ccych si w procesie nomenklaturowej prywatyzacji byej ekono
micznej elity partyjnej, wysokonakadowa prasa, TV i radio, podprogowo oficjalnie i medialnie indoktrynowana masa spoeczestwa wie
rzcego licznym zapewnieniom o perspektywach szybkiego dojcia do
wymarzonego standardu zachodniego. Ten zestaw autorytetw spoecz
no-politycznych i upowszechniona wiara w cudowny program Sachsa
(tylko procznej rekonstrukcji bez adnych wyrzecze i cierpie) nie
wtpliwie ograniczay efektywno powanej, rzeczowej krytyki wielu
wybitnych uczonych i praktykw zarwno polskich, jak i zagranicznych.
Tomasz Sypniewski w Tygodniku Solidarno 12 sierpnia 1996
roku wspomina: Wyraenie wtpliwoci co do sensu wprowadzenia
reform a la Soros-Sachs-Balcerowicz w roku 1990 i kilku nastpnych
w pewnych rodowiskach rwnao si mierci cywilnej. Wszyscy popie
rali reformy i ju. Bezrobocie doszo do 3 milionw - wszyscy nadal
popierali reformy. Obszar ubstwa i ndzy obj poow spoeczestwa
- wszyscy nadal popierali.
Jednak nie wszyscy, bo na profesjonalnych zebraniach naukowych
pojawiay si bardzo liczne gosy krytyczne. Podobnie w publikacjach
naukowych, w prasie ekonomicznej, w niskonakadowych pismach,
a czasem i w prasie wysokonakadowej pojawiay si artykuy, wywiady,
dyskusje negatywnie oceniajce koncepcj Wielkiego Przeomu.
Sdz, e z niezwykle bogatej, kompetentnej literatury krytycznie
oceniajcej dziaania w dziedzinie transformacji gospodarczej warto
przedstawi wybrane pozycje dotyczce elementw zasugujcych na
okrelenie ich jako patologiczne w wietle przyjtej definicji.
Na Zjedzie Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, w listopadzie
1989 roku, krytycznie oceniano efektywno neoliberalizmu, wiar,
e mechanizm rynkowy zapewni stabiln i szybk rwnowag. Expressis
uerbis porwnywano rewolucjonizm koncepcji komunizmu z rewolu
cjonizmem ekonomicznego liberalizmu. Prezes Polskiego Towarzystwa
Ekonomicznego, przewodniczcy Zjazdu, prof. Zdzisaw Sadowski na
jego zakoczenie przestrzega przed now religi rynku, bo to jest prosta
droga do ruiny (Jezioraski 1989).
Podobnie w ogoszonym w Polityce 16 grudnia 1989 roku licie
otwartym profesorzy, docenci i doktorzy katedr finansw wyszych
uczelni ekonomicznych, stanowicy 80% tej populacji w Polsce, akcep
tujc zaoenia procesu transformacji z gospodarki planowej do wolno
rynkowej, domagali si jednak uprzednich dziaa preparacyjnych.
Nie mona jednak, naszym zdaniem, wprowadzi w Polsce penej go
spodarki rynkowej w istniejcych warunkach nadmiernej monopolizacji
gospodarki, ogromnych niedoborw, anachronicznego systemu finan
sowego i monetarnego. Sugerowali przygotowanie przedpola przez
intensywny proces demonopolizacji gospodarki, racjonaln form
zmiany struktury wasnoci, reform systemu finansowego i monetar
nego. Przeciwstawiali si te polityce Balcerowicza w dziedzinie walki
z inflacj: Najskuteczniejszym sposobem walki z inflacj jest podjcie
energicznych stara o rozwj produkcji rynkowej i usug dla ludnoci.
Zdecydowanie krytykowali rwnie ograniczenie roli pastwa w go
spodarce.
Ten rzeczowy apel naukowcw nie spotka si z adn reakcj ze
strony rzdu. W ten sposb zapocztkowano aktualn do chwili obec
nej (2011), praktyk centrum administracji, objawiajc si w czstym
pomijaniu milczeniem zbiorowych listw otwartych czy krytycznych
uchwa profesjonalnych i naukowych rodowisk. Ta postawa bya przed
miotem ostrej krytyki byego sekretarza Polskiego Towarzystwa Eko
nomicznego prof. Rafaa Krawczyka, usunitego z tego stanowiska
w okresie stanu wojennego w 1981 roku. Pisa on w pimie Konfronta
cje (nr 10,1990): Z powodw czysto psychologicznych ekipa premiera
Mazowieckiego nie jest w stanie pj dalej. Ona mnie zadziwia. Jest
gucha na krytyk. Im bardziej jest krytykowana, tym bardziej chce
udowodni, e wszystko jest po jej myli.
Profesor Krawczyk uwaa za bdn koncepcj skupienia si na
walce z inflacj przy zaniedbaniu innych problemw. Przytoczy przy
kad polityki dyktatora Portugalii Antonio de 01iveira Salazara: By
podobnie jak Leszek Balcerowicz profesorem ekonomii, by do tego monetaryst i przede wszystkim broni kursu escudo. Co z tego wyniko?
30 lat stagnacji Portugalii, cho escudo byo najmocniejsz walut
Europy.
Przedmiotem dalszej krytyki bya polityka niezwykego wzrostu
oprocentowania zacignitych ju kredytw, pograjca m.in. pro
dukcj roln. Jzef Kumierek, wybitny publicysta specjalizujcy si
w polityce rolnej pisze w Gazecie Wyborczej (10-11 lutego 1990):
Zapewnienia premiera Mazowieckiego z 18 stycznia, e rzd nie pro
wadzi antyrolniczej polityki, s przecie, grzecznie mwic, hasem
bez pokrycia. Co o tej polityce i takim goosownym zapewnieniom ma
powiedzie rolnik, ktry zawierzy rzdowi w padzierniku i zakupi
50 cielt, aby za 18-20 miesicy dostarczy spoeczestwu 25 ton wo
owiny, skr dla przemysu garbarskiego i koci do przemysu byemu
ministrowi Wilczkowi? Styczniowy procent od poyczki zacignitej
w listopadzie pore mu ju nie zysk, ale cay dochd. Nie bdzie w maju,
czerwcu 1991 roku 25 ton woowiny z tego gospodarstwa, obawiam si,
e nie bdzie ju nawet tego gospodarstwa. C z tego, e minister bez
teki, Kuczyski, zapewnia, e rzd trzyma rk na pulsie, gdy nie
167
El

wyczuwa jak z tego rynku wycieka krew jego gwnego dostawcy rolnika producenta. Rolnicy producenci to ostatnia grupa zawodowa,
ktrej chce si pracowa, ktra wicej daje, ni da, ktra jest ostat
ni szans Polakw.
27 czerwca 1991 roku odby si w Warszawie Nadzwyczajny Zjazd
Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, potnej organizacji zrzesza
jcej 50 tys. ekonomistw. By on terenem rzeczowej, zdecydowanej
krytyki dziaalnoci ministra Balcerowicza, nawiasem mwic niegdy
wiceprezesa tego Towarzystwa, zastpc prezesa Zdzisawa Sadow
skiego. W kocowej rezolucji czytamy: Nadzwyczajny Zjazd PTE wy
raa najwysze zaniepokojenie rozwojem sytuacji gospodarczej kraju.
Drugi ju rok trwa i pogbia si spadek produkcji. Rosnca liczba
przedsibiorstw pastwowych znajduje si w krytycznej sytuacji, spo
wodowanej gwnie przez nadmiernie restryktywn polityk pieni
n i fiskaln oraz zbyt liberaln polityk importow. Wskutek recesji
nastpio zaamanie si budetu pastwa. Stale ronie bezrobocie.
Trwa powana inflacja. Obnia si gwatownie poziom ycia duych
grup spoecznych. Wszystko to stwarza bezporednie zagroenie dla
powodzenia przeksztace systemowych (...) Popierajc w peni zasady
liberalizmu, a wic wolnoci jednostki, swobod dziaalnoci gospodar
czej, tolerancj i demokratyzm, uwaamy, e nie dadz si one realizowa
w warunkach masowego bezrobocia i gbokich nierwnoci poziomu
ycia. Wolny rynek (...) nie uwolni od potrzeby prowadzenia polityki
rolnej i przemysowej.
Witold Gadomski, ekonomista, obecnie wsppracownik Gazety
Wyborczej, w roku 1991 pose z ramienia Kongresu Liberalno-Demokratycznego w tygodniku Spotkania dnia 23 listopada 1991 roku
ostro skrytykowa ministra finansw: Leszek Balcerowicz nie mia
zreszt rwnie wizji tego, co czeka gospodark. Wybra si w podr
w nieznane bez adnego przygotowania politycznego i z dowiadcze
niami zdolnego pracownika akademickiego. ywej gospodarki nie zna
i mam wtpliwoci, czy rozumia specyfik pastwowych przedsi
biorstw. Wszystkie jego prognozy okazay si bdne, jeli mierzy je
odchyleniem wynikw rzeczywistych od planowanych. (...) W roku bie
cym przewidywania ludzi Balcerowicza okazay si jeszcze bardziej
nietrafione i to w dodatku w d.
Podobn ocen zespou ministra Balcerowicza prezentuje prof. Mie
czysaw Nasiowski (autor dziea Gospodarka rynkowa, publikowanego
od 1992 roku w 6 wydaniach) na posiedzeniu Rady Gospodarczej Cen
tralnego Urzdu Planowania (Zycie Gospodarcze, 24 marca 1991 roku).
Jego zdaniem, aby prowadzi racjonaln polityk gospodarcz, trzeba
doskonale zna realia gospodarcze. Trzeba wiedzie, gdzie mona,
a gdzie nie mona stosowa radykalne rodki. Tej wiedzy o gospodarczej
rzeczywistoci ekipie Balcerowicza brakowao i ndal brakuje. Zast
puje j niezachwiana wiara w dugookresowy radykalizm na caym
froncie, cho - jak si wydaje - nieodzowna kuracja uderzeniowa nie
powinna trwa duej ni p roku, bo wicej nie wytrzyma adne
spoeczestwo.
Prezesa Stronnictwa Pracy, Wadysawa Si-Nowickiego niepokoi
(Gos Opozycji, 28 padziernika 1990), e kapitalici zachodni s
tak bardzo zadowoleni z programu Balcerowicza. Dla mnie to bardziej
ostrzeenie ni pocieszenie. Program ten okazuje si korzystniejszy
dla Zachodu ni dla nas. W dodatku czyim kosztem wciela si go w y
cie? Kosztem zbiednienia spoeczestwa polskiego, niedojadania przez
powane grupy ludzi, zych warunkw ekonomicznych starcw, dzieci
i modziey. Na to wszystko Zachd pozostaje obojtny, bo wszdzie
obowizuje znana prawda, e jestemy ogromnie cierpliwi na cierpienia
naszych blinich.
Dziaacz Solidarnoci, ekonomista Sawomir Dbrowski (1993) oce
nia sytuacj materialn spoeczestwa w wietle procesu inflacji, kt
ra, jak pisze: zagrabia wieloletnie oszczdnoci. Najwicej ucierpiay
oszczdnoci dolarowe, ktre na koniec 1988 roku byy oceniane na
7-15 miliardw, stanowic okoo 80% wszystkich oszczdnoci pieni
nych. W latach 1989-1992 ceny wzrosy 70-krotnie, a cena dolara 5 razy,
czyli nominalna cena dolara zmalaa w tym okresie 14 razy. Znacznie
ucierpiay rwnie oszczdnoci zotwkowe. Pace realne zmalay w cigu
ostatnich czterech lat ok. 30%.
Ekonomista dr Janusz Szewczak (1992) jest zdania, e bdem pol
skiej polityki gospodarczej jest neoliberalna wiara w samoregulacyjn
rol wolnego rynku. Powouje si na efektywno rozwoju powojennej
Zachodniej Europy i Tygrysw Wschodu: Gwn si tworzc kli
mat przedsibiorczoci i aktywnoci gospodarczej byo wanie aktywne
pastwo i mdry rzd. Wszystkie te pastwa, jak Niemcy, Japonia,
Tajwan, Korea Poudniowa przyjy zalotnie, e rynkiem naley kiero
wa, a inicjatywa powinna si rozwija zgodnie z zaoeniami strategii
rzdowej, a nie wbrew niej czy te cakowicie od niej niezalenie.
Szczegln wag ma opinia jednego z najwybitniejszych profesorw
Wydziau Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego, Andrzeja Zawi
laka, ktry by ministrem przemysu w rzdzie Jana Krzysztofa Bie
leckiego w 1991 roku. Zrezygnowa ze swego stanowiska, tumaczc,
e nie moe akceptowa akcji dobijania przemysu w wyniku polityki
zespou Balcerowicza. W licznych wypowiedziach prasowych dobitnie
przedstawia swoj negatywn opini. W wywiadzie dla Ekspresu Wie
czornego (16-18 sierpnia 1991) mwi: Tak mamy teraz sytuacj, e
169
MSEM PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

jak nigdy dotd tak wiele nie zaleao od doktrynerstwa tak niewielu.
Jeli si tego nie zmieni, to w krtkim czasie nastpi odprzemysowienie
Polski. Znajdziemy si w grupie krajw ubogich, zacofanych (...) Prak
tyka Ministerstwa Finansw ma rujnujce, dewastujce skutki dla
polskiego przemysu. Zosta on potraktowany jak narkoman, ktrego
chciano wyleczy jednorazowym pozbawieniem narkotykw. Przy ta
kiej kuracji narkoman padnie.
Profesor Andrzej Zawilak trafnie zwraca uwaga, e stale jestemy
poddawani agresji ekonomicznej z niespodziewanych stron. Mylenie
kategoriami narodowymi jest wic bardzo wane. W wywiadzie dla ty
godnika Wprost (6 padziernika 1991) szerzej omawia aktualn po
lityk gospodarcz: Z nasz obecn strategi gospodarcz jest troch
tak jak z czowiekiem, ktry postanowi zadba tylko o jedn stron
swego rozwoju. Jak we wszystkim tak i w rozwoju gospodarczym po
trzebna jest harmonia. Tymczasem nasza strategia gospodarcza pod
porzdkowana jest bezwzgldnie tylko jednej idei - walce z inflacj
wedug recepty Banku wiatowego. Co gorsze sukces, ktry w walce
z inflacj odnielimy, utwierdzi architektw tej strategii w przeko
naniu, e jest to jedynie suszna droga. Tymczasem ju teraz mamy
do czynienia z niebezpiecznym deficytem budetowym i gbok rece
sj, ktra - co najbardziej dramatyczne - uderza najsilniej w najcen
niejsze brane naszego przemysu (przemys lotniczy, elektroniczny,
stoczniowy). Jeeli szybko nie wycigniemy wnioskw z tego, co si
dzieje, grozi nam dramatyczny fina, taki choby jak odprzemysowie
nie gospodarki. Skuteczna polityka przemysowa w aktualnych realiach
naszej gospodarki polega musi na ingerencji pastwa w gospodark;
jestem liberaem z przekonania, ale jestem te realist.
Profesor Witold Trzeciakowski, przewodniczcy Rady Ekonomicznej
przy Radzie Ministrw rzdu Tadeusza Mazowieckiego, najpowaniejszy
kandydat na ministra finansw, do ktrego wysaem list z Burundi, za
wierajcy opis cynizmu biznesmenw koncernw zachodnich, w wywia
dzie dla ycia Gospodarczego (22 grudnia 1991) wyliczy podstawowe
bdy transformacji:
brak sprecyzowania modelu, jaki chcemy osign,
wiara w uniwersaln moc metody szokowej (rewolucyjnej),
brak polityki sanacji dziaalnoci przedsibiorstw pastwowych
(skrajny antyinterwencjonizm), odmienny od praktyki Francji, Woch,
Austrii (przykad wietnie pracujcego przedsibiorstwa pastwo
wego Renault w Paryu),
popieszna prywatyzacja,
korzystanie przede wszystkim z doradcw zagranicznych, ex occidente
lux jako reakcja na poprzedni regu ex oriente lux.
Krytyczn ocen polityki importowej przedstawia grupa ekonomi
stw: prof. Marian Guzek z Instytutu Koniunktur i Cen, dr hab. z Aka
demii Ekonomicznej w Poznaniu, dr Jzef Biskup z SGH w Warsza
wie, Andrzej Cichocki, dyrektor przedsibiorstwa Interagra, Mariusz
Sowiski, dyrektor przedsibiorstwa Prima. Opublikowali oni w 1991
roku artyku Program na okres transformacji, ostrzegajc, e aktualny
kryzys - wysokie bezrobocie, spadajca produkcja i radykalne obnienie
stopy yciowej - stanowi prognoz utrwalonej sytuacji Polski w stosunku
do Europy, podobnej do Meksyku w stosunku do USA.
Szczeglnie krytycznie oceniaj otwarcia na import kosztem wasnej
produkcji: Jeeli nard polski kiedykolwiek y ponad stan, to wanie
- o paradoksie - obecnie. Za importowan warto dbr konsumpcyj
nych paci bowiem cen podwjn. Po pierwsze traci resztki zasobw
dewizowych na import dbr konsumpcyjnych, zawsze adnie opakowa
nych, czsto jednak tandetnych. Za ten import paci po raz drugi bez
robociem i niszczeniem krajowej wytwrczoci, ktr latami trzeba
bdzie odbudowywa. Setki milionw dolarw, ktre mogyby by za
inwestowane w prawdziw, a niepolegajc na niszczeniu, restruktu
ryzacj, ktre mona by byo przeznaczy na zakup urzdze podnosz
cej konkurencyjno polskiej gospodarki, ju zostay zmarnowane na
import oranady i samochodw. Te zmarnowane zasoby dewizowe wy
wouj jednak bezrobocie i staj si przyczyn zamykania zakadw,
a co za tym idzie, ograniczanie wydatkw pastwa rwnie na szkoy,
szpitale i przedszkola.
Miaem mono sprawdzenia trafnoci tej opinii w czasie wizyty
w Polsce (mieszkaem wwczas w Kanadzie) na wiosn 1990 roku, gdy
pamitajc wietn polsk wod mineraln Mazowszank, chciaem j
kupi i okazao si, e w sklepie jest tylko jaka kolorowa zielona albo
czerwona woda niemiecka. Gdy pamitajc o wietnej jakoci pasty do
zbw Pollena, poprosiem o ni, zaproponowano mi Colgate. Gdy w dal
szym, cigu domagaem si Polleny, uprzejma ekspedientka owiadczy
a, e poszuka jej w magazynie. Szczliwie znalaza, jak powiedziaa,
ju ostatni tubk. Zapaciem za ni tylko prawie trzy razy mniej ni
wynosia cena Colgate. Wacicielka sklepu poinformowaa mnie, e jed
nak brak pasty Pollena jest korzystniejszy dla niej, bo ma wyszy zysk
ze sprzeday. Byem zaskoczony, a jednoczenie ugruntowany w swojej
wiadomoci o nonsensownym poddawaniu si niekorzystnej dla pol
skiego konsumenta konkurencji zachodniego kapitau.
Kolejn negatywn opini znajdujemy w opublikowanej dnia 12 stycz
nia 1990 roku w yciu Gospodarczym ekspertyzie Polskiego Towa
rzystwa Ekonomicznego, opracowanej na zamwienie Komitetu Bada
Naukowych. Pitnastoosobowy zesp pod kierownictwem prof. Zdzisawa
171
wiatowej. Pniejszy okres prohibicji sta si pocztkiem budowy
wielkich fortun opartych na przemycie i gangsterskich porachunkach.
Nastpi okres degeneracji moralnej wiata kapitau, ktrego sanacja
bya dugotrwaym procesem, ale, jak to wynika choby z opisanych
wyej dowiadcze afrykaskich (Uganda, Rwanda, Kongo), a take
relacji z polsk transformacj, nie daa satysfakcjonujcych rezulta
tw. Etyka biznesu jest przedmiotem analiz naukowych i deklaracji
wielkich koncernw, nieraz majcych nawet swoje wewntrzne Karty
Etyki, ale praktyka walki konkurencyjnej i pogoni za zyskiem znajduje
si czsto poza elementarnymi reguami fair play.
Ciekawa jest opinia Adama Glapiskiego dotyczca wyboru drogi
transformacji. Pisze on w Gazecie Polskiej w 1998 roku, e byy trzy
drogi do wyboru: azjatycka (Korea, Japonia), gdzie pastwo bardzo sil
nie stymuluje rozwj wasnego przemysu prywatnego, amerykaska
- wci istnieje tam bardzo duy liberalizm gospodarczy - i europejska z ogromn, mocno nieefektywn biurokracj. Polsce, majcej po czasach
PRL scentralizowan pastwow gospodark, najbardziej opacao si
obra drog azjatyck. (...) Przegapilimy drog na szybki rozwj.
Ostr krytyk Balcerowiczowskiej praktyki transformacji przed
stawi minister spraw wewntrznych w latach 1991-1992 i pniejszy
wiceminister obrony Antoni Macierewicz (1991). W mojej diagnozie
sytuacja wyglda tak, e w sferze struktury spoeczno-politycznej
w Magdalence zgodzono si, e warstw kapitalistyczn w Polsce bdzie
bya nomenklatura. To byo zaplecze koncepcyjne tej wersji wielkiego
procesu transformacji przejcia od socjalizmu do systemu rynkowego
i z tym siy biorce udzia w Magdalence zgodziy si. Gruba kreska
ju bya tylko zewntrznym przejawem, oson, dziki ktrej ten pro
ces mg si odbywa. (...) Mwienie o kapitalizmie czy wolnym rynku
bez stworzenia przed tym silnej i bezwzgldnie dziaajcej infrastruk
tury si finansowych jest paranoj! Jest czym w ogle niespotykanym,
jest stworzeniem z Polski wielkiego terenu do rabunku dla silniejszych
i bardziej cwanych. Dotyczy to caej infrastruktury bankowej. Przecie
zupenie wiadomie - wanie w duchu filozofii magdalenkowej - w du
chu uwaszczenia nomenklatury - odwrcono tu kolejno krokw,
pozostawiajc ca infrastruktur bankow na koniec, podobnie jak
spraw policji czy sub finansowych. Po co? Po to, eby ci ludzie mogli
bezkarnie grabi majtek, a ci, ktrzy przez 45 lat byli wyzyskiwani
zostali pozostawieni na pastw tego systemu.
Ta pena politycznej, emocjonalnej pasji opinia jest o tyle trafna, e
wskazuje na proces uwaszczenia nomenklatury. Istotnie infrastruk
tura bankowa ksztatowaa si przez cae lata 90. Dziewi pastwo
wych bankw komercyjnych powstaych w lutym 1990 roku w duym
procencie byo kierowanych przez rodowisko byej nomenklatury,
173
F Z 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Krytyk procesu transformacji z pozycji polityki spoecznej znajdu
jemy w opiniach prof. Andrzeja Tymowskiego, prorektora Uniwersy
tetu Warszawskiego, dziaacza rodowiska NSZZ Solidarno. Pisze
on w Wokandzie (10 czerwca 1990): Zamiast najpierw pomyle
o zwikszeniu produkcji, pniej za zdusi inflacj, uczyniono dokad
nie odwrotnie. Poza tym mielimy dokona restrukturyzacji gospodar
ki, zmniejszajc nakady na przemys ciki i zwikszajc na przemys
lekki. A co si okazao? e wanie przemys lekki jest w tej chwili naj
bardziej zagroony. Przekroczono poziom obnienia stopy yciowej, zaha
mowano wytwrczo i dochd narodowy. Nigdy nie wierzyem w reform
Balcerowicza, poniewa rozpatruje ona wszystko od strony uzdrowie
nia systemu monetarnego. Na jakiej grupie spoecznej rzd chce si
oprze? Na robotnikach, ktrych do siebie zrazi? Na rzemielnikach,
ktrych rujnuje, czy na inteligencji, ktr spauperyzowa?
Pomimo fatalnych efektw transformacji stale ksztatowano mit
wspaniaego reformatora, Leszka Balcerowicza. Mielimy do czynie
nia z podprogowym oddziaywaniem wikszoci wielonakadowych
gazet, telewizji i radia, tumaczcych, e zapewnia on jedyn drog do
dobrobytu. Centrala Polish Institute of Arts and Sciences w Nowym
Yorku, ktrego, znane mi osobicie kierownictwo, nie miao adnego po
jcia o polityce ekonomicznej, zafascynowane programem przejcia od
socjalizmu do kapitalizmu, w dodatku w liberalnej wersji ameryka
skiej i na podstawie doradztwa amerykaskiego, wystpia z wnioskiem
o przyznanie Leszkowi Balcerowiczowi Nagrody Nobla z ekonomii.
Profesor Andrzej Tymowski, wyrazi swoj opini o tym wniosku
w wywiadzie dla pisma Glob (24 sierpnia 1991): Propozycja przyzna
nia Nagrody Nobla dla Leszka Balcerowicza jest absurdalna. Efekty
jego reformy, ktra miaa by gospodarcza, a jest monetarna, s jak
najgorsze. Spada produkcja, pogbia si recesja, ronie zastraszajco
bezrobocie. Ten eksperyment nie skoczy si dobrze, zwaszcza e rzd
nie posiada waciwie adnej polityki spoecznej, co jest nie do pomyle
nia w demokracjach zachodnich. Przy tym Balcerowicz skompromitowa
si w dziedzinach, ktre zna najlepiej, ley caa bankowo, polityka
finansowa jest nieefektywna, ca nie su ani ochronie interesw pa
stwa, ani jego grup spoecznych, a zwaszcza rolnikw. Patologie w tej
caej sferze potwierdza afera za afer.
Na tle tego wniosku warto przypomnie, e w inteligenckim rodo
wisku emigracji polskiej w USA i Kanadzie przewaaa pozytywna
opinia o transformacji w Polsce. Kanadyjski oddzia Polish Institute
of Arts and Sciences przy McGill University w Montrealu zorganizo
wa konkurs w rodowisku Polonii na najbardziej kulturalnych pol
skich politykw. Wygrali ex aeuo Leszek Balcerowicz i Jacek Kuro.
Nagrod bya ich wizyta w Montrealu. Balcerowicz zosta natychmiast
DEKOLONIZACJA I NEOKOLONIZACJA
zaproszony do odczytw na czterech uniwersytetach montrealskich i,
razem z Jackiem Kuroniem, do uroczystego spotkania z Poloni w celu
wrczenie dyplomu. Balcerowicz spotka si z powszechnym uznaniem,
a Kuro zyska opini miego, otwartego i chtnego do dyskusji, ko
niecznie przy lampkach wina, partnera. W Rowdon pod Montrealem,
gdzie mieszkaj potomkowie polskiej arystokracji, Jacek Kuro zosta
zaproszony na spotkanie i wzbudzi sympati swoj szczeroci i kultu
r dyskusji. Znajc komunistyczne tradycje twrcy prokomsomolskiego,
Walterowskiego harcerstwa i wspautora listu o rzdach rad robotni
czych, byem peen uznania dla jego umiejtnoci znalezienia si w sno
bistycznym, zawsze pamitajcym o swoim wspaniaym rodowodzie, ro
dowisku. Odniosem paradoksalne wraenie, e czu si tam jak u siebie
w domu.
Profesor Zdzisaw Sadowski, wieloletni prezes Polskiego Towarzystwa
Ekonomicznego, udzieli 7 stycznia 1995 roku wywiadu Rzeczpospo
litej, przedstawiajc szereg argumentw dotyczcych jego negatywnej
oceny polskiej transformacji. Jego zdaniem zasadnicze bdy to:
dziaania powodujce nadmierne zdawienie popytu i produkcji,
zaoenie, e przeksztacenia wasnociowe da si szybko przeprowa
dzi i e napynie kapita zagraniczny, ktry to uatwi, wobec czego
mona od razu pogry nieefektywny przemys pastwowy,
kierowanie si naiwnym liberalizmem,
niedocenienie kosztw programu, a zwaszcza tak wielkiego spadku
produkcji i bardzo wysokiego bezrobocia (przewidywano spadek pro
dukcji o 5%, w praktyce byo to 25%),
doprowadzenie do olbrzymiego bezrobocia i polaryzacji - 15% spoe
czestwa yje poniej minimum socjalnego, odpowiednika najniszej
emerytury,
zupeny brak polityki spoecznej; Jacek Kuro wprowadzi element
filantropii (zupk Kuronia) - nie jest to jednak metoda skutecznych
dziaa,
gboki kryzys usug publicznych: ochrony zdrowia, owiaty, nauki,
kultury,
patologia spoeczna, wzrost przestpczoci, korupcja.
Dalszym, godnym najwyszego uznania osigniciem prof. Zdzisa
wa Sadowskiego w prbie merytorycznego oddziaywania na profesjo
nalnie sprawne podejcie do problemu transformacji, jest wsppraca
z zespoem wysokiej klasy specjalistw w przygotowaniu cytowanego
ju raportu o strategii postpowania w stosunku do kapitau zagranicz
nego. Jak widzimy z dotychczasowych rozwaa, jest to pryncypialny
problem. Nie ulega wtpliwoci, e Polska staa si terenem dynamicz
nej inwazji kapitau zagranicznego dcego zarwno do zapobieenia
175
EEZ3 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

potencjalnej polskiej konkurencji, jak i do penego bezkonkurencyjne
go, wrcz monopolistycznego wejcia na atrakcyjny rynek bez maa
40-milionowego kraju ulokowanego w centrum Europy.
W cytowanym ju raporcie wybitnych polskich profesorw i eksper
tw nauk ekonomicznych (Siergiejczyk 1997a), obok przedstawionych
ju danych dotyczcych inwazji importowej w dziedzinie przemysu
wysokiej techniki, znajdujemy bogate uzasadnienie postulatu dugo
falowej strategii w stosunku do kapitau zagranicznego w Polsce.
Z perspektywy 2011 roku zarwno ocena wczesnej sytuacji, jak i po
stawione postulaty budz wysokie uznanie swoim poziomem meryto
rycznym.
Autorzy, podobnie jak wielu innych ekspertw, s zdania, e eks
pansja kapitau zagranicznego ma charakter pozytywny i e w obiek
tywnych warunkach wewntrznych ogranicze rde akumulacji
przepyw kapitau zagranicznego stwarza najlepsz drog do moder
nizacji technologii oraz postpu cywilizacyjnego. Jednake ywioo
wy charakter niekontrolowanej zagranicznej ekspansji, uzasadnionej
jedynie chci uzyskania doranego zysku, grozi moliwoci destrukcji
niektrych elementw struktury ekonomicznej kraju. Z tej inwokacji
rozumiem, e autorzy w peni podzielaj moj, ugruntowan afryka
skimi dowiadczeniami, wiadomo wilczego charakteru duej czci
wiatowego biznesu i jego, w duej liczbie przypadkw, bezwzgldnoci,
nieetycznoci w pogoni za zyskiem.
Ta wiadomo wymaga oczywicie przemylanej dugofalowej stra
tegii w stosunku do kapitau zagranicznego w Polsce. Tymczasem, jak
wynika to m.in. z podanych wyej przykadw, takiej strategii nie byo.
Autorzy twierdz, e w obliczu rozwoju nowej ery ludzkoci, epoki infor
macyjnej (elektronicznej) zachodzi potrzeba ustalenia priorytetw rozwo
jowych przynajmniej w trzech dziedzinach:
przemyle wysokiej techniki jako wiodcym ogniwie w informacyjnej
cywilizacji i terenie rozwoju techniki i nauki,
technikach informacyjnych - zarwno w przemyle, jak i usugach
komunikacyjnych,
edukacji oraz konkurencyjnoci i innowacyjnoci spoeczestwa
i gospodarki.
W zwizku z tym zachodzi konieczno znajomoci strategii wiel
kich korporacji i mniejszych firm krajw kapitalistycznych w stosunku
do transformacji gospodarki polskiej. Jest ona zrnicowana w odniesie
niu do 4 obszarw naszego przemysu. Pierwszy z nich to obszar wyso
kiej techniki, najbardziej opacalny {high value added sector), w ktrym
strategia kapitau zagranicznego jest jednoznaczna - doprowadzenie
do pozbycia si moliwej konkurencji przez:
likwidacj zakupionych zakadw, takich jak ZWUT i szereg przed
sibiorstw zwizanych z produkcj sprztu elektronicznego,
wykorzystanie zakupionego przedsibiorstwa do marginesowej pro
dukcji elementw wyrobu kompletowanego w zagranicznym zakadzie,
bankructwo konkurenta przez dumpingow cen eksportowanych
produktw
Dodajmy, e obok dumpingu elementem konkurencji bya jako pro
duktw, a take, o czym autorzy raportu nie wspominaj, polska poli
tyka gospodarcza doprowadzenia do bankructwa przez: otwarcie gra
nic przed procesem podniesienia jakoci polskiej produkcji, parokrotne
podniesienie cen kredytw (rwnie dawniej uzyskanych w okresie
gospodarki planowej), demotywacj pracownikw przez tzw. popiwek
i fikcyjn indeksacj. Autorzy raportu trafnie pisz, e: Na tym ob
szarze kapita zagraniczny nie dy do przejmowania przedsibiorstw
krajowych, tylko do ich wyparcia z rynku.
Autorzy raportu przedstawiaj szczegow tabel obrazujc pe
netracj importow w dziedzinie wysokiej techniki, stwierdzajc w wy
niku jej analizy, e: penetracja importowa rynku polskiego jest bardzo
wysoka, rednia w stosunku do rynku wewntrznego wynosi w 1994 r.
39,0% przy redniej UE 14,5%. Najwysza penetracja importowa do
tyczca bestsellerw rynkowych przemysu wysokiej techniki zagraa
ju bezpieczestwu pastwa. 20% firm zagranicznych dziaajcych na
najbardziej opacalnych obszarach rynku ponioso jednak w 1994 roku
strat. Rentowno netto tych firm wykazaa minus 1,15%, wobec do
datniego wyniku przedsibiorstw pastwowych 1,5%, co wskazywaoby
na wiksz sprawno polskich publicznych firm i stawiao pod zna
kiem zapytania dogmat priorytetu sprawnoci sektora prywatnego.
Autorzy sdz jednak, e jest to prawdopodobnie wynik praktyki sto
sowania cen transferowych: macierzysta firma za dostarczone ele
menty pobiera zawyone ceny, wliczone w koszty, a zysk realizuje na
eksporcie za granic, co jest oszukiwaniem Skarbu Pastwa. To te
wiadczy ujemnie o poziomie etyki biznesu zagranicznego.
Reasumujc, autorzy stwierdzaj, e: po 6 latach te najcenniejsze
segmenty rynku, najbardziej opacalne i charakteryzujce si
najwiksz dynamik popytu, a tym samym najbardziej dyna
mizujce ca gospodark, zostay cakowicie opanowane przez
firmy zagraniczne, a krajowe przemysy w tych dziedzinach
przestay istnie.
Obraz upadku produkcji polskiej produkcji przemysowej w latach
1989-1994 przedstawia tabela 8. Wynika z niej, e z 22 rozpatrywanych
wyrobw produkcja nie przekraczaa w 1994 roku 10-15%, co zdaniem
177
m
m
przem ysow ych w latach 1 9 8 9 -1 9 9 4
Produkcja wedug iloci

Przyrzdy pprzewodnikowe
w tym: tranzystory
ukady scalone
Rezystory stae
Jednostka
1989
1990
tys. sztuk
372 930
207 934
tys. sztuk
118 712
tys. sztuk
min sztuk
1991
1993
1994
79 380
41 579
24 802
8 870
2,6
67 304
24 010
15 720
13 896
7 960
6,7
62 421
32 072
13 000
6 228
4 906
348
0,6
1035
763
206
166
-
Obrabiarki ze sterowaniem
numerycznym
sztuki
475
357
182
Obrabiarki zespoowe
sztuki
96
55
13
Maszyny do plastycznej obrbki

metali
sztuki
4 476
1800
Tokarki do metali specjalizowane
sztuki
113
Silniki przemysowe
sztuki
tony
Urzdzenia dwigowo-transportowe, suwnice
Wskanik
1992
4,4
3,5
1989=100
0,3
94
102
21,5
10
10
10
10,4
864
1449
1981
3 464
77,4
136
18
20
15
13
11,5
31024
20 211
7 877
5 179
4 856
3 813
12,3
64 901
42 868
30 100
27 329
27 259
w tym: suwnice
sztuki
644
575
663
236
179
162
25,2
urawie
sztuki
3 896
1340
725
448
365
241
6,2
Tabela 8. Produkcja w y ro b w
Tworzywa sztuczne
Turbiny parowe
tys. ton
721
627
MW
660
596
6
650
671
651
334
329
308
90,3
X
Odbiorniki radiowe
tys. sztuk
Kombajny zboowe
niwno-omotowe
tys. sztuk
6,1
5,0
0,4
0,3
0,2
0,3
4,9
Maszyny wirujce
tys. sztuk
12,6
10,4
6,7
4,9
5,7
5,6
44,4
Procesory, centrale
elektroniczne cyfrowe
2 523
1433
589
12,2
sztuki
25
Maszyny do robt budowlanych
tys. ton
132
99,5
37,5
30,8
23,4
32,2
24,4
Aparatura rozdzielcza
i zabezpieczeniowa wysokiego
i niskiego napicia
tys. ton
144,2
66,7
61,5
36,4
29,3
20,3
sztuki
26
23,1
Cement
tys. ton
11 125
12 518
12 012
11908
12 200
13 834
80,8
Wyroby walcowane na gorco

ze stali klasy 4-9
tys. ton
1449
1278
1 138
78,5
rdo: Produkcja wyrobw przemysowych w 1994 r., GUS, Warszawa, lipiec 1995.
Roboty i manipulatory
przemysowe
M
V0
180

autorw Raportu wiadczy o praktycznej likwidacji tych przemysw
w Polsce. Autorzy, stwierdzajc, e jedn z przyczyn tego upadku pol
skiego przemysu jest wysza jako produkcji zagranicznej, zwracaj
jednak uwag, e dla unowoczenienia polskiego przemysu konieczna
jest produkcja ukadw scalonych i innych elementw pprzewodni
kowych, poniewa pomidzy ich produkcj a modernizacj caego
przemysu zachodz sprzenia zwrotne. S zdania, e polska pro
dukcja, pomimo niszej jakoci, mogaby by nadal wykorzystywana
w Polsce (dodajmy, w staym procesie usprawniania).
Drugim obszarem rozwaa autorw raportu jest przemys dbr
inwestycyjnych, obejmujcy produkcj na potrzeby wasnych inwe
stycji krajowych, produkcj na eksport do krajw RWPG i dla kom
pleksu zbrojeniowo-wojskowego.
W stosunku do tego przemysu na potrzeby wasnych inwestycji
krajowych kapita zagraniczny by zainteresowany wykupem tych
przedsibiorstw dla reorientacji ich produkcji na potrzeby kooperacji
z wasn produkcj lub bezporednio na sprzeda na rynek krajowy,
a w zwizku z tym - likwidacj polskiej produkcji finalnej na rzecz
rozwoju produkcji usugowej oraz prymitywnych pod wzgldem tech
nologicznym pfabrykatw oraz elementw kooperacyjnych, uzalenia
jcych krajowych producentw od potrzeb partnera zagranicznego.
Ta strategia wizaa si rwnie z deniem do rezygnacji z polskiego
zaplecza B+R, w praktyce widocznej po udanej prywatyzacji.
Zdaniem autorw w tym przemyle wystpoway trzy typowe sy
tuacje.
Pierwsza to wymiana wyrobw wytwarzanych w kraju na wyroby
zagraniczne. Przykadem jest produkcja maszyn, urzdze i wyposae
nia dla elektrowni. W cigu 5 lat zostaa zlikwidowana produkcja na
potrzeby polskiej energetyki, a take eksportu polskich elektrowni.
Zlikwidowano MEGATEX S.A. Warszawa - przedsibiorstwo re
alizacji Obiektw Energetycznych i Przemysowych. ZAMECH w El
blgu, producent turbin parowych, po zakupie przez szwedzko-szwajcarski koncern ASEA BROWN BOVERI LTD. zlikwidowa eksport
gotowych turbin, koncentrujc si jedynie na modernizacji ich elementw.
DOLMET Wrocaw rwnie zosta zakupiony przez ten sam kon
cern. Jego produkcja generatorw duej mocy zostaa praktycznie pra
wie zlikwidowana.
ELTA d zosta zakupiony rwnie przez ten sam szwedzko-szwajcarski koncern, ktry zlikwidowa produkcj transformatorw,
koncentrujc si na produkcji ich elementw.
FAKOP z Sosnowca, producent kotw i regeneracyjnych wymien
nikw ciepa dla turbin oraz rur i urzdze do kotw, zosta zakupiony
przez koncern amerykaski Foster Wheeler Energy. Fakop skoncen
trowa si jedynie na produkcji elementw do kotw.
Podobna sytuacja miaa miejsce w produkcji maszyn rolniczych. Fa
bryki maszyn rolniczych w Poznaniu, Pocku, Grudzidzu, Opalenicy,
Malborku, Chemnie, oraz zakady urzdze mleczarskich we Wroca
wiu zmniejszyy swoj produkcj ok. 20-krotnie, co stwarza konieczno
zaopatrywania si u rde zagranicznych.
Podobna sytuacja ma miejsce w przemyle zbrojeniowym, ktry
przed 1989 rokiem reprezentowa bardzo wysoki poziom produkcji zarwno jakociowy, jak i ilociowy. Po 1989 roku Polska zmniejszya
swoj produkcj w tej dziedzinie ok. 20-krotnie. Ofiar powanego
przejcia na import stay si zakady w Mielcu, widniku, abdach,
Starachowicach. Autorzy Raportu nie wyjaniaj jednak, e ten spadek
wie si z wyjciem z systemu RWPG i sojuszu wojskowego z b. ZSRR,
polityk amerykaskiego przemysu zbrojeniowego i utrat dotychcza
sowego rynku zbytu w wielu krajach. Faktem jednak jest, e wiedza
o przemyle zbrojeniowym zostaa w peni udostpniona perspektywicz
nemu aliantowi amerykaskiemu, ktry domaga si raczej zakupu jego
uzbrojenia.
Druga sytuacja to wycofanie si z eksportu jako efekt likwidacji
caej grupy produkcyjnej. Taka sytuacja miaa miejsce w cukrownic
twie. Eksport gotowych cukrowni skoczy si w zwizku z likwidacj
produkcji cukru na eksport. Polska, znany i ceniony na wiecie ekspor
ter cukru i gotowych cukrowni, wycofaa si cakowicie z tej dziaalnoci,
stajc si importerem. Podobnie cakowicie zahamowano rozwj pro
dukcji maszyn budowlanych i dwigw.
Trzecia sytuacja to prywatyzacja zakadw pod ktem zdyskonto
wania przyszego popytu dla przejcia zyskw z tego tytuu. Klasycznym
przykadem jest tu omwiony ju wykup polskich cementowni przez
midzynarodowe koncerny w perspektywie budowy sieci polskich au
tostrad.
Kolejnym obszarem rozwaa autorw raportu s przemysy kon
sumpcyjne. Jest to wyjtkowa dziedzina, w ktrej, zdaniem autorw,
sytuacja jest bardziej zrnicowana. Po modernizacji przemys spoyw
czy skutecznie konkuruje z wyrobami zagranicznymi. Kapita zagra
niczny w tym obszarze interesuje si gwnie t produkcj, ktra daje
najwysze zyski, czyli cukiernicz, meblarsk, chemi gospodarcz,
kosmetykami, tekstyliami, przetwrstwem ywnoci.
W caej tej grupie kapita zagraniczny jest nastawiony na konkurencj
towarami wyprodukowanymi u siebie; unika inwestycji w Polsce. Jest
to jednak obszar, w ktrym jako produkcji polskiej uzasadnia pod
jcie konkurencji.
181
182

W ramach przemysu konsumpcyjnego wyrnia si przemys sa
mochodowy, cakowicie zdominowany przez kapita zachodni: Towa
rzyszy temu jednak przejcie korzyci z tego gwnie przez koncerny
zagraniczne, bez odpowiedniej poprawy sytuacji dla odbiorcw tych
samochodw w kraju. Zdaniem autorw transakcj z Fiatem naley
uzna za najbardziej nieudan.
W toku dalszych rozwaa dotyczcych przemysu surowcowego
autorzy zwracaj uwag na paradoks dopat do eksportu. W 1994 roku
koszty produkcji tony wgla byy wysze o ok. 10 dolarw od uzyskanej
eksportowej ceny. Podobna sytuacja wystpuje z eksportem siarki.
Ostatnim fragmentem analizy poszczeglnych obszarw dziaalnoci
gospodarczej jest ocena sytuacji w wielkim handlu. Autorzy obserwu
j ju w 1996 roku dynamiczny rozwj zagranicznych supermarketw
i hipermarketw, ostrzegajc przed perspektyw bankructwa polskich
sklepw i zwizan z tym likwidacj ok. 300 tys. miejsc pracy. Te prze
widywania w peni si sprawdziy. W roku 2011 ju prawie cay wielki
handel zosta opanowany przez sieci zagranicznych supermarketw.
W konkluzji przeprowadzonej analizy autorzy stwierdzaj, e fizycz
na likwidacja krajowych przemysw wysokiej techniki, najbardziej
cennych, a rwnoczenie potencjalnie najbardziej opacalnych, o naj
wyszej wartoci dodanej, w najwyszym stopniu wykorzystujcych
nauk i zaplecze B+R, stwarza zagroenie dla rozwoju nauki i zaplecza
badawczo-rozwojowego Polsce. Wynika z tego jednoznaczny wniosek,
e pozwolenie na ywioow transformacj gospodarcz, pozwolenie
na nieskrpowane dziaanie niewidzialnej rki rynku mogoby spo
wodowa, e: potencja i charakter naszego przemysu krajowego
w bardzo szybkim czasie zostaby zredukowany do produkcji surowcw
i prymitywnych materiaw, elementw kooperacyjnych i usug oraz
produkcji wyrobw konsumpcyjnych o przeznaczeniu gwnie lokalnym.
Czy mona do tego dopuci?.
Autorzy odpowiadaj kategorycznie, e nie, bo: oznaczaoby to zam
knicie przemysu krajowego w najbardziej niekorzystnej i nierokujcej szans na awans strukturze przestarzaej w stosunku do innych
krajw Unii Europejskiej i powouj si na opinie wysokich autoryte
tw zachodniej, neoliberalnej ekonomii, cytujc wypowied wiatowej
sawy ekonomisty Johna K. Galbraitha (Zwaniecki 1991): Polski prze
mys musi by wasnoci Polakw i by zarzdzany przez Polakw (...)
Rola inwestorw zachodnich jest marginalna. Jestem za inwestycjami
zagranicznymi, ale niedawno spotkaem kogo, kto ma nadziej, e
w cigu 4-5 lat znaczna cz przemysu zostanie przejta przez
Niemcw i Amerykanw. Uwaam to za nadzwyczaj gupie (...) Nie je
stem przeciw inwestycjom zagranicznym, ktre w marginesowej skali
mog by poyteczne. Ale jak napisaem w New York Review of Books,
podobnie jak Amerykanie nie marz o tym, eby pracowa dla Japo
czykw, tak i Polacy, Czesi i Wgrzy z pewnoci nie chcieliby praco
wa dla Amerykanw, Niemcw czy Japoczykw.
Zdaniem noblisty, twrcy szkoy postkeynesowskiego neoliberalizmu, Miltona Friedmana (Zwaniecki 1991): Znacznie trudniejsze jest
rozwizanie problemu duych przedsibiorstw pastwowych, takich
jak Stocznia Gdaska czy Nowa Huta. Nie bardzo wiadomo, co z nimi
zrobi. Dlatego myl, e przypadek kadego z nich naley rozpatry
wa z osobna. Jestem pewien, e niektre z nich s wartociowe. Nie
sdz wic, e naleaoby je szybko sprzedawa, poniewa jedynymi
nabywcami w tej chwili byliby obcokrajowcy. To byby bd, bo nie ma
adnych kryteriw ustalania ceny takich obiektw. Przypuszczam, e
dystrybucja udziaw w pastwowych przedsibiorstwach wrd lud
noci moe si okaza dobrym rozwizaniem. Skoro wacicielem jest
spoeczestwo, niech ludzie maj w nich udzia.
Autorzy Raportu krytykuj dziaalno Ministerstwa Przeksztace
Wasnociowych, ktre skupia swoje wysiki na tym, aby jak najszyb
ciej, nawet tanio, sprzeda najbardziej opacalne przemysy w Polsce.
Nie ma ono adnej myli strategicznej i nie dokonuje koniecznej kon
frontacji struktury rzeczowej z potrzebami przyszoci. Przyjta
przez rzd lista 18 przemysw najwikszej szansy oparta jest na bd
nych zaoeniach aktualnej sprawnoci, zdaniem autorw, nie mog one
by kryterium dugofalowych wyborw strategicznych. Na tej licie
pominito podstawowe przemysy wysokiej techniki.
W ostatecznej konkluzji autorzy przede wszystkim zastrzegaj si,
e nie s przeciwni ekspansji obcego kapitau w Polsce. Chodzi im tylko
o waciwie zorganizowan merytoryczn kontrol nad tym procesem.
Zdaj sobie spraw, e w wielu przypadkach nie ma ju szans na od
tworzenie strat, ktre powstay w wyniku naiwnej wiary, e nasi part
nerzy zagraniczni dbaj gwnie o nasze interesy. Proponuj jednak
konkretne kierunki dziaania majce na celu popraw sytuacji.
Pierwszy kierunek to: zwikszenie aktywnoci w sterowaniu na
pywem kapitau zagranicznego, tak aby jego ekspansja na rynek polski
sprzyjaa modernizacji gospodarki, a nie jej marginalizacji w nowym
ukadzie stosunkw europejskich.
Drugi kierunek to: Skupienie wysikw na rozwoju nowych dziedzin,
ktre dopiero powstaj, a w rozwoju ktrych startujemy z bardziej wy
rwnanych pozycji z innymi krajami. Analiza wskazuje, e takim kie
runkiem rokujcym szanse mogoby by nastawienie na opanowanie
w Polsce zastosowa nowych technologii informacyjnych przy maksy
malnym wykorzystaniu moliwoci wspuczestnictwa w dziedzinie
183

wasnego softwareu, czyli usug i programw z tym zwizanych, a wic
wczy si w gwny front rewolucji informatycznej. Jest to kierunek,
ktry zbliaby nas do priorytetw Unii Europejskiej.
Czytanie tych propozycji w 2011 roku sprawia mi rado, wiadczy
bowiem o tym, e we wczesnych latach 90. bya ju w Polsce wiadomo
rozwijajcej si z ca si nowej epoki informacyjnej. Polska, ktra
w 2011 roku jest w dalszym cigu na europejskim szarym kocu, jeeli
chodzi o rozwj tej ery i nie bierze w niej istotnego udziau, miaa podob
n szans, jak np. mdrze i uczciwie rzdzona Finlandia, eby rozwin
aktywno naukow, twrcz i przemysow w tej dziedzinie. Powstaje
wic problem, jaki patologiczny ukad uniemoliwi podejmowanie susz
nych, racjonalnych decyzji w tym zakresie, tak mocno akcentowanych
przez autorw omawianego raportu.
Dalszy, trzeci kierunek to wypracowanie spjnego programu dugo
falowej polityki gospodarczej pastwa, z ktrego wyeliminowane powin
ny by istniejce sprzecznoci midzy przynajmniej trzema kierunkami
tej polityki:
dugookresow polityk gospodarcz a biec polityk gospodarcz,
polityk przemian gospodarczych a biec polityk stabilizacji i sto
sunkw zagranicznych,
wypracowaniem racjonalnych regu postpowania z kapitaem za
granicznym.
Zwraca uwag pooenie nacisku na zgodno polityki prywatyza
cyjnej z dugofalow polityk rozwoju gospodarczego. Chodzi gwnie
o to, aby proces prywatyzacji nie doprowadzi do pozbawienia gospo
darki polskiej zaplecza naukowo-technicznego i wiodcych gazi prze
mysu krajowego. Ten postulat w wietle uprzedniego stwierdzenia,
e w wielu przypadkach nie ma ju szans na odrobienia strat niestety
ma charakter typu podzwonnego.
Problem destrukcji przemysu, jeden z podstawowych tematw Ra
portu by ju w 1992 roku analizowany przez wybitnego polskiego twrc
pierwszego na wiecie minikomputera K-202 in. Jacka Karpiskiego
(1992). W wywiadzie udzielonym Przegldowi Tygodniowemu m
wi: Przede wszystkim naley jak najszybciej zahamowa destrukcj
naszej gospodarki w ogle, a nie tylko przemysu elektronicznego. Nie
stety dwie uprzednie ekipy rzdowe ponosz win za to, e wikszo
przedsibiorstw znalaza si dzisiaj na skraju bankructwa lub ju
zbankrutowaa. Jeeli najpierw doprowadza si niektre cakiem dobre
firmy do finansowego upadku poprzez le ustawione podatki i ca,
a potem odprzedaje si je za grosze kapitaowi zagranicznemu, to dla
mnie jest to dziaalno niszczycielska. Oczywicie wikszo firm
pastwowych pracowaa le z powodu byego zwariowanego systemu
ekonomicznego i rabunku naszego kraju. Niemniej wiele fabryk miao
cakiem nieze zaogi i jakie rednie oprzyrzdowanie. Przy dobrych
chciach i nawet przy stosunkowo niewielkich nakadach inwestycyj
nych mona byo te zakady nieco unowoczeni, a ich kierownictwo
wymieni. Niestety zamiast gospodarzy pojawili si likwidatorzy (...)
Nie jestem przeciwnikiem zagranicznego kapitau, wprost przeciwnie.
Ale boj si, e Polska moe by wykupiona za marne grosze i e to my
sami pozwalamy si tak wykupywa. Jestem za najdalej idc wsp
prac ze wszystkimi, ale na partnerskich zasadach i z poszanowaniach
wasnej godnoci i wasnych interesw.
Autorzy raportu O potrzebie dugofalowej strategii w stosunku do
kapitau zagranicznego w Polsce, stawiajc postulat zgodnoci aktualnej
polityki gospodarczej z perspektyw dugofalowego rozwoju, nie usto
sunkowuj si jednak do problemu pierwszego elementu polityki go
spodarczej programu Sorosa-Sachsa-Balcerowicza, a mianowicie dora
nej stabilizacji, pokonania gigantycznej inflacji. Jak wiemy, zastosowano
polityk typu monetarystycznego - zminimalizowania indywidualnych
zasobw pieninych poprzez popiwek, fikcyjn indeksacj i wysokie
podniesienie oprocentowania zacignitych uprzednio kredytw indy
widualnych (np. mieszkaniowych czy produkcyjnych na wsi) i zasobw
w przedsibiorstwach pastwowych poprzez radykalne ograniczenie
akcji kredytowej, niezwykle wysok stop procentow aktualnych
i dawniej, za komuny, uzyskanych kredytw. Powstaa paradoksalna
sytuacja nowej nierwnowagi rynkowej, poniewa otwarcie granic i pena
swoboda prywatnego handlu, rwnie na ulicach, na bazarach oraz pry
watny gromadny import z Berlina Zachodniego, szybko uksztatoway
wysok poda, rwnolegle z niskim popytem. Dodajmy, e niekonse
kwentna, neoliberalna polityka zostawienia przedsibiorstw pastwo
wych samym sobie, przy jednoczesnych autokratycznych restrykcjach
finansowych, doprowadzia do licznych bankructw i masowego bezro
bocia, co jeszcze bardziej obniyo popyt.
T sytuacj krytykuje laureat Nagrody Nobla, synny zachodni eko
nomista, ojciec wiatowego neoliberalizmu prof. Milton Friedman (Zwaniecki 1991) Gwnym problemem Polski jest niewykorzystanie pracy
ludzkiej (...) Efektywne rozlokowanie i skuteczne wykorzystywanie
pracy mona zapewni tylko wtedy, gdy zapaci si ludziom wicej, gdy
pozwoli si rynkowi na dyktowanie pac. Kontrola pac nie ma nic wspl
nego ze zwalczaniem inflacji. Przeciwnie, pogbiaj, poniewa powoduje
nieefektywne rozmieszczenie siy roboczej, spadek produkcji i pogorsze
nie sytuacji spoeczestwa. Kontrola pac przy jednoczesnym swobod
nym ksztatowaniu si cen prowadzi w prostej drodze do katastrofy.
Milton Friedman ustosunkowa si rwnie krytycznie do procesu
prywatyzacji w Polsce. Obszernie przedstawi swoj opini Janowi
185

Strzeleckiemu (1990) w wywiadzie opublikowanym w Res Publica.
Kolejna sprawa dotyczy wysuwanych czsto sugestii, aby sprzeda
przedsibiorstwa cudzoziemcom. Poniewa nie wydaje si, by rzd
sprzeda mg Polakom Stoczni Gdask, huty i inne wielkie przed
sibiorstwa po realnych cenach, ludzie powiadaj, eby sprzeda cudzo
ziemcom. Uwaam, e byby to bd. Po pierwsze moglibycie je sprze
da tylko po bardzo niskich cenach, niemal za nic. Kto by na tym
skorzysta? Gwnie cudzoziemcy, nie Polacy. Po drugie, sytuacja,
w ktrej dua cz podstawowych rodkw produkcji danego kraju
znajduje si w rkach cudzoziemcw, jest na dusz met politycznie
nie do zaakceptowania. Pamitajcie: cudzoziemcy nie bd inwestowa
w Polsce po to, by pomc Polsce, lecz po to, by pomc sobie. Cudzo
ziemcy powinni mie pen swobod inwestowania w Polsce, ale tylko
wtedy, gdy bdzie to w interesie Polski.
W licie z dnia 23 lutego 1990 roku skierowanym do wczesnego wi
cepremiera Leszka Balcerowicza (Domaski 1992) Gary S. Becker, lau
reat Nagrody Nobla z ekonomii w roku 1992, pisze:
Polska wykwalifikowana sia robocza posiada znaczny kapita ludz
ki i produkuje o wiele poniej swoich moliwoci. Ta sia pomoe chroni
Polsk, jeli polityka bdzie prawidowa przed przeduajcym si okre
sem recesji ekonomicznej. Jednak jestem ogromnie zaniepokojony poli
tyk zamraania pac. Paca dostarcza robotnikom zachty do cikiej
pracy i pace alokuj prac midzy konkurencyjnymi sektorami. Spa
dek pac realnych z powodu wzrostu cen zniechca do cikiej pracy, daje
firmom ze sygnay o kosztach pracy i zapobiega tym dostosowaniom
w pacach realnych, ktre s niezbdne, by wspomc ogromn realokacj
pracy do najbardziej produktywnych sektorw. Doprawdy mam nadziej,
e zamroenie pac bdzie wkrtce zniesione.
Znany francuski ekonomista Guy Sorman (1991) z kolei negatywnie
ocenia polityk stabilizacji:
Nowy rzd polski Mazowieckiego podda si rygorystycznym za
leceniom Sachsa, ktrych efekty s mechaniczne: gdy uwalnia si ceny
- rosn one. Cz ludnoci traci wic si nabywcz, nie ma do pie
nidzy, aby kupowa. Po kilku miesicach ceny stabilizuj si na naj
wyszym poziomie, inflacja zatrzymuje si wobec braku popytu, ale sklepy
zapeniaj si (...) co robi przedsibiorcy? produkuj mniej i droej.
Problem polityki zwalczania inflacji syntetycznie scharakteryzowa
nie-ekonomista, wybitny felietonista Tygodnika Powszechnego Stefan
Kisielewski, piszc na amach Rzeczpospolitej 2 marca 1990 roku:
Dlaczego z dwch drg zwalczania inflacji wybrali ten monetarny:
ograniczyli pace, ustalili kurs dolara i pucili ceny? Przecie gdyby po
zwolili na produkcj, to nadmiar towarw zdusiby inflacj. To, co robi,
to nie aden liberalizm gospodarczy, tylko gospodarcza dyktatura. Bal
cerowicz jest monetaryst.
Taka krytyczna opinia bya jednak rzadkoci w popularnej wysokonakadowej prasie polskiej w latach 90. ubiegego wieku.
Stefan Kisielewski szyderczo napisa o Jerzym Turowiczu, wybitnym,
redaktorze naczelnym Tygodnika Powszechnego, urzeczonym planem
Balcerowicza jako jedyn rewolucyjn drog do wspaniaej przyszoci:
Kompletnie nie znajc si na gospodarce, jako redaktor wielkiego
tygodnika puszcza bujd, e nie ma adnej alternatywy dla planu Balce
rowicza. Inna rzecz, e Kisiel te nie by ekonomist.
W powodzi zachwytu wysokonakadowej prasy codziennej i tygo
dniowej pojawiay si jednak rzeczowe opinie wybitnych naukowcw.
Profesor Andrzej Krzysztof Komiski (1991) czoowy polski teoretyk
nauki zarzdzania, moim zdaniem number one tej dyscypliny w Polsce,
znajcy rwnie dobrze rzeczywisto kapitalistyczn przy okazji syste
matycznego prowadzenia wykadw w USA, m.in. w przodujcym Uniyersity California Los Angeles, w styczniu 1991 roku na amach Rzecz
pospolitej zdecydowanie przeciwstawi si neoliberalnej koncepcji
gospodarczej, krytykujc ministra przemysu w rzdzie Mazowieckiego
Tadeusza Syryjczyka, wielokrotnie owiadczajcego, e polityka prze
mysowa jest w Polsce niepotrzebna. Komiski pisze:
Zupenie nie wiadomo wic, po co pozostawa w swoim gabinecie.
Przyjcie zaoenia, e rynek wszystko zaatwi, oznacza w istocie nie
zdolno do prowadzenia jakiejkolwiek polityki gospodarczej poza mo
netarn.
Z kolei we wrzeniu 1991 roku na konferencji z udziaem przedsta
wicieli Ministerstwa Przemysu i Handlu, Ministerstwa Przeksztace
Wasnociowych i Agencji Rozwoju Przemysu (Fronczak 1991) Ko
miski przestrzega przed inwazj zagranicznych firm i konsultantw
w procesie tzw. sektorowej prywatyzacji, okrelajc j jako: wpuszcze
nie rekina do stawu z rybami, podporzdkowanie polskiej gospodarki
partykularnym interesom zagranicznego kapitau.
W roku 1993 szerzej przedstawi w Gazecie Wyborczej, redago
wanej przez Adama Michnika (jak pamitamy jednego z admiratorw
projektu Jeffreya Sachsa) swoj opini o sytuacji w polskiej gospodarce,
demaskujc nietrafno jej podstawowych zaoe. Bdnym punktem
wyjcia byo przyjcie niepodwaalnego kanonu skrajnego liberalizmu
thatcheryzmu i reaganomiki, brak wiadomoci agresywnych me
tod konkurencyjnego dziaania wielkiego kapitau, podporzdkowanie
si strategii Midzynarodowego Funduszu Walutowego w zwizku z per
spektyw wczania do europejskiego zjednoczenia ekonomicznego.
Warunkiem tego wczenia bya stabilizacja monetarna. W zwizku z tym
187
188

wprowadzono sztywny kurs zotego i zminimalizowano zdolno na
bywcz spoeczestwa poprzez tzw. popiwek, wysok stop procento
w i podatkow, jednoczenie ograniczajc nakady na nauk, ochron
zdrowia, usugi socjalne itd. Zdecydowano si na szybk prywatyzacj,
wierzc, e w ten sposb szybko i sprawnie wczymy si do wiatowej
konkurencji. Zapomniano jednak o sektorze pastwowych przedsi
biorstw, doprowadzajc wiele z nich, wanych gospodarczo, do ban
kructwa.
Naiwnie liczono na wielkie inwestycje zagraniczne, tanie kredyty
zagraniczne, dotacje i subwencje, nie uwiadamiajc sobie postawy
protekcjonizmu krajw EWG, polityki zamykania rynkw dla Polski
(przykady dyskryminacji polskiego eksportu misa, stali, tekstyliw,
wini i innych produktw). Profesor Komiski pisze:
Trudno si spodziewa, by EWG otworzyo nam swoje rynki inaczej
ni na zasadzie co za co. A czy mamy jeszcze jak bro? By moe
ochron intelektualnej wasnoci i rynek usug. A jeli oddamy i te
pola bez konkretnych ustpstw z drugiej strony, zasuymy co najwyej
na opini bon sauvages - dobrzy dzikusi, albo poczciwych fraje
rw^. Podobn opini wyraali moi rozmwcy, zachodni kapitalistyczni
biznesmeni w Burundi. W kontekcie Eldorado dla zachodniego bizne
su w Polsce mwili o poczciwych, naiwnych, dnych dorobienia si
Polakach.
Egoistyczna polityka Zachodu w stosunku do odbudowujcych de
mokracj krajw Europy rodkowej bya rwnie przedmiotem krytyki
prasy zachodniej. William Pfaff (1992) opublikowa na amach Interna
tional Herald Tribune artyku zatytuowany This Western Neglect of
Eastern Europ is Obscene. Podobne artykuy ukazay si w Le Mon
de Diplomatiue, Wall Street Journal, World Policy Journal.
Obok krytyki egoizmu Zachodu, podobnie negatywne opinie o pol
skim Wielkim Wstrzsie pojawiay sie w wielu powanych pismach
zagranicznych. Grupa ekonomistw amerykaskich - Lawrence Ku
dw, Lincoln Anderson, Timothy Kearney i Michel Colley - opubliko
waa na wiosn 1990 roku w fachowym pimie The Global Spectator
artyku Polski eksperyment. Zdaniem autorw ograniczanie siy na
bywczej, daleko idce zaciskanie pasa, w efekcie hamuje bodce spo
eczestwa do rozwoju przedsibiorczoci. Twierdz, e Balcerowicz
zamiast pobudza aktywno gospodarcz zaatakowa budet siekie
r do obcinania dotacji. Negatywnie oceniaj zamraanie pac przy
jednoczesnym uwolnieniu cen, i fiskalny charakter podatkw. Zda
niem tych ekonomistw waciwy byby nie program wyrzecze, ale
orientacja na dynamiczny wzrost gospodarczy i siln walut, a to wy
magaoby interwencyjnej polityki rzdu. Jest to wic opinia antyneoliberalna.
Problem zamykania rynkw dla Polski przez EWG, poruszony
przez A.K. Komiskiego, omawia rwnie Radosaw Sikorski (1993),
obecny (2011) minister spraw zagranicznych, piszc w artykule pod
szokujcym tytuem Zdradzona Europa rodkowa: Trudno, by obecna
polityka Wsplnoty Europejskiej mogaby by bardziej nieprzyjazna
ni obecnie. Jej negocjatorzy handlowi targuj si o ca i restrykcje na
kady kilogram polskich malin, kad ciarwk wgierskiej jagni
ciny i kad ton czeskiej stali. Dzieje si tak, mimo e suma naszego
eksportu nie przekracza 1 procentu importu krajw Wsplnoty, podczas
gdy ich eksport do krajw Europy rodkowej ronie lawinowo.
Te ostatnie, niepokojco brzmice sowa niestety w peni odpowia
daj prawdzie. Zasada eliminacji barier dla obrotu midzynarodowego
programu Sorosa-Sachsa-Balcerowicza, zgodna ze strategi Friedmano-neokolonializmu Konsensusu Waszyngtoskiego istotnie doprowadzia
do lawiny importu. Jej ilustracj jest Tablica importu wybranych wy
robw w roku 1998, opracowana przez profesora Mieczysawa Kabaja
(2002) i zaprezentowana na VII Kongresie Ekonomistw Polskich
w styczniu 2001 roku.
Tabela 9. Import substytucyjny wybranych wyrobw w 1998 roku (w min USD)
Min USD
Lp.
1
Mleko i mietana
Maso
Jaja wiee
Ryby wiee, chodzone, mroone
Pszenica
78,3
Jczmie
50,2
Przetwory zboowe i przetwory z mki
96,3
Warzywa wiee, chodzone, mroone
Cukier, melasa i mid
16,9
10
Wyroby cukiernicze
50,8
11
Czekolada i inne produkty zawierajce kakao
44,9
12
Pasza dla zwierzt
444,3
13
Tyto nieprzetworzony, odpady tytoniowe
183,6
14
Drewno opaowe i wgiel drzewny
15,3
15
Masa celulozowa i makulatura
87,9
56,9
2,1
12,9
279,4
112,0
189
K Z a PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

16
Odzie uywana
42,7
17
Piasek, kamie i wir
71,5
18
Wgiel
175,4
19
Mydo, preparaty piorce i czyszczce
227,4
20
Papier i tektura
897,6
21
Papier i tektura cite wg rozmiaru i ksztatu wyrobu
416,0
22
Szko i wyroby ze szka
338,4
23
elazny lub stalowy drut i wyroby z drutu

(z wyjtkiem drutu kabli elektrycznych)
24
Druty i kable elektryczne
252,7
25
Gwodzie, wkrty, ruby
120,6
26
Wyroby noownicze
27
Krany, kurki, armatura do rur
28
Artykuy podrnicze (kufry, walizki, pudeka)
29
Obuwie
273,0
30
Wzki dziecice, zabawki
245,5
31
Miso wieprzowe chodzone i mroone
72,8
32
Cebula, czosnek, pory
13,3
33
Kapusta, kalafiory
2,4
34
Marchew, buraki, selery
4,5
35
Ogrki i korniszony
4,2
36
Chleb, pieczywo cukiernicze
37
Lody
38
Wody mineralne i gazowane
14,2
39
Nawozy azotowe
25,3
40
Koperty, karty listowe, pocztowe
6,7
41
Parasole
6,7
42
Kostki brukowe, pyty, krawniki
14,5
43
Rowery
31,1
44
Mioty, szczotki i pdzle
30,7
45
Guziki, zatrzaski
44,2
46
Owki, kredki, grafity
7,8
47
Grzebienie, wsuwki, spinki, lokwki
3,6
96,3
51,0
350,0
47,0
35,5
3,4
148,3
48
Zabawki i lalki
49
Zapalniczki do papierosw
50
Meble, pociel, materace, lampy
557,0
51
Lampy i oprawy owietleniowe
135,5
52
Kdki, zamki, klucze metalowe
47,6
53
yki, widelce
54
Drut miedziany
55
Worki, torby do pakowania towarw
56
Biustonosze, gorsety
21,6
57
Rajstopy, poczochy
47,5
58
Nici
11,6
59
Len surowy, tkaniny lniane i przdza lniana
31,4
60
Tkaniny baweniane
61
Nici baweniane do szycia
62
Kartony, puda, torby z papieru i tektury
13,8
9,5
20,2
5,1
405,1
4,5
192,5
rdo: GUS, Rocznik statystyczny handlu zagranicznego, Warszawa 1999.
Przedstawiona struktura importu wskazuje, e olbrzymia wikszo

towarw importowanych moe by wytwarzana w Polsce, wstrzyma
nie importu zmobilizowaoby do rozwoju krajow produkcj. Wysoki
popyt przy braku podanych, czsto prymitywnych wyrobw czy r
nego typu surowcw motywowaby do uruchomienia czy zwikszenia
wasnej produkcji. Dotyczy to rwnie produktw ywnociowych:
mleka, masa, wd mineralnych (byy one w tym okresie produktami
w peni zaspokajajcymi krajowy popyt). To samo dotyczy np. zabawek
czy nawet wzkw dla dzieci. Uzasadniony by racjonalny import tych
surowcw i czci produktw, ktrych w Polsce nie ma, i na ich pod
stawie tworzenie produktu kocowego, co doprowadzioby te do ogra
niczenia bezrobocia. Mdra polityka kredytowa, nawet przy zadueniu
si na cele produkcyjne w bankach zagranicznych, przyczyniaby si
do rozwoju krajowego zaopatrzenia. Wiadomo, e kredyty w Banku
wiatowym i MFW s trudne do uzyskania i obwarowane nieraz trud
nymi i niekorzystnymi warunkami (np. obowizkiem zatrudnienia
wskazanych doradcw), ale np. niektre banki kanadyjskie i amery
kaskie znane mi z konsultacyjnych kontaktw uniwersyteckich byy
skonne da miliardowe kredyty po 6% na konkretne cele produkcyjne
191

w Polsce, np. kanadyjskiej firmie, ktra budowaaby autostrady Zachd-Wschd przez ca Polsk.
By to efekt naukowej pracy teoretycznej moich kanadyjskich stu
dentw z kursu International Management, pt. Polska krajem tranzytu,
ktrzy nawizali kontakt z firm budujc autostrady w Kanadzie. Bya
ona gotowa zgodzi si na budow takiej autostrady, po otrzymaniu
kredytu bankowego, za cen 30-letnich opat za przejazd, pobieranych
jednak przez administracj krajow. Moi studenci zaplanowali te sze
rokotorow lini kolejow z Rosji przez Polsk z kocow stacj na
granicy Niemiec, rwnie powsta dziki uzyskanemu inwestycyjnemu
kredytowi bankowemu. Informacje o wyniku tej pracy badawczej prze
saem, w imieniu Kongresu Polonii w Montrealu, do premier Hanny
Suchockiej w 1993 roku. Rzd Suchockiej jednak upad, autorzy pro
jektu skoczyli studia i rozjechali si. W roku 2011, a wic 18 lat od przed
stawienia tej konkretnej, starannie opracowanej propozycji zdolnych
kanadyjskich studentw nie mamy ani autostrady Wschd-Zachd,
ani szerokotorowej kolejowej linii na tej samej trasie.
Wedug Marioli Balickiej (1997) redaktor z tygodnika Polityka
zgodnie z danymi wiatowej Organizacji Handlu, Polska bya, po Argen
tynie, drugim wiatowym mistrzem ze rednim, w latach 1990-1996
22-procentowym wzrostem importu. Cenieni zagraniczni inwestorzy
nale do najwikszych importerw w Polsce, importujc w przewaaj
cej wikszoci dobra zaopatrzeniowe, surowce, pprodukty, opakowania
itp. i w wikszym stopniu koncentrujc si na bardziej dochodowym
handlu ni na przemyle.
Cztery lata po swojej publikacji w Gazecie Wyborczej, w czerwcu
1997 roku, Andrzej Krzysztof Komiski (1997) napisa artyku do
Kultury paryskiej, zestawiajc struktur patologii polityki gospo
darczej solidarnociowego obozu reform z perspektywy siedmiu lat
transformacji:
Jeszcze niedowiadczony wwczas eksperymentator Leszek Bal
cerowicz osign wprawdzie efektowne zrwnowaenie rynku, zlekce
way jednak skutki swych dziaa dla gospodarki kraju i doprowadzi
do upadoci wiele zakadw przemysu pastwowego, ktre nastpny
fanatyk Janusz Lewandowski za p darmo przekazywa obcemu ka
pitaowi. Zawiniona przez te same rzdy utrata rynkw wschodnich
oraz przedwczesna likwidacja Pastwowych Gospodarstw Rolnych
doprowadzia do prawie trzymilionowego bezrobocia oraz zaniechania
upraw na tysicach hektarw uytkw rolnych. Proceder ten, realizo
wany z karygodn lekkomylnoci, bez liczenia si ze skutkami spo
ecznymi, uzyska eufemistyczne miano terapii szokowej, albo inne,
lepiej oddajce wyniki owego przedsiwzicia: reformy przez ruin.
A gdy w wyniku tych operacji i innych zaniedba w kasie pastwowej
zaczo brakowa pienidzy, wywodzce si z Solidarnoci rzdy ob
niyy waloryzacj pac w sferze budetowej oraz - amic prawo waloryzacj rent i emerytur, bez skrupuw przerzucajc ciar restruk
turalizacji gospodarki na najbiedniejszych. Pastwo zostao doprowa
dzone do bankructwa i do dzi nie moe si z niego wydoby. Brakuje
pienidzy na wszystko: na sub zdrowia, owiat, kultur, kolej, wy
miar sprawiedliwoci, policj, a nawet i wojsko. (...) dziaanie bez jakich
kolwiek planw, wrcz bez zastanowienia, eksperymentowanie na y
wym organizmie pastwa bez choby prby rozpoznania jego skutkw,
co wicej, obarczanie kosztami owych eksperymentw tych, ktrym
brakuje na komorne, na wiato, a nawet na chleb, wreszcie pozbawienie
pastwa rodkw niezbdnych dla utrzymania podstawowych sub,
bez ktrych nie moe ono funkcjonowa - oto w najwikszym skrcie
peny obraz, peny dorobek solidarnociowych rzdw, czyli tzw.
obozu reform.
Podobnie negatywn opini spotykamy w licznych artykuach wy
bitnych ekonomistw w prasie zagranicznej. Ju 15 grudnia 1990 roku
dyrektor Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ Melwin Fragen pisze
w New York Herald Tribune (Forum, 16 grudnia 1991) o bdnym,
narzuconym Polsce przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy, a opra
cowanym przez Jeffreya Sachsa projekcie zaciskania pasa. Daje
przykad sukcesu tzw. Tygrysw Wschodu: Korei Poudniowej, Hong
kongu, Tajwanu i Singapuru, gdzie zastosowano polityk ce ochron
nych, niskiego oprocentowania i subsydiw rzdowych. Krytykuje
decyzje Mazowieckiego dotyczce rozmontowania systemu subsydiw
rzdowych, dopuszczenia do wysokiego wzrostu cen, piszc:
Reforma cen jest niewtpliwie konieczna, ale nie jako pierwszy
krok w okresie przejciowym do gospodarki wolnego rynku, zwaszcza
w kraju o niskich dochodach per capita. Ci, ktrzy odradzali lub udzie
laj poucze krajom mniej rozwinitym, powinni stale mie na uwadze
to, co wskazuje szwedzki uczony Gunnar Myrdal, znawca spoeczestw,
gdzie stopa yciowa jest zbyt niska, e zwikszenie konsumpcji wrd
ludnoci jest w istocie inwestycj kapitaow, poniewa przynosi bez
poredni skutek w postaci pobudzenia produktywnoci, (...) Azjatyc
kie Tygrysy na szczcie nie zostay zmuszone do podporzdkowania
si dogmatom narzuconym przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy
lub bdnym doktrynom Jeffreya Sachsa. Byy one w stanie unikn
terapii wstrzsowej, ktra wyrzdzia Polsce tyle szkody i mogy zapew
ni wyszy poziom ycia swojemu narodowi innymi metodami.
Z mocn krytyk polskiej terapii szokowej wystpi profesor Kurt
R. Leube ze Stanford University, jednego z najlepszych uniwersytetw
amerykaskich. W wywiadzie dla ycia Gospodarczego 23 sierpnia
1992 roku powiedzia:
193
K U

To mieszne, co sysz w Polsce, e da si 60% za kredyt. Kto
bdzie w takich warunkach inwestowa? Wysoka stopa procentowa
prawdopodobnie nie uleczy inflacji, natomiast zamie kark tym, ktrzy
chcieliby inwestowa. Jest przy tym potrzebny nie tyle import kapitau
zagranicznego, co nauczenie ludzi kreowania wasnego kapitau z ni
czego. (...) ta terapia godzi w godno ludzi, nie bierze pod uwag ich
braku wiedzy i przede wszystkim ignoruje bied, ktr cierpieli przez
45 lat. Terapia szokowa zakada, e powinnimy usun prawne ogra
niczenia wolnoci i wprowadzi rygory rynku z dnia na dzie. Poza
tym, jak mona myle, e wszystko, co robiono przez 45 lat jest ca
kowicie ze. Moje zalecenie sprowadza si do tego, e trzeba stara si
reedukowa ludzi stopniowo, krok za krokiem. Dopiero po jakich dwch
latach mona przystpi do zmiany norm prawnych, a dopiero wwczas
zastosowa terapi szokow.
Akceptujc t opini, warto jednak przypomnie, e pocztek terapii
szokowej to nie program Balcerowicza, ale rewolucyjna ustawa z okresu
penej wadzy komunistycznej w roku 1988, wprowadzajca zasady ko
deksu handlowego z okresu kapitalistycznego ucisku klasy robotniczej
z 1934 roku. To ta ustawa umoliwia cay potny proces nomenkla
turowej prywatyzacji.
Rwnie krytycznie i pesymistycznie oceni terapi szokow Neal
Ascherson, szkocki autor szeregu ksiek o Polsce (The Polish August,
the self-limited reuolution, 1981; The Book ofLech Walesa, 1982 i The
Struggle For Poland, 1987), piszc w The Independent (31 padzier
nika 1991): Dwa lata temu Polska przesza przez Niagar, ktr
wzbudzili ministrowie i doradcy o pogldach tchatcherowskich. Ceny
wzrosy do nieba, zotwka spada na eb na szyj, cay nard przerzu
cono ze wiata pliku bezwartociowych banknotw i pustych pek do
wiata penych pek i pustych portfeli. (...) Zakady przemysowe, ktre
wymagay tylko nowych maszyn, eby wej na rynki zagraniczne,
umieray z powodu braku kapitau. Lecz rzdy nie zrobiy niczego, nie
udzieliy pomocy, odmwiy nawet przedstawienia priorytetw, co miao
si dzia w przemyle. Powojenne odrodzenie Europy nastpio duo
wolniej i przy pomocy duo wicej pienidzy - oraz duo wikszej roli
pastwa jako promotora rozwoju i arbitra dyskusji. Dzisiaj fantastycz
ne reformy wolnorynkowe w Europie, niepoparte planem Marshalla
czy rodzajem opiekuczego pastwa Erharda, mog jedynie zniszczy
stary porzdek. Nie mog doprowadzi do autentycznego i trwaego
odrodzenia.
Ciekawe s opinie duej grupy naukowcw polskiego pochodzenia
mieszkajcych za granic. Na przykad w trakcie bada Polish Institute
of Arts and Sciences okazao si, e w samym Montrealu jest 10 wy
bitnych polskich naukowcw, ktrzy w miejscowych uniwersytetach
zajmuj czoowe miejsca w klasyfikacyjnej ocenie kadry naukowej.
Wikszo z nich specjalizuje si w naukach spoecznych, w tym w eko
nomii. Nikomu z polskich sfer rzdowych nie przysza do gowy kon
cepcja, szeroko zastosowana w komunistycznych, budujcych jednak
gospodark wolnorynkow Chinach, dotyczca zapraszania do wsp
pracy, a nawet do kierowania pastwowymi przedsibiorstwami, swoich
rodakw, emigrantw z krajw wolnorynkowych, jako dobrze znajcych
wilcze reguy gospodarki kapitalistycznej.
Jerzy Giedroy, niezapomniany redaktor Kultury paryskiej wy
powiedzia si na ten temat w wywiadzie dla Rzeczpospolitej (1993):
Na polu gospodarczym nie umiano si zdoby na adn koncepcj
reform poza rygorystycznym wykonywaniem zalece Midzynarodo
wego Funduszu Walutowego, ktry jednoczenie zarn inicjatyw
prywatn. Sprowadzono za cikie pienidze wszelkiego rodzaju do
radcw, ktrzy moe byli doskonaymi znawcami Ameryki Poudniowej
czy innych krajw zagranicznych, ale nie mieli pojcia o problemach
i zawikaniach Europy rodkowo-Wschodniej. Tu chyba po raz pierw
szy zarysowaa si niech czy nieufno do emigracji, gdzie przecie
byo wielu bardzo wybitnych, wiatowej klasy specjalistw w dziedzinie
gospodarczej.
T opini mog potwierdzi wasnym dowiadczeniem. Mieszkajc
w Kanadzie, obserwujc prby wprowadzenia nieefektywnej struktury
terenowej administracji, opublikowaem swoj negatywn opini. Ww
czas prof. Jerzy Regulski, Przewodniczcy Rady ds. Reform Ustrojowych
przy Prezesie Rady Ministrw w opublikowanych w Rzeczpospolitej
artykule (1998) napisa pod moim adresem: Oddalenie od Polski nie
pozwala profesorowi ledzi biecych wydarze i utrudnia nie tylko ze
branie aktualnych materiaw, ale i rozumienie zachodzcych procesw.
Prof. Kazimierz aski, dyrektor Instytutu Midzynarodowych Po
rwnawczych Bada Ekonomicznych w Wiedniu, wyrazi swoj opini
w yciu Gospodarczym 4 marca 1990 roku, krytycznie oceniajc 40-procentowy spadek uposae i powan recesj. W referacie wygoszonym
w Wiedniu negatywnie oceni koncepcj uzyskania rwnowagi rynkowej
kosztem ludnoci, okrelajc terapi szokow jako zagroenie dla
Europy Wschodniej.
Prof. Henryk Fiakierski (1990) z York University pisze: Bdmy
szczerzy, to, co zamierza si przeprowadzi - szybka prywatyzacja po
owy majtku narodowego, bez kapitau, przedsibiorcw z prawdzi
wego zdarzenia, inwestycji finansowych (boje kompletnie zniszczono)
- to dopiero eksperyment w gigantycznej skali o zupenie niewiadomych
skutkach. Przecie moe by jak w tym tragicznym arcie: operacja si
udaa, ale pacjent umar. Kraj moe wyj po tym przedsiwziciu,
z tunelu z lepsz ni dzi struktur, nie przecz. Ale bdzie to aparat
195
196
PATOLOGA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

wytwrczy bardzo may, poowa bowiem po drodze bdzie zniszczona.
Bdzie to kraj biedny, znacznie biedniejszy ni obecnie. Z ogromnym
rozwarstwieniem, a wic wieloma napiciami spoecznymi (...) Jestem
przekonany, e w spoeczestwie, ktre przeprowadza tak daleko idce
zmiany systemowe, interwencjonizm pastwa jest jeszcze bardziej po
trzebny ni w krajach bogatych. Lesseferyzm jest u nas mistyk. Bez
ingerencji pastwa nie bdzie tu niczego.
Wieloletni pracownik Midzynarodowego Funduszu Walutowego,
dr Marcin Wyczakowski krytycznie ocenia kwalifikacje obcych dorad
cw, domylnie gwnie Jeffreya Sachsa, piszc (1991): Niestety, nie
ktrzy ekonomici zachowuj si jak bolszewicy podczas rewolucji,
wszystko z istniejcych struktur niszcz. Na takie metody nawet bo
gate kraje nie pozwalaj sobie. Dla mnie szczeglnie przykre jest to, e
tropem bolszewikw id dzisiaj nie onierze, ale niektrzy zachodni
ekonomici, dyrygujcy tym, co si dzieje w Polsce. Twierdzi, e robi
si z idei wolnego rynku co w rodzaju religii, tymczasem poza grup
amerykaskich neoliberaw i ich polskich naladowcw ju nikt nie
protestuje przeciwko niezbdnej roli pastwa w ograniczonym inter
wencjonizmie gospodarczym. Przypomina, e w 1990 roku ostrzega
osobicie Leszka Balcerowicza, ale bez skutku.
Podobnie jak dr Wyczakowski Amerykanka Alice H. Amsden ostrze
gaa w tytule swego artykuu w yciu Gospodarczym (28 kwietnia
1991): Uwaga na obcych doradcw. Jej zdaniem Polska nie powinna
ulega sugestii doradcw amerykaskich i brytyjskich, ale raczej do
stosowa swoj transformacj do modelu krajw azjatyckich: Japonii.
Korei Poudniowej i Tajwanu, gdzie robotnicy byli motywowani do pracy
wysokimi pacami.
ledzc pras zagraniczn, mona by byo zacytowa jeszcze wicej
krytycznych opinii. Amerykaski i brytyjski neoliberalizm nie cieszy
si pozytywn opini w Europie zagroonej inwazj kapitau ameryka
skiego. Ksika Jeana Jacquesa Servana-Schreibera (1968) o amery
kaskim imperializmie gospodarczym grocym gospodarce francu
skiej odbia si szerokim echem, znajdujc rwnie zrozumienie w Nie
mieckiej Republice Federalnej, goszcej haso spoecznej gospodarki,
podobnie jak w socjalizujcych krajach skandynawskich. Ciekawa jest
tu dysproporcja midzy pras polsk a zagraniczn (jak ju wyjania
em, koncentrujc si na problematyce patologii, nie cytuj artykuw
opiewajcych niezwyke zalety realizatora procesu transformacji gospo
darczej, Leszka Balcerowicza. W krajowej prasie z reguy pisze si o pla
nie Balcerowicza, nie wspominajc o zagranicznych twrcach samej
idei polskiego Big Bangu. Natomiast gosy krytyczne, statystycznie
rzecz biorc, pojawiaj si w zdecydowanej wikszoci w niskonaka
dowych periodykach ekonomicznych (ycie Gospodarcze) bd to
w rwnie niskonakadowej prasie zwizkowej (Solidarno, Tygo
dnik Maopolska), w publikacjach prawicowych (np. Nasza Polska
z seri Wiesawy Mazurek Kronika wyprzeday Polski dochodzc
w 2011 roku do 350 kolejnych artykuw, Nasz Dziennik, Myl Pol
ska) i w polskiej prasie emigracyjnej (Kultura paryska, Nowy
Dziennik nowojorski). Obok szeregu krytycznych artykuw, ktrych
fragmenty cytowaem, pojawio si par pozycji ksikowych, krytycznie
omawiajcych proces Wielkiego Wstrzsu gospodarczego. S to dwie
pozycje autorstwa Kazimierza Z. Poznaskiego (2000, 2001), profesora
University of Washington w Seattle: Obd reform. Wyprzeda Polski i, jak
wyjania autor, napisana od nowa, na schemacie poprzedniej ksiki
- Wielki przekrt. Klska polskich reform.
Ksika ta zostaa wydana w stylu amerykaskim: 155 stron ma
ego formatu z frapujcym tytuem i okadk przedstawiajc zdefor
mowan posta gracza w trzy koci, wzbudzia due zainteresowanie,
niosc ze sob rekord sprzeday - 25 tys. egzemplarzy (wicej ni pol
skich wydawniczych rekordzistw Ryszarda Kapuciskiego czy Sta
nisawa Lema). Odwiedzajc Polsk, autor mia audycje w telewizji, wy
stpienie w Sali Kolumnowej Sejmu dla ok. 200 posw, spotkania na
uczelniach warszawskich: w Szkole Gwnej Handlowej i na Uniwersy
tecie Warszawskim w Auditorium Maximum dla ponad 300 studentw
i kadry naukowej. Byy one interesujce, byo duo pyta i uwag. Opinie
byy z reguy pozytywne, w trakcie dyskusji podawano dodatkowe znane
przykady patologii transformacji. Niemniej jednak ksika ta nie spo
wodowaa powaniejszej reakcji i rzeczowej kontrargumentacji rodo
wiska naukowego i politycznego. W ksice znajdujemy tabel doty
czc szacunku strat i obcie Polski i Wgier, przygotowan wedug
wasnych wylicze prof. Poznaskiego. Wyliczajc realn warto ka
pitau bankw i przemysu na 240-360 mld dolarw, a wpywy z ich
prywatyzacji na 18-23 mld dolarw, okrela dla Polski relacje wpyww
do wyceny jako 7-9%, natomiast dla Wgier od 16 do 19%. Straty na
prywatyzacji wynosz wic w Polsce 91-93%, a na Wgrzech 81-84%.
Wynikaoby z tego, e prywatyzacja na Wgrzech bya korzystniejsza.
Omawian tabel oceniano prima vista jako nienaukow, zawiera
jc niesprawdzone informacje statystyczne. Istotnie s one przedsta
wiona niedbale, nie do zaakceptowania w powanej pracy naukowej.
Autor nie podaje informacji o rdach i o sposobie liczenia, a nawet
jakich dokadnie lat dotycz. Ciekawa analiza i w wietle zaprezento
wanych przeze mnie przykadw opartych gwnie na konkretnych
materiaach GUS i NIK wysoce prawdopodobna, istotnie nie moga by
potraktowana jako praca majca walor naukowy. Profesor Poznaski
na ten zarzut odpowiedzia redaktorowi Janowi Latusowi w wywiadzie
udzielonym polskiemu Nowemu Dziennikowi w Nowym Jorku (2002):
197
198

