FLORENCIO VAAMONDE

RESUME
DA

HISTOBIfl IE GHLICIR

CRUNA

E M P R E N T A E L I W I E I R I A DK
Rim Real, ni'imeio 30

89

CARRE

R E S U M E DA H I S T O R I A DE G A L I C I A

V A

FLORENCIO

^5^__

RESUME
DA

TOBIB DE

A CRUA
E M P R E N T A E L I B R E IRA D E G A R R ]
R u a Real, nmero 30.
11

896

SuGENIO

J3ARKE

y^LDAO

feiliiiioiiio De aptecio

RESUME
HISTORIA DE GALICIA
LIBRO PRIMEIRO

o estudo da historia un dos mais litis

-11 para a sociedade. As licis do pasado
poden ser de proveitoso insio para o porvir.
Sentase eu Galicia a necesidade de un libro,
na nosa fala, que puidese levar todos o coecimento, inda que breve, dos sucesos que
houbo no noso pas. D'ah este modesto e n saio que ofrecemos ao pobo. Nel atoparanse
verdades, ja que non bellezas d'estilo; para
estas non temos condicis, nen modelos que
seguir.

R E S U M E DA H I S T O B t A B E

GALICIA

Grande a materia, pol-o que quixeramos

poderinol-a tratar con mais estensin, e co a
competencia que fai falla; temos en troque
bon celo e moito amor s cousas da trra,
pol-o que contamos co a indulgencia do benino leitor, ao darmos ao prelo estes leves
rasgos da nosa humildsima pruna'.
E tradicin que os celtas, dirigidos por
Brigo. entraron na Galicia unlios trinta sculos antes da nascencia do Noso Seor J e s u c r i s t o ^ poida dar que fosen 03 primeiros
poboadores d'esta regin, onde fundaron a
cidade de Brigancia (Betanzos). Procedan,
de un territorio situado entre o mar Caspio,
o Ponto Eusino, o Tiras, e o mar do Norte,
trra de moitas rbores, pois o mesmo nome
de celta (ceilt) quor dicir morador das selvas .
Esla gran familia pobu varios pases da
E u r o p a dos que foi arrempuxada pol-a oleada de outras razas brbaras e feita recuar
hastra os boscos e montaas do Oucidentej
de onde ninguen a puido barrer por compreto. As suas lembranzas desapareceron case
tedas, e tal a incerteza das cousas d'aque-

LIBRO PRIMEIRO

les ternpos que hoje non conservamos d'eles

mais que unhas ligeiras indicaois, pesar
dos traballos dos sabios modernos, oo as l u ces da lingistica. Sabemos, por eso, que os
celtas, coma todol-os bornes dos pobos primi
tivos, non tian mais ocupacin que o defenderense das feras e manterse dos produtoa
do campo. Rendan culto divindade no seu
lubre ou bosco sagrado, no medio de estrondosos asios, facendo despois unba fogueira
en sifial de regocixo, para o que escollan as
altas Loras da noite. Tian sacerdotes d i v i didos en tres erases: dradas,vates e barios.
Os druidas insiaban a religin e as leis,
estaban encarregados dos sacrificios e adiministraban justicia. Os vates eran os encarregados do servicio material do culto, e os bardos eran poetas e cantores: cantaban as fazaas dos hroes, guiaban os guerreiros ao
combate e acompaaban as vtimas ao sacrificio. Foron estas nos primeiros ternpos os
prisoneiros de guerra, pero despois, no . canto dos prisoneiros deron en imolar aos m a l feitores, e a falta d'estes inocentes. Metan-os en pages de yimbio e queimaban -os

10

R E S U M E DA H I S T O R I A D E

GALICIA

ao son do cacto dos bardos. Outras veces

sacrificaban a vtiina sobre de un a l t a r de
pedra derramando o sanguesobor do gento
e das rbres do bosco sagrado. Crean na innortalidade da alma e miraban con desprecio a morte. Os druidas vestan tnica e
manto de lio branco. Os demais usaban t r a jes de lan negra modo de saia e cubran a
cabeza c'unha sorte de pucho. Respetaban
moito as mulleres e tian singelos costumes.
O seu idioma dos mais antigos do mundo e anda o noso garda o sello d'esa lingua
primitiva do pas como o proba a correspondencia de moitas das suas voces co as do
antigo pobo dos druidas e os nomes de lugares que teen slabas e raices do celta, como Pedrdo, Carnoedo, Paderne,
Fiobre,
Lambre, Lubre, Sarands, Aranga,
Crendes, Meirs, etc. e todol-os acabados en bre
da palabra bro, ou brig. Pero onde maia viva se conserva a lembranza da vida cltica
no grande nimero de moimentos que anda temos as montaas e marinas e chmanse dolmes (fumas de grandes pedras por traballar); menkires (pedras gigantescas espe-

LIBRO PRlMIfilRO

11

tadas sobre da cova de algn personage

ilustre) -lunas baladas ou pedras
moventes;
medorras ou mmoas; e sobre todo nos tan
coecidos castros de que est sementado o
noso territorio.
Moitos sculos despois da invasin dos
celtas vieron por ves primeira Galicia os
fenicios, famosos navegadores e comerciantes da Asia. JTixeron amistado c'os celtas das
nosas costas e espallaron entre eles as luces
da sua civilizacin troque dos metas, en
especial do estao que tiraban das illas S i sargas. as suas espidicis martimas deron
en facerlles compaa os gallegos que as ade prenderon guial-os barcos e alevantar faros.
Despois dos fenicios vieron Galicia os
gregos dos que destruirn Troia, porque
ao tornar patria non foron ben recibidos
pol-os sous, e recorreron os mares fijndose
onde millor acollida lies daban. Tratados
aqu con beninidade os que chegaron, fundaron rilas e cidades entre elas Hellenes
(Pontevedra); d'eles proceden moitos nomes
de lugares e millares de voces no idioma,

R E S U M E DA HISTORIA D GALICIA

Pasado tenipo, o ano 441 antes de Cristo,

o gobern de Carbago, pdente repbricada
frica, mandou Galicia unha grande escuadra baixo o mando de Himilcon para estabreceren faitoras que surtisen metrpoli
de gado e sobre todo de estao amarelo que
era moito cubizado. Forou os estrangeiros
ben recibidos e tiveron as millores relacis
c'os naturas; pero logo imprincipiaron incmodos que trouxeron a guerra para ver de
botal-os fora, e despois de Vitorias e reveses
os gallegos conseguiron dos invasores un
tratado de pas que lies respetase a independencia e libertado. .TTeito esto ausiliaron aos
cartagineses con entusiasmo sobre todo as
campaas que o gi'ande Anbal sostuvo na
Hespaa e na Italia, porque aquel famoso
general soubo facerse querer d'eles e chegar sel-o seu dolo hastra o estremo de
que lie regalasen unha preciosa armadura; eles lie ajudaron de3truil-a famosa
cidade de Sagunto, eles atravesaron os Alpes e loitaron no Tesino, en Trebia, en Trasimeno e en Cannas, se cubrindo de gloria
Ss ordes de seu gee JBriatio ou. Yiriato, que

LT3R0 P R I M E I K O

morreu cal morren 03 hroes, matando romaos, na derradeira d'estas jornadas.

Vencido Anibal en Zaina,perderon os c a r tagineses a posesin da Iberia; pero os gallegos que odiaban aos romaos e tian fresca
na memoria as fazaas d'aquel grande h o me, confederronse c'os lusits e vaceos,
P_ara defensa da independencia do pobo, distingundose Bridan ou Brign que recorreu
vitorioso, ao par de Viriato, a pennsula ibrica vencendo aos invasores. Con todo, Serviliano, atreveuse facer unhaespedicin
arriscada e foi o primeiro general romao
que, co as suas lgis, penetrou en Galicia e
puxo cerco Erizara- (Baiona), pero tivo
que alevantal-o e celebrar con Viriato un
tratado de pas ben pouco honroso.
A mor te de Viriato, vitiina da traicin,
parece que a sorte das armas gallegas sofreu
un cambio vendse maltreitas por Servilio
Cepin. Os nosos abs deixaron daquela de
apresentar batallas campas e encomenzaron
a guerra de sorpresas e pequeos combates
con que facan ao enemigo moitas baixas,
porque non poda arrematar de un tronce

14

c'un adversario que lie amostraba uu fato de

hornes que tan presto lie daban cara como
desaparecan do campo. P a r a rematarco este
estado de cousas foi destinado mandal-a
Hespaa Ulterior Decio J u n i o Bruto. E s t e
dterminou leval-os seus soldados Lastra o
mais alongado confn de Galicia e acabar de
unha ves c'os rebeldes (ano 132 a de C.)
Venceu aos lusits, asolou Braga e invadu o no30 territorio autual que jusgaba ben
fcil de conquistar. O pas fixo u a esforz. A
parte setentrional atacou, pero en condicis
isoladas, e foi reprimida nos comenzos parecendo apaciguarse debido que Bruto, contentbaseconabastecel-a legin, impr unha
pequea paga e paitar pas e amistado c'os
pobos. Betanzos abrulle as portas; Lambre
aguantou o cerco e capitulou derradeiraLibunca non opuxo resistencia e d'al pasou
Bruto Cinania que se resistu con heroica
firmeza. Os lambrics, arrepentidos, trataban de ausiliar aos cinacenses, pero Bruto
sabeo tempo, volve sobre de Lambre, tma-a de novo e perdoa aos vencidos, Este
eito de armas e a generosidad do romao

15

deron por resultado que puidera pasar por

toda Galicia sen ser atacado seriamente. F o i ,
pois, Finisterre, fxo sacrificios DO tempro
de Arasolis, e d'al partu Roma recibil-o
trunfo. Pero Galicia non quedaba compreta mente asoballada, as que,aos poucos anos,
novas partidas aparecen nos montes, baixan
trra cha, entran no Portugal, onde ja se
ergueran outras, e a guerra sigue entre vit o a s e desfeitas. E n van J u l o Cesar destrozou aos herminios e eutrou na Crua, atravesando despois toda Galicia: a loita non se
acabou por eso, e s despois de moito tempo, favorecndolles a fortuna, conseguiros
os romaos cercar no Monte Medulio aos derradeiros defensores da independencia que
se deron si meamos a mor te antes de vrense escravos latinos. Este h o m b r e desastre convertu Galicia en provincia roma
baixo o imperio de Augusto.
Encomezou a dominacin roma en Galicia atopndose en pas todo o mundo coecido e os naturas foronse acomodando s leis,
costumes e idioma dos vencedores. Poucas
luces nos da a historia do que pasou en Ga-

16

R E S U M E 1 U HISTORIA. D E

GALICIA

licia naquel tempo. Sbese por eso que os

gallegos favoreceron Flavio Vespasiano
en contra de Vitelio que lie disputaba a prpura, e agradecido aquel, despois de vencel-o
rival, mandou facer caminos, pontea, e outras
obras pbricas e redificar Betanzos, dando
varias poboacis algunbos privilegios pol-o
que, como honor ao Cesar, aditaron aos seus
nomes o de Flavio, como Brigancia e Lambre que se chamaron"dende daquela Flavia
Brigancia e Flavia
Lumbre.
Ao propio tempo estendase pol-o mundo
a lus do Evangelio. Santiago, filio do Zebedeo, deixou a J u d e a e atravesando os mares
chegou na sua predicacin hastra o moito
famoso tempro de Arasolis o ano 36 da nosa
E r a , seguido de inumerabres gallegos que
convertir. San Nataniel, un dos setenta e
dous discpulos do Salvador, predicou despois en Brigancia, apartando do erro maiora do pobo e fijou a sua residencia na pequena cidade de Virgundo Bergondo) e al
morreu chorado e bendicido pol-as suas virtudes, no sculo I. Encomezaron logo as perseoucis en contra dos cristianos, c'os horro-

LIBRO P R I M E I R O

17

res e martirios, pero o cristianismo non se

desvaa por eso: surgan novos convertidos,
edificbanse tempros, ordenbanse sacerdotes e consagrbanse bispos, non habendo cidade principal que non contase un d'estes, e
Ourens, Tui, Iria (Padrn), Chaves, Lugo
Lambre e outras, gozaron d'este honor.
Eoron os primeiros mrtires do noso pas
San Epifanio, bispo de T u i , San Crspulo,
San Eestituto e outros moitos que sucumbiron dende o ano 85 ao 95, baixo o imperio de
Domiciano; e mais tarde correron a mesma
sorte San Marcelo, Santa Eufemia, Santa
Marina e San Domicio. Por fin trunfou a f
catlica co a conversin deCostantino quen
se atribue a fundacin da irexa parroquial
de San Martio de Tiobre, ao igual que a
creacin da provincia gallega co a capitalidade en Brigancia (Betanzos), no 330,

LIBRO SEGUNDO

imperio romao morra e ainda que Teo V - / dosio, nado no noso pas, o restaurou
un pouco, o Oeo tifia decretado que os brbaros o arrematasen. Deseen das regios
do gelo, inundan Franza e Italia, saquean a
cidade Eterna e o 4 de Outono de 411, suevos, vndalos e alanos saen dos Pirineos
desparrmanse pol-a Iberia, chegando os
suevos Galicia, onde despois de combates
e de tratos fundan unta poderosa monarqua
a primeira do Oucidente, baixo o cetro de
Hermenerico I quen foron sucedendo Hermengario, Hermenerico I I e Requila que
ensanchou o seu territorio conquistando M6

20

R E S U M E D A HISTORIA. D E

GALldA

rida, Lusitania e Sevilla (414) facendo corte da primeira; morre nela o 448 e sucdelle
Riciario que, desejoso de reconquistal-as
trras que conquistara Requila e devolver
despois aos romaos, toma Sevilla, derrotando e matando ao conde Censorio; invade
as Vasconias e a regin cesar-augustana e
torna aos seus estados trunfante. Volve
campaa en contra dos hnnnos e ajuda derrotar A tria nr| campos catalunicos. Da
volta Galicia e atopa o seu reino no maior
apogeo. Pon a corte en B r a g a , e en 456 invade a provincia Cartaginense que devolver aos romaos; pero estes estaban aliados c'os
godos de Teodorico o que quiso distraer a
Requiario das suas correras na Cartaginense e mandou aos hrulos, aliados seus tamen,
que invadisen Galicia, pero foron destrozados con mor te da mitade dos que desembarcaran. Desafao de novo e o suevo contestlle que l mismo ira levarlle a resposta
Tolosa. Tan seguro estaba de o vencer. Non
contaba con que Teodorico acudise aos vicios con quen estaba en malas relacis; pero
este ai as paces co eles e godos, romaos,

LIBRO

SEGUNDO

francos e burgondos, formando pdente e

moito numeroso exrcito, atopan en Astorga
o de Requiario, des veces mais pequeo en
nmero, dndose sanguenta batalla na p r a n n r a do Pramo, beira do Orbigo (456).
Requiario foi vencido e abandonado dos seus.
Volve Galicia e parte para frica en procura de socorros, p e r o u n b a tempestado bota
a nave onde l iba en Porto, e bornes traidores entregan-o Teodorico que o condena
morte. Reinara nove anos, cortsima carreira para espritu tan alto, como di un ilustre
historiador. Daquela surge a guerra civil,
Aiulfo faise rei e morre vencido pol-os godos. Us procraman rei F r a n t a e outros
Maldras. Lugo e Betanzos decraranse pol-o
derradeiro e organizan legis que se apoderan da Lusitania. Sucumbe Maldras, asesinado pol-os seus mesmos soldados, e sucdelle F r u m a r as como Franta, Remismun do,
A sorte protexe este, e F r u m a r , botado de
Lugo e agachado as montaas, sorprende
Betanzoa e destrue o pobo, pero sua morte
en 464 deixa Remismundo dono nico de
Galicia e cambia todo de aspeito, O rei casa

2 .