Niech najpierw to wyka. Kto tak mwi, nie ma odwagi albo przy
gotowania, aby przedstawi inne obliczenia. Tez, e majtek sprzedano
za 10% jego wartoci, oparem na danych z 1990 roku. Proponuje,
eby jego koledzy z Uniwersytetu Warszawskiego sami siedli i dokonali
wylicze; poniewa tego nie zrobili, ich zarzuty s goosowne.
Tezy prof. Poznaskiego z 2001 roku mona syntetycznie przedsta
wi w nastpujcych punktach:
Baz polskiej transformacji ustrojowej jest prywatyzacja, sprzeda
majtku pastwowego w przewaajcej wikszoci w rce kapitau
zagranicznego. Dotyczy to 75% bankw i ok. 50% przedsibiorstw.
Za rok czy pniej bdzie sprzedanych 75% przedsibiorstw, bo pro
ces dalszej prywatyzacji stanie si niezbdny dla uzupenienia defi
cytu budetowego.
Spontaniczna sprzeda dokonywana bya po tzw. cenie rynkowej
ok. 10% realnej wartoci obiektw. Spoeczestwo stracio wic 90%
swojego sprzedanego majtku wytworzonego w przeszoci, w prze
waajcym procencie w okresie komunizmu.
Zyski wytwarzane w kraju, stanowice ok. 20% dochodu narodowego,
s teraz wywoone przez kapita zagraniczny.
Skoro prawie cay majtek dosta si w rce zagranicznych wacicieli,
powsta patologiczny system gospodarczy. Za komunizmu nie byo
prywatnej wasnoci, nie byo wic klasy kapitalistycznej. Teraz, ze
wzgldu na fakt, e majtek zosta sprzedany w obce rce, nie ma te
w Polsce klasy kapitalistycznej na du skal. W pewnym sensie jest
to kontynuacja komunizmu. Kapita rezyduje za granic, a praca jest
w kraju.
Profesor Poznaski twierdzi, e mona argumentowa: powsta
system, w ktrym nie ma polskich kapitalistw na du skal, ale za to
s kapitalici zagraniczni, ktrzy tworz nowe miejsca pracy. Moe ku
pili tanio, ale bdc w Polsce, s zainteresowani swoim zyskiem, a wic
stworz miejsca pracy, potem wzrosn pace itd.
Zacytujmy: Wcale nie jest powiedziane, e tak musi by. Wystarczy
tylko si przyjrze, co si w Polsce dzieje: sektor zagraniczny importuje
na potg, a eksportuje mao, bo sprzedaje na rynek wewntrzny, ktry
jest opanowany przez nich. Co roku powstaje wic gigantyczny deficyt
handlowy. Polski rozwj, ten sukces, o ktrym rozmawiaj polscy refor
matorzy, zosta sfinansowany na wyrost, na zapas. Bo ten wzrost pro
dukcji zosta w wikszoci uruchomiony przez deficyt handlowy, ktry
prowadzi systematycznie do wzrostu dugu zagranicznego. Mamy po
wtrk z Gierka. On poycza i skoczyo si to kryzysem. Teraz ci
poyczaj, ale na skal dwa razy wiksz ni Gierek i nie maj jak tego
wyhamowa. W zwizku z tym Polska jest skazana na kryzys.
Dalsza prognoza profesora Poznaskiego jest wrcz tragiczna. Uwa
a, e skala zaduenia bdzie tak si zwiksza, e skoczy si to skur
czeniem si gospodarki znowu o 20%, tak jak to miao miejsce w 1989
roku; w ten sposb cofniemy si do poziomu ostatniego roku komuny.
Interesujca jest tabela przedstawiona przez prof. Poznaskiego do
tyczca porwnania dekady Gierka i Balcerowicza. rdem tego zesta
wienia s dane GUS-u.
Tabela 10. Porwnanie dwch dekad: Gierka oraz Balcerowicza
WSKoZnilu
Dekada
Gierka
(1970-1979)
Dekada
Balcerowicza
(1990-1999)
Wskaniki m akroekonom iczne

Wzrost dochodu narodowego (indeks)
(1970=100, 1979; 1989=100, 1999)
170
120
28-30
20
Wzrost majtku trwaego (indeks)

(1970=100, 1979; 1989=100, 1999)
165
123
Dug zagraniczny brutto (mld dolarw USD)
24
58
Deficyt jako procent eksportu (w %)

(1971-1978, 1991-1998)
47
36
Liczba nowych miejsc pracy (min)
2,1
-2,1
Oglna liczba ludzi bez pracy (min),

w tym ukryte bezrobocie
0,5
0,5
4,4
2,1
Udzia inwestycji w dochodzie (%)
Wskaniki m ikroekonom iczne

Budownictwo mieszkaniowe
(liczba mieszka na tys. osb)
23,3
8,5
Spoycie misa i przetworw (kg na osob)
69
57
Spoycie mleka (1 na osob)
262
194
Spoycie masa (kg na osob)
8,9
4,3
Zakup ksiek (na tys. osb)
4136
2425
Przejazdy kolejowe (km na tys. osb)
1302
667
52
65
Przyrost liczby samochodw w uyciu

(na tys. osb) (1970-1980, 1990-1999)
199
T E E 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Niektre pozycje w tabeli 10, np. wskanik ukrytego bezrobocia, bu
dz wtpliwo, poniewa nie wiadomo, w jaki sposb s one wyliczone.
Jednak wniosek pyncy z jej analizy jest jednoznaczny: dekada
Gierka bya okresem rozwoju przemysu i infrastruktury kosztem
konsumpcji, doprowadzia wic do niezwykego niedoboru zaopatrze
niowego. Dekada Balcerowicza zlikwidowaa problem niedoboru podsta
wowego zaopatrzenia, sklepy byy pene towarw, ale mimo tego spoy
cie byo duo mniejsze, spoeczestwo nie miao pienidzy na zakupy.
Zadziwiajcy jest jednak wzrost liczby kupionych samochodw; oczy
wicie chodzi tu gwnie o stare, ale sprawne samochody, importowane
po bardzo niskiej cenie z Niemiec, niemniej jednak wskazuje to na po
wan stratyfikacj spoeczn. Obok masy bezrobotnych pojawia si gru
pa zamonych ludzi, identycznie jak w Boliwii, jako efekt neoliberalnej
strategii gospodarczej sugerowanej przez Jeffreya Sachsa.
Niezamierzon analiz pesymistycznej perspektywy kryzysu na
skutek rosncego zaduenia przeprowadzi w wywiadzie prasowym
eurodeputowany prof. Adam Gierek (Walenciak 2010), syn Edwarda
Gierka. Przypomnia, e Edward Gierek uzyska od bankw i pastw
kapitalistycznych w sumie 19,6 mld dolarw kredytu dugoterminowego
i 3,4 mld dolarw kredytu krtkoterminowego, cznie wic 23 mld
dolarw. Urealniony przez Europejsk Komisj Gospodarcz polski
Produkt Krajowy Brutto w roku 1980 roku wynis 245 mld dolarw,
a wic zaduenie Polski ery Gierka stanowio 9,3% PKB, a roczne spaty
oprocentowania 2,3% PKB. Aktualne PKB Polski prof. Adam Gierek
wyliczy na podstawie znanej mu jednoprocentowej skadki PKB do
Unii Europejskiej w wysokoci 14,1 mld z, PKB wynosi wic 1,410 mld
zotych. Przyjmujc np., e redni, aktualny kurs dolara wynosi 2,8 z,
mamy wic 503,5 mld dolarw dochodu narodowego, a aktualne za
duenie wynosi okoo 280 mld dolarw, stanowi wic 55,5% PKB (ofi
cjalnie publikowane zaduenie w 2010 roku to 54,9% PKB). Profesor
Adam Gierek zwraca uwag, e nie bierze si jednak pod uwag wyso
kiego zaduenia indywidualnego, nieistniejcego w latach 70. Sumujc
wszystkie typy zadue stwierdza: moe si okaza, e nasze zadue
nie dawno ju przekroczyo wszystkie bariery bezpieczestwa. W obli
czeniach prof. Gierka budzi jednak wtpliwo wyliczenie PKB Polski
w 1980 roku.
Nie wiadomo, po jakim kursie Europejska Komisja Gospodarcza
ocenia warto polskiej zotwki w 1980 roku. W kadym razie stopie
zaduenia w 1980 roku by niszy w swojej relacji do PKB ni istnie
jcy obecnie, w 2011 roku. Istotne jest to, e Gierek zaduy si na
dziaalno inwestycyjn - zbudowano w sumie 570 fabryk, pierwsz
autostrad w Polsce z Warszawy do Katowic, Tras azienkowsk i Hut
Katowice. Polska transformujca si w duym procencie zadua si na
konsumpcj kosztem ujemnego bilansu handlu zagranicznego.
Krytyczn postaw w stosunku do koncepcji Balcerowicza reprezen
tuje rwnie prof. Grzegorz W. Koodko (2009), byy wicepremier i mini
ster finansw, wybitny ekonomista wiatowej sawy, profesor Akademii
Leona Komiskiego. Zmieniajc popularn nazw programu Sorosa-Sachsa-Balcerowicza szok -terapia na szok przypomina, e pro
ponowane byy inne programy, pomimo kakofonii gosw o rzekomym
braku tzw. alternatywy. Przypomina, e rzd zakada jedynie roczn
recesj, spadek PKB o 3,1%, produkcji o 5%, bezrobocie w wysokoci
400 tys., a nastpnie przejcie do wzrostu gospodarczego. Jak wiemy
rzeczywisto bya diametralnie rna. Profesor Koodko ma racj, gdy
przede wszystkim zwraca uwag na bd prognozy; ma on charakter tak
daleko idcy, e mona go okreli jako podstawow patologi wielkie
go przeomu. Profesor Koodko wymienia nastpujce bdy szoku:
Polityka stabilizacyjna bya zbyt restrykcyjna, zwaszcza jej aspekty
monetarne i fiskalne.
Stopa procentowa bya za wysoka - nie bya zorientowana na stu
dzenie oczekiwa, a opieraa si na stopach inflacji z poprzedniego
miesica. Co gorsza, dotyczya rwnie starych kredytw.
Za daleko bya posunita liberalizacja handlu zagranicznego.
Nadmierna bya skala dewaluacji zotego i zbyt dugi okres jego za
mroenia poprzez sztywne poczenie go z dolarem zamiast z koszy
kiem walut odzwierciedlajcym struktur bilansu patniczego.
Wyranie dyskryminowany by sektor spdzielczy.
Nadmiernie restrykcyjna bya wysoko tzw. popiwku, rwnie ze
wzgldw pozamerytorycznych.
Niedoceniane byy instytucjonalne i spoeczne aspekty budowy rynku.
Profesor Koodko obiektywnie zwraca uwag na trudne aspekty
sytuacji hiperinflacji zwizanej bezporednio z liberalizacj cen yw
noci, z jednoczenie zaprogramowan przez Solidarno indeksakcj
pac ex post Plusem by jednak zarwno klimat spoeczny, peen akcep
tacji dla transformacji rynkowej i zaawansowanie w uksztatowaniu
struktury wolnorynkowej w wyniku reform i tendencji rozwojowych lat
80. Warto pamita, e pod tym wzgldem sytuacja Polski bya w mo
mencie startu duo lepsza ni w wikszoci krajw komunistycznych.
Profesor Koodko przedstawia te zot sekwencj okresu 1995-1997, kiedy realizowana bya jego Strategia dla Polski, w ktrej
odeszo si od doktryny neoliberalizmu i ewidentnych bdw poprzed
niego okresu, m.in. przez zlikwidowanie opodatkowania pac sektora
pastwowego i wprowadzenie jego komercjalizacji, zracjonalizowanie
201
R a

procesu prywatyzacji pod ktem poprawy racjonalnoci mikroekono
micznej i maksymalizacji dochodw pastwa, zabezpieczenie depozytw
bankowych przez stworzenie Bankowego Funduszu Gwarancyjnego,
redukcj podatku od przedsibiorstw z 40% do 32%, racjonalizacj
struktury budetu. Istotnie ten czas wyranie korzystnie wyrnia si
w rozwoju ekonomicznym Polski.
Profesor Koodko cytuje opini wybitnego ekonomisty Josepha E.
Stiglitza, ktry oceni ten okres: Polska zawdzicza swoje osignicia
zdecydowanemu odrzuceniu doktryny lecej u podstaw porozumienia
waszyngtoskiego. Kraj ten nie robi tego, co zaleca MFW, nie anga
owa si w szybk prywatyzacj i nie przedkada obnienia inflacji
do coraz niszego poziomu nad inne kwestie makroekonomiczne. Ta tak
pozytywnie oceniana polityka skoczya si po zmianie koalicji politycz
nej. Do wadzy znowu wrci dr hab. prof. SGH Leszek Balcerowicz.
Rozpocza si znowu walka o stabilizacj, o zabezpieczenie si przed
inflacj w formie tzw. schadzania gospodarki, okrelane przez Grze
gorza W. Koodk jako polityka ortodoksyjnego neoliberalizmu do
spki z populizmem. Wskutek realizowanej polityki schadzania, rzeko
mo przegrzanej, gospodarki PKB spada ze wzrostu 7,55% w drugim
kwartale 1997 roku do 0,2% w czwartym kwartale 2001 roku.
Zdaniem prof. Koodko bdy w polityce ekonomicznej obniyy o jed
n trzeci szanse na rozwj Polski w 20-leciu szoku. Przychylam si do
jego zdania, aczkolwiek sdz, e skala obnienia rozwoju jest jeszcze
wiksza, biorc pod uwag, e jest to problem nie tylko statystycznego
wskanika rozwoju, lecz take struktury gospodarki i kultury w perspek
tywie uciekajcej szansy wyrwnania poziomu ycia w Polsce z Zacho
dem Europy. Wobec wyrwnania przez Niemcy dynamiki rozwoju
(w 2010 roku przyrost PKB Polski wynosi 3,8% przy 10% bezrobocia
i 3,6% Niemiec przy 6,6% bezrobocia), szanse dogonienia s nierealne.
Kompleksow, krytyczn analiz strategii Wielkiego Przeomu przed
stawia profesor Wydziau Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego
Jerzy yyski (2011). Uwaa on, zgodnie z opini szeregu profesorw
amerykaskich (np. Georgea A. Akerlofa z Berkeley University i Ro
berta J. Shillera z Yale Uniyersity), e podstawowym wskanikiem
sprawnoci funkcjonowania gospodarki jest stopie bezrobocia. W Pol
sce poniej magicznego progu 10% spad on tylko raz, w roku 2008. Mimo
wysokiej skali emigracji stale utrzymuje si w granicach powyej 10%.
Profesor yyski twierdzi wic, e Polska znajduje si permanent
nie w stanie gbokiej zapaci ekonomicznej. Na pytanie, jakie byy
przyczyny tej wielkiej zapaci odpowiada:
Po pierwsze, nadmiernie restrykcyjna polityka. Jej efektem z jednej
strony w pierwszych latach transformacji byo zmarnowanie oszczd
noci, rwnie dewizowych, zgromadzonych w czasie socjalizmu (przy
pominam, e wedug szacunku NBP na prywatnych rachunkach ban
kowych i ukryte w mieszkaniach byo kilkanacie miliardw dolarw),
ktre mogy suy do krajowej publicznej prywatyzacji, a z drugiej
strony bankructwo wielu przedsibiorstw, ktre wczeniej zacigny
kredyty na sfinansowanie inwestycji - czsto na stworzenie nowoczes
nego wyposaenia. Niezrozumienie tego, e przy tak wysokim bezrobociu
polityka pienina nie moe by zbyt restrykcyjna, e bank centralny
musi stwarza warunki dostpnoci kredytu dla przedsibiorstw, by
mogy inwestowa i tworzy miejsca pracy - jest wci jednym z podsta
wowych naszych problemw .
Po drugie, bdnie realizowana prywatyzacja, liczne wrogie przejcia.
Zamiast wykorzysta socjalistyczny przemys jako baz do stworzenia
nowoczesnego kapitalizmu, bezmylnie wyprzedano i roztrwoniono
znaczn cz tego majtku .
Po trzecie, utrata znacznej czci dochodu narodowego na rzecz za
granicy: wypywajce z Polski dochody zagranicznych przedsibiorstw,
proceder tzw. cen transferowych, wysokich apanay zagranicznych
pracownikw licznych zagranicznych firm, wewntrzne usugi w tych
firmach przeprowadzane przez zagraniczne ekipy opacane ze rodkw
polskich filii, szereg wyrafinowanych operacji majcych na celu zmniej
szenie zysku w Polsce dla ograniczenia podatku.
Po czwarte, niskie dochody Polakw. Udzia kosztw zwizanych
z zatrudnieniem w dochodzie w Polsce jest jednym z najniszych w wiecie. Obecnie stanowi on dla Polski nieco ponad 37%. (...) najwyszy jest
w Szwajcarii, ponad 61%, w USA ponad 56%, w krajach europejskich
45-50%. Te niskie uposaenia powoduj niski procent oszczdnoci,
wedug bada CBOS w 2010 roku 67% Polakw nie ma adnych
oszczdnoci.
Profesor Wodzimierz Bojarski (2009) krytykuje polsk transfor
macj na tle wielopunktowej negatywnej oceny wiatowej fascynacji
neoliberalizmem i zwizanego z ni systemu neokolonialnego. Jego zda
niem neoliberalizm m.in. niszczy rwnowag rynkow midzy iloci
i wartoci produkowanych towarw i usug a si nabywcz, dc
z jednej strony do staego wzrostu wytwrczoci i poday, z drugiej za
zmniejszajc zatrudnienie i pace. Neoliberalizm doprowadza do boga
cenia si jednych i uboenia drugich, prowadzi te do wadzy plutokracji, a w skali wiatowej rozwija imperializm finansowy i gospodarczy,
oraz wiatowy system neokolonialny. Poprzez porozumienia wielkich
korporacji i rozwj ponadnarodowych monopoli, przeczc sam sobie,
ogranicza konkurencyjn wolno gospodarcz oraz reglamentuje
przepyw towarw, pracownikw i kapitau. Najlepszym przykadem
jest tu system zakazowo-rozdzielczy Unii Europejskiej. Zdaniem prof.
Bojarskiego gospodarka neoliberalna okazaa si mniej skuteczna ni
203

gospodarka socjalno-liberalna krajw skandynawskich. Std te i bd
polskiej transformacji - nie akceptowano wprowadzenia tego modelu.
Twierdzi, e wiat idzie do katastrofy, powoujc si m.in. na opi
ni wybitnego ekonomisty-socjologa prof. Lecha W. Zachera o czarnym
scenariuszu ludzkoci.
Profesor Jerzy Robert Nowak (1998, s. 19) cytuje natomiast wiele
opinii krajowych i wiatowych o polskiej transformacji, jako pierwszej
prbie transformacji kraju socjalistycznego przed podobnym procesem
w Rosji, w imi wiatowego interesu. Profesor Ludwik Staszyski
(2009) koncentruje si na problemie gospodarki rolnej, krytycznie oce
niajc tendencje komasacji gospodarstw na tle tendencji rozwoju wiel
kich rolnych orodkw produkcyjnych. Jest zdania, e mae, rodzinne
gospodarstwa produkujce ekologiczn ywno mog sta si podsta
w wielkiego wiatowego sukcesu gospodarczego, jednoczenie roz
wizujc problem niskiego poziomu ycia na wsi. Jest to idea zbiena
z koncepcj wysunit przez Kongres Polonii prowincji Quebec w Ka
nadzie, gdzie proponowano reklamowa na wiecie polsk ywno pod
hasem: Chcesz y 100 lat, jedz polsk zdrow ywno.
Waldemar Wolaczyk (2005) okrela patologiczny rozwj admini
stracji okresu transformacji, piszc: Sfera budetowa spucha niepro
porcjonalnie do zada, jakie wykonuje, stajc si wprost dysfunkcjonaln.
Nadmierny, wrcz pasoytniczy rozrost administracji ukryto poprzez
zmian nazw i dystrybucj kompetencji, prbujc ukry ten zabieg pod
szyldem decentralizacji. W istocie chodzio o odsunicie od centrum wa
dzy odpowiedzialnoci za podejmowane decyzje a do rozmycia odpowie
dzialnoci w ogle, a drugiej strony chodzio o zapewnienie lukratywnych
posad dla obecnego i potencjalnego elektoratu, dla przychylnych elit
oraz rozmaitych lobby.
Warto te przypomnie pniejsze opinie czonkw zespou intelek
tualistw - doradcw strajkujcych robotnikw w Stoczni Gdaskiej
w 1980 roku. Jacek Kuro (1994) oskary rzd i administracj o znisz
czenie ruchu Solidarnoci. Bliski przyjaciel Kuronia prof. Karol Mo
dzelewski (1993) stwierdza, e nigdy nie da si przekona do filozofii
neoliberalizmu. Pisze: Mj dawny kolega Waldemar Kuczyski, eko
nomista blisko zwizany z Tadeuszem Mazowieckim, ktry podobno
narai premierowi Balcerowicza jesieni 1989 roku, zmarnowa kilka
godzin na prb przekonania mnie do tej filozofii. To mu si jednak nie
udao, ale sam by przekonany w stu procentach. aden Fundusz nie mu
sia na niego wywiera presji .
Profesor Tadeusz Kowalik (1995) najostrzej sformuowa swoj opini:
Najbardziej masowy ruch pracowniczy dokona przewrotu, z ktrego
wyoni si jeden z najbardziej niesprawiedliwych ustrojw spoecznych,
jakie zna historia powojennej Europy .
Rozdzia 4
ELEMENTY PATOLOGII TRANSFORMACJI
POLITYCZNY KAPITALIZM - MARKETING ILUZJI

Pod koniec lat 80. doszo do dwch istotnych decyzji rzdu komuni
stycznego - wprowadzenia liberalnej zasady wolnego rynku ustaw
z grudnia 1988 roku i uwolnienia cen ywnoci 1 sierpnia 1989 roku,
ktre spowodowao wzrost inflacji. Wprowadzenie kapitalistycznego
kodeksu handlowego umoliwio inauguracj pierwszego fenomenu
patologii transformacji, tzw. nomenklaturow prywatyzacj. Jak ju
wiemy, polegaa ona na zawaszczeniu wysokiego procentu redniej
wielkoci pastwowych przedsibiorstw przez kadr ekonomicznej no
menklatury partyjnej. Formy tego przejcia byy albo na granicach
legalnoci, albo zupenie nielegalne. Wielko tej patologii mona okre
li liczb wskazan przez prof. Juliusza Gardawskiego (2010) - 62,5%
wacicieli tych przedsibiorstw stanowili dawniejsi dyrektorzy pa
stwowych przedsibiorstw.
By to wic fragment procesu grupowego przeksztacania wadzy
politycznej w sprywatyzowan wadz ekonomiczn. atwo uzyskania
kredytw inwestycyjnych ju na pocztku 1989 roku, w dopiero co po
wstaych komercyjnych pastwowych bankach, zarzdzanych przez daw
n bankow nomenklatur i wyrafinowane formy zawaszczania przed
sibiorstw byy moliwe dziki temu, e, jak pisze Bronisaw Wildstein
(2011), ta przedsibiorcza postnomenklatura dziaaa w otoczeniu
wspierajcych ich grup wywodzcych si z dawnych uprzywilejowanych
warstw. Wszystkie one w polityce, w wymiarze sprawiedliwoci czy me
diach walczyy o utrzymanie choby czci dawnych wpyww.
H g l PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Zdaniem Bronisawa Wildsteina polski ponomenklaturowy kapita
lizm tworzy si by moe na bazie wiary jego liderw w marksowsk
interpretacj pierwotnej akumulacji rozumianej jako grabie. Jej
prawdziwo udowadniali przecie swoim dziaaniem. Stwierdzenie
Aleksandra Kwaniewskiego, e pierwszy milion naley ukra (mia
to by cytat Rockefellera) oddaje mentalno tej grupy. Wedug Wild
steina swoistym symbolem sukcesu nomenklaturowej kapitalizacji jest
nadanie przez Business Centre Club tytuu Lidera Polskiego Biznesu
Leszkowi Millerowi, etatowemu funkcjonariuszowi aparatu partyjnego
PZPR, byemu sekretarzowi KC PZPR w 1988 roku i byemu przewod
niczcemu Sojuszu Lewicy Demokratycznej.
Jadwiga Staniszkis (2002, s. 199) nazywa nomenklaturow kapita
lizacj politycznym kapitalizmem, szczegowo okrelajc poszcze
glne fazy realizacji tej struktury. Stwierdza, e pierwsza faza, odpo
wiednik grabiey wedug Wildsteina, to zawaszczenie przez nomen
klatur ju w 1990 roku 1700 spek, przez partyjnych dyrektorw
pastwowych przedsibiorstw, dyrektorw urzdw wojewdzkich,
czonkw aparatu politycznego i niszej rangi partyjnych menederw.
Okrela trzy strategie nastpnej fazy (lata 1990-1993). Pierwsza to
bolszewicki liberalizm, reguy planu stabilizacji majcej na celu zdy
namizowanie formowania si kapitau finansowego w skomercjalizo
wanych, obsadzonych przez nomenklatur bankach i rwnoczenie
przypieszenia zaduenia i bankructwa pastwowych przedsibiorstw
dla importu oraz dla prywatyzacji.
Administracyjne tworzenie spirali zaduenia polegao na:
Wprowadzeniu od 1 stycznia 1990 roku arbitralnych przelicznikw
wartoci rodkw trwaych, np. dla budynkw elektrowni 141 razy,
dla kotw i maszyn 122 razy, dla transportu 133 razy; spowodowao
to olbrzymi powszechn inflacj kosztow.
Wprowadzeniu popiwku z kar do 500% tylko dla przedsibiorstw
pastwowych, ktre blokoway zdolnoci adaptacyjne przedsibiorstw
i prowadziy do zaduenia.
Wprowadzeniu proporcjonalnego wzrostu zaliczek na tzw. dywidend
pacon zaliczkowo w wysokoci 22% od funduszu zaoycielskiego,
ustalonego na 25% wartoci rodkw trwaych.
Gronym dla spirali dugw poczeniu stopy procentowej kredytw
refinansowych, ustalonej przez NBP (w styczniu roku 1990 w wyso
koci 43,2%, w 1991 i 1992 ponownie rednio 45% i dalsze 30-40%,
co zwikszyo stopy kredytowe w bankach komercyjnych) z naoo
nym przez Ministerstwo Finansw obowizkiem pokrywania przez
przedsibiorstwa 70% wartoci rodkw obrotowych z kredytu (na
wet, jak miay wasne rodki). Na tym olbrzymim wzrocie dugw
zarabiay komercyjne banki nomenklaturowe. Zatory patnicze

przypieszay bankructwo sektora pastwowego lub ich popieszn
sprzeda za przysowiowe grosze. Profesor Staniszkis zwraca uwag,
e dotyczyo to dobrych przedsibiorstw, unowoczenionych za kre
dyty za Gierka.
Naoeniu osiemdziesicioprocentowego podatku na eksport wgla,
co uczynio go nieopacalnym i doprowadzio kopalnie do powanych
zadue; w 1998 roku w wielkoci ok. 13 mld z. Bez tego podatku
kopalnie miayby ok. 7 mld z zysku.
Dalsz strategi byo wykorzystanie renty wadzy dla uzyskania
informacji, licencji czy uprzywilejowanych warunkw funkcjonowa
nia. Na tym tle powstaway synne afery: rublowa (straty pastwa
1,5 mld z), papierowa (straty 1,5 mld z), paliwowa (straty 1 mld z).
Ich rdem byy wczeniejsze informacje o planowanych zmianach
zasad importu czy wielkoci ca.
W tych strategiach politycznego kapitalizmu naley szuka r
da zarwno niezrealizowania postulatu Jeffreya Sachsa dotyczcego
reprywatyzacji, powrotu polskich przedsibiorstw skonfiskowanych
przez komun do dawnych przedwojennych wacicieli, jak i prezydenc
kiego weta Aleksandra Kwaniewskiego przeciw ustawie o reprywaty
zacji opracowanej przez premiera Jerzego Buzka. Byo to zabezpiecze
nie si przed konkurencj, a take przed grob koniecznoci zwrotu
niektrych firm przejtych przez by nomenklatur. W ten sposb
zawaszczone przez komunistyczn wadz mienie nie zostao zwrcone
wacicielom. Struktura przejtej wasnoci to: 56% - efekt reformy
rolnej, 23% - kamienice i nieruchomoci 10% - lasy, 3,8% - zakady prze
mysowe, 7,2% - inne. Nieoficjalnie szacowana warto aktualnych
roszcze wacicieli to 140 mld z (Osiecki 2011). W wikszoci krajw
Europy pokomunistycznej reprywatyzacja zostaa, w rnej formie, prze
prowadzona. W b. NRD ustaw z 1990 roku z ograniczeniem, e jeli
budynki i grunty byy wykorzystane pod zabudow osiedlow czy pro
dukcyjn, przewidziano rekompensat pienin. Czechosowacja rw
nie dokonaa fizycznej reprywatyzacji ustaw z 1990 roku, ale tylko
obywatelom zamieszkaym w kraju i z zasad utrzymania 10-letniej
umowy o wynajem mieszka w kamienicach zwrconych dawnym
wacicielom. Wgry nie zwrciy budynkw i gruntw, ale day odszko
dowanie w formie papierw wartociowych oprocentowanych na 3 lata,
przyjmujc jednak grn granic 50 tys. dolarw. rednio rekompensaty
wyniosy 10-15 % wartoci utraconego mienia, ale dotyczyy nie tylko
Wgrw, lecz take osoby innej narodowoci zamieszkae na Wgrzech
w 1990 roku. otwa i Estonia dokonay zwrotu w caoci, Litwa nato
miast do chwili obecnej (2011) nie dokonaa reprywatyzacji gruntw
rolnych i budynkw Polakom tam zamieszkaym.
207
F T E 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Zdaniem Grzegorza Osieckiego (2011) reprywatyzacja to najwiksza
poraka polskiej transformacji. Wraz z jej zaniechaniem koczy si
szansa na powane odtworzenie dawnej klasy redniej. Po 1989 roku
Polska miaa szanse na odtworzenie klasy ludzi wzgldnie zamonych
i niezalenych. Podobnie Jadwiga Staniszkis (Wesoowska 2011)
twierdzi, e gdyby tysice ludzi dostay dostp do kapitau, to byby to
silny impuls rozwojowy. Projekt za rzdw Jerzego Buzka, opracowany
przez wiceministra skarbu Krzysztofa aszkiewicza by bardzo dobry
i atwy do realizacji, bo w Agencji Nieruchomoci Rolnych i Agencji
Mienia Wojskowego byo duo maych zakadw produkcyjnych, ma
ych browarw czy mynw. Prezydent Kwaniewski zawetowa jednak
ten projekt.
Istotnym problemem politycznym jest tzw. restytucja mienia poy
dowskiego. Mienie gmin ydowskich zostao w peni zwrcone, zdaniem
ministra Radosawa Sikorskiego (Przybylski 2011) bardzo szczodrze,
ale stale wystpuje problem wasnoci mienia osobistego. Drog pro
cesw sdowych tego typu restytucje s systematycznie orzekane
w jednostkowych sprawach, tam, gdzie da si udowodni spadkobier
cw. W przewaajcej liczbie przypadkw takich ustale nie udaje si
dokona, bo nie ma te i spadkobiercw. Natomiast kwestia wypace
nia jakiej duej sumy np. wiatowej ydowskiej Organizacji Restytu
cji (World Jewish Restitution Organization, WJRO), ktr stworzy
w 1992 roku wiatowy Kongres ydowski w USA jest bardzo dyskusyj
na. Adam Wicha (2011) w artykule umieszczonym w Tygodniku Nie,
ktrego naczelnym redaktorem jest znany, kontrowersyjny, ale w swo
im rodzaju wybitny dziennikarz, Jerzy Urban, pyta: dlaczego jaka
organizacja ma dziedziczy po ludziach? Dziedzicz spadkobiercy,
a jak ich nie ma, to skarb pastwa. Takie jest prawo. Istotnie zamor
dowani przez Niemcw polscy ydzi byli obywatelami Polski, gdzie
obowizuje to prawo. Kongres ydowski jest potn organizacj, m.in.
ze wzgldu na pozycje swoich kolejnych prezesw, supermiliarderw:
Edgarda M. Bronfama, syna i dziedzica Samuela Bronfama, krla gorzelnictwa amerykaskiego, ktry dorobi si kolosalnego majtku
w okresie prohibicji na nielegalnym imporcie z Kanady. Obecny prezes
Ronald S. Lauder jest z kolei dziedzicem kolosalnego majtku krlowej
kosmetykw Estee Lauder.
Sekretarzem wiatowego Kongresu ydw i przewodniczcym
wiatowej ydowskiej Organizacji Restytucji Mienia ydowskiego by
Israel Singer, wsawiony wprost nieprawdopodobnym w demokratycz
nej Ameryce owiadczeniem, e jeli Polska nie wpaci im wielomiliar
dowego ekwiwalentu za skonfiskowany w latach 1939-1989 majtek
ydw, to bdzie bezwzgldnie, systematycznie zniesawiana i upoka
rzana w opinii caego wiata. W 2007 roku okazao si, e Israel Singer
sm M m m stfm m sm wr zm
defraudowa pienidze ofiar Holocaustu i lokowa je na swoich prywat

nych rachunkach w Szwajcarii.
Sprawa restytucji ze strony Polski jest przedmiotem interwencji
Stanw Zjednoczonych. W marcu 2011 roku Stuart Eizenstat, doradca
amerykaskiego sekretarza stanu do spraw zwizanych z Holocaustem,
owiadczy (Przybylski 2011), e Stany Zjednoczone s gboko rozcza
rowane decyzj polskiego rzdu o wstrzymaniu planw zgoszenia
w parlamencie projektu ustawy przewidujcej odszkodowanie dla osb,
ktrych wasno zostaa skonfiskowana w latach 1939-1989. Podobne
stanowisko zajy wiatowy Kongres ydowski i Organizacja Resty
tucji Mienia ydowskiego. Adam Wicha (2011) w tygodniku Nie pisze:
Wszyscy ci zagazowani i zgadzeni na wiele innych sposobw byli oby
watelami polskimi (my Nard Polski i wszyscy obywatele Rzeczpospo
litej Polskiej). Dlaczego rzd Polski ma rozmawia w sprawie ich mienia
z przedstawicielami amerykaskiej organizacji lub rzdem USA?.
Ten problem jest niewtpliwie jednym ze rde nieprzyjaznego stano
wiska znacznej czci twrczych i dziennikarskich rodowisk ydow
skich w stosunku do Polski, ksztatowania si procederu antypolonizmu w skali wiatowej, powanie obniajcego mark Polski, rwnie
w kontaktach ekonomicznych.
Negatywnie naley wic oceni zaniechanie, stosunkowo atwiej
szego, procesu reprywatyzacji we wczesnych latach 90., gdy istniaa
mono dokonania jej w powanym procencie w formie fizycznego
zwrotu zagrabionego mienia i zaatwienia caoci problemu mienia
poydowskiego, jakby nie byo czciowo zawaszczonego rwnie przez
polskie spoeczestwo po zagadzie ydw polskich.
Zdaniem Adama Wichy (2011) racjonalne s dwa wyjcia: stworzenie
funduszu powierniczego do zarzdzania majtkiem ofiar Holocaustu,
finansujcego dziaalno idc w kierunku zachowania pamici Holo
caustu, np. finansowanie ydowskiego Instytutu Historycznego, albo
kategoryczne odrzucenie samej idei reprywatyzacji i restytucji.
Wracajc jednak do zagadnienia uksztatowania si nowej polskiej
struktury spoecznej, to now polsk klas kapitalistw, wacicieli
redniej wielkoci przedsibiorstw ksztatowaa ekonomiczna spoecz
no nomenklaturowa przez sprytne metody zawaszczenia wasnoci
pastwowej. Ocena moralna tej strategii jest jednak niejednoznaczna.
Oczywicie lepiej, e te przedsibiorstwa znalazy si w rkach pol
skich obywateli, stajcych si, paradoksalnie ze wzgldu na ich tradycj
ideowej walki z kapitalizmem, zalkiem polskiej redniej klasy kapi
talistycznej, ni miayby si sta upem zachannego kapitau zagra
nicznego i jego zysku lokowanego poza granicami kraju, bd zostay
zlikwidowane, zwikszajc bezrobocie. Tak chyba ocenia ten proces
opinia publiczna, sdzc po prawie zupenym braku penych oburzenia
mSH PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

publikacji na ten temat, a take polski wymiar sprawiedliwoci, niewykazujcy zainteresowania tym problemem. Jest to oczywicie jeden
z wanych argumentw na rzecz tezy o niskim poziomie moralnoci
w polskim spoeczestwie tego okresu.
Zbienym czynnikiem pokojowej formy kapitalistycznej indoktry
nacji bya aktywno miliardera Georgea Sorosa, wyrafinowanego
spekulanta giedowego, a jednoczenie filozofa, z wrcz mistycznymi
ambicjami oddziaywania na ksztat wiata, majcego przekonanie
o swoim wrcz nadprzyrodzonym powoaniu. To on w maju 1988roku
rozpoczyna zachodni ofensyw kapitalistycznej ekonomiczno-ideologicznej wizji neoliberalizmu chicagowskiej szkoy Miltona Friedmana
na Polsk, otwierajc w Warszawie fundacj, ktr, prawdopodobnie przez
sentyment dla swego miejsca urodzenia, nazywa imieniem Stefana
Batorego, Wgra, a jednoczenie krla Polski. Jest ona dodatkowo wspo
magana przez Fundusze Forda, Boscha i innych centrw ideologicz
nych demokratycznego, wolnorynkowego, neoliberalnego kapitalizmu.
Zadaniem tej fundacji jest rozwijanie w Polsce idei demokratycznego
wolnego rynku i spoeczestwa obywatelskiego. Soros kontaktuje si
z premierem Mieczysawem Rakowskim, generaem Wojciechem Jaru
zelskim, Waldemarem Kuczyskim. Faktem jest, e ju 7 miesicy po
inauguracji tej fundacji powstaje ustawa o wprowadzeniu w Polsce
wolnego rynku. W styczniu 1989 roku komunistyczny rzd zaprasza
Jeffreya Sachsa, ktry par miesicy pniej, ju z osobistej inicjatywy
Georgea Sorosa i przez niego finansowany przyjeda (po uprzednim
pobycie w Moskwie) do Warszawy. Jest to, jak wiemy, 34-letni nauko
wiec amerykaski, majcy krtkie, nieefektywne dowiadczenie jako
konsultant w ogarnitej kryzysem superinflacji Boliwii, kapitalistycz
nym kraju o zupenie odmiennej strukturze spoecznej i ekonomicznej
od Polski.
Ma racj Waldemar Kuczyski, piszc w swoich wspomnieniach
(1992), i w czasie rozmw z Georgem Sorosem w Warszawie doszed
do wniosku, e traktuje on transformacj gospodarcz w Polsce jako
eksperyment przed reform w ZSRR, i Polska jest jak maa piramidka
eksperymentalna dla zorientowania si w sposobie tworzenia waci
wej, wielkiej piramidy. Wiedzc o niezwykle wysokim mniemanie o sobie
Sorosa, jego potdze finansowej i ambicjach wrcz niebotycznego za
kresu, nie sdz, by mg on traktowa eksperyment w peryferyjnym
- w stosunku do potg wiatowych - kraju jako zasadniczy cel swojej
midzynarodowej aktywnoci. By moe std te nacisk na szybkie,
wrcz rewolucyjne tempo transformacji, szoku podobnego do padzier
nikowej rewolucji w Rosji, transformacji przez ruin poprzedniego
systemu. Nawiasem mwic, jeden z najwybitniejszych polskich ekonomistw-teoretykw zarzdzania, A.K. Komiski tak ten proces nazwa.

Mamy wic do czynienia z dwiema osobistociami, majcymi wyso
kie poczucie susznoci swoich racji, reprezentujcymi wiat zachodni,
w stosunku do ktrego, zniewoleni przez 45 lat systemem staego niedo
boru i niskiej stopy yciowej, mamy upowszechniony kompleks niszoci.
Obok nomenklaturowej prywatyzacji notujemy dalsze, pryncypial
ne, patologiczne formy inicjacji procesu transformacji. Komunistyczny
rzd Rakowskiego stoi przed problemem o historycznej wadze, zwi
zanym z podjciem decyzji o czciowej zmianie ustroju gospodarczego,
wprowadzajc zasad swobodnej dziaalnoci gospodarczej na bazie
prywatnej wasnoci. Decyduje si te na zorganizowanie Okrgego
Stou, ktry ma okreli polityczn form wsppracy z opozycj, cilej
mwic, jedynie z jej lewicow czci i Lechem Was. W wyniku tych
obrad, w trakcie ktrych zaakceptowano wolnorynkow form struk
tury gospodarczej zgodnie z ustaw z grudnia 1988 roku, powinien by
by opracowany przez kompetentny zesp szczegowy plan jej reali
zacji. Naleao powoa do niego wysokiej klasy teoretykw ekonomii
i teorii zarzdzania z Polski i z Polonii, np. amerykaskiej czy brytyj
skiej, a take osoby majace kontakty z firmami zagranicznymi, znajce
metody ekspansji kapitalistycznej.
Zesp ten powinien by opracowa ewolucyjny program makroreorganizacji przy penym zachowaniu dotychczasowego dorobku gospo
darczego okresu PRL-u, oczywicie z moliwoci likwidacji nieefek
tywnych przedsibiorstw pracujcych dla realizacji politycznych pla
nw Zwizku Radzieckiego i z ustaleniem zasad szybszego dziaania
w celu uzyskania stabilizacji finansowej. Elementarna zasada inicjacji
powanego procesu reorganizacji to racjonalne dobranie wykwalifiko
wanego zespou. T metod stosuj sprawnie dziaajce korporacje,
a take United Nations Development Programme. Tak te s opracowy
wane powane programy w krajach rozwinitych, np. program redukcji
deficytu budetowego i dugu pastwowego w Kanadzie - nie do, e
opracowany by przez zesp fachowcw spoza aparatu administracyj
nego, to jeszcze poddany recenzji naukowych zespow, w ktrych mia
em satysfakcj uczestniczy.
Tymczasem jak wyglda proces ksztatowania makroprogramu
polskiej transformacji ekonomicznej? Jego zaoenia ukada osobicie
miliarder, ktry dorobi si bogactwa na spekulacjach giedowych
i stale si nimi zajmuje; jednoczenie filozof amator, o dziwo, z wyra
nie lewicowym nastawieniem. Jest to ciekawy problem psychologiczny
niektrych bardzo bogatych ludzi, ktrzy dorobili si wielkich pienidzy
nawet drog manipulacji finansowych, wtpliwych pod ktem ocen etycz
nych (np. giedowych), reprezentujcych aktywn sympati do wrogich
sobie ruchw lewicowych czy wrcz lewackich. Lenin nazywa ich po
ytecznymi idiotami, jednoczenie chtnie korzysta z ich pomocy.
211
WESEM PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Miaem mono szokujcego spotkania si z reprezentantem tej
grupy spoecznej. W kwietniu 1968 roku prowadziem wykady w Paris
Dauphine Sorbonne IX. Pod koniec miesica rozpoczy si modzie
owe demonstracje, wywieszanie w salach wykadowych portretw
Stalina i Mao Tse Tunga i burzliwe zebrania. Przygldaem si takie
mu wiecowi z galerii nad hallem szkoy, gdzie tum studentw sucha
wywodw modego prelegenta, ktry niezwykle gono i brutalnie woa,
e za przykadem Zwizku Radzieckiego trzeba zlikwidowa buruazyjne mieszczastwo francuskie. Wychodzc z budynku szkoy, zoba
czyem jak ten mody prelegent wsiada do luksusowej, sportowej limuzy
ny Alfa Romeo, wwczas symbolu komfortu, i z piskiem opon odjeda.
Jak ju wspomniaem, koncepcje Georgea Sorosa rozwija protego
wany i finansowany przez niego Jeffrey Sachs. Waldemar Kuczyski,
doradca premiera Mazowieckiego okrela jego osobowo jako cha
ryzmatyczn, przebojow i bardzo medialn (Kuczyski 2010).
Jeffrey Sachs reprezentuje wic zdolnoci i postaw typowego ame
rykaskiego agenta marketingowego, umiejcego zagada swojego
kontrahenta i wrcz przymusi go do podjcia okrelonej decyzji gospo
darczej. Jest to dobrze znany typ superaktywnego, niezwykle elokwentnego, sprawnego intelektualnie czowieka, czsto spotykanego w Ame
ryce przy transakcjach pieninych, nie mwic ju o giedowych,
o ktrym trywialnie si mwi, e wyproszony za drzwi, wrci oknem.
Miaem, podobnie jak wielu ludzi zamieszkujcych w USA czy Kanadzie,
osobiste dowiadczenia kontaktu z tego typu marketingowymi agen
tami przy transakcjach zakupu samochodu czy nieruchomoci.
Warto przypomnie cytowan ju, barwn relacj prof. Sachsa
o tym, jak przekonywa strategw Solidarnoci, ktrzy uczciwie przy
znawali si, e nie maj pojcia o ekonomii. To, co si dziao u Jacka
Kuronia, wedug Sachsa, to ju nieledwie transkrypcja paru podobnych
moich dowiadcze kontaktu z agentami marketingu. Przypomnij
my jeszcze raz ten warty uwiecznienia, wrcz operetkowy scenariusz
podjcia decyzji o losie prawie 40-milionowego narodu. Sachs tworzy
porywajc wizj wejcia do wolnej Europy, swobody gospodarczej,
uczestnictwa we wspaniaym wiecie wolnej wymiany, improwizuje,
a Jacek Kuro sucha i uderzajc doni o st, powtarza: Tak, tak
rozumiem i wci nalewano z butelki. Nastpnie w redakcji Gazety
Wyborczej w cigu nocy zostaje zapisana nocna improwizacja Sachsa,
pniej zaprezentowana Adamowi Michnikowi, ktry rwnie uczci
wie przyznaje, e nie zna si na ekonomii, ale jak wszyscy poprzedni
stratedzy Solidarnoci poddaje si marketingowej dynamice Sachsa.
Pyta si tylko, czy si uda, Sachs zapewnia zdecydowanie, e tak. Do
chodzi jeszcze jeden decydent - to Lech Wasa. On rwnie wysucha
mm

Powtarzam, e waciwym dziaaniem byoby, zgodnie z cytowan
opini redaktora Giedroycia, zebranie zespou wysoko wykwalifiko
wanych polskich uczonych (byo ich nie tak mao) i polskich praktykw
majcych dowiadczenie w relacjach handlowych z zachodnim kapita
em (mielimy przecie takich w PRL), a take licznych, zamieszka
ych za granic polskich naukowcw i biznesmenw, znajcych dobrze
nieetyczn zachanno kapitau zachodniego, aktualn, szokow, jak
okrelaj Naomi Klein (2008), inwazj neokolonializmu, dla staran
nego opracowania metody transformacji. Znane ju byy liczne modele,
choby nawet ewolucyjny, cho realizowany przez rewolucyjn par
ti komunistyczn model chiski, dziaajcy ju od 1978 roku, model
szwedzki, wieo w 1988 roku szczegowo przeanalizowany przez pol
sk delegacj pod kierunkiem wybitnego ekonomisty prof. Jana Mujela,
a take zachodnioniemiecki, spoeczny kapitalizm i wspaniay rozwj
Tygrysw Wschodu, bdcy zaprzeczeniem mitu neoliberalizmu go
spodarczego, rodem ze Stanw Zjednoczonych. W rodowisku polskich
ekonomistw musiaa ju te chyba by znana strategia rekolonizacji
na zasadzie Konsensusu Waszyngtoskiego, realizowana ju w praktyce,
a wieo sformuowana przez Williamsona. Polscy urzdnicy resortu
handlu zagranicznego rwnie na pewno znali wilcz strategi za
chodniego kapitau, stosujcego z premedytacj nieetyczne, a nieraz wrcz
zbrodnicze, jak w Rwandzie i Zairze, metody dziaalnoci, z praktyk,
bogatego asortymentu apwek, eufemistycznie nazywanych prowizja
mi. Rnorodne metody stabilizacji finansowej te byy dobrze znane,
choby z historii Wielkiego Kryzysu 1929 roku (gdy Franklin Delano
Roosevelt ustali wysokie, 53-procentowe ca na niektre produkty dla
ograniczenia importu, a szybkiego rozwoju wasnej wytwrczoci
i uruchomienia wielkich pastwowych inwestycji o szybkiej amortyzacji)
czy polskiej reformy Wadysawa Grabskiego.
Jak pisze Waldemar Kuczyski (2010), ju w kocu sierpnia 1989
roku Obywatelski Klub Parlamentarny powoa Zesp Ratowania Go
spodarki z profesorem zwyczajnym ekonomii Januszem Beksiakiem
na czele. Zesp mia opracowa program stabilizacji przeksztace
systemowych, a potem przeksztaci si w w fachowe zaplecze (zoone
z uznanych ekonomistw) dla osoby odpowiadajcej w rzdzie za go
spodark. Naciskano te, eby Beksiak w imieniu rzdu wystosowa
list do Midzynarodowego Funduszu Walutowego, z prob o przysanie
misji i pomoc finansow. Podsuwano rwnie gotowy projekt, ktry
mieli zawie do Waszyngtonu Jeffrey Sachs i David Lipton. Tadeusz
Mazowiecki zignorowa te pomysy, uwaajc, e chce si w ten sposb
stworzy faktyczne centrum decyzyjne raczej w Sejmie czy, mwic
cilej, w owej naciskajcej go czci OKP, a nie w Urzdzie Rady Mi
nistrw.

Zesp prof. Janusza Beksiaka, tak jak to obiektywnie oceni Wal
demar Kuczyski, skada si z kompetentnych osb: prof. Cezarego
Jzefiaka, prof. Jana Winieckiego, Tomasza Gruszeckiego, Aleksandra
Paszyskiego, Jana Szomburga, Jacka Kuronia, Jacka Merkela. Za
proszono rwnie Waldemara Kuczyskiego, ktry jednak nie wzi
udziau w jego obradach, ze wzgldu na cytowan wyej opini Mazo
wieckiego. Zagraa, tak szeroko i szkodliwie dla interesu krajowego
rozwinita w yciu politycznym Polski, niezdolno zrezygnowania
z jednostkowych czy zespoowych ambicji priorytetu i nadmiernej troski
0 swoj indywidualn pozycj. Bya akurat w tym momencie moliwo
poczenia wysikw zarwno Urzdu Rady Ministrw, jak i zespou
OKP we wsplnej pracy nad optymalnym rozwizaniem problemu sta
bilizacji i transformacji gospodarki.
Zesp prof. Janusza Beksiaka w cigu miesica opracowa Zarys
programu stabilizacyjnego i zmian systemowych, autorstwa J. Beksiaka,
J. Winieckiego, T. Gruszeckiego, A. Jdraszczyka. Zdaniem Waldemara
Kuczyskiego by on interesujcy. W tym opracowaniu przedstawiono
alternatywny w stosunki do planu Balcerowicza program gospodarczy,
kadc nacisk na priorytet zmian strukturalnych, w tym prywatyzacji.
Chodzio tu o zmian struktury wasnoci bez utraty dotychczasowego
potencjau gospodarczego.
Kompetentny zesp prof. Beksiaka zosta wic zmarginalizowany
1zrodzia si, zainicjonowana przez Waldemera Kuczyskiego, niezgodna
ze znanymi przecie ju dobrze z teorii zarzdzania kryteriami doboru
kadr kierowniczych, decyzja mianowania dr. Leszka Balcerowicza, nie
tylko na ministra finansw, lecz take wicepremiera, odpowiedzialnego
za polityk gospodarcz kraju, a wic za wszystkie inicjatywy ustawo
dawcze i proces przeksztacania gospodarki planowej w gospodark
wolnorynkow. To niezwyke, kluczowe stanowisko, m.in. ze wzgldu
na brak znajomoci problematyki ekonomicznej i praktyki kierowniczej
w administracji premiera Tadeusza Mazowieckiego, a take zupeny
brak praktyki kierowniczej jego doradcy ekonomicznego Waldemara
Kuczyskiego, wymagao bardzo wysokich kwalifikacji teoretycznych,
ale przede wszystkim praktycznych, uzyskanych poprzez wieloletni
prac w dziaalnoci gospodarczej. Wymagao take okrelonych cech
osobowoci.
Waldemar Kuczyski jednak twierdzi, e Wszdzie na wiecie
lojalno politykw wobec premiera tworzcego rzd jest kryterium
naczelnym w doborze ministrw. Bez kwalifikacji pracuje si le, ale bez
lojalnoci nie ma w ogle pracy. Kiedy Mazowiecki tworzy rzd, mia
do wyboru do jego solidarnociowej czci ludzi, ktrzy znali dziaanie
pastwa, ale od strony wizie, nie gabinetw. Ponadto kwalifikacje
to rzecz nabyta. Jeli kto jest inteligentny, to kwalifikacje zdobdzie
215
WBEk PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

w cigu miesicy (Kuczyski 1992, s. 90). Jest to jednak, moim zda
niem, opinia nietrafna. Kompetencji ministra, a jeszcze w wyszym
stopniu, wicepremiera, odpowiedzialnego za cao polityki gospodar
czej pastwa, nie mona uzyska w cigu miesicy, nabywa si ich
latami praktyki kierowniczej i naukowej.
Balcerowicz by wybrany z puli przewidzianej dla ludzi z Solidar
noci, ale nie by jej czonkiem, a w latach 1978-1980 akurat pracowa
w Instytucie Podstawowych Problemw Marksizmu-Leninizmu przy
KC PZPR. W latach 80., kiedy wielu ludzi z Solidarnoci poznawao
pastwo od strony wizie, dr Leszek Balcerowicz cieszy si wystar
czajcym politycznym zaufaniem komunistycznej wadzy, eby by kil
kakrotnie delegowany na stae naukowe, m.in. w Uniwersytecie Sussex
w Anglii i Uniwersytecie w Marburgu.
Ot niestety spontaniczna, personalna decyzja, podjta, jak wiemy,
w do przypadkowej formie, z inicjatywy Waldemara Kuczyskiego,
zausznika, jak sam siebie nazwa, premiera Mazowieckiego, nie bya
w peni zgodna z kryteriami politycznymi, a take merytorycznymi,
przyjtymi w wiatowej praktyce doboru czoowych kadr koncernw
czy centralnych struktur pastwowych. Chodzi tu rwnie o umiejtno
podejmowania wanych, strategicznych i taktycznych decyzji po zapo
znaniu si z rnymi proponowanymi przez wybitnych specjalistw
opiniami i wyzbycie si przekonania, e tylko wasna koncepcja jest
suszna. Niedajcy si nigdy przekona totalitarni przywdcy s nie
zwykle niebezpieczni, szczeglnie w tych dziedzinach, w ktrych wyst
puje bogactwo wersji decyzyjnych. Cecha ta w swojej skrajnej formie
uzewntrznia si negliowaniem opinii partnerw, nawet przez uniemo
liwienie im jej zaprezentowania. Czsto czy si ona z marginesowym
postrzeganiem rzeczywistoci, brakiem wiadomoci wielopaszczyzno
wych, rwnorzdnych problemw i ich wzajemnego powizania.
Mam tu osobiste dowiadczenie kontaktu z dr. Leszkiem Balcero
wiczem. Pod koniec lat 70. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne organi
zowao czwartkowe zebrania naukowe punktualnie od godziny 17 do
19. Zasad byo, e zebrania zaczynay si i koczyy dokadnie w prze
widzianym czasie. Zdobyy one tak popularno, e przed siedzib
Towarzystwa na Nowym Swiecie zainstalowano gonik z transmisj
obrad, ktrych suchao wiele osb stojcych na zewntrz. Zaproszono
mnie wwczas do wygoszenia referatu o reformie administracji.
Ku memu zdziwieniu zebraniu nie przewodniczy prezes PTE, ale
dr Leszek Balcerowicz, wwczas 32-letni mody naukowiec, czonek
PZPR. Wyjaniono mi, e peni on funkcj czonka zarzdu, przy bez
partyjnym prezesie prof. Zdzisawie Sadowskim (pniej awansowa
na pozycj wiceprezesa). W czasie dyskusji zabra gos, wwczas ju

byy minister finansw, Stefan Jdryehowski. Poniewa nie zrozumia
niektrych moich tez, poprosiem o gos, eby zoy dodatkowe wyja
nienia. Przewodniczcy owiadczy, e jako referent bd mia gos
na zakoczenie obrad. Nawiasem mwic, wystpienie Stefana Jdrychowskiego, krytykujcego funkcjonowanie administracji publicznej,
spodobao si prof. Andrzejowi Stelmachowskiemu, ktry zagajajc
swoj wypowied, zapyta: Czy pastwo wiecie, jaka jest rnica mi
dzy jabkiem a zdymisjonowanym ministrem?. I wyjani, e Nie ma
rnicy, bo oboje dojrzewaj po spadniciu na ziemi.
Na jakie 15 minut przed godzin 19 Leszek Balcerowicz zacz
ustosunkowywa si do niektrych wypowiedzi, ignorujc moj po
nown prob o zabranie gosu. Ostatecznie zakoczy swoj tyrad
gdzie okoo 2 minut przed 19 i owiadczy, patrzc na zegarek, e czas
si skoczy i zamyka zebranie. Byem, podobnie jak liczni, towarzysz
cy mi koledzy z Wydziau Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego,
bardzo zaskoczony. Byem ju profesorem i pierwszy raz zdarzyo mi
si, e nie udzielono mi gosu na ustosunkowanie si do opinii dysku
tantw po moim referacie. Gono wic powiedziaem: Panie prze
wodniczcy, jeszcze duo czasu minie nim nauczy si Pan kulturalnie
prowadzi zebrania.
Ta apodyktyczno ujawnia si z ca ostroci w czasie procedury
przesuchania sejmowego Leszka Balcerowicza jako kandydata na wi
cepremiera w nowym rzdzie Jana Krzysztofa Bieleckiego. Z archiwal
nego stenogramu mona przeczyta wypowied, wwczas ju doktora
habilitowanego Balcerowicza: Na pewno nie zgodz si na najlejsze
choby naruszenie jakiegokolwiek niezmiennika mojego programu.
Sdz, e mia racj Stefan Kisielewski (1992, s. 21, 81), twierdzc,
e Ekipa Balcerowicza, jeli chodzi o program gospodarczy, a waciwie
monetarny, skamieniaa. Uwierzya, e ma jedynie suszny program,
padajc przez to w umysow niewol. (...) Balcerowicz, obawiam si,
yje w wiey z koci soniowej - w swoim monetarnym wiecie penym
rwna pewnych niewiadomych. Przy czym w susznoci takiego po
stpowania utwierdzaj go amerykascy przyjaciele - doradcy.
Rwnie Jacek Kuro (Kuro, akowski 1997) podobnie ocenia po
staw Leszka Balcerowicza: Ta reforma wymagaa bardzo twardej
rki i lepego uporu, bez ktrego nie przeszlibymy koniecznej koskiej
kuracji. Ale z drugiej strony to zamknicie si w resortowej wiey ze
soniowej koci spowodowao, e Balcerowicz nie by w stanie reagowa
na zwrotne sygnay, ktre gospodarka wysyaa swoim reformatorom.
Z czasem miao si na przykad okaza, e doktrynalna obrona po
wszechnie znienawidzonego popiwku (czyli represyjnego podatku od
podwyek pac) trwaa duo duej, ni to byo konieczne i e sztywno
217

popiwkowej metody formalnie sprzyjaa wprawdzie hamowaniu zarob
kw, lecz take hamowaa innowacyjno, racjonalizacj zatrudnienia,
modernizacj przedsibiorstw i zwikszenie wydajnoci pracy.
Zupene negliowanie opinii cytowanych przeze mnie noblistw i wie
loosobowych zespow polskich ekonomistw i finansistw, potwierdza
t cech apodyktycznego zarozumialstwa. Zdaniem Waldemara Kuczy
skiego (1992, s. 57) Balcerowicz to typowy szef, tolerujcy sprawnych
wykonawcw, preferujcy dyspozycyjno i posuszestwo. Majcy
tendencj brania pod but, czyli narzucajcy swoj wol take tym,
ktrzy mu nie podlegaj. Przez t postaw miay miejsce opisywane
przez Kuczyskiego konflikty Balcerowicza z Mazowieckim.
Z teoretycznego punktu widzenia nauki zarzdzania zespoami
ludzkimi powstaa wic sytuacja dysfunkcjonalna: pracownik nauko
wy, adiunkt, a wic stosunkowo niskiego szczebla struktury kadry
naukowej, ktry mimo upywu 14 lat od uzyskania stopnia doktora
w 1975 roku nie uzyska stopnia doktora habilitowanego (habilitacj
uzyska ju jako wicepremier w 1990 roku), a wic wedug obowizuj
cego ustawodawstwa podlegajcy ju wycofaniu z formalnej dziaalnoci
dydaktycznej w szkolnictwie wyszym, niemajcy adnego dowiad
czenia pracy w gospodarce, niebiorcy adnego udziau w pracach zespo
w ekspertw Okrgego Stou, dostaje zadanie kierowania budow
nowego ustroju gospodarczego i finansowego. Zrozumiae jest jego za
skoczenie i proba o czas na rozwaenie propozycji. Po naradzie w ro
dzinie, jak ujawnia, pod wpywem opinii kuzyna, decyduje przyj t
propozycj. Jednak w czasie decydujcej rozmowy z Waldemarem Ku
czyskim owiadcza: Przychodz nie na urzd, ale na program antyin
flacyjny (Kuczyski 1992, s. 62). Po takim owiadczeniu naleao natych
miast zrezygnowa z kandydatury Leszka Balcerowicza na stanowisko
wicepremiera, powsta bowiem problem, kto wobec tego ma opracowa
strategi rozwoju caej polskiej gospodarki i kierowa jej realizacj.
W ten sposb uksztatowaa si sytuacja scharakteryzowana przez
prof. Andrzeja Zawilaka (zob. s. 170) jako strategia gospodarcza pod
porzdkowana tylko jednej idei - walce z inflacj wedug recepty Ban
ku wiatowego. Witold Gadomski (zob. s. 168) zwraca uwag, e Le
szek Balcerowicz nie mia te adnej wizji rozwoju gospodarki, nie
zna ywej gospodarki i nie rozumia specyfiki pastwowych przedsi
biorstw. Dodajmy, e nie penic nigdy adnych gospodarczych funkcji,
nie zna nawet elementarnych form regu kierowniczej pracy w admi
nistracji. Powtarzaa si wic sytuacja przypominajca mi konfidencjo
nalne zwierzenia innego nowo mianowanego ministra, rwnie nigdy
niepenicego adnej formalnej funkcji kierowniczej, ktry wszed do
gabinetu ministerialnego i... nie mia pojcia, jak wyglda procedura
jego pracy. Na szczcie by jeszcze dawny PRL-owski wiceminister,

ktry wyjania nowicjuszowi charakter pracy kierowniczej na wyso
kim szczebu.
W podobnej sytuacji znalaz si Waldemar Kuczyski, ktrego pierw
sza praca w administracji zacza si od penienia wysokiego kierow
niczego stanowiska ministerialnego, podsekretarza stanu w Urzdzie
Rady Ministrw. Pisze on szczerze, jak przywita swoj wykwalifiko
wan sekretark, pracujc ju od dawna w Urzdzie Rady Ministrw:
Pani Anno, jestem kompletnie zielony jeli chodzi o prac w admini
stracji i o panujce w niej zwyczaje, pani musi mi to wszystko pokaza
i nauczy mnie tego (Kuczyski 1992, s. 90). Mona wic stwierdzi,
e dalsza sytuacja patologiczna po nomenklaturowej prywatyzacji to
spontaniczna polityka personalna i ju na pocztku dziaania odmowa
wsppracy premiera i jego zausznika, z kompetentnym zespoem
powoanym przez Obywatelski Klub Parlamentarny, reprezentujcy,
jakby nie byo, tradycje Solidarnoci.
Plan Sorosa-Sachsa nie mia charakteru powanego, szczegowego
programu, a by raczej wyrazem spontanicznej idei wymagajcej tak
tycznego i operacyjnego opracowania. Jej polska transkrypcja w for
mie aktw normatywnych, opracowana w cigu 111 dni popiesznej
merytorycznej i ustawodawczej akceptacji, inicjujcej olbrzymi akcj
decydujc o losie bez maa 40-milionowego spoeczestwa, nie moga
by obiektem powanej, odpowiednio szerokiej analizy.
Nie zawieraa te dyrektyw dotyczcych strategicznego rozwoju go
spodarki polskiej. Byy to jedynie dyrektywy dotyczce zasad przejcia
z gospodarki planowej do wolnorynkowej. Widoczna tu bya ideologiczna
fascynacja neoliberalnym samoregulujcym si, wolnym rynkiem. Mini
ster przemysu Tadeusz Syryjczyk publicznie owiadczy, e polityka
przemysowa jest niepotrzebna w wolnym rynku, naraajc si na trafne
pytanie prof. Andrzeja K. Komiskiego (zob. s. 187) Po co wic zaj
muje swoje miejsce?
Etap planowania i organizacyjnego wdraania programu nawizy
wa wic jednoznacznie do praktyki minionego okresu, gdy szybko two
rzono niedopracowane plany i pniej organizowano bitw o plan,
a kierownicze decyzje personalne podejmowano na zasadzie osobistych
koneksji.
Cay program Sorosa-Sachsa, teraz ju po akceptacji parlamentar
nej nazywany programem Balcerowicza, dzielono na dwie czci: likwi
dacja inflacji i przeksztacenie gospodarki planowej na wolnorynkow,
typu neoliberalizmu amerykaskiego szkoy chicagowskiej Miltona
Friedmana w zgodzie z sugestiami Midzynarodowego Funduszu Wa
lutowego, w tym okresie rwnie zafascynowanego swoistym mistycy
zmem idei wolnego rynku. Zwracaem ju uwag, e program Balce
rowicza rni si od propozycji Sachsa jednym istotnym elementem.
219
220

Jeffrey Sachs proponowa zacz od autentycznej reprywatyzacji,
a wic zwrcenia wywaszczonym wacicielom prywatnych handlowych
i przemysowych przedsibiorstw, a take nieruchomoci mieszkalnych
zarekwirowanych przez wadz komunistyczn. Jak ju pisaem, Pol
ska do dzisiaj, jako jedyny byy kraj wasalny ZSRR, takiej ustawy nie
uchwalia, co np. w odniesieniu do prywatnej wasnoci poydowskiej
przejtej przez Polakw spowodowao powany dysonans w formie r
nych negatywnych form relacji ydowsko-polskich w skali wiatowej
i upowszechnienia antypolskich wypowiedzi w skali caego wiata.
STABILIZACJA I OBRAZ POLSKI

Zobaczmy, jakie i jak szybko osignito rezultaty w realizacji ambitnej,
rewolucyjnej, enigmatycznie nazywanej, szokowej terapii . Zacznijmy
od podstawowej akcji likwidowania inflacji. W okresie PRL gwnym
rdem inflacji bya polityka przeinwestowania, niekorzystne rozli
czenia midzynarodowe w ramach RWPG, gwnie z ZSRR i struktura
produkcji, w ktrej dobra konsumpcyjne stanowiy relatywnie nieduy
procent, powodujca powany niedobr podstawowych artykuw
przemysowych codziennego uytku, cznie z artykuami spoywczymi.
Jak wynika z poniszego zestawienia, w latach 1950-2010 w Polsce
miay miejsce trzy kryzysy inflacyjne: dwa w PRL i jeden, najpowaniej
szy, w okresie tu przed i w czasie transformacji. Jednoroczna galopujca
inflacja w roku 1952 i megainflacja w 1953 roku zostay zlikwidowane
ju w nastpnym roku. Nastpny powany kryzys inflacyjny rozpocz
si w roku 1981, w okresie walki i rozwoju NSZZ Solidarno, osiga
jc w roku 1982 wzrost do 100% w zwizku z sankcjami gospodarczymi
przeciw Polsce po wprowadzeniu stanu wojennego. W 1988 roku inflacja
osiga poziom galopujcy, aby w krytycznym roku 1989 sta si ju hiperinflacj.
Tabela 11. Inflacja w Polsce w latach 1950-2010
Bok
inflacja
Rok
Inflacja
Rok
Inflacja
Rok
Inflacja
1950
6 ,5 %
1965
0,9%
1980
1,0%
1996
18,5%
1951
9,6%
1966
1,2%
1981
21 ,2%
1997
13,2%
1952
14,4%
1967
1,5%
1982
100,8%
1998
8 ,6 %
1953
41 ,9%
1968
1,6%
1983
22 ,1%
1999
9,8%

1954
-6,3%
1969
1,4%
1984
15,0%
2000
8,5%
1955
-2,4%
1970
1,1%
1985
15,1%
2001
3,6%
1956
-1,0%
1971
-0,1%
1986
17,7%
2002
0,8%
1957
5,4%
1972
0,0%
1987
25,2%
2003
1,7%
1958
2,7%
1973
2,8%
1988
60,2%
2004
4,4%
1959
1,1%
1974
7,1%
1989
639,6%
2005
0,7%
1960
1,8%
1975
3,0%
1990
249,3%
2006
1,4%
1961
0,7%
1976
4,4%
1991
60,4%
2007
4,0%
1962
2,5%
1977
4,9%
1992
44,3%
2008
3,3%
1963
0,8%
1978
8,1%
1993
37,6%
2009
3,5%
1964
1,2%
1979
7,0%
1994
29,5%
2010
2,6%
1995
21,6%
2011
marzec
4,3%
221
rdo: dane GUS.
1
stycznia 1990 roku wchodzi w ycie dziesi ustaw majcych do
prowadzi do penej stabilizacji i do zmiany ustroju gospodarczego na
gospodark wolnorynkow w jej neoliberalnej formie, zwizanej z sa
moregulujc rol rynku w nawizaniu do teorii Miltona Friedmana
i jej pragmatyczn form wdraania wedug zasad Konsensusu Wa
szyngtoskiego. Jest to dalszy etap praktycznych dowiadcze caej
serii prb wdroenia tej koncepcji metod szoku w krajach Ameryki
Poudniowej, szczegowo opisanej przez Naomi Klein (2008). Specy
fika Polski polegaa na tym, e bya ona krajem uksztatowanym na
zasadzie spoecznej wasnoci rodkw produkcji i gospodarki planowej.
Istnieje uzasadnione przewiadczenie, e Polska miaa by wstpnym
eksperymentem przed wielkim dzieem wprowadzenia systemu Friedmanowskiego w ZSRR, w interesie wielkiego kapitau globalnych kon
cernw. Dodajmy, z priorytetem kapitau amerykaskiego.
Model polski Leszka Balcerowicza nie jest jednak w peni zbieny
z koncepcj Miltona Friedmana. W prbie likwidacji inflacji wystpu
je bowiem daleko idcy interwencjonizm pastwowy w dziedzinie pac,
podatkw i kredytw. Ten zestaw decyzji, jak ju wiemy z cytowanej in
formacji w Gazecie Wyborczej (z 24 sierpnia 1989 roku), mia dopro
wadzi do likwidacji inflacji w cigu paru miesicy.
Maksymalna roczna hiperinflacja z 1989 roku w wysokoci 639,6%
zmniejsza si w nastpnym roku do 249,3%, a wic do poziomu megain-
222

flacji. W nastpnych latach w dalszym cigu zmniejsza si, utrzymujc
si jednak w kategorii inflacji galopujcej (roczny wzrost stopy wedug
stopy dwu- czy trzycyfrowej), eby dopiero w roku 1998, a wic w dziewi
tym roku po wejciu w ycie ustaw transformacyjnych, osign poziom
inflacji umiarkowanej (kroczcej). Poziom inflacji pezajcej osignli
my dopiero w roku 2000, a poziom w granicach ustalonych przez Uni
Europejsk (do 3% rocznie), zaczynajc od 2002 roku.
Biorc pod uwag skal porwnawcz z inflacj w innych krajach
europejskich, mona przyj, e dopiero stopa inflacji pezajcej (midzy
0-5%) jest ju w peni satysfakcjonujca, a wic dopiero po osigniciu
tej wielkoci mona mwi o likwidacji patologii inflacji. A wic walka
z inflacj trwaa nie sze miesicy, ale 10 lat, co potwierdza negatywn
opini o przyjtej szokowej metodzie zlikwidowania inflacji. Leszek
Balcerowicz, ustpujc pod koniec 1991 roku po 2 latach i 4 miesicach
kierowania resortem finansw i jako wicepremier caoci gospodarki,
zostawi Polsk z galopujc inflacj 37,6%, ze spadkiem PKB w okresie
swojego urzdowania o 26,2%, z deficytem budetowym 39% PKB i bez
robociem wynoszcym 11,3% w wyniku bankructwa wielu pastwowych
przedsibiorstw, take wysokiej techniki, i Pastwowych Gospodarstw
Rolnych.
Trzeba jednak obiektywnie stwierdzi, e w okresie rzdw Leszka
Balcerowicza, kosztem powanego wzrostu bezrobocia, deficytu bude
towego i bankructwa czci przedsibiorstw pastwowych, inflacja
zostaa powanie zmniejszona z 659,6% do 60,4%.
W roku 2010 inflacja w Polsce wyniosa 2,6%, przy zachowaniu prze
widzianego limitu 3% dla krajw Unii Europejskiej; jedynie w Bugarii
wynosia 2,8%, w Estonii 2,4% i Szwecji 2,1%, przy inflacji 12% w Wiel
kiej Brytanii, 8% we Francji i 5% w Niemczech.
Zobaczmy, jak wyglda efekt ekonomicznego rozwoju. Za kryterium
wzrostu gospodarczego przyjmiemy wskanik dochodu narodowego
brutto, majc jednak pen wiadomo jego niecisoci. Jest on jednak
w skali wiatowej powszechnie uywany, skorygowany ocen wartoci
miejscowej waluty (wskanik PPP) (tabela 12).
Pierwsze dwa lata reformy, okres bezporedniego kierownictwa Lesz
ka Balcerowicza (od 12 wrzenia 1989 do 27 grudnia 1991) to powany
spadek PKB, w sumie o 26,2%. Ten efekt, raco odlegy od oficjalnych
przewidywa, by dalsz, obok wskanika inflacji, oznak nietrafnoci
szoku terapii, a przede wszystkim bdnoci przewidywania. Mona
si zgodzi z opini Wundta o nieefektywnoci cisego planowania na
skutek moliwoci zbiegu rnorodnych niespodziewanych okolicznoci,
ale istnieje pewna skala dopuszczalnej spoecznej akceptacji bdu pla
nistycznego. W tym przypadku jej granice zostay raco przekroczo
ne, a wic ju po dwch latach i czterech miesicach autokratycznego

charakteru terapii szokowej Leszka Balcerowicza miaa ona oznaki
klasycznej patologii. Std te i zrozumiae pniejsze zwycistwo
w wyborach i powrt do wadzy m.in. byych wybitnych dziaaczy byej
PZPR: Aleksandra Kwaniewskiego, ministra w rzdzie komunistycz
nym w latach 80., na stanowisko dwukrotnego prezydenta RP, Jzefa
Oleksego, byego pierwszego sekretarza komitetu wojewdzkiego
PZPR w Biaej Podlaskiej na stanowisko premiera, Wodzimierza Cimo
szewicza, byego posa z ramienia PZPR, take na stanowisko kolejnego
premiera.
Tabela 12. Tem p o
zm ian PKB w Polsce w latach 1 9 9 0 -2 0 1 0 w % .
T em p o zm ian w skali wiata (2 0 07 -2 0 1 1 )
ROK
Zmiana w %
ROK
Zmiana w %
1990
-19,1
2000
4,2
1991
-7,1
2001
1,1
1992
2,6
2002
1,4
1993
3,6
2003
3,8
1994
5,2
2004
5,3
1995
7,0
2005
3,5
1996
6,0
2006
5,8
1997
6,8
2007
6,7 (Polska) 5,1 (wiat)
1998
4,8
2008
1999
4,1
2009
2010
2011
plan 4,5 (Polska) 4,5 (wiat)
rdo: Roczniki statystyczne GUS; OECD (maj 2010).
Okazao si jednak, e polityka szokowego wdraania neoliberalizmu szkoy Miltona Friedmana w Polsce, w kraju pokomunistycznym,
przesza spokojniej ni w krajach Ameryki Poudniowej, powodujc
jedynie utrat zaufania spoecznego do ekipy postsolidarnociowej
i demonstracyjne uznanie dla dawnej komunistycznej nomenklatury,
wyraone w wynikach demokratycznych wyborw parlamentarnych
w 1993 roku i prezydenckich w 1995 i w 2000 roku. Oczywicie w gr
wchodzi tu rwnie znany psychologiczny syndrom optymistycznej
223
224

tendencji oceny przeszoci, majce racjonalne uzasadnienie dla kon
kretnych grup spoecznych.
W 1998 roku przeprowadziem badania wrd robotnikw budow
lanych delegowanych z Rzeszowa do budowy luksusowego osiedla w War
szawie, dotyczce oceny obecnego systemu w relacji do socjalistycznej
przeszoci (Kieun 1999). Jednogona negatywna ocena 123 respon
dentw dotyczca wspczesnej rzeczywistoci bya wynikiem zesta
wienia porwna przedstawionych w tabeli 13.
Tabela 13. Jak byo i jak jest?
Tak byo w latach 60. i 70.
Tak stao si w wyniku transformacji
Brak bezrobocia
Wysokie bezrobocie
Relatywnie niedua ekonomiczna

stratyfikacja zarobkw
Olbrzymie dysproporcje w skali

zarobkw
Bezpatna opieka lekarska
Patne wizyty u lekarzy specjalistw
Przyzakadowa opieka lekarska
Likwidacja przyzakadowej opieki

lekarskiej
Niskie ceny lekw
Bardzo wysokie ceny lekarstw
Niskie zarobki, ale i niskie ceny
Paca wielokrotnie nisza ni na

Zachodzie (5 do 10 razy). Ceny w skali
Zachodu
Bezpatna nauka
Ograniczona dostpno bezpatnego

nauczania, drogie, prywatne szkoy
dla bogatych
Liczne bezpatne obki,

przedszkola przy zakadach pracy
Nieliczne, drogie obki i przedszkola
Stosunkowo tanie wakacje
Wysokie, niedostpne ceny wakacji,

nieraz wakacje w Polsce drosze
ni za granic
Kolonie dla dzieci
Nieliczne i drogie kolonie dla dzieci
Szanse na subowe mieszkanie
Niezwykle drogie, prywatne mieszkania
rdo: badanie wasne (1998).
Na moje pytanie o ograniczenie wolnoci przez SB i wolnoci reli

gijnej odpowiadano, e tylko czonkowie partii nie mogli chodzi do
kocioa i chrzci swoje dzieci, cho i tak robili to po kryjomu, a jak si

nie aktywizowao w jakiej dziaalnoci krytycznej wobec reymu, to
SB czowieka nie ruszaa. Badani nie mieli te problemw z zaopa
trzeniem ywnociowym, bo wszyscy mieli rodziny lub znajomych na wsi
i zawsze mogli atwo i tanio dosta artykuy ywnociowe. Oczywicie
zastrzegali si, e mwi o latach 60. i 70. Lata 80. byy ich zdaniem
okresem nienormalnym, ale wielu z nich uwaao, e dla ich rodzin na
wsi by to okres korzystny, ze wzgldu na ceny produktw ywnocio
wych. Byy to opinie z pocztku 1998 roku. Ich aktualno ulegaa
pniej zmianie, ale w konkretnym przypadku stanowia wyraz opinii
tej grupy spoecznej, ktra bya inicjatorem transformacji, a paradok
salnie staa si jej ofiar.
Ta negatywna opinia nie znalaza swego odzwierciedlenia w po
wanych demonstracjach i rnych gwatownych formach protestu
spoecznego w Polsce. Natomiast polityka szoku budujca neoliberaln
Friedmanowsk struktur gospodarki krajw Ameryki Poudniowej
staa si, m.in. w Boliwii, rdem powanych rozruchw. Opisuje je
dokadnie Naomi Klein (2008, s. 187-188): delegacja boliwijskich po
litykw odwiedzia Harvard i poznaa Sachsa. Byli pod wraeniem jego
zapewnie, e z kryzysem inflacyjnym poradzi sobie w jeden dzie.
Sachs nie mia dowiadczenia jeli chodzi o gospodarki rozwijajce
si, ale, jak sam przyznawa: Mylaem, e wiem wszystko, co trzeba
wiedzie na temat inflacji. Podrcznikowy plan terapii szokowej zaka
da m.in. likwidacj istniejcych rzdowych dopat do cen ywnoci,
zniesienie kontroli cen, zamroenie pac, pene otwarcie granic na im
port, odchudzenie pastwowych firm w przewidywaniu ich prywatyzacji,
300-procentow podwyk cen ropy, wolny handel bez adnych ogra
nicze. Wszystkie decyzje terapii szokowej zostay przygotowane
w jednym dekrecie i wprowadzone w ycie w cigu 100 pierwszych dni
rzdzenia nowej ekipy. Przewidywano, e wolny handel stworzy miej
sca pracy dla nowych bezrobotnych, ale nie stworzy; bezrobocie sko
czyo do 30%. W efekcie dziesitki tysicy ludzi wyszy na ulice, eby
zablokowa realizacj dekretu, bo oznacza on zwolnienia z pracy i wrcz
perspektyw godu. Naomi Klein (2008, s. 178) pisze: By oczyci
ulice, policja aresztowaa 1500 demonstrantw, rozpdzia tum przy
pomocy gazu zawicego i strzelaa do strajkujcych, ktrzy, wedug
niej atakowali funkcjonariuszy. Nastpnie aresztowano najbardziej
aktywnych przywdcw zwizkowych w caym kraju. Bya to forma
masowego porwania z proponowanym przez rzd okupem: zwolnienie
aresztowanych po wyraeniu zgody zwizkw zawodowych na dekret
prezydenta. Podobne zamieszki pojawiy si rok pniej po masowych
zwolnieniach w kopalniach cyny. Ostateczny efekt planu Jeffreya Sach
sa dla Boliwii to spadek inflacji do 10% dopiero po dwch latach, a nie
jednego dnia. Paca realna nigdy nie odzyskaa swojej siy nabywczej,
225
B F E E 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

po dwch latach dziaania programu bya ona nisza o 40%, a w pewnym
momencie spada o 70%. W roku 1985, kiedy rozpocz si program,
redni dochd na gow mieszkaca Boliwii wynosi 845 dolarw,
w dwa lata pniej spad do 789 dolarw. Terapia szokowa daa podob
ne rezultaty jak w innych krajach Ameryki Poudniowej, np. w Chile.
Maa grupa elity staa si niezwykle bogata, podczas gdy duy odse
tek dawnej klasy robotniczej zosta wyrzucony poza obieg gospodarki
i zasili szeregi ludzi zbdnych (Klein 2008, s. 184).
Faktem jest, e rewolucyjne eksperymenty, co jest moliwe do staty
stycznego udowodnienia, w wikszoci przypadkw po krtszym czy
duszym okresie dziaa w postaci gwatownej, czsto zbrojnej zmiany,
nie daj pozytywnego rezultatu. Tak akurat si skada, e Polska zaini
cjowaa limitowan rewolucj Solidarnoci, doprowadzajc bezkrwawo
do rzadkiej w historii ludzkoci wsppracy dwch przeciwstawnych
rodowisk politycznych. By to efekt oddziaywania atmosfery kszta
towanej przez ide Solidarnoci - zwalczaj zo dobrem. W programie
Sorosa-Sachsa ju jej nie byo, bo obaj przyszli niejako z innej planety,
z biznesowego wiata globalnej konkurencji, gdzie reguy etyczne maj
ograniczone znaczenie, gdzie w praktyce wielkiego kapitau akceptuje si
moralno typu leninowskiego (przypadki Rwandy i Konga), dziaanie
efektywnie przybliajce do ostatecznego celu jest moralne, a celem jest
zysk. Szokowa terapia i Big Bang to synonimy rewolucji.
Praktyka krajw azjatyckich, Tygrysw Wschodu, a przede wszyst
kim rewelacyjny efekt transformacji chiskiej, wykazay, e trafna
bya cytowana opinia prof. ekonomii Jerzego Osiatyskiego, eby nie
wskakiwa, ale wchodzi powoli. Tu znowu kontrargument - jak mo
na wchodzi powoli, jeli mamy szalejc 600-procentow inflacj?
Mona by j zwalcza metod proponowan, jak ju wiemy, przez
wikszo polskich ekonomistw i finansistw, przez intensywne po
budzenie produkcji, racjonaln, rygorystyczn polityk celn, nawet
powrt do przedwczenie zlikwidowanej kontroli cen czy ich urealnienie
w odniesieniu do cen w dolarach przy usztywnionej ju jego cenie. Mie
limy rwnie polskie wzorce powojenne, uniknicie inflacji w 1945 roku
przez zmian mynarek, zotych polskich okresu okupacji, na walut
polski socjalistycznej w wysokoci jedynie 500 zotych na jeden dowd
osobisty (kenkarta) i dalej wymian pienidzy w 1951 roku w relacji
1 do 3 z zachowaniem penej wartoci pienidzy na kontach banko
wych. Wreszcie mielimy przedwojenn metod ministra Wadysawa
Grabskiego z lat 20., gdy nowy polski zoty zosta oparty na parytecie
zota i sztywnej cenie dolara, a ceny odniesione do wartoci dolara,
nawet z moliwoci pacenia nim. Pamitam, jak w roku 1931 dosta
em w prezencie pistolet-straszak kupiony w sklepie w Warszawie za
cen 5 czy 6 dolarw.

Magia dolara krya oszczdnoci gromadzone ju od czasu uatwienia
przez Edwarda Gierka wyjazdw i dorywczej pracy za granic. Kady
wyjazd za granic, nawet do krajw socjalistycznych, stanowi moliwo
kombinacji handlowych. Wiadomo byo, e do Rosji trzeba bra peruki,
dinsy, koszule nylonowe i kosmetyki, a do Bugarii sprzt sportowy.
Z Rosji natomiast przywoono futra, ale gwnie zoto. Wyjazdy do
USA na roczne stypendia i 3-miesiczne wykady dla profesorw to ju
byo kilka tysicy dolarw oszczdnoci. Letnia praca studenta, np.
w Szwecji, to ok. 1000 dolarw oszczdnoci, 3-miesiczna wiza do USA
z wizyt u rodziny i podjta tam prosta, fizyczna praca dawaa ju te
ok. 1000 dolarw oszczdnoci, a nieraz i duo wicej. Do tego jeszcze
dochodziy dolarowe przesyki przez bogato rozbudowan Polsk Kas
Opieki od rodzin z Zachodu. Tak rosy w latach 70. prywatne zasoby
dolarowe, bo zarobione pienidze nawet w walucie sfery rublowej za
mieniano na nielegalnie kupowane dolary. Dolar by walut prywatnej
tezauryzacji i nielegalnego handlu, np. na bazarze Ryckiego na Pradze,
gdzie w latach 70. utrzymywaa si cena ok. 120 z za dolar przy oficjal
nej cenie 72 zotych. Przypominam, e wedug opinii NBP w 1988 roku
bankowe i domowe prywatne (skarpetkowe) oszczdnoci dolarowe
w Polsce to jakie 7-15 mld dolarw. Istniaa wic moliwo np. rozpi
sania narodowej dolarowej i zlotowej poyczki, obligacji o odroczonym
terminie wykupu, co umoliwioby zarwno dokredytowanie wanych
dla gospodarki przedsibiorstw, ktre zapobiegyby ich bankructwu,
jak i zwikszenie zagranicznych zakupw deficytowych artykuw
konsumpcyjnych. Mona te byo rozwin system publicznej sprzeday
przedsibiorstw za dolary lub/i zotwki. Utrzymanie sztywnego kursu
dolara zabezpieczonego miliardowym funduszem bezpieczestwa uzy
skanym z Midzynarodowego Funduszu Walutowego byo rwnowane
z zabezpieczeniem w zocie nowego zotego w reformie Grabskiego. Mo
na wic byo dokona zmiany zotego PRL na autentyczny niepodlegy
zoty ze struktur cen odniesion do dolarowej wartoci. W kadym
przypadku nie naleao likwidowa PGR-w, a je dofinansowa, dla
zwikszenia produkcji ywnoci. Jak wida, bya caa seria rnych
moliwoci, rwnie na tle przykadw likwidacji superinflacji w r
nych krajach, bez potrzeby destrukcji pastwowego sektora gospodarki,
bez potrzeby demotywacji produkcyjnej popiwkiem, cigania wielo
krotnie wyszej spaty zalegych kredytw i nierealnie wysokiej ceny
nowych kredytw zarwno obrotowych, jak i inwestycyjnych.
Przeanalizujmy teraz nastpny niezwykle wany wyznacznik oceny
zarzdzania publicznego w sferze spoeczno-gospodarczej, jakim jest
stan bezrobocia. Likwidacja bezrobocia bya zawsze jednym z gwnych
postulatw ruchw dcych do tzw. sprawiedliwoci spoecznej. Zo
staa ona zrealizowana w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Nie ulega
227

wtpliwoci, e cecha na niby, negatywnej fikcji organizacyjnej, wy
stpujca czsto w PRL-owskiej rzeczywistoci ujawnia si i tutaj.
Wystpowao bowiem niejednokrotnie zjawisko nadmiernego zatrud
nienia, udowadniane przy procesie zagranicznej prywatyzacji przed
sibiorstw pastwowych. Nowy, zagraniczny waciciel w krtkim
czasie powanie redukowa zatrudnienie, osigajc nie gorsze wyniki
kocowe. Jest to oczywicie fragment koncepcji ideologicznej, bowiem
bezrobocie jest problemem nie tylko czysto materialnym. Dugotrway
stan pozbawienia pracy jest nieraz rdem nielegalnych, przestpczych
dziaa, a take rnego rodzaju zaburze psychicznych. Laureat Na
grody Nobla Amartya Sen (2001, s. 94) stwierdza, e: Mamy mnstwo
dowodw, e bezrobocie powoduje liczne dalekosine skutki, inne ni
tylko utrata dochodw. To m.in. szkody psychologiczne, utrata moty
wacji do pracy, umiejtnoci i pewnoci siebie, wzrost liczby dolegliwoci
i chorb (a nawet miertelnoci), rozpad relacji rodzinnych i rozkad ycia
spoecznego, zwikszenie obszaru wykluczenia i uwydatnienie rnic
rasowych oraz asymetrii midzy pciami. Zdaniem Jakuba Marmurka
i Piotra Szumlewicza (2009), tzw. nadmierne zatrudnienie jest ewident
nym problemem tylko dla zatrudniajcego. Warto jednak pamita
o wysokoci zarobkw. Jeli jednak chodzi o si robocz to - pomijajc
aspekty psychologiczne, takie choby jak wpyw na motywacj - pene
zatrudnienie, ktre byo udziaem spoeczestwa przed 1989 rokiem
jest stanem jak najbardziej podanym. Std te powszechne stara
nia aparatu zarzdzania publicznego o zminimalizowania bezrobocia.
W ekonomicznej koncepcji wolnego rynku, dcego w ramach swobod
nej konkurencji do maksymalizacji zysku, nigdzie nie udao si jednak
jego zlikwidowa, wrcz przeciwnie postp techniczny umoliwia stop
niowe ograniczanie zatrudnienia, cho te nie zawsze. W okresie feno
menu prosperity amerykaskiej, epoki prezydenta Williama Billa
Clintona, byo bezrobocie w skali ok. 4,5%, co oznacza faktyczny brak
bezrobocia, jest to bowiem efekt np. okresu oczekiwania na zatrudnie
nie po zakoczeniu studiw, okres midzy dobrowolnie zmienian prac,
zmiana miejsca zamieszkania. Typowy wskanik bezrobocia w rozwi
nitych krajach w niekryzysowych okresach ksztatowa si wskani
kiem od 4 do 7%. Periodyczny kryzys gospodarczy zawsze powodowa
powany jego wzrost. W grudniu 2010 roku w 27 krajach Unii Europej
skiej, wedug Eurostatu, redni wskanik bezrobocia wynosi 10,0%,
ale w Niemczech jedynie 6,6%, malejc ju w maju 2011 do 6,3%.
W caym okresie transformacji utrzymuje si wysoki wskanik bez
robocia, osigajc swoisty historyczny rekord 20% w 2003 roku w czasie
rzdw koalicji SLD i PSL.
W pierwszym roku transformacji mamy bezrobocie w wysokoci
akceptowalnej w gospodarce kapitalistycznej-wolnorynkowej. Poczwszy

od roku 1991, przez cay okres transformacji, poza latami 1998 i 2008
bezrobocie jest dwucyfrowe, rednio okoo 15%. Jest to bardzo wysoki
poziom, sigajcy najgorszego okresu historii kapitalistycznych krajw
wolnego rynku, dekady wielkiego kryzysu lat 30. minionego wieku, gdy
redni poziom bezrobocia w USA wynosi 17%.
Punktem wyjcia w pocztku wprowadzenia planu Balcerowicza
by nieistotny statystyczny wskanik 0,3% bezrobocia w styczniu 1990
roku. W grudniu 1991 roku wynosi ju 12,2%. Tak wic pierwsze dwa
lata transformacji doprowadziy do zuboenia powanego procentu
spoeczestwa, jednoczenie jednak do szybkiego wzbogacenia jego cz
ci, m.in. na bazie nomenklaturowej prywatyzacji, rozwoju maych
przedsibiorstw prywatnych, manipulacji dewizowych i nielegalnych
operacji, rnego rodzaju afer. To wwczas upowszechnio haso, e
pierwszy milion naley ukra.
Tabela 14. Bezrobocie w Polsce w latach 1990-2010 (w %)
Rok
Bezrobocie (w %)
1989
0,3
1990
6,1
1991
11,5
1992
13,6
1993
15,7
1994
16,0
1995
14,9
1996
13,6
1997
10,5
1998
9,6
1999
13,0
2000
15,0
2001
17,4
229

2002
18,1
2003
20,0
2004
19,0
2005
17,6
2006
14,9
2007
11,2
2008
9,5
2009
12,1
2010
12,3
2011
13,2
rdo: dane GUS (maj 2010).
W dalszych dwch latach -1993 i 1994 - wskanik bezrobocia wzrs

do 16% na skutek dalszego procesu bankructwa przedsibiorstw pa
stwowych i ich wrogiego przejcia. Utrzymuje si on stale w skali
dwucyfrowej, poczwszy od 2000 roku powyej 15%, aby osign swoje
apogeum w 2003 roku w wysokoci 20%. Zmniejsza si wyranie po
wstpieniu do Unii Europejskiej dziki jej dotacjom, ale take dziki
stopniowemu otwarciu granic i postpujcej emigracji zarobkowej.
Ostatecznie ldujemy z ok. 12,3% bezrobociem na koniec 2010 roku,
jednoczenie z ostatnio ogoszon przez GUS liczb 1 400 tys. Polakw
pracujcych za granic. Okazao si, e w wyniku kryzysu wrcio do
Polski jedynie ok. 200 tys. osb. Wikszo polskich emigrantw prefe
rowaa przeycie tego okresu za granic. Zakadajc redni liczb bez
robotnych w 2010 roku 1 800 tys. osb, a w maju 2011 roku na 2 215 tys.
(dane GUS-u) i dodajc do tej liczby ok. 1 300 tys. emigrantw, mamy
ok. 3 500 tys. obywateli polskich niepracujcych w Polsce. Biorc pod
uwag jeszcze emerytw, rencistw i negatywny wskanik demogra
ficzny (1,23 dziecka na jedn Polk), jak rwnie otwarcie 1 maja 2011
roku chonnego rynku pracy w odrodzonych ju po kryzysie, dynamicz
nie rozwijajcych si Niemczech, czwartym wiatowym mocarstwie,
mona stwierdzi, e w dziedzinie polityki zatrudnienia i polityki de
mograficznej 21-letni okres transformacji naley wrcz uzna za okres
klski, ktry grozi daleko idc marginalizacj Polski w krgu pastw
Unii Europejskiej.

Tabela 15. Em igracja z Polski
na po b yt czaso w y w tys. o s b
na koniec roku 20 0 9
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Wielka
Brytania
150
340
580
990
650
555
Niemcy
385
430
450
490
490
415
Irlandia
15
76
120
200
180
140
Holandia
15
43
55
98
108
84
Wochy
59
70
85
87
88
85
Hiszpania
26
27
44
80
83
84
660
906
1334
1985
1599
1373
Razem
rdo: GUS, Kowanda (2011).
Tabela 16. Zarobki
Kwota
e m igra n t w przesane d o Polski w m ld z
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
10,5
13,3
17,6
20,4
18,1
18,4
16,9
Tabela 17. Kraje, z
ktrych w p y n o najwicej pienidzy w m ld z
2008
2009
2010
Irlandia
1,19
0,88
0,67
Wielka Brytania
1,09
0,74
0,81
Niemcy
1,06
1,11
1,15
rodo NBFJ GUS, Kowanda (2011).
Okazuje si jednak, co ujawni prof. Stanisaw Gomuka (1990) w ar

tykule pod tytuem Stabilizacja i wzrost, cytowanym przez prof. Tadeusza
Kowalika (2009), e Departament Analiz Gospodarczych Ministerstwa
231
232

Finansw opracowa projekcj rnic si zasadniczo od oficjalnego
programu rzdowego.
Tabela 18. Pierwotne czynniki produkcji wzrost Dochodu Narodowego Polski
w latach 1991-2000. Projekcja robocza Departamentu Analiz
Gospodarczych Ministerstwa Finansw
Stopa wzrostu
PK8w %
15,1
4,7
8,7
7,5
8,8
6,8
6,8
6,8
6,7
6,7
Stopa
bezrobocia w %
25,3
25,4
22,6
20,4
18,1
15,9
15,9
15,9
16,0
16,0
rdo: Departament Analiz Gospodarczych MF.
W pierwszych paru latach s to cyfry powikszone o paroprocentowe

bezrobocie ukryte, ale 16% bezrobocia na przeomie wieku to ju w peni
jawne bezrobocie. Akceptacja tak wysokiego, zaplanowanego wyczenia
z normalnego ycia masy ludzi procentowo odpowiadajcego wyjtkowe
mu bezrobociu w latach Wielkiego Kryzysu w USA wskazuje na dalekie
odejcie od elementarnych zaoe wielkiego protestu Solidarnoci,
walczcej o godn pac i o godno czowieka w solidarnym spoecze
stwie. Jak te rzeczowe projekcje wspgraj z zapewnieniami o szyb
kim rozwoju, o braku wyrzeczenia i cierpie w drodze do wspaniaej
kapitalistycznej przyszoci? To zakamanie, marketingowa propaganda
rzekomego sukcesu, typowa dla strategii zachodniego wielkiego kapi
tau, ujawnia paradoksaln zbieno z moralnoci typu leninowskiego,
jaka miaa miejsce w Rwandzie i Kongu.
Dalszym wskanikiem oceny transformacji jest struktura deficytu
budetowego i wielkoci dugu pastwowego. Wedug pesymistycznej
prognozy prof. Poznaskiego z 2000 roku, to systematycznie narasta
jcy dug pastwowy doprowadzi do upadku polskiej gospodarki.
Czyby ta pesymistyczna projekcja si sprawdzaa?
Tabela 19. Deficyt budetowy i dug publiczny
Wynik budetu
pastwa (w %)
Dug publiczny pastwa

(w mld z)
1990
+ 0 ,4
53,1
1991
-3,9
65,8
1992
-6,2
97,9

1993
-2,8
133,9
1994
-2,8
152,2
1995
-2,4
167,2
1996
-2,4
189,0
1997
-1,2
221,6
1998
-2,4
237,4
1999
-2,0
278,2
2000
-2,0
288,3
2001
-4,3
314,6
2002
-5,0
352,6
2003
-4,5
408,6
2004
-4,6
440,5
2005
-2,9
477,0
2006
-2,4
506,2
2007
"1>4
527,4
2008
-1,9
569,9
2009
-1,8
687,6
21 wrzenia
2011
-3,2
880,7
rdo: Ministerstwo Finansw, GUS, Zegar dugu publicznego.
Jak wida, ostatni dodatni wynik budetu lat PRL-u z roku 1990
przeksztaci si w permanentny, corocznie zwikszajcy si deficyt.
Jego wysoko, poza czterema latami rzdw koalicji SLD z PSL, z re
guy nie przekraczaa limitu 3% przewidzianego w Unii Europejskiej dla
pastw strefy euro. Jednak w ten sposb w skali 20 lat narasta dug
pastwowy, ktrego obsuga drogo kosztuje. Odsetki od dugu pastwa
wyniosy w 2010 roku 37,2 mld. W ten sposb doszlimy na dzie 21
wrzenia 2011 roku (wedug internetowego zegara dugu Polski) do dugu
publicznego w wysokoci 880,7 mld z, co stanowi ok. 54% PKB roku 2010.
Jednak wedug Instytutu Sobieskiego (Raport IS, nr 11) przy wyliczeniu
233
234

dugu metod memoriaow siga on 220% PKB. Do dugu pastwo
wego trzeba jeszcze doliczy dug prywatny w wysokoci 717,7 mld z,
w sumie wic zaduenie caego kraju wynosi 1,5 bln zotych. Na jedn
osob wypada wic 21,3 tys. zotych. Jeli trafne jest wyliczenie Janu
sza Jaboskiego, eksperta departamentu statystyki NBP (dziennik,
pl, 10 marca 2011), ktry dolicza jeszcze ukryty dug, sigajcy 160%
PKB, zalegych patnoci w ochronie zdrowia, a take system rentowy,
w ktrym obniono skadk i nie ma zalenoci midzy wpaconymi
skadkami a otrzymywanymi wiadczeniami, to dug siga ok. 4,5 bln
zotych.
Istotnym czynnikiem permanentnego deficytu budetowego by
i jest ujemny wynik bilansu handlu zagranicznego, w dodatku przy
niekorzystnej strukturze importu (zob. tabela 9).
Tabela 20. Saldo obrotu handlowego z gwnymi partnerami zagranicznymi
w min dolarw w latach 1985-2010
Rok
Saldo obrotu handlowego

(min dolarw)
1985
-633,0
1990
-4 793,0
1995
-6 154,8
2000
-17 288,8
2007
-25 387,5
2008
-38 618,6
2009
-12 849,0
2010
-13 118,9
rdo: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego (2010) GUS, s. 37; Raport Mini
sterstwa Gospodarki za rok 2010.
Postulat otwarcia granic w planie Sachsa, podstawowy dla Konsen

susu Waszyngtoskiego, spowodowa sytuacj trafnie okrelon przez
Radosawa Sikorskiego jako lawinowy eksport do Polski. By on jedn
z przyczyn bankructwa polskich firm. Z danych przedstawionych w ta
belach 9 i 20 wynika z jednej strony, nonsensowna struktura importu
produktw konsumpcyjnych codziennego uytku, z drugiej za, pro
duktw wyszej techniki po cenach dumpingowych.
Rysunek 2. Eksport towarw i usug na jednego mieszkaca UE w roku 2010 w tys. euro
35
o
o
TI
o
o
(N
00
o
o
o
o
LO
o
o
o
o
cd
o
_
( N ( N ( N N ( N N ( N W ( N C q i N
a
&
cd
3 o
PQ
cd
cd .2
3fmi
hC p *H co
A
N
+3
02
O
Ph
cd
>>
O
O
cd
cd
Id
cd
*3
d
1
<X>
Z
pH
S
[3
co
>>
-- <
m
b
c
S
h
1co
M
3
rdo: Eurostat.
K>
Ul
Ul

Jak wida na rysunku 2 (s. 235), nasz eksport stale ronie - wedug
danych Eurostatu w roku 2000 wynosi on 1,3 tys. euro na jednego miesz
kaca, a w roku 2010 ju 3,8 tys. euro. Niestety, w porwnaniu z innymi
krajami Unii Europejskiej, plasujemy si, podobnie jak w przypadku
szeregu innych wskanikw gospodarczych, na trzecim miejscu od
koca, po Rumunii i Bugarii.
JESZCZE 0 PRYWATYZACJI W POLSCE I NA WIECIE

Drugi element programu Sachsa-Sorosa realizowanego przez Balcero
wicza to prywatyzacja, a cilej mwic, gwnie spontaniczna sprzeda
pastwowych przedsibiorstw zagranicznym inwestorom. Podstawowy
postulat Konsensusu Waszyngtoskiego dla procesu neokolonizacji to
maksymalna prywatyzacja inwestorom zagranicznym. Jak ju wiemy,
w neokolonizowanych afrykaskich pastwach wasno miejscowej
ludnoci to gwnie redniej lub maej wielkoci firmy. W zalenoci od
potencjau ekonomicznego mniejsza lub wiksza, ale marginesowa w sto
sunku do liczby wielkich firm zagranicznych, grupa krajowych przedsi
biorstw wikszego formatu zapewnia wysokie zyski miejscowej oligarchii,
jak rwnie utrzymanie, mimo staego nacisku zagranicznego kapita
u, paru pastwowych firm, take dla zapewnienia wysokich zarobkw
protegowanym kolejnych rzdw. W zwizku z t praktyk powstaje
podstawowy problem teoretyczny dotyczcy tego, jakie s plusy i minusy
przedsibiorstw prywatnych i pastwowych i jak strategi naleaoby
w Polsce zaproponowa. Jak wiemy, takiej dyskusji w roku 1989 nie byo.
Jak pisz autorzy raportu prof. Zdzisawa Sadowskiego, Ministerstwo
Przeksztace Wasnociowych: skupia swoje wysiki na tym, aeby
jak najszybciej, nawet tanio, sprzeda najbardziej opacalne przemysy
w Polsce. Nie ma ono adnej myli strategicznej i nie dokonuje koniecz
nej konfrontacji struktury rzeczowej z potrzebami przyszoci .
Niewtpliwie mae i redniej wielkoci przedsibiorstwa prywatne,
osobicie kierowane przez waciciela, s z reguy sprawniejsze od
analogicznych pastwowych, kierowanych przez najemnego menedera.
Waciciel nie liczy czasu, pracuje permanentnie, motywowany sam przez
siebie. Ta indywidualna motywacja jest rwnie podstaw sukcesu
zbiorowej wasnoci prywatnej wikszych przedsibiorstw uformowanych
w ramach tzw. spek pracowniczych. Tego typu dziaalno gospodar
cza powstaa w Polsce na terenie zaboru austriackiego w Borysawiu
na przeomie XX i XXI wieku w formie spki eksploatacji i przerobu
ropy naftowej Gazolina. Prawie wszyscy pracownicy byli akcjonariusza
mi przedsibiorstwa.

Po odzyskaniu niepodlegoci Gazolina w dalszym cigu funkcjo
nowaa i jej udziaowcem by Ignacy Mocicki. Zrezygnowa z udziau,
jak zosta wybrany prezydentem RP, ale po kryzysie 1930 roku zaini
cjowa objcie t form wasnoci wszystkich zostajcych pod polskim
zarzdem kopalni, hut i zakadw przemysu chemicznego. W sierpniu
1936 roku wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski zapowiedzia Komite
towi Ekonomicznemu Rady Ministrw wprowadzenie akcji imiennych
po ulgowych cenach sprzeday dla mieszkacw Grnego lska, gw
nie dla robotnikw. W czasie wojny zlikwidowano t dziaalno.
Akcja tego typu rozwina si wiele lat pniej na przeomie lat 50.
i 60. w Stanach Zjednoczonych, z inicjatywy ekonomisty i prawnika
z San Francisco Louisa Kelso, w formie tzw. ESOP - Employee Stock
Ownership Plan (Plan Pracowniczej Wasnoci Kapitau), ktry, upra
womocniony waciwymi uchwaami, obj ju w latach 90. 12% ma
jtku tysica korporacji pord 7000 wszystkich korporacji obecnych
na giedach amerykaskich (McGoldrick 1992). Wacicielami s
wszyscy pracownicy, wnoszc odpowiedni wkad finansowy, z reguy
w powanym procencie uzyskany w formie indywidualnego kredytu
bankowego. Wzorcowym przykadem sprawnoci dziaania wikszego
przedsibiorstwa pracowniczego jest amerykaska firma Avis, zajmujca
si wynajmowaniem samochodw (McGoldrick 1992), liczca 11 500
pracownikw. W roku 1987 wykupili oni t firm za 1,75 mld dolarw,
szybko j rozwijajc i usprawniajc usugi, demonstrujc jednoczenie
swoj wasno noszonymi znaczkami z napisem Waciciele pracuj
lepiej. Przykad Avis pokazuje, e spki pracownicze to nie tylko, jak
czsto si uwaa, mae, liczce maksimum kilkuset pracownikw, ale
rwnie due przedsibiorstwa.
W tradycyjnych duych koncernach, niezalenie od tego, czy grupu
j one prywatnych akcjonariuszy, czy jest to spka Skarbu Pastwa,
cay personel jest najemny; pracuje na podstawie umowy o prac.
Gdzie ley sekret czsto fatalnej pracy przedsibiorstw pastwowych
zarwno w komunizmie, jak i w obecnej rzeczywistoci postkomuni
stycznej? W komunizmie to daleko idca niesamodzielno dyrektora
i nieracjonalno dyrektyw zjednoczenia i ministerstwa. Dyrektor
w cigu roku otrzymywa kilkadziesit dyrektywnych wskanikw,
a w dodatku czsto jego podwadni, np. z Biura Konstrukcyjnego, zara
biali lepiej od niego, nie mwic ju o kryteriach nominacji na dyrektora
z priorytetem postawy spoeczno-politycznej.
Obecnie sytuacja jest odmienna - w wikszych, bardziej atrakcyj
nych finansowo spkach Skarbu Pastwa dokonuje si kolejnych
zmian w zwizku z polityczn zmian koalicji czy wewntrznych par
tyjnych rozgrywek w rzdzcej koalicji. Mamy przykady kilkunastu
kolejnych dyrektorw naczelnych w jednym przedsibiorstwie w okresie
237
1 P E E 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

20-leeia. W niektrych przypadkach s to ludzie bez waciwych kwa
lifikacji, bez praktyki, nieraz nawet bez fachowego wyksztacenia. Ich
dobr ma charakter koterii politycznej.
Przed II wojn wiatow Pastwowa Polska Poczta Telegraf i Telefon
(PPTiT) i Polskie Pastwowe Koleje (PKP) naleay do najlepszych
w Europie, podobnie jak pastwowy Bank Polski, ktrego bezbdno
operacyjna okrelana bya w skali wiatowej jako druga po Bank of
England. Pamitam, e pocig z Warszawy przyjeda do Horodzieja
w wojewdztwie nowogrdzkim, gdzie spdzaem co roku wakacje,
o godzinie 13.00, dajc sygna syren parowozu w momencie wjazdu.
Wedug tego sygnau regulowano zegarki. Tak sprawnie pracuje fran
cuska kolej pastwowa, z pocigami osigajcymi szybko 250 km na
godzin, transportujca ciarwki na platformach. List do odbiorcy
w przedwojennej Warszawie, wrzucony do skrzynki pocztowej w War
szawie przed godzin 9 rano by dorczany odbiorcy tego samego dnia
okoo godziny 17. Tajemnica polega po prostu na wysoko kwalifikowa
nym kierownictwie, dobranym wedug elaznych regu sprawnej re
krutacji, bez adnych preferencji politycznych, zupenym oddzieleniu
dziaalnoci profesjonalnej od relacji politycznych i systemie pac nieodbiegajcym od pacy w firmach prywatnych. Jest to wic problem
sprawnej organizacji. Tak pracuje szereg pastwowych firm w tradycyj
nych krajach kapitalistycznych. Olbrzymia, pastwowa firma Hydro
Quebec w Kanadzie produkuje energi elektryczn z wodnych elek
trowni. Jest ona prowadzona na zasadzie wolnego rynku, konkuruje
np. z elektrowniami amerykaskimi. Plan roczny, ustalany przez mi
nisterstwo przemysu, okrela jedynie wysoko przewidywanego
wzrostu rentownoci na dany rok. Struktura organizacyjna i kompe
tencyjna kadry kierowniczej jest analogiczna do struktur obecnych
w wielkich prywatnych korporacjach, podobnie jak struktura pac.
W efekcie Skarb Pastwa otrzymuje rocznie ok. 30 mld dolarw kana
dyjskich czystego zysku, po potrceniu pewnej kwoty na inwestycje
wasne firmy. Hydro Quebec ma rwnie na miejscowym uniwersytecie
swoj katedr prowadzc systematyczne badania nad usprawnieniem
jej pracy. Tak te dziaaj pastwowe firmy skandynawskie.
Mamy wiele podobnych przykadw. France Telecom, do 2004 roku
firma pastwowa, kupia wikszo udziaw w polskiej TP SA (tele
fony), a pastwowy szwedzki Vaterffal kupi polskie ciepownie. Byy
to paradoksalne operacje prywatyzacyjne - pastwowa firma polska
zostaa sprywatyzowana przez zagraniczn firm pastwow. Sta
nowi to jednak potwierdzenie mojej tezy, e nieprawd jest, i due
firmy pastwowe ex definitio pracuj gorzej od prywatnych. Musz tyl
ko by sprawnie zarzdzane, podobnie jak prywatne, a to jest ju pro
blem organizacyjny. Dodajmy, e rwnie polityczny, bo jak ju wiemy,

klska niektrych polskich firm pastwowych to partyjna rotacja nie
kompetentnego kierownictwa samej firmy, jej rady nadzorczej albo
i ministerstwa.
Wracajc do problemu wielkich koncernw, warto zwrci uwag na
to, i nie jest waciwa opinia o tym, e cay wielki prywatny kapita
jest midzynarodowy. Ostatni kryzys w 2009 roku pokaza, e po
szczeglne pastwa ratoway przed bankructwem dotacjami z budetu
wielkie koncerny i banki z przewag kapitau danego kraju. Oczywicie
maj miejsce stae procesy kupna czy fuzji, ale o narodowoci wiel
kiego kapitau decyduje wielko posiadanych akcji krajowych akcjo
nariuszy, lokalizacja czy rejestracja miejsca pacenia podatkw. W peni
niepodlegych ekonomicznie krajach dziaa z reguy tylko 20-30%
firm zagranicznych w postaci filii lub bardziej czy mniej samodziel
nych jednostek, bdcych czci wikszej zagranicznej caoci, i z re
guy nie wicej ni 10-20% bankw zagranicznych. Jednoczenie maj
one powany procent swoich firm rozwijajcych dziaalno zagraniczn,
albo zaangaowanych czci swego kapitau w firmach zagranicznych
w swoim kraju albo majcych rnej formy filie za granic.
Mona poda wiele przykadw obrony krajowych wielkich przedsi
biorstw przed ich wykupieniem przez kapita zagraniczny. Nie liczc
obrony bankw amerykaskich przez rzd Stanw Zjednoczonych,
mamy szereg przykadw europejskich. Perspektywa przejcia przez
Pepsi francuskiego koncernu spoywczego Danone spowodowaa in
terwencj nie tylko premiera, ale i prezydenta republiki i wielu polity
kw. Niemcy broni swj Volkswagen przed sprzeda, obwarowujc
go odpowiednimi przepisami prawnymi (ograniczenie liczby gosw
zagranicznych akcjonariuszy w radzie nadzorczej), co nie przeszkadza
rozwojowi zagranicznej produkcji czeskiej Skody, ktrej produkcja jest
oparta na licencji Volkswagena. Niemcom udao si obroni przed ban
kructwem rwnie swoje stocznie przez dofinansowanie ich w ramach
funduszu na produkcj innowacyjn i znalezienie, w sytuacji konkuren
cji azjatyckiej, swojej niszy produkcji statkw pasaerskich i wysokiej
klasy jachtw sportowych. Kiedy amerykaski Procter&Gamble
chcia przej produkcj kosmetykw Nivea, nalec do jednej z naj
starszych niemieckich firm Beiersdorf Nivea, miasto Hamburg zmobi
lizowao si i kupio za 1 min euro Beiersdorf Nivea Krem, eby tylko
produkcja zostaa w rkach niemieckich. Gdy hiszpaski koncern bu
dowlany ACS usiowa przej niemiecki koncern budowlany Hochtief,
w ktrym mia ju 30% akcji, w Niemczech rozpocza si olbrzymia
akcja protestacyjna w mediach, a parlament Nadrenii-Wesfalii przy
gotowa specjaln ustaw dla ochrony Hochtief przed przejciem w obce
rce (Cywiski 2011). Jednoczenie koncerny niemieckie dziaaj bar
dzo aktywnie w kierunku przejmowania zagranicznych korporacji.
239

Daimler przej amerykaskiego Chryslera, w wyniku czego zamknito
par fabryk w USA i zwolniono kilkanacie tysicy pracownikw, BMW
kupi brytyjskiego Rovera, a take Rolls-Roycea, Volkswagen przej
Bentleya, Bugatti, i Lamborghini. Niemcy prowadz te szerok akcj
polityczno-handlow; wizyty rzdowe z reguy cz si z zaatwie
niem konkretnych spraw gospodarczych. Klasycznym przykadem jest
wizyta kanclerz Angeli Merkel na Uralu w 2011 roku. Delegacja przy
leciaa trzema samolotami, w ktrych obok ministrw znajdowali si
przedstawiciele wielu niemieckich koncernw. Efekt gospodarczy tej
politycznej, kurtuazyjnej wizyty by konkretny: Siemens zaopatrzy
Rosj w 40 pocigw, o wartoci 2,2 mld euro, elektrownie wiatrowe
i zbuduje orodek badawczy pod Moskw, Niemcy bd take moder
nizowa owietlenie na ulicach rosyjskich miast (Cywiski 2011).
Ustalono wspprac koncernw BASF i Viesmann i produkcj apara
tury szpitalnej dla rosyjskiej suby zdrowia. Przy okazji oczywicie
ustalono pewne posunicia polityczne, korzystne dla obu stron - per
spektyw bezwizowego wjazdu do UE dla Rosjan, pomoc w nawizaniu
wsppracy z UE w sprawie bezpieczestwa i polityki zagranicznej.
Podobnie polityczna wizyta kanclerz Merkel w amicych podstawowe
prawa czowieka Chinach daa w efekcie umow Siemensa z Shanghai
Electric Power Generation Euipement Co. dotyczc wsplnej pro
dukcji turbin, a take umow Daimlera z firm chisk Forton, doty
czc produkcji ciarwek.
Z dowiadczenia, jakie miaem dziki swoim bliskim kontaktom
z midzynarodowymi biznesmenami w Afryce, wiem, e Niemcy byli
bardzo niechtnie traktowani jako nielojalni konkurenci w zawieraniu
miejscowych umw w procesie neokolonizacji. Pacili duo wiksze pro
wizje ni Brytyjczycy czy Belgowie. Okazuje si, e w tamtych czasach
panowaa jeszcze w Niemczech zasada, e prowizja zagraniczna jest
oficjalnie zaliczana jako koszt transakcji w sprawozdaniach podatko
wych. Ta praktyka, wywoujca oburzenie wiatowego biznesu, sko
czya si, i Siemens zosta oskarony o dawanie apwek w Niemczech
(Cywiski 2011). W czasie procesu jeden z oskaronych tumaczy, e
bez prowizji nie mieliby zlece, a to spowodowaoby bezrobocie pra
cownikw i konieczno pacenia im zasikw pastwowych. Ostatecznie
okazao si, e suma apwek zapaconych przez Siemensa dla zagra
nicznych interesw wyniosa ok. 1,3 mld euro. Ciekawe, ile kosztoway
Siemensa wietne interesy w Polsce, w wyniku ktrych zlikwidowano
np. zakady produkcji telefonw ZWUT i przejto produkcj i konserwacj
telefonw dla Rosji.
Niewtpliwie dziaalno produkcyjna i usugowa powinna by pro
wadzona przez firmy prywatne, jednak w krajach demokratycznych,
gdzie pastwo odgrywa okrelon z reguy w konstytucji rol opiekucz

w obszarach zdrowia, szkolnictwa, opieki nad inwalidami, bezdomnymi
i bezrobotnymi, dochody z tytuu podatkw, rnych danin i opat nie s
wystarczajce. Std pastwo musi te zarabia na swojej dziaalnoci
usugowej i produkcyjnej, czy to w popularnej, niegdy istniejcej w Pol
sce, a dotychczas np. w Kanadzie formie monopolu spirytusowego, i/czy
tytoniowego albo/i dobrze pracujcych wysokodochodowych przedsi
biorstw. Istnieje te potrzeba zabezpieczenia interesw spoeczestwa
w zakresie wyposaenia w energi, sprawn komunikacj, czno
i produkcj zbrojeniow. W tych obszarach powinna si te znale
struktura pastwowa i komunalna. Na przykadzie Kanady mona
zaoy, e produkcyjny sektor pastwowy powinien wypracowywa
ok. 20% produktu krajowego. Formu poredni pastwowych przed
sibiorstw jest czciowa wasno kapitau pastwowego w wielkich
koncernach z procentem akcji zapewniajcym dyrektywno strate
giczn. Oczywicie wielko wpyww budetowych jest te funkcj
wysokoci podatkw. Nadmierna, wysoka skala podatkowa w sposb
oczywisty nie sprzyja dynamicznemu rozwojowi gospodarki. Pami
tajmy, e w okresie najwikszego rozwoju gospodarki amerykaskiej
na przeomie XIX i XX wieku podatki nie przekraczay 3% zysku, ale nie
istniaa wwczas pastwowa aktywno opiekucza w sferze edukacji,
ochrony zdrowia, zabezpieczenia na staro.
Istotnym problemem ekonomicznym i politycznym s relacje z zagra
nicznymi przedsibiorstwami. Autorzy raportu prof. Zdzisawa Sadow
skiego, trafnie oceniajc pozytywne strony prezentujcego wysoki po
ziom techniczny zagranicznego, zachodniego kapitau, przestrzegaj
przed jego zachannoci, zupenie nieznan niedowiadczonym pol
skim eksperymentatorom. Znane mi dobrze z autopsji zdobycie ryn
kw Afryki Centralnej miao charakter zbrodniczy. Na terenie krajw
rozwinitych strategia kapitau jest bardziej wyrafinowana, ale - jak
wszdzie - nastawiona na maksymalizacj zysku i pozbawiona skru
puw moralnych.
Terenem inwazji kapitau zagranicznego, konkretnie gwnie ame
rykaskiego, bya te Kanada, obecnie czonek North American Free
Trade Agreement. W drugiej poowie XX wieku by to atrakcyjny kraj
dla inwestycji Stanw Zjednoczonych ze wzgldu na nisze koszty oso
bowe, wysoki poziom kwalifikacji kadry inynierskiej i robotniczej,
ssiednie pooenie, jedno jzykow, szybko rozwijajcy si rynek
zbytu. Rzd kanadyjski, znajc dobrze dziaania wielkich korporacji,
powoa specjalny Urzd do Spraw Kontroli Zagranicznych Inwesty
cji, ktry opracowa wytyczne dla polityki rzdowej, w celu uniknicia
niewaciwych posuni filii korporacji majcych siedzib w Stanach
Zjednoczonych.
241

Tabela 21. Dwanacie zasad odpowiedniego postpowania korporacji
przyjtych przez Kanad (w porwnaniu z przypuszczalnie
niewaciwymi posuniciami filii korporacji majcych siedzib
w Stanach Zjednoczonych)
Wytyczne
postpowania
Przypuszczalnie niewaciwe
sposoby postpowania
1. Pena realizacja zada

zwizanych ze wzrostem
spki oraz wykorzystaniem
jej potencjau operacyjnego
1. Ustanowienie przez planistw korporacji

majcej siedzib w USA planw rozwoju
lub ograniczenia dziaalnoci bez
uwzgldnienia planw i aspiracji Kanady
2. Kanadyjska filia ma by
niezalen, zintegrowan
pionowo caoci, w peni
odpowiadajc za co
najmniej jedn funkcj
produkcyjn
2. W kanadyjskiej filii odbywa si gwnie

monta z importowanych czci lub jest
ona dystrybutorem dbr wytwarzanych
gdzie indziej, tak wic jej dziaalno mona
zlikwidowa lub przenie
3. Maksymalny rozwj
rynkw dla eksportu
z Kanady
3. Realizacja zamwie eksportowych

na rynki krajw trzecich z zapasw
znajdujcych si w Stanach Zjednoczonych,
przynoszca korzyci amerykaskiemu, a nie
kanadyjskiemu bilansowi patniczemu
4. Zwikszenie stopnia
przetwarzania surowcw
w Kanadzie przy moliwie
najwikszej liczbie jego stadiw
4. Jak najmniejszy stopie przetwarzania

surowcw w Kanadzie w celu
zminimalizowania kanadyjskich wpyww
politycznych
5. Polityka jednakowych
cen w sprzeday za granic
i w obrotach w obrbie
korporacji
5. Ustalanie cen negocjowanych lub bodcowych

przez kanadyjskie filie amerykaskich
korporacji w celu uniknicia pacenia
kanadyjskich podatkw dochodowych
6. Rozwijanie rde
zaopatrzenia w Kanadzie
6. Preferowanie rde dostaw ze Stanw

Zjednoczonych lub z krajw trzecich z uwagi
na wygod korporacji lub w celu wywierania
nacisku politycznego
7. Wczenie do zada filii

kanadyjskiej prac badawczo-rozwojowych (B+R) oraz
dotyczcych projektowania
i doskonalenia produktw
7. Koncentracja zada B+R oraz

projektowania produktw w Stanach
Zjednoczonych, oznaczajca, e Kanada
nigdy nie rozwinie tych umiejtnoci
8. Zachowywanie znacznej
czci przychodw na cele
wzrostu
8. Zyski osignite w Kanadzie nie s

przeznaczone na finansowanie rozwoju
kanadyjskiej filii

9. Mianowanie
Kanadyjczykw
na stanowiska wyszych
funkcjonariuszy
i dyrektorw
9. Mianowanie wyszych funkcjonariuszy

i dyrektorw ze Stanw Zjednoczonych,
aby zapobiec ksztatowaniu si miejscowych
pogldw w kwestiach planowania
i wykonywania
10. Udzia kanadyjskich

prywatnych inwestorw
w majtku spki
10. Tworzenie filii bdcych w peni

wasnoci macierzystej spki uniemoliwia
Kanadyjczykom decydowanie o ich polityce
i osiganie zarobkw
11. Ogaszanie sprawozda

finansowych
11. Wczanie wynikw dziaalnoci

w Kanadzie do sprawozda finansowych
macierzystej spki lub nieogaszanie
adnych istotnych informacji
12. Popieranie kanadyjskich

instytucji kulturalnych
i charytatywnych
12. Niepopieranie takich miejscowych

przedsiwzi jak United Appeal przy
jednoczesnym hojnym wspomaganiu
przez macierzyst spk podobnych akcji
w Stanach Zjednoczonych
243
rdo: Morgan (1997, s. 366).
Analizujc tre tabeli 21, widzimy elementy typowej strategii wiel

kiego kapitau, niekorzystnej dla kraju, w ktrym rozwijaj si inwe
stycje zagraniczne. Rozwamy niektre jej punkty na tle dowiadcze
polskich.
Zagraniczna filia nie moe koncentrowa si jedynie na produk

cji elementw produktu montowanego w centrali firmy. Wiele wielkich
firm zagranicznych po zakupie polskich przedsibiorstw likwidowao
ich produkcj caociow, przeksztacajc j w marginaln dziaalno.
Mamy tu liczne przykady, uprzednio ju opisane. Kanadyjczycy doma
gali si, aby zagraniczna firma w Kanadzie bya zintegrowan pionowo
caoci, w peni odpowiadajc za co najmniej jedn funkcj produk
cyjn. Gdyby niedowiadczeni polscy decydenci, niemajcy adnej
praktyki kierowniczej w produkcji, znali t zasad, to polskie due firmy
wyszej technologii sprzedane za rynkow cen, jak np. wymieniane
ju ELTA d, FAKOP Sosnowiec, ZAMECH Elblg, czy liczne polskie
fabryki maszyn rolniczych, zamiast marginalnej, fragmentarycznej
czy wrcz pomocniczej dziaalnoci, musiayby prowadzi caociow
produkcj, na coraz wyszym poziomie technicznym, bez potrzeby likwi
dacji wikszoci zatrudnienia. Mona by policzy, jak duy procent
wielkiej fali bezrobocia w okresie transformacji by spowodowany poli
tyk wrogiego przejcia . Dopuszczenie do realizacji takiej strategii
zagranicznego kapitau w Polsce ma charakter superpatologii, uzasad
niajcej nawet odpowiedzialno karn.
F E E 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

m Wany jest te punkt dotyczcy wykorzystania surowcw istnie
jcych w Kanadzie do produkcji. Jest to te postulat, ktry powinien by
by zastosowany w Polsce w odniesieniu do handlu i produkcji artyku
w ywnociowych.Wystarczy obecnie przej si po supermarketach
i zwrci uwag na pochodzenie towarw spoywczych, w wikszoci
importowanych.
Typowe naduycie etyczne to praktyka cen transferowych. Au
torzy raportu prof. Zdzisawa Sadowskiego pisz, e 20% firm zagra
nicznych dziaajcych na najbardziej opacalnych obszarach rynku
ponioso jednak w 1994 roku straty. Autorzy sdz, e jest to prawdo
podobnie wynik praktyki stosowania cen transferowych. Macierzysta
firma za dostarczone elementy pobiera zawyone ceny, wliczone w koszty,
a zysk realizuje na eksporcie za granic, co jest oszukiwaniem Skarbu
Pastwa. Istotnie zadziwiajce jest, e s supermarkety, oblone przez
tak liczb klientw, e po prostu trudno znale w ich, nieraz na wielo
pitrowych parkingach, miejsce na samochd, a wykazujce straty w ze
znaniach podatkowych. Ta manipulacja ujawnia si w sumarycznej
kwocie w bilansie patniczym. Profesor Jerzy yyski (2010) dowcipnie
przedstawia t manipulacj, podajc przykad ceny marynarki wypro
dukowanej w Polsce, w ktrej najdrosz pozycj surowcow s guziki
sprowadzane z macierzystej firmy z zagranicy.
Niezwykle wany jest postulat wczania do produkcji w Kana
dzie miejscowych bada rozwojowych (B+R). Akurat tego typu postulat
w Polsce byby niezwykle podany. Biorc pod uwag kwalifikacje
moich zagranicznych studentw, parokrotne zwycistwa polskich stu
dentw w wiatowej olimpiadzie informatycznej, a take fakt, e jedne
z najwikszych odkry w medycynie i w elektronice zostay dokonane
przez Polakw (odkrycie radu przez Mari Curie-Skodowsk, stwo
rzenie komputera osobistego Apple I przez Polaka Stevea Woniaka
w USA w 1976 roku, stworzenie pierwszego na wiecie tranzystorowego
analizatora rwna rniczkowych w 1959 roku i minikomputera
K-202 w 1970 roku przez in. Jacka Karpiskiego w Polsce, ponadto
- stworzenie niebieskiego lasera i sprowadzenie do minimalnych roz
miarw patkw sztucznej stali przez uczonych Centrum Bada Wyso
kocinieniowych PAN) mona sdzi, e tego typu innowacyjna dzia
alno mogaby si sta polsk specjalnoci.
Wany jest postulat zachowywania czci zysku zagranicznej filii
na rzecz rozwoju filii w Kanadzie. Wprowadzenie tej zasady w Polsce
oczywicie byoby bardzo korzystne dla naszej gospodarki.
s Praktyka kierowania filiami nie tylko przez zagranicznych me
nederw, w dodatku formalnie pozostajcych rzekomo na delegacji
i w zwizku z tym paccych podatki w swoim ojczystym kraju, co jest
powszechnie stosowan praktyk. Jeden z postulatw kierowanego
245
przeze mnie projektu ONZ w Afryce dotyczy zmiany statusu delego

wanych zachodnich menederw tak, eby pacili podatki od swoich
bardzo wysokich uposae. Sugestia wprowadzenia zasady miejscowego
pochodzenia menederw nie zostaa jednak zaakceptowana w Afryce
Centralnej. W Kanadzie w latach 90. mia miejsce powany konflikt.
Kierownictwo wielkiego amerykaskiego koncernu o wielotysicznym
zatrudnieniu skadao si z trzech prezydentw: jednego Amerykanina
i dwch Kanadyjczykw. Gdy po przejciu na emerytur Kanadyjczyka,
przysano z USA drugiego Amerykanina, zaoga zagrozia strajkiem.
m Udzia kanadyjskich indywidualnych inwestorw w przedsi
biorstwach zagranicznych to istotny warunek dla zapewnienia realizacji
wczeniejszych postulatw.
Zasada penej jawnoci finansowego efektu dziaania zagranicz

nego kapitau, na takich zasadach jak miejscowego jest te bardzo
istotnym wymogiem dla spoecznej oceny dziaalnoci przedsibiorstw.
Dodabym rwnie pen jawno struktury wasnoci i kierowniczego
personelu firmy oraz skadu rady nadzorczej. Przejrzysto jest podsta
wowym postulatem autentycznej, a nie tylko deklarowanej, demokracji.
Jak widzimy, Kanadyjczycy zdawali sobie dobrze spraw z zasad
funkcjonowania wielkiego kapitau i zabezpieczali si przed rnymi
formami eksploatacji ekonomicznej, wiedzc o atrakcyjnoci swojego
rynku dla zagranicznych inwestorw.
Jeli zaoymy, e w Polsce niedowiadczeni decydenci, ekonomici,
ale nie biznesmeni, byli w peni uczciwi, to wykazali daleko idc na
iwno w wierze w dobr wol zagranicznych inwestorw i w swoistym
kompleksie niszoci. Nie uwiadamiali sobie, e bez maa 40-milionowy,
godny rynek, z wykwalifikowanymi robotnikami i inynierami, z usta
lonym zabezpieczonym kursem dolara, jest wietnym terenem aktyw
noci ekonomicznej, nawet bardziej atrakcyjnym ni wwczas 25-milionowa Kanada, z duo wyszymi ni w Polsce kosztami osobowymi.
Jednoczenie, traktujc z pogard poziom polskiej produkcji wyszej
techniki, nie uwiadamiali sobie, e Zachd ba si perspektywy jej
rozwoju, ktra przy otwartym wiecie, jak to jasno widzia in. Jacek
Karpiski, moga szybko osign wiatowe standardy, a przez swoje
niskie ceny, ze wzgldu na niskie koszta osobowe, od razu sta si
powanym konkurentem, tak jak pokazay to Chiny. Std te tragiczny
efekt szeroko zakrojonego wrogiego przejcia i ostateczny rezultat
jednoznacznie okrelony przez autorw raportu prof. Sadowskiego:
po 6 latach najcenniejsze segmenty rynku, najbardziej opacalne i cha
rakteryzujce si najwysz dynamik popytu, a tym samym najbardziej
dynamizujce ca gospodark, zostay cakowicie opanowane przez
firmy zagraniczne, a krajowe przemysy w tych dziedzinach przestay
istnie. Inwestorzy zagraniczni albo je likwidowali, albo przeksztacali

w marginesow produkcj czci czy skady materiaowe, a produkty
caociowe stay si dostpne w ich zagranicznych centralach. Po 20 la
tach sytuacja jest jeszcze gorsza. Dramatyczny, niezwykle rzeczowy ra
port zespou prof. Zdzisawa Sadowskiego, dorczony przecie premie
rowi Wodzimierzowi Cimoszewiczowi, nie zmieni polityki prywaty
zacyjnej. Po premierze Cimoszewiczu wicepremierem ponownie zosta
Leszek Balcerowicz i - jako entuzjasta neoliberalizmu - kontynuowa
polityk rozwoju kapitau zagranicznego w Polsce. Utracilimy wiksz
cz polskiej bankowoci, co jest niespotykan sytuacj w zachodnio
europejskich pastwach, gdzie procent bankw zagranicznych nie prze
kracza 10-15%. W Kanadzie ten procent jest wyszy, ale funkcjonuj
tam dwa banki w 100% pastwowe i 6 najwikszych bankw prywat
nych tylko z kapitaem kanadyjskim, a banki zagraniczne nie maj
prawa udzielania kredytw hipotecznych.
Stracilimy prawie cakowicie wielki handel supermarketowy i dalsze
zakupione przez zagraniczne koncerny przedsibiorstwa, nawet ener
getyczne i zbrojeniowe, przemys stoczniowy i cay polski przemys
wkienniczy polskiego Manchesteru, czyli miasta odzi itd. Nawia
sem mwic, pamitam pod koniec lat 70. minionego wieku, bdc
w Nowym Jorku, z satysfakcj ogldaem wystaw sklepu, w ktrym
sprzedawano polskie mskie garnitury po 100 dolarw, co byo rewe
lacyjnie nisk cen. Byy bardzo dobrze uszyte z polskiego materiau
i cieszyy si wielkim powodzeniem. Na Manhattanie znajdowa si duy
sklep Cepelii z piknymi polskimi ludowymi produktami - obrusami,
serwetami, krysztaami, dzbankami, lnianymi apaszkami itp. Zawsze
by tam tok. Najlepszym prezentem dla przyjaci amerykaskich
bya polska wdka i co z nowojorskiej Cepelii. To wszystko jest ju tem
po passato, nie ma ju ani sklepu Cepelii, ani niczego z miasta odzi.
W latach 70. w Chicago by dwupitrowy pikny sklep z polskimi firan
kami, zawsze peen klientw. Z kolei w Montrealu, w olbrzymim sklepie
firmy Kapan, z porcelan i szkem, na centralnym miejscu wystawione
byy najadniejsze polskie kieliszki, serwisy obiadowe i krysztaowe wa
zony. To wszystko pozostao ju tylko wspomnieniem.
Koncepcja prywatyzacji w Polsce zostaa poprzedzona procesem ko
mercjalizacji przedsibiorstw pastwowych, ktre stay si jednooso
bowymi spkami Skarbu Pastwa (Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996,
Dz.U. z dnia 6 padziernika 1996). Powstao te wiele rodzajw pry
watyzacji (Kwaniewski 1991), takich jak: publiczna sprzeda akcji,
sprzeda inwestorowi prywatnemu, sprzeda skadnikw majtku,
oddanie przedsibiorstwa do odpatnego korzystania, wykup przez pra
cownikw lub/i przez kadr zarzdzajc, green field, nowa inwestycja
prywatna. Trzeba przypomnie, e powstao 1500 spek pracowniczych
na zasadzie leasingu, ktre wedug opinii Najwyszej Izby Kontroli

(Chomtkowska, Baca 2009) dobrze sobie radz. Wskaniki rentownoci
obrotu brutto wynoszce w roku 2006 - 4,9 %, w 2007 - 6%, w 2008 - 5%
nie odbiegaj na niekorzy od firm sprywatyzowanych z udziaem in
westorw zagranicznych. Jest to wic dowd, e t form prywatyzacji
mona byo rozwija znacznie szerzej, zapobiegajc sprytnemu przejciu
niektrych nomenklaturowych przedsibiorstw, wzbogacajc je rwnie
0 spki pracownicze typu ESOP na bazie np. dolarowych oszczdnoci
1 wieloletniego indywidualnego kredytu bankowego zabezpieczonego
wartoci udziau wasnociowego czy np. posiadanego prywatnego
mieszkania, willi czy ziemi. Jak si okazuje, te rne formy spoecznej
wasnoci daj dobre rezultaty zarwno w Stanach Zjednoczonych, gdzie
funkcjonuje ok. 10 min spek typu ESOP, w Kanadzie, jak i u nas, i to
nie, jak powszechnie si sdzi, w maych przedsibiorstwach, ale take
w tak duych jak np. amerykaski Avis z ponad 10-tysiczn zaog.
Preferowan form prywatyzacji bya jednak sprzeda inwestorowi
zagranicznemu, a wic naiwna akceptacja generalnej strategii wiato
wego kapitau, niezwykle korzystnej ekonomicznej kolonizacji krajw
Europy Centralnej i Wschodniej w drodze do zagospodarowania bogactw
surowcowych Rosji. Jak ju wiemy, pierwszym punktem strategii kolonizacyjnej byo pozbycie si potencjalnej konkurencji w najbardziej atrak
cyjnej produkcji wyszej techniki. Ten plan w Polsce uda si znakomicie,
dodatkowo wspomagany samobjcz polityk ekonomiczn, polegajc
na doprowadzeniu do bankructwa w represyjnym systemie zarzdzania
pastwowymi przedsibiorstwami. W ten sposb oczyszczono teren pod
dalsz form zawaszczenia w celu kontynuowania wysokozyskownej
produkcji przy bardzo niskich kosztach robocizny i fachowym polskim
personelu. To Eldorado wymagao jednak stosowania odpowiedniej
procedury, korzystnej oceny wartoci obiektw, i tu mamy, ju omawia
ne, usugi doradcw i konsultantw zagranicznych, ktrzy pobieraj
bardzo wysokie wynagrodzenia za ocen wartoci majtku do zbycia.
Uksztatowa si te cay proceder korupcyjny ujawniony w anonimowej
ankiecie Banku wiatowego. Byy tu te rne formy legalnej prowizji,
np. w formie dopuszczalnej premii nabywcy dla zespou oceniajcego
za waciwe okrelenie wartoci obiektu po paromiesicznej praktyce
jego zarzdzania. W ten sposb produkcja przemysowa wyszej techni
ki, handel i finanse w decydujcej wikszoci przeszy w rce kapitau
zagranicznego. Najwicej firm kupili Niemcy, nastpnie Francuzi, Ame
rykanie, Szwedzi i Holendrzy (zob. tabela 22).
247
K>
00
Brania
ar
e
o.
O
J
sJ
O
r>
sr
cd
3
Q
Niemcy
Cementownia Odra
w Opolu (1993);
PP-B PrefabetRakowice (1993);
Kombinat CementowoWapienniczy Warta
w Dziaoszynie (1994);
Hydrobudowa-6
w Warszawie (1994);
Zakad Wapienniczy
Wojcieszw (1994);
Prefabet Kluczbork
(1999); Cementownia
Nowiny (1999);
Cementownia
Warszawa (2002);
Cementownia
Wejherowo (2003)
Francja
Kombinat
CementowoWapienniczy
Kujawy
w Piechcinie
(1995); Opoczno
SA (2000);
Strada w rodzie
Wielkopolskiej
(2005);
Przedsibiorstwo
Wyposaenia
Budownictwa
MetalplastCzstochowa
(2005)
Pollena-Nowy Dwr
Stomil-Olsztyn
Mazowiecki (1991);
(1995)
Pollena-Racibrz
(1991); Pollena-Lechia
w Poznaniu (1997);
Zakady Chemiczne
Rokita w Brzegu
Dolnym (2004)
Stany Zjednoczone
Holandia
Hydrotrest
w Krakowie
(1993);
Energoaparatura w Kato
wicach (1993);
Bester
w Bielawie
(2001)
Krakowskie
Przedsibior
stwo Robt
Drogowych
(2000)
Sanockie Zaka
dy Przemysu
Gumowego
Stomil
Sanok (1993);
Firma Oponiar
ska Dbica
(1995)
PollenaBydgoszcz
(1991);
Fabryka Farb
i Lakierw
PolifarbPilawa (2005)
Szwecja
Wielka
Brytania
Belgia
Cementownia
Strzelce
Opolskie
i Zakady
CementowoWapiennicze
Grade
w Opolu
(1993)
PollenaWrocaw
(1993);
PollenaUroda
w Warszawie
(1995)
T abela 22. Lista spryw atyzo w an ych przedsibiorstw polskich (1991 -2 0 0 9 )
Szczeciski
Przemys
Drzewny
(1993)
Q_
ffi
S
3
CU
2L
ro
5
IM
o;
2 l
CD
s :
Polam-Suwaki
(1993); Centra w
Poznaniu (1994);
Polar
we Wrocawiu
(1999)
Telfa
w Bydgoszczy
(1992)
Zakady
Sprztu
Owietleniowe
go Poam
w Pile (1991);
Fabryka
Aparatw
Elektrycznych
FAEL
w Zbkowi
cach lskich
(1996);
Fabryka
Silnikw
Elektrycznych
Tamel
w Tarnowie
(1999);
Bielskie
Zakady
Podze-spow
Lampowych
Polam-Bielsko
(2001)
Zakady
Sprztu
Instalacyjne
go PolamSzczecinek
(1994);
Biawar
w Biaymsto
ku (2003)
-
2?
o
3
Zakady Elektroniczne
Elwro we Wrocawiu
i ZWUT w Warszawie
(1993);
ZWAE
w Warszawie (1997);
Kujawska Fabryka
Manometrw
we Wocawku (2001)
KJ
O
KI
Ul
O
Brana
3
ro
<n3>
3M
Niemcy
Elektrociepownia
Bdzin (2000);
Stoen w Warszawie
(2002)
3
CU
5T
OJ
sg
sR
3
aj
n>
CL
R
3
O
)
Chifa w Nowym
Tomylu (1992);
Bolesawicka Fabryka
Materiaw Medycznych
Polfa (1998);
Byk-Mazovia
w yszkowicach (2002)
Francja
Elektrociepownia
Krakw
(1997); Zesp
Elektrociepowni
Wybrzee
w Gdasku (2000);
Elektrociepownia
Biaystok (2001);
Elektrownia
Rybnik (2001)
Stany Zjednoczone
Elektrownia
Skawina
(2002)
Kutnowskie
Zakady Far
maceutyczne
Polfa (1994);
Polfa Rze
szw (1997);
Fabryka
Narzdzi
Chirurgicznych
i Dentystycz
nych Mifam
w Milanwku
(2002)
Holandia
Szwecja
Wielka
Brytania
Elektro
ciepownie
Warszawskie
(2000);
Grnolski
Zakad Elek
troenerge
tyczny
w Gliwicach
(2000)
Belgia
Elektrownia
im. T. Ko
ciuszki
w Poacu
(2000)
Polfa
Pozna
(1998)
cd. tabeli 22
meblarska
0
O
1J
3
O
f"\
a>
5'
3
O
J
Mikoowska Fabryka
Transformatorw
Mefta (1992);
Pleszewska Fabryka
Obrabiarek
Ponar-Pleszew (1993);
Fabryka Wagonw
Pafawag
we Wrocawiu (1996);
Agromet
w Ostrzeszowie (2000);
Wytwrnia Sprztu
Komunikacyj nego
Gorzyce (2001);
Spomasz
Fabryka Ma
szyn Papierni
Biaystok (2000),
Fabryka Materiaw czych Fampa
i Wyrobw
w Jeleniej
ciernych Korund Grze (1991);
w Kole (2001)
dzkie Zaka
dy Wyrobw
Metalowych
Wizamet
(1992);
Zakady Me
tali Lekkich
Kty (1995);
Fabryka
Amortyzatorw
w Kronie (2003);
Fabryka
Maszyn i
Urzdze
Przemysu
Spoywczego
Spomasz w
arach (1997);
Zakady
Naprawcze
Taboru
Kolejowego
w Pruszkowie
(1999);
Fabryka
oysk
Tocznych
w Poznaniu
(1995)
Fabryka
Automatw
Tokarskich
we Wrocawiu
(1999)
3
eD
ST
Wolsztyska
Fabryka
Mebli (1997)
Pomorska Fabryka
Mebli (1992);
Bydgoskie Fabryki Mebli
(1992);
Czerska Fabryka Mebli
(1993);
Gociciska Fabryka
Mebli (1993); Supskie
Fabryki Mebli (1994);
Zakady Pyt Wirowych
w Grajewie (1999);
Olsztyskie Fabryki
Mebli w Dziadowie
(2000);
Goleniowskie Fabryki
Mebli (2002)
10
Ul
Brana 1111
Niemcy
Francja
metalowa
i mechaniczna
Przedsibiorstwo
Topienia Bazaltu
w Starachowicach (2003);
Dolnolska Fabryka
Maszyn Wkienniczych
Dofama w Kamiennej
Grze (2006)
Fabryka Papieru
Malta w Poznaniu
(1992)
papiernicza
piwowarska
Koszaliskie Zakady
Piwowarskie Brok
(1991);
Browary Warka (1994);
Browary Dolnolskie
Piast we Wrocawiu
(1996)
Stany Zjednoczone
Wytwrnia
Sprztu Komu
nikacyjnego
PZL-Rzeszw
(2002)
lskie Zakady
Papiernicze
Silesianpap
w Tychach (1996);
Rawibox
w Rawiczu (2002)
Holandia
Szwecja
Wielka
Brytania
Fabryka
Maszyn
Budowlanych
Famaba
w Gogowie
(2004)
(Zakady
CelulozowoPapiernicze
w Kwidzynie
(1992);
Przedsibior
stwo Opako
wa Pakpol
w Biaymstoku
(1994)
Kostrzyskie
Zakady
Papiernicze
(1993)
Lech Browary
Wielkopolskie
w Poznaniu
(1999)
Kieleckie
Zakady
Wyrobw
Papiero
wych (1995)
Belgia
cd. tabeli 22
Brania
Niemcy
metalowa
i mechaniana
Przedsibiorstwo
Topienia Bazaltu
w Starachowicach (2003);
Dolnolska Fabryka
Maszyn Wkienniczych
Dofama w Kamiennej
Grze (2006)
Fabryka Papieru
Malta w Poznaniu
(1992)
papierniaa
piwowarska
Koszaliskie Zakady
Piwowarskie Brok
(1991);
Browary Warka (1994);
Browary Dolnolskie
Piast we Wrocawiu
(1996)
Francja
Stany Zjednoaone
Wytwrnia
Sprztu Komu
nikacyjnego
PZL-Rzeszw
(2002)
lskie Zakady
Papiernicze
Silesianpap
w Tychach (1996);
Rawibox
w Rawiczu (2002)
Holandia
Szwecja
Wielki
Brytania
Fabryka
Maszyn
Budowlanych
Famaba
w Gogowie
(2004)
(Zakady
CelulozowoPapiernicze
w Kwidzynie
(1992);
Przedsibior
stwo Opako
wa Pakpol
w Biaymstoku
(1994)
Kostrzyskie
Zakady
Papiernicze
(1993)
Lech Browary
Wielkopolskie
w Poznaniu
(1999)
Kieleckie
Zakady
Wyrobw
Papiero
wych (1995)
Belgia
r e i PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE
cd. tabeli 22
m
m
Brania
Niemcy
Francja
Stany Zjednoczone
Holandia
telekomuni
kacyjna
Telekomunikacj a
Polska (2000)
tekstylna
Romeo w Zbszyniu
(1992);
Zakady Przemysu
Odzieowego Bobo
w Piawie Grnej
(1993)
tytoniowa
Przedsibiorstwo
Wyrobw Tytoniowych
w Augustowie
(1995);
Wytwrnia Wyrobw
Tytoniowych
w Poznaniu
(1996)
Zakady Przemysu
Tytoniowego
w Radomiu (1995)
Zakady
Przemysu
Tytoniowego
w Krakowie
(1996)
uzdrowiskowa
Zakad
Leczniczy
Uzdrowisko
Naczw
(2001)
Szwecja
Wielka
Brytania
Belgia
cd. tabeli 22
=" " i
- f
Si
Huta Szka Okiennego

Kunice w arach
(1994);
Kopalnia i Zakad
Przerbczy Piaskw
Szklarskich
Osiecznica (1995);
Huta Szka
Jarosaw
(1993);
Kopalnia Surowcw
Mineralnych Surmin
Kaolin w Nowogrodcu
(1999);
Kopalnia Melafiru
w Czarnym Borze
(2001);
Kopalnie Surowcw
Skalnych w Bartnicy
(2001);
PCC RAIL Szczakowa
w Jaworznie (2004);
Heye Fabryka Form
Szklarskich w Piesku
(2009);
Kopalnia i Zakad
Wzbogacania
Kwarcytu
Bukowa Gra
w Zagrzu (2009)
Huta
Aluminium
Konin
(1995);
Huta Szka
Antoninek
w Poznaniu
Huta Szka
w Gostyniu
(2002)
Zakady
Przemysu
Wapienniczego
Bukowa
(2001)
rdo: opracowanie wasne na podstawie: Siergiejczyk (2011).
(2001)
10
Ul
Ul
patologia transfo rm acji , w yd a n ie uzupenione
EFEKT NEOKOLONIZACJI POLSKI

Realna struktura wasnoci w Polsce w roku 2011 wedug ewidencji
Oregon obejmuje 3,7 min firm, ale wedug danych Zakadu Ubezpie
cze Spoecznych tylko 1,85 min. Pozostae dziaaj okresowo lub nie
zawiadamiaj o swojej likwidacji. Struktura realna firm wyglda wic
nastpujco:
1 min 285 tys. - jednoosobowe firmy,
583 tys. - 1-5 pracownikw,
39 tys. - 26-250 pracownikw (ok. 62,5% to tzw. firmy nomenkla
turowe),
20 tys. - ponad 100 pracownikw.
Na 100 najwikszych firm tylko 17 miao w 2010 roku przewag ka
pitau polskiego.
Cztery najwiksze polskie przedsibiorstwa - 1. PKN Orlen, 2. PKO
Bank Polski, 3. Polskie Grnictwo Naftowe i Gazownictwo, 4. Kombi
nat Grniczo-Hutniczo-Miedziany Polska Mied - zostay w 2008
roku umieszczone wrd 2000 wiatowych najwikszych i najprniej
szych przedsibiorstw giedowych na licie magazynu Forbes (Global
Ranking).
Akurat w 2008 roku byy to przedsibiorstwa z przewag kapitau
pastwowego, ale s stale kandydatami do sprzeday. W marcu 2011
roku zostaa przygotowana do sprzeday dalsza partia akcji PKO BP,
z zaoeniem, e 25% akcji plus jedna akcja pozostan w rkach pastwa
dla zabezpieczenia si przed wrogim przejciem; jedna trzecia sprze
dawanych akcji przewidziana jest do sprzeday dla drobnych graczy
(osb prywatnych).
PKO BP jest wybitnie rozwojowym bankiem - w 1999 roku jego
zysk netto wynis jedynie 189 min z, ale w kolejnych latach systema
tycznie wzrasta: w 2000 - 754 min, w 2001 - 1 103 min z, w 2003 1 226 min z, eby w 2010 roku osign ju 2 359 min z zysku netto.
Jest to wic bardzo powany wkad do budetu. Sprzeda nastpnych
akcji powanie obniy rwnowag budetow w kolejnych latach, w kt
rych mona przewidzie dalszy duy wzrost zysku netto tego banku.
Parokrotnie te dyskutowana bya dalsza czciowa sprzeda akcji
KGHM Polska Mied.
Ostatnio przeprowadzana prywatyzacja (lata 2010, 2011) ma ju
charakter swoistej paniki, pospiesznej ucieczki przed grob dugu
pastwowego, osigajcego ju w 2010 roku prawie niebezpieczny

puap 50% PKB, a grocy dojciem do ostatecznego limitu bezpie
czestwa 60% PKB.
Dalsze nieliczne due przedsibiorstwa znajdujce si jeszcze w pol
skich rkach to pastwowe:
Jastrzbska Spka Wglowa S.A., zaplanowana rwnie do sprze
day. 30 czerwca 2011 roku wchodzi na gied, przewidziano jednak
zatrzymanie przez pastwo 25% plus jedna akcji dla zabezpieczenia
si przed wrogim przejciem.
PKP Polskie Koleje Pastwowe, skadajce si z wielu spek, w wie
tle licznych artykuw prasowych pracuj bardzo niesprawnie. 80 lat
temu pastwowa kolej bya jedn z najlepszych w Europie, a na
niektrych trasach pocigi jedziy szybciej ni obecnie. Planuje si
prywatyzacj giedow spki Cargo.
Poczta Polska - ze wzgldu na czst nieterminowo dostaw ma
zdecydowanie negatywn opini wrd uytkownikw.
PSE - Polskie Sieci Elektroenergetyczne.
Sprywatyzowane czci akcji giedowych pastwowych przedsi
biorstw w cigu roku od sprzeday w wikszoci przypadkw wielokrot
nie wzrosy. Na przykad, Bogdanka Lubelski Wgiel o 62,3%, Dystry
butor Energii Elektrycznej Enea 27,0%, Polska Energia Tauron 21,6%,
PZU 21,6%, Gieda Papierw Wartociowych 12,9% (Krzeniak, Baca
2011). Moim zdaniem zachodzi podejrzenie, e wyjciowa cena akcji,
podobnie jak w licznych innych przypadkach z Bankiem lskim na
czele, bya za niska, nieodpowiadajca realnej wartoci. Sdz, e pro
blem wyceny powinien by by przedmiotem kontroli NIK. Co prawda,
na podstawie podanych uprzednio przykadw wiemy, e negatywne
wyniki kontroli nie zawsze wywoyway interwencj sanacyjn, jed
nak ju sam fakt kontroli jest czynnikiem ograniczajcym miao
dokonywania jakich niezupenie legalnych operacji, zwaszcza przy
procedurze oceny wartoci danego obiektu. Zakup akcji w ofercie pu
blicznej prywatyzowanych przedsibiorstw pastwowych da po roku od
wejcia na gied rednio 23% zysku, co jest jednak mniejsz kwot od
wzrostu WIG o ok. 6,3%.
Nieliczne najwiksze polskie przedsibiorstwa prywatne spki
akcyjne to Amica Wronki S.A. - bardzo aktywna rwnie na rynku
pnocnoeuropejskim. Amica powstaa w 1994 roku na bazie zakupu
pastwowego przedsibiorstwa przez zesp wzmocniony kredytem
udzielonym przez Bank Handlowy w wysokoci 17,5 min zotych.
W chwili obecnej jest to najwikszy polski przedsibiorca produkujcy
AGD. Przykadem rozwoju polskich przedsibiorstw jest te Solaris,
producent autobusw eksportowanych ju nawet do Niemiec, i PESA
Bydgoszcz SA, produkujca tramwaje i wagony kolejowe.
257
r a i PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Ekspansja zagraniczna polskich firm koncentruje si na ssiednich
pastwach. W Czechach pod koniec 2009 roku dziaao 1091 spek
z polskim kapitaem, w Rumunii polski eksporter producent drzwi Porta - znalaz si na 11. miejscu w gronie najwikszych zagranicznych
inwestorw.
Najwiksze firmy bdce wasnoci kapitau zagranicznego to:
Telekomunikacja Polska - zakupiona przez France Telecom, w 2004
roku sprywatyzowana; Fiat Auto Poland, General Motors Poland i Gie
da Papierw Wartociowych, sprzedana w 2010 roku.
Ze wszystkich przedstawionych dotychczas zestawie wynika, e
struktura gospodarki polskiej w 2011 roku wykazuje ju podobiestwo
do typowej struktury zrekolonizowanych krajw afrykaskich - jedynie
17 krajowych duych przedsibiorstw produkcyjnych, w grupie 100 naj
wikszych firm w Polsce, opanowanie przez kapita zagraniczny wiel
kiego handlu, nieduy procent udziau krajowej wasnoci w kapitale
bankowym, permanentny deficyt handlu zagranicznego, likwidacja wik
szoci polskich przedsibiorstw wyszej techniki, produkcja i usugi
komunikacyjne (telefony stacjonarne i komrkowe) w rkach kapitau
zagranicznego, media prasowe w przytaczajcej wikszoci bdce was
noci kapitau zagranicznego, daleko idca dysproporcja wysokoci
wynagrodze w stosunku do krajw rozwinitych.
Proces prywatyzacji na rzecz kapitau zagranicznego doprowadzi
do utraty powanej czci zyskw gospodarki narodowej. Jest rzecz na
turaln, e zagraniczny inwestor przekazuje zyski na swj rachunek
w rodzinnym kraju. Kanadyjczycy, zdajc sobie spraw z takiego stanu
rzeczy, w swoich relacjach z inwestorem zagranicznym przewidzieli
wymg wykorzystania czci zysku na rozwj sprywatyzowanych przed
sibiorstw. Taki wymg nie zosta przewidziany w praktyce polskiej.
Zobaczmy, jak przedstawia si w Polsce struktura wyprowadzanych z Pol
ski zyskw sprywatyzowanych zagranicznych przedsibiorstw (tabela 23).
Bilans ten wykazuje, poczwszy od 2004 roku, wysokie ujemne saldo
dochodw, ktre zdaniem prof. yyskiego (2010) stanowi w znacznej
czci odpyw zyskw i wynagrodze, oraz wysokie, od 2005 roku,
ujemne saldo bdw i opuszcze, ktre moe w znacznej czci wynika
z nielegalnego transferu zyskw i rodkw midzy centralami a filiami
firm - crkami i matkami - jednej instytucji gospodarczej. Ujemne
saldo dochodw w bilansie patniczym dochodzio do ponad 40 mld z
rocznie, a saldo bdw i opuszcze - ponad 65 mld zotych. S to olbrzy
mie sumy (np. w roku 2009 roku ponad 100 mld z).
Tak wic w wyniku procesu prywatyzacji przez zagranicznych inwe
storw powana cz dochodu narodowego wypywa z Polski w formie
dywidend, zyskw, gigantycznych pac dla zagranicznego personelu kie
rowniczego, wysokich opat za zarzdzanie OFE, cen transferowych,
Tabela 23. Polski bilans patniczy (mld z)

2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009 doX
A. Rachunek biecy
Saldo obrotw towarowych
Saldo usug
Saldo dochodw
Saldo transferw biecych
B. Rachunek kapitaowy
C. Rachunek finansowy
Polskie inwestycje bezporednie
za granic
Zagraniczne inwestycje
bezporednie w Polsce
Inwestycje portfelowe - aktywa
Inwestycje portfelowe - pasywa
Pozostae inwestycje - aktywa
Pozostae inwestycje - pasywa
Pochodne instrumenty finansowe
D. Saldo bdw i opuszcze
Razem A-D
E. Oficjalne aktywa rezerwowe
-24 113
-31 289
3 253
-2 435
6 358
310
12 944
364
-22 467
-29 523
3 094
-4 302
8 264
-25
29 439
-933
-21 275
-22 276
932
-9 526
9 595
-178
33 818
-1 186
-37 383
-20 776
43
-30 004
13 354
4 259
32 581
-3 292
-12 052
-9 014
2 358
-21 625
16 229
3 155
49 038
-11019
-28908
-21 586
2 238
-29 998
20 438
6 482
40 544
-27 507
-54 994
-46 601
12 811
-44 676
23 472
12 783
108 345
-12 950
-69 206
-58 553
12 696
-41 683
18 334
13 885
96 828
-8 614
-14 454
-13 444
12 817
-35 687
21 860
17 550
99 895
-6 993
23 340
16 821
17 842
47 090
33 304
60 832
62 918
39 768
34 163
185
4 457
-16 633
2 713
-1482
9 146
-1 713
1713
-4 706
12 585
7 808
1559
-3 695
-4 197
2 750
-2 750
-5 078
14 587
-1872
12 886
-3 361
-7 697
4 668
-4 668
-4 749
39 000
-43 243
-2 839
614
4 528
3 985
-3 985
-8 136
48 249
-8 918
-4 979
537
-13 975
26 166
-26 166
-14 291
4 892
-12 129
30 906
-2 159
-10 096
8 022
-8 022
-16 407
1 769
-4 193
82 535
-5 327
-30 976
35 158
-35 158
5 600
-13 455
16 634
59 054
-2 159
-51 405
-9 898
9 898
1194
44 691
9 569
21 873
-4 602
-50 617
52 374
-52 374
rdo: yyski (2010) na podstawie statystyki NBP
ELEMENTY PATOLOGII TRANSFORMACJI WEM
Wyszczeglnienie
260

wewntrznych usug wykonywanych za wysok cen przez pracowni
kw zagranicznej centrali, wiele sprytnych manipulacji dla wykazania
niskiego zysku lub nawet deficytu. To wszystko ma na celu ogranicze
nie lub nawet zlikwidowanie opat podatkowych, oczywicie ze strat
dla budetu pastwa.
Jednym z istotnych elementw atrakcyjnoci dla zagranicznych in
westorw caej Europy rodkowej i Wschodniej s niskie koszty zatrud
nienia przy relatywnie wysokim poziomie kwalifikacji pracownikw.
W dalszym cigu w dochodzie narodowym Polski udzia kosztw zwi
zanych z zatrudnieniem jest bardzo niski. W 2010 roku wynosi on 37%
w stosunku do 35% w roku 2006, bdc jednym z najniszych na wiecie
(yyski 2010). W Szwajcarii wynosi on ponad 61%, w USA ponad
57%, w krajach zachodnio- i pnocnoeuropejskich 45-50%. Pogld na t
dysproporcj uposaenia przybliaj dane przedstawione w tabeli 24.
Tabela 24. rednie pace w Europie, USA i w Polsce (2010)
rednie uposaenie brutto za godzin,
w dolarach US*
Norwegia
55,03
Dania
53,73
Austria
43,17
Belgia
42,17
Holandia
38,47
Szwecja
38,80
Francja
38,80
Wielka Brytania
36,55
Irlandia
35,06
Wochy
32,10
Hiszpania
24,55
USA
20,56
Grecja
13,10
Portugalia
10,29
Polska
brutto na miesic, w z**
Brutto 3225,00
Podatek dochodowy 219,00
Skadki
na ubezpieczenie zdrowotne 46,00
na ubezpieczenie emerytalne 314,76
na ubezpieczenie rentowe 48,38 - paci
pracodawca
na ubezpieczenie chorobowe 79,01
na ZUS 513,40 - paci pracodawca
na Fundusz Pracy 82,24
Netto 2483,99
Podatek VAT i akcyza 430,00
Do dyspozycji zostaje 2053,99
8,94
* rdo: Bureau of Labor Statistics USA.