B E S M l DA

MSTOBIADE

GALICIA

c'unha goda e penetra no reino o arrianismo,

habendo persecucin religiosa en contra dos
catlicos.
Aqu aparece na historia unha laga de
case cen anos (469 550), ao cabo dos
cales sona Camarico como rei de Galicia;
convertese ao catolicismo e sucdelJe (559)
Teudimir que reina en pas hastra 570 e deixa o trono seu filio Mirn, ou Miro, borne
de grandes prendas, bon poltico e guerreiro, e fervente catlico educado por San Martio de Dume. Este monarca conquistou
Bioja e anos despois foi en ausilio de San
Hermenegildo que estaba cercado en Sevilla
por seu pai Leovigildo, pero sendo vencido
recolleuse aos seas estados e morreu de pena en 583. Herdouno seu filio Eborico, neno
ainda, que se puxo baixo o amparo de Leovigildo, pero non ben pasado un ano, Andeca, pdente manate, revelouse, prendeuno e
fixolle tomal-as ordes sagradas; tomou logo
por muller viuda de Miro e procramase
rei de Galicia (584). Leovigildo c'o agallo
de vingar Eborico entrou na Galicia c'un
exrcito: o usurpador foi vencido e desterra-

LIBRO

SEGUNDO

do 6 o godo quedo a dono do noso pas. En

van os gallegos procramaron re a Malrico;
en van o rei franco Gontran mandoulles unha
forte armada de socorro. Esta naufragou
as costas e aquel foi vencido, e as acabou
a monarqua sueva de Galicia.
Os godos non dominaron Galicia de unha
maneira direita non consideraron o noso reino como parte integrante do d'eles, senon
como ajeito e gobernado aparte con certa independencia; pero nen esto soportaban os
gallegos, tanto que houbo algunhas revoltas
para sacudil-o seujugo, e hastra Wat-iza foi
nomeado pol-os godos rei de Galicia, restaurando unha monarqua que tian desfeita.
Este puxo a corte en Tui, e reinou s, en
Galicia, dende o 697 ao 701, ocupando despois o trono que herdou de seu pai Egica
mais o poder dos godos tocaba ao seu fin. Os
rabescobizaban Hespaa, entran nela>
ganan a batalla de Jers ou Guadalete onde
desaparece o rei Rodrigo e estndense pol-a
pennsula invadindo tamen Galicia; pero
os gallegos erguense coma un s home, o
botan fora do pais aquela gente, ajudando,

24

R E S U M E DA H I S T O R I A D E

GALICIA

tamen, en Covadonga, Paio o primeiro

adal da reconquista.
Afonso I pon a corte en Lugo e vence aos
mouros en moitas batallas. Sucedelle F r u e la que lies gana a de Pontumio. Virnara subrebouse en contra d'l para restaurar, tal
ves, a monarqua gallega pero foi vencido e
morto: Aurelio fixo despois o mesmo con mais
sorte e, asesinado o rei, ocupa Aurelio o trono (768) que deixa Silo e este Afonso I I
chamado o Casto. Mauregato, ausiliado polos cordobeses, usurpalle o reino, que din lie
foi dado co a obriga de un tributo de cen
doncelas, e Afonso refuxase en lava. A
Mauregato sucede Bermudo I, o Dicono,
que ganou aos mouros a batalla de Bubia
(Bureba. preto de Vilafranea); e despois
(791) renuncia a coroa de Galicia en Afonso
o Casto.
No tempo d'este Afonso deuse a batalla do
Campo das Pigueiras na que os Pigueiroas,
rompidal-as armas, loitaron con polas de figueira, vencendo aos mafometas e tomando
apelido do feito, pois antes chambanse P e r nndes de Temes, e libertando Galicia dp

LIBKO SEOTINCO

25

tributo das cen doncelas que hoje tense por

fbula. Tainen perderon os mouros, pouco
despois, a batalla d e L u t u s contra dos gallegos. No 808 descobrese no B u r g o dos Taannos o corpo do Apostle Santiago por
Teodomiro, bispo de Ira., Os mouros invaden de novo Galicia, comandados por AbdelKerin e por Melik,e son vencidos en Narn
e Aneis e destrozados en Furelos. Crease
a orde dos cabaleiros de Santiago, morre
Alonso e sucdelle Ramiro I, pero os. astu-,
ranos erguen peuds por Nepociano. R a m i ro entra as Asturias, ataca ao rebelde, vence e aprisoa-o, e relega-o un mosteiro. Gana aos mouros a famosa batalla de Cravijo,
e destroza en Coirs aos normandos que invadirn o noso territorio. Morre en 850 e
ten por herdeiro Ordoo I, que fortifica
e repoboa algunhas das nosas cidades, domina'a revol ta dos vascongados e vence os
mouros que mandaba Muza, no intre que o
conde don Pedro acaba con outra tropa de
normandos. O rei derrota de novo Muza
en Albeida e Laturce, pero vencido l as
beiras do Douro, tomando o despique as
4

28

campaas que seguiron. A sua coroa pasou

Afonso o Mano quen se lie revelan os
vascos e son vencidos: repiten a revolta,
ganan a batalla de Arrigorriaga e anse
independen tes. Mais afortunado o rei c'os
mouros, derrota estes en Polvoraria e chega hastra Serra Morena. Domina subrevacis e por remate adiea, e morre pouco despois sucedndolle na Galicia e corondose
en Santiago, Ordoo I I , que tomou Bejar e
destroza os mouros en San Estebo de Gormas; pero outros exrcitos rabes entran na
Galicia, vencen aos gallegos cerca de M o n doedo e sitian Lugo, o cal cerco alevantan
pol-o valor e astucia do seor de Bolao. Os
gallegos invaden a Estremadura e, seguindo
a campaa, aliados c'os navarros, os Condes
de Castela nganse ausilialos, e aqueles
perden por este motivo a batalla da Val da
J u n q u e i r a caendo prisioneiros os bispos H e r mogio de Tni, e Dulcidio de Salamanca: ste
libertouse por cartas, e aquel deixon no sen
canto seu sobrino Paio, que os mouros
martirizaron en Crdoba tres anos despois
(925). Ordoo reforza o son cxrci'to, onca-

LUiR SEGUNDO

27

m liase Mancha, tala os campos, destre

os pobos, recolle un bon botn e vingase dos
Condes de Castela ckamando-os corte e
mandando-os matar nela. P i n a en 924, s u cdelle Pruela II, e ste Sancho Ordoes.
Segu no reino Sancho seu irmn Afonao
I V de Len,en 929, ajuntndose Galicia coroa de Len, pero este rei renuncia favor
de Ramiro I I . Arrepentido, pretende recobral-o trono e o sucesor faille arrincal-os
olios. Os gallegos toman aos mouros M a d r
e Talaveir, vencen'en Osma, Simancas e
Zamora e perden en Gormas. Morre Ramiro
en 9 5 0 e sucdelle Ordoo I I I , que reprime
subrevacis intestinas e tala Lusitania hastra Lisboa, deixando os seus estados da Galicia Sancho I I chamado o Gordo, que, ao
cabo d'un ano (956), unha revolta botao do
trono, que ocupa Ordoo I V o Mao, sendo
esto causa de que Castela se tornase independen te. Sancho recobra o poder en 960,
vence nova revolta e morre envenenado.
Quedan de regentes do reino as Condesas
Doa Tereixa e Doa Elvira durante a m i nora de Ramiro I I I o .a anarqua reina en

28

R E S U M E DA

HISTORIA D

GALICIA

Galicia: os normandos invaden o noso terri torio, vencen en Pomelos ao bispo Sisnando
de Compostela, que morre gloriosamente na
loita, e chegan hastra o Cebreiro, pero o
conde Gonzalo Snchez derrotaos compre,
tamente, mtalles seu rei Gundemaro ou
Gunderedo, e queimallel-as naves. Os nobres, cansados da regencia, erguen pends
por Bermudo I I , e btense en Prtela de
reas contra das gentes de Ramiro quedando a batalla indicisa.
A morte de Ramii-o deixa Bermudo I I ,
dito o Gotoso, por dono nico da monarqua,
gallega, p6ro a g u e r r a civil, entre os dous
prncipes,inspirara Almanzor, o millor g e neral que tuveron os rabes hespans, o d e sojo de facer mal aos cristianos, e pon cerco
a Len defendido pol-o Conde Guillen Gonzalos que, nunha saida que fixo, houbo de o
desbaratar. A causa do invern volveuse
Crdoba o mouro e tornou primavera s i guente co as mesmas intencis; despois do
repetidos asaltos toma a praza e morre heroicamente na loita o conde Guillen que encamado de freve fixerase levar nunha silla ao

UBIVI

sliQUNDO

sitio de mais perigo onde deu mostras de un

valor asiialado. O mouro entra despois en
Asterga, Eslonza e outros pobos. amen tres
reveanse varios Condes contrade Bermudo,
e Almanzor avanza cara Santiago, segn
din, cliamado por olea. O terribre guerreiro
atravesa o Mio, toma a fortaleza de San
Paio, preto de Vigo, asalta as Cies, defendidas pol-os gallegos; chega Padrn onde
dostruie o santuario, o o 10 de Agosto de
007 apresentase ante os muros de Compostela, pero a cidade fora abandonada e o caudillo cordobs entra nela e arrouba e arrasa
o que pode. Sigue as marinas de Betanzos
e adiantaso Lastra as praias de Sau Cosme
de Maiauca, e naquelas angas mtese d'acabalo para dar entender aos seus soldados
que cliegaran nastra o mais arredado confia
da Galicia, e sinificar ao mesmo tempo a
grandeza de Hixcm I I , en nome de quen
gobernaba. Recua,porque a diarrea entrara
na tropa, e os gallegos ameazaban lie cortal-a
retirada, e sae de Galicia levndose os sinos
da irexa de Santiago, moitas alaxosc- cautivos,

30

RESUME A

HISTORIA DE

GALICIA

Morre Bermudo despois de un reinado

disgraeiado deixando o trono un filio de
cinco anos que se chamou Afonso V, en 999,
baixo da regencia do conde Mendo Gonzalos
e da condesa Doa Maior, sua muller. A l manzor pretende de novo invadil-o noso t e rritorio, pero o regente confederado c'os vasco-navarros, ataca-o en Oalataazor e ganaHe tan asialada vitoria que o inouro, doente da prda, deixouse morrer de fame. Nout r a nova campaa sai o rei ela e recibe
u n b a ferida mortal no sitio de Viseo, deixando o trono Bermudo I I I , que domu
algs revoltosos, guerrea c'os castelans e
navarros, e morre na batalla de Tamaron
quedando o seu reino incorporado ao de Cas tela (1027) baixo o cetro de Fernando I, e
perde Galicia a sua independencia para r e cobral-a en 1071 mor te de Fernando que,
repartindo os seus estados entre os seus fillos, deixa Galicia Garca. Este pon a corte en Eivadavia, recostrue Braga e domina
a subrevacin do conde uo Menendes o
vencendo en Pertalin; pero os gallegos, irritados pol-as demasas do favorito Yerjiula;

SI

chaman ao rei de Gstela, e Garca, sen .te r

qnen lie vlese, emigra Sevilla, recruta
gente, entra no Portugal onde, vencido e
prisioneiro, perde a coroa que se cingue San cho, e asesinado ste en Zamora por Vellido
Dolfos, sucdelle seu irmao Afonso V I
nado en Galicia, que conquistou Toledo
e parte do Portugal rabe, reprime a revolta de Rodrigo Oveques en Lugo,e da seu
genro Ramn de Borgoa o gobern de Ga licia c'o ttulo de conde. A morte de Reimundo entra no poder seu filio Afonso Reiinuudes, e Afonso V I sucede sua filia Urraca,
viuda do de Borgoa e nai de Reimundes:
pero ordenara aquel monarca que, caso de
contraer segundas nucas a filia,fose Afonso
Reimundes elevado rei de Galicia, e como
dita seora maridara con Afonso o Batallador de Aragn, Galicia pxose en armas pa ra compril-o ordenado por Afonso V I , mais
o Batallador entra en Galicia e gana a Monterroso se bmi ten que retirarse logo, e o
bispo de Santiago, Gelmires, coroa ao prncipe Afonso en 25 de Setembre de 1110, en
Oompostela, despois de moitas turbulencias

32

R E S U M E DA HISTORIA D E

GALICIA

que ainda seguirou algn tempo. Doa

Urraca rompeu c'o Batallador e pidu ausilio aofillo. O rei e o bispo Gelmires sairon
de Lugo en son de guerra pero foron vencidos en Villandangos e retirronse Astorga
o bispo e Orcillon o rei. Gelmires tornou
Compostela que andaba en disturbios que
aumentaron co a piratera dos moros as
nosas costas, contra da que o bispo mandou
unha frota que os destrozou. As turbacis
seguiron pol-a cnbiza dos nobres, o ponco
taito do Urraca o 0 3 artificios da irmn
d'&ala, Doa Tcroixa, condesa de P o r t u g a l .
Santiago formou nnba comn ou irmandade e subrevouso contra do bispo, se ben se
apaciguou o tumulto. A reina Urraca decrarou a guerra Doa Tereixa o o Portugal
foi invadido pol-o exrcito gallego mandado
por Gelmires, pero fixos logo a pas, renascendo as turbulencias no pas. Por fin o rei
Afonso ebegou maior idadee todo cambiou
de caris. Ajuntouse isto o fallecimento da
reina Urraca. O rei guerrea c"o Batallador
e paitase nnba tregua. Arias Peres subryase e o movimento fracasa, Afonso deurara