** angalis (2011).

Na wysoko tych danych wpywa oczywicie niezwykle wysoka
paca kadry menederskiej. Dla nas najbardziej istotnym wskani
kiem porwnawczym jest paca w poszczeglnych zawodach naszego
ssiada - Niemiec - ktry po przeamaniu upadku kryzysowego ju
w roku 2010 wykaza wysoki wzrost PKB rzdu 3,6% i relatywnie niski
wskanik bezrobocia (6,6%). Majc ju czwart, po USA, Chinach i Ja
ponii, pozycj mocarstwa wiatowego (drugi po USA wiatowy eksporter)
staj si bez wtpienia przywdc nr 1 Unii Europejskiej. Dyscyplina
spoeczna, pracowito, zamiowanie do adu, porzdku, zgodnie z tra
dycyjnym hasem Ordnung muss sein (Porzdek musi by), zdecy
dowanie daj im przewag nad wszystkimi ich kontrahentami euro
pejskimi, cznie z najbliszym partnerem, zaprzyjanion Francj,
krajem, w ktrym obowizuje 35-godzinny tydzie pracy i 5-tygodniowe
wakacje, wyranie niezdolnym do zbiorowego ambitnego wysiku roz
wojowego, ze wskanikami wzrostu, eksportu, bezrobocia i czasu pacy
powanie odbiegajcymi od niemieckich.
Tabela 25. rednie miesiczne pace brutto w Niemczech w porwnaniu
z pacami w Polsce w tys. z (1 euro = 4 z)
Zawd
Polska
Niemcy
Procent rnicy
pacy max.
Inynier utrzymania
ruchu (min. 3 lata
dowiadczenia, bez premii)
8,6-13
25
192
Architekt
11-13
23
176
Inynier w przemyle
5-7
17-23
328
Programista
6-8
15-18
225
1,4-2,4
8-10
416
lusarz
2,5-4
8-10
250
Pracownik na budowie
1,4-3
6-9,2
306
Fryzjer
1,4-5
4-7,2
144
1,4-2,2
4,8-5,2
236
Pielgniarka w szpitalu
Opiekunka osoby starszej

rdo: Baszezak, Woniak (2011).
Jak widzimy, rnice s bardzo due, lecz musz one by skorygo

wane kosztami utrzymania. Produkty przemysowe nie s drosze ni
w Polsce, ywno jest drosza, ale np. ceny w restauracjach w Berlinie
261
1 3 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

s nieraz nisze ni w Warszawie. Nawet jednak przy 50- czy 100-procentowej rnicy kosztw utrzymania pace w wikszoci zawodw s
nieporwnywalnie wysze. W tym stanie rzeczy otwarcie granicy dla
pracownikw z Polski z dniem 1 maja 2011 moe spowodowa powa
ny odpyw fachowcw niszego szczebla z Polski. Hamulcem tego od
pywu jest jednak brak znajomoci jzyka niemieckiego, szczeglnie
w powojennym pokoleniu. Wysoko wykwalifikowani informatycy, iny
nierowie mieli ju od 2009 roku moliwo pracy w Niemczech bez
specjalnego zezwolenia, jednak okazao si, e zarwno bariera jzyko
wa, jak i wyjtkowo wysokie uposaenie, np. informatykw i niektrych
inynierw w Polsce, zahamoway emigracj tych specjalistw z Polski.
Natomiast wszelkiego typu rzemielnicy, pielgniarki i opiekunki osb
starszych maj szans znacznego podwyszenia swoich zarobkw,
oczywicie jeli opanuj w wystarczajcym stopniu znajomo jzyka
niemieckiego. W tych zawodach niepotrzebna jest jednak perfekcyjna
znajomo tego jzyka. Dugofalowa polityka niemiecka, sprzeczna z ak
tualn polsk oficjaln polityk (tu i teraz i ludzie s, jacy s, nie jest
zadaniem pastwa ich zmienia) przewiduje rwnie proces szkolenia
uczniw z Polski w szkoach rzemielniczych, poczony z praktyk,
z atrakcyjn pac, ju od pierwszej klasy, ze zobowizaniem si do pracy
po ukoczeniu nauki w szkole przez 3 do 5 lat w Niemczech.
Dla kilkunastoletniego czowieka 7-8 letni pobyt w Niemczech z mo
liwoci korzystnego uoenia sobie ycia w zdobytym na tym terenie
zawodzie jest powan pokus, eby zosta ju na stae w tym kraju.
W badaniach emigracji polskiej w Quebecu prowadzonych przeze mnie
w McGill University w Montrealu, potwierdzia si teza, e polski facho
wiec, ktry po przyjedzie przez rok mia sta prac i dosta kontrakt
na jej przeduenie, co umoliwio mu uzyskanie dugoterminowego
kredytu bankowego na mieszkanie i jego urzdzenie, rezygnowa z po
wrotu do Polski.
Proces prywatyzacji w Polsce sta si te rdem pokrywania de
ficytu budetowego. Planowano prywatyzacj pod ktem zmniejszenia
dziury budetowej. Decyzja sprzeday w roku 2011 resztek bankowoci
polskiej jest klasycznym przykadem tego rodzaju motywacji. Jest to
forma pokrywania wydatkw podobna do wyprzedawania elementw
urzdzenia mieszkania dla pokrycia kosztw konsumpcji w tragicznej
sytuacji braku rodkw do ycia, np. w bezrobotnej rodzinie. W skali
pastwowej jest to klasyczny przykad patologii zarzdzania, braku
zdolnoci opracowania strategicznych, prawidowych relacji przychodu
i wydatkw budetu pastwowego. Jest to wyraz nieodpowiedzialnej
polityki, wyraonej, powtarzam, skrtem mylowym tu i teraz, absolut
nie niedopuszczalnym w sprawnym zarzdzaniu. Prywatyzacja skoczy
si z momentem sprzeday ostatniego pastwowego obiektu i wwczas

trzeba bdzie zracjonalizowa wydatki z dochodami, dokona radykal
nych ci i radykalnych zwiksze obcienia ludnoci przy jednocze
snym daleko idcym zmniejszeniu opiekuczej roli pastwa. Powta
rzam kolejny raz: nierealna jest nawet rednio rozwinita opiekucza
rola pastwa, finansowana tylko z rnego rodzaju podatkw bezpored
nich i porednich. Na przykad koszty leczenia s obecnie nieporw
nywalnie wysze ni w 1990 roku. Jednoczenie przedua si redni
wiek ycia, a w zwizku z tym i liczba starych, wymagajcych wikszej
opieki zdrowotnej ludzi. Dlatego te istnieje konieczno dugotermi
nowego planowania, rwnie rozwoju rodkw budetowych, m.in. przez
wzrost dochodw pastwa z rozwijajcych si pastwowych przedsi
biorstw, z ktrych akurat banki i masowy handel to przysowiowe zote
jabka, nalece do najbardziej zyskownych.
Banki w Polsce maj korzystn perspektyw.
Prdzej czy pniej musimy doj do praktyki rozwinitych krajw,
polegajcej na radykalnym ograniczeniu obrotu gotwkowego i tym
samym daleko idcym zmniejszeniu tzw. szarej strefy nielegalnych
rozlicze, a wic dalszym rozwoju dziaalnoci bankowej. Na przykad
w Kanadzie mona dokonywa transakcji gotwk tylko do okrelonej
wysokoci dolarw i do tej wysokoci mona dokonywa wpat gotw
kowych na rachunek bankowy. Aby wpaci wysz kwot w gotwce,
naley wypeni specjalny formularz, na ktrym wyjani si rdo po
chodzenia gotwki i na tej podstawie uzyska zgod dyrektora oddziau
banku. Funkcjonuje te system upowszechnienia rachunkw banko
wych, wypacanie uposae, rent i emerytur wycznie na rachunki
bankowe. Istnieje te, obok rachunkw elektronicznych i bankomatw,
system obrotu czekowego (nie wiadomo, dlaczego zlikwidowany w Pol
sce) czekw zwykych i potwierdzonych do zapaty wyszych ni okre
lony limit kwot i system kas fiskalnych. W chwili obecnej (2011) w Polsce
dziaaj ju kasy fiskalne, ale w dalszym cigu dopuszczalny jest nie
kontrolowany obrt gotwkowy. Mona dokona kadej transakcji,
pacc gotwk i kad kwot w banknotach mona wpaci do banku.
Co prawda, wszystkie wpaty powyej rwnowartoci 10 tys. euro s
ewidencjonowane dla ewentualnej kontroli nastpnej w przypadku ja
kich podejrze, ale oczywicie jest to fikcja organizacyjna, nie ma bo
wiem realnej moliwoci kontrolowania masy tych transakcji.
Aktualnie dynamicznie ronie liczba nowych rachunkw. W 2009
roku w BZ WBK wzrosa o 216 tys., a w Millenium o 210 tysicy. W dal
szym jednak cigu duy procent spoeczestwa nie ma rachunkw ban
kowych, wci emerytury i renty s odbierane w gotwce i dziaa potny
rynek transakcji gotwkowych. Wniosek z tego jest taki, e dalsze wy
zbywanie si bankw jest najbardziej klasycznym przykadem polityki
tu i teraz, wrcz zabjczej dla budetu pastwa, nawet w niezbyt
263
U g r a i PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

odlegej perspektywie. Jest to dalszy przykad straconej okazji wielkiego
zysku budetu pastwowego. Silny zesp paru bankw pastwowych,
kumulujcy wszystkie rachunki obrotowe i inwestycyjne polskich in
stytucji pastwowych i samorzdowych oraz wszystkich jego beneficjen
tw, dziki swojej sile kapitaowej i efektywnej polityce kredytowej i de
pozytowej bijcy swoich zagranicznych konkurentw, w istotny sposb
oddziaywaby na bilans pastwowy. PKO BP mia czysty zysk netto
w 2010 roku w wysokoci 4 079 336 tys. z w stosunku do 2 305 538 tys.
z w roku 2009. Prognoza dalszego powanego wzrostu obrotw i zysku
jest bardzo optymistyczna.
Trzeba rwnie pamita, e filie bankw zagranicznych zawsze bd
traktowa priorytetowo interes swojego macierzystego kraju, a w przy
padku np. zagroenia finansowego swojej matki mog by zmuszone
do finansowego pomagania jej. Dowiadczenia okresu schadzania
polskiej gospodarki w okresie, gdy Leszek Balcerowicz ponownie zarz
dza polskimi finansami w rzdzie Jerzego Buzka, wykazay, e polity
ka bankw zagranicznych bya niekorzystna dla polskiej gospodarki.
Zamiast bowiem koncentrowa si na kredytowaniu rozwijajcej si
prywatnej inicjatywy gospodarczej zablokoway dziaalno kredytow,
domagajc si niezwykle wysokiego oprocentowania, zadowalajc si
pewnym zyskiem wysokiej stopy oprocentowania kupowanych polskich
pastwowych obligacji (bonw skarbowych).
Banki zagraniczne mog rwnie oddziaywa niekorzystnie na kra
jow polityk gospodarcz w dziedzinie importu i eksportu, protegujc
np. wyranie import z kraju swego pochodzenia, a utrudniajc finan
sowanie konkurencyjnego eksportu w swojej ofercie kredytowej. Pot
ne banki zagraniczne, zwizane z wielkimi wiatowymi funduszami
inwestycyjnymi, mog wywiera wpyw na ksztatowanie si kursu
zotwki, powodujc zwikszenie rezerw bankowych umiejtnym sku
pem, i w ten sposb oddziaa na podniesienie jej kursu niekorzystnego
dla krajowej dziaalnoci eksportowej.
Trzeba sobie zdawa spraw, e zagraniczne banki, powizane z r
nymi grupami kapitaowymi, mog, dziaajc w rnorodny sposb
i na polecenie swoich dyspozytorw, spowodowa szkody dla rozwoju
krajowej gospodarki. Rnorodne spekulacje tego typu s dobrze znane
wiatowym specjalistom finansowym.
Dalszym problemem jest ujawnianie zagranicznym bankom poufnych,
a nawet tajnych danych dotyczcych dziaa finansowych, potencjau
i planw dziaania przedsibiorstw korzystajcych z kredytu. S to dane
czasami decydujce o sukcesie w grze konkurencyjnej. Banki zajmuj
si te skupywaniem dugw przedsibiorstw. Przejmujc w ten sposb
poszczeglne sektory gospodarki, mog doprowadzi do bankructwa
caych dziaw konkurencyjnej produkcji.

Mamy wiele dowiadcze zwizanych z efektywn polityk finan
sow silnego banku pastwowego. Pastwowy bank Societe Generale
(obecnie ju sprywatyzowany) za czasw rzdw generaa Charlesa de
Gaullea, zgodnie z jego decyzj, zapobieg zarysowujcemu si kry
zysowi francuskiej produkcji wina. Po zainwestowaniu we francuskie
orodki produkcji Coca-Cola rozpocza, wyrafinowan medialn re
klam konsumpcji swoich produktw, jako symbolu nowoczesnego
stylu ycia zarwno modych wyksztaconych z wielkich miast, jak
i modych mniej wyksztaconych z zaciankowej prowincji, chccych
te wykaza si nowoczesnoci. Zacza si zarysowywa zmiana oby
czaju picia codziennej lampki wina w licznych kafejkach francuskich
na picie coli. Decyzja de Gaullea bya jednoznaczna: ustanowienie bar
dzo wysokiej ceny kredytu na lokaln produkcj wszelkich odmian
coca-coli i bardzo wysokie co na jej import, i jednoczenie ustanowienie
rewelacyjnie niskiego kredytu na produkcj wina we Francji. Efekt by
jednoznaczny - dysproporcja ceny bya tak wysoka, e stary obyczaj utrzy
muje si do chwili obecnej, a produkcja wina we Francji ma si dobrze.
Podobna sytuacja miaa miejsce w 1996 roku w Kanadzie, kiedy
zwalnianym z pracy tysicom urzdnikw administracji publicznej
w ramach racjonalnej reformy administracji udzielono duo taszego
kredytu bankowego na ich dziaalno gospodarcz. Dao to wietne
rezultaty. Zwolnieni urzdnicy otworzyli nowe firmy, a niektrzy weszli
take jako penoprawni partnerzy do istniejcych firm, ktre szukay
taniego kredytu.
Silny bank pastwowy jest instrumentem racjonalnej polityki go
spodarczej. Pozbawianie si tego narzdzia, zarwno w myl liberalizmu
gospodarczego, jak i dla zmniejszenia dugu pastwowego, jest dzia
aniem budzcym powane zastrzeenia. W ekonomicznych wynikach
roku 2010 mamy potwierdzenie opinii nie tylko o wysokiej zyskownoci
dziaalnoci bankowej, lecz take o tym, e pastwowe przedsibior
stwa mog rwnie pracowa sprawnie. Na licie 500 najwikszych
przedsibiorstw w Polsce (Lista 500, Rzeczpospolita 2010) na pierw
szym miejscu firm, ktre najbardziej poprawiy swj wynik netto
w 2010 s KGHM Polska Mied S.A., ktra poprawia swj zysk
o 3 418 380 tys. z, na drugim PKO BP z zyskiem zwikszonym
o 1 773 698 tys. z, na trzecim PKN Orlen - o 1 770 000 tys. z i na czwar
tym PGNiG SA - o 1 699 213 tys. z. Jest to rzeczowy argument dla
wszystkich, ktrzy twierdz, e pastwowe przedsibiorstwa z reguy
pracuj le. Okazuje si, e nawet w Polsce, znanej z protekcyjnego, par
tyjnego doboru najwyszych kadr produkcyjnych, pastwowe przedsi
biorstwa potrafi pracowa lepiej od paruset prywatnych zagranicznych
przedsibiorstw.
265
F m PATOLOGIA transfo rm acji , w yd a n ie uzupenione

Dlatego te w bogatych krajach, np. w Kanadzie, mamy racjonaln
struktur bankowoci, dziki ktrej nie byo w okresie kryzysu w 2008-2009 roku upadku bankw. Istniej dwa potne banki pastwowe
- Bank of Canada, centralny bank emisyjny, i Business Development
Bank of Canada, nastawiony na pastwow dziaalno inwestycyjn.
Jest te jeden bank stanowicy wasno prowincji Alberta: Alberta
Treasury Branches.
Pozostae banki s podzielone wedug trzech rodzajw dziaalnoci
jako tzw. ceduy. W pierwszej cedule znajduje si 21 kanadyjskich pry
watnych bankw upowanionych do penej dziaalnoci, zarwno de
pozytowej, jak i kredytowej w istniejcym prawodawstwie. Wrd nich
6 najwikszych bankw posiada kapita przekraczajcy bez maa dwu
krotnie PKB Kanady. S one narodowymi bankami Kanady. Banki
ceduy II s filiami bankw zagranicznych i s upowanione jedynie
do przyjmowania depozytw i prowadzenia rachunkw bankowych bez
prawa udzielania kredytw. Banki ceduy III to samodzielne oddziay
bankw zagranicznych; podlegaj one kontroli pastwowej, ale nie s
upowanione do udzielania kredytw hipotecznych. Mamy wic tu przy
kady poredniego oddziaywania finansowego rzdu przez struktur
pienidza i kredytu na ksztatowanie si sytuacji gospodarczej kraju.
W latach 90. Kanada zdewaluowaa swojego dolara, ktry by po
cztkowo silniejszy od dolara USA o 3 punkty, obniajc jego warto
o 50 punktw. W efekcie np. ruch turystyczny z USA do Kanady wzrs
trzykrotnie, podobnie jak eksport do Stanw Zjednoczonych, a wzrost
cen importowanych produktw pobudzi lokaln produkcj. Takiej po
lityki nie mogli prowadzi bankruci europejscy - Irlandia, Hiszpania,
Grecja - majc wspln walut sterowan przez centralny bank w Niem
czech. Widzimy, e zdobycie rynku bankowego w Polsce jest perspek
tywicznie wietnym interesem, a my pobilimy wiatowy rekord wy
przeday bankw. Po wyprzeday dalszych akcji PKO BP, BG i Banku
Pocztowego bdziemy razem z innymi krajami rodkowoeuropejskimi
- Wgrami, Czechami i Sowacj - podobnie ulegajcymi strategii neo
kolonizacji - rekordzist jeli chodzi o niski procent krajowego kapitau
bankowego. Tak wic obok niskiej pacy mamy dalszy element struktu
ry spoeczno-ekonomicznej, uzasadniajcy tez o kolonizacyjnej inwazji
wielkiego kapitau w Polsce.
Zagraniczne banki w Polsce stosuj te, znan mi z krajw Afryki
Centralnej, polityk wynagrodze z du rnic dla obywateli kraju
waciciela banku i dla rwnorzdnych stanowisk zajmowanych przez
miejscowych fachowcw o rwnych, a czsto i wyszych, kwalifikacjach.
Faktem jednak jest, e dysproporcje pac zagranicznikw w stosunku
do pac tubylcw w Afryce s jednak duo wiksze.

Tabela 26. Wynagrodzenie zagranicznej i polskiej kadry kierowniczej
w zagranicznych bankach w Polsce
rednia roczna paca obcokrajowca
w zarzdzie w min z
rednia roczna paca Polaka

w zarzdzie w min z
BPH
2,59
0,97
Pekao
2,04
1,22
Kredyt Bank
1,74
1,03
BRE
1,66
1,35
Bank
rdo: Adamczyk (2011).
Regu w bankach zagranicznych w Polsce jest, e co trzeci czonek

zarzdu jest obcokrajowcem. Ich zarobki stanowi a 40% caoci wyna
grodze zarzdu. Okazuje si, e rednia paca obcokrajowca w zarzdzie
bankw zagranicznych w Polsce to 1,67 min z rocznie.
Tabela 27. rednia roczna paca obcokrajowcw - czonkw zarzdu
zagranicznych, giedowych bankw w Polsce
Bank
Czonek zarzdu
rednia roczna paca

w 2010 roku (min z)
Pekao
Luigi Lovallo
3,63
ING
Evert Derks Drok
2,28
Millenium
Joao Bras Jorg
2,15
Kredyt Bank
Umberto Arts
2,09
BPH
Richard Gaskin
1,99
RE
Karin Katerbau
1,84
BPH
Norman Vokt
1,78
rdo: Adamczyk (2011).
Transformacja ustroju Polski i innych krajw postkomunistycz

nych jest problemem badawczym wielkiej skali, ktry musi obejmowa
zarwno przeksztacenia gospodarcze, jak i ustrojowe i administracyjne.
267
I g E E l PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Zgodnie z przyjtym zaoeniem koncentruj si wybirczo tylko na
analizie zjawisk patologicznych tego procesu. Moja ocena procesu wiel
kiego przeomu gospodarczego w Polsce jest zdeterminowana wiado
moci formy ekspansji wielkiego kapitau w Afryce realizujcego ju
wczeniej, przed ich sformuowaniem przez Johna Williamsona, postu
laty Konsensusu Waszyngtoskiego. Miaem te mono obserwowa
nia z bliska zbrodniczego dziaania wielkiego wiatowego kapitau
w Afryce, ogarnitego pokus wielkiego zysku. Jednoczenie, majc bliski
kontakt towarzyski w zamknitych dyplomatycznym klubach z wielkiej
klasy biznesmenami przyjedajcymi do Afryki dla dokonania olbrzy
mich transakcji gospodarczych, mogem dowiedzie si, jak w tych ro
dowiskach jest widziana szansa robienia interesw w Polsce i w Europie
postkomunistycznej. Ze wzgldu na fakt, e pracowaem w Afryce z ra
mienia Kanady szczero uwag o biznesie w Polsce nie bya ograniczona
obaw uraenia sentymentu narodowego.
Niewtpliwie Polska transformujca si ju w latach 80. poprzez
rozwj prywatnego sektora i powane zmiany w strukturze zarzdzania
na zasadzie trzech S - samodzielno, samofinasowanie, samorzd
no przedsibiorstw (Sadowski 2010) - moga stanowi pole do zrobienia
wietnego interesu. Staa si obiektem dziaa wedug trzech podsta
wowych zasad, sformuowanego pniej Konsensusu Waszyngtoskie
go: likwidacji barier dla zagranicznych inwestycji, liberalizacji handlu
i prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych. Punktem wyjcia tej ofen
sywy bya wizyta Georgea Sorosa, fascynujcej postaci, guru neolibe
ralnego spekulacyjnego kapitalizmu, czoowego wiatowego spekulanta
giedowego, miliardera z grupy 100 najbogatszych ludzi wiata, a jed
noczenie filozofa z nieomal mesjanistycznymi ambicjami oddziaywania
na ksztat tego wiata. Przyjecha, jak ju wiemy, do Warszawy w maju
1988 roku, przyjty przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego i premiera
Mieczysawa Rakowskiego, spotka si te z pniejszym czoowym
zausznikiem, doradc premiera Tadeusza Mazowieckiego, Waldemarem
Kuczyskim. To Soros doprowadzi poprzez swoj Fundacj do przy
gotowania zmiany systemu gospodarczego ustaw z 23 grudnia 1988
roku i to on zaprotegowa i sfinansowa dziaalno Jeffreya Sachsa.
Sachs, jak ju pisaem, to marketingowy agent wielkiej klasy, umie
jcy niezwykle szybko i sprawnie wpyn na swoich rozmwcw.
Od rozpoczcia obrad Okrgego Stou, 6 lutego 1989 roku, by czas
na zorganizowanie kompetentnego zespou, obejmujcego polskich spe
cjalistw z zagranicy (tak jak to zrobili Chiczycy) do opracowania
planu transformacji, z zaoeniem wykorzystania caego istniejcego
potencjau w nowej formie gospodarki, oczywicie przy likwidacji zupe
nie niesprawnych przedsibiorstw, np. na zasadzie skandynawskiego

modelu ograniczonego interwencjonizmu pastwowego spoecznej go
spodarki. Tak proponowa redaktor Jerzy Giedroy i taka praktyka
nawizywaaby do filozofii Solidarnoci. By na to czas, bo wiadomo byo,
e od grudnia 1988 roku funkcjonuje ju w Polsce kodeks handlowy
z 1934 roku. Problem polega jednak na tym, e na czele Solidarnoci
staa grupa o kwalifikacjach odlegych od dziedziny ekonomii i zarzdza
nia, wybitnych w swoim rodzaju ludzi, ale trzech historykw, elektryka
i dziennikarza, w dodatku wszystkich bez adnej praktyki w pracy ad
ministracyjnej.
Patologiczne, a wic powodujce straty przekraczajce granice spo
ecznej akceptacji, dziaania w procesie walki z inflacj, to m.in. zgodne
z postulatem otwarcia granic, widoczne w przytoczonym wczeniej ze
stawieniu prof. Mieczysawa Kabaja, zalanie Polski zagraniczn pro
dukcj. Mona byo racjonalnie zamkn granice i otwiera je jedynie
dla niezbdnych produktw, pooy nacisk na produkcj krajow
z uruchomieniem polityki kredytowej dla jej rozwoju, nawet kosztem
zwikszenia deficytu budetowego (pamitajmy, e w 1989 roku mie
limy nadwyk budetow), a nawet zaduenia zagranicznego.
Nastpny bd to doprowadzenie do bankructwa wanych dla pol
skiej gospodarki przedsibiorstw, wyliczonych szczegowo w raporcie
zespou prof. Zdzisawa Sadowskiego, poprzez wysok stop procento
w lub brak kredytowania biecego. Bya to bdna polityka restryk
cyjna w stosunku do pastwowych przedsibiorstw, przy stworzeniu
preferencyjnych warunkw dla przedsibiorstw zagranicznych. Bdem
patologicznym byo dopuszczenie do znacznej liczby wrogich przej
wanych gospodarczo przedsibiorstw. Tu wanie ujawni si brak do
wiadczenia ekipy kierowniczej, a mona byo wykorzysta np. dowiad
czenia Kanady w stosunku do zagranicznych inwestorw.
wczesne zaduenie zagraniczne byo duo nisze ni obecne i mo
na byo sobie pozwoli na jego zwikszenie dla rozwoju polskiej pro
dukcji. Te wszystkie posunicia byyby jednak sprzeczne z ide neoliberalizmu, uruchamiayby bowiem aktywno gospodarcz pastwa.
Bdem byo dopuszczenie do olbrzymich strat w akcji zwizanej ze
stabilnym kursem dolara i wysokoci oprocentowania rachunkw
prywatnych w bankach. Wystarczyoby tu odpowiednie zarzdzenie
kontroli obrotw bankowych i przekazw zagranicznych.
W akcji prywatyzacji problem celowego zanienia cen by wielokrotnie
ewidentny, zabrako tu opracowania systemu odpowiedniej kontroli.
Najwiksz jednak patologiczn operacj byo stworzenie Narodowe
go Funduszu Inwestycyjnego, opracowanego przez amerykask firm,
ktre, moim zdaniem, wymaga jeszcze krytycznej analizy i przynajmniej
moralnego ukarania odpowiedzialnych za t olbrzymi strat spoeczn.
269
EZ3 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

To zestawienie patologicznych sytuacji nie jest oczywicie pene,
brakuje np. zestawienia tzw. afer, spirytusowej czy papierowej, naduy
zwizanych z brakiem odpowiedniego prawnego zabezpieczenia.
Istotne jest jednak stwierdzenie, e inwazja neokolonizacji Europy
rodkowej przez wielki kapita zachodni w stosunku do Polski w powa
nym stopniu si udaa, ksztatujc niekorzystn struktur polskiej
gospodarki. Przede wszystkim:
Zlikwidowano, przez wrogie przejcie, potencjalnych polskich kon
kurentw w produkcji wyszej techniki.
Najwikszym polskim przedsibiorstwem jest obecnie PKN Orlen,
uzaleniony jednak od dostaw rosyjskich. Trzy kolejne maj ju
wysoki procent akcji w rkach zagranicznych inwestorw.
W grupie 100 najwikszych przedsibiorstw jest ju jedynie 17 pol
skich.
Na 500 najwikszych przedsibiorstw 247 jest polskich, ale trend
rozwojowy ksztatuje si niekorzystnie dla Polski; liczba zagranicz
nych inwestorw w tej grupie powoli si zwiksza.
Zote jabko biznesu, czyli wielki handel, mamy ju w wikszoci
zagraniczny. W roku 2010 rozpocza si dalsza inwazja w kierunku
budowy nowych sklepw, wielkich i maych (na maych osiedlach)
i rozpowszechnianie franszyzy, co ratuje polskich drobnych handla
rzy od ruiny finansowej. Perspektywa jest ju jasna - prywatny polski
handel bdzie mia charakter marginalny.
Obecnie tylko jeden bank jest w 100% polski, pozostae trzy polskie
banki s ju spkami z niskim, po dalszej prywatyzacji, procentem
akcji Skarbu Pastwa. Mamy za to 63 banki zagraniczne (oddziay
i filie).
Telefonia tradycyjna znajduje si w rkach francuskiej firmy, abo
nenci peryferyjnej polskiej firmy TELE24 musz paci za posiada
nie numeru firmie francuskiej.
Telefonia komrkowa jest w 100% zagraniczna.
Prasa w jzyku polskim jest w wikszoci wasnoci zagraniczn.
Stracilimy szereg przemysw - albo cakowicie, albo wasno polska
ma w nich charakter marginalny. Dotyczy to przemysw: stalowni
czego, hutnictwa, samochodw osobowych, kolejowego, stoczniowego,
cukrownictwa (Polska bya kiedy drugim eksporterem europejskim),
wkienniczego w odzi (niegdy polski Manchester), tytoniowego,
gorzelnianego (polska wdka), lnianego ludowego (Cepelia), powanej
czci niegdy eksportowego przemysu zbrojeniowego, caego prze
mysu inwestycji zagranicznych.
Pace w Polsce s od 4 do 7 razy nisze ni w 18 krajach europejskich.

Pace pracownikw polskich w przedsibiorstwach i bankach zagra
nicznych w Polsce s duo nisze ni pracownikw zagranicznych
na tych samych stanowiskach.
Mamy stay ujemny bilans handlu zagranicznego; wicej importuje
my, ni eksportujemy.
Automatycznie ronie dug publiczny, osigajc w czerwcu 2011
roku 850 mld z, co stanowi ju ok. 55% PKB. Zaduenie prywatne
siga 700 mld z; ukryty dug w ZUS to dalsze miliardy zotych.
Okoo 1,4 min Polakw pracuje czasowo za granic, w olbrzymiej wik
szoci przypadkw wykonujc nisko kwalifikowan prac, ok. 27%
emigrantw to ludzie z wyszym wyksztaceniem, may ich procent
pracuje zgodnie ze swoim wyksztaceniem. Niemcy zgaszaj zapo
trzebowanie na 1,2 min wykwalifikowanej siy roboczej i tylko tym
czasow przeszkod dla tej nowej masowej emigracji jest problem
znajomoci jzyka - do usunicia w perspektywie 1-2 lat.
Bezrobocie, ktre osigno rekord wiatowy w wysokoci 20% od
czasu masowej emigracji po otwarciu granic UE, utrzymuje si na
wysokim poziomie 10-13%, jest bardzo nierwno rozoone, w zale
noci od regionu. W roku 2011 mamy ok. 250 tys. modych ludzi po
studiach, niemajcych pracy.
Poczwszy od 2010 roku Polska ma minusowy przyrost naturalny,
ewidentnie zwizany z nisk skal zarobkw i wysokim bezrobociem.
Tracimy systematycznie du cz dochodu narodowego poprzez
przekazywane za granic zyski, dywidendy licznego sektora zagra
nicznego, gigantyczne uposaenia personelu zagranicznego, a take
manipulacje cenami transferowymi.
Strategia wielkiego kapitau wiatowego ekonomicznej kolonizacji
Polski oczywicie nie bya identyczna do zastosowanej w Afryce. Polska
reprezentowaa nieporwnanie wyszy poziom uprzemysowienia i kul
tury produkcyjnej, a z drugiej strony nie miaa olbrzymich bogactw
mineralnych i egzotycznych produktw owocowych Afryki. Miaa jed
nak przemys wyszej techniki, ktry po usprawnieniu mgby sta si
konkurencj dla przemysu zachodniego ze wzgldu na atrakcyjne
ceny, uwarunkowane niskimi kosztami osobowymi. W taki sposb Chiny
zdobyy rynki wiatowe, eksportujc niszej jakoci produkty, ale po
rewelacyjnie niskiej cenie. Sam kupiem w USA wielobiegowy rower
chiski za 95 dolarw, podczas gdy tego samego typu amerykaskie
rowery kosztoway minimum 250 dolarw. Uytkowaem go z powo
dzeniem przez 5 lat do czasu, kiedy zrezygnowaem z jazdy rowerem.
wiat zosta zarzucony produktami chiskimi - niskiej jakoci, bardzo
271
272

tanimi. Chiny s ju drug potg ekonomiczn wiata. Argument, e
rzekomo skandalicznie niski poziom polskiej produkcji i tak musiaby
doprowadzi do jej upadku w ramach wolnej midzynarodowej konku
rencji nie jest suszny, rwnie w zwizku z cytowan, kompetentn
opini inyniera Jacka Karpiskiego, wybitnego polskiego wynalazcy,
znajcego dobrze poziom polskiego przemysu wyszej techniki.
Std te wrogie przejcie w Polsce, gwnie ze strony Niemiec, byo
gr konkurencyjn, kompromitujc polskich decydentw. W przyta
czanych ju wytycznych dotyczcych strategii postpowania z obcym
kapitaem w Kanadzie w ogle nie wspomina si o wrogim przejciu.
Zakada si, e jest rzecz oczywist dla wszystkich, majcych nawet
minimaln wiedz o wolnorynkowej dziaalnoci gospodarczej, e przy
transakcji sprzeday krajowej firmy zagranicznemu inwestorowi
w celu prowadzenia przez niego dalszej produkcji naley zabezpieczy
si przed tego rodzaju manipulacj odpowiedni klauzul umowy
sprzeday. Moliwa jest te inna wersja dopuszczenia do tej formy likwi
dacji potencjalnie konkurencyjnej polskiej produkcji. Badania Banku
wiatowego, opublikowane w raporcie z kwietnia 1999 roku wykazay,
e wszystkie analizowane operacje tzw. prywatyzacji byy obwarowane
prowizjami. Co gorzej, wynikao z nich, e mona byo kupi korzystn
dla zachodnich decydentw ustaw sejmow, w konkretnym podanym
przykadzie, za 3 min dolarw. Raport Banku wiatowego spowodowa
skierowanie sprawy korupcji legislacyjnej do Prokuratury Rejonowej
w Warszawie przez wczesnego marszaka Sejmu Macieja Payskiego.
Bank wiatowy nie dostarczy jednak materiau dowodowego, wyja
niajc, e badania ankietowe miay charakter anonimowy. Problem
praktyki korupcyjnej w procedurze prywatyzacji rwnie obcia de
cydentw centralnych ze wzgldu na brak opracowania odpowiedniej
procedury tych czynnoci uniemoliwiajcych czy przynajmniej po
wanie utrudniajcych korupcj w tym zakresie, takich jak procedury
trybu oceny wartoci, sposobu doboru zespou oceniajcego, systemu
jawnego przetargu, rygorystycznego przykadowego audytu dokonanych
transakcji i ostrych sankcji karnych w przypadku stwierdzenia nad
uy. Tymczasem w nielicznych przypadkach zastosowania procedury
sdowej w sprawie naduy przy procesie prywatyzacji trwaa ona lata
mi i z reguy koczya si umorzeniem spraw. Tak skoczya si sprawa
fabryki papieru w Kwidzyniu, sprzeday Domw Towarowych Centrum
w Warszawie i wiele innych, nieraz po kilkunastoletnich okresach pro
cedury prokuratorskiej i sdowej. Niezalenie od stopnia nasilenia
czynnika kryminalnego faktem jest, e ju w roku 1996 zesp wybit
nych ekspertw z prof. Zdzisawem Sadowskim na czele mg postawi
pytanie, dlaczego powana cz naszej produkcji zostaa zlikwidowana
i Polska zostaa zmuszona do importowania produktw, ktre uprzed-

nio sama produkowaa, co z kolei uksztatowao ujemny bilans handlu
zagranicznego i oddziaao w znacznym stopniu na deficyt budetowy.
Jest to jeden z klasycznych przykadw, jak brak praktyki i dowiad
czenia doprowadza do marnotrawstwa przekraczajcego granice tole
rancji spoecznej, a wic do zjawisk patologicznych.
Ciekawa jest opinia chiskiego ekonomisty Songa Hongbinga (2010):
Polska, Wgry, Rosja, Ukraina - wszystkie te pastwa dotkna bo
lesna utrata wasnego majtku, co doprowadzio do tego, e od dwch
dekad ich gospodarki wci nie mog odzyska si.
Sytuacja tych krajw cakowicie rni si od stanu, w jakim znaj
duj si sabe pozbawione moliwoci oporu kraje Afryki i Ameryki
aciskiej. (...) W takiej sytuacji mamy do czynienia z pierwszym w dzie
jach przypadkiem, w ktrym grupa do silnych pastw staa si ofiar
zorganizowanego rabunku.
273
Rozdzia 5
ADMINISTRACJA PUBLICZNA, USTAWODAWSTWO
TEORETYCZNE ZAOENIA SPRAWNEJ ADMINISTRACJI

Wielokrotnie ju zwracaem uwag (Kieun 2005), e administracja
publiczna, jako integralna cz pastwa, jest nonikiem pamici tra
dycji pastwowej i obdarzona przywilejem inicjatywy ustawodawczej
razem z parlamentem, wsptworzy dugofalow strategi rozwoju de
mokratycznego pastwa. Jednoczenie przez struktur rozporzdze
ministerialnych ustala sposb realizacji ustaw sejmowych. Std te jej
pryncypialna, obok wymiaru sprawiedliwoci, rola w procesie kszta
towania sprawnego, take w sferze ekonomicznej, demokratycznego
pastwa. Oczywicie niesprawno administracji pastwowej, z jej bo
gatym, sformalizowanym odgrywaniem wielu rl nowoczesnego demo
kratycznego pastwa oddziauje wyranie niekorzystnie, a nawet nieraz
uniemoliwia sprawn dziaalno ekonomiczn.
W wietle prakseologicznej aparatury pojciowej pastwo jest orga
nizacj, czyli wedug rzeczowo-atrybutowej definicji Tadeusza Kotar
biskiego (1975) caoci skadajc si z powizanych rnorodnymi
wiziami czci przyczyniajcych si do powodzenia (albo do niespraw
noci) caoci. Dlatego te w peni uzasadniona jest krytyczna analiza
reformy i funkcjonowania administracji publicznej w dwudziestoleciu
1990-2010 w wietle teorii organizacji i zarzdzania. Niestety ten punkt
widzenia nie by akceptowany w praktyce transformacji (reformy) ad
ministracji, poniewa sfera administracji bya w Polsce do niedawna
wycznie obszarem nauki prawa administracyjnego, a take, wzorem
Francji, analiz politologicznych. Teoria organizacji i zarzdzania kon
centrowaa si na dziaalnoci gospodarczej, i to z reguy w skali mikro,

a wic przedsibiorstw rnej specjalnoci. Std te i trudno plano
wania struktury administracji i dyskusji nad sprawn organizacj, ze
wzgldu na brak elementarnej znajomoci regu nauki publicznego
zarzdzania w rodowisku centralnych decydentw.
Zarzdzanie publiczne, jako subdyscyplina teorii organizacji i zarz
dzania, ju dawno upowszechnio si w Stanach Zjednoczonych, gdzie
w wyszych szkoach zarzdzania z reguy istniej dwie specjalizacje:
business administration i public administration, przy czym zajcia na
pierwszym roku s wsplne i pniej wiele przedmiotw jest rwnolegle
wykadanych dla obu kierunkw. Niestety jeszcze w okresie pierwszego
dziesiciolecia transformacji w Polsce szeroko rozwijano tez, e teoria
organizacji i zarzdzania jest dyscyplin przystosowan jedynie do
zarzdzania przedsibiorstwami.
Gwny twrca reformy powiatowo-wojewdzkiej, byy sekretarz
stanu, penomocnik do spraw reformy administracyjnej, prof. prawa Mi
cha Kulesza, obecnie (2011) doradca prezydenta do spraw samorzdu,
niewtpliwie gwny odpowiedzialny za ksztat reformy powiatowo-wojewdzkiej wanie tak twierdzi (Kulesza 2000): Nigdzie nie refor
muje si pastwa z podrcznikiem teorii organizacji w rku. Tu potrzeb
na jest duo szersza wiedza ni tylko o strukturach paskich i smu
kych. Owszem, mona reorganizowa poszczeglne wadze i aparaty
(nawet sam Biay Dom i prace Kongresu), ale nie ustrj pastwa jako
cao, ktry jest zbyt zoonym, nawet jak na teori organizacji i zarz
dzania, bytem spoecznym. Tu decyduj inne czynniki, przede wszyst
kim myl pastwowa, rne uwarunkowania spoeczne wewntrzne
i zewntrzne, ale take tradycja (historia ustroju) i poczucie ludzi (spo
eczne i przyzwolenie na zmian).
Czytajc z zainteresowaniem i z nalenym szacunkiem dla kadej
odmiennoci zda t wypowied, mam wraenie, e tym razem szanow
ny profesor prawa Micha Kulesza wrcz cytuje z mojego podrcznika
Sprawne zarzdzanie organizacj (Kieun 1998) zasady wspczesnego
podejcia systemowego teorii organizacji i zarzdzania (s. 37 i dalsze).
W zintegrowanym schemacie koncepcyjnym zarzdzania kad organi
zacj (a pastwo jest te niewtpliwie organizacj) rozwaa si w czaso
wych przedziaach przeszoci teraniejszoci i przyszoci:
a) kontekst wewntrzny: histori, wielko, wiek, wadz, ide, sprawno,
b) kontekst zewntrzny: rodowisko ekonomiczne, technologiczne,
instytucjonalne i spoeczno-polityczne,
c) kontekst historycznych rozwiza: praktyk zarzdzania, wiedz
teoretyczn o zarzdzaniu.
Teoria organizacji i zarzdzania jest wic wielodyscyplinarn, nie
zwykle bogat nauk, rozwaajc w swoich pragmatycznych dyrekty
wach duo wicej elementw ni tylko wspomniana przez prof. Kulesz

smuko struktur, fragmentaryczne twierdzenie z zakresu teorii orga
nizacji i zarzdzania.
W 1999 roku guru amerykaskiej teorii organizacji i zarzdzania
Peter Drucker (1999) po raz kolejny uzasadni tez o susznoci stoso
wania zasad teorii organizacji do kadej bez wyjtku organizacji, w tym
i wielkiego systemu pastwa. Zasady teorii organizacji, jej cile spre
cyzowane metody analizy organizacyjnej, projektowania i wdraania,
s od dawna stosowane w projektach reform administracyjnych orga
nizowanych przez wysoko wyspecjalizowane fachowe zespoy Organi
zacji Narodw Zjednoczonych (Department of Technical Cooperation
for Development), take w tak rozwinitych krajach jak Kanada, Ja
ponia, poszczeglne stany Ameryki Pnocnej i Ameryka Poudniowa.
Amerykanie i Kanadyjczycy analizuj organizacyjnie prac rzdu
federalnego i rzdw stanowych i prowincjonalnych, a take organiza
cj pracy wasnej prezydentw USA. Wiadomo, e to Ronald Reagan,
majcy wieloletni praktyk pracy gubernatora Kalifornii najsprawniej
organizowa swoj prac jako prezydent. W czasie wizyty w maju 2011
roku prezydenta Baracka Obamy w Europie i w Polsce mielimy mono
obserwowania organizacyjnej precyzji ich przygotowania i zabezpie
czenia. Kontrast z niesprawnym przygotowaniem i zabezpieczeniem
tragicznej wizyty naszego prezydenta jest akurat wyznacznikiem r
nicy poziomu wiedzy i praktyki organizacyjnej dzielcej Polsk i Stany
Zjednoczone.
Profesor Andrzej K. Komiski, czoowy polski teoretyk i praktyk
zarzdzania (2010, s. 226), trafnie charakteryzuje problem zarzdzania
publicznego, piszc: Wida wyranie, e wanie le zorganizowany,
nieefektywny i niestabilny sektor publiczny stanowi zasadnicz prze
szkod na drodze do dalszej modernizacji zarzdzania w kraju. Wiado
mo za, e po to, aby sprosta swym zadaniom, musi on przej tak
sam drog modernizacji i rozwoju funkcji zarzdzania, jak przechodzi
sektor prywatny. Midzynarodowe dowiadczenie wskazuje te wyra
nie, e w sektorze publicznym moliwe i niezbdne jest zastosowanie
podobnych metod i technik zarzdzania do tych, ktre stosuje si sze
roko i z powodzeniem w sektorze prywatnym. S one znane, opisane
i sprawdzone. Rodzi si wiec pytanie, dlaczego sektor publiczny stosuje
je z takimi oporami i tak niechtnie. Przyczyn jest, jak sdz, logika
czy filozofia dziaania sektora publicznego. Jest to logika legalistyczna
i polityczna. Nie jest wic przypadkiem, e administrowaniem w sek
torze publicznym zajmuj si niemal wycznie prawnicy i politolodzy;
czysto menederskie analizy nale do rzadkoci.
Najwiksza w latach 90. reforma administracji ministra finansw Ka
nady Paula Martina w 1996 roku, bya przeprowadzona wedug typowego
wzorca organizacyjnego projektowania przez nieurzdniczy fachowy,
277

wielodyscyplinarny zesp z krytyk dokonan przez uniwersyteckich
specjalistw organizacji zarzdzania, prawnikw administratywistw
i informatykw. Miaem zaszczyt w niej uczestniczy. Wariantowe roz
wizania, precyzyjnie odpowiadajce na pytania: co,? kto?, jak?, gdzie?,
kiedy? i w licznych wariantach odpowiedzi za ile? przedstawiono do
decyzji politycznej parlamentu. Zmniejszono zatrudnienie o 45 tys.
pracownikw, przydzielono niskoprocentowe kredyty banku pastwo
wego dla zwolnionych pracownikw na ich dziaalno gospodarcz.
Efektem kocowym byo radykalne zmniejszenie, w cigu paru lat,
dugu pastwowego, gospodarcza aktywno byych urzdnikw zado
wolonych z odejcia od biurokratycznej pracy i uproszczona praktyka
biurokratyczna. Projekt by realizowany punkt po punkcie wedug regu
organizacyjnego projektowania.
Reguy organizacji i zarzdzania stosuj te dokadnie wielkie glo
balne korporacje, ktre obracaj parokrotnie wikszymi funduszami
ni pastwo polskie i maj do czynienia z niezwykle zoonymi kwestia
mi, dziaajc w rnorodnych rodowiskach kulturowych i w globalnym
zasigu. S one wzorem sprawnoci organizacyjnej. Miaem mono
osobistego zapoznania si z ni, pracujc przez pewien czas w amery
kaskiej firmie konsultacyjnej, usprawniajcej jeden z najwikszych
w Pensylwanii wiatowy koncern.
Drugim istotnym utrudnieniem przeprowadzenia sprawnej refor
my administracji w Polsce i przygotowania naukowego dyskursu by
odziedziczony po okresie komunizmu paradygmat syndromu wroga.
Pisaem ju o jego radzieckiej genezie. Ten komunistyczny paradyg
mat zosta wyjtkowo przezwyciony w okresie strajku Solidarnoci
w 1980 roku hasem Zwalczajmy zo dobrem. Jednak ju szybko po
przeomie ustrojowym syndrom wroga ujawni si wewntrz rodo
wiska Solidarnoci w synnej wojnie na grze i w peni w procesie
reformy powiatowej. Niestety i obecnie (2011) ten radziecki syndrom
okaza si gboko zakorzeniony w strukturze psychicznej zarwno
centralnej, jak i terenowej elity politycznej i w mediach drukowanych
i internetowych, stajc si podstaw daleko idcego rozbicia polskiego
spoeczestwa.
W latach 1960-2000 obserwujemy w rozwinitych demokratycznych
krajach daleko idc transformacj metod realizowania teoretycznie
zaoonych rl pastwa. Sztywna, hierarchiczna, biurokratyczna
struktura przeksztaca si w elastyczn form zarzdzania, nawizu
jc do metod kierowania wolnorynkowych organizacji gospodarczych.
Zarzdzanie traci swoj tradycyjn wyizolowan mikroorganizacyjn rol, w coraz wikszym stopniu uzaleniajc si od rodowiska
ekonomicznego, spoeczno-politycznego i technologicznego. Std te
zmiany w tych rodowiskach stymuluj reorganizacj w mniejszym

czy wikszym zakresie w strukturze statycznej i dynamicznej admini
stracji publicznej. W sytuacji zasadniczych zmian rodowiskowych, jak
np. ideologiczna zmiana ustroju socjalistycznego na kapitalistyczny
czy vice versa powstaje konieczno dokonania radykalnych przekszta
ce administracji przez globaln reform obejmujc cao struktur
statycznych i dynamicznych wielkiego systemu pastwa.
W organizacjach administracji publicznej czynnik spoeczno-polityczny odgrywa oczywicie duo wiksz rol ni w organizacjach go
spodarczych, uzalenionych przede wszystkim od rodowiska ekono
micznego wolnorynkowej konkurencji. Public management - publiczne
zarzdzanie - uzalenione form powoania wadzy w demokratycz
nych wyborach i koniecznoci realizacji programu zwyciskiej partii
politycznej, jest przedmiotem spoecznej kontroli i oceny wyraajcej
si w decyzjach wyborczych. Istotn rol odgrywa suebny charakter
administracji, uzasadniajcy postulat swoistej postawy funkcjonariuszy,
przybierajcej form powoania, wiadomoci wyjtkowej rangi spo
ecznej i usugowej ich dziaalnoci, podobnej do rangi kapana, sdziego,
nauczyciela, lekarza.
ZAOENIA I CELE REFORMY ADMINISTRACYJNEJ

Sprawne reformy administracyjne s opracowywane zgodnie z elazny
mi reguami projektowania organizacyjnego w nawizaniu do duali
zmu struktury celw. Cel prakseologiczny okrela sprawno dziaania
administracji publicznej realizujcej swoje zadania skutecznie i ekono
micznie. Jest on zdefiniowany zestawieniem wspczesnych podstawo
wych zasad organizacji wielkich systemw i procedury ich projektowania.
Druga struktura celw wie si ze zmianami w otoczeniu, ktre
stymuluj konieczno dokonania reformy. W tej grupie mamy:
cele zwizane ze zmian rodowiska spoeczno-politycznego: dys
kwalifikacja struktury spoecznej budowanej na zasadzie filozoficz
nego systemu materializmu marksistowsko-leninowskiego, idei
walki klas i centralizmu demokratycznego i przeksztacenie jej w to
lerancyjny, zdecentralizowany system demokratyczno-obywatelski,
dostosowanie si do zewntrznego rodowiska spoeczno-politycznego
w warunkach ksztatowania si nowych form wsppracy w skali
kontynentw (Unia Europejska i amerykaska NAFTA),
cele zwizane ze rodowiskiem ekonomicznym (przeksztacenie go
spodarki planowej w gospodark wolnorynkow),
cele zwizane ze rodowiskiem technologicznym (rewolucja elektro
niczna).
279

W strukturze demokratycznego pastwa obok administracji rzdo
wej istniej upodmiotowione samorzdowe jednostki administracji
terenowej dziaajce we wasnym imieniu i na wasn odpowiedzial
no, ale w ramach obowizujcego dla caego pastwa sytemu legisla
cyjnego. Ich samodzielno podlega ochronie sdowej.
Naley jednak mocno podkreli, e te upodmiotowione, zdecentra
lizowane organy nie przestaj by czciami wielkiego systemu, jakim
jest pastwo, a ich samodzielnie wykonywane funkcje nie przestaj by
funkcjami pastwowymi.
Jedno pastwa jest te zaakcentowana systemem nadzoru, kon
troli, a take sankcji sprawowanych przez administracj rzdow w sto
sunku do terenowych jednostek zdecentralizowanych.
elazne warunki sprawnoci caoci pastwa to:
a) sprawno dziaania kadej czci,
b) sprawna komunikacja midzy czciami i czciami a caoci,
c) pena koordynacja i kooperacja dziaa.
Realizacja tych warunkw wymaga moliwie precyzyjnego ustalenia
relacji midzy poszczeglnymi czciami w zakresie:
obowizkw,
uprawnie,
odpowiedzialnoci,
wizi organizacyjnych - subowych, informacyjnych, funkcjonalnych
i technicznych.
W ten sposb ksztatuje si cay system administracji. Nie mona
sprawnie budowa izolowanych czci caoci bez planu wszelkiego typu
relacji poszczeglnych czci. Dlatego elem entarn zasad budo
wania czy reform owania wielkiego systemu adm inistracji pu
blicznej jest priorytet posiadania wizji jego caoci i dynamiki
jego zachowa z pen wiadomoci struktury wewntrznych
wizi.
Dalsz wspczesn zasad jest tzw. inw igilacja czysta, czyli mi
nimalizacja nadzoru administracyjnego nad prac fachowych zespow,
np.: lekarzy, geodetw, inynierw, nauczycieli, policjantw, straa
kw, ograniczonego jedynie do organizacji konkursowego doboru kadr,
systemu przetargw, przydziau rodkw wedug precyzyjnie zdefinio
wanych kryteriw itd. Ta zasada wie si z procesem decentralizacji
profesjonalnej, a wic autonomicznych decyzji podejmowanych przez
fachowcw, ktrych dziaalno oceniana jest na podstawie efektu pracy
i legislacyjnej poprawnoci, a nie biecej procedury wykonania.
Regu sprawnoci wieloszczeblowych organizacji jest budowa
paskich struktur, z ma liczb szczebli organizacyjnych, szerok

rozpitoci kierowania, ma liczb stanowisk kierowniczych. Peter
Drucker, stwierdzi w swojej pracy Praktyka zarzdzania (2003), e
kady dodatkowy szczebel wypacza cele i niewaciwie ukie
runkowuje uwag, kade ogniwo acucha tworzy dodatkowe
napicia i staje si dodatkowym rdem bezwadu, tar i za
stojw .
Wyrazi te opini, e: najstarsz i najsprawniejsz organizacj na
wiecie jest Koci katolicki. Jest tam jedynie jeden szczebel wadzy
i odpowiedzialnoci pomidzy papieem i proboszczem terenowej parafii
- biskup.
Regua oglnej teorii systemw gosi, e wzrost liczby elementw
w systemie wymaga niewspmiernie duego zwikszenia liczby prze
twarzanych informacji i podejmowanych decyzji.
W zaoeniach projektw reform administracyjnych sterowanych
przez Organizacj Narodw Zjednoczonych (Departament Technicznej
Wsppracy dla Rozwoju) w rozwijajcych si krajach punktem wyjcia
jest wanie spaszczanie struktur administracyjnych. Take w zao
eniach projektu ONZ dotyczcych reformy administracyjnej dla krajw
postkomunistycznych Europy Wschodniej (Kieun 1990) czytamy, e:
struktura adm inistracji pastwowej i samorzdowej winna
by m oliwie prosta, z tendencj do m inim alizowania liczby
szczebli i jednostek .
W licznych publikacjach naukowych zgodnie przeciwstawiano si
zwikszaniu liczby szczebli, uwaajc, e wieloszczeblowe, tzw. smuke
struktury organizacyjne s niesprawne.
W strukturach organizacyjnych coraz czciej wystpuje dynamizacja tradycyjnych struktur statycznych, polegajca na ich doranym
dostosowaniu do pojawiajcych si potrzeb, bez koniecznoci dokony
wania formalnej restrukturalizacji. S to rne zwizki, zespoy, komi
sje powoywane dla cile zdefiniowanych celw, grupujce pracownikw
z rnych sformalizowanych jednostek czy komrek organizacyjnych.
Ich dorany status nie wymaga caej, nieraz skomplikowanej procedury
rekrutacyjnej, a koszty funkcjonowania s nieporwnywalnie mniej
sze od tradycyjnych, w peni statycznych struktur. Te tzw. struktury
organiczne s niezwykle szeroko stosowane w rozwinitych krajach
zachodnich, zarwno w praktyce gospodarczej, jak i administracyjnej,
nieraz przeksztacajc si w modn obecnie form struktury sieciowej.
Przeom w Polsce w 1989 roku zmobilizowa Departament Tech
nicznej Wsppracy dla Rozwoju (DTCD) Organizacji Narodw Zjed
noczonych do pracy nad projektem zarzdzania publicznego w krajach
postkomunistycznych. W 1990 roku, kierujc w Burundi jednym z naj
wikszych projektw Organizacji Narodw Zjednoczonych w ramach pro
cesu modernizacji krajw Afryki Centralnej, opracowaem, na zlecenie
281
F E * * PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

kierownictwa tego departamentu, zaoenia projektu transformacji
administracji publicznej krajw postkomunistycznych w Europie Wschod
niej (Kieun 1990). Po wstpnej dyskusji zorganizowanej w Nowym
Jorku z udziaem Madeleine Albright projekt wraz z koreferatem nie
mieckiego profesora J. J. Hessela i moimi Remarks and Additions by
obiektem dyskusji reprezentantw 7 krajw Europy Wschodniej (Cen
tralnej) w Budapeszcie w maju 1991 roku. Z ramienia Polski wystpo
wa tam prof. Janusz towski, dyrektor Instytutu Pastwa PAN,
wybitny prawnik, ale niespecjalizujcy si w zagadnieniach organizacji
administracji publicznej i niebiorcy udziau w reformie administracji.
Pozostae postkomunistyczne kraje reprezentowali prawnicy niewykazujcy znajomoci teorii zarzdzania, co gorzej, nieznajcy biegle
jzyka angielskiego, a poniewa DTCD nie mg zapewni tumacze
nia w wielu jzykach, niemoliwa bya pogbiona dyskusja. W kadym
razie nie udao mi si po powrocie do Polski znale kogokolwiek z osb
zajmujcych si reform administracji, znajcego materiay z konfe
rencji w Budapeszcie. By to wic patologiczny przykad jednej z wielu
midzynarodowych konferencji stajcych si celem samym dla siebie,
bez adnych dalszych konsekwencji merytorycznych.
Projekt East European Problems of Administrative Modernization
For Nation Building UN DTCD (aneks 1) obejmowa 16 podstawowych
elementw nowego ustroju politycznego postkomunistycznych krajw,
organizacj administracji, sdownictwa, suby bezpieczestwa, re
strukturalizacji przedsibiorstw pastwowych, struktury lokalnej
administracji, systemu podatkowego, systemu doboru i doskonalenia
kadr itd.
Z najwaniejszych koncepcji warto wymieni propozycj wprowa
dzenia demokratycznego, prezydenckiego systemu parlamentarnego
wedug modelu amerykaskiego lub francuskiego, ze wskazaniem na
system francuski. W toku wstpnych dyskusji w Nowym Jorku prefe
rowaem jednak, razem z czonkiem dyskusyjnego zespou Madeleine
Albright, system amerykaski. Uzasadniaem to koniecznoci uwzgld
nienia specyfiki okresu transformacji, wymagajcego nieraz podejmo
wania szybkich decyzji organizacyjnych w trybie dekretu prezydenta
z moc ustawy. Z perspektywy 20-letniego dowiadczenia funkcjono
wania niesprawnego, hybrydowego polskiego systemu dublowania kom
petencji prezydenta i premiera w dalszym cigu jestem zdecydowanie
za jednoosobowym czeniem funkcji prezydenta i premiera ze stano
wiskiem wiceprezydenta proponowanego przez prezydenta i maksy
malnym uproszczeniem struktury statycznej administracji przy mini
malizacji liczby szczebli i liczby jednostek organizacyjnych. Podajc
przykady krajw z ma liczb ministerstw (Argentyna - 9 mini
sterstw, Szwajcaria - 8), proponowalimy ich ograniczenie, stwierdzajc

niezbdno jedynie 6-7 ministerstw (obrony, spraw zagranicznych,
spraw wewntrznych, sprawiedliwoci, finansw, przemysu i handlu)
przy przyjciu samorzdowej formy np. suby zdrowia, i pastwowych
centralnych organizacji, np. transportu, komunikacji, z fachowym kie
rownictwem powoywanym na dugi okres przez parlament.
Biorc pod uwag zasadnicz zmian roli centrum administracyj
nego w gospodarce rynkowej w stosunku do gospodarki planowej, roz
waalimy radykalne zmniejszenie zatrudnienia w centralnej admini
stracji, jednak z jednoczesnym zwikszeniem zatrudnienia np. w resorcie
finansw i spraw zagranicznych, wprowadzenie systemu wyborczego
wedug zasad anglosaskiej wikszociowej ordynacji, merytoryczn
weryfikacj kwalifikacji pracownikw administracji, udzielenie nisko
procentowych kredytw dla dziaalnoci gospodarczej zwalnianym
pracownikom administracji, pen komputeryzacj administracji cen
tralnej i terenowej, objt zbiorczym jednolitym programem, planow
prywatyzacj przy pooeniu nacisku na wasno pracownicz, z za
chowaniem, tak jak w USA, ok. 20% przedsibiorstw jako wasnoci
Skarbu Pastwa, ale przy utrzymaniu instytucji rad pracowniczych,
wprowadzenie systemu samorzdu terytorialnego i terytorialnych sej
mikw ze szczegowo okrelonymi kompetencjami i form ich kontroli,
staranne przygotowanie transformacji w formie caociowego - socjo
logicznego i ekonomicznego - planu odpowiadajcego na pytania: co?,
kto?, jak?, kiedy?, gdzie? za ile?, ze cis definicj struktury celw.
Projekt by jednak gwnie wyrazem moich osobistych pogldw,
bdcych m.in. efektem wieloletniej pracy nad modernizacj krajw
Afryki Centralnej.
ADAPTACJA SFORMALIZOWANYCH MODELI EUROPEJSKICH

Wobec upowszechnionej spoecznie chci i realnej perspektywy wejcia
do Unii Europejskiej zasza potrzeba dostosowania reformowanej ad
ministracji publicznej do wymogw ustawodawstwa europejskiego (Kieun 1997a) ujtego w trzech podstawowych dokumentach: Europej
skiej Karcie Samorzdu Terytorialnego(Dz.U. z 1994 roku Nr 124, poz.
607)1, uchwalonej przez Europejski Parlament w Strasburgu 15 pa
dziernika 1985 roku i ratyfikowanej przez Polsk ju 14 lipca 1994 roku,
Europejskiej Karcie Samorzdu Regionalnego, uchwalonej przez IV
1 W roku 2006 minister spraw zagranicznych Anna Fotyga sprostowaa jednak nazw
na obecnie obowizujc: Karta Samorzdu Lokalnego.
283
284

Kongres Wadz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy w 1997 roku,
ktra nie zostaa formalnie ratyfikowana i Europejskiej Karcie Regio
nw Granicznych i Transgranicznych, rwnie uchwalonej przez Rad
Europy w 1981 roku i przyjtej przez Polsk w 1995 roku. Europejska
Karta Samorzdu Terytorialnego jednoznacznie podkrela podstawo
w rol gmin, goszc w artykule 4 pkt 3, e: Kierowanie sprawami
publicznymi powinno, oglnie rzecz biorc, nalee do tych organw
wadzy, ktre s najbliej obywatela. Powierzajc te funkcje innemu
organowi wadzy, naley uwzgldni zakres i charakter zadania oraz
wymg skutecznoci i ekonomicznoci.
Najbliej obywatela jest urzd gminny, std te logiczny wniosek,
e w nim powinno by skoncentrowane kierowanie zasadnicz czci
spraw publicznych. Niezwykle wanym elementem Karty jest podkrele
nie wagi prakseologicznych kryteriw skutecznoci i ekonomicznoci.
Wariant oszczdnociowy ekonomicznoci to stae denie do obniki
kosztw dziaania. Specyfik prakseologicznej oceny kosztw jest wy
liczanie rwnie kosztw moralnych, indywidualnych i zbiorowych.
Istnieje tu dua dowolno w ich uchwyceniu, ale nie mona ich pomi
ja, nieraz bowiem powstaj sytuacje, w ktrych wanie ocena spo
dziewanych kosztw moralnych stanowi o decyzji zaniechania jakiego
dziaania.
Sprawno jest cech dziaania skutecznego i maksymal
nie (satysfakcjonujco) ekonomicznego. Dziaa si wic sprawnie,
gdy realizuje si zaoony plan przy minimum kosztw materialnych
i moralnych.
Std te wyksztacenie si dwch postaw strategicznych: nasta
wienia gwnie na skuteczno przy mniejszym nacisku na mini
malizacj kosztw i nastawienia na sprawno, tzn. skuteczno
przy minimum kosztw. Jest to model skpego ciuania, aeby inwesto
wa w twrcze przedsiwzicia. Tak wanie ksztatoway si fortuny
gigantw kapitalizmu i tak wanie rozwijaa sie potga ekonomiczna
Stanw Zjednoczonych i Tygrysw Wschodu.
W spoeczestwach zachodnich obserwuje si upowszechnienie po
stawy sprawnociowej rwnie w dziaaniach indywidualnych - poszuki
waniu taszych rde zakupw, precyzyjnym planowaniu i kontroli
wydatkw. W moich kontaktach osobistych z Amerykanami, Kanadyj
czykami, a take Francuzami niejednokrotnie byem zdziwiony ich
przesadn oszczdnoci. Na przykad ona znajomego, bogatego ame
rykaskiego profesora i konsultanta przemysowego wycinaa systema
tycznie kupony z gazety na taszy o kilkadziesit centw zakup jakie
go produktu spoywczego. Kupony te byy wane tylko w okrelonym
dniu i w okrelonym sklepie. Widzc moje zdziwienie, wyjania mi, e
rednio zaoszczdza w ten sposb ok. 50 dolarw miesicznie, co

w roku daje 600 dolarw, a w cigu np. 10 lat 6000 dolarw, co stanowio
akurat w latach 70. warto japoskiego samochodu.
W kanadyjskiej prowincji Quebec funkcjonuj od kilkudziesiciu
lat kasy oszczdnoci Caisses de Jardins, zorganizowane przez fran
cusk grup etniczn. Na indywidualne ksieczki oszczdnociowe
mona odkada nawet dolara. Kasy te, propagujc rozwijanie nawyku
oszczdzania od wczesnego dziecistwa, zakumuloway powane fun
dusze i kreujc dziaalno inwestycyjn, stay si finansow baz
wzbogacenia si francuskiej grupy etnicznej. W dziaalnoci gospodar
czej i administracyjnej ten nawyk precyzyjnego liczenia kosztw i ich
staej inwentaryzacji jest szeroko rozpowszechniony. W procesie pro
jektowania pytanie Ile to bdzie kosztowa? ma zawsze charakter
priorytetowy.
Niezalenie od nieraz mieszcych nas w praktyce zarwno amery
kaskich, jak i zachodnioeuropejskich przejaskrawie tej pasji ekono
mizacji, wydaje si, e istotna dbao o koszty jest zawsze i wszdzie
warunkiem rozwoju spoecznego. To kupiecka tradycja ksztatujca rw
nie redni klas, ktrej Polsce zabrako; szlachcicowi nie wypadao
handlowa i zbytnio zabiega o zarobek, a postawy szlacheckie zostay
szeroko zaadaptowane przez du cz spoeczestwa jako symbol
wyszego stylu ycia.
Tak wic w wietle dyrektywy Europejskiej Karty Samorzdu Tery
torialnego, kadcej nacisk na kryterium skutecznoci i ekonomicznoci,
podstawowe zaoenia dalszej (poza gminn) reformy administracji po
winny byy uwzgldnia (Kieun 2000):
a) Sporzdzenie precyzyjnej, wieloczynnikowej (minimum ok. 50 typw
nakadw materialnych) i parokrotnie weryfikowanej, w konfron
tacji z rnymi grupami specjalistw, listy kosztw przeprowadzenia
rnych wariantw reformy i kosztw utrzymania proponowanych
wersji struktury administracyjnej. Naley niezwykle mocno podkre
li konieczno rwnorzdnego analizowania szeregu wariantw
zaoonej struktury. Podstawowym warunkiem podjcia sprawnej
decyzji jest bowiem wyrnienie moliwie jak najwikszej liczby
wariantw decyzji i ich systemowa analiza.
b) Dokonanie wszechstronnej, socjotechnicznej analizy przewidywa
nych kosztw moralnych (spoecznych).
Czynnoci te powinny byy odpowiada wymogom naukowo zwery
fikowanych technik organizacyjnych, z uwzgldnieniem odpowiedniej
aparatury statystycznej.
Europejska Karta Samorzdu Terytorialnego reguluje te zagad
nienie problemw przekraczajcych moliwoci ich zaatwienia przez
gminy. Artyku 10 pkt 1 gosi: Przy wykonywaniu swych uprawnie
285

spoecznoci lokalne maj prawo wsppracowa z innymi spoeczno
ciami lokalnymi oraz zrzesza si z nimi - w granicach zakrelonych
ustaw - w celu realizacji zada, ktre stanowi przedmiot ich wspl
nego zainteresowania.
W punkcie 2 stwierdzono, e: prawo spoecznoci lokalnych do przy
stpienia do zrzeszenia w celu ochrony i rozwijania wsplnych intere
sw oraz prawo do przystpienia do midzynarodowego zrzeszenia
spoecznoci lokalnych musi by uznane w kadym pastwie.
W tych dwch punktach wyranie jest okrelana intencja ustawo
dawcy zwizana z pooeniem nacisku na dziaalno gmin i ich zwiz
kw. W artykule 13 przewiduje si, e zasady samorzdu terytorialnego
zawarte w Karcie stosuje si do wszystkich kategorii spoecznoci
lokalnych istniejcych na terytorium Strony.
Naley zwrci uwag, e w pierwszym etapie reformy administracji
w Polsce, w szybko uchwalonej Ustawie o samorzdzie terytorialnym
(gminnym) z dnia 8 marca 1990 roku nie przewiduje si adnych innych
organw terenowych poza:
a) gminami,
b) zwizkami gmin,
c) wojewdztwami.
Artyku 10 ustawy o samorzdzie gminnym ustala, e wykonywa
nie zada publicznych przekraczajcych moliwoci gminy nastpuje
w drodze wspdziaania midzykomunalnego w formie tzw. zwizkw
gmin. Ich organizacji i porozumieniom midzykomunalnych jest po
wicony cay rozdzia 7, zawierajcy 11 punktw. Przewiduje si
w nich szczegowy statut tych zwizkw, ich rejestr prowadzony
przez Prezesa Rady Ministrw, ich wewntrzn organizacj i sposb
podejmowania uchwa. Posiadaj one te osobowo prawn (art. 68
pkt 2). Zakada si rwnie moliwo tworzenia gmin, wykonujcych na
podstawie porozumie midzygminnych okrelone zadania w imieniu
wielu gmin (art. 74 pkt 1 i pkt 2), s to wic tzw. gminy wiodce.
Intencja Ustawy o samorzdzie gminnym jest jednoznaczna,
nie wynika z niej potrzeba powoywania dalszych jednostek
organizacyjnych m idzy gmin a wojewdztwem. Jednostk
poredni jest wanie zwizek gmin, autonom icznie, samo
rzdnie powoywany oddolnie przez same gminy, posiadajcy
zgodnie z art. 68 pkt 2 osobowo prawn i wykonywujcy rw
nie zlecone zadania administracji pastwowej (art. 64 pkt 5).
Europejska Karta Samorzdu Terytorialnego przewiduje te okre
lone formy kontroli dziaania spoecznoci lokalnych, zastrzegajc, e
ma ona w zasadzie na celu jedynie zapewnienie przestrzegania prawa
i zasad konstytucyjnych. Jednak kontrola administracyjna moe

uwzgldnia take kryterium celowoci; jest ona sprawowana przez
wadze szczebla wyszego i dotyczy zada zleconych.
Okrelenie nadzoru administracyjnego nad dziaaniem samorzdu
jest nawizaniem do koncepcji administracji publicznej jako jednego
spjnego systemu, i potwierdzeniem tezy, e organy zdecentralizowane
nie przestaj by ich czci, a wykonywane przez nie funkcje nie prze
staj by funkcjami pastwowymi. T zasad podkrelono rwnie
w art. 2 Europejskiej Karty Samorzdu Terytorialnego, stwierdzajc,
e rdo wadzy samorzdu terenowego ley w ustawach pastwowych,
a w miar monoci rwnie w Konstytucji.
Drug Kart oficjalnie nieratyfikowan przez Polsk jest Europej
ska Karta Samorzdu Regionalnego, przyjta, jak wiemy przez IV Sesj
Kongresu Wadz Lokalnych i Regionalnych przy Radzie Europy (nie
myli z Rad Unii Europejskiej), ktra odbya si w dniach 3-5 czerwca
1997 roku w Strasburgu.
Istota tej Karty polega na zagwarantowaniu regionom (w Polsce
nazywanymi wojewdztwami) daleko idcej autonomii i umoliwieniu
im rwnie bezporedniego kontaktu z odpowiednimi organami, zarw
no Rady Europy (niezalenej od Unii Europejskiej), w ktrej istnieje
Kongres Wadz Lokalnych i Regionalnych, jak i Unii Europej
skiej, w ktrej istnieje te rwnolegy Komitet Regionw. Nawiasem
mwic, jest to dalszy klasyczny przykad patologicznego rozrostu
rwnolegle dziaajcych oglnoeuropejskich instytucji nieraz dubluj
cych swoje kompetencje w duej liczbie rozmaitego rodzaju komisjach,
komitetach, kongresach i sformalizowanych planach. Przewiduje si
rwnie moliwo posiadania biur cznikowych z innymi regiona
mi lub lokalnymi wadzami, z organizacjami midzynarodowymi,
szczeglnie z organizacjami europejskimi, aktywnymi w swoim zakre
sie wadzy (art. 10 pkt 4), a wic swego rodzaju ambasad regionw.
Zakada si daleko idc samodzielno regionw.
Obok Karty Samorzdu Regionalnego istnieje jeszcze (trzecia z ko
lei) Europejska Karta Regionw Granicznych i Transgranicznych.
Zgodnie z jej art. 8 pkt 1 i 2 tereny stanowice cz obszaru transgranicznego mog z poszanowaniem przepisw wszystkich systemw
prawnych, ktrych to dotyczy, i prawa midzynarodowego, utworzy
wsplne organy wykonawcze lub ustawodawcze.
Polska ma ju w Brukseli 15 Biur Regionalnych reprezentujcych
wojewdztwa. Bardzo aktywne jest Biuro Regionalne Wojewdztwa
lskiego, otwarte zgodnie z decyzj sejmiku wojewdzkiego w 2002
roku. Dziaalno tego biura jest koordynowana przez Wydzia Wsp
pracy Midzynarodowej Urzdu Marszakowskiego w Katowicach.
Te wszystkie koncepcje maj niewtpliwie charakter dezintegruj
cy pastwa narodowe, ksztatujc powoli struktur Europy Pastw
287

Regionw, cznie z systemem tzw. euregionw. Realizacja tej przy
szociowej koncepcji umoliwiaby np. wsplne wybieranie organw
wykonawczych czy ustawodawczych ssiednich landw niemieckich:
Brandenburgii, Meklemburgii i Saksonii z polskimi wojewdztwami:
zachodniopomorskim, lubuskim i dolnolskim.
Planowany proces zwikszania samodzielnej roli regionw kosztem
ograniczenia roli pastw narodowych nie zosta jeszcze dynamicznie
rozpropagowany w Unii Europejskiej. Kryzys finansowy paru krajw
Unii Europejskiej, takich jak Grecja, Hiszpania czy Irlandia, wskazuje,
e koncepcja wsplnej waluty euro przy rnorodnym systemie finan
sowym pastw narodowych czonkw Unii uniemoliwia im prowadze
nie narodowej polityki pieninej, odpowiedniego ustawienia wartoci
wasnej waluty w stosunku do sytuacji gospodarczej. Polska, majc
zotego racjonalnie zdewaluowanego w 2009 roku w stosunku do euro
w wysokoci 4,45 z za 1 euro, uzyskaa olbrzymi, ponad 10-procentowy
wzrost sprzeday indywidualnej Sowakom i Niemcom, dla ktrych taki
kurs zotwki w stosunku do euro dawa mono kupna np. wszyst
kich towarw AGD w cenie do 20% niszej ni u siebie. Inna rzecz, e
drugim motorem tego wzrostu sprzeday byo ponad 18 mld z prze
sanych przez pracujcych za granic Polakw.
Pocztek silnej, politycznej akcji stopniowego przeksztacania Euro
py Pastw Narodowych w Europ Pastw Regionw zwiastuj jednak
autonomiczne denia poszczeglnych czci krajw europejskich, np.
Katalonii i Kraju Baskw w Hiszpanii, Korsyki we Francji, a w Polsce
zdynamizowana w 2010 roku akcja Ruchu Autonomii lska, idca
bardzo daleko w programie usamodzielnienia do roku 2020 tego pol
skiego wojewdztwa jako regionu w przyszej Polsce Regionw tak
nazywanej przez przywdc Ruchu Autonomii lska (A), aktualnie
(2011) wicemarszaka wojewdztwa lskiego, owiadczajcego z na
ciskiem, e nie jest Polakiem, ale lzakiem. Koncepcja Europy Regio
nw jest niewtpliwie strategicznym, ideowym celem wielu rodowisk
Unii Europejskiej. Byby to nastpny etap po zbudowaniu Zjednoczonej
Europy na wzr Stanw Zjednoczonych. Wedug Traktatu Lizboskiego
Unia Europejska ju ma osobowo prawn i ma swojego wybieralnego
prezydenta, przewodniczcego Rady Europejskiej i szefa dyplomacji.
Organizuje ju sie swoich ambasad na caym wiecie.
Tak wic pierwotna koncepcja Europy Narodw stopniowo prze
ksztaca si, nie w peni zgodnie z zasadami, nazwijmy je, delikatnie m
wic, przyzwoitoci, w Zjednoczon Europ. Akceptacja podstawowego
Traktatu Lizboskiego, zasadniczo zmieniajcego struktur i charak
ter Unii Europejskiej, w stosunku do Traktatu Nicejskiego przeprowa
dzana bya, poza Irlandi, przez parlamenty, a nie przez narodowe re
ferenda, podczas gdy waga decyzji wymagaa absolutnie referendum.

Podobnie przy przyjciu zasady jednomylnoci - negatywna decyzja
jednego partnera uniewania dany projekt, tymczasem odrzucenie
Traktatu przez Irlandi doprowadzio jedynie do ponowienia gosowania.
Nie ulega wtpliwoci, e w strukturze jednoci z powan wy
szoci zdolnoci decyzyjnej ze wzgldu na liczb mieszkacw prze
widzian w Traktacie Lizboskim, partner niemiecki, najwikszy
europejski potentat gospodarczy i drugi na wiecie eksporter, bdzie
odgrywa priorytetow rol. Mam tu swoist satysfakcj, bo po po
czeniu NRD i NRF wygosiem w Montrealu odczyt na temat perspek
tyw rozwojowych Europy, przewidujc ten tok rozwoju, z supremacj
Niemiec jako grujcych nad wszystkimi innymi krajami europejskimi
swoj sprawnoci organizacyjn i potencjaem ekonomicznym, a tak
e 1000-letni tradycj, poczwszy od Cesarstwa Rzymskiego Narodu
Niemieckiego, przez kolejne inicjatywy wojenne w 1870, 1914 i 1939
roku, a wic trzykrotnie w cigu jedynie 70 lat, pokazujce ich denia
do penienia przywdczej funkcji w Europie.
ADAPTACJA RODOWISKA TECHNOLOGICZNEGO

Transformacja administracji publicznej ma na celu zbudowanie nowocze
snego systemu na wiele lat, std te konieczno zaplanowania procesu
wdroenia najnowoczeniejszej techniki pracy administracyjnej.
Modelem jest niewtpliwie rozwj techniczny w funkcjonowaniu naj
nowoczeniejszych administracji - Stanw Zjednoczonych i Kanady a take niektrych krajw europejskich.
Przede wszystkim chodzi tu rozwj nowych technik komunikacyj
nych, umoliwiajcych niezwykle szybkie poczenia w skali wiato
wej, rozwj internetu i lokalnych sieci informacyjnych, budowanie
wasnych bankw danych i ich dowolne rozszerzanie, instalowanie
aparatury wideokonferencyjnej, wideotelefonicznej i olbrzymiej gamy
urzdze z zakresu tzw. biurotyki: laserowych drukarek, dyktafonw,
kopiarek, magnetowidw, magnetoskopw, adresarek, notebookw
itd., itd.
W wysoko rozwinitych krajach te techniki rewolucjonizuj zarw
no struktury, jak i metody podejmowania decyzji, w dziaalnoci tak
gospodarczej, jak administracyjnej. Coraz bardziej rozszerza si idea
pracy w domu (telepraca) na stanowiskach koncepcyjnych i rozwija si
struktura sieciowa. Odlego przestaje by decydujcym wyznaczni
kiem struktury organizacyjnej i systemu organizowania pracy biecej.
W USA w systemie home work pracowao ju pod koniec zeszego
wieku wiele milionw ludzi. W latach 90. miaem mono obserwacji
289
290

pracy wiceprezydenta Bank of America, mieszkajcego w Kalifornii,
w San Diego i majcego tam swoje biuro, podczas gdy podlegli mu kon
cepcyjni podwadni pracowali w domu przy komputerach bd w cen
trali banku w Los Angeles. Wiceprezydent w cigu miesica spdza
jedynie 5 -6 dni w centrali, dojedajc na jeden dzie z San Diego. Ze
swoim personelem spotyka si poprzez skypea i w czasie okresowych
zjazdw caego swojego ponad 100-osobowego zespou w Los Angeles.
Pamitam te, e ju w latach 80. dyskutowalimy na Uniwersytecie
w Montrealu o projekcie zorganizowania pracy kanadyjskich ministerstw
zgrupowanych w jednym gmachu ze wzgldu na szeroko rozbudowany
program pracy typu home work.
Wspaniaa nowoczesna technika umoliwia nadzr dziaa admini
stracyjnych z odlegych centrw kierowniczych i radykalne zmniejszenie
liczby jednostek administracyjnych. Powtarzam: odlego przestaje
by decydujcym czynnikiem w budowaniu struktur organiza
cyjnych.
Telepraca - praca na odlego - wystpuje ju w formie wirtual
nych urzdw (Oleski 2011) majcych tylko adres internetowy,
w ktrym wszystkie sprawy zaatwia si przez e-mail. Takie urzdy
gminne dziaaj ju w USA. Dla celw dziaania urzdw terenowych
najbardziej rozwinita jest forma telecentrum, zwana telechat lub
telewiosk. Jest to orodek informacyjno-telekomunikacyjny, stwo
rzony dla potrzeb gmin, wsi, osiedli, z dostpem do sieci komputero
wych, i z instruktorami, pomagajcymi w zaatwieniu spraw admini
stracyjnych.
rodowisko technologiczne jest jednym z najwaniejszych stymu
latorw struktury wielkiego systemu administracji publicznej. Tak
wic podstawowe zaoenia teoretyczne w zakresie oddziaywania ro
dowiska technologicznego przy opracowaniu planu reformy admini
stracji powinny byy obejmowa:
sporzdzenie precyzyjnego zestawienia nowoczesnej i rozwijajcej
si w perspektywie 10-letniej instrumentalizacji dziaalnoci admi
nistracyjnej;
opracowanie globalnego planu komputeryzacji i maksymal
nej instrum entalizacji wielkiego systemu adm inistracji pu
blicznej w przedziaach czasowych i wykorzystanie go do bu
dowy struktur statycznych i dynam icznych adm inistracji
w wieloletnim rozwoju.
Cao megasystemu administracyjnego powinna by dostosowana
do wspczesnej technologii komunikacji elektronicznej i budowana
pod ktem maksymalnie rozbudowanej informatyzacji i elektronizacji komunikacji spoecznej. Std te zesp projektowy opracowujcy

warianty megasystemu musia skada si nie tylko ze specjalistw od
publicznego zarzdzania, ale rwnie z informatykw majcych wysokie
kwalifikacje.
ADAPTACJA RODOWISKA SPOECZNO-POLITYCZNEGO

Proces transformacji ustrojowej rozpoczty w 1989 roku w Polsce za
kada wdroenie liberalnej, wolnorynkowej demokracji. Podstawowe
zaoenia wspczesnego systemu demokratycznego zostay sformuowa
ne w wielu deklaracjach, zarwno Organizacji Narodw Zjednoczonych,
jak i poszczeglnych pastw (np. Karta Praw Obywatela w Kanadzie),
a take w konstytucjach pastwowych i w opracowaniach teoretycz
nych. Na podstawie tego bogatego materiau mona przedstawi pod
stawowe teoretyczne zasady wspczesnej demokracji w nastpujcym,
enumeratywnym zestawieniu:
1. Rwno ze wiadomoci istniejcych rnic.
2. Akceptacja indywidualnej autonomii w osigniciu celw pod wa
runkiem, e nie jest ona zwizana ze szkod spoeczn lub indywi
dualn innego czowieka.
3. Niezbdno legalnej podstawy mechanizmu zrnicowania spo
ecznego.
4. Pena wolno pogldw przy tolerancji odmiennych opinii i likwi
dacji syndromu wroga .
5. Negocjacyjna, pokojowa forma rozwizywania konfliktw.
6. Akceptacja woli wikszoci.
7. Ochrona interesu mniejszoci.
8. Swobodna gra ekonomiczna na podstawie prywatnej wasnoci
podmiotw gospodarczych przy ograniczonym interwencjonizmie
pastwowym.
9. Konsekwentna realizacja zasady mniej centralnej administracji rz
dowej, wicej samorzdnoci i oddolnej inicjatywy indywidualnej.
10. Podmiotowo spoecznoci lokalnych, wyraajca si odrbnym
majtkiem oraz wyborem tych, ktrzy autonomicznie kieruj
sprawami lokalnych spoecznoci w zakresie ustalonym przez kon
stytucyjny porzdek pastwa.
Realizacja zasady nr 9 nie oznacza jednak, e rola administracji rz
dowej zostaje zmarginalizowana. W wolnorynkowym systemie demokra
tycznym spenia ona w dalszym cigu powane funkcje: opiekucz,
arbitra, kontroln, kreatywn, koordynacyjn, a take, w mniejszym
lub wikszym stopniu, produkcyjn. W dalszym cigu rozlega rola
291

administracji rzdowej pastwa liberalizmu ekonomicznego nie da si
porwna z omnipotencj koncepcji totalitarnej, std te i postulat
radykalnego zmniejszenia centralnej administracji pastwowej, de
centralizacji wadzy, rozbudowy samorzdu terytorialnego. Proces
decentralizacji nie moe by oderwany od procesu zmniejszenia apa
ratu centralnego; samo przekazanie konkretnych kompetencji przy
zachowaniu czy jedynie minimalnym zmniejszeniu dotychczasowego
zatrudnienia w aparacie centralnej administracji szybko doprowadzi
do dynamicznej inicjatywy w znalezieniu nowych form biurokratycznej
aktywnoci.
Podstawowe operacyjne zaoenia ustrojowe aktualnego rodowiska
spoeczno-politycznego zostay sformuowane w Konstytucji z 2 kwiet
nia 1997 roku. Stanowiy one oczywicie jednoznaczn dyrektyw dla
reformy administracji z 1999 roku. W gr wchodz wymienione poniej
zasady.
Zasada pom ocniczoci sformuowana jest w Preambule Konsty
tucji: ustanawiamy Konstytucj Rzeczpospolitej Polskiej jako prawa
podstawowe dla pastwa oparte na poszanowaniu wolnoci i sprawie
dliwoci, wspdziaaniu wadz, dialogu spoecznym oraz na zasadzie
pom ocniczoci umacniajcej uprawnienia obywateli i ich wsplnot.
Jej rol w ksztatowaniu zreformowanej administracji publicznej
przedstawia jednak bdnie jeden z twrcw reformy, byy podsekretarz
stanu w Ministerstwie Spraw Wewntrznych i Administracji, Przewodni
czcy Rady do Spraw Reform Ustrojowych prof. Jerzy Regulski (1999),
w oficjalnych materiaach szkoleniowych wydanych przez Kancelari
Prezesa Rady Ministrw.
Powoujc si na Stary Testament i spoeczn nauk Kocioa, wy
jania, e powiat powinien by pomocniczy w stosunku do gmin, wo
jewdztwo w stosunku do powiatu, a pastwo ma by pomocnicze
w stosunku do wszystkich instytucji i organizacji dziaajcych w jego
ramach, a sucych obywatelom.
Zasada pomocniczoci, zdaniem wsptwrcy reformy, odrzuca
zaleno hierarchiczn. Profesor Regulski pisze: jak mona bowiem
wymaga, aby jednostka nisza bya podporzdkowana wyszej,
jeli ta ostatnia ma by jedynie pomocnicz w stosunku do tej niszej.
To stwierdzenie ma fundamentalne znaczenie. Spoeczestwo ma bo
wiem gboko wpojone przez dawny ustrj przekonanie (...), e urzd
nik z Centrum ma wicej wadzy i znaczenia ni urzdnik gminy. I do
wiadomoci nie przenikn fakt, e zgodnie z zasad pom ocni
czoci ma by wanie odwrotnie. Rola starosty jest pomocnicza
w stosunku do zada wjta, a urzdnik centrum ma wspomaga samo
rzdy i zajmowa si tym, czym one nie mog.

Opinia prof. Jerzego Regulskiego jest jednak, moim zdaniem, nietraf
na. Zasada pomocniczoci nie moe oznacza, jak pisze prof. Regulski,
e urzdnik gminy ma wicej wadzy ni urzdnik centrum. Kryteria
podziau wadzy w strukturze statycznej administracji s funkcj jej
charakteru (strategicznego, taktycznego, operacyjnego), zakresu tema
tycznego i obszaru dziaania. Pomocniczo oznacza jedynie przeka
zanie czynnoci przekraczajcych moliwoci kwalifikacyjne i kompe
tencyjne danej jednostki organizacyjnej jednostce wyszego rzdu. Ze
wzgldu na swoje kompetencje, kwalifikacje, zakres tematyczny i obszar
dziaania jednostka wysza nie moe by podporzdkowana niszej.
Zasada pomocniczoci, jako jedna z prakseologicznych podstawo
wych zasad sprawnej wieloszczeblowej struktury organizacyjnej, sty
muluje jednak konfiguracj administracji publicznej w formie trjkta
z szeroko rozbudowan baz gmin i wierzchokiem wadzy wykonaw
czej - centrum koncentrujcym si przede wszystkim na caoksztacie
czynnoci zwizanych ze strategi funkcjonowania i rozwoju pastwa
(w skali biecej jedynie megadecyzje) i nadzorze merytorycznym funk
cjonowania. Jedynie w zakresie polityki zagranicznej centrum koncen
truje si na dziaalnoci operacyjnej. Oczywicie w sytuacjach wyjtko
wych nie mona wykluczy dziaalnoci operacyjnej (np. w przypadku
klski ywioowej).
Dalsz konstytucyjn zasad jest klauzula korporacyjna,
sformuowana w art. 16 ust. 1: og mieszkacw jednostek zasadni
czego podziau terytorialnego stanowi z mocy prawa wsplnot samo
rzdow.
Zasada decentralizacji wadzy publicznej jest sformuowana
w art. 15 ust. 1: Ustrj terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia
decentralizacj wadzy publicznej.
Arttyku 15 ust. 2 precyzuje: samorzd terytorialny uczestniczy
w sprawowaniu wadzy publicznej. Przysugujc mu w ramach ustaw
istotn cz zada publicznych samorzd wykonuje w imieniu wa
snym i na wasn odpowiedzialno.
Zasada adekwatnoci formuuje w art. 167 ust. 1 i 4: Jednost
kom samorzdu terytorialnego zapewnia si udzia w dochodach pu
blicznych, odpowiedni do przypadajcych zada. Jest to nawizanie
do art. 9 pkt 2 Europejskiej Karty Samorzdu Terytorialnego ratyfi
kowanej przez Polsk, ktry gosi, e wysoko zasobw finansowych
spoecznoci lokalnych powinna by dostosowana do zakresu uprawnie
przyznanych im przez Konstytucj lub przez prawo.
Zasada podziau wadzy, sformuowana w art. 10 ust. 1 i 2, gosi:
Ustrj Rzeczypospolitej Polskiej opiera si na podziale i rwnowadze
wadzy ustawodawczej, wadzy wykonawczej i wadzy sdowniczej.
293
3 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE
TECHNIKA OPRACOWANIA I WDRAANIA REFORMY

Technika opracowania i wdraania powinna by zgodna z dobrze ju
rozwinit metodologi projektowania po ustaleniu poszczeglnych
faz i krokw dziaania. Mamy w tej chwili wielk liczb centrw bada
i rozwoju, zajmujcych si profesjonalnie wszelkiego typu reorganiza
cjami i majcymi wiele programw komputerowych analiz i propozycji
strukturalnych.
Przy globalnej reformie punktem wyjcia jest sprawa uformowania
zespou roboczego. Po ustaleniu zaoe spoeczno-politycznych zdefi
niowanych przez politycznego decydenta organizacyjne przygotowanie
projektu powinno by powierzone midzydyscyplinarnemu zespoowi
specjalistw, majcych - poza dorobkiem teoretycznym - odpowiedni
sta praktyczny. Struktura specjalizacji zespou powinna przede
wszystkim obejmowa teori organizacji i zarzdzania, nauk admi
nistracji, informatyk, finanse, prawo pastwowe i administracyjne
z elementami socjotechniki, socjologii, oraz psychologii spoecznej.
Zesp ten, majcy ugruntowan ju praktyk, winien by cakowicie
wyczony ze struktur macierzystych jakiegokolwiek szczebla (Ko
miski 1998). Szef zespou roboczego musi by czow iekiem
niezwizanym z adn opcj polityczn i nie moe piastowa
adnego stanowiska w adm inistracji. Chodzi tu o wyelim ino
wanie jakichkolw iek wpyww partyjnych, niedopuszczenie
do konfliktu prakseologia-polityka na etapie opracowywania
wariantw projektu. Dyskusja politykw powinna mie miejsce
ju nad gotowym i wariantami.
Podkrelabym wag bogactwa wariantw koncepcji i otwarto
dyskusji nad nimi. W fazie podjcia decyzji ostatecznej warunkiem
sprawnoci wdroenia jest zarwno dobrze, jak i odpowiednio wcze
nie przygotowana pena dokumentacja legislacyjna i szczegowy plan
krokw wdroenia przy odpowiednio wczesnym informowaniu wszyst
kich zainteresowanych. Mamy tu szereg programw komputerowych
definiujcych ciek krytyczn wdraania projektu, jak rwnie wiele
opisanych przypadkw.
W przypadku transformacji o charakterze reformy spoecznej w gr
wchodzi take problem uzyskania spoecznej akceptacji, kompletnej
informacji o zaletach i wadach proponowanych rozwiza.
Problem staej inwentaryzacji kosztw materialnych i moralnych
z nastawieniem na ich minimalizacj powinien by w staym centrum
uwagi kierownictwa projektu, a rozwizywanie problemw finansowych
powinno stanowi stay temat analiz. W gr wchodzi take kwestia cza
su przygotowania i akceptacji filozofii rewolucyjnej bd ewolucyjnej.

W wikszoci reform o szerokiej skali oddziaywania spoecznego me
toda ewolucyjna, czyli stopniowe przeksztacanie, a nie rewolucyjne
burzenie dotychczasowej struktury, jest bardziej polecana. Jak widzieli
my, praktyka Bing Bangu, neoliberalizmu ekonomicznego w trans
formacji ekonomicznej zarwno w Boliwii, jak i w Polsce nie sprawdzi
a si.
Reforma administracyjna powinna by traktowana jako klasyczny
projekt podporzdkowany reguom jakoci projektowania przy zasto
sowaniu normy ISO 10 006, szeroko omwionej w literaturze organi
zacyjnej (Brilman 2002).
Oderwanie procesu opracowania wariantw od naciskw politycz
nych wie si ze spraw kultury dyskusji merytorycznej ad rem, a nie
ad personam, penej pomwie, insynuacji, oszczerstw, jak to wanie
miao miejsce przy reformie powiatowej.
PROCES TRANSFORMACJI ADMINISTRACJI W POLSCE

Po powoaniu rzdu niepartyjnego premiera Mazowieckiego 1 wrze
nia 1989 roku, ju 8 marca 1990 roku powstaa ustawa o samorzdzie
gminnym. Ustalia ona racjonalny schemat statycznej struktury admi
nistracji z dwuszczeblow administracj terenow gmin i wojewdztw
z m oliwoci powoywania organicznej struktury zwizkw
gmin dla rozwizywania problem w przekraczajcych teren
dziaania jednej gminy i koncepcj gminy w iodcej , za zgod
innych gmin kierujcej w ich imieniu okrelon dziaalnoci.
Nie byo jednak jeszcze koncepcji caoci systemu transformacji admi
nistracji w nawizaniu do Konstytucji, ktra zostaa uchwalona dopiero
w 1997 roku.
Dalsze etapy reformy administracji to kolejne mae kroki - brako
wao penej koncepcji caego systemu. Zaskakujcym krokiem refor
matorskim byo powoanie ju w sierpniu 1990 roku 254 urzdw
rejonow ych jako pomocniczych jednostek organw wojewdzkich.
Faktycznie stay si one drugim szczeblem administracji terenowej,
bdc terenowymi jednostkami rzdowej administracji oglnej, obej
mujcymi zakresem swego dziaania od kilku do kilkunastu gmin.
W statystyce GUS-owskiej figuroway jednak jako pomocnicze jednost
ki wojewdzkich organw rzdowej administracji oglnej. Zgodnie
z tradycj staego rozwoju administracji ich liczba wzrosa do 268 (stan
na 31 grudnia 1998). Utworzenie rejonw byo oczywicie kosztownym
posuniciem, wymagajcym zorganizowania nowej kadry, budynkw,
wyposaenia. Wskazywao ono na tendencj centralistyczn, obok
mZ3 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

rwnolegego szybkiego zwikszania zatrudnienia w centrum. Zadzi
wiajce jest jednak to, e brak przez 15 lat tego pastwowego szczebla
pomocniczych jednostek wojewdzkich organw nie powodowa, z tego,
co wiadomo, wikszych utrudnie administracyjnych.
Dynamiczny rozwj struktury pastwowej administracji polegaj
cy na permanentnym wzrocie stanu zatrudnienia, zwikszaniu liczby
stanowisk kierowniczych i zakresu dziaania, rozpocz si ju w 1990
roku. Bya to antydecentralizacyjna tendencja tworzenia Polski resor
tw z ministerstwami bezporednio kierujcymi terenow, niezespolon administracj specjaln i urzdami wojewdzkimi wzbogaconymi
o pomocnicze jednostki - rejony i od 1995 roku pomocnicze jednostki
dziaalnoci usugowej. Gigantyczny rozwj administracji pastwowej
w okresie do reformy powiatowej 1999 roku przedstawia tabela 28.
Tabela 28. Liczba pracownikw w administracji publicznej w latach 1990-1998
(w tys.)
Rok
Administracja
centralna
Wojewdztwa
rejony i jednostki pomocnicze
Gminy
Mug publiczny
w mld z
1990
46,0
29,2
83,4
53,1
1992
68,7
36,0
90,1
97,9
1995
110,2
31,3
138,5
167,2
1997
119,1
44,3
142,1
221,6
1998
126,2
48,4
137,2
237,4
rdo: May Rocznik Statystyczny GUS, Zatrudnienie i wynagrodzenie w administracji

publicznej i porednictwie finansowym, GUS.
Z powyszego zestawienia wynika nastpujca proporcja zatrudnie

nia w centrali do zatrudnienia w samorzdowym terenie: 1990=0,49;
1995=0,79; 1997=0,83; 1998=0,87.
Obserwowalimy wic w okresie do 1999 roku duo szybszy wzrost
zatrudnienia w centralnej administracji rzdowej ni w administracji
samorzdowej, co oczywicie przeczyo ideowej tendencji decentralizacji.
Realne wydatki (przy uwzgldnieniu inflacji) centrali ministerstw
i urzdw centralnych rosy procentowo w stosunku do lat poprzednich,
w nastpujcy sposb:
1994-1,8%,
1995 - 8,9%,

1998-16,1%,
1999-18%.
Wydatki tzw. naczelnych organw wadzy (kancelarie: Prezydenta,
Sejmu, Senatu, naczelne sdy, Trybunay, NIK) nie s wykazywane
w obrbie wydatkw administracji rzdowej. W roku 1993 wynosiy one
186 min 780 tys., za w roku 19991 mld 63 min 462 tys. z. Przy uwzgld
nieniu inflacji jest to wzrost o ponad 100% (Jdrzejewska 1999).
Udzia wydatkw na wynagrodzenie w administracji centralnej w sto
sunku do oglnych kosztw wynagrodze, wedug danych GUS-u (Za
trudnienie i wynagrodzenie w gospodarce narodowej - odnone lata
i kwartay) przedstawia si nastpujco:
1989=0,4%, 1990=0,6%, 1992=1,0%, 1994=1,5%, 1995=1,65%,
1997=1,7%, a w ic od pocztku transform acji do 1997 roku wy
datki na w ynagrodzenia adm inistracji centralnej w zrosy,
w stosunku do oglnej sumy wynagrodze, ponadczterokrotnie.
Te wybircze dane wskazuj na dugo trwajcy jednoznaczny trend
reformy administracyjnej, nastawionej na rozbudow aparatu central
nego, a wic przeciwny tendencji teoretycznych zaoe przebudowy
systemu totalitarnego w system nowoczesnej demokracji wolnorynkowej.
Mamy nawrt do starej tradycji PRL, zjawiska fikcji organizacyjnej
(Jarzbowski 1978), dziaania na niby. Rzeczywista sytuacja nie ko
respondowaa z teoretycznymi zaoeniami i mimo to bya nie tylko
tolerowana, ale i formalnie akceptowana przez aparat wadzy, nieza
lenie od zmiennej struktury rzdzcych koalicji partyjnych.
Reforma centrum dokonana w 1996 roku polegaa jedynie na prze
tasowaniu niektrych jednostek organizacyjnych (likwidacja Urzdu
Rady Ministrw i budowa olbrzymiego Ministerstwa Spraw Wewntrz
nych i Administracji), przekazaniu pewnej liczby przedsibiorstw do
nadzoru wojewdzkiego, przy jednoczesnej decentralizacji jedynie
3 agend administracji specjalnej. Doprowadzio to do zmniejszenia eta
tw centrum o 300.
PATOLOGIA REFORMY POWIAT0W0-W0JEWDZKIEJ

Koncepcja odbudowy powiatw zlikwidowanych w 1975 roku zrodzia
si w rodowisku politycznym Unii Demokratycznej, przeksztaconej
pniej w Uni Wolnoci. Bya to jednoznaczna koncepcja stworzenia
administracyjnych orodkw stanowicych podstaw wasnego, tereno
wego elektoratu. Niektrzy czoowi liderzy tej partii (nomina sunt
297
298

odiosa) wcale nie ukrywali tej motywacji. Reforma miaa by prowa
dzona przez urzdniczy aparat penomocnika rzdu do spraw reformy
prof. prawa Michaa Kulesz, mianowanego podsekretarzem stanu
(tzw. siatka R) w Urzdzie Rady Ministrw. W ten sposb reforma zo
staa upolityczniona jako dziaalno rzdzcej koalicji partyjnej. Ten
zabieg by typowym wyrazem struktur zrodzonych w partiokracji,
ustroju demokratycznym, ale wyranie podporzdkowanym doranym
interesom rzdzcej partii, niejednokrotnie niezgodnym z szerszym
i teoretycznie waniejszym interesem caego spoeczestwa.
Swoistym problemem merytorycznym byy pogldy ministra Michaa
Kuleszy, prezentowane w 1975 roku, dotyczce reformy zainicjowanej
teoretycznie przez Zakad Prakseologii PAN, zwizane z likwidacj
314 powiatw i powoania na ich miejsce 49 urzdw wojewdzkich.
wczesny mody prawnik Micha Kulesza zdecydowanie popar t kon
cepcj, piszc: Zniesienie powiatw i powoanie 49 jednostek stopnia
wojewdzkiego doprowadzio do uksztatowania si jednostek teryto
rialnych o wyranie wyodrbnionych funkcjach spoecznych-gospodarczych (rolniczych, przemysowych), uwzgldnienie tych czynnikw
w procesie zarzdzania i administrowania znajduje odbicie w deniu
do rwnomiernego, cho zrnicowanego rozwoju caego kraju (Kule
sza 1975, s. 161).
W latach 90. zaprezentowa jednak wprost odwrotn koncepcj
smukej struktury administracji, z likwidacj 49 wojewdztw o wyra
nie wyodrbnionych funkcjach spoecznych i powanie rozbudowan
administracj terenow: odbudowanymi powiatami i 16 urzdami wo
jewdzkimi i zamiejscowymi urzdami wojewdzkimi, 16 samorzdo
wymi wojewdzkimi urzdami marszakowskimi i biurami urzdu
marszakowskiego w siedzibach zlikwidowanych wojewdztw.
Lewicowe postkomunistyczne rodowisko Sojuszu Lewicy Demo
kratycznej byo pocztkowo pryncypialnie przeciwne tej koncepcji,
nawizujc do dawnej koncepcji epoki Gierka dotyczcej likwidacji po
wiatw. Jednak gdy w 1993 roku w przeprowadzonych we Wrzeni pra
wyborach zdecydowane zwycistwo odniosa lewica, SLD i jego organ
prasowy Trybuna radykalnie zmieniy zdanie, optujc za budow
powiatw jako symbolu decentralizacji i samorzdnoci.
Okazao si bowiem, e wanie w redniej wielkoci miasteczkach,
takich jak Wrzenia, ton postawy politycznej nadaje stara kadra no
menklatury, tak krytycznie opisana przez prof. Daszkiewicz (1984),
w powanym procencie uwaszczona na dawnych maych i rednich pa
stwowych przedsibiorstwach, i liczne rodowisko ludzi, ktrym w wy
niku transformacji pogorszy si poziom ycia: stracili prac w zbankru
towanych przedsibiorstwach pastwowych, zostali zwolnieni w ramach
restrukturalizacji przedsibiorstw zakupionych przez zagranicznych

inwestorw, bd stracili prac na skutek likwidacji produkcji przez
zagranicznego inwestora w ramach tzw. wrogiego przejcia. Wszyscy oni
byli negatywnie nastawieni do postsolidarnociowej Unii Demokra
tycznej.
Jak wiadomo, wybory w 1993 roku wygra Sojusz Lewicy Demokra
tycznej w koalicji z ludowcami i Parti Pracy, odsuwajc od wadzy ro
dowisko postsolidarnociowe, a dwa lata pniej na miejsce legendar
nego przywdcy Solidarnoci, prezydenta Lecha Wasy na prezydenta
RP wybrano byego modzieowego komunistycznego dziaacza i mini
stra komunistycznego rzdu Aleksandra Kwaniewskiego. W caym okre
sie rzdw lewicy 1993-1997 idea powiatw bya te symbolem decen
tralizacji i samorzdnoci. Powstaa wic rzadko spotykana sytuacja
zgodnej opinii normalnie zrnicowanych w swoich pogldach rodo
wisk politycznych.
Planowana stroma, wieloszczeblowa, kosztowna, wrcz archaiczna
struktura administracji bya zaprzeczeniem nowoczesnych koncepcji
struktur zarzdzania publicznego i wywoaa zdziwienie w rodowisku
naukowym w Kanadzie, gdzie wwczas mieszkaem i pracowaem na
Universite du Quebec w Montrealu. Najwiksze zdziwienie wywoaa
w kanadyjskim stowarzyszeniu byych konsultantw ONZ, specjalistw
zarzdzania publicznego z wieloletni praktyk w procesie reform ad
ministracyjnych w rnych krajach. Poruszony tymi negatywnymi,
dyskredytujcymi poziom polskiej wiedzy o nowoczesnym zarzdzaniu
publicznym, opiniami, zdecydowaem si opublikowa krytyczny artyku
w Polsce, w tygodniku Wprost. Redakcja nadaa mu tytu Spaszczy
Polsk (Kieun 1994).
W odpowiedzi prof. Micha Kulesza zareagowa artykuem pod ty
tuem Centralizm rzdowy (Kulesza 1994). Musz stwierdzi, e
w okresie kilkudziesiciu lat aktywnej dziaalnoci naukowej w Polsce,
USA, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Francji i Afryce nigdy nie spotka
em si z tak form brutalnej, obraliwej formy polemiki ad personam,
a nie ad rem, ze strony profesora uniwersytetu. Poniewa ta forma po
lemiki jest klasycznym przykadem patologicznej poradzieckiej tradycji
syndromu wroga, warto j przypomnie, tym bardziej, e w 2011 roku
mamy w Polsce niestety przykady rwnie brutalnej formy polemiki.
Tak si akurat zoyo, e w Kanadzie mia miejsce charakterystyczny
incydent na Uniwersytecie w Montrealu. W czasie posiedzenia Rady
Wydziau dziekan przedstawi nam list znanego profesora z bratniej
uczelni, cieszcego si powszechnym uznaniem, w ktrym przesa on
opublikowany artyku profesora naszej uczelni, polemizujcy z jego po
gldami, i w wyniku oceny jego wiedzy zaproponowa, eby wrci do
nauki w szkole podstawowej. Oburzona Rada Wydziau jednogonie
wystpia do rektora z wnioskiem o nieprzeduanie umowy o prac
299
5 * 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

profesora obraajcego autora nieakceptowanych przez niego pogl
dw. Rektor nie przeduy mu umowy i aden z uniwersytetw w Mont
realu nie zawar ju z nim umowy o prac. Okazao si, e w Kanadzie
istnieje anglosaska tradycja ostracyzmu spoecznego w stosunku do
zachowa poniej elementarnego poziomu kultury osobistej.
Swj artyku prof. Micha Kulesza zaczyna od stwierdzenia, e jest
imponujce, ile bdw i przeinacze udao si zmieci autorowi w krt
kim artykule. Dalej pisze o mnie: mieni si by specjalist w zakresie
organizacji i zarzdzania i ekspertem ONZ, ale przede wszystkim jako
autorytet w temacie dezinformuje opini publiczn w stopniu od daw
na nie spotykanym. (...) profesor rysuje czytelnikom katastroficzn
wizj tego, co si bdzie dziao przy tworzeniu powiatw. Potworny
baagan, a przy tym te koszty - miliony dolarw na rozruch i na utrzy
manie olbrzymiej liczby jednostek administracyjnych (...) Nie sdz,
by ekspert ONZ nie zna materii, o ktrej pisze. Profesor wic po pro
stu podaje nieprawd lub, mwic bardziej elegancko, wiadomie dez
informuje opini publiczn. Moja opinia o kosztach budowy powiatw
i zdublowania urzdw wojewdzkich przez urzdy marszakowskie,
w dodatku z podwjnymi agendami w zlikwidowanych dawnych woje
wdztwach i koszty utrzymania tej rozbudowanej struktury w peni
si sprawdzia; byy one wielokrotnie wysze od oficjalnie podawanych
przez prof. Kulesz. W samych powiatach ziemskich w roku 2010, we
dug danych GUS, pracoway 56 932 osoby ze rednim uposaeniem
3246 z, w grodzkich 44 046 osb z uposaeniem 4328 z, a w urzdach
marszakowskich 12 479 osb z uposaeniem 4500 z. Ustalajc pro
cent kosztw osobowych w kosztach oglnych, mona atwo wyliczy, ile
nie milionw, ale miliardw, i to dolarw, kosztowaa nas od 1 stycznia
1999 roku ta struktura.
Dalej prof. Micha Kulesza informujc, e profesor (ja) kae spasz
czy Polsk (powiada, e badania wykazuj, e struktury paskie - mniej
szczebli, wicej jednostek na kadym z nich - s lepsze i bardziej sprawne
ni struktury wysmuke), konkluduje: Tej tezy uczciwemu czowiekowi
nie wolno zostawi bez komentarza, jest ona po pierwsze pokrtna, po
drugie faszywa, po trzecie baamutna.
Na obraliwy artyku zareagowaem jedynie rzeczowym artyku
em, rwnie w tygodniku Wprost, wyjaniajc, e jest to pokosie
radzieckiej formy niszczenia adwersarza merytorycznego na zasadzie
syndromu wroga (Kieun 1994a).
Po powrocie do kraju, po 18-letniej pracy za granic zapropono
waem jednak zorganizowanie otwartej dyskusji naukowej w ramach
seminarium Krytycznej Teorii Organizacji, prowadzonego w Wyszej
Szkole Przedsibiorczoci i Zarzdzania imienia Leona Komiskie
go (obecnie Akademia im Leona Komiskiego), liczc na powan

wymian zda. Profesor Micha Kulesza, ktry prowadzi wykady na
zlecenie w trakcie terenowych sesji organizowanych przez t szko,
wyrazi zgod na osobisty udzia. Seminarium miao charakter otwar
ty i zgromadzio bardzo du grup warszawskiej kadry naukowej. Do
dyskusji zosta te zaproszony honorowy przewodniczcy Zwizku
Dziennikarzy Polskich Stefan Bratkowski i prezes Fundacji Ius et Lex
dr Janusz Kochanowski, pniejszy Rzecznik Praw Obywatelskich.
Mj referat na temat reformy administracji w wietle teorii organizacji
(Kieun 2000) wzbudzi demonstracyjn reakcj prof. Kuleszy, ktry
nie podj dyskusji i opuci zebranie. Ciekawa, merytoryczna nauko
wa dyskusja toczya si ju bez uczestnictwa gwnego twrcy tej re
formy.
Profesor Micha Kulesza uchyli si od otwartej, publicznej dyskusji,
natomiast opublikowa artyku (Kulesza 2000) w podobnym stylu jak
uprzedni, peen wrcz zadziwiajcych pomwie. W szczeglnoci przy
pisuje mi jakie pogldy polityczne, piszc: Celem tego tekstu nie jest
wdawanie si w polemik z pogldami politycznymi profesora. W tej
kwestii dodam, e profesor jest naukowym zwolennikiem modnej ostat
nio doktryny reformowania przez poprawianie, czyli petryfikowania
starych PRL-owskich struktur pastwowych. Dalej pisze: Tekst
p. Kieuna Transformacja administracji publicznej w wietle teorii
organizacji i zarzdzania jest aosny merytorycznie (same bdy) i meto
dologicznie, nie podaje jednak argumentw uzasadniajcych t opini.
Dalsze inwektywy personalne i opinie bez adnej prby rzeczowego ich
uzasadnienia to nastpujce zdania: Problematyki polityki regionalnej
i politycznej legitymizacji wadzy do jej prowadzenia, a take zwizku
tej polityki z wielkoci regionu p. Kieun nie rozumie zupenie i dalej:
wszystkie obliczenia p. Kieuna, ile tych urzdnikw ma by, ilu przy
byo, s obarczone takim samym bdem jak cay jego wywd. Wyci
ganie wnioskw na gruncie teorii organizacji w odniesieniu do ustroju
pastwowego mija si cakowicie z celem, jeli autor nie pofatyguje si
choby zrozumie, jak dziaa wadza publiczna w pastwie demokra
tycznym i czym si rni od korporacji przemysowej.
Kwintesencja tego artykuu jest typowa dla tradycji komunistycz
nego syndromu wroga, jestem po prostu wrogiem ludu. Szanowny
dr hab. profesor, sekretarz stanu w polskim solidarnociowym rz
dzie konkluduje: Kto chce dzi podtrzyma funkcjonowanie tamtego
ustroju administracyjnego, przedstawia si jako przeciwnik demokra
tycznej Polski i suwerennoci jej systemu politycznego, negujc zupenie
moj przedstawion w krytykowanym artykule alternatywn form
taniej reformy uwzgldniajcej wszystkie zaoenia ideologiczne libe
ralnej demokracji, cznie z perspektyw midzynarodowej wsppracy
midzyregionalnej.
301
B B

Artyku by typowym politycznym atakiem dyskredytujcym osobi
cie autora w sytuacji braku powanych argumentw natury meryto
rycznej. Szczytowym zarzutem jest udowodnienie mojego braku wiedzy.
Profesor Micha Kulesza pisze z ironi, e podaje jakie kategorie gmin
(gminy wiodce), ktrych w Polsce nie ma (ale s zapewnie w Kanadzie).
Ot wanie ten jedyny, konkretny, rzeczowy zarzut jest niesuszny.
W Polsce s gminy wiodce, tzn. takie, ktre odgrywaj wiodc rol,
wykonujc pewne czynnoci w imieniu innych gmin. Artyku 74 Ustawy
o samorzdzie gminnym z dnia 8 marca 1990 roku, gosi: Gminy mog
zawiera porozumienia midzykomunalne w sprawie powierzenia jed
nej z nich okrelonych przez nie zada publicznych. Gmina wykonujca
zadania publiczne objte porozumieniem przyjmuje prawa i obowizki
pozostaych gmin zwizane z powierzonymi jej zadaniami, a gminy te
maj obowizek udziau w kosztach realizacji powierzonego zadania.
W reakcji na artyku prof. Kuleszy, na wniosek przewodniczcego
Rady Powierniczej Wyszej Szkoy Przedsibiorczoci i Zarzdzania
im. Leona Komiskiego, prof. Stefana Kwiatkowskiego Senat Szkoy
powoa komisj, ktra w wyniku dyskusji wnioskowaa zrezygnowa
nie ze wsppracy z prof. Michaem Kulesz.
Incydenty z prof. Kulesz byy elementem dziaania silnego poli
tycznie i medialnie lobby propowiatowego, ktre uksztatowao si pod
hasem: decentralizacja to powiaty. W czasie konferencji naukowej
w Ryni na temat reformy wczesny szef Urzdu Rady Ministrw Jan
Maria Rokita na moj sugesti zorganizowania szerokiej dyskusji spo
ecznej kategorycznie owiadczy, e dyskusja spoeczna jest niepo
trzebna, bo budowa powiatw jest decyzj rzdow, za ktr rzd ponosi
pen odpowiedzialno. Powiedziaem mu wwczas, e powinien si
cieszy, e jest ministrem w Polsce, bo gdyby by ministrem w Kanadzie,
to po takim publicznym dictum ju nastpnego dnia przestaby peni
t funkcj.
Pniej w wielonakadowej codziennej i periodycznej prasie pol
skiej ukaza si szereg artykuw zdecydowanie popierajcych budow
powiatw i ostro krytykujcych, nieraz w formie budzcej powane
zastrzeenia, ale nieodbierajcej zdecydowanego negatywnego zwyci
stwa w brutalnoci, personalnej obraliwoci tekstom prof. Michaa
Kuleszy, sekretarza stanu rzdu III RP. Zdesperowani niemonoci
przeciwstawienia si perspektywie tak bdnych i kosztownych rozwi
za zdecydowalimy si w grupie reprezentujcej analogiczn opini
wystpi z listem otwartym do kierownictwa rzdu, do Sejmu i Senatu,
do opinii publicznej (aneks 2). List ten zosta opublikowany w dwch
wysokonakadowych gazetach: Rzeczpospolitej i yciu. Nie spotka
si jednak z adn oficjaln reakcj, co dla mnie osobicie byo duym
zaskoczeniem. Akurat par lat wczeniej byem uczestnikiem walki

profesorw kanadyjskich w Montrealu o likwidacj bariery wieku eme
rytalnego dla profesorw uniwersyteckich. Trzy dni po opublikowaniu
otwartego listu jego trzej pierwsi z listy autorzy zostali zaproszeni do
spotkania z ministrem nauki w celu przedyskutowania problemu. Osta
tecznie limit wieku pracy dla profesorw zosta zlikwidowany.
Interweniowaem rwnie poprzez wysanie listu do wicepremiera
Leszka Balcerowicza (aneks 3) i do ksidza Jzefa Tischnera, jako
czonka redakcji Tygodnika Powszechnego, w ktrym red. Janusz
Majcherek, popierajc koncepcje prof. Michaa Kuleszy, poda informacje
nie w peni prawdziwe. W zwizku z tym wysaem list ze sprostowania
mi, domagajc si, zgodnie z prawem prasowym, jego publikacji. Po
niewa nie mogem doczeka si tej publikacji, zwrciem si z listem
do ks. Jzefa Tischnera, jednoczenie namawiajc go, by swoim autory
tetem oddziaa na likwidacj syndromu wroga w relacjach prasowych.
Obszerne sprostowanie ukazao si.
Ostatecznie znalazem si w grupie doradcw premiera Jerzego
Buzka, ale ju po wejciu w ycie ustawy o powiatach. 14 grudnia 2000
roku udao si nam doprowadzi do podjcia uchway rzdu o pocze
niu ziemskich i grodzkich powiatw znajdujcych si w jednym mie
cie i w ten sposb zmniejszy liczb powiatw o 42 jednostki. Projekt
rzdowy gdzie utkn w Sejmie, natomiast w lutym czy marcu 2001
roku rzd podj now uchwa o powoaniu 7 nowych powiatw, ale od
1 stycznia 2002 roku. Na jesieni 2001 roku rzd Jerzego Buzka upad
i 1 stycznia 2002 roku nowy premier Leszek Miller lojalnie wykona t
uchwa. W ten sposb liczba powiatw zwikszya si, ale w 2002 roku
po cichu zlikwidowano, bez adnego medialnego rozgosu, ziemski po
wiat Warszawa.
Sytuacja rzdowej administracji centralnej powanie si zmienia
1 stycznia 1999 roku z chwil powoania samorzdowych powiatw
i samorzdowych wojewdzkich urzdw marszakowskich. Ta reforma
zmniejszya liczb rodzajw jednostek administracji specjalnych (niezespolonych) bezporednio zarzdzanych z centrum. Na poziomie okr
gowym z 24 do 18, na poziomie wojewdzkim z 13 do 3 i na poziomie
powiatowym z 9 do 4.
Wojewodzie podlega obecnie bezporednio 14 zespolonych sub
stray i inspekcji jednostek dawnej administracji specjalnej (Inspekcja
Handlowa, Inspekcja Weterynaryjna, Policja, Inspekcja Skupu i Prze
twrstwa Artykuw Rolnych, Kuratoria Owiaty, Pastwowa Stra
Poarna, Inspekcja Ochrony Rolin, Inspekcja Nasienna, Inspekcja Far
maceutyczna, Inspekcja Geodezyjna i Kartograficzna, Suba Ochrony
Zabytkw, Nadzr Budowlany), starocie natomiast 5 dawniejszych ad
ministracji niezespolonych (np. Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne,
Inspektoraty Weterynaryjne).
303
M E Il PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Struktura zatrudnienia w administracji publicznej do 1998 roku,
przedstawiona w tabeli 29, ulega zasadniczej zmianie jeeli chodzi
o charakter jednostek terenowych. Jednake po chwilowym zmniejsze
niu zatrudnienia w caoci aparatu urzdw administracji publicznej
wystpuje znowu powane zwikszenie zatrudnienia w caoci admini
stracji publicznej.
Tabela 29. Struktura zatrudnienia po reformie powiatowo-wojewdzkiej
(w tys. pracownikw)
ADMINISTRACJA PASTWOWA (RZDOWA)

Administracja centralna (ministerstwa, urzdy centralne i organizacje rwnorzdne)
rednio w tysicach zatrudnionych
liczba pracownikw
Rok
2000
110 897
2005
123 087
2008
129 072
2009
133 207
2010
133 358
Urzdy wojewdzkie
liczba pracownikw
Rok
2000
9 137
2005
13 012
2008
10 990
2009
11250
2010
11467
Administracja samorzdowa
Rok
Urzdy marszakowskie
2000
3 977
2005
5 505
2008
9 392

2009
11335
2010
12 479
Powiaty
ziemskie
grodzkie
2000
39 819
28 003
2005
47 048
38 784
2008
47 694
41 789
2009
55 362
43 531
2010
56 932
44 406
Rok
Rok
Gminy
2000
102 000
2005
106 869
2009
124 178
2010
131 306
Rok
Samorzdowe kolegia odwoawcze
2000
706
2005
798
2008
860
2009
962
2010
996
Oglna liczba zatrudnionych w administracji pastwowej i samorzdowej
(bez administracji PZU, NFZ i administracji wojskowej), w tys.
1990
158,6
1992
194,8
1995
283,6
1998
311,8
2000
315 336
2005
367 733
2006
371 093
305
KE3

2008
387 785
2009
428 341
2010
440 545
rdo: Mae Roczniki Statystyczne, Zatrudnienie i wynagrodzenie w administracji

publicznej i porednictwie finansowym. Warszawa: GUS.
Koncepcja decentralizacji przez odbudowanie powiatw zlikwido

wanych w 1975 roku i stworzenia, rwnolegle do pastwowych urzdw
wojewdzkich, samorzdowych jednostek tego szczebla, zrodzia si
ju w pierwszym okresie rzdw ekipy postsolidarnociowej. Przez wiele
lat, obok systematycznie prowadzonej reformy centralnej administracji
polegajcej na jej permanentnym zwikszaniu zarwno ilociowym, jak
i odniesionym do zakresu dziaania, prowadzone byy rwnolegle bada
nia i dyskusje okrelajce koncepcje trjszczeblowej struktury terenowej.
Od 1 stycznia 1999 roku funkcjonuje terenowa struktura trjszczeblowa:
pastwowych urzdw wojewdzkich kierowanych przez mianowanego
wojewod, samorzdowych wojewdzkich urzdw marszakowskich,
308 samorzdowych ziemskich urzdw powiatowych (zwikszona w 2002
roku do 315) i zmniejszona w roku 2002 do 314 o zlikwidowany niepo
trzebny powiat Warszawa i 65 miast-gmin o statusie powiatw grodz
kich oraz 2479 samorzdowych urzdw gminnych.
Jak widzimy, trend rozwojowy jest bardzo powany. Mona mwi
0 gigantomanii w rozwoju liczbowym administracji.
Urzdy administracji publicznej i samorzdowej nie reprezentuj
oczywicie caej administracji. Sektor publiczny nie jest w Polsce jed
noznacznie skatalogowany wedug jednolitego spisu, jednak istotny
jego element jest ujty w statystyce GUS-owskiej w Sekcji L Dzia 5;
obejmuje dziaalno administracyjn, zdefiniowan jako: Administracja
publiczna i obrona narodowa, obowizkowe ubezpieczenia spoeczne
1ubezpieczenia zdrowotne. Chodzi tu jedynie o personel administracyjny,
w przypadku ktrego notujemy zjawisko gigantycznego wzrostu w okre
sie rzdw koalicji posierpniowej AWS.
Tabela 30, Liczba personelu administracyjnego (w tys.)
1998
1999
387,0
404,1
im
475,2
2001 (Icw.)
2Q0t{fkw.)
485,2
539,5

W krtkim okresie, od 1998 roku do koca IV kwartau 2001 roku,
a wic przez trzy lata przybyo 152,5 tys. pracownikw w urzdach
administracji publicznej, administracji obrony narodowej, biurach obo
wizkowych ubezpiecze spoecznych i suby zdrowia.
OCENA REALIZACJI ZAOE

Celem poniszych rozwaa jest konfrontacja budowy i trybu wdraa
nia reorganizacji, majcej charakter totalnej przebudowy administracji
publicznej w Polsce, z przedstawionymi powyej teoretycznymi zao
eniami i celami reformy. Nie rozpatrujc zbyt szczegowo wszystkich
faz i krokw caej procedury projektowania wielkiego systemu, ograni
cz si do paru podstawowych kwestii. Pierwsza wynika z koherentnej
jednoci wielkiego systemu, co zmusza projektodawcw do moliwie
precyzyjnego zdefiniowania wszystkich relacji i wizw organizacyjnych
midzy poszczeglnymi czciami. W zwizku z tym nie mona prze
budowywa od postaw wielkiego systemu bez okrelenia modelu caoci.
Tymczasem, jak wynika z opisu podanego w poprzedniej czci moich
rozwaa, caa reforma bya dokonywana po kawaku, przy czym nie
ktre jej etapy byy zaprzeczeniem realizacji podstawowego celu. Ten
proces trwa do 1999 roku. Budujc ju w 1990 roku samorzdowe gmi
ny, nie zdawano sobie sprawy, jaka bdzie struktura dalszych czci
mega systemu - dwu-, trzy-, a moe czteroszczeblowa (dwuszczeblowe
urzdy wojewdzkie - podstawowe i zamiejscowe, samorzd Warsza
wy). Nie ustalio si zasadniczego kryterium podziau wadzy: jakie
kompetencje zostan w centrum, jakie przekazane terenowi, jaka bdzie
proporcja wielkoci centrum w stosunku do terenu, jaka midzy admi
nistracj rzdow a samorzdow.
W dokumencie Informacja rzdu o stanie realizacji reformy samo
rzdu terytorialnego administracji z 31 maja 1999 roku czytamy: obec
na reforma administracji jest kontynuacj reformy gminnej z roku
1990. Z kolei uzupenieniem przemian lat 1998/99 bdzie planowana
reforma administracji centralnej.
Reforma centrum, przeprowadzona przez powoan w 2001 roku
koalicj SLD, PSL i UP, polegaa na zmniejszeniu do 14 liczby mini
sterstw i zlikwidowaniu 23 urzdw centralnych i agencji i poczeniu
8 dalszych w 4 nowe.
Pouczajca jest w tej materii historia powoanego w 1998 roku pod
przewodnictwem wicepremiera Leszka Balcerowicza Zespou do Od
biurokratyzowania Gospodarki. Sztandarowym jego osigniciem by
projekt nowelizacji ustawy o dziaalnoci gospodarczej, majcy na celu
307
3 * 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

zlikwidowanie licznego trybu koncesji i zezwole dotyczcych dziaal
noci gospodarczej, ograniczajcy je jedynie do paru wyselekcjonowa
nych dziedzin. Ta nowelizacja byaby istotnym elementem reformy
organizacyjnej centrum, utkna jednak w gszczu procedury legisla
cyjnej. W tym czasie weszy w ycie nowe ograniczenia swobody pro
wadzenia biur podry i transportu (Bie 1999).
W caej konstrukcji organizacji megasystemu napotykamy wiele
niejasnoci i niekonsekwencji. Nie chcc rozdrabnia si w drobiazgo
wej analizie wielu bdw budowy logicznego i w peni zwartego syste
mu, ogranicz si do paru podstawowych uwag.
Administracja jako wielki system musi mie precyzyjnie zdefinio
wane wizy organizacyjne, czce wszystkie czci midzy sob i czci
z caoci. Powiat dziaa na terenie rednio 8 gmin. Mocno podkrela
si regu, e nie jest to druga odwoawcza instancja o nadrzdnej roli
w stosunku do gmin na jego terenie, lecz ma za zadanie wykonywanie
czynnoci przekraczajcych ich moliwoci na zasadzie komplementarnoci.
Istnieje wic zbieno z zadaniami zwizkw gmin, ktre ju wsp
dziaaj w ramach Ustawy o samorzdzie gminnym z dnia 8 marca
1990 roku w celu realizacji zada przekraczajcych moliwoci jednej
gminy. Jak wic wygldaj relacje powiat-zwizki gmin? Czy te,
zgodnie z artykuem 4 pkt 6 ustawy powiatowej, zadania powiatu nie
mog rwnie narusza zada zwizkw gmin? Ale przecie zwizki
gmin mog ustali zakres dziaania akurat zbieny z zadaniami powiatu.
Powiat jest jednostk wiksz od gminy, finansowan z czci po
datku dochodowego mieszkacw i osb prawnych terenu gmin, ale
w Ustawie brakuje okrelenia jakichkolwiek wizi organizacyjnych
(informacyjnych, subowych, funkcjonalnych, technicznych) midzy
nimi. Jest to swoisty wyom w stosunku do precyzyjnego ustalenia
wizi organizacyjnych czcych gmin i powiat z centraln i terenow
wadz wykonawcz. W Ustawie o samorzdzie powiatowym z 5 czerwca
1998 roku tylko raz wspomina si o gminie, w art. 4 pkt 6, mwic, e
Zadania powiatu nie mog narusza zakresu dziaania gmin9.
W ten sposb powstaje dziwolg organizacyjny: dwie samorzdowe
jednostki na tym samym terenie i to w dodatku w identycznej sferze
dziaania, ktre nie maj ze sob adnych wizw organizacyjnych
przewidzianych w ustawach. Jest to odpowiednik znanej mi z Afryki
struktury klanowej, gdzie na tym samym terenie dziaay analogiczne,
rnej wielkoci jednostki administracyjne, zajmujce si t sam sfer
aktywnoci, ale kierowane przez rne klany.
Ustawodawca precyzyjnie okrela wizy informacyjne i subowe
(nadzr, kontrola, sankcje) w relacjach pionowych powiat-wojewdztwo-regionalna izba rozrachunkowa-prezes Rady Ministrw i gmina-

-wojewdztwo-regionalna izba rozrachunkowa-prezes Rady Ministrw.
Jednak wbrew art. 171 ust. 1 Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku
(Dziaalno samorzdu terytorialnego podlega nadzorowi z punktu
widzenia legalnoci), zakres nadzoru rozszerza si do kontroli skutecz
noci dziaania, a wic podstawowego elementu sprawnoci (dziaanie
sprawne musi by choby minimalnie skuteczne).
Zgodnie z art. 97 pkt 1: W razie nie rokujcego nadziei na szybk
popraw i przeduajcego si braku skutecznoci w wykonywaniu
zada publicznych przez organy gminy, Prezes Rady Ministrw, na
wniosek Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji moe zawiesi
organy gminy i ustanowi zarzd komisaryczny na okres dwch lat,
nie duej jednak ni do wyboru zarzdu przez rad kolejnej kadencji.
Powiat jest rwnie identycznie podlegy takiej samej procedurze
sankcyjnej (art. 84 Ustawy z 5 czerwca 1998 o samorzdzie powiato
wym).
Jest to kara za brak skutecznoci, a wic za niesprawnociowe dziaa
nia, a nie tylko za dziaanie niezgodne z prawem. Mona bowiem dziaa
nieskutecznie, ale zgodnie z prawem. Obie wic jednostki (gmina i po
wiat) s rwnolegle hierarchicznie ustawione, obie te podlegaj nie
tylko kontroli legalnoci swojej dziaalnoci publicznej, ale i skutecz
noci, jak to jednoznacznie wynika z wyej powoanego artykuu 97
pkt 1 Ustawy o samorzdzie gminnym, powtrzonego w artykule 84
w Ustawie o samorzdzie powiatowym.
Mona pozytywnie ocenia staranno prawodawcy w formalnym
ustaleniu organizacyjnych wizi midzy gmin, powiatem, wojewdz
twem i rzdem w strukturze pionowej. Brakuje tego typu ustale w re
lacji powiat-gmina, ktre maj rzekomo by jednostkami tego samego
szczebla, funkcjonujcymi na tym samym terenie komplementarnie i to
w wikszoci przypadkw w tej samej sferze dziaania, ale nadzorujcy
mi jednostki organizacyjne rnej skali hierarchicznej (suba zdrowia,
owiata). Maa powierzchnia powiatu, z ma liczb nadzorowanych
jednostek tworzy rwnie skomplikowany system rozlicze za usugi
penione przez jeden powiat drugiemu, ze wzgldu np. na brak liceum
czy szkoy artystycznej bd domu dziecka, ktre s w innym, wikszym
powiecie. Konieczne bdzie zakontraktowanie i opacanie usug, a wic
wykonywanie wielu operacji, ktre byyby znacznie mniej liczne przy
strukturze dwuszczeblowej: wojewdztwo-gmina.
Poza nadrzdnoci merytoryczn powiatu, wynikajc z wyszej
rangi nadzorowanego podmiotu, wystpuje ona take w sprawach
porzdku. Rada gminy, zgodnie z art. 40 pkt 3 ustawy gminnej moe
wydawa przepisy porzdkowe, jeeli jest to niezbdne dla ochrony
ycia lub zdrowia obywateli oraz dla zapewnienia porzdku, spokoju
i bezpieczestwa publicznego.
309
mSEM PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Analogiczny przepis mamy w ustawie powiatowej, z kocowym za
strzeeniem, e o ile przyczyny te wystpuj na obszarze wicej ni
jednej gminy. Ale konkretna gmina, powoujc si na zasad, e za
dania powiatu nie mog narusza zakresu dziaania gminy, moe nie
akceptowa tych przepisw powiatowych, wydajc swoje wasne. Mamy
tu wic konkretn sytuacj konfliktogenn, ktr musi rozwiza wo
jewdztwo, a by moe Prezes Rady Ministrw, bo przecie on nadzo
ruje komplementarnie z wojewod dziaalno powiatu i gminy. Tu
wanie budzi wtpliwo realno linii nadzoru nad gmin i powia
tem penionego przez Prezesa Rady Ministrw i wojewod. Z ustawo
wego sformuowania mona wywnioskowa, e role tych dwch osb
s komplementarne, a wic Prezes Rady Ministrw nadzoruje 2479
gmin i 314 powiatw ziemskich i 65 grodzkich.
Analizujc krok po kroku kade zadanie gminy i powiatu z zakresu
tej samej sfery, widzimy wyranie konfliktogenne sytuacje w zwizku
z niewaciwym, z punktu widzenia systemowej teorii zarzdzania, two
rzeniem rnej wielkoci jednostek administracyjnych dziaajcych na
tym samym terenie, bez okrelenia wizw organizacyjnych midzy
nimi.
STRUKTURY ORGANIZACYJNE PO REFORMIE

Rozpatrzmy, jak po reformie przedstawia si obraz struktury organiza
cyjnej administracji publicznej.
Mamy obecnie nastpujce jednostki organizacyjne urzdw tere
nowej administracji publicznej:
gminy,
zwizki gmin,
gminy wiodce (na podstawie porozumienia - art. 74),
sejmiki samorzdowe,
powiaty ziemskie (314),
powiaty miejskie (gminy na prawach powiatu) - 65,
zwizki powiatw,
powiaty wiodce (na podstawie porozumienia midzy powiatami),
stowarzyszenia powiatw (rwnie z gminami),
marszakowskie urzdy samorzdowe wojewdzkie - 16 plus biura
lub delegatury zamiejscowe wojewdzkich urzdw marszakowskich
w siedzibach dawnych zlikwidowanych wojewdztw,
urzdy wojewdzkie - 16 centralnych i zamiejscowe urzdy woje
wdzkie w siedzibach dawnych, zlikwidowanych wojewdztw.

Po reformie z 5 czerwca 1998 roku, teoretycznie likwidujcej urzdy
49 wojewdztw i tworzcej 16 nowych wojewdztw, utrzymano tzw.
wojewdzkie urzdy zamiejscowe w dawnych miastach wojewdzkich,
np. tworzc central wojewdztwa wielkopolskiego zatrudniajc 926
pracownikw w Poznaniu i zamiejscowe urzdy wojewdzkie w daw
niejszych miastach wojewdzkich: w Koninie (101 pracownikw), w Pile
(140 pracownikw), w Lesznie (120 pracownikw), w Kaliszu (171 pra
cownikw).
Razem - 1726 pracownikw na dzie 31 marca 1999 roku.
Podobnie wygldaa sytuacja w wojewdztwie mazowieckim: Urzd
Wojewdzki w Warszawie - 598 pracownikw i zamiejscowe urzdy
wojewdzkie: w Radomiu - 181 pracownikw, w Ostroce - 193 pra
cownikw, w Siedlcach - 135 pracownikw, Ciechanowie - 154 pracow
nikw, w Pocku - 140 pracownikw. Razem - 1299 pracownikw na
dzie 31 marca 1999 roku. Oczywicie podobnie byo we wszystkich
innych wojewdztwach.
Dziki temu podziaowi praktycznie stworzono dodatkowy tereno
wy szczebel administracyjny.
Podobnie jak urzdy wojewdzkie, urzdy marszakowskie maj
swoje biura lub delegatury w siedzibach dawnych miast wojewdzkich,
np. w wojewdztwie maopolskim w Tarnowie, Nowym Sczu i Owi
cimiu. W wojewdztwie kujawsko-pomorskim urzd marszakowski
z siedzib w Toruniu ma biuro w stolicy wojewdztwa Bydgoszczy i we
Wocawku.
Wystpuje te tendencja sieciowa w jednostkach organizacyjnych sta
nowicych aparat pomocniczy kierownikw zespolonych sub, inspekcji
i stray wojewdzkich.
Na przykad w wojewdztwie mazowieckim Komenda Wojewdzka
Policji ma siedzib w Radomiu, Wojewdzki Inspektorat Weterynaryjny
w Siedlcach; w wojewdztwie lubuskim mamy 5 rnego rodzaju inspek
toratw wojewdzkich w Zielonej Grze.
Podobnie w powiatach mamy cay szereg powiatowych inspektoratw
w miejscowociach niebdcych siedzib powiatu, np. w wojewdztwie
dzkim Komendy Powiatowe Policji i Pastwowej Stray Poarnej dla
Powiatu d-Wschodnia s w Koluszkach.
Najbardziej nonsensown koncepcj reformy z 1998 roku bya nowa
struktura Warszawy, radykalnie jednak zmieniona w 2002 roku. Zosta
mianowicie utworzony powiat Warszawa. Poniewa w powiatach grodz
kich dla miast powyej 100 tys. mieszkacw maksymalna liczba radnych
nie moe przekracza 60 osb, a stoeczna Rada Miejska liczya 68 rad
nych, powoano rad i zarzd powiatu Warszawa, ale jako powiatu ziem
skiego, takiego jak np. powiat woomiski. Oczywicie caa ta niezwykle
311

zagmatwana struktura doprowadzia do wyksztacenia batalionu rad
nych w sumie 779 osb i do zupenej dezorganizacji w dziedzinie kom
petencji.
Tabela 31. Liczba radnych w Warszawie (od 1 stycznia 1999)
Sejmik wojewdzki
25 radnych
Rada Powiatu
60 radnych
Rada Warszawy
68 radnych
11 Rad Gmin
422 radnych
7 Rad Dzielnic
204 radnych
Razem
779 radnych
Warszawa posiadaa wic wicej radnych ni zasiadajcych w Sejmie

i Senacie posw i senatorw. Dodajmy, e warszawscy radni otrzymy
wali rekordowe diety sigajce 5000 z miesicznie. Ostatecznie jednak
Warszawa jest miastem na prawach powiatu z Rad Warszawy. Rada
Powiatu zostaa zlikwidowana. rednio na polski powiat przypada
101,5 tys. mieszkacw; ta rednia jest jednak wynikiem istnienia 65
duych miejskich-grodzkich powiatw. Powiat ziemski liczy rednio
ok. 80 tys. ludnoci. Jest to wic maa lokalna spoeczno i may urzd
0 nieduym obcieniu. Wedug symulacji przeprowadzonej przez b. URM
1opublikowanej w dokumencie rzdowym Pastwo sprawne, przyjazne
i bezpieczne (lipiec 1996) na jeden powiat miao wypada:
1,4 szpitala (wedug Rocznika Statystycznego GUS w 1997 byo
w Polsce 718 szpitali oglnych),
9,6 przychodni,
3,4 licew,
0,8 szk oglnoksztaccych i artystycznych,
0,1 szk medycznych,
0,36 domw opieki spoecznej.
W dokumencie rzdowym Informacja rzdu o stanie realizacji refor
my samorzdu terytorialnego i administracji (31 maja 1999) w tabeli
Liczbajednostek przekazanych do samorzdw powiatowych i wojewdz
kich podano nastpujce dane, rednio na jeden powiat:
owiata 11,2,
suba zdrowia 1,2,

pomoc spoeczna 1,9,
kultura 0,47,
inne 1,5.
W praktyce, wedug stanu na koniec 2001 roku (Poskonka 2002),
mielimy rednio w jednym powiecie ziemskim jednostek organizacyj
nych:
w owiacie 12,
w subie zdrowia 2,
w pomocy spoecznej 4,
urzd pracy 1,
pozostae (w tym take kultura) 2.
Z tego zestawienia wynika, jak mae s powiaty i jak bardzo ogra
niczony maj zakres dziaania, tym bardziej, e z chwil powoania
nowej struktury biurokratycznej Kas Chorych, a pniej Narodowego
Funduszu Zdrowia nie musiay si zajmowa problematyk finansowa
nia suby zdrowia, ktra w projekcie 1996 roku obejmowaa 65% bud
etu powiatu.
Powiat jest drugim samorzdowym szczeblem struktury admini
stracji publicznej w Polsce. Zobaczmy, ilu mieszkacw licz te szczeble
w krajach europejskich, na podstawie danych Parlamentu Europej
skiego (La regionalisation en Europ, Parlament Europeen Strasburg
1999): w Niemczech 198,1 tys., w Finlandii 566,6 tys., w Holandii
397 tys., we Francji 581 tys., we Woszechi 561 tys., a w Polsce w powia
tach ziemskich - 88 tys.
Typowy polski powiat ziemski to 30-tysiczne miasto i 50 tysicy
ludnoci w 8 gminach. Tymi jednostkami kieruj starosta, wicestarosta,
od 3 do 5 czonkw zarzdu i 21-osobowa rada powiatu. W tym 30-tysicznym miecie mamy jeszcze burmistrza i 23-osobow rad miejsk. Ma
jtek powiatu to majtek generujcy koszty (szk, szpitali, domw
pomocy spoecznej).
Rozpito wielkoci powiatw przedstawia si nastpujco:
Dla powierzchni km2- 13-krotna (min. 157 km2- max. 2087 km2),
Dla liczby mieszkacw - 11-krotna (min. 22 tys. - max. 253 tys.),
Dla liczby gmin - 6-krotna (min. 3 - max. 19)
Wystpuje wic niedopuszczalna skala wielkiej rozpitoci - zarwno
w skali powierzchni, jak i liczby mieszkacw i liczby gmin na terenie
powiatu. Powiat o powierzchni 157 km2i powiat o powierzchni 2087 km2
to zupenie rne organizmy. Wynika z tego, e teoretyczne kryteria
tworzenia powiatw - wizy gospodarcze, kulturalne, geograficzne -
313
314

odgryway mniejsz rol ni dobre ukady, agresywno lokalnego
aktywu spoecznego, a by moe i bardziej wyrafinowane formy tereno
wego lobbingu.
Powiat ma racy niedobr rodkw wasnych, np. w powiecie lipnowskim dochd wasny powiatu wynosi w 1999 roku 1,07% caego budetu,
co ledwo wystarczyo na funkcjonowanie rady starostwa.
Struktura dochodw w powiatach za rok 1999 przedstawiaa si
nastpujco: dochody wasne 6,2%, dotacje celowe 49,4%, subwencja
oglna 44,4%. W roku 2000 dochody wasne powiatw wynosiy 7,9%.
W roku 2002 rwnie nie przekroczyy 10%.
Powiaty wykonuj take zadania na zlecenie administracji rzdowej.
W zestawieniu Informacji rzdowej o stanie realizacji reformy samo
rzdu terytorialnego i administracji z dnia 31 maja 1999 roku (s. 21)
mamy nastpujce dane dotyczce wykonanych zada 181 powiatw
w okresie pierwszego kwartau 1999: zadania wasne - 33 934, zadania
z zakresu administracji rzdowej - 134 553.
Okazuje si, e powiat by gwnie finansowany przez budet pa
stwa i koncentrowa si na wykonywaniu zleconych zada z zakresu
administracji rzdowej.
T sytuacj dowcipnie scharakteryzowa jeden ze starostw: Zde
centralizowano kopoty, a zcentralizowano finanse.
KOSZTY REFORMY POWIATOWEJ

Problem liczenia kosztw reformy i analizowania jej najtaszych wa
riantw nie by w cigu caego procesu transformacji administracji
przedmiotem powanego zainteresowania. Analiza postawy twrcw
megareformy, niezalenie od rodowodu politycznego, wskazuje na ywot
no starej polskiej tradycji postawy skutecznociowej, a nie sprawno
ciowej.
Informacje prasowe i te podawane w oficjalnych dokumentach pa
stwowych byy rozbiene i nieoparte na powanej analizie spodziewa
nych kosztw materialnych, natomiast koszty spoeczne czy moralne
nie byy w ogle oficjalnie brane pod rozwag.
Informacje te dotyczyy kosztw etapu transformacji polegajcej na
powoaniu powiatw, likwidacji rejonw, likwidacji 49 maych woje
wdztw i powoaniu kilkunastu wielkich wojewdztw z urzdami pa
stwowymi i urzdami marszakowskimi, ich zamiejscowymi delegatura
mi, biurami i urzdami, a wic z wprowadzeniem dwch nowych szczebli
struktury samorzdowej (powiaty i zamiejscowe urzdy wojewdzkie
i biura urzdw marszakowskich w dawnych miastach wojewdzkich).
ADMINISTRACJA PUBLICZNA, USTAWODAWSTWO F M

Rnorodno informacji podawanych w odpowiednich raportach rz
dowych i w informacji prasowej przez kompetentnych czonkw rzdu,
take przez samego szefa procesu reformy ministra (sekretarza sta
nu), prof. Michaa Kulesz, wskazyway, e nie dokonano nigdy powa
nej wieloczynnikowej (minimum 50 elementw) oceny kosztw. Bya to
jednoznaczna koncepcja skutecznociowa, a nie sprawnociowa, wzbo
gacona jednak dezinformacj opinii publicznej z gronymi inwektywa
mi pod adresem osb usiujcych dokona autentycznej prby ustale
nia kosztw. Trudna do wytumaczenia jest wielokrotna dysproporcja
w ocenie kosztw takiej operacji, a takie rnice wystpiy w oficjalnych
informacjach w stosunku do poniesionych kosztw. Obserwujc t nie
sprawno i majc za sob praktyk budowy projektw w DTCD UN,
gdzie liczba elementw ocenianych kosztw przekraczaa nieraz 60 po
zycji, ugruntowywaem negatywn ocen sposobu realizacji tej reformy.
Poniej podaj zestawienie niektrych istotnych informacji dotyczcych
przewidywanych kosztw reformy powiatowo-wojewdzkiej:
Inform acja pierwsza z dnia 10 lipca 1994 roku - prof. Micha Ku
lesza, Penomocnik Rzdu do Spraw Reformy Administracji w randze
Sekretarza Stanu pisze w tygodniku Wprost: Wyjaniam, e prawie
niczego nie trzeba tworzy. Wszystkie jednostki administracyjne i przy
sze instytucje powiatowe ju s i zawsze byy, bo nikt ich nie rusza
z miejsca, gdzie kiedy byy zbudowane. (...) Urzdnikw te nie przy
bdzie. Bezporednie koszty reformy nie przekrocz w zwizku z tym
p biliona zotych (mniej wicej tyle ile kosztuj jedne wybory) (tzn.
50 min z, W.K.).
Informacja druga - Szef Urzdu Rady Ministrw Marek Borowski:
tylko 60-70 m ilionw bdzie kosztowa wprowadzenie powiatw
(Tanie powiaty, Gazeta Wyborcza, 4/5 listopada 1995).
Inform acja trzecia - Symulacja wprowadzenia powiatw. Raport
kocowy (Urzd Rady Ministrw, Departament Administracji Publicz
nej, Warszawa, marzec 1996). Notka na stronie 5 potwierdza, e uwzgld
niono kryteria wielkoci powiatw opracowane w 1993 roku przez
Penomocnika Rzdu do Spraw Reformy Administracyjnej. Wyliczono,
e koszty wprowadzenia 320 powiatw wynios 67 685 670 z.
Inform acja czw arta - w dokumencie wydanym przez Urzd
Rady Ministrw w styczniu 1997 roku Pastwo sprawne, przyjazne, bez
pieczne. Program decentralizacji funkcji pastwa i rozwoju samorzdu
terytorialnego mamy opis podstawowych bada symulacyjnych prze
prowadzonych w 1992 roku w Rzeszowie przez zesp pracownikw
Urzdu Wojewdzkiego, dotyczcych tylko kosztw wprowadzenia
320-330 powiatw, bez analizy kosztw likwidacji maych i tworze-nia
duych wojewdztw. Wyniosy one blisko 2,4 biliony starych zotych
(240 min z). Przy uwzgldnieniu skali inflacji w okresie 1992-1998
B O

jest to kwota ok. 350 min nowych z w cenach z 1998 roku. Powta
rzam - s to jedynie koszty budowy powiatw. Zdaniem redaktorw
dokumentu ta symulacja, jako e opieraa si na maej prbie, zawy
ya koszty.
Informacja pita - symulacja przeprowadzona w latach 1995-1996
obja 10-procentow prb, ale uwzgldniaa jedynie dwa elementy
kosztw: zatrudnienia dodatkowych pracownikw i wyna
j cia dodatkowej pow ierzchni biurow ej . Do penej symulacji
brakuje, bagatela, co najmniej 20-30 dalszych elementw. Jej rezul
tat to kwota 80-90 min w cenach z 1996 roku, co daje, uwzgldniajc
inflacj w latach 1996-1998, ok. 100-110 min z w cenach z 1998
roku. Autorzy dokumentu pisz jednak, e ta z kolei symulacja jest niedoszacowana. W rachunkach nie uwzgldniono niektrych wydatkw.
Informacja szsta (prasowa) - notatka prasowa (ycie, 8 kwiet
nia 1997): Zakada si, e powstanie 300 powiatw, a liczba wojewdztw
zmniejszy si z 49 do 17. Koszt wprowadzenia tych zmian wyniesie 650
min z.
Jednak wstpne szacunki kosztw wprowadzenia zmienionego
ukadu wojewdzkiego, tj. utworzenia 17 wojewdztw (tyle wwczas pla
nowano) wskazuj na kwot 560 min nowych z. Tak wic wedug
opinii samych autorw zanionych kalkulacji mamy globalne koszty
reformy w cenach 1998 roku ok. 670 min z.
Inform acja sidm a - dokument pastwowy z lipca 1997 roku
Koszty przeprowadzenia reformy wojewdzkiej oraz utworzenia powia
tw w Polsce w ramach wdroenia rzdowego programu decentralizacji
funkcji pastwa i rozwoju samorzdu terytorialnego. Koszty utworze
nia 17 wojewdztw szacuje si na 216 724 000 z (s. 12). Natomiast
koszty utworzenia powiatw - na 140 896 z. Ogem wic koszty re
formy wynios 357 620 000 z. Jednak zakada si, e koszty utrzyma
nia duych wojewdztw bd nisze ni obecnych maych, w zwizku
z czym nastpi amortyzacja poniesionych wydatkw w perspektywie
paru lat. Tak informacj przekaza oficjalnie prasie minister Leszek
Miller we wrzeniu 1997 roku.
Te wyliczenia nie uwzgldniaj jednak samorzdowego statusu du
ych wojewdztw i bardzo powanych kosztw z tym zwizanych, jak
rwnie nierealnie zaniaj chociaby diety radnych powiatowych do
wysokoci 150 z, podczas gdy np. dla radnych Warszawy sigay one
ponad 5000 z. Podobnie nierealne s koszty wynajmu powierzchni biu
rowej -10 z/m2.
Informacja sma - Sekretarz Stanu, Penomocnik Rzdu do spraw
reformy prof. Micha Kulesza pisze 19 wrzenia 1997 roku (Rzeczpospo
lita): liczona czterokrotnie przez rne rzdy kwota kosztw reformy
powiatowej wynosia nieco ponad p biliona starych zotych.

Inform acja dziewita {Wadza w rce Rad, Wprost 1997, nr 49).
Minister Micha Kulesza: reformy polegajce na budowie powiatw
i 12-14 wojewdztw nie bd drogie: ich koszt wyniesie ok. 2-3 z na
obywatela.
W 1997 roku byo w Polsce 38 620 tys. mieszkacw, wic to koszty
wynios od 77,24 do 115,86 min zotych.
Mj wasny rachunek (Rzeczpospolita, 26 czerwca 1997) przepro
wadzony na podstawie estymacji 20 elementw kosztw zamyka si
kwotami rzdu miliardowego. Zdajc sobie spraw z zawodnoci opero
wania statystycznymi rednimi danymi, proponowaem przedstawienie
argumentw dotyczcych kadej pozycji w przypadku zakwestionowania
jej trafnoci. Nie spotkaem si jednak z adn tego typu replik.
Faktem jest, e w roku 2010 mielimy ju w powiatach ziemskich
56 932 pracownikw ze redni pensj 3246 z i 12 479 pracownikw
urzdw marszakowskich ze redni pensj 4328 z. Oznacza to, e
koszty powoania tych dwch szczebli w tej postaci w skali 12 lat ist
nienia naley liczy w miliardach zotych. Poniewa z reguy w chwili
obecnej starostowie, nie mwic ju o marszakach, maj nowe, przy
zwoite pomieszczenia, niektrzy nawet o bardzo wysokim standardzie,
warto by byo policzy, ile one kosztoway w cigu ostatnich 12 lat.
W adnym rzdowym opracowaniu nie znalazem symulacji kosztw
spoecznych czy moralnych. Ich ocena jest oczywicie trudna, ale moli
wa nawet w bardzo konkretnym wymiarze materialnym. Wojna powia
towa i wojna wojewdzka, walka mieszkacw o to, by ich miasto
stao si powiatem lub nie utracio pozycji wojewdztwa, wyraaa si
w wielu, nieraz bardzo burzliwych, demonstracjach, rwnie na terenie
Warszawy.
Mona byo do dokadnie wyliczy koszty przyjazdu kilkuset de
monstrantw i ich straconego czasu pracy na przygotowanie transpa
rentw i plakatw, koszty ochrony policyjnej, koszty zablokowania ulic
warszawskich itd.
Biorc pod uwag rwnie czas powicony na dyskusje nad liczb
wojewdztw i koszty stresu uczestnikw wojny wojewdzkiej i powiato
wej, trzeba stwierdzi, e s to olbrzymie sumy, rzdu milionw zotych.
Frustracja zwizana z rewolucyjn i niesprawn form przeprowa
dzenia reformy niewtpliwie ma rwnie swoje reperkusje polityczne
dotyczce oceny dziaalnoci okrelonych rodowisk politycznych.
Z przedstawionych informacji wynika jasno, e problem kosztw
nie by powanie traktowany; znajdowao to rwnie swj wyraz w ofi
cjalnych enuncjacjach, e wobec spoecznej wagi reformy jej cena ma cha
rakter drugorzdny. Najwikszym bdem by jednak brak powanej
analizy wariantowych rozwiza charakteryzujcych si autentycznie
maymi kosztami. Majc wieloletni praktyk projektowania w ONZ,
317
3 E 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

gdzie analiza kosztw bya przeprowadzana niezwykle starannie
w szeregu wariantach i w stosunku do kilkudziesiciu elementw, ze
zdziwieniem czytaem oficjalne informacje wskazujce na daleko idce
lekcewaenie problemu kosztw.
Istotnym elementem kosztw funkcjonowania samorzdw jest
fundusz pac personelu. Moje nawet najbardziej pesymistyczne przewi
dywania co do wysokoci uposae, jakie uchwali sobie kierownictwo
samorzdowe, okazay si zbyt optymistyczne.
Poniej podaj wysoko wynagrodzenia kierownictwa jednostek
samorzdowych ustalan z reguy na pierwszym posiedzeniu uchwa
ami rad.
W roku 1999 rednie uposaenie w Polsce wedug GUS wynosio
1706 z, a pensje:
Marszakw lskiego i maopolskiego - po ok. 14 000 z/m,
Marszaka warszawskiego - 13 200 z/m,
Marszaka wojewdztwa podlaskiego - 10 200 z/m,
Wiceprzewodniczcego zarzdu - 8 325 z/m i 8 330 z/m,
Czonkw zarzdu - 7 892 z/m i 7 783 z/m,
Skarbnika - 6 558 z/m,
Dyrektora Biura - 6 351 z/m,
Prezydenta Warszawy - 18 700 z/m,
Starosty warszawskiego - 14 999 z/m,
Starosty Radomia (powiat ziemski) - 8100 z/m,
Prezydenta Szczecina - 13 000 z /m,
Prezydenta Bydgoszczy - 10 777 z/m,
Prezydenta Wrocawia - 12 000 z/m,
Prezydenta Katowic - 12 000 z/m,
Prezydenta Sosnowca - 12 000 z/m,
Prezydenta Dbrowy Grniczej - 12 000 z/m,
Burmistrza Blachowni - 4 200 z/m.
Istnieje te wyrana dysproporcja w stosunku do pensji kadry pa
stwowej, np. wojewoda zarabia 6500 z/m.
Niezwykle wysokie pensje nomenklatury samorzdowej spotkay si
z negatywn ocen opinii spoecznej, co doprowadzio do podjcia od
powiedniej, tzw. kominowej, uchway sejmowej ustalajcej dopuszczalne
limity uposae. W praktyce znaleziono jednak sposb na obejcie
tych ogranicze, wprowadzajc system premii, w niektrych przypad
kach rzdu kilkudziesiciu tysicy. Jeszcze bardziej szokoway opini
publiczn tzw. kontrakty menederskie, zawierane przez wojewodw
z dyrektorami szpitali - miesiczne uposaenia rzdu ponad 20 tys. z
z zastrzeeniem odprawy w wysokoci dwuletniej pensji. Wzr tych kon
traktw by opracowany przez Ministerstwo Zdrowia.

Podobna sytuacja wystpia rwnie w przypadku pac dyrektorw
Kas Chorych.
Warto zwrci uwag, e w wielu krajach, np. w Szwecji, istnieje za
sada grnego limitu uposaenia w jednostkach samorzdowych, mak
symalnie 6-krotnie wyszego od najniszego w danej jednostce.
Z bada przeprowadzonych w nowych jednostkach samorzdowych
wynikao, e powanym problemem byy sprawy lokalowe, ich wyposa
enie meblowe i maszynowe.
40 powiatw zostao utworzonych w miejscowociach, w ktrych
nie byo urzdw rejonowych, rejony byy te mniejszymi jednostkami,
a poza tym granice wielu powiatw nie odpowiaday dawnym rejono
wym. Podobny problem wystpi w wielu biurach urzdw marszakow
skich. Wyranie potwierdzia si moja teza z 1996 roku, e w estymacji
kosztw reformy naleao przewidzie take koszty budowy nowych
budynkw w wielu starostwach.
Na przykad w wojewdztwie opolskim powstao 11 powiatw.
Wikszo starostw nie miaa wasnego budynku.
Najgorsza sytuacja miaa miejsce w starostwie opolskim, ktrego
wydziay byy rozmieszczone w piciu znacznie oddalonych od siebie
budynkach. W Zamociu starostwo grodzkie miecio si w siedmiu
miejscach, a siedziba starostwa ziemskiego w dwch.
Rzeczpospolita informowaa 30 wrzenia 1999 roku, e: Tylko co
szste starostwo w Wielkopolsce ocenia swoj sytuacj jako zadowala
jc. Pozostae narzekaj na niedostatek powierzchni, zy stan technicz
ny i nieuregulowany stan prawny zajmowanych pomieszcze. Kwestia
siedziby dla Urzdu Marszakowskiego pornia zarzd wojewdztwa
z wojewod (...) Jako niewystarczajce okrela swoje warunki lokalo
we co trzeci samorzd powiatowy, konieczno poniesienia znacznych
nakadw finansowych na przystosowanie siedziby do potrzeb sygna
lizuje co drugi powiat. Trudno byo oczekiwa, e stanie si inaczej.
Zadania starostwa s wiksze ni te, ktre wykonyway urzdy rejo
nowe, a po nich zwykle starostwa dziedziczyy lokale. W urzdach nie
byo te zazwyczaj sal konferencyjnych przystosowanych do sesji liczcej
kilkadziesit osb rady powiatu.
Podobny problem mia Urzd Marszakowski w Poznaniu: biuro
wiec jest zupenie nieprzystosowany do potrzeb Urzdu Marszakow
skiego (...) jest bardzo niereprezentacyjny, a przecie do marszaka
przyjedaj zagraniczni gocie (A.G. 1999).
Kolejnym problemem by dobr odpowiednio reprezentacyjnych rod
kw komunikacji dla kierownikw nowo powstaych urzdw. Od razu
po powoaniu urzdu kupiono dla jednego z marszakw samochd marki
Lancia za 265 tys. z. Na pytanie dziennikarza, dlaczego zdecydowano
si na tak kosztown limuzyn pada odpowied: bo lanci ma ju
319
320

wojewoda. Kierownicy rejonw zarabiali w granicach 2500-3000 z/m
i mieli skromne samochody i skromne gabinety, ale marszaek i staro
sta reprezentuj zupenie inny poziom wadzy, co oczywicie wymaga
odpowiedniej oprawy reprezentacyjnej.
Wszystkie te koszty, minimum 50 rodzajw, powinny byy by pre
cyzyjnie wyliczone. Niestety, nie figuruj w adnym dokumencie rz
dowym. Zmienne, nieprecyzyjne, bardzo oglne informacje podawane
prasie wskazuj na daleko idce negliowanie ekonomicznoci, drugiego,
obok skutecznoci, czonu sprawnoci dziaania.
Marnotrawienie pienidzy publicznych przybiera jednak jeszcze
groniejsz form w ramach nieoficjalnego sektora publicznego, jakim
s agencje rzdowe i fundusze pastwowe. Na miejsce zlikwidowanych
funduszy z czasw socjalizmu wyroso 10 nowych funduszy i 13 agencji
rzdowych. Autorzy raportu Instytutu Bada nad Gospodark Rynkow
(Malinowska et al. 1999) podaj niepokojce dane. W 1997 roku dochody
i wydatki funduszy celowych sigay astronomicznej sumy 85 mld z,
a wic ok. 50,5% funduszy publicznych. Jako rodki pozabudetowe
nie podlegay kontroli sejmowej. Jak pisze Mariola Balicka (Polityka,
nr 44, 1999): za ich pomoc mona dyskretnie, bez rozgosu towarzy
szcego oficjalnej batalii o ksztat budetu, rozdziela publiczne rodki
wedug politycznego uznania. W ww. raporcie podano wiele przykadw
umarzania nalenoci i hojnoci w wyposaaniu agencji i funduszw.
Rozluniona dyscyplina, bezkarne przekraczanie planw wydatkw,
brak sankcji i dyscypliny finansowej w stosunku do 50,5% funduszy
publicznych byy rdem gigantycznego marnotrawstwa.
INFRASTRUKTURA TECHNICZNA
Polska miaa kolosalne szanse zbudowania wielkiego systemu admini
stracji publicznej w nawizaniu do najnowoczeniejszych tendencji
wiatowych. Bya to jedyna okazja nierewolucyjnej zmiany caego sys
temu. Wszystkie rozwinite kraje demokratyczne maj niezwyke
trudnoci w przeprowadzaniu powaniejszych reorganizacji ze wzgldu
na silne oddziaywanie dobrze ustrukturalizowanych grup interesw
i biurokratycznej tradycji organizacyjnej.
Racjonalna megareforma administracji wymagaa jednak odpo
wiedniej technicznej infrastruktury, std te koniecznoci byo przy
gotowanie zaplecza telekomunikacyjnego, rozbudowy sieci telefonicznej
i penej komputeryzacji obiegu informacji z budow odpowiednich info
strad w skali caego kraju i poszczeglnych jego czci. Ten plan wyma
ga te realizacji programu szkolenia caej kadry administracyjnej.