LtBSO

SEGUNDO

33

a guerra aos portugueses e sitia Guimaraes, corte do conde Afonso Henriques,este,

por medio d e E g a s M u i s , decrarase vasallo
do rei pol-o que o monarca torna Galicia,
pero anos despois negou aquel a sua promesa
e foi causa de nova guerra; os portugueses
con AfonsoHenriques avanzan hastra a s i e rras da Limia e son desbaratados pol-os
condes Fernn Peres de Traba o Rodrigo
Vela; retiran ao seu pas e perdeno castelo de Celme. E n 1136 estala en Compostela
outra cospiracin contra de Gelmires na que
maltratado e ferido. Afonso Henriquesvolve probar fortuna ajudado pol-os navarros
e pol-os condes gallegos descontentos Gomes
Nes e Peres Velloso, apodrase de T a i e
cbega Allars onde vencido pol-o prncipe Fernando Soane, gobernador da Limia:
intenta outro golpe de man e gana a vitoria
de Cernela; pero desastres por parte dos
mouros as suas gentes fixeron-o volver aos
seus estados perdendo todo o ganado na Ga licia. Afonso V I I rescata T a i sen combate, e os bispos al presentes amigan aos dous
primos, e estipulan a pas que o portugus

31

R E S U M E D.V .niSTOBtA D E

OAJ.IfitA

quebi antou, fachendoso co a vitoria de Ourique onde se fixo rei; pero segunda ves
vencido por Fernando Soane, efrente frente os dous exrci tos na Veiga de Valdeves,
interveen os bispos, paitase nova pas e a
independencia de Portugal queda reconocida.
Sucedeu Afonso V I I , en Galicia e Len,
Fernando I I que tivo guerra c'os portugueses e fixo prisioneiro Afonso I de P o r t u gal. Pasou a coroa de Fernando I I Afonso
V I I I que foi amagado de guerra pol-os reis
de Castelae Portugal. Fai a pas c'o primeiro: perde Tui e outros pobos: despois de
u n h a tregua sitia Braganza, gana a batalla
da Prtela de Valdeves e toma Chaves can
do os portugueses acababan de ser derrotados junto de Braga e Guimaraes por Martin Sanchos que, ao auo siguen te, ganou
igualmente a batalla de Tejada contra dos
mouros.
-

Afonso V I I I deixara por herdeiras das

coroas de Galicia e Len as suas filias Saucha e Dulce, en perjudicio do outro seu filio
Fernando, rei de Gstela; por mor d'esto

L I B R O JKGUbO

35

houbo guerra civil que acabou e'un tratado

pol-o que as priineiras cederon os seu3 direitos troque de unha pinsin. Daquela F e r nando volveu as armas contra dos rabes, tomou Crdoba e fixo traer Santiago nos
hombros de mouros, os sinos que Almanzor
arroubara. Conquistou Sevilla, onde se distinguu o noso grande almirante e trova
dor Paio Gomes Charino, primeiro seor de
Rianjo, e morre en 1252 deixando fama de
santo e remprazando-o Afonso X , dito o S a bio, pol o seu raro talento. Algs din que
Afonao era nado en Ga'icia fuudados, poida
dar, no querer que lie tivo, posto que o
idioma oficial que hastra daquela fora o latino, trocoun-o pol o gallego, e en gallego
escribu el mesmo as suas inspiradsimas
Cantigas. No seu reinado houbo algunhas
turbulensias no noso pas porque os pobo3
queran botar de s o jugo da teocracia. Sucedulle Sancho I V que veu visital-o
sepulcro do Santo Apostle e sosegou algas
disturbios, deixando o trono Fernando I V
o Emprazado, baixo do cal reinado seguiron
con mais forza as revoltas populares contra

$6

R E S U M E ) HISTR

GALICIA

do seoro dos bispos, sendo as mais importantes as acaecidas na cidade de Lugo que
cliegaron Lastra despois da menor idade de
Afonso X I , aadndose elas o negarense os
compostelns recoeeeren . como arcebispo
ao francs Don Berengul de Landoira.
Amotinase Mondoedo.tamu contra do seu
bispo, e nestes tumultos que duraron inoito
tempo correu sangue d'abondo. No intre
distinguense as guerras o famoso almirante
Jofre Tenorio contra dos aragoneses e inou?
ros; Vasco Ozores defendendo Salvaterra
contra dos portugueses; e Afonso, escudeiro
da vila de Neda, na toma de Algeciras.
Por morte de Afonso X I , Pedro I herdou
o reino no que estalou guerra civil pol-a
cubiza do seuirman Henrique que,aindaque
bastardo, pretenda o trono ajudado dos
descontentos das justicias de Don Pedro.
E r a n do partido legitimista, entre outros
poderosos seores, o conde de Lemos, Don
Fernando R u i s de Castro; e do de Don H e n rique, Andrade o B e o arcebispo de Santiago Don Suero Gomes de Toledo, e foi por
jato o deiradeiro condenado morte e asesi-

LIBRO

SEGUNDO

nado nunha procesin pol-o cabaleiro F e r nn Peres de Deza Churruchao.

Morreu Don Pedro vtima da traicin, e
Galicia procrama rei ao de Portugal rechazando Don Henrique. E r a a alma da guer r a Don Fernando Ruis de Castro, e despois
d e moitas perdas e sangue, vencido o nobre
en Porto de Bois, queda Henrique recoecido per rei, mas logo se suleva Tui se ben
reducido.
Sucede Henrique. Joan I , , e n 1379: os
herdeiros de Don Pedro pretenden a coroa,
e o duque de Lancaster apresentase, c'unha
armada inglesa, diante da Crua defendida
por Andrade; n o n a pode-tomar, pero desembarca gente, entra en Compostela e sometea, e os seus saquean Ribadavia, e despois
os portugueses toman Tui que devolven ao
se facel-a pas.
E n 1390 morre Joan I , pasando a coroa
Henrique I I de Galicia ( I I I de Castela)
que se envolve en guerra c'o P o r t u g a l e perde Tui, no intre que Pontevedra se Ile subreva se ponendo cabeza dos pontevedreses o arcebispo de Santiago D, J o a n Garca

88

HKSUMK

DA H I S T O R I A >E G A L I C I A

Manrique. Amotnanse os lugueses e matan

o seu bispo, tendo igual sorte pouco despois
o de Ourens Don Francisco Afonso, que botaron afogar no Pozo Maimn, reinando j a
Joan I I .
Eueomenzaron por daquela en Galicia os
tumultos que deron por resultado a famosa
canto terribre guerra das irmandades. Henrique 1 ( I I de Castela) conceder casa de
Andrade o seoro jurisdicional do Ferrol
contra gusto dos ferrolans que van tripados artiguos privilegios. E n van protestou
por eies do acord do rei o seu precurador
Pedro Padrn en Zamora. Despreciada a sua
protesta tomaron as armas comandados pol-o
fidalgo R u i Xordo. Este ajuntou respetabre
exrcito ou milicia popular do Ferrol sobre
da base de irmandade, perseguu aos Andrades, desfixo o castelo de Moeche onde
aqueles non se atreveron lie resistir e
aseutou o seu cuartel general en Pontedeume. Tal movicin popular puxo en sobresalto
a Corte. J o a n I I ordena aos prelados D. Lope deMendoza e D. Alvaro de Isorna o sosegaren o alboroto sen rompemento nen escu-

I.TliRO

SECtlNW

33

dalo: estes citaron R u i Befcanzos para v i ren un acomodo pero como o fidalgo pidise
a cabeza do feudal non puido haber avenencia retirndose da cidade do Mandeo os pre lados. Un mes pasara cando os irmandinos
trataron de atacar a compostelana capital.
Eoron rechazados, retiraron pouco pouco
e atopndose derrubal-o castelo de Mesa
son sorprendidos p o l a s tropas arcebisps
que os derrota compretamente e fan fug.ir
Betanzos onde se refu, atacan Pontedeume e tratan de destruil-o castelo. Estando
nesto caen sobre d eles as forzas unidas de
uo de Andrade e do corregidor real G a r ca de Hoyos, e tras saDguenta e porfiada
Ioita acabou por daqnela, c'unha lameira de
sangue, a primeira tentativa do comn do
pas contra do poder da nobreza en 1437;
pero aquel sangue derramado pol-o pobo
que combata pol-as suas libertades non foi
estreo. Mentramentes a anarqua segua
imperando no pas A irmandade e os vicio?
de Compostela botan fora da sede ao arcebis po Rodrigo de L u n a pol-as suas maldades, e
co este motivo e c'o estado de descontento

40

R E S U M : DA

HISTORIA DE

SAttCIA

que haba, a revolta social adormexada, pero non morta, volve estalar con mais forza que d'autes. Os irmandinos en numero
que algn eleva 90.000 homes, toman
as armas baixo da gefatura de Pedro Osrio,
Alonso de Lanzs e Diego de Lemos, e da
encomezo unha desastrosa guerra civil na
que Galicia pareca acabar consigo mesma.
O conde de Camina, Don Pedro Alvares de
Soutomaior, era o principal caudillo da nobreza quen siguan outros poderosos seores, se ben todos les. de un e outro bando,
loitaban mais por medro persoal que por outra cousa.
Camina apodrase de Tui; Lopes da Pena,
do castelo de Lugo; Pedro Fernandos, de
Betanzos; os condes de Lemos e de Benavente combaten en Ourens e o mariscal
Pardo de Cela en Mondoedo. Os irmandinos destruen os castelos que poden; son derrotados en Pedrosa por Alonso Lopes de
Lemos; en Ponferrada por Don Pedro Alvares Osorio, conde consorte de Lemos, e en
Allars por Luis Abreu; pero en troque botan de Tui ao de Camina e asedian o castelo

LTBBO S E G U N D O

41

de Parnbre. Pardo de Cela, namentres, domina en Mondoedo, Viveiro e Ribadeu,

Alonso de Lanzs derrotado por Pardo de
Cela derrotado de novo por Diego de A n drade en Pontedeume e Gundian,e aprisoado por Fernn Peres Parragus que o entrega Andrade e fina despois de longo cautiverio na vila do Eume.
No intre morre o rei Henriqu6 e a guerra
toma outro aspeito, Os seores de Galicia
divdense en novos bandos. Us siguen os
pends de Sbela a Catlica e outros procraman reina Doa Joana dita a Beltraneja, muller de Afonso V de Portugal, e outros se desentendendo da poltica, tan presto
siguen un partido como defenden o contrario, ou se amostran independentes. Loitaban
por Sbela o arcebispo de Santiago, Aonso
de Fonseca; o bispo de Tui, Don Diego de
Muros; o conde de Benavente, Don Rodrigo
Pimentel; o conde de Monterrei, Don S a n cho de Ulloa. Por Joana eran o conde de
Camina; Don Joan Pimentel, conde de Allars, irmao do de Benavente; Lope Snches
de Mosooso, conde de Altamira; Suero de
R

il

R E S U M E DA. H I S T O R I A D E

GALICIA

Oca; os mariscas Pardo de Cela e Suero Gomes de Soutomaior, e outros varios.

Os irmandinos destruen o castelo de Ailars e moitos pasan militar as filas de P a r do de Cela. O conde de Camina apoderase
de Tui, Baiona, Redondela, Pontevedra e
Padrn: os isabelinos cercan Pontevedra
que non poden tomar. Camina sitia o castelo de Tenorio e derrota os isabelinos de F i gueiroa en Bora; voi ve o arcebispo de Santiago cercar Pontevedra e non pode tampouco tomal-a pol-a heroica defensa que fixo o de Camina. O conde de Benavente sitia a Crua que defende Diego de Andrade.
O de Benavente prende ao de Camina
quen liberta o rei de Portugal e, aseguida,
recobra o de Camina, Tui e outros pobos
sorprende Garca Sarmento: cerca Sobroso; prende Fernn de Camba, e perde
Pontevedra que lie toma o arcebispo, pero en troque cerca e tomi. Cas trican. O
Prelado e o conde de Monterrei sitian Salv a t e n e que se rende.
Aquela guerra cruel chegou un estado
imposibre de se describir. Os combatentes

LIBRO

SEGUNDO

43

perden o rumbo, envilecense 8 loitau, non

pol-a idea, senon para se engrandecer c'os
despoxosdos mais. Os reis catlicos, impotentes para poel-a man as cousas de Galicia,
non se coidaban do que aqu pasaba porque
ademis tian outras guerras que atender;
pero as que virn os gallegos sudiyididos
e quebrantados, interveen nomeando J u s ticia maior do reino Fernando de Acua
e creando a Audiencia, Os nobres desunidos
e sen forzas nen vigor, e co a engaifa de
mercedes foronse sometendo ao poder real.
S Pardo de Cela quedou batallando contra das tropas de Castla e sostuvo unba
guerra de potencia potencia por espacio
de tres anos, bastra que a traicin leyou a
sua cabeza
maos do verdugo (1483).
Ainda houbo despois algunbas revoltas
dos nobres, e o Rei e a Reina acordaron o
v i r persoalmente Galicia, toman Ponferrada, dan providencias contra da oligarqua dos dalgos e estabrecen a Inquisicin.
A democracia truna e o poder aristocrtico case desaparece.
Sbela e Fernando fundan o hospital de

R E S U M E )A

HISTORIA E

GALICIA

Santiago e conceden outros beneficios para

ganal-as simpatas do pobo que, cansado de
tantas turbacis e desejoso de acougo, non
se decata da tendencia unificadora do centro que o priva da autonoma, rebaixa a sua
personalidade e debilita o seu organismo.