Oczywicie plan budowy infrastruktury elektronicznej musiaby by
czasowo dostosowany do poszczeglnych etapw ewolucyjnej megareformy i wiza si z decyzj, jak instrumentalizacj i w jakim przedziale
czasu moemy w naszych warunkach zastosowa.
W peni zintegrowany megaplan zapewniby niezwyk sprawno
dziaania administracji, a jednoczenie byby czynnikiem rozwoju kultu
rowego szerokiej kadry funkcjonariuszy, a take caego spoeczestwa.
Nic takiego nie zostao opracowane, a nawet prby zainteresowania
t problematyk spotykay si z zupenym lekcewaeniem (co ma
wsplnego satelitarna komunikacja z reform?). Ostatecznie w kwiet
niu 1999 roku zaakceptowano system elektronicznego monitorowania
reformy administracji publicznej (SMRAP), co oczywicie nie miao ju
adnego wpywu na stworzenie nowoczesnej administracji posugujcej
si nowoczesn aparatur elektroniczn, ksztatujc zarwno struktu
ry statyczne, jak i organizacj procesu pracy i zarzdzania, w nawi
zaniu do elektronicznego procesu obiegu i przeksztacania informacji.
Koszty wdroenia elektronicznej techniki stymulujcej radykalne
zmniejszenie zatrudnienia i daleko idce spaszczenie struktury sta
tycznej nie byyby wiksze ni budowanie tradycyjnego, rodem sprzed
p wieku, biurokratycznego, wieloszczeblowego aparatu administra
cyjnego. To dowiadczenie jest akademickim przykadem racjonalnoci
nowoczesnego zarzdzania przez wiedz. Zabrako jednak nowoczesnej
wiedzy i strategicznej wyobrani.
METODA WDRAANIA REFORMY

Podstawowe zasady demokratycznej organizacji - pomocniczoci i struk
tur organicznych - nie zostay wprowadzone w ycie, pomimo haso
wego ich uznania.
Zaprzeczeniem zasady pomocniczoci bya dynamiczna budowa, do
koca 1998 roku, aparatu centralnej administracji. Jeszcze w roku 1998
aparat centralny wzrs o 7,1 tysicy etatw. Zgodnie z zasad pomoc
niczoci aparat centralny powinien by ograniczony do zada, ktrych
nisze szczeble nie s w stanie zrealizowa.
Olbrzymi wzrost zatrudnienia centrum stwarza oczywicie sytuacj,
w ktrej wielu pracownikw tego szczebla musi wykaza si aktywnoci,
a wic tym samym wykonywa szereg zada, ktre powinny by wyko
nane przez szczeble nisze.
Podobnie idea struktur organicznych samodzielnego autonomicznego
zrzeszania si gmin w zwizki gmin zostaa zahamowana przez utwo
rzenie nowej jednostki organizacyjnej, powiatu, realizujcej wanie
321

te zadania, ktre, zgodnie z ustaw gminn, powinny realizowa zwizki
gmin (zadania przekraczajce moliwoci jednej gminy).
Jeeli chodzi o tryb wprowadzania megareformy, to jej wariantowe
rozwizania, opracowane przez apolitycznych specjalistw, powinny
byy by przedmiotem swobodnej, merytorycznej dyskusji i dopiero po
jej wyniku zatwierdzone w drodze gosowania parlamentarnego.
Sposb wdraania megareformy w Polsce budzi zasadnicze zastrze
enia. Ju od momentu opracowywania w latach 1990-1993 projektu
budowy powiatw i duych regionw wytworzyo si silne lobby powia
towe. Dziaao ono niezwykle agresywnie, goszc, e na haso decen
tralizacja istnieje jedyny odzew - powiat. Znakomita wikszo
redaktorw wysokonakadowej opiniotwrczej prasy jednoznacznie
opowiadaa si za koncepcj powiatw, akceptujc artykuy, ktre
sprowadzay si do ustawienia oponenta na zasadzie, e kady, kto
ma inne zdanie, jest moralnie nagannym wrogiem jedynie susznej,
bezdyskusyjnej tezy i nie reprezentuje odpowiednich kwalifikacji, bo
wszyscy autentyczni eksperci oczywicie j akceptuj. Ten agresywny
ton wyraa si rwnie w wielu oficjalnych enuncjacjach rzdowych.
W opiniotwrczej, wysokonakadowej prasie stosowano te dobrze
znan metod autocenzury, utrudniajc czy wrcz nie dopuszczajc do
publikacji specjalistw proponujcych alternatywne koncepcje. Oczy
wicie nie tu jest miejsce na szczegowe omwienie tej totalitarnej
metody, nawizujcej do komunistycznej tradycji syndromu wroga,
doprowadzenia za wszelk cen do budowy archaicznej, drogiej i nie
efektywnej struktury powiatowej. Gboko zastanawiajca jest jednak
ogromna skala powiatw.
KONCEPCJA ALTERNATYWNA
Koncepcja alternatywna bya konstruowana ze wiadomoci, e
w perspektywie wejcia do Unii Europejskiej Polska musi posiada
struktur administracyjn z jednostkami typu regionw zgodnie z opra
cowanym przez Rad Europy modelem w Europejskiej Karcie Samo
rzdu Regionalnego. S to jednostki typu niemieckich landw czy
francuskich regionw, odpowiednio due, majce wysoki poziom auto
nomii. Std ta koncepcja likwidacji 49 wojewdztw i stworzenie kilku
nastu (12,17,16?) samorzdowych wojewdztw-regionw, nazwanych
ostatecznie urzdami marszakowskimi. W ten sposb dublowao si
czynnoci szczebla wojewdzkiego. Niezalenie od tego szczebla pro
ponowano stworzenie duej liczby nowych jednostek powiatowych,

tworzc nowy szczebel, bo istniejce rejony byy oficjalnie pomocniczymi
jednostkami urzdw wojewdzkich.
Koncepcj alternatywn bya idea taniej i atwej do przeprowadze
nia sprawnej reformy, polegajcej na ewolucyjnym przeksztaceniu
istniejcych od 1975 roku 49 wojewdztw, niewtpliwie ju upodmiotowionych psychospoecznie, politycznie i majtkowo spoecznoci, na
pastwowo-samorzdowe powiaty, czy, jak je nazwaem, powiato-wojewdztwa. Oczywicie bez dwch urzdw na szczeblu wojewdzkim.
Koncepcja stworzenia dwch rwnorzdnych jednostek organizacyj
nych na szczeblu wojewdzkim budzia zdumienie. Dlaczego nie ak
ceptowano koncepcji urzdu wojewdzkiego z wybieranym wojewod,
tak jak w powiatach grodzkich i ziemskich? Praktyka wykazaa bd
no koncepcji dwch rwnolegych urzdw wojewdzkich. W demo
kracji wszystkie struktury administracyjne maj charakter samorzdowo-pastwowy, poczwszy od prezydenta, ktry jest urzdnikiem
pastwowym, ale jest wybierany w gosowaniu powszechnym. W Sta
nach Zjednoczonych gubernatorzy stanw, czoowi pracownicy pastwo
wi s wybierani i s odpowiedzialni za realizacje centralnych dyrektyw.
Budujc wic wyodrbnione dwie jednostki wojewdzkie, konsekwentnie
trzeba by powoa i dwa powiaty, i dwie gminy pastwowe i samorz
dowe. Zadziwiajca konstrukcja dwch urzdw wojewdzkich stworzya
problemy permanentnych konfliktw kompetencyjnych. Koszty takiej
konstrukcji s oczywicie niezwykle wysokie.
Koncepcja alternatywna, tania i atwa do przeprowadzenia, polegaa
na zachowaniu istniejcych 49 wojewdztw jako powiatw i dodaniu do
tych 49 nowych powiato-wojewdztw 48 wielkich samodzielnych miast,
ktrych samorzdowy statut sprawdzi si ju dawno w badaniach pi
lotaowych; mielibymy sie szczebla samorzdu terytorialnego.
Zachodzi wic pytanie: po co likwidowa istniejce jednostki orga
nizacyjne i budowa now wieloszczeblow, olbrzymi struktur, o nie
spotykanej w Europie liczbie ok. 400 jednostek organizacyjnych, jeli
mona stosunkowo atwo wykorzysta do decentralizacji istniejc siatk
organizacyjn?
Zdaniem prof. Andrzeja Piekary, w latach 90. dyrektora Centrum
Studiw Samorzdu Terytorialnego i Rozwoju Lokalnego Uniwersytetu
Warszawskiego, proponowany model ustroju powiatu (przeksztacenia
w powiaty dotychczasowych wojewdztw) przypominaby model depar
tamentu francuskiego, ktry z duym powodzeniem suy we Francji
ponad 100 lat i po roku 1982 suy nadal w samorzdowej postaci.
Te wanie polskie wojewdztwa-powiaty byyby racjonalnej wiel
koci szczeblem samorzdowym, nawizujcym do typowych struktur
europejskich.
323
324

Dla rozwizywania problemw wielkoprzestrzennych mogyby po
wsta makroregiony, maksimum 12 (tyle byo ostatnio terenowych Biur
Planowania Lokalnego Rzdowego Centrum Studiw Strategicznych),
grupujce od kilku do kilkunastu powiato-wojewdztw.
Mogaby to by struktura organiczna Wojewdzkich Zwizkw Re
gionalnych, bdcych odpowiednikiem wyszego szczebla zwizkw
gmin, podobnie jednak jak zwizki gmin posiadajcych osobowo
prawn. W rozwaaniach Urzdu Rady Ministrw nazwano je funk
cjonalnymi zwizkami wojewdztw zajmujcymi si strategi rozwoju
spoeczno-gospodarczego, monitorowaniem procesw ekonomicznych
i zmian zachodzcych w rodowisku przyrodniczym, prowadzeniem
gospodarki wodnej itd. Odpowiednio silne, racjonalnie zorganizowane
zwizki, oparte na samorzdowej bazie wojewdzkiej, byyby partne
rem rwnie midzynarodowej wsppracy midzyregionalnej. W ka
dym razie utrzymaaby si, absolutnie wystarczajca, struktura przy
rozwoju powiza elektronicznych i permanentnym rozwoju samo
dzielnoci gmin.
Ich samorzdowy charakter miaby w kadym wariancie cechy pe
nego autentyzmu, bo w wariancie zwizkw wojewdztw powiato-wojewdztwa same ustalayby struktur ich ugrupowania w nawizaniu
do specyfiki gospodarczej i wizw spoeczno-kulturowych.
Prosty, tani i nowoczesny model wizaby si jednoczenie z zasad
inwigilacji czystej, polegajcej na wzrocie autonomicznoci jedno
stek organizacyjnych grupujcych fachowcw, a podlegych organom
administracji publicznej. Silny nacisk na szeroko rozwinit elektro
niczn czno midzyszczeblow umoliwiby sprawny monitoring
dziaalnoci terenowych jednostek i jednoczenie atwo kontaktu.
W konkluzji alternatywna koncepcja (oczywicie rwnie z maymi
wariantami) zakadaa generalnie:
zrezygnowanie z tworzenia nowej sieci kosztownych i zbyt maych
powiatw - wprowadzenie taniego i sprawnego pastwowo-samorzdowego statusu w 49 istniejcych wojewdztwach i 48 samodziel
nych miastach, penicych funkcj II szczebla samorzdu (powiatu),
w paroletnim okresie w peni skomputeryzowanych (byaby to pierw
sza w peni skomputeryzowana administracja w pokomunistycz
nym kraju),
promowanie i rozwijanie regionalnych organicznych zwizkw wo
jewdztw dla realizacji zada wielkoprzestrzennych (prof. Piekara
proponowa utworzenie 10-12 organicznych zwizkw zblionych swo
im terytorium do makroregionw w rozumieniu geograficznym),
promowanie i rozwijanie zwizkw gmin przez ustalenie realnego
systemu ich finansowania,

zlikwidowanie rejonw i przyporzdkowanie ich zada gminom,
zwizkom gmin lub wojewdztwom,
doprowadzenie do wikszego ujednolicenia i zmniejszenia admini
stracji specjalnej i radykalnego jej podporzdkowania wojewdz
twom, zwizkom gmin i duym miastom,
zapewnienie maksymalnej niezalenoci finansowej jednostkom sa
morzdu terytorialnego przez jednolity system podatkowy (podatek
od nieruchomoci i podatek dochodowy) i wasnej dziaalnoci gospo
darczej (wodocigi, kanalizacja, elektrownie, transport, turystyka).
Powtarzam z naciskiem, e ten program czyby si z dynamicznie
opracowanym kompleksowym planem elektronicznego wyposaenia
caej administracji w ujciu resortowym, terenowym (sie wojewdzka)
i lokalnym (telechaty itd.). Program komputerowego wyposaenia
miaby by traktowany jako priorytetowy; jego koszty w skali wielo
letniej nie przekraczayby kosztw realizacji reformy wedug planu
prof. Michaa Kuleszy, w perspektywie czasowej umoliwiyby powane
zmniejszenie aparatu administracyjnego. Wanie na tym tle mona
postawi zasadniczy zarzut caej koncepcji prof. Kuleszy, traktujcej
z pogard osignicia nauki zarzdzania publicznego. Ta postawa jest
zrozumiaa w wietle traktowania administracji jako obiektu tylko nauki
prawa i politologii.
Z punktu widzenia wymogw koncepcji demokracji gwny nacisk
miaby by pooony na rozwj demokracji lokalnej i urealnienie decen
tralizacji. Wizaoby si to przede wszystkim z umocnieniem kompe
tencyjnym, osobowym i finansowym wojewdztw i duych miast i rady
kalnym zmniejszeniem aparatu centralnego.
Idea tego projektu bya przedstawiona w licie otwartym (aneks 2)
opublikowanym (z trudnociami) w Rzeczypospolitej i w yciu, dwch
opiniotwrczych gazetach, podpisanym przez zesp kompetentnych
specjalistw.
Program powiato-wojewdzkiej struktury, opracowany koncepcyjnie
w maju 1996 roku, by wspomniany w styczniu 1997 roku w dokumen
cie pastwowym MSWiA (Pastwo, sprawne, przyjazne i bezpieczne).
Czytamy w nim:
Niestety, usystematyzowane prace nad modelem dwuszczeblowym
nie byy do tej pory prowadzone, std te w poniej prezentowanym
opisie przedstawione zostay jedynie zaoenia.
Okazao si wic, e jeden z najwaniejszych problemw ustrojowych
kraju nie zosta wszechstronnie przeanalizowany.
Reasumujc ocen reformy caej administracji mona wymieni na
stpujce jej cechy:
325
326

1. Reforma administracji publicznej bya przeprowadzona w sposb
spontaniczny, nieprofesjonalny, bez wstpnej wizji caoci systemu
i caociowego programu dziaania. Pierwszy etap to samorzdne
gminy, ale natychmiast w tym samym roku budowa nowej tereno
wej struktury administracji pastwowej nazwanej ,jednostk po
mocnicz urzdu wojewdzkiego . Nastpnie omioletni okres
formowania dalszej koncepcji polegajcej na gigantycznej rozbudo
wie administracji terenowej: powiaty i podw jne urzdy w oje
wdzkie, w dodatku z fikcj penej likwidacji wszystkich urzdw
wojewdzkich, a jedynie przeksztacenie ich na gwne i zamiejscowe.
2. Upolitycznienie procesu budowy administracji terenowej przez
stworzenie Biura Penomocnika Rzdu w randze podsekretarza,
a pniej sekretarza stanu w Urzdzie Rady Ministrw, po zmianie
koalicji przejcie projektowania te przez rwnie niefachowy zesp
urzdniczy w URM, a nastpnie przez MSWiA i znowu przy nowej
zmianie koalicji przejcie projektu w Biurze Penomocnika, tym
razem ju przez sekretarza stanu prof. Michaa Kulesz. Klasyczny
przykad baaganu organizacyjnego, wynikajcego z braku znajo
moci zasad teorii projektowania (powinien by jeden fachowy,
pozaurzdniczy zesp majcy zadanie stworzenia, ewentualnie
fakultatywnych, projektw).
3. Brak analizy innej koncepcji, zgaszanej oficjalnie, i niekulturalne,
wrcz grubiaskie, niegodne spoecznej pozycji naukowcw, repliki
na krytyczne gosy w prasie. Brak odzewu na list otwarty i zupeny
brak reakcji na mj list przesany Leszkowi Balcerowiczowi. Wiem
te z pniejszych relacji prof. Gieysztora, e nie udao si zorgani
zowa krytycznej dyskusji naukowej z udziaem Leszka Balcerowicza
w Polskiej Akademii Nauk.
4. Odrzucenie zasady pomocniczoci przy budowie struktur organi
zacyjnych poprzez nieuzasadnione ani organizacj procesu pracy,
ani skal rozwoju gospodarczego, rozwijanie aparatu centralnego
(olbrzymi wzrost w okresie wielkiego deficytu pierwszych lat trans
formacji).
5. Odrzucenie zasady paskich struktur organizacyjnych i szerokiej
rozpitoci kierowania przez budow trj-, a na przykadzie Warszawy
nawet czteroszczeblowej struktury terenowej, i mnoenie stano
wisk kierowniczych przez budow wielkiej liczby maych jednostek
organizacyjnych (powiaty od ok. 20 tys. mieszkacw, a powiat ziem
ski rednio ok. 80 tys.).
6. Konstrukcja powiatu niezwizanego adnymi wizami organizacyj
nymi z gminami dziaajcymi na ich terenie jako negatywna fikcja
organizacyjna, sprzeczna z zasad spjnoci megasystemu admi
nistracji publicznej w skali kraju. Oczywista konfliktogenno, np.

przy prawie powiatu do wydawania zarzdze porzdkowych i takiego
samego uprawnienia dla gmin w stosunku do ich terenu. Konfliktogenno na skutek nadzorowania przez powiat jednostek nadrzdnych
nad jednostkami nadzorowanymi przez gminy (owiata, zdrowie).
7. Marnotrawstwo zwizane z koncepcj budowy dwch rwnole
gych urzdw wojewdzkich. Praktyk wiatow jest samorzdowy
urzd penicy oczywicie take funkcje pastwowe, take jak wjt,
starosta czy prezydent miasta. Przypominam ponownie, e w USA
gubernatorzy stanowi s wybierani. Ta koncepcja powanie zwik
szya liczb bardzo interesujcych stanowisk o wysokim uposaeniu.
8. Niedopracowanie kwestii finansowych. Kolejne publikowane wyli
czenia byy odlegle od rzeczywistoci. Nie dokonano, zgodnie np.
z zasad projektw ONZ, analizy wedug ok. 50 kryteriw kosztw.
Dowodem tej swego rodzaju radosnej twrczoci bya konieczno
nowelizacji, ju w padzierniku 1998 roku, ustaw zwizanych z funk
cjonowaniem zreformowanej administracji publicznej jeszcze przed
planowanym na 1 stycznia 1999 roku wejciem reformy w ycie.
Chodzio tam o poprawienie ustaw w ktrych byy luki, niespjnoci
lub sprzecznoci, dostrzeone midzy innymi przez wojewodw, jed
nostki samorzdu terytorialnego, a take poszczeglne jednostki
(Rzeczpospolita, 12 padziernika 1999).
9. Brak rozwiza w planie budowy administracji nowoczesnego po
ziomu technologicznego. W Burundi w ramach projektu ONZ ju
w roku 1988 rozpocz si proces komputeryzacji centrum admi
nistracji, zawierajcy program dydaktyczny i opracowanie parolet
niego planu inwestycji i wdroenia. Orodek dydaktyczny mojego
projektu z 34 najnowszymi belgijskimi komputerami w klimatyzo
wanych salach, starannie przykrywanymi po uytkowaniu, pracowa
na trzy zmiany. Tymczasem w programie reformy powiatowo-wojewdzkiej w Polsce w ogle nie opracowano planu komputeryzacji
w sferze cznoci i sprawozdawczoci internetowej, koncepcji
home work dla pracownikw koncepcyjnych itp. By to jeden z po
stulatw kontrowersyjnego projektu, ktry, jak wiemy w ogle nie
zosta przeanalizowany przez administracj.
O tym braku elementarnej wiedzy technologicznej i znajomoci
tendencji rozwojowych w zarzdzaniu publicznym miaem mono
osobicie przekona si w roku 2001, kiedy zostaem zaproszony
przez Kancelari Premiera do wygoszenia referatu na wewntrznym
szkoleniu pracownikw w siedzibie Kancelarii w Alejach Ujazdow
skich. Byo to sympatyczne grono kilkudziesiciu osb - w rednim
wieku, okoo 50 lat, i trzech modych. Mwiem im o metodach
informacji komputerowej w pracy administracji na przykadzie
programu wprowadzanego ju od kilkunastu lat w projektach ONZ
327
328

dla afrykaskich krajw rozwijajcych si. Miaem wraenie, e
nie bardzo mnie rozumieli. W przerwie na kaw podeszli do mnie
modzi pracownicy i mwic, e mj wykad ich zainteresowa, ze
miechem stwierdzili, e poza nimi nikt mnie nie zrozumia, bo za
instalowane w biurze komputery s obsugiwane tylko przez nich;
poza nimi nikt nie ma pojcia o informatyce.
Efekty tego instytucjonalnego opnienia zwizanego z niefacho
wym zespoem organizujcym administracj publiczn s widoczne
do dzi. Na przykad obecnie, w 2011 roku, jestemy na ostatnim
miejscu w Unii Europejskiej jeli chodzi o dostpno do sieci sze
rokopasmowej. Korzysta z niej 76,6% obywateli w Polsce, podczas
gdy w Rumunii - 82%, na Wgrzech - 98%, a rednia europejska
wynosi 95,3%. Informatyka pastwowa charakteryzuje si daleko
idc niesprawnoci organizacyjn, wrcz chaosem, uniemoli
wiajcym zrealizowanie podstawowych projektw. Na przykad
plan wprowadzenia nowych dowodw osobistych zosta odoony
a o dwa lata, nie udao si stworzy planowanego zintegrowanego
programu informatycznego Ministerstwa Skarbu Pastwa. Podob
na poraka to system TETRA, oglnokrajowy program policyjny,
stra poarnych i sub ratowniczych. Nie udao si te stworzy
cyfrowego systemu cznoci radiowej, nie ma rwnie programu
informatyzacji pastwa; ostatni by wany do 2010 roku. Te fakty
wskazuj na baagan, ktrego rda naley szuka wanie
w okresie budowania administracji publicznej i jej reformowania
na wszystkich szczeblach. Prezes Polskiej Izby Informatyki i Tele
komunikacji Wacaw Iszkowski twierdzi (Czubkowska 2011), e
kompetencje dotyczce informatyki le w gestii kilkunastu urz
dw. W MSWiA dziaa Centrum Projektw Informatycznych odpo
wiadajce za e-administracj, w resorcie infrastruktury departa
ment cznoci zajmuje si telekomunikacj, Ministerstwo Gospo
darki odpowiada za e-gospodark, resort finansw za e-podatki,
resort zdrowia wanie wprowadza telemedycyn, resort kultury
pilnuje praw autorskich. W sumie wielki baagan i brak koordynacji.
10. Daleko idca niezaradno wdroenia, brak penego i odpowiednio
wczesnego przygotowania legislacyjnego, lokalowego, zaopatrzenio
wego i osobowego.
11. Brak powanej i wszechstronnej reformy centrali, szczeglnie eli
minacji dziaa operacyjnych i opracowania systemu radykalnej
zmiany makrostruktury, ograniczenia liczby ministerstw, radykal
nej ich restrukturyzacji wewntrznej i komputeryzacji, przekazania
szeregu czynnoci na nisze szczeble, a nawet ich zlikwidowania. Te
wszystkie dziaania musz jednak by dokonane nie przez samych
urzdnikw, a przez fachowe zespoy. Ich koszt szybko si zwrci.

Fakt, e projekt reformy powiatowo-regionalnej by opracowywany
od 1990 do 1998 roku wiadczy o daleko posunitej niesprawnoci
dziaania jednostek organizacyjnych, kolejno zajmujcych si t
problematyk: Biura Penomocnika Rzdu (w dwch turach), ze
spow b. Urzdu Rady Ministrw i zespow Ministerstwa Spraw
Wewntrznych i Administracji, a take pozarzdowego Instytutu
Spraw Publicznych.
ORDYNACJA WYBORCZA
Rwnolegle z ustaw powiatow i wojewdzk zostaa uchwalona ustawa
o ordynacji wyborczej do rad gmin, rad powiatw i sejmikw wojewdztw
(18 lipca 1998 roku). Ordynacja jest zgodna z zapisem konstytucyjnym
o tzw. ordynacji proporcjonalnej, ktra wedug Arenda Lijpharta
(1999a, s. 140) stanowi gwne kryterium wartoci systemu wyborczego.
Praktyka wyborcza wykazaa jednak, e ta koncepcja jest zupenie nie
zgodna z podstawow zasad ustroju demokratycznego - decydowania
przez wikszo.
Trafnie opisa ten system Janusz Sanocki (Rzeczpospolita, 22 pa
dziernika 1999): polega ona (ordynacja proporcjonalna) na gosowaniu
na listy partyjne, ustalone wczeniej przez kierownictwo poszczeglnych
ugrupowa, a nastpnie na podziale mandatw parlamentarnych pro
porcjonalnie do gosw zdobytych przez poszczeglne partie (...) w sys
temie wyborw proporcjonalnych w istocie wyborcy ju nie wybieraj
- oni tylko gosuj .
System ten jest zwizany z ide partiokracji, rzdw, w ktrych wy
stpuje patologiczny fenomen priorytetu interesu partyjnego nad in
teresem oglnokrajowym. W Polsce ju w 1989 roku, natychmiast po
inauguracji niekomunistycznego rzdu, powstaa dua liczba partii
politycznych. Obecnie (2011) w internetowym spisie (Partie Polityczne
2011) mamy zarejestrowanych 79 partii politycznych. W 1991 roku do
Sejmu weszli przedstawiciele 27 list wyborczych, a pod koniec dwulet
niej kadencji w roku 1994 byli ju w Sejmie reprezentanci 40 rnych
ugrupowa politycznych. Proces czstego przechodzenia z partii do partii
czy tworzenia nowych ugrupowa mia i ma charakter permanentny.
Czesaw Oleksy i Jerzy Przystawa (2005) podaj, e posowie pierwszej
kadencji w sumie ponad 270 razy zmieniali barwy klubowe; rekordzici
nawet po 2-4 razy. Po wprowadzeniu progw zaporowych w 1993 roku
ta permanentna roszada ulega maej zmianie, ale np. w Sejmie IV Ka
dencji w roku 2001 reprezentowanych byo 6 partii, a w roku 2004 byo
ju 15 klubw partyjnych i 18 posw niezrzeszonych.
329

Obecnie (wrzesie 2011) w Sejmie ma swoich przedstawicieli 10 par
tii: Platforma Obywatelska, Prawo i Sprawiedliwo, Ruch Katolicko-Narodowy, Ruch Patriotyczny, Sojusz Lewicy Demokratycznej, Socjal
demokracja Polska, Unia Pracy, Polskie Stronnictwo Ludowe, Polska
Jest Najwaniejsza, Stronnictwo Demokratyczne i dwch przedstawi
cieli mniejszoci niemieckiej, wyonionych z wyborw 5 istniejcych w Pol
sce partii niemieckich. Wedug cytowanego internetowego spisu po 1989
roku dziaao w Polsce dalszych 97, ju obecnie (2011) nieistniejcych
partii. W sumie wic w okresie transformacji, duej czy krcej, dziaao
176 partii politycznych.
Faktem jest, e od 1989 roku funkcjonuje do liczna grupa zawo
dowych dziaaczy politycznych, ktr kiedy we wsppracy z tragicznie
zmarym Rzecznikiem Praw Obywatelskich dr. Januszem Kochanow
skim usiowalimy uj w alfabetyczny rejestr. Zmieniaj oni barwy
polityczne nieraz w sposb zupenie niespodziewany (np. przejcie wy
bitnego dziaacza lewicy SLD do aktywnej dziaalnoci politycznej
w PO). Mona obserwowa slalomowe drogi kariery politykw korzyst
nie umiejscawiajcych si w rnych partiach, albo w coraz to tworz
cych si ugrupowaniach politycznych. Jest to swoisty teatr, mieszczcy
si jednak w definicji patologicznej negatywnej fikcji organizacyjnej,
w tradycji podobnego dziaania na niby milionw czonkw komuni
stycznej PZPR z minimalnym procentem autentycznie ideowo zaan
gaowanych.
Trafnie scharakteryzowa t sytuacj premier Donald Tusk, ktry
jako marszaek Sejmu na 66. posiedzeniu Sejmu 3 stycznia 2003 roku
(stenogram: www.sejm.gov.pl) owiadczy: Jeli Polacy tak nisko ceni
wasne przedstawicielstwo, take nasz Izb, to nie tylko ze wzgldu
na jako pracy, ale take z tego pierwotnego powodu, jakim jest poczucie
niepenego uczestnictwa, czsto faszywego, zafaszowanego uczestnic
twa obywateli w akcie wyborczym. Polacy od lat maj przekonanie i to
przekonanie narasta, e dzie, w ktrym wybieraj swoich parlamenta
rzystw jest tak naprawd dniem wielkiego oszustwa polskiego wyborcy
przez aparaty partyjne . Std te i po stworzeniu Platformy Obywa
telskiej odbya si wielka akcja tej partii zbierania 500 tys. podpisw
pod petycj dotyczc zmiany ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu.
Po dojciu Platformy do wadzy w 2007 roku ta akcja zostaa jednak
przez Platform wstrzymana, niewtpliwie susznie z punktu widze
nia wasnego interesu partyjnego, ktry mgby by zagroony przez
wprowadzenie tej ordynacji. Dopiero cztery lata pniej, w styczniu 2011
roku, Platforma Obywatelska przygotowaa ustaw o wikszociowej
ordynacji (poza istniejc ju w wyborach prezydentw i burmistrzw
miast i wjtw), ale tylko w wyborach do Senatu. W dalszym cigu

jednak podstawowe wybory do Sejmu maj charakter czysto partyjnych
wyborw proporcjonalnych.
Wybitny amerykaski uczony, Karl Popper (1999) twierdzi, e: sys
tem wyborczy reprezentacji proporcjonalnej odziera posa z odpowie
dzialnoci osobistej. Czyni ze bezwoln maszynk do gosowania nie
za mylcego i czujcego czowieka. Ten system zamraa kadr po
lityczn, gwarantuje obecnym elitom trwae krenie w orbicie wadzy
z przerw najwyej na jedn kadencj . Powanym argumentem na
rzecz tezy, e proporcjonalna ordynacja wyborcza jest podstawowym
instrumentem partiokracji, jest praktyczna niemono indywidualnego
korzystania z biernego prawa wyborczego. Zgodnie z art. 99 Konsty
tucji kady obywatel polski majcy prawo wybierania, ktry najpniej
w dniu wyborw koczy 21 lat, moe by wybrany do Sejmu, ma wic
tzw. bierne prawo wyborcze. Artyku 100 stwierdza, e kandydatw na
posw i senatorw mog zgasza partie polityczne i wyborcy. Jednak
szczegowe przepisy ordynacji wyborczej stwarzaj tego typu utrud
nienia, e w praktyce stosowana jest jedynie droga zgaszania kandy
datw na posw przez partie polityczne. Istniej jednak wymogi, ktre
w praktyce wrcz uniemoliwiaj pozapartyjny proces kandydowania.
Te utrudnienia to:
przedstawienie wieloosobowej listy kandydatw - jeden kandydat
nie moe wystartowa,
zdobycie 5 tys. podpisw poparcia dla listy kandydatw,
rejestracja listy wyborczej w co najmniej poowie komitetw wybor
czych w kraju,
minimum 5% poparcia listy w wyborach dla uzyskania mandatw
w Sejmie lub w Senacie.
Jest to kapitalny przykad sprytu politycznego. W celu uniemoliwie
nia realizacji biernego prawa wyborczego stwarza si skomplikowan
procedur, ktra sprawia, e to prawo staje si negatywn fikcj organi
zacyjn, stanowic dalszy element pastwa na niby. Nie mona jednak
powiedzie, e bierne prawo wyborcze w demokratycznej Polsce nie
istnieje. Dobr kandydatw przez partie, jak wiemy z dotychczasowej
praktyki, i ewidencji rnego typu zachowa posw (przypadki jazdy
po pijanemu i nocnych incydentw pijackich w Hotelu Sejmowym),
brak aktywnoci w pracy ustawodawczej, widoczny niski poziom inte
lektualny w wystpieniach sejmowych, bardzo niski poziom dziaalnoci
ustawodawczej, udowodniony du liczb nowelizacji aktw prawnych,
bardzo niska ocena posw w spoecznych badaniach dotyczcych pre
stiu zawodu) nie daje dobrych rezultatw.
Poziom dziaalnoci ustawodawczej dobrze pokazuje tabela 32.
331
3 S 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Tabela 32. Dziaalno ustawodawcza
Ustawy
ogem1
Kadencje
Ustawy
nowelizujce2
Ustawy regulujce
now materi*
liczba
liczba
liczba
X kadencja
246
100%
115
47%
131
53%
I kadencja
94
100%
57
61%
37
39%
II kadencja
471
100%
246
52%
225
48%
III kadencja
621
100%
355
58%
266
42%
IV kadencja
883
100%
507
57%
376
42%
1Ustawy ostatecznie ogoszone w Dzienniku Ustaw.

2 Uwzgldniono jedynie akty nowelizujce sensu stricto, tj. takie, ktrych gwnym
celem (wskazywanym w tytule) jest nowelizowanie.
3 W tym ustawy ratyfikacyjne, nieliczne uchylajce itd.
rdo: Kochanowski (2010).
Widzimy, e partyjny dobr parlamentarzystw doprowadza do

upadku dziaalno prawodawcz w Polsce. Racjonalnym rozwizaniem
jest wic ordynacja wikszociowa z moliwoci zgaszania indywidu
alnych kandydatw przez okrelon liczb osb w jednomandatowych
okrgach wyborczych, wielkoci np. powiatu, z dopuszczaln liczb
kandydatw, z ktrych do Sejmu, Senatu czy do Rady wchodziliby ci,
ktrzy otrzymaliby najwiksz liczb gosw. Ten system funkcjonuje
w Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Australii, we wszystkich krajach Unii
Europejskiej. Wprowadzenie go we Woszech umoliwio zwycisk
walk z mafi i upadek potnej partii komunistycznej.
Wymaga on jednak spoecznej weryfikacji wysokich kwalifikacji kan
dydatw wedug kryteriw: wieku, nieposzlakowanej uczciwoci (nigdy
niekarany), z opini o poziomie moralnym od dwch osb majcych
wysoki autorytet publiczny (np. w Kanadzie nawet eby otrzyma pasz
port, trzeba uzyska owiadczenie osoby majcej wysoki autorytet
publiczny, o pozytywnym, moralnym poziomie petenta, i poda dane
drugiej osoby, ktr ewentualnie urzd przyznajcy paszport moe
o tak opini dodatkowo poprosi), wyksztacenia, praktyki, zdrowia
(szczegowe curriculum uitoe, zawiadczenia zdrowia fizycznego i psy
chicznego), stopnia aktywnoci obywatelskiej. Swoistym paradoksem
jest, e przed rozpoczciem pracy, np. w administracji publicznej, trze
ba przej badania lekarskie, uzyskujc okresowe zezwolenie lekarskie

(np. dla pracownikw w pewnym wieku na okres dwch lat czy nawet
jednego roku), a od kandydatw na posw czy senatorw takich bada
si nie wymaga. Znane powszechnie, nonsensowne zachowania niekt
rych posw, wyranie wskazujce na zaburzenia psychiczne czy czsta
nieobecno w sesjach sejmowych z powodu zego stanu zdrowia, uza
sadniaj taki wymg. Ta dokumentacja podana w syntetycznej formie
powinna by znana wszystkim wyborcom.
Tabela 33. Wyniki wyborw wikszociowych w 2002 roku
Wjtowie
Burmistrzowie
Prezydenci
1196
74,94%
611
79,04%
75
70,75%
SLD
105
6,58%
96
12,42%
26
24,53%
PSL
275
17,23%
58
7,50%
0,00%
15
0,94%
0,52%
0,00%
PO
0,00%
0,13%
2,83%
PiS
0,00%
0,00%
1,89%
LPR
0,31%
0,39%
0,00%
1596
1 0 0 ,0 0 %
7 73
1 0 0 ,0 0 %
1 06
1 0 0 ,0 0 %
Bezpartyjni
Samoobrona
Razem
rdo: Oleksy, Przystawa (2005).
W Polsce obok Platformy Obywatelskiej ju wczeniej Akcja Wybor

cza Solidarno proponowaa ten system w swoim programie wyborczym.
Po dojciu do wadzy wycofaa sie jednak z tej koncepcji, widzc w niej
zagroenie swojego partykularnego interesu partyjnego. Od 2002 roku
zosta on jednak wprowadzony przez koalicj SLD i PSL do wyborw
na prezydentw, burmistrzw i wjtw.
W 2011 roku w wyborach do Senatu, na zasadzie wikszociowej or
dynacji wyborczej wprowadzonej Ustaw z dnia 5 stycznia 2011, zwy
ciyy jednak partyjne komitety wyborcze: Platformy Obywatelskiej
(63 senatorw), Prawa i Sprawiedliwoci (31 senatorw), Polskiego
Stronnictwa Ludowego (2 senatorw) cztery komitety wyborcze indy
widualnych kandydatw wprowadziy po jednym senatorze - Wodzi
mierza Cimoszewicza, Kazimierza Kutza, Marka Borowskiego i Rafaa
Dutkiewicza). Ten wynik jest efektem procedury wyborczej, radykalnie
odmiennej od przewidzianej np. w Wielkiej Brytanii, gdzie:
333
K I E 1 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Nie ma komitetw wyborczych, kandydowa moe kady obywatel
majcy poparcie 10 osob i wpacajcy kaucj w wysokoci 500 funtw.
Jest ona zwracana, gdy kandydat zostaje wybrany.
Wygrywa kandydat z najwiksz liczb gosw.
Okrgi s mae, rednio licz ok. 80 tys. wyborcw.
W wyborach do Senatu w Polsce obowizyway inne zasady:
Kandydatw zgaszaj partyjne, albo indywidualne komitety wybor
cze. Dla indywidualnych kandydatw s to zespoy minimum 15-osobowe, zbierajce 2000 podpisw osb popierajcych.
Limit kosztw wyborczych komitetu posa indywidualnego wynosi
poniej 60 tys. zotych.
Due okrgi wyborcze licz ok. 300 tys. wyborcw.
Ide wikszociowej ordynacji jest wybr osb znanych ze swoich
kwalifikacji intelektualnych i moralnych w danym okrgu, std te wiel
ko okrgu wyborczego ma zasadnicze znaczenie. Krtki, 3-miesiczny
okres wyborczy i dysproporcja rodkw finansowych midzy budetem
partii politycznych i indywidualnych komitetw wyborczych byy dalszy
mi czynnikami zarwno maej aktywnoci tworzenia indywidualnych
komitetw wyborczych, jak i propagandy przedwyborczej. Indywidual
nie wybrani senatorzy s znanymi w skali kraju, niejako zawodowymi
politykami, a Rafa Dutkiewicz jest urzdujcym prezydentem Wrocawia.
ZA DUO PRZEPISW
Doktor Janusz Kochanowski, wybitny prawnik, twrca Fundacji Ius et
Lex i Rzecznik Praw Obywatelskich jeden z ostatnich swoich artyku
w zatytuowa: Za duo przepisw za mao prawa (Kochanowski 2010),
udowadniajc proces inflacji prawa i jego niski poziom merytoryczny,
wymagajcy wielu nowelizacji i skomplikowanych procedur dla ich
prawidowego zastosowania.
W dokumencie wydawanym przez Bank wiatowy (Raport Doing Bu
siness za rok 2011) mamy dane, wietnie charakteryzujce ograniczenia
swobody gospodarczej (paradoksalne w kraju uksztatowanym przez filo
zofi neoliberalizmu). Dotycz one podstawowych czynnikw negatywnie
oddziaujcych na przedsibiorczo gospodarcz, s oczywicie funkcj
gigantomanii administracji publicznej w Polsce.
Rejestracja firmy obejmuje 6 procedur, czas rejestracji to 32 dni, a koszt
to 17,5% rocznego zysku. Uzyskanie zezwolenia na inwestycje obejmuje
32 procedury. Proces rejestracji trwa 311 dni, a koszt to 121,8% zysku.

Przedsibiorca rocznie paci 29 razy podatki. Rocznie powica 325
godzin na czynnoci podatkowe. Roczne cakowite obcienie podatkowe
przedsibiorcy to 42,3% zysku.
Ta patologiczna sytuacja ju dawno wymagaa stanowczej deregulacji, podobnej do tej w USA, gdzie prezydent Jimmy Carter zaplanowa
zlikwidowanie ok. 30 tys. przepisw ograniczajcych swobod gospo
darowania. W 2011 roku polskie Ministerstwo Gospodarki, przygoto
wujc wreszcie projekt ustawy regulacyjnej, podaje nastpujce dane:
77,6 mld z wynosz roczne koszty administracyjne, ponoszone przez
polskich przedsibiorcw, co stanowi 6,1% PKB, 37 mld z rocznie
wynosi suma obcie administracyjnych polskich przedsibiorcw, co
stanowi 2,9% PKB (Piasecka-Sobkiewicz 2011).
Gigantomania ustawodawstwa zaczyna si od wielkoci symbolu
wadzy ustawodawczej - polskiego parlamentu. rednio w skali wiata
jedno- lub dwuizbowy parlament skada si ze 195 czonkw, w Euro
pie z 223 czonkw. Najwikszy na wiecie demokratyczny 310-milionowy kraj - Stany Zjednoczone - ma w sumie w Kongresie i w Senacie
535 czonkw, z tego 100 w Senacie. Sejm II Rzeczpospolitej liczy 208
posw. Tymczasem w Polsce mamy wicej posw w Sejmie (460) ni
Amerykanie kongresmenw (435), a liczba senatorw w Polsce jest taka
sama jak z liczba senatorw w USA. Trudno wyjani, czym kierowali
si twrcy takiej gigantycznej struktury. Faktem jest, e we wszystkim
moich analizach dotyczcych sprawnoci zarzdzania w Polsce ju od kil
kunastu lat stale proponuj dokonanie redukcji tego aparatu, jak dotd
bez rezultatu.
W dziaalnoci ustawodawczej obserwujemy patologi gigantomanii
w formie procesu inflacji prawa.
Tabela 34. Objto Dziennika Ustaw
Lata
Liczba Dziennika Ustaw
Liczba pozycji Dziennika Ustaw
Liczba stron Dziennika Ustaw
1989
75
450
1185
1990
92
547
1348
1991
125
561
1824
1992
103
526
1836
1993
134
656
2402
1994
140
804
3036
1995
154
801
3784
335
336

1996
158
821
3782
1997
162
1136
5671
1998
166
1267
7492
1999
112
1322
7292
2000
122
1346
7454
2001
157
1866
13132
2002
241
2098
16020
2003
232
2343
16456
2004
286
2889
21034
2005
267
2260
17612
2006
251
1859
12936
2007
251
1887
17988
2008
237
1666
13723
rdo: Kochanowski (2010).
Doktor Janusz Kochanowski zwraca uwag, e do 1989 roku jedynie

cztery razy wielko Dziennika Ustaw przekroczya 1000 stron, trzy
razy bezporednio po wojnie (1947-1949) i raz po pierwszym roku po
wprowadzeniu stanu wojennego. Okazuje si, e wolny rynek, w dodat
ku w swojej neoliberalnej formie akceptowanej w Polsce bezporednio
po 1989 roku, wymaga znacznie wikszej dziaalnoci ustawodawczej,
co samo w sobie jest paradoksem. Jak wida, systematycznie rosa ona
w miar zbliania si daty akcesji do Unii Europejskiej, aeby eksplo
dowa olbrzymi liczb 21 034 stron w roku wejcia do niej Polski. Nie
powinno to budzi zdumienia, jeli wemie si pod uwag, e sam do
kument wstpu Polski do Unii Europejskiej liczy 6000 stron (tak, sze
tysicy), co przemawia za moj hipotez, chyba moliw do udowod
nienia, e Unia Europejska jest najbardziej zbiurokratyzowan orga
nizacj w historii ludzkoci (Kieun 2004), czc dwie XX-wieczne
biurokratyczne tradycje: zachodniej, kapitalistycznej biurokracji, gw
nie francusko-belgijskiej, z komunistyczn biurokracj swojego poprzed
nika - wschodnio-europejsko-azjatyckiego Zwizku Socjalistycznych
Republik Radzieckich. Nastpne lata to ju normalna unijno-europejska
praktyka ustawodawcza - po kilkanacie tysicy rocznie stron przepisw
prawnych wysokiej parlamentarnej rangi. Rzdowe centrum legislacji
- Monitor Polski - rwnie wykazuje podobn tendencj wzrostu. Iden

tyczne tendencje rozwojowe obserwujemy w stosunku do aktw wyko
nawczych w postaci rozporzdze ministerialnych.
Istotnym problemem sprawnoci ustawodawczej jest oczywicie ja
ko aktw normatywnych; ich wyznacznikiem jest liczba nowelizacji,
wszelkiego typu poprawek. Analizujc ich liczb, trzeba wzi pod uwa
g konieczno zmian zwizanych np. z rozwojem technicznym czy
zmianami w skali midzynarodowej lub nieprzewidywalnymi zmiana
mi ekonomicznymi itd. Jednak rdem wikszoci przypadkw jest
nieumiejtno i bdy typu organizacyjnego w sposobie regulowania
konkretnych sytuacji. Klasycznym przykadem jest ustawodawstwo
w reformie powiatowo-wojewdzkiej po uchwaleniu Ustawy z dnia
24 lipca 1998 roku, ktre, jeszcze przed wprowadzeniem jej w ycie, wy
magao nowelizacji po licznych krytycznych uwagach kompetentnych
osb. Jest to dalszy argument za tez o patologii realizacji powiatowo-wojewdzkiej reformy administracyjnej.
Tabela 35. Sumy pozycji aktw ogoszonych w dziennikach urzdowych
w wybranych ministerstwach w latach 1989-2008
Ministerstwo Finansw
Ministerstwo Zdrowia
Ministerstwo Sprawiedliwoci
Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji
2 075
1180
914
1165
Ministerstwo Kultury
591
Ministerstwo Spraw Zagranicznych
985
Ministerstwo rodowiska i Gwny Inspektorat Ochrony

rodowiska
422
rdo. Kochanowski (2010).
Doktor Janusz Kochanowski (2010) podaje przykady szeregu zmian

ustaw:
kodeks pracy - od 1998 roku 40 razy, w samym roku 2008 - 3 razy,
kodeks karny skarbowy - od 1999 roku 26 razy,
prawo ochrony rodowiska - od 2001 roku 67 razy, w samym 2008
roku 9 razy,
ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpiecze Spoecz
nych - od 1998 roku 60 razy,
ustawa o systemie owiaty - od 1991 roku 70 razy,
ustawa o podatku dochodowym od osb fizycznych - 9 razy do opubli
kowania jednolitego tekstu w 1993 roku i dalej 40 razy do kolejnego
337
3 3 3 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

ujednolicenia w roku 2000 i 120 razy od tego czasu (w samym roku
2008 wprowadzono 15 istotnych zmian).
Przykadem nowelizacji praw, ktre jeszcze nie weszy w ycie, jest
kodeks karny wprowadzony w 1997 roku, a od tego czasu zmieniany 30
razy (nie liczc 2 sprostowa).
W wyniku daleko idcego interwencjonizmu pastwowego i boga
tego zespou rnej wagi artykulacji prawnej powanemu ograniczeniu
ulega dynamika spoecznej przedsibiorczoci, tzw. wskanik wolnoci
gospodarczej. Co roku jest on obliczany przez Wall Street Journal
i Heritage Foundation, a take Bank wiatowy, i obok wielu innych
elementw uwzgldnia w wysokim procencie wskanik interwencje
rzdu w gospodarce i regulacje prawne . W dziedzinie gospodarczej
jest to jeden z najistotniejszych czynnikw wpywajcych pozytywnie
lub negatywnie na stopie upowszechnienia przedsibiorczoci rozu
mianej jako wyraz twrczej kreatywnoci, polegajcej m.in. na inicja
tywie rozpoczcia wasnej dziaalnoci gospodarczej. W Polsce istniej
w dalszym cigu powane ograniczenia polegajce na obowizku uzy
skania, konkretnie w 18 branach, koncesji, zezwolenia lub licencji na
rozpoczcie dziaalnoci gospodarczej. Niektre z nich wydawane s na
wysokim szczeblu decyzji wojewody, a nawet ministra. W rankingu
Wskanika wolnoci gospodarczej Heritage Foundation w 2008
roku, wrd ocenianych 179 krajw wiata Polska zajmowaa 83. miej
sce w kategorii w zasadzie bez wolnoci , jako ostatni kraj w Unii
Europejskiej. Wynik roku 2010 jest lepszy - Polska znajduje si na 71.
miejscu ju w kategorii umiarkowanie wolny, w dalszym cigu jednak
znacznie dalej ni Litwa (29.), Czechy (34.), otwa (50.), Wgry (51.),
Sowenia (61.), ale wyprzedzajc Grecj (73.), Wochy (74.) i Bugari
(75.). W klasyfikacji Banku wiatowego Polska jest na 70. miejscu. S
to jednak bardzo odlegle pozycje, co wskazuje na daleko posunity
biurokratyzm urzdniczy. Z bardzo wielu znanych mi przykadw po
wanie rozbudowanej procedury biurokratycznej, dotyczcej elemen
tarnej, nazwijmy j, nikej dziaalnoci inwestycyjnej, opisz jeden,
ktrego dokumentacja znajduje si w Muzeum w Paacu w Nieborowie.
Chodzio o prosty proces zainstalowania dwch przenonych toalet
w parku Arkadia, stanowicym cz obiektu Paac w Nieborowie.
Pracownicy paacu ustalili miejsce ich postawienia i je zakupili, zama
wiajc termin ich ustawienia. Okazao si jednak, e sprawa nie jest taka
prosta. Potrzeba nie tylko zgody gminy na t inwestycj, ale i dokumen
tacji, w postaci mapy parku i projektu sytuacyjnego sporzdzonego
przez uprawnionego specjalist dla umieszczenia na niej ulokowanych
ubikacji. Po zoeniu podania w gminie w Nieborowie koniecznie trze
ba przej przez odpowiedni procedur biurokratyczn w urzdzie

powiatowym w owiczu, inspektoracie sanitarnym w Skierniewicach
i urzdzie wojewdzkim w odzi. Ostatecznie uzyskanie zgody na t
inwestycj trwao 4 miesice i 7 dni, i wymagao, poza kosztami zakupu
ubikacji i ich zainstalowania w cigu jednego dnia: stworzenia (na
zlecenie, za 500 z) mapy sytuacyjnej dla opracowania projektu usytu
owania (na zlecenie, za 1100 z), decyzji gminnej (za opat 157 z) i opi
nii sanitarnej. Czynnoci Urzdu Powiatowego w owiczu, zaopiniowa
nie przez Inspektorat Sanitarny w Skierniewicach i czynnoci Urzdu
Wojewdzkiego w odzi byy bezpatne. Ubikacje zostay zainstalowane
w miejscu z gry do tego przeznaczonym przez kierownictwo parku.
W sumie w caej procedurze biurokratycznej brao udzia kilkanacie
osb, a w procesie transportu i instalacji 3 osoby.
CZTERECH JEDCW APOKALIPSY POLSKIEJ BIUROKRACJI

Podstawow cech procesu transformacji administracji publicznej jest
systematyczny wzrost zatrudnienia. Jego skala moe by okrelana
jako gigantyczna. Przypomnijmy, e administracja centralna w okresie
od 1989 do 2010 roku wcznie wzrosa od 46 tys. do 133,3 tys. pracow
nikw -jest to wic wzrost bez maa trzykrotny.
Zadziwiajce jest, e ten gigantyczny wzrost administracji central
nej odbywa si w okresie przeksztacania niezwykle zbiurokratyzowa
nego ustroju gospodarki planowej w ustrj wolnorynkowy, z rozwini
tym procesem prywatyzacji i radykalnego zmniejszenia pastwowego
sektora gospodarczego i przy oficjalnym goszeniu idei pomocniczoci
oraz pastwa obywatelskiego. Zadziwia rwnie fakt, e kolejne zmia
ny koalicji partyjnych w niczym nie zmieniay tej tendencji. Najbar
dziej dziwi jednak, e ten gigantyczny, stay rozwj administracji do
konuje si w sytuacji permanentnego zaduania si gospodarki naro
dowej w corocznym deficycie budetowym i corocznym narastaniu
dugu pastwowego, zbliajcego si ju w roku 2011 do niebezpieczne
go punktu 55% PKB. Tumaczenie tego fenomenu relacjami z monu
mentalnie zbiurokratyzowan Bruksel jest w pewnym zakresie ak
ceptowalne, ale nie uzasadnia skali wzrostu zatrudnienia w latach 90.
i fenomenu zakltego krgu wzrostu po kolejnych zmianach koalicji
politycznych.
Przykad czteroszczeblowej struktury organizacyjnej w Warszawie,
z 779 radnymi, uproszczonej dopiero w 2002 roku, jest niewtpliwie
swoistym negatywnym rekordem wiatowym.
Rozbudowa Kancelarii Prezydenta i Kancelarii Premiera (zob. aneks 5),
reforma powiatowa tworzca par tysicy atrakcyjnych stanowisk
339

i zwikszajca liczebno administracji publicznej s dalszymi przyka
dami gigantomanii nieuzasadnionej skal rozwoju gospodarczego
(pierwsze dwa lata niepodlegoci to ujemny dochd narodowy, a jed
noczenie wzrost administracji centralnej o 42,6 tys. pracownikw).
Stopie patologii organizacji i marnotrawstwa przekraczajcego limity
akceptacji spoecznej jest tu wyjtkowo duy.
Na tle struktur pastw Unii Europejskiej polski powiat wyglda wrcz
humorystycznie. Nawet w maej Grecji II szczebel samorzdowy obej
muje 206 tys. mieszkacw. Hiszpania, kraj mniej wicej o tej samej
liczbie ludnoci co Polska, utworzya II szczebel terenowej administracji
dla 752 tys. mieszkacw. Powiat w Polsce jest wic klasycznym przy
kadem gigantomanii, rozbudowy nadmiernej liczby maych jednostek
organizacyjnych.
Charakterystyczne s zwikszenia zatrudnienia w nastpnym roku
po wygranych wyborach przez now koalicj i dalszy, konsekwentny,
ju mniejszy, ale systematyczny wzrost. Ksztatuje si w ten sposb
swoisty zaklty krg gigantomanii. Nowa koalicja dokonuje powanych
zmian osobowych w aparacie administracyjnym, zapewniajc swoim
ludziom odpowiednie stanowiska, nastpnie, wykazujc aktywno pra
wodawcz, zwiksza liczb zarzdze, co wymaga zwikszenia liczby
pracownikw. Ta manipulacja powtarza si regularnie. Pierwszy gigan
tyczny wzrost to lata pierwszych rzdw postsolidarnociowych, gdy
w 1989 roku mielimy jeszcze tylko 42 934 pracownikw centrali, ju
w roku 1992 ich liczba osigna 69 778, a wic o ok. 40% wicej. Ta gi
gantomania nie miaa racjonalnego uzasadnienia. W dodatku mielimy
tragiczn sytuacj finansow kraju. W roku 1993, nowy, posolidarnociowy rzd Hanny Suchockiej wykaza olbrzymi wzrost zatrudnienia
w aparacie centralnym w stosunku do roku poprzedniego o 19 872 pra
cownikw.
Rok 1994, pierwszy po dojciu do wadzy przez zwycistwo w wybo
rach SLD w koalicji z PSL to rwnie bardzo duy wzrost - o 14 tys.
pracownikw; rok 1998, pierwszy rok po zwycistwie Akcji Wyborczej
Solidarno w koalicji z Uni Wolnoci - 7100 nowych pracownikw,
akurat w trakcie przygotowania zmniejszenia zatrudnienia w aparacie
centralnym na skutek planu stworzenia powiatw i przekazania im czci
jednostek administracji specjalnej. Rok 2002 to powrt do wadzy SLD
i PSL - wzrost tylko o 4941 pracownikw; rok 2006, pierwszy rok wadzy
koalicji PIS, Samoobrony i Ligi Polskich Rodzin - minimalny wzrost
tylko o 3051. Rok 2008, pierwszy rok koalicji PO i PSL - may wzrost
o 2698 pracownikw, ale ju w 2009 roku mamy 133 174 pracownikw
centrali (przypominam, e w 1989 roku byo ich 42 934), a wic ju
wicej od momentu objcia wadzy o dalsze 4852 pracownikw, i co roku
systematyczne zwikszanie ich liczby.

Wzrost liczby pracownikw w centrali tumaczono przygotowaniem
do wsppracy z Uni Europejsk, niesychanie zbiurokratyzowan
organizacj, a pniej, rwnie trudn i pracochonn wspprac. Ta
argumentacja ma swoje racjonalne uzasadnienie, bo istotnie Unia jest
swoistym szczytem biurokracji i nieraz, dodajmy, nieracjonalnoci, czego
klasycznym dowodem jest okresowe zmienianie miejsca obrad Parlamen
tu Europejskiego z Brukseli do Strasburga i z powrotem, i zwizane
z tym przewoenie kolej caej niezbdnej dokumentacji. Ta operacja
kosztuje ok. 250 min euro rocznie, jedynie po to, eby usatysfakcjono
wa Francj jako wanego czonka Unii. Ciekawe, e europosowie nie
protestuj przeciwko tej podroy. Widocznie jest to te jaka atrakcja
turystyczna.
Problem gigantomanii naszej administracji centralnej polega jednak
na tym, e zanim rozpocz si proces przygotowania si i wsppracy
z Uni, administracja polska, a zwaszcza administracja centralna bya
ju zaraona patologi gigantomanii.
Cao aparatu administracji publicznej (bez administracji wojskowej,
ubezpieczenia i zdrowotnej) ronie mimo powanego dugu pa
stwowego. Zgodnie z danymi GUS liczba pracownikw w niej
zatrudnionych wynosia:
w roku 1990 - 156,6 tys.,
w roku 1992 - 102,2 tys.,
w roku 1995 - 283,6 tys.,
w roku 2005 - 367,7 tys.,
w roku 2007 - 379,8 tys.,
w roku 2010 - 440,5 tys.
Zwraca uwag wysoki wzrost liczby pracownikw w latach 2007-2010. Jest to wyraz polityki tu i teraz, z brakiem strategii rozwoju
i programw reformatorskich.
Drugi Jedziec Apokalipsy B iurokracji - luksusom ania przejawia si w wielu formach. Pierwsza podstawowa to skala zarobkw
zwizana z reform powiatowo-regionaln. Okazao si, e budowa
nowej sieci powiatw, urzdw marszakowskich, kas chorych i reformy
suby zdrowia zaowocowaa nie tylko wysokim wzrostem zatrudnienia,
lecz take wysokim wzrostem uposae. rednie zarobki w nowych
terenowych jednostkach samorzdowych s o 50-60% wysze ni w daw
nych urzdach. Wynagrodzenia kadry kierowniczej odpowiadaj mniej
wicej 60% uposae w Kanadzie, pastwie o piciokrotnie wyszym
dochodzie narodowym na gow ni Polska.
Dalsz form luksusomanii s tradycyjne wydatki na luksusowe
samochody, umeblowanie gabinetw, kilkudziesicioosobowe oficjalne
341

zbiorowe podre subowe (poczwszy od synnej wizyty prezydenta
Wasy w Paryu z wieloosobow delegacj, liczebnie dwukrotnie prze
kraczajc oczekiwania Francuzw), zbiorowe wyjazdy zespow po
selskich w egzotyczne miejsca: do Arabii Saudyjskiej, na Alask, do Au
stralii, Meksyku czy Afryki Poudniowej, wieloosobowa wizyta w Peru
itd., budowa lub zakup za pienidze publiczne nadmiernie luksuso
wych budynkw subowych. Faktem jest, e wrd pierwszych decyzji
nowej wadzy zdekolonizowanych, wolnych krajw afrykaskich zna
lazy si: budowa lub remont paacu prezydenckiego, przerabianego
z siedziby dawniejszego kolonialnego gubernatora, wytwornych pomiesz
cze dla parlamentarzystw, budowa hotelu i budynku parlamentu,
nastpnie zakup eleganckich samochodw (koniecznie czarne merce
desy) i urzdzenie wytwornych gabinetw w nowo budowanych czy te
zaadaptowanych budynkach dawnego kierownictwa kolonialnego. Tak
byo i za komuny - pamitamy ministerialne eleganckie limuzyny Cheyroleta, dowcipnie nazywane przez warszawsk ulic demokratkami,
paace ministerialne, np. Ministerstwa Finansw z marmurowym ko
rytarzem do luksusowego gabinetu ministra, ogromny warszawski
Komitet Centralny PZPR. W Polsce postsolidarnociowej zaczo si
od remontowania Paacu Namiestnikowskiego i przeksztacenia go w
wytworny paac prezydenta, ze synn superluksusow wann, kosz
tem rocznego budetu na kultur; zbudowania hotelu sejmowego z ba
senem i zakupu najmodniejszych wwczas na Zachodzie eleganckich
samochodw marki Lancia. Ta strategia luksusomanii powtrzya si
przy tworzeniu powiatw - niezwykle wysokie uposaenie, niezwykle
wysokie pensje dla radnych (w Warszawie), budynki starostw i gabine
ty starostw.
Najbardziej jednak dramatyczn oznak luksusomanii byo marno
trawstwo w wykorzystywaniu nieoficjalnych funduszy pozabudeto
wych agencji i funduszy pastwowych stanowicych 50,5% caoci
funduszy publicznych. Stworzenie instytucji gromadzenia poowy
rocznej strony Ma budetu pastwa poza sejmow kontrol, i wyko
rzystywanie tych funduszy w swobodny sposb bez obawy kontroli
sejmowej wymagao duego sprytu i tradycji okresu PRL w umiejtnym
wykorzystaniu sytuacji, jak stwarza formalna struktura polityczna.
Trzecia typowa patologia to korupcja. Korupcja jest patologi

powszechnie wystpujc na caym wiecie. Na przykadzie Siemensa
widzielimy, jak skorumpowane s wiatowe koncerny. Znam oczywicie
skal korupcji wielkich koncernw w Afryce, ale take w USA. Miaem
osobiste dowiadczenia z okresu wsppracy z firm konsultacyjn
w Pittsburghu w 1980 roku, ktra usprawniaa dziaalno jednego
z duych koncernw. Okazao si, e wrd metod konkurencyjnej walki
ADMINISTRACJA PUBLICZNA, USTAWODAWSTWO ESEM

znajduje si kupowanie informacji o tajnych planach i konkretnych
projektach konkurenta od jego pracownikw. By na to specjalny wy
soki fundusz dyspozycyjny prezesa, ksigowany jako osobiste wydatki
reprezentacyjne i reklamowe. Informacje, uzyskiwane przeze mnie od
zachodnich biznesmenw w Burundi i Rwandzie, a dotyczce korupcji
w pierwszych latach 90. w Polsce, byy zatrwaajce. Ich ilustracj jest
fragment mojego listu, ktry wysaem w 1991 roku do Aleksandra
Gieysztora, prezesa PAN, zwizanego ze mn wizami rodzinnymi
i przyjani (zob. s. 133).
Rwnie zaskakujce byy informacje polskich wojennych emigrantw
w Kanadzie, starajcych si o odzyskanie placw po zniszczonych do
mach, ktre posiadali w Warszawie ich rodzice. Okazao si, e panuje
generalna zasada - 20% apwka, 20% dla adwokata - a cena jest duo
nisza ni taka, jak otrzymuje Zarzd Miejski za ten sam plac sprze
dany zagranicznej firmie deweloperskiej. W wietle tych informacji
Polska przedstawiaa si jako kraj daleki od regu etyki biznesu, z po
wanie zachwianym krgosupem moralnym. T sytuacj ujawniaa
jednoznacznie w swoich badaniach Transparency International. W skali
0-10 (gdzie 10 oznacza zupeny brak korupcji) Polska w grupie badanych
145 krajw w roku 2001 bya na 45. miejscu, spadajc od roku 2000
z miejsca 42. W roku 2004 spada ju bardzo daleko, na 69. miejsce (na
146 krajw), z wynikiem 3,5, jako przedostatni z pniejszych wszystkich
27 czonkw Unii Europejskiej, tylko przed Rumuni, ktra zajmowaa
88. miejsce.
Przeraajce byy wyniki bada (Szparkowska 2003) opinii o stopniu
skorumpowania poszczeglnych dziedzin ycia publikowanych przez
Fundacj Batorego. Wedug opinii 60% respondentw najbardziej sko
rumpowani s: politycy, dziaacze partyjni, radni, posowie i senatorzy.
43% ankietowanych wskazuje te na sub zdrowia, 37% na urzdy
celne, 33% na sdy i prokuratur, 25% na urzdy gminne i powiatowe.
Opinie przedsibiorcw s nieco odmienne. 62% wskazuje na politykw,
dziaaczy partyjnych, posw i senatorw i a 40% na urzdy gminne,
powiatowe i wojewdzkie. Niepokojca jest upowszechniona opinia
o korupcji wrd dziaaczy politycznych. Rwnie we wszystkich bada
niach prestiu zawodu politycy zajmuj bardzo odlege miejsca.
Czoowym nieskorumpowanym krajem europejskim z ocen 9,7 bya
Finlandia; obok niej, z maymi rnicami, Dania, Islandia, Szwecja,
Szwajcaria i Norwegia. USA miay ocen 7,5, lokujc si na 18. miejscu.
Struktura czoowych krajw utrzymuje si w tym samym porzdku
w dalszych badaniach.
Aktualne, ostatnie badania z 2010 roku, s ju o wiele korzystniej
sze dla Polski. Jestemy na 41. miejscu w grupie 178 badanych krajw, ale
przed nami s wszystkie kraje Unii Europejskiej poza Malt, Cyprem
344

i Estoni. Mona wic powiedzie, e jest lepiej, ale nie najlepiej.
Sytuacja od 2004 roku niewtpliwie bardzo si poprawia, co wskazuje
na efektywno dziaania zdecydowanymi rodkami, m.in. legaln pro
wokacj. Ta metoda jest powszechnie stosowana w USA, gdzie w la
tach 80. udao si w ten sposb zdemaskowa dwch dygnitarzy, ktrzy
wzili milionow apwk od rzekomych szejkw arabskich za zgod
na wwczas nielegalny transport produktw amerykaskich, nawet
okrn drog przez Arabi Saudyjsk do Iranu. Telewizja pokazaa
we wczesnych godzinach rannych akcj aresztowania tych dygnitarzy.
Prasa niezwocznie podaa wszystkie ich dane osobowe, opis relacji
rodzinnych i zawodowych. Proces trwa chyba tydzie, zostali skazani
na ponad 100 lat wizienia. Takie metody autentycznie przeciwdziaaj
korupcji. Co prawda, skala zarobkw w USA jest zupenie inna; w sy
tuacji, w ktrej masa ludzi zarabia niewystarczajco na zaspokojenie
nawet podstawowych potrzeb yciowych perspektywa zysku z apwek
jest oczywicie bardziej pocigajca.
Ta amerykaska metoda zostaa zastosowana w Polsce po raz pierw
szy w 2002 roku, nie bya jednak prezentowana publicznie, ale daa
dobre rezultaty. W jej wyniku ocalono powan kwot budetu jednej
gminy. Zastosowanie metody amerykaskiej w jej wersji opisanej po
wyej w Polsce przynioso natomiast nieprzewidziane rezultaty. Opinia
spoeczna w duym procencie przeciwstawia si tej metodzie jako zbyt
daleko idcemu upokorzeniu podejrzanego. Liczne artykuy prasowe
i nawet spotkanie na terenie Sejmu z zapakan podejrzan doprowa
dziy do sytuacji, w ktrej dua cz opinii spoecznej, paradoksalnie,
stana po stronie podejrzanych, pitnujc wyrafinowane metody pro
wokacji agentw CBA.
W wietle bogactwa materiaw dowodowych mona stwierdzi, e
przez kilkanacie lat transformacji Polska bya krajem powanie sko
rumpowanym. Znaczna poprawa sytuacji w ostatnich latach wskazuje
na efektywno zdecydowanej polityki antykorupcyjnej. W roku 2011
oczekiwana jest nowa ustawa antykorupcyjna, od paru lat przygoto
wywana przez specjalnie powoany ministerialny urzd. Wskazuje to
na kontynuacj polityki konsekwentnej walki z korupcj. Przykady
Finlandii, Danii i Szwecji potwierdzaj, e jednak t patologi mona
niemale wyeliminowa, jednak - powtarzam - przy istnieniu realnych
pac umoliwiajcych zaspokojenie niezbdnych potrzeb yciowych.
Przy istniejcym w Polsce poziomie pac ta walka nie da w peni satys
fakcjonujcych rezultatw.
Typowa czwarta patologia biurokracji to arogancja wadzy.

Tutaj mona by przedstawi mas przykadw. W sferze transformacji
administracyjnej tak wanie arogancj byo w 1993 roku stwierdzenie

wczesnego Szefa URM, e nie bdzie si organizowa adnej dyskusji
nad projektem stworzenia powiatw, bo: nie ukrywam, e chcemy two
rzy fakty dokonane. Rzd bierze tu pen odpowiedzialno .
Tego rodzaju wypowiedzi o nieodpowiedzialnoci spoecznej i braku
potrzeby zasigania opinii spoecznej w realizacji rzekomo najlepszej
i jedynie susznej koncepcji budowy powiatw byo znacznie wicej.
Cay zreszt proceder uniemoliwiania merytorycznej powanej dyskusji
z fachowcami na tematy reformy powiatowej by wanie objawem tego
typu patologii, ktra jest zaprzeczeniem otwartego obywatelskiego pa
stwa (Wolaczyk 2005), czy, jak chc polscy socjologowie, spoeczestwa
obywatelskiego.
Zupeny brak reakcji na list otwarty grupy wysokiej rangi specjali
stw w sprawie budowy powiatw wiadczy rwnie o upowszechnieniu
si tej patologii organizacyjnej. W Kanadzie, po ogoszeniu listu otwar
tego w sprawie limitu wieku dla profesorw jego autorzy zostali w cigu
dwch dni zaproszeni do premiera w celu uzgodnienia dalszego dziaa
nia. Mona stwierdzi, e - paradoksalnie - na listy otwarte intelektu
alistw wadza ludowa PRL reagowaa negatywnie, ale szybko.
KONKLUZJE
W pierwszym rozdziale przedstawiem najistotniejsze, tradycyjne roz
waania nad fenomenem patologii organizacji. Twierdzenie H. Vaihingera o powszechnoci jego prawa przerastania rodkw dziaania nad
celem wielokrotnie potwierdzio si w wyniku moich bada. Przede
wszystkim sprawdzio si w radykalnej zmianie celu dziaania rzdzcej
partii PZPR poprzez Ustaw z dnia 23 grudnia 1988 roku o wolnym
rynku, nawizujc do kapitalistycznego kodeksu handlowego z 1934
roku i jego neoliberalnej formy. Nie da si jej inaczej uzasadni jak
priorytetem rodka, jakim jest zachowanie wadzy nad celem budowy
spoeczestwa socjalistycznego i, co gorzej, fascynacj perspektywy indy
widualnego uwaszczenia. Zrozumiae jest uwiadomienie nieefektywnoci
zcentralizowanej gospodarki planowej, ale istnieje cay szereg rozmai
tych, porednich modeli gospodarczych, realizujcych podstawowe cele
socjalizmu: likwidacji bezrobocia, rwnego startu i ograniczonej straty
fikacji spoecznej. Wybranie neoliberalnej formy kapitalizmu ksztatu
jcego daleko idc stratyfikacj spoeczn, ze sta, wysok stop bez
robocia wiadczy o zupenej negacji dotychczasowej bazy ideologicznej.
Trudno uwierzy w autentyczn 100-procentow przemian ideologicz
n caego Biura Politycznego i Komitetu Centralnego PZPR. Bya to
sprytna, trafna decyzja w ramach priorytetu rodka dziaania i byaby
345

w peni efektywna, gdyby nie odejcie koalicjantw ZSL i SD. Ci repre
zentowali jednak niszy stopie odejcia ideologicznego, bo formalnie
rzecz biorc, byy to partie niemarksistowskie, obejmujce prywatny
sektor rzemiosa i prywatny sektor rolny. Podobny charakter miao te
czste zmienianie przez politykw swojej przynalenoci partyjnej
z ewidentnym celem utrzymania si w parlamencie w wyniku nastpnych
wyborw. Mamy w tekcie podane stosowne statystyczne zestawienia,
a na wiosn 2011 roku, w okresie przedwyborczym, szereg zaskakuj
cych przej z lewicy do prawicy i jednego odamu prawicy do prawico
wego antagonisty. Wyniki padziernikowych wyborw potwierdziy
efektywno tych indywidualnych decyzji. Wszystko to wskazuje na
niski poziom kultury spoecznej czci kadry politycznej, co zreszt
znajduje swj wyraz w bardzo niskiej ocenie politykw w badaniach
prestiu zawodu. W wyniku strategii partyjnego kierownictwa i, nie
stety, jej adaptacji przez czoowych strategw Solidarnoci etos soli
darnoci nie sta si podstaw budowy ustroju ekonomicznego. Dziki
kapitalizm, daleko idcy wyzysk ze strony zagranicznego inwestora,
bardzo wysoka stratyfikacja spoeczna, upowszechniony syndrom
wroga w dziaalnoci politycznej i spoecznej, bardzo wysoki poziom
bezrobocia i rwnie wielka liczba szukajcych pracy na obczynie, bardzo
niski poziom rozwoju pozarzdowej aktywnoci spoecznej, jest bar
dzo daleki od Spirit of Solidarity, ktry zafascynowa opini spoeczn
w szerokim wiecie.
Ulega zapomnieniu ideologiczna baza Solidarnoci: likwidacja po
dziau na swoich i wrogw, zwalczanie za dobrem, wsplnota oby
watelska w trosce o rwny start i daleko idce ujednolicenie standardu
ycia, wsplnota ekonomiczna objawiajca si w przedsibiorstwach
pracowniczych, spdzielczo, daleko idca samorzdno grupowa
i zawodowa, i proponowana przez Miltona Friedmana (zob. s. 183) dys
trybucja prywatnych udziaw w byych pastwowych przedsibior
stwach. Chodzi tu o rne formy struktury gospodarczej, zblione do
modelu skandynawskiego socjalizmu. Pamitam dyskusj na forum
ONZ w Nowym Jorku, gdy przedstawiciel Szwecji kategorycznie twier
dzi, wbrew opinii przedstawiciela ZSRR, e prawdziwy socjalizm, mimo
prywatnej wasnoci rodkw produkcji, zosta zrealizowany w Skan
dynawii.
Trzeba jednak obiektywnie stwierdzi, e na tle patologicznej
struktury transformacji, niepowtarzalnym, pozytywnym jej efektem,
jednoznacznie odczuwanym przez nas wszystkich, ktrym los kaza
spdzi najlepsze lata modoci w ustroju budujcym socjalizm, byo
otwarcie drogi do wolnoci osobistej.
Zdaniem Jana Pawa II (2005, s. 41) jednak Jeli jestem wolny, to
mog uywa tej wolnoci, albo dobrze, albo le. Jeli uywam jej dobrze,
347
to i sam staj si dobry, a dobro, ktre speniam wpywa pozytywnie

na otoczenie . Wedug Jana Pawa II istnieje konkretne niebezpiecze
stwo, e w uyciu wolnoci usiuje si abstrahowa od wymiaru etycz
nego, (...) to, na czym obecnie koncentruje si nasza uwaga, to wolno.
Mwi si wyranie, wane jest, aeby by wolnym i wykorzysta t wol
no w sposb niczym nieskrpowany, wycznie wedug wasnych osdw,
ktre s w rzeczywistoci tylko zachciankami. To jasne; jest to forma
liberalizmu prymitywnego. Jego wpyw tak czy owak jest niszczcy .
W okresie zachynicia si wolnoci w pierwszym decydujcym
etapie transformacji wanie ta forma prymitywnego liberalizmu na
zasadzie rbta co chceta staa si najbardziej popularna. Bya ona jed
nym z elementw rozwoju tak bogatej struktury patologii organizacji.
Podstawowym rdem fenomenu licznych patologicznych zjawisk
w naszym zarzdzaniu publicznym, zarwno w sferze gospodarki, jak
i aktywnoci administracyjnej, jest jednak specyfika naszej polskiej
kultury spoecznej, uksztatowanej w wyniku przeksztace ustrojo
wych. Jestemy upoledzeni w stosunku do wielu narodw zachodniej
i pnocnej Europy przez 123 lata zaborw i 45-letnie podporzdkowanie
polityczne i supremacj ideologiczn Zwizku Radzieckiego. Akurat
w tym czasie zachodnia i pnocna Europa wyksztacia par pokole
w atmosferze szacunku dla wasnego pastwa i regu demokratycznego
wspdziaania, w formie nieraz zaartej dyskusji, ale zawsze w poczuciu
priorytetu wsplnego pastwa. By to proces psychicznego i o duej ska
li powszechnoci zakodowania tzw. zmysu pastwowego, uywajc
okrelenia redaktora Jerzego Giedroycia. Tymczasem u nas z pokolenia
na pokolenie umacnia si zmys antypastwowy, wszystkie dyrektywy
tworu pastwowego byy dla nas zem, ktrego si nie akceptuje, a celem
byo znalezienie moliwoci obejcia prawa pastwowego. Inaczej byo
jedynie w Galicji, ktra miaa polskie szkolnictwo rednie i wysze,
a nawet polskie stronnictwa w wiedeskim parlamencie. Std te w IIRP
znaczna cz sprawnej kadry centralnej administracji pochodzia z tej
czci Polski.
II
Rzeczpospolita, powstaa w 1918 roku, natychmiast zaakcepto
waa wysoce demokratyczny ustrj parlamentarno-gabinetowy, z wie
loma partiami. Szybko okazao si, e po prostu nie dojrzelimy do
takiej formy ustrojowej. Parlamentarno-partyjna dezorganizacja wrcz
zagrozia niepodlegoci kraju otoczonego przez wspdziaajce, po
Traktacie w Rapallo, wrogie Niemcy i radzieck Rosj. Zamach majowy
i pniej stworzony przez marszaka Jzefa Pisudskiego system ograni
czonej demokracji przez Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem (BBWR)
doprowadziy do rozwoju kraju, stopniowej realizacji bardzo trafnych stra
tegicznych planw: reformy rolnej, rozwoju Centralnego Okrgu Przemy
sowego, rozwoju floty morskiej, wasnoci pracowniczej z projektem

stopniowego objcia t form wasnoci kopal lskich, niezwykle
sprawnego pastwowego Banku Polskiego (drugi w wiatowym ran
kingu operacyjnej bezbdnoci) i upowszechnionego zwyczaju indywi
dualnego oszczdzania w Powszechnej Kasie Oszczdnoci, Bankach
Ludowych i Komunalnych Kasach Oszczdnociowych, pastwowej
poczty i pastwowych kolei uchodzcych za jedne z najlepszych w Euro
pie, wysokiego poziomu szkolnictwa i owiaty i rozwoju kultury (zoty
okres polskiej poezji i teatru). Gdyby nie atak hitlerowskich Niemiec,
Polska miaa powane szanse szybkiego dotarcia do poziomu krajw
zachodnich.
W czasie wojny Niemcy i radzieccy Rosjanie z premedytacj zniszczy
li du cz polskiej inteligencji. W ustroju komunistycznym zostaa
planowo uksztatowana, drog skrconych studiw gimnazjalnych i wy
szych, nowa inteligencja, z ludzi formalnie akceptujcych w pierwszym
dziesicioleciu historii PRL ideologi komunistyczn. Ta liczna grupa
nowej elity bardzo szybko emancypowaa si kulturowo, nieraz miesza
jc si zwizkami rodzinnymi z tradycyjn inteligencj. Powany jej
procent stanowia partyjna nomenklatura szczebla kierowniczego, czsto
reprezentujca negatywne cechy, opisane przez prof. Daszkiewicz. Bya
klasycznym przykadem funkcjonowania patologii negatywnej fikcji
organizacyjnej przez jedynie formaln akceptacj komunistycznej ideo
logii, traktowan jako rodek do osobistej kariery yciowej, sukcesu
materialnego. Oczywicie ta wana grupa spoeczna nie miaa adnych
tradycji autentycznie demokratycznych form wspycia spoecznego,
miaa za to odziedziczone cechy, ujawnione w badaniach psychologicz
nych: nieufno, pazerno, niski poziom zmysu pastwowego i zainte
resowania si polityk, niech do aktywnoci w rnego rodzaju organi
zacjach spoecznych, koncentrowanie si bardziej na yciu rodzinnym,
preferencji filozofii mie ni by\
Tak wygldaa dua cz elity inteligenckiej w zetkniciu z wolno
ci, demokracj i neoliberalizmem ekonomicznym, stanowic stosun
kowo nieliczn grup wyksztacon (w PRL byo tyko 7% osb z wyszym
wyksztaceniem) spoeczestwa, ktr te ksztatowaa rzeczywisto
gospodarki socjalistycznego niedoboru, w ktrej stale szukao si coraz
to bardziej wyrafinowanych metod zaspokojenia potrzeb yciowych.
Ksztatowaa si szybko za liberalizacja, przewidziana przez Jana
Pawa II, trafnie opisana przez Bronisawa Wildsteina (201 la) jako
obraz patologii zbagatelizowanej w myl hasa rbta co chceta .
Jest to daleko idca swoboda dziaania, akceptacja procedury nomenkla
turowej prywatyzacji i, jak pisze Wildstein, czsta opinia w dominuj
cych mediach, dotyczca tego, e w okresie transformacji korupcja jest
wprost nieunikniona i e nie powinnimy si ni zbytnio przejmowa.
Polska bya krajem bandyckich napadw, gangw zodziei samochodw,

licznych afer wielkiego formatu. ycie polityczne charakteryzowao si
konkurencj wielu jednostek partyjnych i, jak czytamy w relacjach prof.
Jerzego Przystawy, permanentn realizacj popularnego prawa Hansa
Vaihingera w formie rotacji partyjnej w grupie szybko powstajcych
rnych partii i grup politycznych.
W tej rzeczywistoci bez trudu moga rozwija si ofensywa zachod
niego kapitau zarwno taniego zakupu, dynamiki eksportu, jak i akcji
likwidowania potencjalnego konkurenta, ktry gdyby rozsdnie nala
dowa Chiczykw, mgby swoimi tanimi, cho niszej jakoci produk
tami wyszej techniki zdoby sobie miejsce na rynkach wiatowych.
Std te argument, e nie ma co aowa utraconej polskiej technicznej
tandety nie jest trafny. Poza tym mielimy te dobr licencyjn produkcj,
np. magnetofony Grundiga i rewelacyjne wynalazki, np. niebieski laser.
Gdy czyta si obecnie wspomnienia Jeffreya Sachsa, Waldemara
Kuczyskiego, a nawet Leszka Balcerowicza, to wprost trudno zrozu
mie, jak mona byo uwierzy w fantastyczne wizje goszone publicznie
przez Sachsa. Polscy partnerzy nie zareagowali krytycznie. Jak si p
niej okazao, te naiwnie wierzyli w szybki efekt rewolucyjnego dzia
ania jego programu. Oczywicie zgodnie z tym, co twierdzi Wihelm
Wundt, kady wielki plan nie moe by w peni zrealizowany, ze wzgl
du na mnogo niemoliwych do przewidzenia, nagle powstajcych
czynnikw, ale w wypadku Polski mielimy rnic terminu efektu p
roku do 9 lat i dodatkowo zapewnienia, e transformacja nie bdzie zwi
zana z adnymi wyrzeczeniami i cierpieniami. Zauroczenie patologiczn,
negatywn fikcj organizacyjn programu Sachsa jest fenomenem podprogowego, reklamowego oddziaywania sprawnego w sztuce przekony
wania amerykaskiego mistrza marketingu. Na tej samej zasadzie Sachs
oczarowa Boliwijczykw, co, jak ju wiemy, skoczyo si tragicznie.
Do tego dochodzi jeszcze cay zesp amania elementarnych zasad
sprawnego zarzdzania, poczwszy od metody rekrutacji ministerial
nej najwyszej kadry zarzdzajcej pastwem, jak pisze Jacek Kuro,
na podstawie szukania nazwisk znajomych w kalendarzykach. Bya
przecie moliwo bardzo szybkiego zorganizowania konkursu dla
dokonania nominacji zgodnie z podstawowymi, naukowo i w praktyce
udowodnionymi systemami nominacji wedug kryteriw: nienagannej
postawy yciowej (godny zaufania), fachowej wiedzy, koniecznej praktyki
gospodarczej, praktyki kierowniczej, efektw dotychczasowej dziaal
noci kierowniczej i gospodarczej. Raport z 1996 roku - naukowcw
i ekspertw z prof. Zdzisawem Sadowskim na czele - pokaza, e mieli
my w Polsce ludzi kompetentnych do zaprogramowania i realizacji ra
cjonalnego, zgodnego z dobrem spoecznym, programu transformacji.
Teza, e inteligentny czowiek w par miesicy moe nauczy si spraw
nego kierowania caoci gospodarki krajowej, nie znajduje racjonalnego,
349
E 3 3 PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

naukowego potwierdzenia. Nawet gdyby si j zaakceptowao, powstaje
problem kosztu bdw dokonanych w cigu tych paru miesicy nauki.
Tak te stao si w Polsce. W wyniku wrcz dogmatycznego podporzd
kowania si neoliberalnemu programowi likwidacji inflacji wedug mo
delu Jeffreya Sachsa powstay nieodwracalne straty, szczegowo om
wione w niniejszej ksice wanie na podstawie ww. raportu.
Zabrako te dugofalowego programu stymulujcego spoeczestwo.
Jest to niezbdny wymg wielkiego dynamicznego rozwoju, szeroko
stosowany rwnie w wielkich wiatowych korporacjach dziaajcych
w warunkach konkurencji na zasadzie kto? kogo? . Rozumiem, e
porwnanie do wielkich planw z okresu PRL byo demotywujce, ale
te trzeba pamita, e w pierwszych latach po II wojnie wiatowej,
niezalenie od braku akceptacji reymu, z entuzjazmem odbudowalimy
i rozwijalimy nasz kraj. Mona byo teraz wykorzysta ten motyw ha
sem: Budujemy autentycznie woln, demokratyczn Polsk w drodze
do zrwnania si z bogatym Zachodem. Do realizowania takiej koncepcji
zabrako jednak przywdcw wielkiego formatu.
Nie opracowano rwnie m.in.:
Szczegowego planu prywatyzacji i programu warunkw funkcjo
nowania zagranicznych przedsibiorstw, na wzr przytoczonego
programu kanadyjskiego, z jednoczesnym okreleniem bran i przed
sibiorstw, ktre powinny zosta wasnoci pastwow dla zapew
nienia staego dochodu budetu pastwa. Naleao w szczeglnoci
przyj zasad rozwoju wielkiej polskiej spdzielczoci i wielkich
polskich supermarketw, jedynie z okrelonym, dopuszczalnym pro
centem kapitau zagranicznego.
Planu dynamicznego rozwoju bankowoci z zachowaniem wikszoci
bankw w rkach polskich przez komasacj polskiego kapitau ban
kowego. Szybki i bardzo zyskowny rozwj bankowoci umoliwia
utrzymanie w rkach polskich wikszoci kapitau bankowego,
a tym samym utrzymanie staego, wysokiego zysku dla budetu
i moliwoci prowadzenia efektywnej krajowej inwestycyjnej, kre
dytowej polityki rozwojowej. Taki plan by realny w wietle analizy
zyskownoci bankowoci w Polsce.
Precyzyjnego systemu procedury prywatyzacji i obowizkowego
audytu po prywatyzacji dla zminimalizowania szans na korupcj.
Krajowych priorytetw produkcyjnych jako wiatowego symbolu
polskiej specjalizacji i wielkiego planu tranzytowej komunikacji
samochodowej i kolejowej szerokotorowej Wschd-Zachd, od gra
nicy z Biaorusi do granicy z Niemcami.
Planu optymalnego zabezpieczenia si przed katastrofalnym bez
robociem, m.in. przez konsekwentn polityk inwestycyjn i anty
importow.

Dynamicznego rozwoju drobnotowarowej rodzinnej, ekologicznej pro
dukcji rolnej ze wiatow reklam, tak jak wspomniane ju haso
Kongresu Polonii w Montrealu: Chcesz y 100 lat, jedz autentycznie
ekologiczn ywno polsk .
Racjonalnego systemu finansowo-podatkowego bez nadmiernych
przywilejw podatkowych, rentowych i emerytalnych z zaoeniem
rwnowagi budetowej.
W cigu ponad 20 lat nie udao si ograniczy ekonomicznego, a co
za tym idzie i w pewnym stopniu politycznego uzalenienia od Rosji
w dziedzinie zaopatrzenia energetycznego. Nie rozwinito szeroko zakro
jonych dziaa w kierunku rozwoju energetycznych rde geotermicz
nych, wiatrowych i sonecznych. Nie zrealizowano koncepcji gazocigu
ze rde azjatyckich poprzez Ukrain ani gazocigu z Norwegii. Nie
rozwinito intensywnych bada nad bogatymi rdami gazu na terenie
Polski. Nie wykorzystano moliwoci produkcji benzyny z wgla wedug
metody stosowanej przez Niemcw w czasie wojny, a ju opacalnej od
momentu olbrzymiego wzrostu ceny ropy naftowej w latach 70. W ogle
nie rozwinito chemii wgla, szeregu moliwoci wykorzystania naszych
bogatych pokadw jako surowca do budowy szeregu produktw. Nie
zbudowano nowego portowego gazocigu.
Faktem jednak jest, e w efekcie przeszo 20-letniego okresu trans
formacji, z licznymi patologicznymi niesprawnociami zarzdzania
publicznego, moemy obiektywnie zanotowa takie pozytywne fakty
jak: wieloprocentowy, powany wzrost PKB, w gospodarstwach domo
wych znaczcy wzrost liczby artykuw AGD, telefonw komrkowych,
kolorowych telewizorw, samochodw, zwikszenie redniej powierzchni
mieszkalnej na jedn osob. W caej Polsce obserwuje si pozytywne
zmiany w wygldzie miast, miasteczek i wsi, lepsz zabudow, este
tyczne obejcia, rozwj sieci handlowej i nowoczesnych stacji benzyno
wych (wreszcie z czystymi toaletami), liczne zakady gastronomiczne
i hotele. Porwnujc due miasta polskie do zachodnioeuropejskich,
nie widzi si ju istotnych rnic. Na przykad, w Warszawie na 1000
mieszkacw przypada 571 samochodw, a wic kilkadziesit wicej ni
na 1000 mieszkacw w Berlinie czy Paryu. W Warszawie jest jednak
jedna, 20-kilometrowa linia metra, a metro w Paryu, podobnie jak w Ber
linie, to cae podziemne miasto. W Warszawie nie ma te obwodnicy
samochodowej.
Dua cz pracujcych Polakw miaa szans zarobi powane
sumy, tak jak personel Gazety Wyborczej, w wyniku wejcia na gied
take zgodnie z zasad przekazania 20% akcji zaodze prywatyzowa
nych obiektw. Do Polski stale pynie strumie pienidzy zarobionych
przez emigrantw za granic; szeroko s te wykorzystywane szanse
351

zyskw gry na giedzie, w ramach rozwijajcego si w Polsce kasyno
wego kapitalizmu.
Wedug francuskiego Atlas Economiue Mondial w 1989 roku Polska
znajdowaa si na 98. miejscu wrd ocenianych 204 krajw wiata
z PPP rwnym 1688 dolarw. Wedug CIA Country Comparison z 2010
roku Polska ma PPP rwny 18 800 dolarw i zajmuje 65. miejsce wrd
229 krajw wiata. Z postkomunistycznych krajw Europy rodkowej
wyprzedzaj nas jednak znacznie: Sowenia (z 29 400 dolarw), Repu
blika Czech (z 25 600 dolarw) oraz nieznacznie Estonia oraz Wgry (po
19 000 dolarw). Za nami s: Litwa, otwa, Rumunia i Bugaria. Awans
w cigu 21 lat z 98. miejsca na 65. wiadczy pozytywnie o naszym re
latywnym rozwoju. W stosunku do redniej Unii Europejskiej - w wy
sokoci 32 tys. dolarw - nasz wskanik PPP w 2010 roku stanowi
dokadnie 58,75%. Widzimy, jak daleka jest jeszcze droga do ewentual
nego dojcia do redniej europejskiej czy chociaby poziomu Sowenii
(88,75%) bad Republiki Czech (80%). Naley jednak postawi pyta
nie, jakie mielimy moliwoci przy racjonalnej, samodzielnej, a nie
zewntrznie sterowanej koncepcji transformacji i jak wyglda nasza
struktura gospodarcza na tle perspektywy dojcia do redniego poziomu
Unii Europejskiej.
Sukces Sowenii to mdra decyzja odrzucenia zaproponowanej przez
Jeffreya Sachsa pomocy i realizacja samodzielnej koncepcji stabilizacji
i rozwoju przez ewolucyjne, stopniowe unowoczenianie i zwikszanie
wasnej produkcji z siln, przedmiotow kontrol celn, z wpuszcza
niem do kraju konkurencyjnej, zagranicznej produkcji dopiero po jej
unowoczenieniu w danej dziedzinie. Na argument o wzorcowej i ko
rzystnej polityce Sowenii syszy si opinie, e jest to polityka trafna
tylko dla maego kraju. Jednak podobna strategia daa dobre rezultaty
zarwno u Tygrysw Wschodu (szczeglnie w Korei Poudniowej), jak
i w olbrzymich Chinach, oczywicie na bazie mniej czy bardziej autokra
tycznego systemu rzdw. Tu te rodzi si problem, jak daleko naley
i w okresie rewolucyjnej zmiany ustroju na wielopartyjn, demokra
tyczn gr rnorodnych interesw i partyjn walk. Swoistym para
doksem jest fakt, e par lat temu Jeffrey Sachs (2006a) wyrazi opini,
i chiski model gradualizmu by nastawiony na czowieka. Europejski
radykalizm destabilizowa rodowisko spoeczne. Jak twierdzio wielu
ludzi, Chiny zrobiy mdrze, odkadajc reformy na pniej, do czasu
a gospodarka bdzie lepiej przygotowana na wprowadzenie reform
politycznych, podczas gdy Europa Wschodnia na olep rzucia si w de
mokracj. Istotnie Korea Poudniowa jest obecnie krajem demokratycz
nym, a proces liberalizacji politycznej wolno, ale te postpuje w bardzo
szybko bogaccych si Chinach. Pozytywna zmiana wysokoci PPP

w okresie 20-lecia transformacji nie zmienia jednak mojej tezy o naszej
pozycji zblionej do zrekolonizowanych, cho nieporwnywalnie od nas
biedniejszych krajw Afryki, take w powanym stopniu pozytywnie
zmieniajcych si. Rekolonizacja to forma uzalenienia ekonomicznego
dla zmaksymalizowania zysku pastw inwazyjnych i maksymalnego
wyzysku, ale nie zniszczenia pastwa zdekolonizowanego. Wprost
przeciwnie, im to pastwo bdzie bogatsze w swojej ograniczonej dzia
alnoci gospodarczej, tym zyski pastw rekolonizujcych bd te wy
sze. Problem polega na tym, e nie ma szans na wyrwnanie poziomu
zamonoci midzy tymi dwoma typami pastw. Zneokolonizowane
pastwo zawsze zostanie pastwem drugiej kategorii, pastwem pe
ryferyjnym. Formalnie takim stalimy si w Unii Europejskiej po
zmianie traktatu nicejskiego na lizboski. W myl traktatu nicejskie
go bylimy w grupie szeciu czoowych pastw Unii z liczb gosw
w Radzie Unii podobnie jak Hiszpania, majc tylko o dwa gosy mniej
ni Niemcy i Francja. W traktacie lizboskim nasza sia decyzyjna
i protestacyjna, wyliczona metod teorii gier (Kieun 2010) stanowi ju
tylko ok. 54% siy gosu Niemiec, a Francja, ktra miaa jednakow
liczb gosw (zgodnie z traktatem nicejskim), ma teraz tylko 74% siy
gosu jednego najsilniejszego pastwa UE, Niemiec, ktre s wiatow
potg, drugim najwikszym po USA wiatowym eksporterem i czwar
tym po USA, Chinach i Japonii najpotniejszym krajem na wiecie.
Po klsce 1945 roku powoli, zachowujc wewntrzny porzdek, w myl
starego hasa Ordnung muss sein, wydajn, starann prac w ramach
nie neoliberalnej, ale spoecznej gospodarki, Niemcy osignli to, co byo
ich tradycyjnym marzeniem od tysica lat, wyraone sowami starego
hymnu narodowego, z niezmienion, tradycyjn melodi, aktualn do
chwili obecnej: Niemcy, Niemcy ponad wszystko; s naprawd godni
podziwu. Obecnie jestemy w wysokim stopniu od nich uzalenieni.
Wskazuje na to zarwno procent niemieckiej wasnoci przedsibiorstw
w Polsce, jak i stopie powiza eksportu polskiego. Niemcy s na
szym najwikszym importerem, Niemcy s te wacicielem ok. 80%
polskiej prasy i najwikszego kapitau zagranicznych filii i oddziaw
bankw dziaajcych w Polsce, a take wielu instytutw naukowych.
Nasz stopie ekonomicznego i kulturowego uzalenienia jest wic wy
soki. Na szczcie Niemcy przeszy zwycisko ostatni kryzys finansowy
i aktualnie maj ju tylko ok. 6-7% bezrobocia, a wic bez maa ptora
raza mniej ni w Polsce. W 2010 roku miay ju 3,6% wzrostu PKB,
a wic tylko o 0,2 % mniej od nas. Oczywicie te procenty w duo wyszym
PKB Niemiec oznaczaj te duo wiksze sumy. Ich mocarstwowy eko
nomiczny i polityczny rozwj jest imponujcy. Wie si on z niezwykle
korzystnym procesem wieloletniej systematycznej akcji wykupywania
353
354

przedsibiorstw w krajach Europy rodkowej i kumulowania wysokich
zyskw ze wzgldu na tani si robocz. Jak wiemy, jest to typowa stra
tegia neokolonializmu stosowana na szerok skal w Afryce.
Oczywicie w sytuacji prawie rwnego wzrostu dochodu narodowego
z Niemcami nie mamy szans, nawet w bardzo dugim okresie, dojcia
do wyrwnania poziomu ycia. Trzeba te pamita, e zagraniczny inwe
stor poszukuje stale zysku, dlatego nie mona liczy na daleko idce pod
niesienie przez niego wysokoci pac. Istnieje zawsze groba, e przy
zbyt ostrym domaganiu si regulacji pac zagraniczny inwestor znajdzie
po prostu lokalizacj w innym kraju o niszych kosztach osobowych, tak
jak zrobi to Ford w przypadku montownii samochodw w Posku.
Oczywicie jeli chodzi o due zakady z powan obudow techniczn,
taka groba jest mniejsza, ale zawsze istnieje.
Natomiast w sytuacji ju pojawiajcego si w Niemczech wysokiego
deficytu rnego rodzaju specjalistw realny staje si wzrost polskiej
emigracji, i to dugookresowej, a nawet staej. Niemcy kategorycznie
nie zgadzaj si na przyznanie licznym, ju mieszkajcym w ich kraju
Polakom, statusu mniejszoci narodowej i w zwizku z tym obowizku
umoliwienia nauki jzyka polskiego, std polskim dzieciom emigru
jcych rodzicw grozi proces szybkiej germanizacji.
Poza omwionymi w ksice sytuacjami patologicznymi w okresie
transformacji naley jeszcze wspomnie o powanej skali patologicznej
niesprawnoci z pitnem bylejakoci i negatywnej fikcji organizacyjnej
wystpujcej w nastpujcych domenach dziaalnoci publicznej:
Sdownictwie - charakteryzujcym si niezwyk dugoterminowoci procesw sdowych, niejednokrotnie w skali wieloletniej, a na
wet kilkunastoletniej. Wedug raportu Doing Business 2011 rednie
trwanie sporu gospodarczego to 830 dni i 38 procedur.
Komunikacji kolejowej z pocigami nieraz wolniejszymi ni przed
wojn. W roku 2010 pocigi w Polsce spniy si o 5837 dni, tj.
140 100 godzin, z tego 355 391 pocigw - nie duej ni godzin,
a 4029 pocigw - duej ni dwie godziny (Urzd Transportu Kole
jowego 2011).
Budowie autostrad - jest to bylejako na wielk skal. W cigu 20
lat nie zbudowano nawet autostrady z Warszawy do odzi. W maju
2011 roku jechaem samochodem do odzi na konferencj Wydziau
Zarzdzania Uniwersytetu dzkiego 3 godziny 40 minut, wolniut
ko za olbrzymimi trakami na trasie Warszawa-Pozna. W cigu
20 lat (do 1 lipca 2011 roku) zbudowano 916,9 km autostrad, tzn. ok.
45 km rocznie. Do czasu mistrzostw Europy w pice nonej zostao
do zbudowania 46% planowanych autostrad, tj. 745, 3 km. Wedug
informacji Dyrekcji Drg z 5 lipca 2011 (Gazeta Wyborcza, nr 154)

tylko blisko poowa niedokoczonych autostrad bdzie zbudowana
do czasu mistrzostw.
Olbrzymim wzrocie dugu publicznego w latach 2007-2010:
2004 - 505,0 mld z
ii 2007 - 527,4 mld z
b 2008 - 595,0 mld z
b 2011-850,8 mld z
Jak pisze Barbara Tomaszkiewicz (Gazeta Prawna nr 90, 11 lipca
2011): Rzd zamiast wprowadzenia reform wybra drog wzrostu
zaduenia. Nasz dug eksplodowa i na koniec tego roku bdzie
o poow wyszy ni przed czterema latami, gdyby przyszed na
stpny kryzys, nie mielibymy ju od kogo poycza . W artykule
nie ma jednak wzmianki o tym, e reformy obniyyby szanse rz
dzcej partii na ponowny wybr.
Procesu ograniczenia ndzy ludzi yjcych poniej minimum socjal
nego. Z opracowa GUS-u (Kobalczyk 2011) wynika, e w ostatniej
dekadzie w skrajnym ubstwie yo w Polsce ponad 2,2 min ludzi,
w tym 600 tys. dzieci. Oglny poziom ycia, mimo neokolonialnej
struktury ekonomicznej, wyranie si podnis, ale skala ndzy
utrzymuje si na tym samym poziomie od 10 lat. Wedug GUS-u ist
niej trzy wskaniki ubstwa:
m relatywny, okrelajcy minimum egzystencji wyznaczonej przez
kwot 466 z w gospodarstwie jednoosobowym i 1257 z w go
spodarstwie 4-osobowym,
ustawowy, uprawniajcy do pomocy spoecznej w wysokoci 477 z
i 1404 z,
m skrajny, z wyznacznikiem 50% rednich miesicznych wydat
kw gospodarstw polskich: 655 z i 1795 z.
Tabela 36. Osoby yjce w relatywnym ubstwie w III RP
Rok
Procent ludnod
2000
17,1
2001
17,2
2002
18,4
2003
20,4
2004
20,3
2005
18,1
356

2006
17,7
2007
17,3
2008
17,6
2009
17,3
2010
17,1
rdo: GUS, Kobalczyk (2011).
W relatywnym poziomie ubstwa nic nie zmienio si przez 10 lat.

W 2000 i w 2010 roku 17,1% osb yo na tym poziomie. Struktura geo
graficzna rwnie si nie zmienia. Najwicej ndzy mamy w Polsce B :
na Warmii i Mazurach relatywny wskanik ubstwa dotyczy 25,4%,
a skrajny 9,8%, w wojewdztwie lubelskim - odpowiednio 26,8% i 9,3%.
Wojewdztwo mazowieckie jest najbogatsze: 11,6% ubstwa relatyw
nego i 4,3% skrajnego. Piotr Kobalczyk (2011) powouje si na opini
politologa dr. Rafaa Chwedoruka: Wszystkie rzdy dekady, nawet te
lewicowe, byy gospodarczo liberalne, przekonane, e wszystkie problemy
socjalne zaatwi wolny rynek. Okazao si, e to zaoenie nie sprawdzio
si. Dodajmy, e nie sprawdzio si w caej polskiej gospodarce.
Najwyszej w UE liczbie ofiar wypadkw samochodowych. Od wielu
lat proponuj dziaania usprawniajce, zgodnie ze wzorem innych
krajw. Na przykad we Francji zainstalowano, kosztem wielu miliar
dw euro, masowo fotoradary i wprowadzono kary od 400 euro wzwy.
Inwestycja po paru latach si zamortyzowaa. W USA w North
Carolina za przekroczenie szybkoci o 1 mil paci si 1000 dolarw.
We Francji pocztkujcy kierowcy przez dwa lata maj du tablic
A na samochodzie, nie wolno im przekracza szybkoci 80 km/h,
a na autostradzie 110 km/h. Przekroczenie karane jest odebraniem
prawa jazdy i koniecznoci ponownego zdawania egzaminu. Te po
sunicia day rewelacyjny efekt, o ok. 50 % spada liczba wypadkw.
Niskiego rankingu dziaalnoci innowacyjnej W lutym 2011 roku
ogoszono w Brukseli ranking innowacyjnoci krajw UE. Jestemy
na 22. miejscu; za nami s tylko: Litwa, Bugaria, Sowacja i Rumunia.
Do liderw innowacyjnoci nale: Szwecja, Dania, Finlandia i Niem
cy. Szwecja, zostaa oceniona w skali 100-procentowej na 75%, Polska
na 28%. Jest to tradycyjna strategia Polski po 1989 roku - na badania
powicamy tylko ok. 0,5% PKB.
W zbiorczej, krytycznej reasumpcji mona stwierdzi, e zarzdzanie
publiczne w okresie transformacji w duej, wrcz decydujcej liczbie
przypadkw, byo:

amatorskie, nieprofesjonalne, co ujawnio sie w procesie likwidacji
inflacji, prywatyzacji i reformy administracji,
zwizane z brakiem precyzji kalkulacji kosztw i celu, zyskw i strat
(np.: reprywatyzacja i prywatyzacja, reformy administracji, owiaty,
systemu emerytalnego, programw informatycznych, likwidacji PGR),
reprezentujce partykularne interesy rodowiskowe, partyjne, oso
biste (np.: partyjny dobr kadr, partyjne grupy interesw, sitwy
samorzdowe - stworzenie powiatw i marszakowskich urzdw
wojewdzkich),
zwizane z egoistycznym, zachannym dorabianiem si, a nie dziaa
niem bezinteresownym, z poczuciem spoecznej wagi swojej pozycji (np.
oglnopolskie samorzdowe kominy pacowe kadry kierowniczej),
legislacyjnie chaotyczne i nadmiernie liczne (parlamentarna dzia
alno ustawodawcza),
arbitralne i pozbawione odpowiedzialnoci (np. brak odpowiedzial
noci za liczne afery),
niezaradne, marnotrawne; brakowao nadzoru w licznych operacjach
prywatyzacyjnych,
sabo nadzorowane i kontrolowane (np. cay obrt finansowy agencji
i
funduszy, olbrzymi dug publiczny),
zbyt zcentralizowane (np. 100 centralnych zezwole i gigantomania
centrum administracyjnego).
Ten obraz wskazuje na niski poziom kwalifikacyjny, w szerokim
tego sowa znaczeniu, aparatu kierowniczego wszystkich szczebli, i nie
trafno struktur ustroju spoecznego.
ZARYS USPRAWNIE
Po analizie patologii w zarzdzaniu publicznym waciwym dziaaniem
jest program usprawnienia. Niestety aktualna sytuacja nie stwarza ju
wielu moliwoci dynamicznego rozwoju, bo w sumie mamy bez maa
3,5 miliona obywateli niepracujcych w kraju, liczc bezrobotnych
w kraju i emigrantw. Do tego dochodzi, proporcjonalnie duo wiksza
ni rednia europejska, grupa rencistw, take w wieku przedemery
talnym. Dodajmy do tego ujemny przyrost naturalny, 850-miliardowy
dug publiczny i 700-miliardowe zaduenie prywatne, plus niezwykle
rozbudowan administracj z silnie ograniczon swobod gospodarcz,
i niski poziom kwalifikacyjny kadry kierowniczej. Mimo ok. 4-procentowego wzrostu PKB, przy wikszociowej strukturze kapitau zagra
nicznego w dziaalnoci gospodarczej i finansowej, istniej mae szanse
357
M E * PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

na powane zmiany statusu skolonizowanego kraju, czciowo yjcego
z pracy za granic i w duym procencie dla zagranicy w Polsce, ale ma
jcego te ju do liczn, redniego szczebla klas kapitalistyczn.
Jednak zaczyna si wieci wiato w tym niezbyt optymistycznym
obrazie. Jest nim szansa stworzenia europejskiego centrum wydobycia
gazu upkowego. Ta szansa da mono wielkiego boomu inwestycyj
nego i przystpienia do zmiany tej formy uzalenienia, ktra obecnie
ogranicza nam dojcie do redniej europejskiej stopy yciowej. Std te
i propozycje stworzenia punktu wyjcia do rozwoju i by moe powrotu
setek tysicy modych ludzi znajdujcych si poza krajem ze statusem
nie zawsze podanego obcokrajowca, wyobcowanego w warunkach
kulturowych miejsca swego pobytu. Zarysy takiego programu opracowy
waem ju wielokrotnie (Kieun 2010; 2011), ale tylko niektre moje
propozycje zostay wdroone w ycie, co i tak sprawia mi satysfakcj.
Postaram si w sposb dostosowany do zmieniajcej si rzeczywistoci
nakreli tylko syntetyczny zarys paru podstawowych propozycji
o charakterze strukturalnym. Szczegowe wnioski, propozycje doty
czce opisanych patologii s jednoznaczne. Chodzi o ich usunicie tam,
gdzie to jest jeszcze moliwe i zabezpieczenie si przed ich repetycj.
S to zadania waciwych sub publicznych.
Pryncypialnym problemem przy prbie wdroenia zespou uspraw
nie jest styl kierowania zwizany ze stopniem wolnoci danej podmio
towi zarzdzania publicznego. Tradycyjne style kierowania omawiane
w nauce organizacji i zarzdzania mieszcz si midzy dwoma skrajno
ciami: stylem totalitarno-autokratycznym i partycypacyjnym stylem
demokratycznym.
Skala dopuszczalnoci wspczesnego autokratyzmu jest oczywicie
bardzo ograniczona; we wspczesnym wiecie nie ma mowy o akcep
tacji zbrodniczego autokratyzmu totalitarnych krajw. Jest to jednak
problem saboci czy siy wadzy, stanowczego i bezwzgldnego wyma
gania dostosowania si do przepisw prawa. Tradycja fikcji organiza
cyjnej jest efektem funkcjonowania wadzy, ktra toleruje dziaalno
pozorn, bo i sama dziaa pozornie we wasnym interesie, rzekomo tylko
realizujc takie czy inne postulaty programowe. Praktyka jednak poka
zuje, e dla obrony zagroonych wasnych interesw, wadza, tolerujc
upowszechnione dziaanie na niby, potrafi by bardzo represyjna.
We wspczesnych warunkach polskich pitno fikcyjnoci moe by
zwalczane tylko przez powane zwikszenie siy wadzy. Oczywicie
pierwszym warunkiem jest, aby ta wadza reprezentowana bya przez
autentycznych, a nie fikcyjnych liderw, std te priorytet wprowadzenia
racjonalnego, aksjologicznie uwarunkowanego systemu doboru kadr.
W strukturach formalno-prawnych powstaje wic problem samego sys
temu pastwa, zgodnie z refleksj prof. Antoniego Kamiskiego (2011).

Uwaa on, e fatalny stan naszej administracji publicznej, ktra jest
podstaw sprawnego dziaania pastwa, jest stracony moment konsty
tucyjny. Proporcjonalna ordynacja wyborcza na partyjne listy kandyda
tw doprowadza w efekcie do rzdw koalicyjnych, ktre uniemoliwiaj
jednolite, konsekwentne publiczne zarzdzanie. Obecny ustrj, dumnie
nazywany demokratycznym, naprawd trafnie powinien by nazwany
partiokracj. W praktyce zarwno czynne, jak i bierne prawo wyborcze
przysuguje organizacjom typu partyjnego. Moliwo czenia stano
wiska czonka rzdu i czonka Sejmu i Senatu, niezgodna z podstawow
zasad rozdziau wadzy, zwiksza atrybut partyjnoci jako podstawowe
go wyznacznika publicznego zarzdzania. Dowiadczenie 20 lat dao
podstaw do uzasadnienia postulatu radykalnej zmiany.
Istniej jednak trzy podstawowe warunki wdroenia w Polsce pro
ponowanych usprawnie. To upowszechnienie wiadomoci, e istnieje
konieczno zniwelowania ostroci przeciwstawnych opinii, swoista
ekumenizacja intelektualna i likwidacja syndromu wroga . Jak wie
my, jest to odziedziczona po komunizmie tradycja zautonomizowania
nonsensownej wiadomoci, e kady, kto przeciwstawia si mojej opinii,
jest moim wrogiem, z ktrym nie ma moliwoci uzgodnienia wspl
nego dziaania, mimo czsto niewielkiej rnicy pogldw. Polemika
z opozycj, a nie postulat jej zniszczenia i vice uersa - dyskusja z rzdem,
a nie postulat jego zniszczenia. Ten warunek wie si te z kultur dys
kusji, z uywaniem obraajcych epitetw, z prb udowodnienia gupoty
przeciwnika.
Warto tu przypomnie przykad Kanady z 1993 roku. Pierwsz kobiet-premierem Kanady bya wwczas prof. Kim Campbell, przewod
niczca Partii Postpowo-Konserwatywnej. W nowych wyborach jej kon
kurentem by Jean Chretien, szef Partii Liberalnej. Cierpia on na parali
czci twarzy i mwic, skrzywia nieco lew warg. Kim Campbell,
przystojna, 46-letnia uniwersytecka wykadowczyni nauk politycznych,
we wszystkich rankingach miaa zapewnione zwycistwo. Par dni przed
wyborami wystpia w audycji telewizyjnej na tle duej fotografii przema
wiajcego Jeana Chretiena. W pewnym momencie odwrcia si i wska
zujc palcem na twarz Chretiena, zapytaa: Czy taki czowiek moe
reprezentowa na wiecie Kanad?. Ten niekulturalny wybryk oburzy
wyborcw. Partia Postpowo-Konserwatywna dostaa tylko dwa man
daty. Kim Campbell przepada w wyborach. By to koniec jej wielkiej
kariery politycznej. Zwyciski Jean Chretien by wietnym premierem
Kanady przez 10 lat. Mianowa jednak Kim Campbell konsulem gene
ralnym Kanady w Los Angeles.
W kontekcie tego incydentu i drugiego, zwizanego z niekultural
n formy krytyki naukowej profesora uniwersytetu w Montrealu (zob.
s. 299), mona wyrazi pozytywn opini o poziomie kultury spoecznej
359
B P I PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

w Kanadzie. Na tym tle bogaty repertuar podobnego typu niekultural
nych zachowa czonkw elity politycznej i artystycznej w Polsce, niepowodujcych ani reakcji sdowej, ani ostracyzmu spoecznego, a nieraz
wrcz spotykajcych si z akceptacj w imi wolnoci wypowiedzi,
ujemnie charakteryzuje dojrzao kulturow naszego spoeczestwa.
Jest rzecz oczywist, e ten niedostatek powanie utrudnia demokra
tyczny proces ksztatowania decyzji na podstawie rzeczowych argumen
tw z penym szacunkiem dla odmiennych opinii.
Drugi warunek - zgodnie z zasad zarzdzania przez wiedz - to
przyjcie naukowej metody dochodzenia do wanych decyzji. Potrzeba
uregulowania jakiej dziedziny musi by przedmiotem metodycznej ana
lizy wyspecjalizowanych konsultantw. Dopiero ich propozycje, z pen
dokumentacj ewentualnych pozytywnych i negatywnych efektw, mog
by przedmiotem politycznej dyskusji. Podjta decyzja powinna by
ujta w formie prawnej przez fachowych prawnikw. Praktyka formuo
wania caego tekstu ustawy przez posw niekompetentnych w zakresie
prawa jest jedn z przyczyn olbrzymiej liczby nowelizowanych ustaw.
Trzeci warunek to racjonalne podejcie do zakresu wolnoci i praw
ludzkich. Jest to problem skali liberalizmu w yciu spoecznym, ktry
ma swoje daleko idce ograniczenia. Denie do sprawnoci w skali
makro wie si ze spoecznym obowizkiem zapewnienia autentycznej
wolnoci przez jej racjonalne ograniczenie, tym bardziej, e w naturze
ludzkiej wystpuje element agresji, ktry wymaga staej kontroli i wycho
wawczej interwencji spoecznej. Akademickim przykadem tej reguy
jest organizacja ruchu drogowego, gdzie jedynie podporzdkowanie si
jednoznacznym reguom ograniczenia wolnoci kierowcy jest gwarancj
dotarcia do celu.
Podobnie jak prof. Antoni Kamiski jestem jednak zdania, e pod
stawow przyczyn wikszoci zjawisk patologicznych w dziaalnoci
ustawodawczej, wykonawczej i sdowniczej jest bdnie ustawiony
ustrj pastwa w stosunku do specyfiki kulturowej wspczesnego spo
eczestwa polskiego i w zwizku z tym cigle niski poziom kadry po
litycznej i kierowniczej. Wyksztacia si pewna forma partiokracji
skoncentrowanej na konfliktach midzypartyjnych i z bdn metod
doboru kadry politycznej i administracyjnej.
W zwizku z tym proponuj przede wszystkim wprowadzenie sys
temu prezydenckiego, w stylu amerykaskim. Prezydenta, penicego
rwnie funkcj premiera, prezesa Rady Ministrw i pracujcego wspl
nie z wiceprezydentem, wskazanym przez niego i automatycznie z nim
wybranym w oglnych wyborach. Powinno si ustali kryteria kwalifi
kacyjne kandydatw na prezydenta wysuwanych przez partie polityczne,
a take masowe organizacje spoeczne: nienaganna postawa moralna
(nigdy niekarany ani oskarany przez prokuratora), z ustalonym limitem

ewentualnego osobistego zaduenia, wiek minimum 40 lat, skoczone
wysze studia, obowizkowa biega znajomo jzyka angielskiego,
zdrowy fizycznie i psychicznie. Pracowaby 7 lat, tylko przez jedn ka
dencj. W ten sposb nie traci si jednego roku na drug akcj wyborcz
i uatwia si prezydentowi podejmowanie decyzji niepopularnych w czci
spoeczestwa, ale niezbdnych dla interesu oglnego.
Kolejn konieczn zmian byoby zlikwidowanie wszystkich, obec
nie niemajcych przedstawicielstw w Sejmie, partii. Zarejestrowanie
nowej partii wymaga zebrania p miliona podpisw. Wprowadza si
wikszociowy system wyborczy we wszystkich wyborach centralnych
i terenowych.
Wikszociowa ordynacja wyborcza w dziedzinie biernego prawa
wyborczego musi by podobna chociaby do modelu brytyjskiego
i wzbogacona przez pewne elementy zwizane ze specyfik naszej dotych
czasowej praktyki. Na przykad kandydatem na wybieralne stanowisko
we wadzy ustawodawczej i wykonawczej moe by osoba speniajca
cile ustalone kryteria kwalifikacyjne: wiek (np. do Sejmu minimum
30 lat, do Senatu 40 lat), niekaralno i niepodleganie aktualnie oskar
eniu prokuratorskiemu z powiadczonym poparciem np. 50-100 osb
i z kaucj np. w wysokoci redniej miesicznej pensji do zwrotu w przy
padku wybrania. Kandydaci byliby obowizani upowszechni swj do
kadny yciorys i poda zamierzony obszar swojej dziaalnoci. Okrgi
wyborcze nie mog przekracza np. 80 tys. wyborcw i powinny by
zwizane z ukadem administracyjnym kraju. Wszyscy kandydaci po
winni mie przewidzian jednakow sum kosztw i rwny czas na wy
stpienia w T y radiu i miejsce w prasie. Caa procedura powinna by
starannie opracowana w sposb jasny i niebudzcy podejrze sprytnego,
powiedziabym wrcz wyrafinowanego, systemu ograniczenia swobody
realizacji biernego prawa wyborczego, istniejcego w aktualnym prawo
dawstwie.
Zgodnie z modelem kanadyjskim (Quebec) we wszystkich wyborach
terenowych wadz nie wystpuj kandydaci partyjni. We wadzach te
renowych nie ma w ogle przedstawicieli partii. Partie dziaaj w spo
sb zorganizowany tylko na szczeblu parlamentu. Powinno si wpro
wadzi, tak jak w Belgii, Grecji, Australii, Nowej Zelandii, Brazylii
(w sumie w 29 pastwach), obowizek gosowania, eby zapewni re
alizacj zasady wikszoci. Obecnie w Polsce stale rzdzi reprezentacja
mniejszoci. Jeli w wyborach bierze udzia np. 50% uprawnionych,
a zwyciska koalicja otrzymaa w sumie 40% gosw, to reprezentuje
ona 20% zdolnych do gosowania. Kolejna proponowana zmiana to likwi
dacja radzieckiego modelu partii jako sformalizowanej organizacji, finan
sowanej przez pastwo, majcej procedur wejcia, list czonkw, le
gitymacje czonkowskie itd. Zasadne byoby wprowadzenie systemu
361
362

amerykaskiego z ma grup zawodowych organizatorw-dziaaczy.
Nie ma masowej sformalizowanej organizacji partyjnej, zwolennicy
gosuj na parti, pastwo nie finansuje partii, partia ma prawo zbie
ra datki od indywidualnych zwolennikw, od osb prywatnych (np. do
10 tys. z) i od firm (np. do 100 tys. z). Nie ma, oczywicie, skadek
partyjnych, nie ma formalnych czonkw, s jedynie obywatele akcep
tujcy program partii, ewentualnie angaujcy si dobrowolnie do po
mocy w organizacji np. partyjnych akcji propagandowych. Posowie nie
mog w trakcie swojej kadencji zmienia przynalenoci partyjnej zmiana niesie ze sob utrat mandatu posa. Dodatkowo wprowadza si
system umoliwiajcy odwoanie posw przez gosujcych. Przyjmuje
si te zasad, rwnie proponowan przez prof. Kamiskiego (2011),
eby pose powoywany na stanowisko rzdowe, traci swj mandat
poselski. W razie dymisji nie wraca ju do Sejmu. Ustala si kryteria cech
kandydatw na wszystkie stanowiska wybieralne w systemie zarzdza
nia publicznego.
Oczywicie konieczna jest radykalna reforma administracyjna - po
czenie urzdw wojewdzkich i marszakowskich w jeden samorzdowo-wojewdzki urzd kierowany przez wybieralnego wojewod, zli
kwidowanie stanowiska marszaka, zlikwidowanie w planie rocznym
powiatw ziemskich, przekazanie ich funkcji do gmin i do urzdw
wojewdzkich. Ponadto organizuje si powany, fachowy, pozaurzdniczy, niezaleny zesp, majcy zadanie radykalnego zmniejszenia
aparatu centralnego (zob. aneks 5), likwiduje si niektre ministerstwa
i przeksztaca si je w fachowe centrale, prowadzone przez wybranych
w drodze konkursu przez Sejm kierownikw, np. z 7-8-letnim okresem
kadencji; niektre ministerstwa mona przeksztaci w jednostki sa
morzdowe. Radykalnie zmniejsza si liczb decyzji operacyjnych na
szczeblu centralnym, ujednolica struktur niezwykle skomplikowa
nych jednostek podporzdkowanych centrum. Radykalnie upraszcza
si biurokratyczn mitrg zwizan z rejestracj firmy, zezwoleniem
inwestycyjnym i systemem podatkowym. Przyjmuje si zasad, e przy
zmianie rzdzcego zespou politycznego w wyniku wyborw mona
dokonywa zmian personalnych tylko na stanowiskach ministra i wi
ceministra. Wreszcie konieczne jest uporzdkowanie i ujednolicenie
caej struktury sektora publicznego z zestawieniem wszystkich jedno
stek organizacyjnych, uporzdkowanych wedug typu finansowania
i struktury finansowania, z ujednoliconym taryfikatorem pac, objtych
jedn ustaw o resorcie publicznym.
Zwalnianym pracownikom, tak jak w Kanadzie, daje si taszy kredyt
inwestycyjny na uruchomienie dziaalnoci gospodarczej. Wprowadza
si Rad Stanu, na wzr istniejcej w czasie Krlestwa Kongresowego, do
fachowego opracowania ustaw proponowanych przez posw. Powouje

si znowu Centralny Urzd Strategiczny dla systematycznego opraco
wywania koncepcji rozwoju strategicznego w wietle wiatowego roz
woju gospodarczego, technicznego i kulturalnego, co stanowi wyraz
protestu przeciwko niedopuszczalnej polityce tu i teraz . Redukuje si
liczb posw, senatorw i radnych, przedua si kadencje samorzdo
we i parlamentarne, np. do 5 lat, ale z moliwoci tylko dwukrotnego
wyboru (a moe 7 lat i tylko jedna kadencja?) celem zapewnienia racjo
nalnej rotacji kadry politycznej i ograniczenia polityki nicnierobienia,
aby si nie narazi i nie straci szansy na ponowny wybr. Wreszcie opra
cowuje si powan i realistyczn polityk prorodzinn, eby powrci
do dodatniego wskanika przyrostu naturalnego.
Propozycje zmiany ustroju i organizacji zarzdzania s trudne do
przeprowadzenia ze wzgldu na ich niekorzystny rezultat zarwno dla
tradycyjnych struktur partyjnych, jak i dla licznego zespou zawodo
wych politykw utrzymujcych si od wielu lat z dziaalnoci politycz
nej i niemajcych duo szans na zorganizowanie sobie, poza polityk,
rwnie atrakcyjnej aktywnoci zawodowej. Std te i kolejne wycofy
wanie si z realizacji wyborczych planw wprowadzenia ordynacji
wikszociowej. Moliwa jest jednak droga kolejnych czciowych zmian,
jak widzimy w procesie stopniowego ograniczania dziaania propor
cjonalnej ordynacji wyborczej. W wyborach w padzierniku 2011 Plat
forma Obywatelska doprowadzia jednak do czciowej realizacji swego
planu wyborczego. Wprowadzono ordynacj wikszociow, ale tylko
w wyborach do Senatu. Nie zapewniono jednak realizacji podstawowych
zasad tej ordynacji - zastosowania rygorystycznych kryteriw wpisania
na list kandydatw (zawiadczenie o niekaralnoci i braku prokura
torskiego podejrzenia o popenieniu przestpstwa, zawiadczenie o stanie
zdrowia fizycznego i psychicznego) i publicznego ogoszenia wyborcom
szczegowego yciorysu kandydata. W wyborach wikszociowych wy
borca dostajcy list nazwisk, z ktrych z reguy tylko kilka jest mu
pobienie znanych, nie moe podj powanie uzasadnionej decyzji wy
boru. A ju kompromitujcy polski parlament jest przykad wybrania
w 2011 roku na senatora podejrzanego o powane, milionowe przestp
stwo, wybitnego przedsibiorcy, uciekajcego przed decyzj prokuratora
o aresztowaniu do Niemiec i tam ukrywajcego si, poszukiwanego
europejskim listem goczym, ujtego przez policj niemieck i wydane
go polskiej policji, za kaucj zwolnionego z aresztu do czasu rozprawy
sdowej, w tym czasie wybranego na czonka Senatu Najjaniejszej Rze
czypospolitej i obdarzonego immunitetem senatorskim. Jake jest gbo
ko liberalne polskie prawo pastwowe, dopuszczajce takie sytuacje.
Niezwykle trudna do usprawnienia jest sytuacja gospodarcza Pol
ski. Sprawdza si niestety proroctwo prof. Poznaskiego sprzed 11 lat.
Jak pamitamy przewidywa on galopujco rosnce zaduanie Polski,
363

doprowadzajce w efekcie do bankructwa pastwa. Nie jestemy ban
krutem, wprost przeciwnie, chwalimy si nasz zielon wysp . W ob
liczu wiatowego kryzysu w roku 2009, jedynie obok Chin i Indii, mie
limy przyrost PKB. Dziki posiadaniu wasnej waluty moemy,
w przeciwiestwie do bankrutujcych krajw sfery eurolandu, prowa
dzi swoj narodow polityk pienin. W tym okresie akurat mieli
my szczliwie ustawionego zotego z wysokim kursem, blisko 4,45 z
za euro. Powstaa wic wyjtkowo korzystna sytuacja, m.in. dla olbrzy
miego, przygranicznego eksportu. Jednoczenie wyjtkowo duo pie
nidzy nadesali masowo pracujcy za granic Polacy, ratujc swoje
rodziny przed zwikszajcym si w Polsce bezrobociem. Efektem by
bardzo powany kilkunastoprocentowy wzrost sprzeday. Nie mona
jednak zapomina, e w tym chwalebnym roku 2009 polski dug publicz
ny wzrs z 569,9 mld z w 2008 roku do 687,6 mld z, a wic o kwot
117,7 mld z.
Aktualna (2011) sytuacja gospodarcza Polski jest bardzo powana.
Przyjmujc za podstawowy wskanik efektywnoci gospodarki bezrobo
cie, mamy je bardzo wysokie (powyej 10%), wysze ni np. w Niemczech,
mamy te gigantyczne zaduenie publiczne, liczone razem z ukrytym
dugiem ZUS-u i suby zdrowia, jak rwnie bardzo wysokie zadue
nie prywatne. Szereg dalszych wyznacznikw sytuacji gospodarczej ma
rwnie negatywny charakter. Zbyt daleko idca przewaga ekonomiczna
krajowych zagranicznych przedsibiorstw w grupie wielkiego przemysu,
bankowoci i wielkiego handlu, deficyt handlu zagranicznego, wyzbycie
si najbardziej dynamicznych i najbardziej korzystnych ekonomicznie
dla dziaalnoci gospodarczej przedsibiorstw produkcyjnych, powanie
utrudniaj perspektyw satysfakcjonujcego rozwoju.
Najtrudniejszy problem usprawniajcy to kwestia, jak zapobiec dal
szemu narastaniu dugu publicznego i w jaki sposb go spaci. Planowana
reforma administracyjna zmniejszy powanie wydatki, ale konieczna jest
walka o dodatni bilans handlu poprzez zmniejszenie importu przez
program rozwoju produkcji antyimportowej, z atwoci uzyskania
kredytw, wielka propaganda akcji indywidualnego oszczdzania w ka
sach spdzielczych dla uruchomienia drobnej wytwrczoci (model
francuski w kanadyjskim Quebec).
Majc ju uksztatowan kadr polskich kapitalistw, wacicieli
wielu przedsibiorstw i w ich gronie ju licznych miliarderw, jak rw
nie jeszcze par bankw polskich, mona skoncentrowa si na pro
gramie stopniowej zmiany niekorzystnej struktury ekonomicznej Polski,
poprzez akcj udomowienia niektrych bankw zagranicznych, ko
rzystajc z sytuacji ich zagranicznych matek (przewidywane zyski
bankw w Polsce w roku 2011 sigaj 15 mld z) i akcj zwikszania
liczby wielkich polskich firm w gronie najwikszych 100 przedsibiorstw

dziaajcych w Polsce, takich jak poznaska Solaris, produkujca au
tobusy, bydgoska PESA (producent tramwajw i wagonw) czy Amica
(producent sprztu AGD). W tym celu naleaoby przyj zasad ogra
niczenia inwestycji zagranicznych tylko do green field, budowy nowych
zagranicznych firm, wykorzystujc ich zalety, ale te, majc na uwadze
zastrzeenia typu kanadyjskiego. Prywatyzacj ograniczy do polskich
nabywcw indywidualnych czy zbiorowych, uruchamiajc rwnie
pastwowy kredyt inwestycyjny Banku Gospodarstwa Krajowego
i ewentualnie rodki NBP czy PZU. Ten racjonalny, dugofalowy plan
jest jedyn drog do perspektywy stopniowego wyrwnania skali zarob
kw w Polsce ze redni europejsk.
Konieczna jest reforma systemu podatkowego. Zgodnie ze wiato
wymi tendencjami trzeba sprawiedliwie urealni wysoko podatkw,
ale i skal ich odpisw, np. dla celw inwestycyjnych i, wzorem Wgier,
wprowadzi podatek bankowy i supermarketowy. W dziedzinie handlu
naley jednak doprowadzi do konkurencji z zagranicznymi supermar
ketami przez rozwj polskiej spdzielczoci i polskich spek handlo
wych, ale take poprzez np. podatek obrotowy ograniczajcy sfer spryt
nych manipulacji zagranicznych inwestorw cenami transferowymi.
Jeszcze chyba nie jest za pno na rozwinicie eksportu polskiej ywnoci
ekologicznej, produkowanej przez gospodarstwa rodzinne, z propono
wan niegdy przez Kongres Polonii w Quebeku wiatow reklam Chcesz y sto lat, jedz tylko polsk, autentycznie ekologiczn ywno.
Naleaoby te wrci do dawnego planu Hausnera z 2004 roku,
dotyczcego weryfikacji wydatkw budetowych i wydatkw na cele so
cjalne z weryfikacj m.in. rent inwalidzkich dla osb poniej 60. roku
ycia. Konieczna jest koncentracja na rozwoju wasnych rde energii,
np. geotermicznej, sonecznej, wiatrowej, mobilizacja w kierunku szyb
kiego uruchomienia produkcji gazu upkowego. Sdz, e trzeba wrci
te do idei rozbudowy chemii wgla, Konieczne jest wreszcie wprowa
dzenie norweskiego, pozapolitycznego konkursowego systemu doboru
kadry kierowniczej pastwowych przedsibiorstw przez stay zesp
fachowych autorytetw powoany przez Sejm.
Zaprezentowana skala patologicznych niesprawnoci uzasadnia da
lek od pozytywnej ocen kolejnych ekip polskiej partiokracji, fenomenu
niskiego poziomu wadzy ustawodawczej i wykonawczej, szans ju bardzo
trudnego osignicia rwnowagi finansowej, minimalizacji bezrobocia,
powrotu masy emigrantw.
Te fragmentaryczne, skrtowe rozwaania musz jednak nawizywa
do wiatowej i europejskiej sytuacji gospodarczej. Filozofia neoliberalizmu doprowadzia do upowszechnienia polityki tu i teraz zarwno
w USA, jak i w Europie. Wyodrbniony, niezaleny pion finansowy
i potniejsze od wielu pastw wiatowe koncerny zachannie dce
365

do zysku, rwnie na zasadzie upowszechnienia gry spekulacyjnej,
kreacji nowego stadium kapitalizmu kasynowego, doprowadziy do
perspektywy bankructwa zarwno takiego potentata, jakim s Stany
Zjednoczone, jak i cay szereg krajw europejskich.
Paradoksalnie sprawdza si, w zmodyfikowanej formie, twierdzenie
Karola Marksa o pasoytniczej, a nawet zbrodniczej, jak to widzielimy
w afrykaskich Rwandzie i Kongu, roli, jak odgrywa bogata wiatowa
buruazja na zdrowym ciele spoeczestw.
W skali wiatowej konkurencji wyranie rysuje si przewaga gospo
darcza wiata azjatyckiego z niezwykym dynamizmem Chin i Indii, co
jest dalszym powanym argumentem przemawiajcym za piln reform
niesprawnej, stale naraonej na kolejne kryzysy finansowe ameryka
skiej i europejskiej neoliberalnej gospodarki. Wydaj si konieczne
zarwno silny, strategiczny administracyjny nadzr nad bankami i wiel
kimi korporacjami, jak i wiatowe ustawy kominowe i podatkowe,
powanie limitujce horrendalnie wysokie zarobki wacicieli i najwy
szej kadry gospodarczej i finansowej oraz radykalna reforma kasyno
wego systemu giedowego, uniemoliwiajca spekulacyjne manipulacje
o charakterze negatywnej fikcji organizacyjnej. Ze wzgldu jednak na
si i zachann chciwo wielkiego kapitau, obawiam si, e radykalne
reformy moliwe s jedynie w wyniku potnych ruchw spoecznego
protestu, do ktrych by moe dojdzie w wyniku dalszych bankructw
finansowych i upowszechnienia bezrobocia.
Niewtpliwie potgujcy si wiatowy problem klski neoliberalnej
kultury wolnego rynku dotknie i Polsk, std te konieczno uspraw
nienia i radykalnej rewizji naszej potencjalnej drogi rozwoju. Punktem
wyjcia jest jednak reforma ustrojowa. Ale, jak mwi Rudyard Kipling,
To jest ju inna historia .
BIBLIOGRAFIA
Adamczyk C. (2011) Obcokrajowcy w zarzdach bankw w Polsce zarabiaj

wicej. Rzeczpospolita, 22 kwietnia, s. E4.
A.G. (1999) Ciasno albo drogo. Rzeczpospolita, 5 padziernika.
Amsden A.H. (1991) Uwaga na obcych doradcw. ycie Gospodarcze, 28 kwietnia.
Auleytner J. (red.) (1994) Polityka spoeczna, Stan i perspektywy. Pastwo
i Kultura Polityczna, Vol. 1/1994, s. 110-130.
Baczyski J. (2005) Rzeczpospolita samorzdna. W: Rewolucja Solidarnoci.
Polska od sierpnia 1980 do grudnia 1981. Polityka, wydanie specjalne, nr 4,
s. 86.
Balcerek J. (1994) Prywatyzacja Huty Warszawa. Ekspertyza dla Sejmowej
Komisji Przeksztace Wasnociowych. Maszynopis.
Balicka M. (1997) Doczeka niw. Polityka, 8 listopada.
Balicka M. (1999) Prucie kasy. Polityka, nr 44.
Baszyski A., Pitek D., Sarzec K. (2009) Stabilizacja makroekonomiczna
w Polsce w latach 1990-2006. W: W. Przybylska-Kapuciska, J. Szambelaczyk (red.), Gospodarka i finanse, Zeszyty Naukowe, nr 103, Uniwersytet
Ekonomiczny w Poznaniu.
Batkowiak B., Chrzanowski I. (w druku) System Bankowy Kanady. W: S. Flejterski, J. Solarz K., Systemy Bankowe Pastw G-20. Warszawa: Difin.
Bartoszewski W. (2005) W: Angora, nr 30, 24 sierpnia, s. 13.
Bie K. (1999) Jeszcze si nie udao. Rzeczpospolita, 22 marca.
Billington J.H. (1987) Przemwienie na otwarcie konferencji o Solidarnoci
(Speech on the Opening o f the Conference on Solidarno). Kontakt, nr 4,
s.29.
Bielecki J. (2009) George Soros. Finansista, filantrop, filozof czy spekulant?
Magazyn Dziennika, 28 lutego-1 marca 2009.
368

Blau EM., Scott W.R. (2003) Formal Organization. Stanford: Stanford Uniyersity Press.
Baszczak A., Woniak A. (2011) Praca za Odr od zaraz. Rzeczpospolita, nr 71,
26-27 marca.
Baszczyk B. i in. (2001) Secondary priuatization in Poland. Part II: Euolution
ofO wner Ship Structure and Performance in National Inuestment Funds
and their Portfolio Companies. CASE: Warsaw.
Bocheski J.M. (2008) Sto zabobonw. Krtki filozoficzny sownik zabobonw.
Warszawa: Wydawnictwo Antyk, Marcin Dybowski.
Bochwic T. (2005) III Rzeczpospolita w odcinkach. Warszawa: Wydawnictwo
Arcana.
Bogle J.C. (2009) Do. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu i ycia. Warszawa:
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne.
Bojarski W.W. (2009) Gospodarka i pastwo dla spoeczestwa. Warszawa:
Oficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoy Zarzdzania.
Bratkowski S. (2005) Pomylenie poj. Rzeczpospolita, 9-10 lipca, s. 8.
Brilman J. (2002) Nowoczesna koncepcje i metody zarzdzania. Warszawa: PWE.
Chomtkowska B., Baca K. (2009) Sposb na prywatyzacj. Rzeczpospolita,
23 wrzenia, s. B2.
Chojecki M. (2005) Moje teczki. Zeszyty Historyczne, z. 152, s. 211.
Chomsky N. (1999) Rok 501. Podbj trwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Cohen M.R. (1931) Fictions. W: Encyclopaedia ofth e Social Sciences, t. III,
New York, s. 226-228.
Constitution (Fundamental Law ofthe USSR) (1984) Moscow: Novosti Publishing House.
Co si zdarzyo w Stoczni? (2005) Rewolucja Solidarnoci. Polityka, nr 4, s. 24.
Crozier M. (1967) Biurokracja. Anatomia zjawiska. Warszawa: PWE.
Cywiski E (2011) Przeykanie rury. Wprost, nr 16, 29 maja.
Czapiski J. (2008) Kapita ludzki i kapita spoeczny a dobrobyt materialny:
polski paradoks. Zarzdzanie Publiczne, Zeszyty Naukowe Instytutu Spraw
Publicznych Uniwersytetu Jagielloskiego, nr 2(4).
Czerski M. (1992) Zagroenia. Maopolska, 26 lutego.
Czubkowska S. (2011) Informatyka naszego pastwa tonie w chaosie, www.
gazetaprawna.pl, 29 kwietnia-1 maja.
Daszkiewicz K. (1971) Klimaty bezprawia. Warszawa: Ksika i Wiedza.
Daszkiewicz K. (1974) Traktat o zej robocie. Warszawa: Ksika i Wiedza
(II wydanie - 1984).
Dbrowski S. (1993) Logika postkomunizmu. Nowy wiat. 13 stycznia.
Domaski R. (1992) Nobel w 1992 roku a sprawa polska. Tygodnik Solidarno,
18 grudnia.
Drewnowska B., Woniak A. (2010) Sabnie ekspansja polskich firm. Rzeczpo
spolita, 15 lutego, s. B2.
BIBLIOGRAFIA
Drucker E (1999) Spoeczestwo pokapitalistyczne. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Drucker E (2003) Praktyka zarzdzania. Warszawa: MT Biznes.
Fiakierski H. (1990) Trzecia opcja. ycie Gospodarcze, 16 grudnia.
Fronezak K. (1991) O co tu chodzi? ycie Gospodarcze. 23 wrzenia.
Gardawski J. (2001) Powracajca fala. Sektor prywatny w III Rzeczpospolitej.
Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Socjologii i Filozofii PAN.
Gardawski A. (2010) Prywatna przedsibiorczo III Rzeczypospolitej. W: Mo
rawski W. (red.), Modernizacja Polski. Struktury. Agencje. Instytucje. War
szawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Gargas A.(1995) Kwidzy - wakacje podatkowe. Gazeta Polska, 13 marca.
Gazeta Polska (1993) Jak nas obupili ze skry, 15 wrzenia.
Gazeta Wyborcza (1991) Dane o cenach 1990 roku, 29 stycznia.
Giedroy J. (1993) Polska i ludzie z nieprawdziwego zdarzenia. Rzeczpospolita,
30 kwietnia.
G (2010) Pracownicy gro hipermarketom. Dziennik. Gazeta Prawna, 3-5 wrze
nia.
Gogowski M. (red.) (2005) Raport konwersatorium. O lepsz Polsk. Warszawa:
Wydawnictwo Techniczno-Reklamowe Opal.
Gomuka S. (1990) Stabilizacja i wzrost: Polska 1989-2000. W: Polityka finanso
wa -nierwnowaga - stabilizacja, Ministerstwo Finansw i Instytut Finan
sw, Wilga 3 0 - 3 1 maja, s. 303-321.
Gorki M. (1930) Jeli Wrag nie Zdajutsa Nuen By Uniecztoen, Prawda
i Izwiestia, 30 padziernik
Janowska Z. (red.) (2005) Dysfunkcje zarzdzania zasobami ludzkimi, t. 2. d:
Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego.
Janowska Z. (red.) (2008) Dysfunkcje zarzdzania zasobami ludzkimi, t. 3.
d: Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego.
Janowska Z. (red.) (2011) Dysfunkcje zarzdzania zasobami ludzkimi, t. 4. d:
Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego.
Jan Pawe II (2005) Pami i tosamo. Krakw: Znak.
Jarosz M. (red.) (2001) Manowce polskiej prywatyzacji. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Jarosz M. (red.) (2007) Transformacja. Elity. Spoeczestwo. Warszawa: ISP PAN.
Jarosz M. (red.) (2011) Polacy we wsplnej Europie. Warszawa: ISP PAN.
Jarosz M. (red.) (2010) Rwni i rwniejsi. Warszawa: Instytut Studiw Poli
tycznych PAN.
Jarosz M., Kozarzewski E (2002) Sukcesy prywatyzacji w krajach postkomuni
stycznych. Warszawa: ISP PAN.
Jarzbowski W. (1978) Fikcje organizacyjne i dziaania pozorne. W: Kieun W
(red.), Bariery sprawnoci organizacji. Warszawa: PWE.
Jaruzelski W. (1986) Wywiad dla Le Monde. ycie Warszawy, nr 55, 6 marca.
Jezioraski Z. (1989) Ostrzeenie. ycie Gospodarcze, 3 grudnia.
369
370

Jdrzejewska W. (1999) Ronie armia urzdnikw. Rzeczpospolita, nr 3.
Kabaj M. (2002) Spoeczne aspekty rozwoju. Elementy programu przeciwdzia
ania ubstwu i bezrobociu. W: Owsiak S. (red.), Spoeczne aspekty rozwoju
gospodarki polskiej. VII Kongres Ekonomistw Polskich, tom III. Warszawa:
Dom Wydawniczy Bellona.
Kaczyski L. (1995) Wracajca kierownicza sia. Rozmowa J. Kurskiego z L. Ka
czyskim. Gazeta Wyborcza, 29 maja.
Kamiski A. (2010) Stracony moment konstytucyjny w Polsce: skutki dla
jakoci rzdzenia dwadziecia lat pniej. W: Morawski W. (red.), Moder
nizacja Polski. Struktury, agencje, instytucje. Warszawa: Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne.
Kapuciski R. (2005) Notatki z Wybrzea. W: Rewolucja Solidarnoci Polska
od sierpnia 1980 do grudnia 1981. Polityka, nr 4 (kopia artykuu opubliko
wanego w pierwszych dniach wrzenia 1980 roku na pierwszej stronie
warszawskiego pisma Kultura).
Karpiski J. (1992) Nadmiar likwidatorw. Rozmowa J. Zarby z in. Jackiem
Karpiskim. Przegld Tygodniowy, 23 lutego.
Karpiski J. (2005) Ustrj komunistyczny w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo
WSPiZ im. Leona Komiskiego.
Kasprw R., Zalewska L. (1999) Z ndzy do pienidzy. Rzeczpospolita, 8-9 maja.
Kieun W (1965) Organizacja bankowoci w Polsce socjalistycznej. d: TNOiK.
Kieun W (1967) Organizacja Banku Societe Generale. Warszawa: Wydawnictwo
NBP
Kieun W (1971) Autonomizacja jednostek organizacyjnych. Z patologii orga
nizacji. Warszawa: PWE.
Kieun W. (1978) Zjawiska prakseologiczne jako bariery sprawnoci. W: Kie
un W. (red.) Bariery sprawnoci organizacji. Warszawa: PWE.
Kieun W. (1986) Management in Socialist Countries. USRR and Central
Europ. Montreal: HEC. Drugie wydanie: (1988) Montreal: HEC i trzecie
uzupenione wydanie (1991) Berlin, New York: De Gruyter (opinia o sytuacji
ekonomicznej Polski w 1979 roku opracowana dla sekretarza Edwarda
Gierka, s. 219-230).
Kieun W. (1990) East European Countries Administratiue Modemization for
Nations Building. Groundpaper. New York: DTCD United Nations.
Kieun W. (1994) Spaszczy Polsk. Wprost, 19 czerwca.
Kieun W. (1994a) Syndrom wroga. Wprost, 16 padziernika.
Kieun W. (1994b) Successful thought short liued sociotechnics. The case o f
Burundi. Montreal: Universite du Quebec.
Kieun W. (1996) Jak destalinizowalimy nasz bank centralny. W: Bratko
wski S. (red.), Padziernik 1956. Pierwszy wyom w systemie. Warszawa:
Prszyski i S-ka.
Kieun W. (1997a) Niesprawno struktury powiatowej. W: Opinie i materia
y ekspertw dotyczce podziau administracyjnego kraju i terytorialnego.
BIBLIOGRAFIA
Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Sta
nisawa Leszczyskiego PAN.
Kieun W. (1997b) Niezapomniane twarze. Warszawa: Oficyna Wydawnicza.
Art Studio 91.
Kieun W. (1998) Sprawne zarzdzanie organizacj. Warszawa: Wydawnictwo
SGH.
Kieun W. (1999) Postawy a proces transformacji. Master o f Business Administration, nr 2.
Kieun W. (2000) Transformacja administracji publicznej w wietle teorii orga
nizacji. Master o f Business Administration, nr 1.
Kieun W. (2002) Prakseologiczna teoria organizacji i zarzdzania. Master o f
Business Administration, nr 5.
Kieun W. (2004) Problemy struktur integracji europejskiej. W: Tworzenie
organizacji. Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Komiskiego.
Kieun W. (2005) Idea i pragmatyka studiw administracyjnych w demokracji
epoki elektronicznej. Wspczesne Zarzdzanie, nr 3.
Kieun W. (2008) Korupcja jako jeden z Czterech Jedcw Apokalipsy. d:
Fundacja Rozwoju Przedsibiorczoci.
Kieun W. (2009) Czy media poary polityk? Arcana, nr 88, s. 28.
Kieun W. (2010a) Armia Krajowa jedzie na Sybir. W: Kieun W., Drogi i bez
droa polskich przemian. Warszawa: EKOTV Sp. z o.o.
Kieun W. (2010b) O prakseologii, Solidarnoci i Powstaniu Warszawskim.
Odra, nr 7-8.
Kisielewski S. (1992) Testament Kisiela, ze Stefanem Kisielewskim rozmawia
Piotr Gabryel. Pozna: Wprost, s. 21, 81.
Kleer J. (1992) Na skrty - duej. Polityka, 22 sierpnia.
Klein N. (2008) Doktryna szoku. Warszawa: Muza SA.
Kobalczyk E (2011) Wci zbyt wiele rodzin klepie bied. Rzeczpospolita, 6 sierp
nia, s. A6.
Kochanowski J. (2010) Za duo przepisw, za mao prawa. W: Kochanowski J.
(red.), Quo uadis Polonia? Warszawa: Biuro RFO.
Koodko G. (1999) Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji. War
szawa: Poltext.
Koodko G.W. (1994) Strategia dla Polski. Warszawa: Poltext.
Koodko G.W (2000) Post Communist Transition. The Thomy Road. Rochester:
University o f Rochester Press.
Koodko G.W. (2008) Wdrujcy wiat. Warszawa: Prszyski i S-ka.
Koodko G.W (2009) Bezdroa transformacji. W: Lis S. (red.), Spoeczna gospo
darka rynkowa. W poszukiwaniu modelu rozwoju gospodarczego krajw
postsocjalistycznych. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytet Ekonomiczny,
s. 47-71.
Kotarbiski T. (1955) Traktat o dobrej robocie. d: Wydzia I, dzkie Towa
rzystwo Naukowe.
371
m in PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Kotarbiski T. (1975) Traktat o dobrej robocie. Wrocaw, Warszawa, Krakw,
Gdask: Zakad Narodowy im. Ossoliskich.
Kotarbiski T. (2003) Dziea wszystkie. Prakseologia, cz. II. Wrocaw, Warsza
wa, Krakw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich - Wydawnictwa Polskiej
Akademii Nauk.
Kowalewska S. (1962) Psychologiczne warunki pracy w przedsibiorstwach
przemysowych. Wrocaw, Warszawa, Krakw: Zakad Narodowy im. Osso
liskich.
Kowalik T. (1995) Kopotliwy sierpie. Przegld, 29 sierpnia.
Kowalik T. (red.) (2002) Nierwni i rwniejsi. Warszawa: Fundacja Innowacja.
Kowalik T. (2009) www. Polska transformacja.PL. Warszawa: Muza SA.
Kowalik T. (2010) Ekonomia polityczna klski socjaldemokratycznej opcji. W:
Morawski W. (red.), Modernizacja Polski. Struktury, agencje, instytucje.
Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Kowanda C. (2011) Teraz Niemcy. Wprost, nr 13, 26 marca.
Komiski A.K. (1993) Zapatrzeni w siebie. Gazeta Wyborcza, 21 sierpnia.
Komiski A.K. (1997) Kto wygra nastpne wybory? Kultura, czerwiec,
s. 145-146.
Komiski A.K. (1998) Odrabianie zalegoci. Zmiany organizacji i zarzdzania
w byym bloku socjalistycznym. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Komiski A.K. (2008) How It AU Happen. Essays in Political Economy in
Transition. Warszawa: Difin.
Komiski A.K. (2008) Koniec wiata menederw ? Warszawa: Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne.
Komiski A.K. (2010) Przedsibiorcy i menederowie w procesie modernizacji
zarzdzania. W: Morawski W (red.), Modernizacja Polski. Struktury, Agencje,
Instytucje. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Komiski A.K., Sztompka E (2004) Rozmowa o wielkiej przemianie. Warszawa:
Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Komiskiego.
Komiski A. K., Yip J.G. (red.) (2000) Strategies for Central and Eastem Europ.
London: McMillan Business.
Krall A. (1971) Czy pracujemy na niby? Polityka, nr 8.
Krajowa Spka Cukrowa (2009) Komu cukrownie, farmer.pl, 20 marca 2009.
Krasnodbski Z. (2003) Demokracja peryferii. Gdask: sowo/obraz terytoria.
Kronika Polski (2007) Warszawa: Rider Digest, s. 881.
Krzeniak M., Baca K. (2011) Rekordowe oferty pastwowych spek. Rzecz
pospolita, 30 marca.
Kubacki D. (2007) Konsensus Waszyngtoski jako droga rozwoju krajw
sabo rozwinitych - sukces czy poraka? SCENO. witokrzyskie Centrum
Edukacji na Odlego. Zeszyty Naukowe, nr 8.
Kuczyska T. (1993) Brygady Marriotta. Tygodnik Solidarno, 10 czerwca.
Kuczyska T. (1994) Ambaras z zachodni pomoc. Tygodnik Solidarno,
10 czerwca.
BIBLIOGRAFIA
Kuczyski W. (1992) Zwierzenia zausznika. Warszawa: Oficyna Wydawnicza
BGW, s. 84-85.
Kuczyski W. (2010) Wspomnienie o skoku w rynek. Bank (dodatek Horyzonty
Finansw), nr 2, s. 4-19.
Kulesza M. (1977) Terenowe organy i rady narodowe po reformie. Warszawa:
Wiedza Powszechna.
Kulesza M. (1994) Centralizm rzdowy. Wprost, 10 sierpnia.
Kulesza M. (1997) Wadza w rce rad. Wprost, nr 49.
Kulesza M. (1999) Reforma administracyjna w Polsce. Wprowadzenie powiatw.
W: Podstawowe wartoci i zaoenia Reformy ustrojowej. Warszawa: Kan
celaria Prezesa Urzdu Rady Ministrw.
Kulesza M. (2000) Nieprawda jest jakoby. Master o f Business Administration,
nr 2.
Kuro J. (1989) Wiara i wina. Do i od komunizmu. Londyn: Aneks.
Kuro J. (1994) Rzeczpospolita dla kadego. Zycie Gospodarcze, nr 21.
Kuro J., akowski J. (1997) Siedmiolatka, czyli kto ukrad Polsk? Wrocaw:
Wydawnictwo Dolnolskie.
Kurski L., Semka E (1992) Lewy czerwcowy. Warszawa: Editions Spotkania.
Kwaniewski J. (red.) (1991) Vademecum prywatyzacji. Warszawa: Poltext.
Lange O. (1936) On the economic o f socialism. Chicago: University of Chicago.
Le Bon G. (1899) Psychologia tumu. Lww: Nakadem ksigarni Altenberga;
Warszawa: Ksigarnia pod firm K. Wende.
Legutko R. (2008) Esej o duszy polskiej. Krakw: Orodek Myli Politycznej.
Lenin W. (1931) La Reuolution bolscheuiste. Paris: Payot, s. 244-245.
Lenin W. (1951) Imperializm jako ostatnie stadium kapitalizmu, W: Lenin. W.,
Dziea wybrane, t. 1, Warszawa: KiW.
Lijphart A. (1999) Patterns ofDemocracy. Gouernment Forms in Thirty - six
Countries. New Haven: Yale University Press.
Lijphart A. (1999a) Electoral Systems and Party Systems: A Study ofTwenty-Seven Democracies 1945-1990. Oxford: Oxford University Press.
Lista 500 (2010) Rzeczpospolita, 20 kwietnia, s. 26.
Litterer J.A. (1963) Organization Structure and Behauiour. New York: Wiley.
angalis M. (2011) Obudzi ducha przedsibiorczoci. Nasz Dziennik, 19 kwiet
nia, s. 12.
aski K. (2010) Zbyt kruchy rozwj. W: Kozowski, P Domaski H. (red.) (2010)
Po 20 latach. Polska transformacja z perspektywy ekonomicznej, socjolo
gicznej i prawniczej. Warszawa: Instytut Nauk Ekonomicznych PAN.
ukasiewicz M. (2005) O poytkach z lektury teczek. Rzeczpospolita (Plus
i Minus), 16-17 lipca, s. 5.
Mac J.S. (1993) Skazani na Polsk. Wprost, 22 sierpnia.
Machiayelli N. (2008) Ksi. Warszawa: Vesper.
Macierewicz A. (1991) O polityce, gospodarce i prawicy polskiej. Orientacja na
prawo, lipiec.
373
374

Malinowska-Misig, E. Niedzielski, Pancewicz J. (1999) Zakres sektora publicz
nego w Polsce. Warszawa: IBnGR.
Maachowski A. (1994) Diagnoza klski. Wiadomoci Kulturalne, 12 czerwca.
March J.G., Simon H.A. (1964) Teoria organizacji. Warszawa: PWN.
Marczak B. (2011) Wielki dug ukryty w ZUS. Dziennik. Gazeta Prawna, 23 wrzenia.
Marmurek J., Szumlewicz P (2009) Stracone szanse? Bilans transformacji
1989-2009. Warszawa: Difin.
Martens H. (2005) Sprawiedliwo po naszej stronie by musi. Angora, nr 29,
17 lipca.
Mazowiecki T. (1953) Wnioski. Wrocawski Tygodnik Katolicki, 27 wrzenia.
Mazurkiewicz P (2011) Sieci mniejszych sklepw lepsze od hipermarketw.
Rzeczpospolita (Ekonomia i Rynek), nr 136, 13 czerwca.
Mczyska E. (red.) (2009) Polands Transition and its Futur. Warszawa: PTE.
Merton R.K. (1957) Social Theory and Social Structure. Glancoe.
Merton R.K. (1980) Social Theory and Social Structure - Current Contents.
Social and Behauioral Sciences, No. 21, s. 12.
McGoldrick B. (1992) Empowered Workers. Corporate Finance Development,
8 sierpnia.
Miczyski P, Kostrzewski L. (2011) Wojna Tytanw Handlu. Gazeta Wybor
cza, 18-19 czerwca.
Michaowski B. (2004) Czy w Polsce moe by normalnie? Warszawa: MT Biznes.
Michna W. (1995) Kwestia rolna w Polsce w latach 1990-1994. W: Polityka spo
eczna stan i perspektywy. Warszawa: Agencja Scholar.
Michnik A. (2009) Koci, lewica, dialog (II wyd.) Warszawa: Agora.
Miecik I.T. (2005) Gwardia Putina. Polityka, nr 33, s. 5.
Mynarski S. (1974) Elementy teorii systemw i cybernetyki. Warszawa: PWN.
Modzelewski K. (1993) Dokd od komunizmu ? Warszawa: Polska Oficyna
Wydawnicza BGW .
Morawski W. (red.) (2010) Modernizacja Polski. Struktury. Agencje. Instytucje.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Morawski W. (1998) Zmiana instytucjonalna. Spoeczestwo. Gospodarka. Po
lityka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Morawski J. (2005) Tropiciel z Konina. Rzeczpospolita. (Plus i Minus), nr 16-17
lipca.
Morgan G. (1997) Obrazy organizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Nagrski Z. (1992) Rozmowa M. Dugopolskiego z prof. Z. Nagrskim. Kultura,
nr 3.
NIK (1994) Wyniki kontroli Banku lskiego w Katowicach. Warszawa, listopad.
NIK (2006) Informacja o wynikach kontroli prywatyzacji Polskich Hut Stali SA.
Warszawa, grudzie.
Nowak J.R. (2000) Balcerowicza plan krytyki. Encyklopedia Biaych Plam.
Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne.
BIBLIOGRAFIA WSm
Nowak J.R. (1998) Zagroenia dla Polski i polskoci. Warszawa: Inicjatywa
wydawnicza ad astra.
Oleksy Cz., Przystawaj. (2005) Znaczenie ordynacji wyborczej dla funkcjono
wania pastwa i budowy spoeczestwa obywatelskiego. W: Kieun W.
(red.), O naprawie Rzeczypospolitej. Warszawa: Fundacja Ius et Lex.
Oleski J. (2011) Modele informacyjne pastwa. W: Kieun W. (red.), Krytycznie
i twrczo o zarzdzaniu. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Orze J. (1991) Nasz pierwszy rzd. Tygodnik Solidarno, 15 marca.
Osborne D., Gaebler T. (1991) Rzdzi inaczej. Jak duch przedsibiorczoci
przenika administracj publiczn. Pozna: Media Rodzina.
Oska P (2009) Balcerowicz musia przyj. Polityka, nr 41.
Osiatyski J. (2006) Finanse publiczne -Ekonomia i polityka. Warszawa: Wy
dawnictwo Naukowe PWN.
Osiecki G. (2011) Historia polskiej reprywatyzacji, ktra pada ofiar polityki.
Dziennik. Gazeta Prawna, 3 marca, s. A8.
Osiecki G. (2011) Prywatyzacja poczeka na gorsze czasy dla budetu. Dziennik
Gazeta Prawna, nr 70, 11 kwietnia.
Otto E (2011) Polacy nie chc ju firm. Wracaj na etat. Dziennik Gazeta Prawna.
22 kwietnia, s. A9.
Pastwo sprawne, przyjazne, bezpieczne (1996) Warszawa: Ministerstwo Spraw
Wewntrznych i Administracji.
Eartie Polityczne (2011) http://pl.wikipedia.org/wiki/partie-polityczne-polski.
Piasecka-Sobkiewicz M. (2011) Rzd nie zdy wprowadzi uatwie dla przed
sibiorcw. Gazeta Prawna, nr 110, 8 czerwca.
Fiekara A. (red.) (2003) Cele i skuteczno reformy publicznej w RP w latach
1999-2002. Warszawa: Uniwersytet Warszawski - Centrum Studiw Samo
rzdu terytorialnego i Rozwoju Lokalnego.
Piekara A. (1997) Ekspertyza organizacji dwustopniowego podziau terytorialnego
w aspekcie prawnym i samorzdowym. Warszawa: Uniwersytet Warszaw
ski - Centrum Studiw Samorzdu Terytorialnego i Rozwoju Lokalnego.
Fiekara A. (2000) Samorzdno, samorzd, rozwj. Warszawa: Uniwersytet
Warszawski.
Fielach M. (2005) Czekajc na trzeci Solidarno. Rzeczpospolita (Opinie),
9 sierpnia.
Piski A., Molga T., Zdziechowska M. (2009) Kupuj polskie. Wprost, 1 lutego.
Poskonka J. (red.) (2002) Reforma administracji publicznej 1998-2000. War
szawa: MSWiA.
Podgrecki A. (1969) Patologie ycia spoecznego. Warszawa: Ksika i Wiedza.
Podstawowe wartoci i zaoenia reformy ustrojowej (1999) Warszawa: Kance
laria Frezesa Rady Ministrw.
Popper K. (1999) O demokracji. W: Lazarowicz R., Przystawaj, (red.), Otwarta
ksiga. O jednomandatowe okrgi wyborcze. Wrocaw: Wyd. SPES.
Popper K. (1997) W poszukiwaniu lepszego wiata. Warszawa: Ksika i Wiedza.
376

Przemoc i zbrodnia (2000) Rzeczpospolita, 20-26 stycznia.
Pszczoowski T. (1978) Maa encyklopedia prakseologii i teorii organizacji.
Wrocaw, Warszawa, Krakw, Gdask: Zakad Narodowy im. Ossoliskich.
Raport o stanie rolnictwa i gospodarki ywnociowej Ministerstwa Rolnictwa
i Gospodarki ywnociowej (1994) Warszawa: Ministerstwo Rolnictwa
i Gospodarki ywnociowej.
Regulski J. (1998) Bj si Niemca. Rzeczpospolita, 8 kwietnia.
Regulski J. (1999) Nowy Ustrj. Nowe szanse. Nowe problemy. W: Podstawowe
wartoci i zaoenia reformy administracyjnej. Warszawa: Kancelaria Prezesa
Urzdu Rady Ministrw.
Romaszewski Z. (2005) 25-lecie Solidarnoci . Obywatel, nr 5(25), s. 15.
Sachs J. (1989) Cud gospodarczy w Polsce? Gazeta Wyborcza, 24 sierpnia.
Sachs J. (2006) Koniec z ndz. Zadanie dla naszego pokolenia. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sachs. J. (2006a) Opinia Sachsa. Forum, 1 padziernika.
Sadowski Z. (2010) W: Kozowski P, Domaski H. (red.), Po 20 latach. Polska
transformacja z perspektywy ekonomicznej, socjologicznej i prawniczej.
Warszawa: Instytut Nauk Ekonomicznych PAN.
Sen A. (2001) Deuelopment as Freedom. Oxford: Oxford University Press.
Servan Schreiber J.J. (1968) Le Defi Americain. Paris: Editions Denoel.
Siergiejczyk P (1997) Kapita zagraniczny. Myl Polska, kwiecie.
Siergiejczyk P (1997a) Ukryty raport. Dodatek specjalny - Gospodarka i Su
werenno. Myl Polska, kwiecie.
Siergiejczyk P (2011) Kto przej polsk gospodark. Nasza Polska, nr 10.
Sikorski R. (1993) Zdradzona Europa rodkowa. Gazeta Polska, 9 grudnia.
Song Hongbing (2010) Wojna o pienidz. Prawdziwe rda kryzysw finan
sowych. Warszawa: Wydawnictwo Wektory.
Sorman G. (1991) Wyj z socjalizmu. Warszawa: Kurs, s. 100.
Soros G. (1991) Underwriting Democracy. New York: The Free Press.
Spineli H. (1989) Panta rei. Kultura, nr 11, s. 149.
Staniszkis J. (1982) La reuolution limitee. Paris: Presse Universitaires de
France.
Staniszkis J. (1969) Mechanizm decyzji kierowniczych. W: Matejko A. (red.),
Socjologia kierownicza. Warszawa: PWE.
Staniszkis J. (2002) Postkomunizm. Gdask: Wydawnictwo sowo/obraz terytoria.
Staszyski L. (1997) Bezdroa prywatyzacji - fakty i opinie. Warszawa: Ksika
Polska.
Staszyski L. (2009) Zmagania o przetrwanie. Warszawa: KSM Res Con.
Staszyski L. (2010) Wie na wstecznym biegu. Warszawa: KSM Res Con.
Stefaski D. (1997) Deficytowe cukrownie. Myl Polska, 1 sierpnia.
Stpie J. (1994) Powiatowa Waka-Wstaka. Wprost. 21 sierpnia.
Stiglitz J. (2004) Informacja, zmiana paradygmatu w ekonomii. Gospodarka
Narodowa, nr 3, s. 108.
BIBLIOGRAFIA
Stiglitz J., Freefall E. (2010). Jazda bez trzymanki. Warszawa: Polskie Towa
rzystwo Ekonomiczne.
Stocki R. (2005) Patologie organizacyjne - diagnoza i interwencje. Krakw:
Oficyna Ekonomiczna.
Stodolak S. (2009) Kraj absurdalnych cen. Wprost, nr 47.
Strzelecki J. (1990) Prywatyzujcie, prywatyzujcie! Rozmowa z Miltonem
Friedmanem. Res Publica, nr 10, s. 103.
Strapenhurst R., Kpundch S.J. (red.) (1999) Curbing Corruption. Washington
D.C.: The World Bank.
Szparkowska S. (2003) Korupcja po polsku, czyli kolejny podatek. Rzeczpospolita,
5 wrzenia, nr 207.
Szumski J. (1969) Fikcja a rzeczywisto w ujciu Hansa Vaihingera. Zeszyty
Naukowe UMK, nr 34.
Tischner J. (1981) Etyka Solidarnoci oraz homo souieticus. Krakw: Znak.
Tomaszkiewicz B. (2011) Gdzie si podziao 300 mld zotych? Gazeta Prawna,
11 maja.
Urbanowicz J. (2011):Demonta Bezpieczestwa Pastwa. Nasz Dziennik,
22 kwietnia.
Urzd Transportu Kolejowego (2011) Pocigi spniy si o 5937 dni, www.gazetaprawna.pl, 26 kwietnia.
Ustawa o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Dz.U. 2006 Nrl04, art. 1,
poz. 708.
Vaihinger H, (1924) The Philosophy o f As i f : A System ofthe Theoretical, Practical and Religious Fictions ofMankind. London: Routledge and Kogan Paul.
Walenciak R. (2010) Jakiej lewicy potrzebuje Unia? Przegld, 17 padziernika,
s. 18.
Wasilewski J., Wnuk-Lipiski E. (1994) Ile komuny nam zostao? Gazeta Wy
borcza, 3 marca, nr 53.
Wesoowska E. (2011) Gdyby tysice ludzi dostay dostp do kapitau, byby
to impuls rozwojowy. Dziennik. Gazeta Prawna, 3 marca, nr 43.
Wicha A. (2011) ydowskie niwa, NIE, nr 12.
Wiktorowska B. (1996) Najwikszy skandal polskiej prywatyzacji. Ekspres
Wieczorny, 2 czerwca.
Wildstein B. (2011) Patologia zbanalizowana. Rzeczpospolita, 17 czerwca.
Wildstein B. (2011a) Patroni Kapitalizmu III RP Rzeczpospolita (Opinie), 7 marca.
Wnuk-Lipiski E. (2001) Gdy przyzwoito staniaa. Tygodnik Powszechny, 14
stycznia, nr 2.
Wolaczyk W. (2005) Pastwo obywatelskie w dobie globalizacji i uczestnictwa
w Unii Europejskiej. Postulowanie modelu. Warszawa: PRI EKO-BUD.
Wrblewski T. (2005) Historia powszechna pisana w barze Prawda. Newsweek,
22 sierpnia.
Wundt W. (1912) Ethik. Eine Untersuchung der Tatsachen Und Gesetze das
Sittlichen Lebens. Stuttgart: Enke.
377
378

Wyczakowski M. (1991) Samossiera. ycie Gospodarcze, 15 grudnia.
Zacher L.W. (2010) Toward an Information-Communication Euit: Challenge
for the 21st Century. W: Transformacje (Transformations). Special Issue
on Learning to Understand and Respond to Change. Warszawa: Komiski
University - Educational Foundation Transformations.
Zaremba M. (2005) Geneza rewolucji Solidarnoci. Polityka (wydanie specjalne),
nr 4, s. 10.
Zieleniewski J. (1933) O filozofii fikcji H. Vaihingera. Kwartalnik Filozoficzny,
t. II.
Zieleniewski J. (1964) Wstp do teorii organizacji. Warszawa: PWN.
Zieleniewski J. (1975) Organizacja i zarzdzanie. Warszawa: PWN.
Zikowski J. (1985) Opinie. Polityka, nr 42.
Zwaniecki A. (1991) Wywiad z Johnem K. Galbraithem i Miltonem Friedma
nem. Odra, nr 2.
yciski J. (2005) Cie Pawki Morozowa. Rzeczpospolita (Plus i Minus),
17 lipca, s. 7.
yciski J. (2005a) Jwiak nie doczeka. Rzeczpospolita (Plus i Minus), 30/31
lipca, s. 13.
yyski J. (2010) Niedocenione skutki prywatyzacji. Master Business Admi
nistration, nr 5.
yyski J. (2011) Polska - ojczyzna marnowanych szans. Nasz Dziennik,
1 marca, s. 12.
ANEKSY
Aneks 1
United Nations Organization

Department of Technical Cooperation for Development
Witold Kieun
Principal Advisor
EAST EUROPEAN COUNTRIES

ADMINISTRATIVE MODERNIZATION
FOR NATIONS BUILDING
NewYork1990
LIST OF PROBLEMS
The list of recent problems which you can find in this paper.
Page*
Point
1. The presidential system
3 (386)
1.6
2. The government inner structure
3 (387)
1.7
3. Security service
4 (388)
1.8
4. Courts
5 (389)
1.10
5. The restructuration of state

enterprises
5 (389)
1.11
6-7 (390-391)
2.4.-2.5
7. The property of the local council

State Treasury
7 (392)
2.6
8. Taxes of local councils
8 (392)
2.7
9. The control of local administration
9 (393)
2.8
10. Reform commission
10 (394)
3.1
11. System of taxes
12 (397)
3.5
12. Saving regime
13 (398)
3.6.
13. Personnel recruitment
13 (398)
3.7
14. Attitude of civil servant
14 (399)
4.2
15. Structure of professional training
15 (400)
4.3.
Subject
6. Structures of local administration
16. Training program
15-16-17
(400^*01-402)
1 Strony oryginalne dokumentu. W nawiasach - strony w niniejszej publikacji.
E U
SUBJECT1.
ROLE AND SCOPE OF GOVERNMENT MACHINERY
TO MODERNIZE ADMINISTRATION
1.1. Management and administration structure in the socialist East
European countries depended on the clearly defined ideological principles, the most important of which were:
the leading role of the Communist Party
the unity of politics, economy and morality
social ownership of production means
democratic centralism
centralized, planned economy system
1.2. The management system created on the basis of these principles penetrated all areas of the societys life consisting of the parallel
yet hierarchically arranged management lines of the Party, the admi
nistration, the security apparatus, the trade unions and the army. The
table below represents an outline of this structure modelled on the
situation in the Polish Socialist Republic in 1980.
1.3. Modernization of public administration in the direction of the
democratic parliamentary system of the western democracy type, i.e.
towards a system governed by law in which the government is responsible to the society, and which is controlled by economic calculus (with
a market economy and the dominance of the economic advantage rule)
reuires that the above mentioned principles be abolished and that
the management system be restructured so as to diminish the intervention area of the state. At the present moment (May 1990) all East
European countries are engaged in this restructuring, with the process being advanced to different levels in different states. This differentiating factor along with the obvious differences in individual cultural traditions must be considered in the modernization programmes
proposed for East European countries.
1.4. The most important organ in the new, democratic system should
be one or two house parliament that would make decisions concerning
the essential issues of the country, its citizens and it economy. Only
the parliament approved bills can impose duties and taxes, or grant
privileges to the citizens. New laws should come into effect on the day
they are passed; there should be no need for supplementary realization acts or introductory regulations.
Figur I.T h e structure ofth e parallel lines in communist Poland
Fundamental
Security
Hierarchical
Apparatus
Line ofth e Party
Line
3 Lines of Public Administration
Line of Degislation
Trade Union
Line
The Army
Line
ANEKS 1. EAST EUROPEAN COUNTRIES ADMINISTRATIVE MODERNIZATION...
CONGRESS OF THE PARTY
00
Ul
386