LIBRO TERCE1RO

s medidas ordenadas por Sbela e por

Fernando trocan totalmente as cousas
de Galicia. Os nobres foron corte para serviren, deixando para sempre os ogares en
que foran acatados como reis, e a gente deuse sair do pas en procuracin de aventuras, ou de millorar de estado, pois case todol-os altos cargos se deron forasteiros.
Aonso Fernndes de Lugo conquista as
illas Canarias. J a n de Novoa, ao servicio de
Portugal, fai a descoberta da illa de Santa
Helena, e vence na India ao famoso Zamorn, e Fernando de Andrade gana, en Italia,
a batalla de Seminara contra dos franceses,

40

RESUME

D A HISTORIA

DE

OALICIA

Carlos I celebra cortes en Compostela e

na Crua, que non lie dan o resultado que
se propona. O conde de Andrade, o vencedor de Seminara, ponse ao servicio do P a p a
Adriano V I e recobra a cidade de Arimino
que tina tomado Segismundo Malatesta, e o
Pontfice dalle o ttulo de prncipe de Casera. Abnso P i t a da Veiga prende Fruncs-'
co I de Frauza na batalla de P a v a . Un lia
escuadra francesa fai daos en Fisterra,
Lage, Corcubin e outros puntos e destrozada por D. Alvaro de Bazn val-lie este o
marquesado de Santa C r u s .
.Ven ao trono en 1556 Felipe I I e pretende o de P o r t u g a l morte de D. Bastan. Os
condes de Lemos e de Monterrei invaden o
Portugal con 10.000 infantes e 1.500 cabalos; V6ncen aos portugueses, e D . Garca
Sarment, seor de tobroso, toma-lies Monzn e Melgazo.
Drake broquea Vigo e defndese esta vila heroicamente, e despois (15S9) apresentase na Crua e cerca-a e pon en moito apret, pero salva-a o valor de Maior P i t a , e os
ingleses,, vencidos e con rnoitas pordas, te-

LIBROTERCEIRO

47

en que reinbarcar e fugir. Volven niais tarde sobre de Vigo e destraen e queiman parte da vila.
Os turcos acometen Vigo e fan daos
en Cangas. Portugal procrama a independencia e Felipe I V pide ajuda Galicia. Os
gallegos entran no Portugal ao mando de
D. Vicencio Gonzaga que costrue o castelo
de San Lois Gonzaga e gana a batalla de
Villaza, e oarcebispo Carrillo toma pol-a su
con ta Prtela e Castel Lindoso.
Chega despois a guerra de sucesin para
por no trono Felipe V e unba frota hispano-francesa destruida en Redondela. Os
ingleses toman Ribadeu e Vigo e saquein
Pontevedra. Edificanse os arcens do F e rrol acrecentados despois por Carlos I I I .
Ten este por sucesor - Carlos I V e no seu
tempo subrvase a maestranza de aquel a r cn al por falta de pagas. A jntase en Pontevedra un corpo de exrcito kespaol por
mor da guerra con Inglaterra e P o r t u g a l
contra de Hespaa e alstanse barcos piratas mandados pol-os Gagos. Os ingleses atacan Ferrol, e son derrotados, e. seguindo

48

BESUME

DA H I S T O R I A D E

GALICIA

a guerra lioubo un combate no mar entre o

Ferrol e Fisterra da frota inglesa contra
da franco-bespaola, no que venceu a. primeira.
Os desacertos dos polticos e a cubiza de
Napolen I deron marge ao levantamento
de Hespaa contra dos franceses en 1 8 0 8 e
aquela guerra deu lugar s mais asombi'osas
fazaas. Galicia nomea a sua J u n t a superior
e soberana do Reino. Arma mais de douscentos mil paisanos e namentres que as t r o pas batallan, eles os atacan en Augas R u bras, en Braas da Serra e no Viadeiro, e
surgen generales como Cacbamuia, o aba
de Cotovade, Herbn, Valladares e outros.
Os paisanos vencen o enemigo en Barallas,
cercan Tui, recobran Vigo, e ajudan tropa
ganare a gran vitoria de San Paio,que fai
o sairen de Galicia os imperis despois de
ter 54.000 baixas nun ano escaso de loita.
r

Libre Galicia de franceses (1809) os g a llegos pelean fora da patria e ganan a famosa batalla de San Marcial baixo o comando
do general Freir, crus. Fernando V I I r e ponse no trono e osseus erros dan lugar

LIBRO TERCEIRO

49

incmodos e revoltas. Porlier subrvase e

perece aforcado na Crua. Quiroga rebelase
e fai procramare a costitucin de 1812 e o
coronel Acevedo secndao na Crua: ven
despois unha intervencin francesa e imprincipia unha guerra civil que dura algn
tempo e arremata favor dos realistas. O
desacougo era general; seguridade persoal
non se atopaba; os caminos estaban cheos
de lacirs,e alg3, coma Sopi as, alcanzaron
unha triste celebridade; agrgase isto a
herencia que deixa Fernando ao morrer en
1833, a guerra civil dos sete anos en que
trunfa por fin o partido de Sbela. Desacertos dos gobernantes' motivan a revolca de
Galicia en 1846 de que son vitimas Sola e
outros gefes. Surge a guerra de frica, o
bombeo do Callao por Mndes-Nes, a r e volca de 1868, a nova guerra carlista e a de
Cuba as que Galicia contribuu con homes
e con dieiro, sen que esto lie vlese para
ser ruis atendida, senon que, pol-o contrario, hasta se He arrebata a sua Capitana
general pol-o que se ormou na Crua a famosa J u n t a de defensa, e chamou a aten7

KO

R E S U M E DA H I S T O R I A D E

GLICA

cin a unin grande que hubo no pobo ,

Temos acabado de resear o que pasou na
nosa trra en cada tempo, pero parecera
non compreto o noso humilde traballo, se
non mencionramos os nomes dos esclarecidos varos que en letras, artes e cenoias, deron gloria ao pas en que foron nados.
Galicia que se puxera no inzo da cultura
co a colonizacin grega, chegou baixo do dominio de Boma se poner ao par da me trpoli, e no medio dos homes ilustres q u e
por daquela floreceron merecen un lugar
asialado o clebre poeta Tefilo Lucio, n a t u r a l de Tui, que foi chamado o Horacio do
seu sculo, e o papa San Dmaso, telogo ,
historiador e poata, Venen logo, nos perodos suevo e gtico, Pri'sciliano, San Proitoso,
poeta o fundador do monacato gallego; os
escritores Pascasi, Paterno, W i t i m i r , Bonifacio, Nitigis, Aila e Mailoch; o artista
Baldario; os poetas Vasconio e Hermanfred;
o poeta e prosador San Valerio; a beatsima
Etheria, ilustre viageirae escritora; Msimo,
escritor e msico; Conancio,msico e cantor;
Paulo Orosio, historiador e telogo, amigo

LIBRO i'EKCElRO

de San Agustn; Idaeio, bispo de Chaves, autor da Crnica e dos Fastos consulares; e
Santo Toribio, bispo de As torga, telogo,
natural de Betanzos.
Venen mais tarde Pedr o Mar ta de H e zonzo, bispo de Conipostela. autor da Salve
Begina; Don Diego Gelmires, proteitor das
artes, letras, e cencas e que fixo locir para o
pas os mais gloriosos das da sua historia;
os famosos trovadores do Gancioneiro da,
Vaticana e os do de Baena; os grandes poe
tas Maclas e .Rodrigues do Padrn; o conde
de Camina D. Pedro Alvares de Soutomaior,
que o primeiro que da a coecel-a plvora
na nosa patria; o conde de Monterrei, que
trouxo a imprenta Galicia; Fonseca, fun
dador dos estudosen Santiago; ogenealogista Vasco da Ponte do Bume; Joan de G r i xalba, descubridor de Mxico; Pedro Sarment de Gamboa, que determina a longitude no
mar sendo o primeiro que cruza o estreito
de Magallaes co a proa volta ao noso hernis*
ferio; o poeta crus F r . Gernimo Bermdes, autor da Nise lastimosa e da Nise laureada; o escultor Gregorio Hernndes; o in

S2

R E S U M E DA HISTORIA

DE

OA.1CIA

sine teologo Fi: Toms de Lemos, o conde

de Lemos D. Pedro Pernndes de Castro,
ilustre estadista e Mecenas dos escritores;
os Nods, famosos navegadores que esproran
o cabo de San Vicencio; os ispirados poetas
Pedro Vsques de Neira e Don Francisco
de Trillo Figueiroa, autor ste do poema
Napolisea; o clebre genealogista F r . Felipe
da Gndara; o escultor Francisco Moure; o
clebre prelado e jurista D. Diego Sarmento
de Valladares; os poetas Pabro Mendoza dos
ROS e Carlos Barreiro; o historiador Martis
d e P a d i n ; o clebre poligrafo P . Feijoo; o famoso escultor Felipe de Castro; o escritor
Pascasio de Seguin; o cura de Fruirne;
o P . Sarmento; p jurisconsulto D. Jos F e breiro; o arquelogo D. Jos Cornide; o economista Labrada; os escultores D. Bieito
Silveira e D. Jos Gambino; o astrnomo
D. Jos Rodrigues; o mecnico D . Andrs
Antelo; o facendista D. J o a n Miguel Caamao; o economista La Sagra; o filsofo don
J o a n Francisco de Castro; o facendista don
Manuel Lopes Araujo; o pubreista D. J o s Alonso Lopes; o economista e fundador

LIBRO T E R C E I R O

83

da bibrioteca do Consulado da Crua don

Pedro Snches Vaamonde; o gegrafo F o n tn; o botnico D . Miguel Colmeiro; o historiador Verea A guiar; os poetas Pastor Diaz,
Aurelio Aguirre, Puente Braas, e D. J o a n
B a u t i s t a Alonso; o historiador Salas Quiroga; o historiador e novelista D. Bieito V i cetto; a clebre poetisa doa Rosala Castro;
a escritora doa Conceicin Arenal; a poetisa doa Narcisa Peres Reoyo; os arquelogos D . Antonio de la Iglesia e D . Ramn
Barros Sivelo; e entre outros que,inda viven
e poden ser tis patria, son dinos de mencin, o grande historiador D. Manuel Murguia; o naturalista D. Vtor Lopes Soane;
os celebrados poetas I). Eduardo Pondal,
D . Manuel Curros Henriques, D. Emilio
P . Vaamonde, D. Valentn Lamas Carvajal, D. Alberte Garca Perreiro; as eisimias
escritoras doa Emilia Pardo Bazn e doa
Sofa Casanova, e os sabios arquelogos Don
Antonio Lopes Ferreiro, D. Leandro de Saralegui e D . Federico Macieira.

LIBRO CUARTO

4 3 ESEADOS j a os sucesos principas q u

tiveron lugar no chan gallego, e dedi
cada unha lenibranza, inda que humilde,
aos nosos hroes e grandes homes, estbamos
ao cabo da tarefa que gustosos irapu
xramos, pero haberamos dedeixar esquen
cidos aos que, na nosa fala, cantaron nosas
glorias ou choraron nosps desditas, facendoa
revivir no mundo das letras como dinnos
continuadores da obra do rei sabio? Por eso
cuidamos que o Resu me da Historia de Galicia debera ir seguido de un Esu me da
historia da literatu ra gallega, dedicando
este oujeto o presente libro como compre
e

58

R E S U M E DA. H I S T O R I A

DE

GALICIA

ment de aqul traballo e seguindo o mesmo

sistema de concisin para a unidade do con junto.
Non se sabe de certo cal fose o primeiro
idioma de Galicia. Poida que fose o celta. Os romaos ao conquistal-o pas impuxeron, como oficial, a sua lingua, e os escritores gallegos como Idacio, Orosio e outros,
escribiron os seus libros en latin; pero o pobo tina un idioma diferente do que os dominaba, e aquel idioma foise corrompendo,
latinizando. Chegou u n da no que o latin
so era comprendido dos sacerdotes e dos e r u ditos; e os poetas que, non podan facerse
entender do pobo nun linguaxe que este
descoeca, tiveron nccesidade de usal-o
gallego as suas producios.
O primeiro traballo que aparece no noso
idioma o poema A perda de Hespaa, que
algn di que apcrifo, e despois, o poema
Ouroana de Gonzalo Hermigues; as poesas
de E g a s Mufiis, o Canto do Figueiral
de
Guesto Ansures, e unha cantiga do conde
francs Rimbaldo de Vaqueiras.
0 gallego como idioma moito propio para

57

L I B R CtJARTO

a lrica, ponse de moda e alcanza o mais alto grado de esprendor nos sculos X I I e
X I I I , cando a infruenza literaria dos trovadores provenzs chegara Galicia por medio dos pelegrs que vian visital-o sepulcro de Santiago e pol-os cabaleiros que formaban o lucido cortejo do conde Ramn de
Borgoa, pai do derradeiro rei de Galicia.
As se sabe que tivemos u n b a brillante p r iade de poetas, sendo seu centro en Coinpostela, cando corran para o noso pas os das
mais gloriosos da sua historia, e 03 nomes
de P a y o Gomes Chaino, Airas N u e s ,
J o a n Zorro, Bernal de Bonaval, Martin Codas, Estebo Coello, Abril Peres, P a i da Cana, Pero Annes Marino, Pero Meogo, J o a n
Romeu e outros moitos, inorados centos de
anos, son hoje honorados como merecen
dende a descuberta do Cancioneiro da Vaticana; pois hai cantigas de algs d 'estes trovadores gallegos que son de gran mrito.
Os versos dos poetas do Cancioneiro citado son doces, sentidos e melancaicos, e n e jes domina a nota persoal,
3

58-

resume

da

historia

de

galicia

Pelo sonto de Crecente

U n h a pastora T andar
Moito alongada da gente
Alzando a voz cantar,
Apertndose sua saia
Cando saa la raa
Do sol as ribas do Sar.
E as aves que voaban
Cuando saa 1' alvor,
Todas d'arnores cantaban
. Pelos ramos darredor.
Mais non sei tal que estvese
Que eu escoitar poidese
Se non todo en amor.
Al estive eu mui quedo,
Qus falar a non ou sei,
Empero dixe a gran medo
Mina seor, falar-vos ei
Un pouco se me ascoitardes
E ir-mei cuando mandardes
Mais aqu non estarei.
Seor por Santa Mara,
Non estedes mais aqu,
Mais devos vosa va
Paredes mesura i

LIBRO

os que aqu ehegaren,

Pisque que vos aqu acharen
Ben dirn que mais ouveh.
As canta Joan Airas nunha bellsima pas
torela o cal asunto se desenvolvi as beiras
do S ar, composicin que ponemos aqu como
un ha amostra das da sua erase.
O gallego fai a entrada na corte e o pro
pio rei S abio escribe en gallego os seus i n s
piradsimos versos, nos deixando u n moi
innto literario as suas Cantigas S anta
Mara; e non contento con ter dado tan ga
rrida amostra de simpata por esta doce lin
guadi Martnez Salazardegreda, ou pelo
menos consente, que os istrumentos p b r i
cos outorgados en Galicia se escribisen n a
Hnguafalada pol os ses habitantes.
Dendesdaquelacomezos de s c u l o X I I I
hastra as postrimeiras do X V , foi verda
d e r a m e n t e cando oreceu o romance g a
llego.
A literatura potica galiciana tirou de
cair por motivo da introduccin da poesa
dantesca e petrarquesca na Hespaa, pero

SO

RESUME BA I t O R I A DE

SAL1C1A

un feito poltico, a tendencia separatista,

suscitou un fervon literario como manifes tamento do seu individualismo, e surgen
novos poetas que, con Maclas cabeza, rea gen contra da imitacin do lirismo italiano.
Moitas cidades de Galicia abrazan o partido
de Fernando de Portugal contra de Henrique I I de Castela, na esperanza de alcanzaren a sua independencia; perdida a causa,
moitos fidalgos gallegos tiveron que fugir
ao Portugal, e entre eles iban notabres trovadores de quen descenderon outros non
menos ilustres cuios nomes locen boje no
Parnaso portugus.
O nome de Maclas ebegou se tornar como sinnimo de apasionado pol-a sua trgica morte e pol-a tenrura das suas cantigas.
A par del brillaron outros que ainda qua
non eran gallegos preferan o noso idioma
ao propio deles para versificar, e viviron
nos sculos X I V e X V , coma Afonso Alvares de Villasandino, Santa F e , o Marqus
de Villena, eictera; pero, como dixemos,
perdida a causa separatista o decaimento literario era resultado inmediato; tanto mais

LIBRO CUARTO

canto que Fernando V ordenou que o gallego non se usase nos documentos pbricos e
de aqu ven o abandono do noso idioma por que o trunfo do poder real e a unidade da
monarqua hespaola deulle o golpe mais
rudo, tendo que se reducir conversacin
familiar e algn que o outro papel de caraiter privado.
Houbo, con todo, algn poeta que non se
conformou c'o uso corrente e compona versos que non pubricaba como os do soneto
que empeza
Al en Monterrei, en V a l de L a s a
A Violante -vi beira de un rio,

que se atribuu Camoes; e logo aparece

Pedro Vsques de Neira isolado cultor do
decado romance gallego facendo composiciones coma o soneto que sigue morte de
Margarida de Austria, que pode competir
c'os millores que baja na lingua de Castela:

RESUME DA HISTORIA DE ALIA

JlESPICE

FlN(EM

Mjrte cruel, esa traidora saa

Do roubar e de an cato a h u m a n a vida
Con que olios a podeche ver eomprida
Na Santa Reina que hoxo perde Hespaa?
D'aquel ranoor que te carcome o laa
Che t i n a a m a n para matar erguida
Non doras noutra parte esa ferida
Onde non fora a l s t i m a tamaa?
Non se torcera aquel fatal costume,
E a lei que iguala do morror n a sorte
Os altos Reis c'os baixos labradores!
Terrible, en fin, o teu poder, oh morte,
P o i s diante de t Reis e seores,
Son nboa, sombra, poo, son vento e fumo.

Pasan anos e reaparece n istante a musa gallega desenterrada por J o a n Torrado,

pol-o P . Sarment e pol-o cura de F r u m e
D . Francisco Cernadas de Castro. O segn-..
do, nascido en 1695. e finado en 1772, foi
tan sabio como amante de Galicia, e ten formosas e fciles producios. Cernadas de Castro nasceu en Santiago en 1698 e morreu en
Fruime en 1777, foi versificador fecundo e
un paladn de Galicia que defenda dos

LIBRO CUARTO

G3

ataques dos que sen a cooceren a injuriaban.

Mor tos estos tres vates a lira gallega enmudeceu de todo. A centralizacin, os asuntos da patria grande facan o esquencrenso
da pequea patria e que os seus fillos mais
ilustres arrenegasen do seu idioma e escribiren noutro que non era o d'eles. Pero c b e ga a guerra de 1808 e o espritu gallego
reage de unha maneira estupenda. O pobo
trunfa do estraugeiro o a movicin iuteleitual como impulsada da frebe fai o traballa reu os prelos, e aparecen libros, jrns e
follas soltas. j a en gallego so, ou ben bilinges.
Esta renascencia cbega basta as revoltas
do reinado de Fernando V I I en que volve
se desvair, e s por acaso, e de tarde en
tarde, da mostras de vida.
Pastor Das, g r a n poeta casteln ensaia o
versificar en gallego e outrol-o siguen no
camino que emprender como Vicencio T u r nes. D. Alberto Camino, escribe sen pretensis algunbas composicis que se fixeron famosas como A nal chorosa e O desconaolo;

64

R E S U M E DA H I S T O R I A D E G A L I C I A

D . Luis Corral e D. Antonio Castro cultivan

igualmente o patrio idioma; D. Francisco
Ann faise popular c'o A Pantasma e o Magosto; D. Joan Manuel Pintos escribe A
Gaita gallega; D. Jos Garca Mosquera fai
unba traducin da oda Louvores da vida do
campo (Beatus Ule, qui procul negotiis), de
Horacio que iguala, se non supera, o original; D . Francisco Fernndes Anciles e Don
Antonio Santiago Somoza dan solta inspiracin na linguage do pas; D. Eduardo
Pondal escribe a celebrada Campana d' Anllons e os Queixiimes dos Pinos; D . Ricardo
Puente Braas e o doctor D. Jos Lopes de
la Vega versifican en gallego; Saco Arce,
profundo humanista, fai apreciabres t r a d u cios de cnticos sagrados; Miras recolle Aplogos; Peres Ballesteros adequire un nome
o mesmo c'os seus Versos Gallegos que co as
versis parafrsticas da Bibria; porque a
nosa literatura reaga de novo e chega a ter
u n h a cantora inmortal, Doa Rosala de
Castro, que, c'os seus Cantares nos que t r a duce maravilla a alma do pobo, e co as Follas Novas, modelo de tenrura e sentimento,

LIBRO CUARTO

'o

resulta o poeta gallego de mais personalida de, encarnacin genuina, cerna da alma, e
vida da poesa galiciana, e que val ela sola
por toda unlia literatura.
Outros vates ilustres, facan o vibraren
as cordas da lira gallega. Valentn Lamas
Carvajal coassuas Saudades, Espinas, follas
e frotes e a Musa das Aldeas, que a sua
ltima obra e tal ves a millor; Bieito Losada, poeta naturista c'os Soaces d" un vello) e
D. Marcial Valladares, D. Victoriano Abente, D. Jos Mara Posada e D . Jos Bieito
Amado, con fciles versos, alzndose no medio d'eles o ce'ebrado Curros HenriqueSj
digno herdeiro do cetro de Rosala, que c'os
Aires da mia trra e o Divino Sanete conquista un nome imperecedeiro. D. Aurelia:
no J . Pereira en Cousas da Aldea fai u n
panorama animado da vida e costumes do
campo; Alberte Garca Ferreiro, versificador fecundo, escribe YoIvoretas, Chorimas e
Follas de papel, e ensaia o estilo pico na
Lenda de groria que pode seja a millor das
suas composicis. Martnez Gonzlez, ainda
que non nado en Galicia, poetiza no noso
9

(56

R E S U M E DA H I S T O R I A

DE

GALICIA

idioma e amstrase zangal e fcil nos Poemas gallegos e na Fiada. D . Joan Barcia
Caballero o melancnico autor de Rimas
ten unha obra oifcima, O Arco da Vello-, que
unha joia e deinostra, ademis da inspiracin do autor, o perfeito coecimiento do
idioma. D . Andrs Muruais sobresae no gnero picaresco; D. Henrique Labarta Pose
no festivo; D . J e s s Rodrigues Lpez ten
apreciabres traballos, coma o poema Coasas
das mulleres, A malla e Pasaxeiras;
Don
Eladio Rodrigues Gonzlez amstrase bon
elegiaco as Folerpas; D. Galo Salinas escribe x Leuda de llorrore; D. Evaristo Martelo Pauman domina o gnero satrico e as
Lricas gallegas probou ser, mais de ins pirado, elegantsimo; D. Florencio Vaamonde fai o primeiro insaio do poema pico c'os
Galaicos e traduce as Odas de Anacreonte.
O discreto D. Manuel Nes Gonzles pubrica Salaios; D. Amador Montenegro escribe Fbulas e epigramas e o libro Muxcas; D . Manuel L u g r i s Freir as Soldadas;
D . Heracrio P e r e s Praccr a Vcndima e outros lindos traballos; Doa Filomena Dato a

LIBRO CUARTO

67

bella producin Folalos; D. Eugenio Oarr

as elegantsimas Brtemas e Raylas.
Ademis dos poetas a n t e 3 citados, houbo
outros que pubricaron traballos dinos de e s tima en jorns, revistas e ainda en libros; e
os nomes do conde de San Joan, D . Urbano
Gonzles Vrela, o marqus de F i g u e i r o a ,
D. Salvador Golpe, D . Castor Elices, Don
Lisardo Barrero, Garca de Olloqui, D . R a mn Barros Sivelo, Lago Gonzles, D . R a miro Gayoso, D. Alfredo Braas, D. G u i llermo Diaz, D. Antonio e D. Francisco de
la Iglesia, D. Manuel Pardo do A n d r a d e ,
Garca Acua, D. R. Pesqueira Crespo, don
Emilio A. Villelga, D. Manuel Leiras, don
Rogelio Civeira, D. Cesreo Lopes Pial
D. Aurelio Ribalta, D. L u i s Gonzles L o pes, D . Julio Rodrigues Neira, D . RafaelCastaedo, D. Vicencio M . F e i x o o , No V i la (D. Avelino Barbeifco), D. J u a n Cuveiro
Pio!,D. Avelino Chas, D . Rogelio Lois,
D . Manuel Lois Vzquez, Noriega Vrela,
D. Manuel Amor Meiln, Marcos Santos
Nuiles Sarment, D. ngel Vzques Taboada, Di Salvador Cabeza Len, D, Manuel
a

88

R E S U M E DA HISTORIA D E

GALICIA

Cornelias, D. Jos Alguero, D. Luis R. Seoane,

e de outros mais, non poden quedar esquon
cidos entre os amantes das letras gallegas.
Os escritores castellana dos tempos dos
Felipes quixeron levalo noso idioma ao tea
tro non sabemos, se ben adivinamos, conque
fin, e en moitas comedias das que escribiron
aqueles ingenios aparecen escenas en galle
go; podendo citar, entre elas, os da Lindona
de Galicia de Montalvan.
Dos intentos dos dramaturgos de Castela
nasceu quizares nos poetas do noso pas, se
ben con outra idea, o poneren de moda tal
oostume e d'ali sau o juguete cmico O
Preito do Gallego (bilinge); e logo fanse
ensaios de levala fala ao teatro con
inteira separacin do castellan. D. F r a n c i s
co M . de la Iglesia escribe o drama en
dous aits A Fonte do Xaramento que re
presentado con eisito na sociedade Liceo
Brigantino da Grua en 1872; D. Ramn
Armada Teixeiro, escribe Non mais enmigracin que se representa en 1886 no teatro
Tacn da Habana, e D . Rogelio Civeira A
Orfa de San Lou renzo que so representa en
a

LIBRO CUARTO

S9

Bos Aires; Veu logo a lus A Torre de Peito

Brdelo de D. Galo Salinas, premiado no
cerbme da Crua en 1890, e estrenado en
Betanzos; Filia! do mestno autor, premiado
en Pontevedra, representado en Bos Aires;
o sanete Peruxo da Canela do seor Cao,
posto en escena na mesma cidade, e A Gostureira d' Aldea, comedia nun aito de Manuel Lugris, arrepresentada na sociedade
Aires da mia trra da Habana, e Pedro
Madruga, drama nun aito por D. Joan Cuveiro Pinol, pubricado en 1897.
Outros traballos d e 63te gnero foron t a mn premiados en pbrico concurso, (que
dende que se celebraron na Crua en 1861
por iniciativa de D. Jos Pascual Lpez
Cortn os priinero3 Jgos doraos, outras
pobracis seguiron o cojtuine ou ben de
abriren certmes literarios) pero como non
se arrepresentaron nen pubricaron, non podemos falar d'eles.
A literatura gallega en prosa e menos r i ca que en verso, e o mais antiguo traballo
con que conta tal ves a traducin, da Crnica Troijana de Bieito de Saint Maur, fei -

70

RESUME DA HISTORIA DE GALICIA

ta no sculo X I V por un capolan da casa de

Andrade. Esta traducin estase imprentan do na Grua por D. Andrs Martnez Salazar, e levar como prlogo nn Estudio do
orige do romance gallego por D. Manuel
Rodrigues e Rodrigues. Siguen esta a
Historia de Ira de J o a n Rodrigues de
Padrn e a Historia Iriense de R u i Vsques que escribiron no sculo X V . Ven despois a traducin do Cdice de G a l 3 t o I I na
mesma centuria e, probabreinente no X V I ,
a Historia gtica ou cronicn apcrifo de
D. Servando; e dendes d'aquel tenipo so P a bro Mendoza dos Ros no sculo X V I I I cultiva a prosa gallaga.
No presente aparecen ras da guerra de
1808 as Proezas de Galicia de Fernandos
Neira, algunlios j o m a s e artigos ou follas
soltas como ja dixemos oais atrs; e pasado
aquel fervon literario a prosa en libros queda esquencida liastra os tempes presentes,
en que aparece Gallegada' de Lamas Carvajal, As Romanas, de Prtela Peres, Gontos,
leudas e tradidos de Pracer e algn outro
traballo; e dara ainda menos raostras do v.j-

LIBRO CUARTO

71

da se o infatigab'e e ilustrado escritor don

Andrs Martnez Salazar, quen tanto debe Galicia, non fundase a Biblioteca
Gallega, Nesta.virn a l u s os primeiros Coritos
da terrina, de leraciio Peres Pracer:. Tecedeira de Bonaval, entretida novela do sabio historiador e arquelogo D. Antonio
Lopes Ferreiro, e Pe das Burgas de Don
Francisco Alvares de Novoa.
Por separado pubriuruse a linda novela
Fcrruxc de D. Aurelio Rival ta e O Gstelo
de Pambre do citado seor Ferreiro.
Vose pois que o nmero de libros en prosa gallega beu pcquono; pero hai bastantes traballo.?, se ben de menos monta, na
revista Galicia fundada por D. Autoilio de
la Iglesia e na que c'o mesmo nome pubricou mais tardo Martnez alazar; na Uns-,
tracin Gallega c Asturiana, e noutraa r e vistas onde aparecen as Urinas de D. M a r cial Valladares, Doa Rosala do Castro,
D. Antonio o D. Francisco -de la Iglesia,
D . Francisco Romero Blanco, D. J e s s R o drguez Lpez, D. Florencio Vaamonde,Don
J u l i o Btelo, D, Manuel Amor Meiln, Don

72

RESUME DA HISTORIA DE

GALICIA

Galo Salinas, D. Eugenio Carro, D. Manuel

Lugris, D. Evaristo Martelo, D. Alfredo
Braas, D. Manuel Banet, D. Fortunato
Cruces, D. Marcial de la Iglesia e de outros"
varios.