1.5. The state administration structure should be as simple as possible, exhibiting a tendency towards minimalization or reduction of
the number of hierarchy levels. In Eastern Europ the two-level or
the three-level yariant is observed. On the higher-one the administrative division of the country should be revised according to the objective
criteria of: the population number, the economic profile, the regional
characteristic or the ethnic structure in the area.
In Czechoslovakia, the problem of the federation structure between
Bohemia, Moravia and Slovakia has to be considered. The degree of
autonomy of the particular republics in the federation and the role of
the federal government are the uestions to be analysed from the
point of view of individual autonomy combined with an efficient coordination of actions of federal rang and interest.
In Romania, the uestion of the ethnic population criteria has to
be given due attention with respect to Transylvania, inhabited by ethnic
Hungarians. The same problem appears in Bugaria, whose Southern
part is marked by a significant Turkish agglomeration.
The uestion of ethnic minorities is less apparent in Poland, where
the percentage of native Ukrainians, Belarussians, Lithuanians and
Germans is comparatively insignificant. The criterion of ethnic identity, however, should be recognized everywhere where the uestion of
territorial division is raised, and minorities should be guaranteed fuli
rights for their cultural and social development.
Other significant uestions are: that of the division of power (decisional competence) between the state administration and the regional
administration, and that of the forms of supervision by the state ad
ministration of the regional administration. There is a danger here
that the local, regional administration might be dominated, or even
deprived of autonomy by the state administration. Proposals have
been made that lega procedure should be started if a discrepancy is
attested (by the state administration) between the state law in effect
and the actions of the territorial (regional) administration.
1.6. The role of the president is a separate uestion to be conside
red. It has to be made elear whether the country chooses to follow the
model of the US or France, or whether it adopts the model of Italy or
Germany, where the functions of the president are mainly representative.
The presidential system introduced in Poland in 1989 is modelled
on the French system; the same presidential system was also introdu
ced in the USSR in March 1990. Several arguments have been in the
discussion of the uestion in favour of adopting the French model over
the American one. The French concept of the president is grounded in
the European tradition and as such has been found more applicable
387
than the American concept of combining function of the president

with the function of the prime minister. The basie argument in favour
of a presidential system of the French type is its stabilizing function
in the heat of the multi-party competition. Considering the fact that
East European countries have no tradition of party-to-party negotiating, this argument is convincing.
1.7.
The government structure. Once the free market economy is
introduced the state does not to intervene in every economic activity.
The institution of state monopoly is disappearing, and the limited
intervention of the state is losing its clearly operative character. Rules
describing the states involvement that have been defined legally, must
be genera enough to prevent the governments possible temptation to
intervene ad hoc. A far-going decentralization in management also
reduces the need for a central apparatus. These factors determine
both the role and the organization structure of the government.
On the basis of an analysis of the experience of the worlds developed countries it can be observed that the least numerous government
is the government of Switzerland which is composed of 7 ministers;
the government of Argentina has 9 ministers, and the governments of
the USA and Japan, 14 ministers each. In 1987, the parallel statistics
in East European socialist countries were Bugaria and Hungary - 20
ministers each, Czechoslovakia - 26 ministers, Poland - 31 ministers,
Romania - 38, and the USSR - 93. The rang is big. It seems that
a government model with the possibly smallest number of ministries
should be preferred. It can be said that the existence of the state and
the functioning of its society is guaranteed if the government consists
of the five basie ministries: ministry of national defence, ministry of
foreign affairs, ministry of the interior, ministry of justice, and mini
stry of finance. The problem of the existence of other ministries has
to be solved. Since an autonomous, self-financed enterprise is the ba
sie unit of a free-market economy, there is no need to multiply econo
my ministries. One ministry of trade and industry would probably
suffice to define the genera strategy of action, of the results control,
and of the personnel policy in state enterprises. Education can be fully decentralized and supervised by e.g. Education Board or Council.
(There is no governmental administration of education in Yugoslavia,
Switzerland and Canada.) Similarly, physicians boards, foreign trade
boards, internat trade boards, professional associations of artists and
writers, etc. could themselves define their policies and take over the
control of the professional activity of their members. The Ministry of
Communication can be substituted by the State Corporation of the
Post, Telephones, and Telegraphs, and the Ministry of Transportation
by the state-owned railway companies, airlines and yehicular transport
ANEKS 1. EAST EUROPEAN COUNTRIES ADMINISTRATIVE MODERNIZATION..,
387
than the American concept of combining function of the president

with the function of the prime minister. The basie argument in favour
of a presidential system of the French type is its stabilizing function
in the heat of the multi-party competition. Considering the fact that
East European countries have no tradition of party-to-party negotiating, this argument is convincing.
1.7.
The government structure. Once the free market economy is
introduced the state does not to intervene in every economic activity.
The institution of state monopoly is disappearing, and the limited
intervention of the state is losing its clearly operative charaeter. Rules
describing the states involvement that have been defined legally, must
be genera enough to prevent the governments possible temptation to
intervene ad hoc. A far-going decentralization in management also
reduces the need for a central apparatus. These factors determine
both the role and the organization structure of the government.
On the basis of an analysis of the experience of the worlds developed countries it can be observed that the least numerous government
is the government of Switzerland which is composed of 7 ministers;
the government of Argentina has 9 ministers, and the governments of
the USA and Japan, 14 ministers each. In 1987, the parallel statistics
in East European socialist countries were Bugaria and Hungary - 20
ministers each, Czechoslovakia - 26 ministers, Poland - 31 ministers,
Romania - 38, and the USSR - 93. The rang is big. It seems that
a government model with the possibly smallest number of ministries
should be preferred. It can be said that the existence of the state and
the functioning of its society is guaranteed if the government consists
of the five basie ministries: ministry of national defence, ministry of
foreign affairs, ministry of the interior, ministry of justice, and mini
stry of finance. The problem of the existence of other ministries has
to be solved. Since an autonomous, self-financed enterprise is the ba
sie unit of a free-market economy, there is no need to multiply econo
my ministries. One ministry of trade and industry would probably
suffice to define the genera strategy of action, of the results control,
and of the personnel policy in state enterprises. Education can be fully decentralized and supervised by e.g. Education Board or Council.
(There is no governmental administration of education in Yugoslavia,
Switzerland and Canada.) Similarly, physicians boards, foreign trade
boards, internal trade boards, professional associations of artists and
writers, etc. could themselves define their policies and take over the
control of the professional activity of their members. The Ministry of
Communication can be substituted by the State Corporation of the
Post, Telephones, and Telegraphs, and the Ministry of Transportation
by the state-owned railway companies, airlines and yehicular transport
388

enterprises. A suggestion has also been made to substitute ministries
by autonomous administrative agencies, permanent commissions called by the Parliament. Such commission would be staffed with experts
who enjoy public trust and confidence and are recognized by colleagues
representing the same profession. Functioning of these commissions
would have to be based on the same principles gis those that guarantee
the autonomy of the courts of justice.
Commission members would be nominated for one-time office periods, which, in order to prevent any political manipulations, would
have to be long (e.g. 10 years) and impossible to be filled twice by the
same person. Commission members would have to be approved by the
3/4 majority of the parliament votes. Commissions of this sort could
be introduced for economy, radio and television, culture, science, ban
king, state control, environment protection. Independent commissions
make the governments job more efficient, reduce the political factor in
the decision making process and submit this process to the evaluation
by professionals, constitute an additional means of societys control
over the state apparatus.
1.8. Security Service in East European countries constituted a signi
ficant parallel line of management which, among others, served as an
instrument of constant and perpetual yigilance, affecting the politics
of the state through the voice of its head, a member of the Partys
Politburo. This well organized Seryice, with an excellent euipment
at its disposal, which included military units, was treated as an emergency reserve line to be used if the Party or the administration lines
failed. In Romania, this Security Police (Securitate) was liuidated
by the army; in the remaining countries its role was significantly reduced in 1989. There is a need for some basie restructuring of the
security apparatus involving the organization of the state and the
community police, and the formation of the so-called special seryice
units subordinated to the Protection of the Constitution Department
(foliowing the German model). The basie objective of the reform is to
depoliticize the security apparatus and to assure the societys control
over it. The control by the society would prevent the possibility of the
security apparatus becoming an independent political power that would
threaten democracy.
1.9. Modern administration needs modern technical euipment includingphotocopyingmachines, microfiche systems, automatic correspondence euipment, communication systems, computers. Computerization changes administrative procedure in a radical manner making
possible fuli standardization of operational decisions that can be repeated,
ANEKS 1. EAST EUROPEAN COUNTRIES ADMINISTRATIVE MODERNIZATION..

facilitating strategie decisions through the structuring of the information materia, construetion of data banks, etc.
Administrations of East European countries possess some Computer
technology. It is necessary, however, that a complex computerization
programme be prepared, suited to the changed conditions of decentralized, democratic and reduced administration. Such computerization,
however, involves organizational modification of the internal organization units.
1.10. Independent courts of Justice, rid of all political instances,
constitute an indispensable element of a democratic system. Judges
must not be members of any political party, and they should be fully
autonomous in their decisions. In this field, West European parliamentary models are fully adaptable. The preferred model is the nomination rather than the election model, for the latter risks to make the
judge dependent on his voters. Administrative Courts of Justice that
would consider complaints made against the state and regional public
administration have to be called into being in all countries of Eastern
Europ. Administration Tribunal to settle cases of administrative abuses by government members, and the office of the ombudsman, modelled on the Swedish example, should also be established. In this
area, Poland is the most advanced country with the system of administrative courts, Administration Tribunal and the ombudsman office
having been in operation for the last few years.
1.11. Introduction of market economy demands restructuring of
the state enterprises as well. In spite of the tendency to reprivatize
(through the system of share-buyer associations, employee stock
ownership plans, sales to foreign Capital), a comparatively high percentage of state owned enterprises has to be foreseen. In the US, 21%
of all enterprises are the property of the federal government, and in
the majority of enterprises ownership is clearly separated from mana
gement. Therefore, the status of a state enterprise should be provided
for, and the rang of its autonomy has to be defined. Any limitations
of the autonomy of such enterprises will be justified only if they follow
from the genera lega norms in effect or just approved by the Parlia
ment. The internal status of these enterprises should specify the func
tion of the workers council, the managers selection procedure, and
their approval procedure by the central organs. The existence of state
enterprises involves a possible organizational form of State Treasury
that would be the owner of state property, and as such, would have
some defined forms of competence and power over the state property
objeets.
389
390
SUBJECT 2.
DECENTRALIZATION AND LOCALINSTITUTION BUILDING
2.1. Re-activating of the local self-administration system, which in
the East European countries was abolished by the Communist regime
in the name of the principle of unity between the power of the state
and the leading role of the Communist Party, is the most important
factor in the process of decentralization of the state power.
2.2. In the light of the experience of western democracies (especially
Great Britain and Germany), as well as the recent discussions carried
out in Poland and Hungary, the two countries most advanced in the
democratization process in Eastern Europ (on May 26, 1990 genera
elections to local administration institutions will be carried out in
Poland on the basis of the new, 1990 legislature concerning local ad
ministration, election procedures, administration employees and
changes in the constitution) the following basie principles for the local
self-administration system can be proposed:
a) Local administration represents inhabitants of a given area, is elected in the process of democratic elections, has administrative power
whose rang is defined by the law.
b) Local administration is a lega subject, owned by the community. It
is financially independent and has a right to its own tax policy.
c) Tasks and lega capacities (competence) of the local administration
are clearly differentiated from those of the state administration.
State supervision is limited to the formal control in matters of conformity between actions of the local administration and the law.
2.3. Local administration is thus markedly different from the hitherto obliging system of local councils (called peoples committees or soviets)
which are the state administration organs hierarchically subordinated
to councils of a higher order and controlled directly by the local Party
committees.
2.4. In the three-level structure of the state administration, a multi-level structure of the local administration is uite conceivable. The
re are more arguments in favour of the one-level solution (a yillage or
a town council), however. In the parliamentary discussion on the subject
carried out in Poland it was decided that the uestion of the second
level in the local administration system should be considered at a later
date. The problem of the councils representation at the regional management level remains unsolyed. An association, similar to professional

unions, which would receive some definite rights in the area which it
has been called to represent (e.g. organization of the health care sys
tem, of communication between the councils) seems to be a suitable
solution here. The conception of a genera union of councils and cities
risks to involve serious complications. A union of this type would need
its own presidium which would, sooner or later, become tempted to
give tasks or orders to the councils. Regional or country representations of the local administration could exist only as consultation coun
cils, whose function would be to share common experience, coordinate
the councils activities, or act as an advisory board to the regional
management (an administrative institution of a higher order). It has
also been proposed that the local administration should have its representation in the parliament. According to the recent regulation concerning local administration in Poland, town or village councils of
a given administrative region (voyvodship) are to be represented by
little seyms (sejmiki), mini parliaments, whose task is to evaluate
the performance of community institutions in the region, share the
practical experience of the local administration, evaluate the perfor
mance of the state administration, represent the interests of the com
munity before the state administration.
2.5 It should be decided whether the structure of a village and
a town council should be the same or different. The size of the basie
unit of the local administration should also be determined. The area
administered by the council should be neither too large in size nor too
yaried in terms of its economy or culture. Its borders should be as
natural as possible and they should correspond to the traditional administrative division. (e.g. a yillage, or a living development built around
a big industrial plant). It can be expected that the division of the territory into particular council areas might become the subject of disputes,
especially in the case of borderline territories that promise significant
economic profit. There are more arguments in favour of a unified
structure for yillage and town councils than against it. The unified
internal structure comprises: the head of the council (Different names
are used to denote this function in different cultural traditions, e.g.
the mayor, the burgemeister, the wojt), the council of the council - the
decision making body, and the councils board - the executive body.
Decisions made by the council should be limited to: determining the
principles of action, strategie decisions, deciding cases of the executive
boards operational regulations that have been uestioned. The rang
of the elected council members remains a controversial issue, e.g. should
the managing personnel be elected by the council4s council or should
they be hired by the councils head to work in terms of individual contracts?
391
392

2.6. The basie difficulty encountered when a determination of the
limits of the councils property is attempted stems from the lack of
a elear definition of state property in the socialist system of East Euro
pean countries. The institution of the State Treasury, acting as the
owner of all state property, has been abolished. Reinstitution of the
State Treasury would thus be the point of departure for defining the
limits of communal and state property. The State Treasury should
become the owner of all buildings and any real estate where state institutions and enterprises are located. The next step is to distinguish
communal property from the state property. What constitutes the pro
perty of the State Treasury but should belong to the local councils,
should be transferred or sold to the councils. The character of the real
estate, i.e. whether it is used only locally or also by outsiders, should
be the basie criterion of the division. In this way, for instance, all installations (gas, electricity, etc.), railways, roads, electricity transmission
systems situated or passing through the councils area, state enterpri
ses which produce for outside-the-community needs, should remain
the property of the State Treasury. The local council should not be
deprived of some indirect possibility to intervene into matters of these
objects, e.g. by means of the regional or country representations of the
local administration, or by the lega procedure in case of conflict.
2.7. Taxes, central budget grants and other miscellaneous revenue (sundry) constitute the basie income of the local council. Cen
tral budget grants are calculated according to possibly objective criteria,
uniform for all councils. Miscellaneous revenue comes from various
payments, fines, penalties, real estate sales or rents, payments received for jobs ordered by state administration, economic activity. In
England, the following proportions are observed: funds from the cen
tral budget - ca 50%, taxes - 35%, varia - 15%. In Holland, central
budget grants reach 90% of the total income of the local administra
tion. The uestion of the central budget grants reuires special attention. Local councils in better developed regions are richer from the
councils in poorer regions. There- fore, the uestion of special, levelling funds, that would be taken from the total income of the richer
councils and given to the poorer ones is being discussed. In the Polish
project of the bill concerning local administration, this solution was
rejected, creation of the genera levelling fund being considered instead.
The uestion of taxes can be solved either by the proportional participation of local councils in all taxes, or by keeping all 100% of one
type of tax. The possibility of imposing 100% tax on land and real esta
te is worth considering here. If the land tax were the same for all land
(independent of its standard and type), the real estate tax were the

same for any real estate (independent of its use or profit), the tax collecting system would be greatly simplified.
The councirs right to carry out own profit making economic activity
has to be well considered. Such activity is forbidden in the US but in
Great Britain local councils can run their own production, trade or
transport companies, even their own banks. The present Polish model
assumes that the local council cannot carry out any economic activity
going beyond tasks connected with services to the public .
Financial independence of local councils reuires a suitable control
mechanism from the outside. It has been suggested that the-so called
regional finance chambers be created. These chambers would be the
basie organ of a professional, govemment independent control system,
which would control the local councils finances. In this manner, the
financial policy of the council would be subjected to permanent control
of the budget funds distribution, carried out systematically and independently of the existing social control.
2.8. Local administration is an element of the multi-level structure
of the state administration. Thus, the problem of an adeuate control
of the local administrations activity arises, consiting in evaluating
this activity as conforming to the law or not. In the Polish project, an
illegal decision made by the local council can be defined as not obliging
by the higher level president (voyvodship president) who cannot, however, abolish any decision just by uestioning its purpose. Local councils
will freuently have to carry out tasks reuested by the state admini
stration. As far as these tasks are concerned, the mayor (the burgemeister or the wojt) are subordinated to the authorities of the state
administration according to the genera principles of the administra
tion code. In this case, the local councils decision can be controlled
from the point of view of their purpose and utility, as well as from the
point of view of their conformity with the governments policy.
2.9. The competence of the local administration and of the state
administration need to be carefully defined. In many cases, the distinction is easy (e.g. in the case of public roads that can be local or connecting various council areas) but drawing a fine dividers line in matters
of education or health service in a given community is much harder.
In Great Britain, primary, secondary (grammar) and comprehensive
schools are subordinated to the council, as well as all the problems of
town planning, socio-cultural, industrial, and bank services (e.g. in the
city of Birmingham). There exists a proposal to classify all services
into than of basie, elementary order, which would be subordinated to
the council, and those of a more advanced or specialist character that
would be subordinated to the state administration. In either of the two
393
394

solutions, matters connected with services provided on the councils
territory should be settled in accordance with the letter of law.
2.10.
Democratic elections to all administration organs, with fuli
election campaign, are the most essential prereuisite of democratic
management. The elections should obviously be foreseen as a formal
process, characterized by euality, directness and confidentiality. The
right to vote (both active and passive) should be given to all citizens
who are eighteen and up. Political parties, associations, organizations,
trade unions and citizen groups that have collected an appropriate
number of signatures (100? - 200?) have the right to propose candidates for the candidate list. Candidates, however, should have their permanent residence address within the limits of the local councils terri
tory. They should lose their mandate if they moved out. The principle
of majority or proportional representation is a controversial issue
here. The project approved in the Polish proposal, favours the majority
principle allowing voters to cast their vote on individual candidates
from the candidate list, a fact of particular importance in yillage and
smali town communities, where voters know their candidates personally. The procedure determining the formation of election commis
sions is another problem. It seems that here as well, political parties
and organs representing a certain number of members (e.g. 200.000)
should have a decisive say. The state commission should be tailed at
the possibly highest level (that of the president?).
SUBJECT 3.
FOR TRANSITI0N RES0URCE. NEW GENERATION AND MOBILIZATION
3.1. Democratization of the system has to be conducted according to
a precise and detailed plan of action in which a definition of the gene
ra objective has to be followed by detailed deflnitions of the reforms
elements. The order of particular steps in the realization process has
to be determined, and the traditional uestions of any organizational
analysis have to be asked: what, who, where, when, how and towards
what economic and sociological end.
The uestion who? can be answered in a number of ways. Calling
a spedal reform commission, directly subordinated to the highest institution in the current management system, can have many advantages,
particularly if its composition is pluralistic, i.e. if it consists of representatives of different groups in the society. Another possibility involves creation of a purely professional group consisting of experts from
395
universities and research institutes. Perhaps a third variant, combining the first two; with a mixed group in the commission would prove
the best.
High professional and political authority of the commission is of
extreme importance for the efficiency of its undertakings, which might
encounter various types of opposition. It is only natural that all concrete decisions of the commission must have the form of bills approved
by the parliament.
3.2.
Rejection of the principles underlying the old system (see point
1.1) must be the starting point of the reform. All East European coun
tries have already cancelled the provision concerning the leading role
of the Party in their constitutions. In Hungary and Poland, the old
Communist parties have dissolved and weak social-democratic parties
have been created instead (in the recent elections in Hungary, the new
Social-democratic party received only 10% votes). At the present mo
ment, the essential political prereuisites for carrying out fuli democratization have been obtained in all East European countries, in spite
of the differences in the degree to which the process is advanced in
each of them.
Free, democratic elections must be the first item in the plan of action
towards democratization. Since by now all countries of Eastern Euro
p have formed independent parties and political associations, and
have all announced free elections for 1990 (they have already taken
place in Hungary, and in Poland elections to the local administration
will take place in May), the problem that remains to be settled is that
of determining the election procedure. This procedure can be modelled
on the western experience. Examples to be considered are, among
others the one mandate British system, where the elected person is
a representative of the inhabitants of a given community, not of a po
litical party. Having considered the experience of Hungary, however,
it seems that the preferred system will consist in voting for candidate
lists proposed by various parties. Elections should be common, direct,
eual and secret. The choice between the principle of majority (absolute or relative) or the principle of proportional representation which
realizes the principle of political pluralism to a greater degree, has to
be made. In order to limit the number of political representations in
the parliament the German model can be introduced, in which parlia
ment seat are obtained by representatives of those parties only that
have received at least 5% of all votes east in the elections.
It is important that the election system should be possibly simple
and easy to understand by the voters. Lists of candidates can be propo
sed by political parties, organizations, associations as well as by citizen
groups that have collected 3,000 (5,000?) signatures. The procedure of
396

forming election commissions should provide for a wide rang of political representations. Following the tradition, the central election
commission should be called be the currently highest central organ.
As to the techniue of the elections, the first experience of free elec
tions has already been registered. from the free elections to the Senate
in Poland in 1989, from the elections to the Parliament in Hungary in
March 1990. The Hungarian experience has shown that the election
system was too complicated; the Polish system could also use several
modifications.
3.3. The next stage in the transition to a democratic system is the
approval by the parliament of the basie normative acts (some changes
in the constitution are indispensable but it should be completely changed only after the detailed legislative process has ended). The basie
bills to be passed by the parliament should concern: a)principles of the
economic reform containing a programme of transition from planned
economy to market economy, b) the structure of the administrative
division of the country and organization of the administration apparatus (state and local), c) a clause concerning state enterprises with
a parallel definition of the possible ownership forms, d) a bill concer
ning the trade unions. A number of minor cosmetic modifications
should be made in the constitution to change the preambles and various
slogan-like statements. In this ample legislative package priority should
be given to the document stating the principles of the economic re
form. So far, the only complete document of this type is the Polish
programme, the so-called Plan of the Vice-prime minister Balcero
wicz whose primary aim is to stop inflation by introduction of a normal market economy of the consumers market. This aim is reached by
raising prices to their real value, introduction of the internal currency
exchange (with an official exchange rate of hard currency into Polish
currency, higher than the black-market rate), freezing of salaries and
wages (lowering of the real earnings), fuli autonomy for enterprises,
blocking of grants to enterprises with a deficit, high bank rates on
loans, creation of unemployment (150,000 unemployed by the end of
February 1990). This plan is extremely radical but also very concrete,
and the results obtained in the first months of 1990 promise its fina
success. (Consumers market and the stable exchange rate of the dollar
have already become a reality Balcerowiczs programme can, serve as
a basis for preparing economic programs for other East European co
untries with modifications following from the economic characteristic
of a given country.
3.4. Elections to the local administration should be preceded by
passing the laws concerning the administrative division of the country,
the structure of the state and the local administration, the status of
ANEKS 1. EAST EUROPEAN COUNTRIES ADMINISTRATIVE MODERNIZATION... B Z U

the administration employees. In Poland, only the bill concerning the
local administration will be passed before the elections to the local
administration. Modification of the existing administrative division of
Poland will reuire extensive research. The current division was realized
on the basis of elear political criteria. The objective was to introduce
many administrative units at the second level of management (49 voyvodships instead of the previous 19) in order to prevent the possibility
of strong rivals to the central Party management arising in the regions.
3.5. In the area of financial resources of a democratic administra
tion, preparation of a completely new tax law, referring to the new
structure of ownership and the market economy, is an indispensable
process. A controversial problem here is the tax progression scal,
which, as it is well known, is extremely differentiated in parliamentary
democracies of the West.
The structure of the new tax law should be elear and easy to follow.
Western models, however, are not good examples here. Most of the
western tax systems are extremely complicated, practically incomprehensible to the average tax-payer. Preparation of the tax return report
reuires help from professional tax experts.
It is important that the tax system could also become a means of
strategie influence of the state on the development of particular production areas or of enterprises representing a specific type (e.g. smali
and medium size companies) by a definite system of tax deductions or
tax shelters. At the present moment, tax deductions should apply to
all companies that will restructure or clearly inerease their market or
export production. Income taxes should be a factor stimulating production and modernization; hence, it is important that a tax on the
use of electricity, which in Eastern Europ is much higher than in the
West, be introduced. The tax system should also intervene in the case
of maximum prices for basie goods in the form of the stabilizing tax
imposed if a definite level is overdrawn. There is no doubt that with
the furthest reaching decentralization and autonomy of enterprises,
there is a need for a suitable intervention policy on the part of the
government, realized through the tax system, loan system (rates on
loans), and the system of customs duties. Departure form the planned
economy system with its forced economic behaviour imposed through
the system of administrative regulations does not mean that an inde
pendent producer will enjoy complete freedom in his economic behaviour.
3.6. Saving regime in the expenses of the state administration is
one of the essential factors in balancing the budget of the state. A rational structure of the central administration, with a significantly reduced
398

number of ministries (see 1.7) should reduce personal expenses by
about 50% here. Expenses connected with the privileged status of high
administration hmirious vaeation houses, luxurious cars, government
medical centres for their families and for all former VIPs, separate,
special system of stores, low-rate loans for construction of private
houses, etc. should also be considered here. These expenses are not
extremely significant in the total budget of the state, but they were
characteristic of the old system, and they shaped the societys opinion
of the nomenclature seen as the owners of the country . Therefore,
there is a significant emotional support on the part of the society for
the idea of reduction in this area.
3.7.
Elaboration and realization of a new, strict system of administrative personnel recruitment is an essential element of success in
the process of democratization. The nomenclature system, where the
conformist political attitude was a decisive criterion in career making,
must be completely abandoned. There is a need for a system elaborated on the traditions of the old American Merit System and on the
modern Spoi System, where ualifications and abilities are the main
criteria of career making. Employment policy for government admini
stration positions should be based on competition. Prospective candidates should be submitted to an examination in front of a special com
mission (Similar to the Civil Service Commission in the US). The
problem of ministerial nominations, which are normally reserved for
the party which has won the elections, arises here. Two rational solutions to the problem can be accepted: one favours the government
composed of apolitical professionals, each heading his ministry inde
pendent of the parliamentary set-up, whereas the prime minister with
some type of a political council, whose task would be to orient executive administration organs, would emanate from the parliamentary
majority. The other variant reuires that a political candidate for a mi
nisterial position passes a verifying examination before the parliament.
In the initial stage of the transition, an authentic selection of the
whole of administrative apparatus has to be completed with the help
of verifying examinations carried out by appropriate commissions.
A radical reduction of the apparatus has to be achieved according to
the principle: The best stay on . The need for professional re-qualification of the former administration employees who have been laid
off in the process is a separate problem. It seems that a recompense in
the form of a six-month salary, paid professional re-adjustment courses, and possible loans for starting a smali business (in production,
trade or services) would provide a suitable way out.
3.6.
The process of transition towards market economy, stopping of
state grants for enterprises producing deficit, decreased buyers market,
399
and the necessity to lower production costs must cause unemployment. Suitable systems of placement and welfare offices, as well as
professional reeducation programmes have to be elaborated and developed. In this area the experience of western countries is extensive,
and the possibility of utilizing various models is great. Poland, which
by the end of February 1900, had 150,000 unemployed, has also got
some experienee of the phenomenon.
SUBJECT 4.
MANAGEMENT DEVELOPMENT TO REVITALIZE HUMA RESOURCE
TRAININGINSTITUTIONS
4.1. East European countries already possess a well developed system
of job training. Every capital has a central institute of cadre perfectioning, and many ministries have specialized local training centres
for their administrative personnel. It is necessary to adapt these institutions to the changed system, to prepare new training programmes,
suited to the new needs, and to reeducate the teaching staff accordingly.
4.2.
New personnel training needs follow from the radical change
of the management system. The central planning system focused on
shaping attitudes of subordination to the higher level authorities, of
waiting for directives from the higher uarters, and on their best, i.e.
conforming to the intentions of the central authorities, realization. At
the same time, management process was permeated with political content, with ideological postulates given the status of primary importance
which often resulted in a conflict with efficiency, economic calculus,
even lega order. This system has brought about complete disappearence of professional initiative at the Iow levels, lack of ingenuity and
practical creativity, shaping the attitude of passive subordination and
waiting for ready decisions and solutions to come from the upper organs, which were expected to have everything well thought over and
organized, and to satisfy all basie needs. Similarly, forms of lukewarm
positive motivation, very smali possibilities of making good money in
a lega way, lack of the of unemployment, all contributed to the formation of little active, passive attitudes. The nomenclature system guaranteed every manager who had become part of this nomenclature
some kind of managerial position, even if he had proved incompetent.
Whats worse, a style of apparent but not real activity was created, with
great quantitative results paralleled by very Iow uality. Therefore, the
400

need for forming new attitudes charaeterized by initiative, dynamism,
creativity, ability to be efficient in the situation of constant competition, i.e. attitudes characterizing managers and employees of the mar
ket system, is a matter of extreme urgency. Parallel to the need for
creating new attitudes is the need for supplementing the professional
knowledge of the administration employees by including in their pro
fessional training economic, organizational and sociological subjects
connected with the characteristic of the new system.
4.3. In an attempt at satisfying the newly arisen needs, suitable
centres and forms of professional training have to be created, for
which new programmes have to be prepared and suitable instructors
trained.
The structure of professional training has to based on the following
criteria: territorial division (the central and the local apparatus), hierarchical division (management and executive cadres), professional
profile (public administration and economic activity apparatus), intensive and long-term training, according to the division based on the
above criteria, the following types of training centres should be organized: central coordinating centre, central ministerial centre, local
centres at the level above that of the local council, local council centres
in bigger cities. It is natural that the existing network of professional
perfectioning centres should be used here, and that the genera pro
cess of organization and coordination should be entrusted to the cen
tral institutes existing in the capitals of East European countries The
Ministers Council office should take care of the genera supervision
of the professional training action.
4.4. Preparation of the intensive professional training programme
for the management cadre at all levels and the management of local
councils is the matter of utmost urgency. Intensive 2-3 week full-day
courses (instead of work) or longer lasting evening courses with carefully prepared outlines including the most urgent needs have to be
prepared. Next to be prepared are long-term two or three-year training
courses obligatory in terms of the permanent professional improvement programme.
4.5. Training programmes should have a part for all management
groups (of the state administration, the local administration, state and
private enterprises) and a specialized part tailored to the special needs
of a given group of the programme students.
4.6. The part of the programme common to all management groups
should contain a genera outline of the new management system, and
exercises aimed at forming abilities indispensable in the new system.
The specialized part should cover the economic, organizational and le
ga knowledge indispensable for efficient functioning in ones position.
ANEKS 1. EAST EUROPEAN COUNTRIES ADMINISTRATIVE MODERNIZATION..
401
4.7.
For example, an intensive training programme for manage
ment cadre of the state administration and of the local administration
should include the foliowing topics:
a) In the area of knowledge about the new management system:
(1) Elements of the market economy organization, basie differences between the planned and the market economy systems (it
is necessary to discuss the American model as an example of
the minimal State interventionalism and of the Swedish welfare-state model)
(2) Parliamentary democracy systems and the basie differences
between them and the system of Marxist-Leninist socialism
3) The structure of the state and the local administration; theoretical assumptions and practical characteristics of the given co
untry
(4) The administration-citizen relationship in the democratic concept of a citizens state
(5) Rights and duties of the state and of the local administration
employee
(6) Principles of decision making in an unstable and insecure situation
(7) Controversial problem solving techniues by means of negotiation
b. In the area of indispensable ability shaping.
(1) Methods of forming innovative abilities - introductory lecture
and exercises in creativity
(2) Exercises in decision making in unstable and insecure conditions (case studies, discussion)
(3) Prospective planning in unstable and insecure conditions - in
troductory lecture, practical exercises
(4) Exercises in negotiation techniues - conflict problem solutions
(5) Exercises forming the ability to summarize synthetically (synthetic representation of a given set of data).
Active teaching methods should be supported with suitable pedagogical materials such as pedagogical videos, slides, etc. A typical model
of an active, audio-visual training should comprise: a) a short monographic lecture, b) a case study - on the video, if possible, c) group
discussion, d) genera discussion, e) summary by the instructor.
4.8
In the economy training, topics that did not exist in the planned
economy system have to be included, e.g.:
402

a) different types of production means ownership (private ownership,
joined ownership, system of shares, holdings , Employee Stock
Ownership system
b) use of lega tenders (shares, bonds), stock exchange
c) currency market
d) trade and payment law
e) accounting and book-keeping in the free-market system
f) loan systems
g) marketing techniues
f) foreign cooperation techniues
4.9
Training in the area of local councils management methods in
the context of finances (budget preparation, realization, report), organization and sociology (public relations techniues) seems necessary
for the local councils personnel.
4.10. Schooling in the area of Computer science is a separate pro
blem. Contrary to popular opinion, Computer technology in East European countries is not as unknown as it seems. But to bring it to the
level it has in western countries, in the new situation of growing
unemployment and increasing work efficiency, a significant effort has
to be made. Therefore a training programme is also necessary in this
area, along with suitable euipment, goals which cannot be attained
without a considerable help from abroad.
4.11. A cadre of well prepared instructors is an essential problem
in the revitalization of human resource training institutions. Part of
the teaching personnel has to be trained in the West, and it would be
advisable if western instructors came to offer some firsthand training
to the local instructors in East European countries. The problem of
language barrier could be overcome if western professionals in the
field were recruited among immigrants from Eastern Europ who
have worked in the West for a long time.
4.12. A long term programme of public administration manage
ment training is a separate problem, linked to the problem of preparing the programme of basie education in the area (for those who have
not yet worked in the administration). Some genera suggestions made
here could be helpful in the preparation of such a programme.
Aneks 2
CZY POTRZEBUJEMY POWIATW?
List otwarty do polskiej opinii publicznej,

do Sejmu, Senatu i rzdu RP
Do dzi projekt powoania powiatw jako dodatkowego szczebla admi
nistracji oraz regionw z rwnoczesn likwidacj 32 do 37 wojewdztw
nie zosta poddany rzetelnej dyskusji z fachowcami reprezentujcymi
w tej sprawie pogldy odmienne. Dlatego pozwalamy sobie przedstawi
polskiej opinii publicznej, Sejmowi, Senatowi i rzdowi RP nasz punkt
widzenia, ktremu do tej pory nie przeciwstawiono adnych powanych
kontrargumentw:
1. Podstawow jednostk samorzdu jest, zgodnie z Europejsk Kart
Samorzdu Terytorialnego, gmina - jednostka terytorialnie dostatecz
nie maa i dostatecznie zwarta socjologicznie, w administrowaniu
ktrej obywatele mog bra bezporedni udzia. W Polsce nie wykszta
ciy si jeszcze w peni nawyki takiego udziau, tym bardziej trudno
spodziewa si ich wobec wyszego szczebla administracji.
2. Budowa dodatkowych szczebli administracji jest cakowicie sprzeczna
ze wspczesnymi wiatowymi tendencjami do likwidowania pored
nich szczebli zarzdzania i administracji, tendencjami opartymi na
rewolucyjnym rozwoju elektronicznych technik informacji i cznoci.
3. Funkcje proponowanych powiatw, a wic m.in. dziaania wykonywa
ne obecnie przez rejony i cz dziaa tzw. administracji specjalnej
mog przej skutecznie wraz z aparatem urzdniczym, nieporwna
nie taniej i bez dodatkowej biurokracji ponisze jednostki admini
stracji terenowej:
a) terenowe zwizki gmin przewidziane w Ustawie Samorzdowej
z 1990 roku o powiatowym zasigu terytorialnym, ktre rwnie

mog sta si czynnikiem miastotwrczym dla miast i miasteczek
swoich siedzib,
b) samodzielne wiksze uasi-powiatowe miasta powoane Ustaw
z 24 listopada 1995 roku,
c) samorzdowe wojewdztwa.
Innymi sowy, istniejca sie jednostek organizacyjnych administracji
terenowej zupenie wystarcza dla rzeczywistej decentralizacji administragi pastwa. Naley tylko zwrci uwag, e nie wszystkie dziay admi
nistracji specjalnej nadaj si do zespolenia z administracj ogln.
4. Dodatkowy poredni szczebel powiatowy bdzie oczywicie czynni
kiem degradacji gmin, ograniczy bowiem ich kompetencje i osabi
ich potencja finansowy, nie mwic ju o wysysaniu z gmin najam
bitniejszego i najprniejszego ywiou ludzkiego.
5. Mae wojewdztwa i samodzielne miasta jako jednostki admini
stracyjne szczeble poredniego, atwo dostpne dla obywatela s
rozwizaniem pozytywnie zweryfikowanym w praktyce. Degrada
cja 32 lub 37 miast wojewdzkich bdzie zarazem oznaczaa degra
dacj zwizanych z nimi wojewdztw. W dodatku ostatnia symulacja
z lipca 1997 roku przeprowadzona przez MSWiA przewiduje takie
przetasowanie personelu, po ktrym w likwidowanych wojewdz
twach na zasiek dla bezrobotnych zostanie skierowanych 28 tys.
zwolnionych pracownikw, a jednoczenie obok duych wojewdztw,
czyli regionw utworzy si we wszystkich dotychczasowych mia
stach wojewdzkich regionalne delegatury. W ten sposb oprcz
dodatkowego szczebla powiatu z obecnych wojewdztw stworzy si
dwa szczeble administracji - regiony i delegatury regionw.
6. Rola regionw we wspczesnej gospodarce polega gwnie na plano
waniu przestrzennym. W Europie Zachodniej regiony miay dowar
tociowa terytoria tradycyjnie zaniedbane gospodarczo i kulturalnie,
ale nie s one nigdzie dowiadczeniem pozytywnie sprawdzonym.
Przeciwnie - zdopingoway rozwj separatyzmw dzielnicowych
grocych, jak np. we Woszech, rozpadem pastwa.
7. Regiony jako samodzielne mini-pastwa z wasnym parlamentem,
wasn skarbowoci, wasnym dziaem stosunkw zagranicznych
i obiektami wasnoci regionalnej spowoduj takie zwikszenie
kosztw, na ktre Polski dzisiejszej nie sta.
8. Nic nie stoi na przeszkodzie przeksztaceniu wojewdzkiej admini
stracji pastwowej w organy wojewdzkich zwizkw gmin, podobnie
jak nic nie stoi na przeszkodzie powoywaniu wszelkich ponadwojewdzkich celowych zwizkw gmin lub wojewdztw w skali regionu
ANEKS 2. CZY POTRZEBUJEMY POWIATW?

bd w skali ponadregionalnej na podstawie zwizku z okrelonym
zadaniem (jak gospodarowanie ciekiem wodnym itp.).
9. Dalsz racjonaln podstaw dla decentralizacji administracji jest
taka reforma systemu podatkowego, ktra precyzyjnie ustali, z ja
kiego poziomu administracji naley finansowa okrelone wydatki
publiczne. Natomiast przy ugruntowanej odrbnymi wyborami
samodzielnoci porednich szczebli administracji powstaby nowy
problem prawny o konstytucyjnym znaczeniu - naleaoby wpro
wadzi obok okrelonej w konstytucji wasnoci prywatnej, pa
stwowej i komunalnej wasno powiatow i wojewdzk, bd
regionaln.
10. Reform administracyjn w Polsce projektuje si do tej pory wbrew
elementarnym zasadom profesjonalizmu w tej dziedzinie. Refor
mie podlega maj fragmenty administracji publicznej, a nie kon
cepcja caego systemu. Nie mona przesdza o strukturze wadz
terenowych, jeli nie wiadomo, jak maj dziaa wadze centralne.
Trudno o decentralizacj bez precyzyjnego ustalenia ich roli i zada,
w tym zwaszcza bez radykalnej ich redukcji, skoro Polska bije
rekordy wiatowe wzrostu zatrudnienia w administracji centralnej
zwikszajc j z 46 tys. etatw w 1990 do 115 500 etatw w 1996 roku
(rok 1997 przynis z pewnoci dalszy wzrost etatw). Tak zwana
reforma Centrum bya klasyczn fikcj organizacyjn i polegaa
tylko na przetasowaniu ministerstw z minimalnymi posuniciami
decentralizacyjnymi.
11. Nieprofesjonalnoci podejmowania dziaa na rzecz reformy admi
nistracji dowodzi tryb kalkulacji kosztw, jakie maj pociga za
sob budowy powiatw i likwidacji wojewdztw. Oficjalne dokumen
ty byego URM i obecnego MSWiA operuj danymi o tych kosztach
sprzecznymi ze sob, wahajcymi si od 80 min, poprzez 650-660 min,
do 350 min PLN wedug owiadczenia min. Millera z wrzenia br.
Wedug tego owiadczenia koszty regionw miay by mniejsze ni
obecnych wojewdztw. Nie uwzgldniono w nich jednak samorzdowego
statusu regionw i zwizanych z tym olbrzymich wydatkw lokalnego
parlamentu, wyborw, opacenia radnych, pac marszaka i czonkw
zarzdu oraz kosztw utrzymywania samodzielnych stosunkw zagra
nicznych.
Analiz wszystkich kosztw proponowanych zmian naleaoby
powierzy niezalenym ekspertom, ktrzy bd pilnowa przyjtych
w wiecie cywilizowanym zasad kosztorysowania podobnych przedsi
wzi. Dodajmy za, e nawet podawane zanione koszty rzdu p
mld PLN s zbyt wysokie na moliwoci Polski.
405
406

12. Peny projekt reformy administracyjnej obejmujcy cao systemu
powinien by poddany ze wszystkimi szczegami wnikliwej dys
kusji publicznej. Niedostatecznie przygotowana reorganizacja pod
porzdkowana doranym celom politycznym moe bowiem spo
wodowa nieobliczalne negatywne materialne i spoeczne skutki
zamieszania i chaosu administracyjnego. Reform administracyjn
mona sprawnie przeprowadzi bez zakce, racjonalnie i ewolu
cyjnie przeksztacajc obecne struktury, w znacznym za to stopniu
redukujc aparat administracji centralnej, tak przy tym planujc
reform, by zakoczy j zanim wprowadzi si powszechnie status
suby cywilnej.
Lata ycia, ktre powicilimy sprawie reformy administracji w Pol
sce, a zwaszcza kwestiom decentralizacji i wprowadzeniu samorzdu,
upowaniaj nas, mamy nadziej, do oczekiwania rzetelnej wymiany po
gldw i argumentw.
prof. dr hab. Edward Szczepanik profesor London School of Economics,
ostatni premier Rzdu Polskiego na Obczynie
prof. dr hab. Witold Kieun specjalista od zarzdzania, wieloletni eks
pert ONZ
prof. dr hab. Andrzej Piekar a administratywista, dyrektor Studiw
Samorzdowych Uniwersytetu Warszawskiego
dr W itold Mikuowski przez 25 lat kierownik projektw reform ad
ministracji publicznej ONZ
Stefan Bratkowski publicysta, honorowy prezes Stowarzyszenia Dzien
nikarzy Polskich
prof. dr hab. Marek Wierzbowski administratywista, profesor Uniwer
sytetu Warszawskiego
Aneks 3
DO RK WASNYCH WICEPREMIERA
PROF. LESZKA BALCEROWICZA
Wielce Szanowny i Drogi Panie Profesorze

27 listopada 1997 r. w Rzeczpospolitej i 2 grudnia 1997 r. w yciu
ukazay si listy otwarte niezalenych specjalistw problematyki admi
nistracji w sprawie nieracjonalnej koncepcji dalszej rozbudowy biuro
kracji, tym razem samorzdowej, poprzez reaktywowanie struktury
powiatowej z okresu epoki bierutowskiej. Nie byo adnej odpowiedzi
ze strony rzdu. Jeszcze raz wic par argumentw bezporednio do
Pana, znanego mi z racjonalnego sposobu mylenia.
Od stalinowsko-bierutowskiego okresu, w ktrym reaktywowano
w Polsce powiaty nastpiy radykalne zmiany w dziedzinie komunikacji
i transportu. Fax, telefon komrkowy, ju wkrtce o satelitarnym zasigu
wiatowym, Internet, e-mail, Infostrady i Infranety, budowa rzeczywi
stoci wirtualnej i telewizji interaktywnej, wideotelefon konferencyjny,
telework, telechaty, niezwyky rozwj motoryzacji, rozwj biurotyki
(dyktafony, adresarki, miniaturowe magnetofony, laserowe drukarki,
fotokopiarki, kamery wideo, lokalna biurowa telewizja, elektroniczne
organizatory itd. itd.). Jest to ju zupenie inny wiat stymulujcy
wiatow akcj DOWNSIZING : redukcji szczebli jednostek administra
cyjnych, personelu administracji pastwowej i samorzdowej (Kanada,
Szwecja, Belgia, Niemcy), decentralizacji dziaania jednostek admini
stracyjnych.
1. A wic wspczesne tendencje wiatowego rozwoju organizacyjnego to:
m podejcie systemowe,
g E E l PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

m rewolucyjny rozwj technik komunikacyjnych, transportowych
i procesu automatyzacji (rwnie i w Polsce: porwnajmy ilo
samochodw i telefonw w Polsce w latach 50. i w 1998 r.),
m postpujca globalizacja ekonomiczna i polityczna,
m decentralizacja zarzdzania metod lekkiego nadzoru jednost
kami administracyjnymi, grupujcymi specjalistw (lekarzy,
nauczycieli, geodetw, inynierw, policjantw, straakw itd.).
To wszystko stoi w kolizji z rekonstrukcj bierutowskiego szczebla
powiatowego.
2. Mamy obecnie 49 urzdw wojewdzkich i 48 samodzielnych o sta
tucie powiatowym miast. Mamy gminy i przewidziane ustaw samo
rzdow zwizki gmin. Obecne wojewdztwa i samodzielne due
miasta docelowo wyposaone w elektroniczn aparatur po uzyska
niu statusu samorzdowo-pastwowego razem ze wzmocnionymi
gminami i zwizkami gmin mog z atwoci obj swoim zakresem
dziaania to wszystko, co przewidziane jest dla powiatw, przy likwi
dacji pomocniczych jednostek urzdu wojewdzkiego, tzw. rejonw.
3. Problem regionalnych zada wielkoprzestrzennych mona rozwi
za sprawnie i tanio poprzez budow 12 zwizkw wojewdztw. Ich
baz techniczn byyby zdecentralizowane, istniejce ju od dawna,
12 regionalne Biura b. CUP-u, obecnie rzdowego Centrum Stu
diw Strategicznych.
4. Minister Kulesza jak rwnie premier Buzek twierdz publicznie,
e budowa powiatw to jedynie przeksztacenie istniejcych rejo
nw, e wszystko jest: ludzie, budynki, podlege jednostki itd. Nie
jest to prawda, bo rejonw mamy 267, a powiatw mamy mie ca
320, nie wszystkie te powiaty maj mie identyczne granice
z obecnymi rejonami. rednie zatrudnienie w rejonach to ca 38 osb,
a w powiatach wg symulacji b. URM z 1996 roku ca 138, a w symu
lacji z 1997 roku ca 84, a wic i tak, i tak przeszo dwa razy wicej.
Rejon to pomocnicza jednostka terenowych (wojewdzkich) organw
rzdowej administracji oglnej nieposiadajca, tak jak powiat, ani
kadry kierowniczej powiatu (starosta, wicestarosta, piciu do omiu
etatowych czonkw zarzdu, ani sub, inspekcji powiatowych
i innych jednostek organizacyjnych, ani rady liczcej 35 do 45 czon
kw, a wic ca 12 000 w skali kraju. Budowa powiatw nie jest wic
prost transformacj istniejcej rzeczywistoci, ale niezwykle kosz
town budow zupenie nowych jednostek organizacyjnych, rozbu
dow samorzdowej biurokracji.
5. Prosz zapozna si z wynikami symulacji dotyczcej budetu powia
tu przeprowadzonej przez b. URM w 1996 roku. Dochody powiatu
ANEKS 3. DO RK WASNYCH WICEPREMIERA PROF. LESZKA BALCEROWICZA

to podatek dochodowy od osb fizycznych i prawnych. Obecnie 17%
podatku dochodowego od osb fizycznych i 5% od osb prawnych
otrzymuj gminy.
Wysoko zapotrzebowania na rodki finansowe symulowanych
30 powiatw z 4 reprezentacyjnych wojewdztw wymagaaby, aeby
23 z 30 powiatw miay wpywy powyej 50% wyej wymienionych
podatkw. Dla 35% symulowanych powiatw nawet 100% obydwch
podatkw nie moe by jedynymi rdami dochodw. Powstaje koniecz
no wprowadzenia znacznych subwencji, co jak niewtpliwie Pan wie,
ksztatuje tzw. syndrom jednostki budetowej (nacisk na powikszanie
subwencji).
Struktura wydatkw ma charakter wybitnie socjalny: zdrowie ca 60%,
nauka ca 20-30%, pomoc spoeczna ca 10%, drogi ca 5% i administracja
5%. Nie ma wic rodkw na rozwj gospodarczy i rozbudow infra
struktury.
6. Powiat to malutki teren, wedug symulacji b. URM z 1996 roku
maksimum 80-tysiczny, podczas gdy w Europie drugi szczebel
administracji publicznej to z reguy akurat tak, jak u nas wojewdz
two - 500-600 i wicej tysicy. A ile bdzie w nim kierowanych
jednostek. Wg rocznika statystycznego mamy w Polsce 705 szpitali,
a wic rednio wydzia zdrowia w powiecie bdzie nadzorowa 2,2
szpitali. A jak rol bd miay kasy chorych? Opinia publiczna
musi zna dokadne dane: ilu bdzie pracownikw w powiecie, ile
podlegych jednostek, jakie bd koszty powoania i to przynaj
mniej w 20-30 pozycjach?
7. Majtek powiatw, to majtek generujcy koszty (szkoy, szpitale,
domy pomocy spoecznej). Majtek, ktry mgby by wasnoci
powiatu (np. ziemia) jest ju z reguy skomunalizowany (nie mona
zabiera tego majtku gminom), a majtek Skarbu Pastwa to przed
sibiorstwa do prywatyzacji albo tzw. majtek niechciany. Powiat
wic bdzie praktycznie bez majtku, a wic jak to bdzie z ewen
tualnym zaciganiem kredytw i emisj obligacji?
8. Problem kosztw jest ju wielkim skandalem. Przy transformacji
administracyjnej w projektach ONZ-u ustalalimy list ca 100 kosz
tw, dotychczasowe symulacje s ubogie, o niezwykej rozbienoci
wynikw. Omawiam t spraw w drugim licie.
9. W swoim opracowaniu z 1997 roku ostrzegaem przed kolosalnymi
kosztami zwizanymi z wojn wojewdzk i powiatow - gdzie
bdzie wojewdztwo, gdzie bdzie powiat. Podejcie systemowe to
wanie rwnie analiza kosztw spoecznych. Tego zabrako i to
410

moe skoczy si klsk wyborcz w samorzdach, a ju powoduje
spadek uznania dla koalicji.
10. Mogc przeprowadzi niskim kosztem decentralizacj poprzez usamorzdowienie istniejcych wojewdztw, likwidacj rejonw, pod
jcie przez wojewdztwa funkcji przewidzianych dla powiatw
i stworzenie siatki regionalnych zwizkw wojewdztw, po co wpro
wadza wieloletni chaos rozbudow biurokracji samorzdowej no
wych dwch szczebli: powiatw i delegatur regionw w miastach
wojewdzkich, w ktrych likwiduje si wojewdztwa, ale zostawia
si urzd wicewojewody?
11. A gdzie konkretny szczegowy plan radykalnego zmniejszenia kolo
sa centralnej administracji i Rady Ministrw grupujcej: 111 mi
nistrw, sekretarzy i podsekretarzy stanu i stanowisk rwnorzd
nych, 19 jednostek typu ministerstw, z dwoma dodatkowymi minirzdami: ca 700-osobowa Kancelaria Prezydenta i ca 400-osobowa
Kancelaria Premiera? Jak mona przeprowadza decentralizacj
bez jasnego planu zmniejszenia centrum, ktre bije wiatowe re
kordy rozwoju trzykrotnego zwikszenia zatrudnienia w okresie
1990-1997? To nawet w mistrzowskich posuniciach gigantomanii
rzdw w Afryce nie spotkaem takiego rozwoju i to w dodatku przy
transformacji z systemu planowanej, totalitarnej gospodarki do
gospodarki rynkowej z prywatyzacj ju ponad 60% gospodarki
narodowej.
12. Wtpi czy mj list bdzie przez Pana przeczytany. Publikuj go
w zespoach dyskusyjnych w Internecie. Kopie wysyam rwnie do
premiera Buzka i do przewodniczcego Kalinowskiego, do redakcji
Rzeczpospolitej, Wprost, Polityki .
Wyrazy szacunku
Witold Kieun
prof. dr hab. akademik - czonek wiatowej akademii
International Academy of Management (obecnie headuarters w Barcelonie w siedzibie aktualnego kanclerza),
byy chief technical advisor w UNDP New York.
Naples, 23 lutego 1998
Aneks 4
DO PREZYDENTA RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Apel o now ordynacj wyborcz

Polski system polityczny jest pogrony w gbokim kryzysie. Koalicja
rzdzca rozpada si w przededniu tak wanej dla losw kraju decyzji
o przystpieniu do Unii Europejskiej. Parlament nie potrafi wyoni
zdolnej do rzdzenia wikszoci. Partie przypominaj bardziej zwizki
zawodowe politykw ni organizacje przejtych losem wsplnoty obywa
teli. Polityka nie jest traktowana jako troska o dobro wsplne, lecz jako
narzdzie zabiegw o wasny - grupowy lub indywidualny - interes.
Pastwo paraliuje siatka korupcyjnych powiza midzy wiatem
polityki i biznesu. Afera Rywina ujawnia to, co uwani obserwatorzy do
strzegali ju wczeniej - korupcja przybraa tak zastraszajce rozmiary,
e trudno j nazwa chorob ycia publicznego, bo staa si jego norm.
Jeeli nie chcemy dopuci do erozji fundamentw polskiej demo
kracji, trzeba zatrzyma ten proces. Nie ma cudownego sposobu, ktry
z dnia na dzie zaowocuje napraw Rzeczypospolitej. S jednak kroki,
jakie mona - i trzeba! - podj zaraz. Jestemy przekonani, e naley
do nich zmiana trybu, w jakim obywatele wybieraj swoich przedstawi
cieli, czyli - ordynacji wyborczej.
Obecne prawo wyborcze oddaje ten wybr w rce partyjnych funk
cjonariuszy. To oni decyduj, kto dostaje si na listy kandydatw i jaki
jest skad parlamentu. Trzeba im te decyzje odebra i odda obywatelom.
Sprawdzon w najlepiej funkcjonujcych demokracjach wiata drog
do tego celu jest ordynacja oparta na jednomandatowych okrgach
wyborczych i gosowaniu wikszociowym, wedug zasady jeden okrg
wyborczy - jeden pose. Ludzie odzyskaj wwczas, wraz z poczuciem
412

odpowiedzialnoci, wpyw na losy pastwa, a politycy mog si sta praw
dziwymi reprezentantami spoeczestwa.
Apelujemy do Pana Prezydenta o inicjatyw ustawodawcz w tej
sprawie, tak aby ju najblisze wybory parlamentarne odbyy si wedug
nowego prawa wyborczego.
Warszawa, 14 marca 2003
Magdalena Bajer - publicystka, przewodniczca Rady Etyki Mediw

Wadysaw Bartoszewski - historyk, b. minister spraw zagranicz
nych, prezes PEN Clubu
Prof. Andrzej Biaas - fizyk, prezes Polskiej Akademii Umiejtnoci
Prof. Tadeusz B ielicki - antropolog, dyrektor Zakadu Antropologii
PAN we Wrocawiu
Halina Bortnowska - publicystka
Stefan Bratkowski - publicysta, honorowy prezes Stowarzyszenia
Dziennikarzy Polskich
Bohdan Cywiski - historyk, publicysta, Uniwersytet im. Stefana
Wyszyskiego
Jan Englert - aktor, dyrektor Teatru Narodowego
Prof. Magdalena Fikus - biolog molekularny, Instytut Biochemii
i Biofizyki PAN
Zbigniew Gluza - laureat Nagrody im. Jerzego Giedroycia
Hanna Gronkiewicz-Waltz - b. prezes Narodowego Banku Polskiego
Jzefa Hennelowa - zastpca redaktora naczelnego Tygodnika Po
wszechnego
Gustaw Holoubek - aktor Teatru Ateneum
Prof. Jerzy Holzer - historyk, Instytut Studiw Politycznych PAN
M icha Jagieo - dyrektor Biblioteki Narodowej
Janusz Jankowi ak - ekonomista
A dolf Juzwenko - historyk, dyrektor Zakadu Narodowego im. Osso
liskich
Ryszard Kaczorowski - ostatni prezydent RP na uchodstwie
Prof. Antoni Kamiski - socjolog, Instytut Studiw Politycznych PAN
Ryszard Kapuciski - pisarz
Prof. W itold Karczewski - neurofizjolog, pierwszy przewodniczcy
KBN
W ojciech Kilar - muzyk
Prof. W itold Kieun - specjalista organizacji i zarzdzania
Janusz Kochanowski - prawnik
Prof. Jan Kofman - historyk, publicysta, Uniwersytet Warszawski
Prof. Aleksander Koj - biolog, b. rektor Uniwersytetu Jagielloskiego
M icha Komar - pisarz i publicysta
ANEKS 4. DO PREZYDENTA RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Prof. Jerzy K oczow ski - historyk, twrca Instytutu Europy rod
kowo-Wschodniej, laureat Nagrody im. Jerzego Giedroycia
Hanna Kr all - pisarka
Ireneusz Krzemiski - socjolog, Uniwersytet Warszawski
Olga Krzyanowska - lekarz, senator RP
Jan Kuakowski - b. gwny negocjator z Uni Europejsk
Prof. M arek Ku - fizyk, prezes Towarzystwa Popierania i Krzewie
nia Nauk
Maciej ukasiewicz - redaktor naczelny Rzeczpospolitej
Prof. Jerzy M ikuowski Pom orski - socjolog, b. rektor Akademii
Ekonomicznej w Krakowie
Krystyna Mokrosiska - prezes Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich
Ks. Wiesaw Niewgowski - krajowy duszpasterz rodowisk twrczych
Jan Nowak-Jezioraski - b. dyrektor Sekcji Polskiej Radia Wolna
Europa
Krzysztof Pawowski - rektor Wyszej Szkody Biznesu w Nowym Sczu
Prof. Andrzej Piekara - prawnik, Uniwersytet Warszawski
P rof. Jerzy Pom ianow ski - pisarz, rusycysta, redaktor naczelny
Nowoj Polszy
Prof. Jerzy Przystawa - fizyk, Uniwersytet Wrocawski
Prof. Jerzy Regulski - prezes Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej
Janusz R eiter - prezes Centrum Stosunkw Midzynarodowych
Prof. Marek R ocki - ekonometryk, rektor Szkoy Gwnej Handlowej
Prof. Andrzej Rottermund - historyk, dyrektor Zamku Krlewskiego
w Warszawie
Prof. Ferdynand Ruszczyc - historyk sztuki, dyrektor Muzeum Naro
dowego w Warszawie
Andrzej Sadowski - Centrum im. Adama Smitha
Prof. Henryk Samsonowicz - historyk, b. rektor Uniwersytetu War
szawskiego, b. minister edukacji narodowej
Prof. Romuald Schild - archeolog, dyrektor Instytutu Archeologii PAN
Prof. Andrzej Siciski - socjolog, b. minister kultury i sztuki
Prof. W odzim ierz Siwiski - ekonomista, b. rektor Uniwersytetu
Warszawskiego
Zygmunt Skrzyski - socjolog, Fundacja Polska w Europie
Jan Stefanow icz - prawnik, przewodniczcy Rady Centrum Moni
toringu Wolnoci Prasy
Prof. Jerzy Szacki - socjolog, historyk myli spoecznej, Uniwersytet
Warszawski
Prof. Jan Szom burg - ekonomista, Instytut Bada nad Gospodark
Rynkow
Prof. Adam Strzem bosz - prawnik, byy prezes Sdu Najwyszego
Pawe piewak - socjolog, Uniwersytet Warszawski
*
413
414

Prof. ukasz Turski - fizyk, Centrum Fizyki Teoretycznej PAN, czo
nek KBN
Stanisaw Tym - dramaturg, publicysta
Andrzej Wajda - reyser filmowy
Prof. W odzim ierz W esoowski - prezes Polskiego Towarzystwa
Socjologicznego
Rafa Wieczyski - producent filmowy, czonek Rady Etyki Mediw
Prof. Wacaw W ilczyski - ekonomista, Akademia Ekonomiczna
w Poznaniu
Stefan Wilkanowicz - publicysta, wiceprezes Midzynarodowego Ko
mitetu Owicimskiego
Prof. Edmund Wnuk-Lipiski - socjolog, Instytut Nauk Politycznych
PAN
P iotr W ojciechowski - prezes Stowarzyszenia Pisarzy Polskich
Henryk Woniakowski - dyrektor Wydawnictwa Znak
Prof. Jacek Woniakowski - historyk sztuki
Prof. Jerzy Wyrozumski - historyk, sekretarz Polskiej Akademii
Umiejtnoci
Krzysztof Zanussi - reyser filmowy
Prof. Maciej ylicz - genetyk, Uniwersytet Gdaski, czonek KBN
rdo: Archiwum Rzeczypospolitej: http://www.rp.strefa.pl/archiwum/Apel.htm
Aneks 5
ORGANY POMOCNICZE PREMIERA

I RADY MINISTRW (2011)
Rzd i Prezes Rady Ministrw posiada 16 penomocnikw, ktrych

ranga jest bardzo wysoka; s oni traktowani jako zastpcy premiera, gdy
ich kompetencje porwnywalne s do kompetencji wicepremierw.
Penomocnicy rzdu i Prezesa Rady Ministrw:

1. Penomocnik Rzdu ds. Programu ochrony przed powodzi w do
rzeczu grnej Wisy.
2. Penomocnik Prezesa Rady Ministrw ds. Przeciwdziaania Wyklu
czeniu Spoecznemu.
3. Penomocnik Prezesa Rady Ministrw ds. Ograniczania Biurokra
cji.
4. Penomocnik Rzdu ds. Zapewnienia Bezpieczestwa w Trakcie
Przygotowywania i Sprawowania przez Rzeczpospolit Polsk
Przewodnictwa w Radzie Unii Europejskiej.
5. Penomocnik Rzdu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolit
Polsk.
6. Penomocnik Prezesa Rady Ministrw ds. Muzeum II Wojny wia
towej.
7. Penomocnik Rzdu ds. Przygotowania Organw Administracji
Rzdowej i Sprawowania przez Rzeczpospolit Polsk Przewodnic
twa w Radzie Unii Europejskiej.
8. Penomocnik Prezesa Rady Ministrw ds. Dialogu Midzynarodo
wego.
416

9. Penomocnik Rzdu ds. Opracowania Programu Zapobiegania Nie
prawidowociom w Instytucjach Publicznych
10. Penomocnik Rzdu ds. Rwnego Traktowania.
11. Penomocnik Rzdu ds. Przygotowania Organw Administracji
Pastwowej do Wsppracy z Systemem Informacyjnym Schengen
i Systemem Informacji Wizowej.
12. Penomocnik Rzdu ds. Rzdowego Programu Rozwoju Zintegro
wanego Systemu Informacji o Nieruchomociach.
13. Penomocnik Rzdu ds. Budowy Drg Krajowych i Autostrad.
14. Penomocnik Rzdu ds. zwalczania nieprawidowoci finansowych
na szkod Rzeczypospolitej Polskiej lub Unii Europejskiej.
15. Penomocnik Rzdu ds. Negocjacji w Ramach wiatowej Organi
zacji Handlu (WTO).
16. Penomocnik Rzdu ds. Programu dla Odry - 2006.
17. Penomocnik Rzdu ds. Osb Niepenosprawnych.
W strukturze rzdu funkcjonuje znaczna liczba najrniej

szych organw pom ocniczych, a m ianowicie:
W ramach Rady Ministrw dziaaj nastpujce

I - Komisje Wsplne:
1. Wsplny Zesp Przedstawicieli Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej
i witego Soboru Biskupw
2. Komisja Wsplna przedstawicieli rzdu i Konferencji Episkopatu
Polski
3. Komisja Wsplna Rzdu i Samorzdu Terytorialnego
4. Komisja Wsplna Rzdu i Mniejszoci Narodowych i Etnicznych
II - Organy pomocnicze Rady Ministrw:

1. Komitet Wspomagajcy ds. Prezydencji Rzeczypospolitej Polskiej
w Radzie Unii Europejskiej.
2. Rada ds. Przeciwdziaania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii
i zwizanej z nimi Nietolerancji.
3. Zesp ds. Procedury Tworzenia Dokumentw Rzdowych.
4. Midzyresortowy Zesp Koordynacyjny Programu Ograniczania
Zdrowotnych Nastpstw Palenia Tytoniu w Polsce.
5. Rada ds. Przeciwdziaania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii
i Zwizan z Nimi Nietolerancj.
6. Midzyresortowy Zesp ds. Zwikszania Przejrzystoci Rynku Ar
tykuw Rolno-Spoywczych i Poprawy Funkcjonowania acucha
ywnociowego.
ANEKS 5. ORGANY POMOCNICZE PREMIERA I RADY MINISTRW (2011) E I F M

7. Midzyresortowy Zesp ds. Dwustronnych Umw o Popieraniu
i Ochronie Inwestycji.
8. Midzyresortowy Zesp ds. Zwalczania Nieprawidowoci Finan
sowych na Szkod Rzeczypospolitej Polskiej lub Unii Europejskiej.
9. Midzyresortowy Zesp ds. Zwikszenia Przejrzystoci Rynku Ar
tykuw Rolno-spoywczych i Poprawy Funkcjonowania acucha
ywnociowego.
10. Zesp ds. Programowania Prac Rzdu.
11. Midzyresortowy Zesp ds. Dwustronnych Umw o Popieraniu
i
Ochronie Inwestycji.
12. Midzyresortowy Zesp ds. Zapobiegania Nielegalnemu Rozprze
strzenianiu Broni Masowego Raenia Iimplementacji Inicjatywy
Krakowskiej - Proliferation Security Initiative.
13. Midzyresortowy Zesp ds. cywilnych i wojskowych dziaa Rze
czypospolitej Polskiej w Islamskiej Republice Afganistanu
14. Midzyresortowy Zesp ds. Funduszu Schengen, Norweskiego Me
chanizmu Finansowego, Europejskiego Funduszu na rzecz Uchodcw,
Funduszu Granic Zewntrznych oraz Funduszu Powrotu Imigrantw.
15. Zesp Monitorujcy Realizacj Krajowego Programu Przeciwdzia
ania Przemocy w Rodzinie.
16. Midzyresortowy Zesp ds. Zagroe Terrorystycznych.
17. Polski Komitet Doradczy.
18. Rada Rozwoju Nauki i Technologii.
19. Komitet Monitorujcy dla Mechanizmu Finansowego Europejskiego
Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego
20. Midzyresortowy Zesp - polska cz Komitetu Strategii Wsp
pracy Polsko-Rosyjskiej.
21. Kolegium ds. Sub Specjalnych.
22. Zespl ds. Promocji Rzeczypospolitej Polskiej.
23. Zesp ds. wiatowej Organizacji Handlu (WTO).
24. Komitet Europejskiej Rady Ministrw.
25. Komitet Organizacyjny Mistrzostw Europy w Pice Nonej EURO
2012.
III - Organy pomocnicze Prezesa Rady Ministrw:

1. Zesp ds. Paktu dla Kultury.
2. Midzyresortowy Zesp ds. opracowania projektu zaoe projektu
ustawy - Prawo spdzielcze.
3. Midzyresortowy Zesp ds. Realizacji Polityki energetycznej Polski
do 2030 roku .
4. Midzyresortowy Zesp do przygotowania zmiany zasad opacania
finansowanych przez budet pastwa skadek na ubezpieczenie
zdrowotne ewidencjonowanych w Zakadzie Ubezpiecze Spoecz
418

nych oraz zasad finansowania wiadcze opieki zdrowotnej dla
wiadczeniobiorcw innych ni ubezpieczeni.
5. Rada Gospodarcza.
6. Midzyresortowy Zesp ds. uczenia si przez cae ycie, w tym Kra
jowych Ram Kwalifikacji.
7. Rada Bezpieczestwa Imprez Sportowych.
8. Zesp ds. Rzdowego Programu Rozwoju Zintegrowanego Systemu
Informacji o Nieruchomociach.
9. Zesp ds. Polskiej Energetyki Jdrowej.
10. Midzyresortowy Zesp ds. Reformy Systemu Ubezpieczenia Spo
ecznego Rolnikw.
11. Midzyresortowy Zesp ds. Kolejnictwa.
12. Midzyresortowy Zesp ds. Koordynacji Zada Rzdu okrelonych
w Kierunkach rozwoju turystyki do 2015 roku .
13. Zesp ds. Spoecznej Odpowiedzialnoci Przedsibiorstw.
14. Komitet Koordynacyjny ds. Polityki Rozwoju.
15. Midzyresortowy Zesp ds. Rozwiza Systemowych w Zakresie
Zapewnienia Bezpieczestwa i Porzdku Publicznego na Obszarze
Kolejowym i w Pocigach.
16. Rada Suby Cywilnej.
17. Midzyresortowy Zesp ds. Realizacji Programu Polska Cyfrowa .
18. Midzyresortowy Zesp ds. Ujednolicenia Zasad Uycia rodkw
Przymusu Bezporedniego i Broni Palnej przez Upowanionych
Funkcjonariuszy.
19. Midzyresortowy Zesp ds. Rozwiza Systemowych w Zakresie
Orzekania o Niepenosprawnoci oraz Niezdolnoci do Pracy
20. Midzyresortowy Zesp ds. Wzrostu Konkurencyjnoci Przemysu
Motoryzacyjnego.
21. Midzyresortowy Zesp ds. Polityki Morskiej Rzeczypospolitej
Polskiej.
22. Midzyresortowy Zesp ds. Funkcjonalnych Blokw Przestrzeni
Powietrznej.
23. Midzynarodowa Rada Owicimska.
24. Midzyresortowy Zesp ds. udziau Rzeczpospolitej Polskiej w Sys
temie Obrony Przeciwrakietowej.
25. Zesp ds. Migracji.
26. Midzyresortowy Zesp do realizacji zada w zakresie wykorzy
stania systemu satelitarnego GALILEO w obszarze sygnau PRS na
potrzeby administracji rzdowej.
27. Midzyresortowy Zesp ds. Poprawy Skutecznoci Wykonywania
Orzecze Sdowych.
28. Midzyresortowy Zesp ds. realizacji Strategii Lizboskiej w Polsce.
ANEKS 5. ORGANY POMOCNICZE PREMIERA I RADY MINISTRW (2011)

29. Midzyresortowy Zesp ds. Koordynacji Zada Zwizanych z Re
alizacj przez Rzeczypospolit Polsk Midzynarodowego Programu
Zwrotu Paliwa z Reaktorw Badawczych dostarczonego przez Rosj.
30. Midzyresortowy Zesp ds. Kolei Duych Prdkoci.
31. Zesp Doradcw Strategicznych Prezesa Rady Ministrw
32. Midzyresortowy Zesp ds. Wykorzystania Funduszy Struktural
nych i Funduszu
Spjnoci Unii Europejskiej.
33. Zesp ds. Opracowania Programu Komputer dla ucznia .
34. Rzecznik prasowy rzdu.
35. Zesp ds. Opracowania Krajowego Programu na Rzecz Ofiar Prze
stpstw.
36. Zesp ds. Europejskiego Trybunau Praw Czowieka.
37. Rada ds. Koordynacji dziaa midzyresortowych w zakresie poli
tyki ludnociowej.
38. Midzyresortowy Zesp ds. Dzieci i Modziey.
39. Rada Konsultacyjno-Doradcza przy Prezesie Rady Ministrw.
40. Zesp Akredytacyjny dla Agencji Patniczych realizujcych zadania
w zakresie regulacji rynkw rolnych i rozwoju obszarw wiejskich.
41. Zesp ds. Dziaa w Sytuacjach Kryzysowych w Energetyce.
42. Midzyresortowy Zesp Koordynacyjny Narodowego Programu
Zdrowia.
43. Midzyresortowy Zesp ds. Polonii i Polakw za Granic.
44. Rada ds. Przeciwdziaania Narkomanii.
45. Midzyresortowy Zesp ds. Telewizji i Radiofonii Cyfrowej.
46. Zesp ds. Strategii Rozwoju Radiofonii i Telewizji.
47. Zesp ds. midzynarodowego prawa humanitarnego.
48. Zesp ds. zwalczania i zapobiegania handlowi ludmi.
49. Rzdowe Centrum Legislacji.
50. Rada Statystyki.
51. Rada Prasowa.
52. Rada Legislacyjna.
53. Rada Gwna ds. Spoecznej Readaptacji i Pomocy Skazanym, a tak
e rad terenowych do spraw spoecznej readaptacji i pomocy ska
zanym.
IV - Inne organy doradcze powoane do rozpatrywania okrelonej sprawy lub

grupy spraw:
1. Komisja Historyczna ds. Opracowania Dokumentacji na temat
mierci Gen. Wadysawa Sikorskiego.
2. Komitet ds. Europejskich.
419
420

3. Komitet ds. Bezpieczestwa Mistrzostw Europy w Pice Nonej
UEFA EURO 2012.
4. Komitet Sterujcy ds. wspierania przez Agencj Rozwoju Przemysu
S.A. inicjatyw pobudzajcych polsk gospodark.
5. Midzyresortowy Zesp ds. koordynacji dziaa podejmowanych
w zwizku z tragicznym wypadkiem lotniczym pod Smoleskiem.
6. Midzyresortowy Zesp ds. Sankcji Midzynarodowych.
7. Narodowy Komitet Koordynacyjny ds. Euro, Rada Koordynacyjna
oraz Midzyinstytucjonalne Zespoy Robocze ds. Przygotowa do
Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolit Polsk.
8. Zesp do wsppracy przy realizacji zada zwizanych z koordy
nacj uznawania kwalifikacji w zawodach regulowanych i dziaalnociach.
9. Zesp ds. Nagrd.
10. Rzdowe Centrum Bezpieczestwa.
11. Rzdowy Zesp Zarzdzania Kryzysowego.
12. Wysza Komisja Dyscyplinarna Suby Cywilnej.
13. Rzdowa Komisja Konkordatowa.
14. Polski Komitet ds. UNESCO.
15. Komitet Sterujcy Program dla Odry - 2006 .
16. Komitet Polityki Ubezpiecze Eksportowych.
17. Komisja Rozpatrujca Wnioski o Wyraenie Zgody na Zatrudnianie
Osb, Ktre Peniy Funkcje Publiczne.
18. Pastwowa Rada Gospodarki Przestrzennej.
19. Zesp ds. Przeciwdziaania Naruszeniom Prawa Autorskiego i Praw
Pokrewnych.
20. Rada ds. Polakw na Wschodzie.
21. Komitet Rady Ministrw ds. Informatyzacji i cznoci.
22. Midzyresortowy Zesp ds. Inwestycji Zagranicznych.
23. Rada ds. Uchodcw.
WNIOSEK:
Przy Premierze i Radzie Ministrw funkcjonuj rne organy pomoc
nicze, ktrych kompetencje czsto si nie tylko nakadaj, ale nawet
dubluj (zob. np. poz. 45 i 46). W sumie jest ich 123.
Problematyka informacji lub informatyzacji wystpuje w piciu ww.
organach RM, z ktrych istotne znaczenie posiada jedynie Komitet
Rady Ministrw ds. Informatyzacji i cznoci.
Wrd tych organw nie ma niestety adnego, ktry by monitorowa
realizacj programu wdraajcego procedury usprawniajce funkcjono
wanie administracji publicznej, a take nie ma organu odpowiedzialnego
ANEKS 5. ORGANY POMOCNICZE PREMIERA I RADY MINISTRW (2011)

za tworzenie krajowego systemu informacyjnego (KSI opartego na
WBD) do zarzdzania pastwem. Ponadto, istnienie tak wielkiej liczby
organw pomocniczych zwiksza niebezpieczestwo dublowania si
funkcji, ktre speniaj liczne departamenty i wydziay urzdw pa
stwowych, centralnych oraz terenowych. Poza tym, aby taka liczba
organw pomocniczych Premiera i Rady Ministrw dziaaa harmonij
nie, wspprzyczyniajc si do powodzenia caoci, czyli organizacji,
jak jest pastwo, powinna mie dodatkowo specjalny organ koordy
nujcy ich dziaania.
rdo: B. Kulpiska, Wpyw systemu informacyjnego na sprawno zarzdzania pa
stwem, praca doktorska, Akademia Leona Komiskiego,www.kprm.gov. pl.
421
SPIS TABELI RYSUNKW
Tabela 1. Struktura skutkw dziaania .................................................................. 14

Tabela 2. Szczegowy scenariusz programu Jeffreya Sachsa
i Davida Liptona .................................................................................... 124
Tabela 3. Dynamika importu produktw wysokiej techniki ..........................138
Tabela 4. Przychody z prywatyzacji...................................................................... 150
Tabela 5. Dynamika struktury wasnoci najwikszych 500 firm
w Polsce ...................................................................................................152
Tabela 6. Przykadowe zestawienie cen w supermarkecie
Auchan (2009)......................................................................................... 155
Tabela 7. Zestawienie liczby scen przemocy w filmach................................... 161
Tabela 8. Produkcja wyrobw przemysowych w latach 198 9-1994........... 178
Tabela 9. Import substytucyjny wybranych wyrobw
w 1998 roku (w min U S D ).................................................................... 189
Tabela 10. Porwnanie dwch dekad: Gierka oraz Balcerowicza................... 199
Tabela 11. Inflacja w Polsce w latach 1950-2010 ................................................ 220
Tabela 12.Tempo zmian PKB w Polsce w latach 1990-2010 w %
Tempo zmian w skali wiata (2007-2011)......................................... 223
Tabela 13. Jak byo i jak jest?...................................................................................224
Tabela 14. Bezrobocie w Polsce w latach 1990-2010 (w % ) ............................. 229
Tabela 15. Emigracja z Polski na pobyt czasowy w tys. osb
na koniec roku 2 0 0 9 .............................................................................. 231
Tabela 16. Zarobki emigrantw przesane do Polski w mld z ..........................231
Tabela 17. Kraje, z ktrych wpyno najwicej pienidzy w mld z ................ 231
Tabela 18. Pierwotne czynniki produkcji wzrost Dochodu Narodowego
Polski w latach 1991-2000. Projekcja robocza Departamentu
Analiz Gospodarczych Ministerstwa Finansw.............................. 232
424

Tabela 19. Deficyt budetowy i dug publiczny..................................................232
Tabela 20. Saldo obrotu handlowego z gwnymi partnerami
zagranicznymi w min dolarw w latach 1 9 8 5 -2 0 1 0 ...................... 234
Tabela 21. Dwanacie zasad odpowiedniego postpowania korporacji
przyjtych przez Kanad (w porwnaniu z przypuszczalnie
niewaciwymi posuniciami filii korporacji majcych siedzib
w Stanach Zjednoczonych)..................................................................242
Tabela 22. Lista sprywatyzowanych przedsibiorstw polskich (1991 -2009) 248
Tabela 23. Polski bilans patniczy (mld z) ........................................................... 259
Tabela 24. rednie pace w Europie, USA i w Polsce (2010).............................. 260
Tabela 25. rednie miesiczne pace brutto w Niemczech w porwnaniu
z pacami w Polsce w tys. z (1 euro = 4 z)........................................ 261
Tabela 26. Wynagrodzenie zagranicznej i polskiej kadry kierowniczej
w zagranicznych bankach w Polsce................................................... 267
Tabela 27. rednia roczna paca obcokrajowcw - czonkw zarzdu
zagranicznych, giedowych bankw w Polsce................................ 267
Tabela 28. Liczba pracownikw w administracji publicznej
w latach 1990-1998 (w tys.)................................................................. 296
Tabela 29. Struktura zatrudnienia po reformie powiatowo-wojewdzkiej
(w tys. pracownikw).............................................................................304
Tabela 30. Liczba personelu administracyjnego (w tys.)................................... 306
Tabela 31. Liczba radnych w Warszawie (od 1 stycznia 1 9 9 9 ).......................... 312
Tabela 32. Dziaalno ustawodawcza .............................................. ................ 332
Tabela 33. Wyniki wyborw wikszociowych w 2002 roku.............................333
Tabela 34. Objto Dziennika Ustaw ................................................................... 335
Tabela 35. Sumy pozycji aktw ogoszonych w dziennikach urzdowych
w wybranych ministerstwach w latach 1989-2008........................ 337
Tabela 36. Osoby yjce w relatywnym ubstwie w III RP................................ 355
Rysunek 1. Matryca struktury rwnolegych linii wadzy (PRL 1 9 8 0 )............... 35

Rysunek 2. Eksport towarw i usug na jednego mieszkaca UE
w roku 2010 w tys. euro.........................................................................235
Figur I.T h e structure of the parallel lines in communist Poland..................385

Kieżun W. Patologia Transformacji

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kieżun W. Patologia Transformacji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Witold Kieun

Piszmyalternatywne historie polskiej transformacji

Komunistyczna struktura zarzdzania pastwem .................................

Inwentaryzacja patologicznej pragmatyki organizacji ...........................

Dekada Gierka .........................................................................................

Model dekolonizacji i neokolonizacji Afryki .............................................

Komunistyczna Polska w drodze do kapitalizmu .................................... 111

Rzeczywisto a wizja ..............................................................................

BIOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Polityczny kapitalizm - marketing iluzji ................

Infrastruktura techniczna ......................................

Aneks 2. Czy potrzebujemy powiatw? ..................................................

Aneks 3. Do rk wasnych wicepremiera prof. LeszkaBalcerowicza ___

Aneks 4. Do Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej ................................... 411

Spis tabel i rysunkw ............................................................................ 423

Ostro krytyki jest wyrazem odpowiedzialnoci i mioci.

Program Jeffreya Sachsa i Dauida Liptona zakada (...)

Wyjaniam, e niczego nie naley tworzy.

PISZMY ALTERNATYWNE HISTORIE

Czesaw Bielecki: To rzadko rozmawia z kim tak zrewoltowanym wobec

mm PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

By moe, ale czy to musi oznacza akceptacj dla dzisiejszej sytua

A z kolei inny polityk, tym razem nie z partii rzdzcej, wypowiada

Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI D H

Odpowiem na to pytanie nie wprost. Gdy w Polsce zaczynaa si

msm PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Nie mona mwi o polskiej transformacji bez przypomnienia, e

Jednak tylko co do koniecznoci likwidacji inflacji, natomiast nie

Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI

Tak si zoyo, e w latach 90. XX wieku byem czonkiem zespou

PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Musi nastpi ograniczenie dziaalnoci spekulacyjnej. Do takiej

Jako teoretyk organizacji musz oczywicie powiedzie, e w kadej

Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI D O

Nie mam wtpliwoci, e cierpimy na kompleks wobec Zachodu,

PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Co w tym na pewno jest. W zespole, ktrym kierowaem podczas

W jzyku angielskim mwi si w takich przypadkach o anecdotal

Wiadomo, e w pewnym okresie polski o by najlepszym sa

Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI E B

Po prostu trzeba byo skoczy z zasad Czy si stoi, czy si ley,

PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Znakomite pytanie. Mimo mojego krytycznego stosunku do Jeffreya

Przypuszczam, e to zaniechanie byo celowe i wizao si z proce

Przypomnijmy, e rzd Jerzego Buzka przegosowa ustaw reprywa

Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI E S

To tylko potwierdza, jak wielkim bdem byo nieuregulowanie spra

PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

To jest dobry moment, by powrci do pocztkw transformacji i po

Moim zdaniem to bya przede wszystkim korupcja. Mam w tym za

Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI EHB

W tej sprawie mam wyrobione zdanie. W latach 70. XX wieku zaj

PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

To prawda, ale wielu z nich mona byo zostawi np. na stanowiskach

Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI EBM

Osobicie znam kilku bardzo dobrych ekonomistw kanadyjskich

Myl, e wystpuje - z fatalnymi skutkami - sprzenie braku kwa

msn PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Obawiam si, e z tego dziedzictwa nic nam nie zostao. Zapomniana

m m PATOLOGIA TRANSFORMACJI. WYDANIE UZUPENIONE

Obawiam si, e z tego dziedzictwa nic nam nie zostao. Zapomniana

Z PROF. WITOLDEM KIEUNEM ROZMAWIA CZESAW BIELECKI E E M

Struktury organizacyjne s wane, zwaszcza dzisiaj, gdy niewiary

Prosz wstrzyma si z ironi. Ta sama metoda zostaa zastosowa