ITOTAS

NOTAS

LIBRO PRIME1R0

P g . 11. L i . i. Castros. Uns autores atribuen os castros aos celtas e outros aos romaos. Barros Sivelo di que son moitas e
irrecusabrel-as probas que atopamos nestes
moimentos para non os confundir na sua
traza c'os santuarios clticos e que nos autorizan para os decrarar con toda seguridacle
coma lias de fortificacin debidas ao sistema de defensa roma. E n todal-as comarcas
de Galicia pdese vel-o mesmo pran; pero
onde est mais fcil de eisaminar as Ma -

76

R E S U M E DA HISTORIA D E

GALICIA

rias de Betanzos, cuias lias simultneas

arrincan dende da costa trra adentro,
avistndose entre si en lias escaloadas.
As vemos naquela parte o de Oza e niail-o
d' Alvedro, preto da Crua, a combinacin
c'os de Cambre, San Fis, Orto, Cines, Espenuca e Gusamo, que fechan en lia concntrica sobor da regin do Eume c'os de San
Martio do Porto, Megalofes e Pene en re"
lacin c'os que simultanean os montes da
Cpela e Capelada, Lastra se encadear c'os
da provincia de Lugo pol-a banda das Pontes de Garca Rodrigues.
O geito igual en todal-as regios de Ga
licia.
A circunstancia de atoparense moitas
veces nos desmontes que neles se fan, moedas e oujetos pertenecentes ao mundo romao,
abondan para justificar unha poca posterior
dos celtas qu6 queren ajustalos ditos
escritores.
O seor Barros unha autoridade neste
asunto e os seus traballos son de un mrito
tan justo como recoecido. Con todo, estamos
conformes co l somente en parte, pois c u r

N D t A S

11

damos, escudados en historiadores antigos

e outras circustancias que, os Castros, foron, no seu orige, vivendas ou abrigos dos
celtas que, despois, os romaos acomodaron ao
seu sistema de defensa convertindoos en
puntos fortificados e disfigurndoos bastante
cando as necesidades ou variacis da sua arte guerreira daban para elo razoado motivo.
P g . 14. Li. 17. hambre. E s t a vila ou
cidade que tanto figurou no tempo da conquista roma, estaba situada beira do ro
Lambre. D'ela hai ruinas na parroquia d'
Ambroa, partido de Betanzos.
P g . 15. Li. 15. Monte Medulio. Cal
era a situacin do Monte Medulio? (di M a r iis de P a d i n n a ana Historia poltica, religiosa, e descritiva de Galicia). Moitos escritores espas ocupronse en despejal-a e cortamente non fixeron mais que confundil-a,
pol-o que nos desentenderemos de todos eles.
Cuidamos que o monte Medulio o chamado
Medelo, coma unha legoa d' Ourens. Ten

78

R E S U M E DA HISTORIA DE

GALICIA

largueza d' abondo para que nel puidrase

refugiar, a rnultitude de gallegos que di
Paulo Orosio que nel se guareceron. Conten
este dilatado monte moitas fegresas, e cada
parte d'l leva seu ame particular, ainda
que todo se lie da o nome general de Medelo, con mui pouca alteracin do de Medulio. Adironse neste monte algunhas estatuas e asentos d'esteos con isericis romas
que ademostran o terse arrematado al a
guerra dos gallegos: ademis, os nomes de
Roma e outros que se atopan s inmediacis
do monte, manifestn que este foi o celebrado Medulio, e que algs soldados romaos eibados na campaa fundaron estas poboacis
e dronlles que levan.

P g . 16. Li. 22. Virgundo. A cidade de

Virgundo chamada tamn Treuga, Treugueusa e Trigundo, fijan-a moitos en Berreo;
pero Gndara na sua Historia
ecresistica
de Galicia reducea Bergondo e di terminantemente que est preto da cidade de B e tanzos nun lugar mui deleitoso e frtil que

N O T A S

79

cai sobor d'aquelas ras do mar britnico ou

glico onde houbo u n convento da orde de
San Bieito.s
Bergondo aparece c'o nome de Vregondo
en papes do sculo X V I .

LIBRO SEGUNDO

. Pg. 24. Li. 1 . Govadonga. Se damos

creto aos Crnicos e Nobiliarios, ajudaron
Paio ganare esta famosa batalla Lupo Calvo, seor do valle de Leinos, c'os seus homes d'armas; o conde Sona Fernndes de
Temes, seor das marinas de Betanzos c'os
seus bornes d'armas; o capitn Sunifredo
Pernndes, irmaodo dito; Roderico Fernn des d'Ulloa; Gonzalvo Nes Valarico; G u s mn, seor de Gondomar, e capitn da gente de Tui, co esta e os seus bornes d'armas;
Garci Lopes Sarment, seor de Bretona;
Garci Pernndes de Temes que morreu na
batalla; Sorrs Pernndes de Soutomor de
Saavedra co as tropas de Lugo; Sancho d e
Silva, seor d' Entre Douro e Mio, con
a

82

RESUME DA HISTORIA DE

GALI6IA.

gente d' aquela trra; Gotier de Silva, seu

-irmao; Sancho de Sandoval c'oa seus homes
d'armas; Sancho do Val; Fernando de Temes; Gonzalo Mus de Valladares; Garci
Fernandes d ' H e s p a a , sen irmao Eodrigo
Anes do Camino e seu pai Ataulo d'' H e s paa; Fravo Ferrandes de Castro, seor de
Proenza, cuado de Paio e seu irmao Lope
de Lemos; Sancho Dias de Caamao, seor
de Noia; os bispos d' Ourens e d' Iria; o
conde J a n Osorio, seor de Babia e B u i r o n ,
e outros personages gallegos.

P g . 24. Li. 13. Tributo de cen doncelas.

A morte de D. Silo en 783, despois d'un
reinado de nove anos, a sua viuda Adosinda e os nobres gallegos e asturianos procramaron rei D. Afonso I I o Casto; pero
Mauregato, filio bastardo de Fruela e de
unha escrava moura, ausiliado pol-o emir
d e Crdoba, ocupou o trono de Galicia o
mesmo ano, obrigando ao rei legtimo a r u gir lava. Empero Abd-el-Raman non
prestaba o seu apoio sen tirar d'l o millor

N O T A S

partido que puidese pol-o que inipuxo

Mauregato a obriga de lie entregar cada
ano, en conceito de tributo, cendoncelas cristianas, cincuenta nobres e cincuenta prebeas; feudo tan irritante que ainda que parece oi tolerado pol-os reis, escitou o sentiniento do pobo cada ves mais e non tardn
en traducirese en feitos a sua oposicin l
hastra sacodir por compreto este vergooso
vasalage.
Coupo esta gloria casa de Figueiroa, un
de cales individuos estaba namorado de
u n h a dama collida no odioso tributo, a que
foi levada u n h a torre chamada de Peito
Formse- e tamn do Peito do Barde! que
ainda eisista en sculos pasados na fegresa
de Sarands, actual concello d' Abegondo.
Naquela-fortaleza recibiron os mouros moza as coma s suas compaeiras de cautiverio, no medio das que s' atopaban duas i r ms do seu novio, pero este, sabedor do feito, convocando outros catro irmaos seus e
outros deudos e amigos, sau terllel-o pe
aos sarraceos unha legoa d'aquel sitio
cando estes caminaban para Betanzos eni-

Si

RESUME DA HISTORIA DE OAtlCIA

barcal-a sua presa e acometendoos valerosamente nun campo cbeo de figueiras, feitas
aicos as armas de tanto ferir, esgazaron polas d'aquelas arbrea e co elas mataron
inoitos e fixeron fugil-o resto rescatando as
bellas cautivas e collendo aos mafometas r i cos despojos. E n lembranza d'esta fazaa,
os cinco irmaos tomaron por amias cinco follas verdes de figueira sobre d' ouro, e chamronse dende daquela Figueiroa, do nome
da rbore con cales polos alcanzaran a Vitoria.
Sucedeu este famoso feito o primeiro de
Maio de 791. Chambanse os cinco hroes
Pedro, Sancho, Fernando, Suero e Afonso,
Eran filloa do general Fernando Peres e de
doa Mara Snches d'Ulloa, e netos do conde Sona Fernndes de Temes, e de doa Joana Fernndes jrmn do rei Afonso. As irms dos hroes, rescatadas pol-os seus irmaos no campo das Figueiras, chambanse
Memorana e Sancha.
Isto nos refiren os historiadores, que anda que algs varan as circustancias, estn conformes na sustancia respeito do fei-

N O T A S

85

to. Pero referente ao tributo ngan-o moi tos, fundados no silencio dos cronistas r a bes e noutros argumentos slidos d'abondoNefecto, parece non ter apareucia de verdade que cincuenta familias nobres consentisen cada ano o arrincrenlles as suas filias
ou irms sen preferir antes a morte. Ademis para qu quera o rei de Crdoba cen
mulleres cristianas tendo tantas nos seus estados? Os autores rabes, como acabamos de
dicir, non falan d'este suceso, que, ser verdadeiro, bon cuidado teran de o pubricar
pois lies reportaba para a sua nacin gloria,
honra e proveito. Os cristianos de daquela
tampouco din nada e s catro sculos despois
o arcebispo D . Rodrigo fala d'esta contribucin de sangue sen alegar proba alguaha no
seu apoio. Tamn se debe ter presente que
este prelado era mui dado creer toda eras
de patraas e fcil que tomase por verdade
algunha consella ou historia d'algun libro
de caballera, cando n u n erro en que caron moitos historiadores. Tampouco falta algn que diga que Mauregato permitu o
matrimonio das mulleres cristianas o'osmou:

S6

RESUME DA HISTORIA D E

GALICIA

ros e que d'eso nasceu a fbula. Pode pol-o

tanto crrse que, o tributo das cen doncelas
eisistu nicamente na imaginacin de
D. Rodrigo e na do vulgo inorante d'aquela idade de ferro.
)

P g . 24. Li. 20. Batalla do Campo das

Figueiras. S' fcil o refutal-o tributo das
cen doneelas, non pasa o mesmo co a batalla
do Campo das Pigueiras. Os historiadores
estn conformes no feito. Este combate onde
u n pequeo fato de cristianos venceu, despois de unha loita brava e desigual, un nimero de mouros moito maior, debeu ser
unha sorpresa. Vasco da Ponte as o da
-.entender. E ao tempo quechegaron os mouros, di, erguronse as celadas e cortronlle-.
las cabezas. Pode creerse que os mouros na
sua ugida deixasen cabalos, elefantes, armas e bagages e que recobrasen a sua libertade os homes, mulleres e nenos queeles cautivaban por onde pasaban, e que c'o esta
gente se atopasen as duas filias de Eernan
Peres, e as d'outros cabaleiros; de cal rosca-

87

te, certo ou non, poida dar que vena a bouga

do tributo.
Respeito do lugar onde estaba o campo
das Figueiras, teatro da batalla, varan os
autores. O de unba Historia annima de
Betanzos di: Contan que esta batalla foi
dada en Cachinas ao p da casa de Gonzles e de D. Manoel de Castro, sitio chamado
ainda Valdoncel, por ser onde os mouros
vian buscal-as cen doncelas, para o que
tian al as suas naves aparelladas ou galeras e ainda al cerca o j un gal chmase das
galeras.
Outros afirman que o combate foi unha
legoa da torre Peito Burdelo e este o fundamento de moitos para fijal-o sitio en San
Miguel de Figueiroa. A citada Historia de
Betanzos, adita: Peito Brdelo, din algs,
era a torre de Figueiroa; pero con mais razn cuido seja unha torre da que ainda se
conservan vestigios da sua fortaleza na fegresa de Sarandns, a que tina o mesmo
nome e inda o lugar onde se atopa Peito
Brdelo.
Nun curioso manuscrito, annimo, que

SS

RESUME D A HISTORIA

DE

GALICIA

chegu s nosas maos reptese varias vece

que o verdadeiro campo das Figueiras e o
primitivo solar dos Pigueiroas non est na
aldea d'este nome, senon na de Armuo
(fegresia de Lubre, concello de Bergondo).
Sobre d'esto pdese vel-a nosa Historia de
Betanzos.

LIBRO C U A R T O

Pg. 57. Li. 13. Pato Gmez Charino,

seor de Rianjo. Este ilustre trovador fei
almirante de Castela e serva moito aos
reis Pernando I I I o Santo e Afonso X o Sabio. Gauou -Sevilla sendo de mouros d i
a inscricin do seu sepulcro na irexa de San
Francisco de Pontevedra, na cal vila naceu
e mqrreu. A siguente barcarola que del insertamos dar idea do seu estilo potico:
As froles
Briosas van
E van-se as
D ' aqu ben

do meu amigo
no navio
froles
con meus ameres!

R E S U M E DA. HISTORIA D E

As irores
Briosas van
E van-se as
D ' aqu ben

GALICIA

do me amado
en o barco:
frores
con meus amores!

Briosas van no navio

P a r a chegar ao ferido,
E van-se as frores
D ' aqui ben con meus amores!
Briosas van en o barco
P e r a chegar ao fossado
E van-se as frores
D ' aqu ben con meus amores!
P e r a chegar ao ferido
E servir mi corpo velido;
E van-se as frores
D ' aqu ben con meus amores!
P e r a chegar ao fossado
E servir mi corpo loado;
E van-se as frores
D' aqu ben con meus amores

O A S

P g . 57. L i . 13. Airas Nes. Este trovador, clrigo, dominaba o gnero narrativoVjase como na siguente cantiga describe
unha aventura nocturna:
O meu seor obispo na Redondela un da
Denoite coa gran medo da deshonra fuga;
Eu indo-m' aguysando por ir con el mha va
Achei unha compaa asas brava e crua,
Que me deceron logo de cima da mha ruiba
Azmela, e c aralevaron-na por sua.
E desque eu nac'a nunca entrara en lide,
Pero ja fora cabo Valedolide
Escoltar doas muitas que fezaron en Molde
E al me lanzaron a m n ?.:,!catrua
A m i s escudeiros,gageso Churruchao,
E taaes sergentos, ca non gente de ra.
Al mes desbullaron do tabardo e dos panos
E no houbero vergoa dos mis cbelos canos
Nen me deron por ende gras nen abanos.
Leixaron-me qual fuy nado no meyo de la va
E un donato tinoso que a de par estaba
Ohamab'a mia nanavella ududada.

R E S U M E DA U t S T O U A D E

GALICIA

P g . 57. Li. 14, Joan Zorro. Parece que

este trovador foi contemporneo do rei Afonso X I . Ten Jindas barcarolas. Vejase unha:
Pela ribeira do ro salido
. Trebellei, madre, con meu amigo;
Amor ey migo
Que non ouvesse;
Fiz por amigo
Que non iezese.
Pela ribeira do ro levado
Trebellei, madre, con meu amado;
Amor ey migo
Que non ouvesse;
Fiz por amigo
Que non fezese.

P g . 57. Li. 14. Bemalde Bonaval. E s te trovador era santiagus, de Bonaval, do

cal lugar fala as suas composicis. A continuacin insertamos unha:
Se vehess'o meu amigo a Bonaval e me visse
Vedes como U'eu dira ante que nreu partise:

t) O A S

08

Se vos fordes non tardedes

Tan muyto como soedes;
Diriall'eu non tardedes
Amigo, como soedes.
Diriall'eu; m'amigo, se vos a mi muyt' amades
Fazede por mi a tanto q per boa ventura ajades
Se vos fordes non tardedes
Tan muyto como soedes;
Diriall'eu non tardedes
Amigo, como soedes.
Que leda que eu seriase vehess'el falar migo,
E ao partir da fala, dra-ll'eu: meu amigo
Se vos fordes non tardedes
Tan muyto como soedes,
Diriall'eu non tardedes
Amigo, como soedes.
P g . 59. Li. 8. O gallego fai a entrada,
na corte. Non eran so os cabaleiros da p r i meira nobreza os que trovaban en gallego
senon os mesmos monarcas. Un d' estes
Afonso I X de Len (Afonso V I I I . padre de
S. Fernando e ab de Afonso o Sabio) ten
composicis niui formosas sobresando no

BESUME DA HISTORIA !i GALItlA

gnero satrico. R e p r o d u c i m o s ' d ' l

stira ou burla contra da cobarda.
O genete, pois remete
Seu alfaraz corredor
Estremente se esmorece
O coteyfe con pavor.
Vi eoteyfes orpelados
Estar muy mal espantados,
E genetes trosquiados,
Cobrian-uos a redor,
E granaos mal afficados
Perdan-n'a color.
V i eoteyfes de gran
E n o meio do esto
Estar tremendo sen fro
Ant' os muros d' Azamor;
Encha-se d' eles o ro
Que augua d'Alquivir maior.
Vi eu de eoteyfes azes
Caes siquaces
Aves piores c rapazes,
E ouveran tal pavor,
Que os seus panos de races
Tornaran d' outra color.

unba

95

Vi coteyfes con armios

Coecedores de vinos
Que raposos dos martios
Que non trazian se non
Sairen aos mesquios
E fezeron todo o peor.
V i coteyfes e cochens
Con muy longos graoes
Que as barbas dos cabroes.
E o son do atambor
Os deitaba dosarcoes
A n t ' Os pees do seu seor.

P g . 59. Li. 8. O propio rei Sabio escribe en gallego. Vjase un fraimento de u n h a

das suas cantigas.
E por esto lie demando
que He non uenna emente
do que diz a maa gente
porque soon do seu bando,
et que ando
a loando
et por ela uou trobar,

RESUME

DA HISTORIA DE

GALICIA

et cuidando
et buscando
como a possa onrar.
Mas que lies d galardoes
ben quaes eles merecen
porque me tan mal gradecen
meus cantares et meus soes,
et razoes
et tencoes
que por ela vou filiar;
ca feloes
. coracoes
me uan porende mostrar.
E ar aia piadade
de como perd meus dias
carreiras buscand' e uias
por dar auer et herdade
ii uerdad' e
lealdade
per ren nunca pud' achar
mais maldad' e
falsidade
con q u e m e cuidan rnatar,

N O T A S

97

P g . 60. Li. . Macias. Foi natural da

vila do Padrn e poeta de mais mrito que
o que lie dan algus crticos hespas que
din que celebrado mais pol-o trgico da
sua morte que pol-o valor das suas poesas.
Reproducimos unha d' estas.
Cativo da mia tristura
J a todos prenden espanto
E preguntan: Qu ventura
Poi que me tormenta tanto?
Mais non sei no mundo, amigo,
Que mais do meu quebranto
Diga desto que vos digo:
Que eu ben sei nunca debia
Ao pensar que far sola.

Cuidei sobir en altesa

Por cobrar maior estado
E can en tal pobresa
Que moiro desamparado;
Con pesar e con dse jo
Que vos direi mal fadado
O que eu teo ven o vejo,
13

98 "

RESUME DA HISTORIA D E

GALICIA

Cando o loco quer mais alto

Sobir, prende maior salto.

Pero que prove sandece

Porque me deva pesar
Mia locura as cresce
Que moiro por en torvar;
Pero mais non baberei
Sinon ver e desojar
E por en as direi:
Quen en caree soe viber
Deseja en caree inorrer.

Mia ventura en demanda

Me puxo tan dudada
Que meu corazn me manda
Que seja sempre negada;
Pero mais non sabern
De mia coita lasdrada
E por en as d i r n :
Can rabioso cousa brava
Do sen seor s' que trava.

99

P g . 60. Li. 22. Vlasandino. D'este e

d'outros poetas que non est probado fosea
gallegos, bai coinposicis, bellas i' ahondo,
no Cancioneiro de Baem enoutras coleicis de poesas.
Insertamos algunbas:
D E VILLAS ANDINO

Des que de vos me parta,

Lume destes olios ineus,
Pol-a f que debo Deus
Jamis praser nunca vin.
Tan graves cuitas sufrin,
Sufro, atendo ssufrer,
Que pois non vos poso ver
Non sei que seja de min.
Choran con gran soedade
Estes meus olios cativos,
Mortossson pero andan vivos,
E mantendo lealdade,
Seora, gran crueldade
Paredes en olvidar
A quen non lie pas mirar
Sinon vosa gran beldado.

10

R E S U M E DA HISTORIA D E

GALICA

Meus olios andan mirando

Noite e da todas partes,
Buscando por muitas artes
Como non moira penando;
Mais meu coraen pensando
Non lies quere dar plaser
Por vos sempre obedecer
Eles non cessan chorando.
*

D E PERO GONQALES D E MENDOZA

FRAIHENTO

Por Deus, seora, non me matedes

Que en mia morte non ganaredes
Mui sin infinta e mui sin desden
Vos amei sempre mais que a outra ren
E si me matades por vos querer ben,
A qun vos desama, que lie faredes?

401

DE GARCI F R N N D E S D E

IERENA

Por leal servir cuitado!

E u sempre servir
Son conquisto salva f
E niorte condenado;
De cuidado
J a me non conven partir
Pois que non poso eneobrir
Mias coitas mal pecado !
P o r ende non oussaria
Mia coita en deser
Que ela ha tan gran poder
Que me lo defendera.
Gran folia
Me ser certo sin par
E n cuidar contracuidar
Por gran mal de miseria.
Do cuidei enriquintar
Foi cativo enipobrescer,
Vivo e desejo morrer
I n d a non ouso falar,
O pensar
E n trocar

';
\".
. \-.
r

02

R E S U M E DA H I S T O R I A D E

GALICIA

Porque non poso por en

Mia gran coita olvidar.
O mui alto sin por que
Mostrume por si contenda,
A tal hei mia vivenda,
Que non sei dicir cal ,
Ca pensei
E n trocar coma leal
Ante deuda por ben mal:
Mias cuitas non direi.

**
D E D . PEDRO VELES D E

GUEVARA

FRA JUMENTO

Sancha Carrillo, si voso talante

E de casar, facede ora as
Como me eu pague de vos e de m,
Sed vos segura de ser ben andante,
Que todal-as cousas de que me paguei
Vos acharedes que eu as casei
Antes que Rei nin Reina n i Infante.

>

N 0 T A"S

103

DE PEDRO DE SANTA F
FRAIHENTO

Pois por favor certo sei

A todo home o mellor,
P o r tanto, eu cridarei
Ay favor! Ay Deus, favor!
P g . 61. L i a . 13. Al en Monterei. R e producimos este soneto, para que se poida
jusgar do valor do mesmo.
Al en Monterei, en Val de Laca
A Violante v i beira de un ro,
Tan formosa en verd, que'quedei fro
De ver alma inmortal en mortal maga:
De un alto e lindo copo a seda' laca
A Pastora sacaba fo fo,
Cuando Ila disse:morro, cor ta o fo.
Vlveo, non cortarei, seguro passa.
"E como passarci, se eu ac quedo?
Se passar, respond, non vou seguro,
Que este corpo sen alma morra cedo.
Con a mia que levas, te aseguro
Que non morras Pastor.Pastora ei medo,
O quedar me parece mais seguro.

104

RESUME DA HISTORIA DE

GALICIA

P g . 62. Li. 17. Joan Torrado. D'este

poeta consrvase un Romance con motivo
das Festas Minervas memoria do Arcebispo de Santiago D . Alonso de Fon seca o
Grande, que encomenza as:
Fala o corvo, escoiten todos,
E u veno con asas negras
Cortando os ventos de longo
P a r a chegar estas festas.
Hoge Apolo me tornou
E n brancas as negras pennas
P a r a cantar coma o cisnne
As grandezas de Fonseca.
Cantarei como souper
Pois vejo da mia aldea
Cisnes que parecen corvos,
Corvos que lies asomellan.

P g . 6 3 . Li. 4 . A centralizacin. As n i a iores pocas do esprendor dos pobos cando estes s'atopan libres. Galicia non podia
urtarse d'esta lei biolgica. E para que non
se nos tache de parcis vejase o que un

" N O T A S

105

ilustre escritor estrangeiro, Tefilo Braga

di sobor d'esto.
...a Gralliza a provincia mais duramente submetida unidade poltica e mais sacrificada pelo centralismo administrativo;
ella resiste pela sua tradicao lyrica, em que
conserva a sua feicao e t h n i c a e esse espritu
local a que chama-soidade... A Gralliza seguu a sorte da unificacin asturo-leonesa,
perdendo cada vez mais os seus elementos
de cultura e de vida nacional;
A Gralliza,
na reconstitucao da sociedade neo-gthica,
era o foco da civilicao peninsular; aqu vinham os reis completar a sua educacao, e a
lingua gallega era preferida para as composicoes poticas das Crte3 em que se imitava a poesa trobaloresca, to delicada na
sua causistica sentimental. A Gralliza perde
a sua existencia poltica, e por tal acto apaga-se sua cultura.

P g . 6 3 . L. 20. Pastor Das. Este ilustre escritor e inspiradsimo poeta, nasceu

en Viveiro en 1812 e morreu en Lisboa en

1G

RESUME DA HISTORIA DE GALICIA

1863. Eoi ministro e embaixador e ocupou

outros altos cargos polticos. Tivo amistado
co grande poeta Vctor Hugo. Versificou en
castel, francs e gallego. Neste idioma ten
unha preciosa Alborada que comenza as:
Ai mia pequenia!
Qu olios bunitos ts! Qu briladores!
Case salta a alma mia!
E vendo os teus colores
Ver me parece todol-os amores!
Agora que a alborada
Os dulces paxarios ja cantaron.
E de fresca orvallada
as perlas os ramios se pintaron,
Agora, que divinos
Brilarn os teus olios cristalinos!

P g , 63. Lin. 23. Alberte Camino. E s t e

poeta nasceu no Eerrol o primeiro de San
Martino de 1821 e finou en Madri o dous de
Nadal de 1861. J?oi un dos precursores da
renascencia da poesia gallega, pero nunca se

N O T A S

107

cuidou da importancia que poderan tel-os

seus versos: queimou casi todal-as suas
obras pouco antes de morrer. Don Andrs
Martinez Salazar recollu del as composicis
quepuido e pubricou na Crua,en 1896, un
lindo volume c'o titulo de Alberto
Camino.
Poesas gallegas. D'este tomamos a que sigue:
LEXOS DLA
Tevra, terrina!
Terra, a mia!

Meus amigos, triste estou,

Moitas soedades teo
Da trra que me criou:
Mal aja a sorte do deo
Que dla che me sacou!,..
Os que amorio lie teedes
Ao chan donde vos rolaron
E que lexos del vos veedes,
Polos que en vos so afincaron
O rneu door mediredes.
Quen nono sinta dir:

RESUMS A H I S T O R I A C E

GALICIA

Por qu tamaa tristeza?...

eras pobre ali?E verd!...
Pois si non perdes riqueza.
A que teer tal soed?...
Non melloraehes?Concedo
Quen protegerte ala queira
Tees?De ningunha maneira;
E si ai, que levante o dedo...
E frache a vez primeira!..
Pois si nada aa tua trra
Lie tees que agradecer; di:
Por qu recordas as?...
Por qu che da tanta guerra?
Estar tan lexos dal?...
E u cho direi: son amores
P o r la o que tal me perde:
Feitzanrne as suas frores
O seu chancio tan verde
E airios consoladores.

E garrida; e como tal,

Tenme todo apasionado;
P a g , pois, cal namorado,

109

Que mais quere, por seu mal,

Canto mais desviado.

E nesta amarga porfa

Vivirei sempre pensando:
Queira Dios que chegue o da
De encaminarme, buscando
Terra en que tan mal me va!

Porque eu qurovola ben:

Casi por ela suspiro...
E que, si aa verd eu o miro:
Ela culpa nona ten!...

Mais dixome de quoixar

Daquesta desventuria,
Que afellas me fai chorar;
E direi, por acabar;
Que nai terra como a mia!!!,

lio

R E S U M E DA H I S T O R I A D E G A L I C I A

P g . 64. L i a . 2. D. Francisco Ann. Este

poeta nasceu en Boel (Outes), na provincia
da Crua o 10 de O tono do ano 1812 e morreu en Madr o 15 de Abril de 1878. E s t u diou para abogado e licenciuse en direito
en 1845. Ao ano siguente tomou parte nos
acontecimentos polticos de Galicia. Emigrou
P o r t u g a l de onde oi botado en 1850 pol-a
pubricacin de seu Himno dos pobos: r e correu gran parte do Pranza e Italia volvendo Hespaa o 53, e o 66 tomou de novo
emigracin Portugal, abrndolle as portas
da patria revolucin do 68.
Poi un gran amante de Galicia e nos seus
versos manexa o linguaxe con maestra d'abondo. Vjase como encomeza o seu himno
O Record:
A GALICIA

Como un nio de vichelocrego

Que arrandea entre follas a brisa,
E u contemplo con maga sorrisa
O corruncho onde libre nacin,

NOTAS

til

Vin de Lisia a encantada riveira,

As riqusimas veigas d'a Galia,
Os jardins d'a mannifica Italia
Como o noso b chan nada vin.
Onde estn as dehesas frondosas
E floridos hervales amenos,
E n que alegres rebuldan os nenos,
Ou quizs namorado pastor?
Onde os mgicos valles sombros
Serpentados de frescos regueiros,
E n que estn debruzados salgueiros
Convidando furtios d'amor?

P g . 64. Li. 4. D. Joan Manoel

Pintos.
Nasceu en 1811 en Pontevedra e morreu en
Vigo o 29 de San Joan de 1876. TJnha das
suas mais intencionadas composicis e o siglente soneto:
A GALICIA
Ou Galicia, Galicia, boi de palla
Canta lstima ten de t o gaiteiro! (1)
(l)

llega.

Pcrsouage protagonista da sua obra A Gaita Oa*

112

RESUME DA HISTORIA D E

GALICIA

O aguilln que che meten de aceiro

E con el muita orza te asoballa.
No lombo teu zorrega, bate e malla
Pasta o mais monicreque ferrancheiro,
E calesquer podenco forasteiro
Te vafa, de vergonza sin migaa!
Agarima alleeira eses ingratos
Ou vboras'que postas 6 teu peito
Co ferrete che rompen mil buratos!
Se o sangue teu refugas do teu leito
Malas novas, madrasta de insensatos,
Dos filloa teus amor non tes dereito.
P g . 64. Li. 5, Don Jos Garda Mos quera. Poi este inspirado poeta ouresan,
profesor de latin na cidade das B u r g a s . E r a
profundo humanista e fillogo. As suas composicis teen un corte clsico. A sua obra
oitima a traducin da oda de Horacio,
Beatus Ule, que eneomeza as:
A V I D A DO CAMPO
Peliz quen vive,cal'os d'outro tempo,
Lonxe de barafandas,

N O T A S

113

E labra os eidos que seu pai labraba,

Con xugada de seu, libre d'usuras!
Nin guerreiro clarn nin mar airado
O seu sono conturban,
Nin as portas s'encorva d'os magnates,
Nin postes leva n-o patn da curia.
Pero as ramas frondentes d'a videira
C o vidueiro xunta,
Ou polastras ruis c'o podn tronza,
E polastras enxerta mais robustas.
Ou as vacas e bois desd'o picouto
Ve pacer n-a llanura
Ou o mei que espremeu garda as olas,
Ou os rexelos d'o velln desnuda.

P g . 64. Li. 10. Don Antonio

Santiago
Somoza. Este poeta, nado na Cruna e morto
faipoucoen Madri, distinguido jornalista,
era apreciado dos compaeiros no cultivo
das musas. Vjase o soneto que compuxo A
memoria do inspirado autor do Desconsolo:
15

114

RESUME DA HISTORIA DE GALICIA

Ogilgaro calou... J a non cedio

A brterna crarea oo o seu canto:
Nin ledo ja o sol madruga tanto
E lyase o pial cal un menino.
O nio vai cachear, ti, picario,
Que chntame no chan non sei que espanto.
Era nacer do sol, do ceo encanto!
Era a groria do prado, o amorino!
Non leves pau nin pedra, vai valeiro
E cal a picafolla pintarada
Sube agachado ben limoeiro...
Por qu choras rapas? Ai sorte airada!
O gilgaro morreu!Noite rueiro,
Inverno sempre, e brtema, e giada.

P g . 64. Li. 11. Dtn Eduardo

Pondal.
Este ilustre poeta nasceu en Ponteceso o 6
de Febreiro de 1835. Seguu a carreira de
medicina na Universidade de Santiago, na
que estudiou tamn humanidades tendo por
profesores de grego e literatura latina, respeitivamente, aos que o eran mui distinguidos D. Santiago Usoz e o presbtero D. P e dro Losada, Graduouse de doctor nagela

115

facultada e perteneceu aos corpos de sanidade da armada e do exrcito, nos que entrara
por rigurosas oposicis despois de moito brilantes exercicios.
Pondal foi dende neno dedicado poesa
facndose popular c'o famoso brindis do
banquete democrtico de Conjo en 185*5, p o l-o que foi perseguido e houbo de ser desterrado s Marianas. E un dos que forman na
primeira ringleira da falanxe dos nosos precursores. Pubricou moitas e inui bellas
composicis en castelan e en gallego, e deu
estampa en Santiago, en 1879, un volume
bilinge titulado Humores de los Pinos; pero despois, deuse escribir tnicamente en
gallego e pubricou en 1886 os Queixumes
dos Pinos que forman ^o tomo umero 7 da
Biblioteca Gallega, e en 1895 O Dolme de
Dombate e A Campana d Anllns corregida e aumentada (pois a primitiva forma
parte dos Queixumes).. Na autualidade ocpase en escribir Gandreiras, Procela7"ia, e
en dal-a derradeira man ao poema en oitava rima Os Eoas que as gentes de bon g u s to esperan con impacencia.
J

R E S U M E A. HISTORIA D E

GALICIA

Pondal un home de vastsima ilustracin, profundo humanista, e, como poeta, un

dos mais inspirados, elegantes e correctos.
Moitas das suas poesas foron traducidas]
diversos idiomas. A que ponemos continuacin, ten, ademis da sua belleza, a circustancia de ser indita.

*
**
Os caminos, os matos montesos,
Os garridos ensoos, os lindeiros.
Os cantos sadosos, os resos,
Os cmaros, os pinos, os regueiros:
A s promesas, os trunfos, os desvos,
A s doces esperanzas, os sendeiros;
Todo me da suidades e triganzas,
Todo me trae pungentes memoranzas.

Da j a pasada j u v e n t , queridos
Amigos, e tamn da mia infancia;
P a r a de min vos serdes esqecidos,
Nada pode o pesar, nada a distancia:

N O T A S

117

Non pode o ferro, non os ternpos idos

Meus recordos borrar, mia constancia;
Pois n^este mundo todo amor fallece,
Non esquezades quen vos non esquece.
P g . 64. L. 14. O doctor D. Jos Lopes
de la Vega. Nasceu no rueiro d'Esteiro n a
cidade de Ferrol. Seguu a carreira da medicina e fijou a sua residencia na vila de
Madr dedicado sua profesin a ao cultivo
das letras, dando sempre probas do seu moito amor Galicia quen dedicu este
SONETO
Ou Galicia, Galicia, trra amada,
Fonte de bendicin; filia do ceo,
Por qu o peitio de dolor tes cbeo,
E do mundo te encontras despreciada?
Por qu vives tan triste e caluniada,
E un pual tes cravado no teu seo,
E como humilde, enmudecido reo,
Olvidas a tua gloria celebrada?

lis
Alza, Galicia, a frente delorida,
Esperta ja d'ese dormir profundo
Que eres trra d'amor apetecida.
Asombra o mundo, grande, ennobrecida,
Que eres fermoso reino, sin segundo,
. E enche a tua f a iumensid do mundo.

P g . 64. Li. 15. Saco Arce. Es-te sabio

fillogo, catedrtico do Instituto d'Ourens,
autor de unha notabre Gramtica
Gallega,
e de outros apreciabres traballos, ten formosas traducios poticas do latin, e tamn ten
composicis originas de belleza d'abondo
como testifican os fraimentos siguentes da
titulada
O M I N I N O D'O CEO

Ay lindo neno cal pecho cogollo

De rosa tempr!
Ay neno lindo cal braneazucena,
Que maino bambea
O airio d'o val!

119

N-as maus erguido de Ni feiticeira

Con brando surrir;
Cal te poupea, cal doce t'arrula,
Con canto de rala
Cos olios en T !
Ay Nai bendita, que bicos ch'enxuga
As vgoas de dr!
Dichosa virgen que aperta n-o seo
Un neno d'o ceo
U n neno qu' Dios!
Cali, regueiros; piadeiros paxros,
O bico pechai;
Ventos d'a touza, cali, que durmido
X a o neno garrido
Quedou sobre a Ni.

P g . 64. Lio. 22. Doa Rosala de Castro. Esta ilustre poetisa nasceu en Santiago o 21 de Febreiro de 1837 e morreu o 15
de Julio de 1885. E r a de antiga e nobre familia e dendes de nena, deu amostra de seu
talento e de dotes non vulgares para a p oe

i?0

R E S U M E DA H I S T O R I A D E

GALICIA

sa. Da idade de vinte anos maridou c'o

grande historiador D. Manoel Murgua e
por indicacin d'este pnbricou os seus traballos que, por esceso de modestia, no q u i xera dar ao prelo. Escribu varias obras
en prosa e verso, en hespaol e en gallego.
Como poeta casteln na obra En las orillas
del Sar pdese poner ao par dos mais altos
poetas de Castela neste sculo. Como poeta
gallego un astro de primeira manitudeVjase a sua preciosa composicin

A XUSTICIA PO-L-A MAN

Aqes que ten fama, d'honrados n'a vila

Roubronme tanta brancura qu'eu tina,
Botronme estrume n'as galas d'un da,
A roupa de cote puronma en tiras.
Nin pedra deixaron, en dond'eu vivir;
Sin lar, nin abrigo, morey n'as curtias,
O raso c'as lebres dormn n'as campias;
Meusfillos... meusanxos!...que tant'eu quera
-Morreron, morreron, c'a fame que tian!^

NOTA

121

Quedey deshonrada muohronm'a vida,

Fixronrn'un leito de toxos e silvas,
Y-en tanto os raposos de sangre maldita,
Tranquilos n'un leito de rosas dorman.

Salvademe; ou, xuecesl berrey... tolera'.

De min se mofaron, vendeum'a xusticia.
Bon Dios, axudaime berrj,bort&j
indaTan alto.qu'estaba, bon Dios non m'ora.
Estonces cal loba doente ou ferida,
D'un salto con rabia pilley a foucia,
Rondei pasenio... Ne-as erbas sentan!
Y-a la escondase, y-a fera dorma
Cos seus compaeiros en cama mullida.
t

Mireinos con calma y as mans estendidas.

D'un golpe, d'un soyo! deixeinos sin vida
Y- lado contenta, senteime d'as vtimas,
Tranquila, esperando po-l'a alba d'o da.
Y-stonces... estonces, cumpreuse a xusticia.
Eu, n'eles; y as leises, n'a man qu'os ferira,
P g . 65. Li, 6, D. Valentn Lamas

Car-

122

RESUME DA. HISTORIA DE GALICIA

vajal. Este distinguido poeta un dio cantor da vida do campo, describidor dos costumes do aldean e dos paisages da nosa trra. Privado do sentido da vista, disgracia
que padeceron moitos genios coma Homero
e Miltou, tempra as tristuras do seu corazn c'os ecos da sua lira,poetiza as suas v i sis e con duzosa melancona un has veces,
co fogo da indinacin outras mais, manifestanos sempre seu grande amor Galicia.
O siguente soneto titulado Dens fraresque
Gallwcice, tal ves unha das millores com,
posicis neste derradeiro sentido.
Galicia, esperta y rguete lixeira
Cobra, loitando, a liberta perdida
Que mellor morrer, que confondida
Vivir co-a qu' pra t como estranxeira.
T que fuche dos pobos a lumbreira
Pra qu ests aldraxada y esquecida?
Sea a groria o teu sol, a pas tua vida,
Deus fratresque Gallcecice a tua bandeira.
P a i un esforz, patrea, mostra forte
Ise valor que sempre foi tua herenza:
F^res dina, Galicia, d'outra sorte.

NOTAS

i -3
C

O da da tua groria xa comeuza:

Loitade, pois, irraaos! Qu val a mor te
Si logramos a nosa independenza?
P g . 65. Li. 9. D. Bieito Losada. Este
distinguido poeta oi mdico militar na cal
carreira chegou categora equivalente
de coronel d'exrcito. Retirado do servicio
as suas posesis da Ulla, onde morreu
ainda al, no medio dos seus padecimentos
fsicos, renda culto s Musas, sobresaindo
no gnero festivo, e acendo formosas composicis e intencionados, epigramas coma
este:
.
j

P O L - 0 RABO D A C U L L E R . . .

Andruclio foi cortina

A catar herva nontroute,
E lavndoos pes na fonte
Atopou Oarmelia.
Vendoll'a perna branquia
Non sei que quixo facer:
El lime, ela muller;

2-i

RESUME

DA I 1 I S T 0 B I A D E - G A L l t r

U n tolo, fai unlia tola...

E n fin, vai o gato ola
Pol-o rabo da culler.
P g . 65. Li. 14. Curros Henrques. Este
gran poeta manexa todol-os gneros da poesa con maestra sin igual e abru novos d s rroteiros poesa gallega. Sobresae con todo no gnero satrico tronando contra toda
corrucin e vilanza da sociedade presente.
Tal ves a mellor das sas obras (dende o
punto de vista puramente literario) O Divino Sanele preciosamente escrita en t r i a das onde se'sosten a narracin brilantemente
sen decair. Poida dar que outra obra de t a n to mrito coma esta tarde moito en aparecer
na nosa literatura.
Reproducimos algunbas triadas do encomezo que manfico:
Sinto n'o peito us afogos
Que parece que m'o morden
Sete ducias de cans dogos.
Din que son remordemontos
D'os meus pecados miles
D'as mias culpas centos.

NOTAS

Culpas d'home mal cristiano

Pecados d'herexe, tales
Que non lies val zuruxano.
P r a me curar bebin aguas,
Pisei hervas, recei tros,
Biquei santos, vertin bgoas.
Non bai fes ta ou roinara
Onde empanado non fose:
Nunca topei millora!

X a mia nai m'o dica:

Onde has d'ir, boy que non aras
Senon cortadura?
Tanto saber traite ceg
Mais, ou morres condanado
Ou tes que volver reg.

Triadas, mias triadas,

Que levades. os tres fos
Das frechas envenenadas;

126

R E S U M E E A HISTORIA D E GALICIA

Mias triadas valen tes,

Rachade os aires fungando
Como fungan as serpentes!
Ladrade, mordede, ride,
Onde haxa virt, bicade,
Onde haxa vicio, feride.
P g . 65. L i . 17. Don Aureliano J. Pereira. Este distinto jornalista e poeta,, ton,
ademis de animadas descricis, composicis
de outra erase, como a que sigue, unlia das
mais formosas do libro Cotisas da Aldea.
Xemes escravo? D'a tua negra sorte
quixaste d'o rigor,
e dis tamn qu'a morte non buscache
por falta de valor?
Tesouro d'un valer que naide tasa,
d'o home a liberta,
loitar por conquerila, quen a estima,
sin trgoa deber.
E quen, cobarde, ou inelis, n'a tea,
non chore sen door;

N O T A

127

pelexe contra todos, y- fin sexa

ou morto on vencedor.
C'os niesmos eslabs d'a sua cadea
o servo ha de fundir
espada viugadora que He abra
as portas d'o porvir.
Espada vingadora qu'o tirano
non vexa sin tembrar;
qu'o cegu c'os lostregos que despida
n'os aires brilar.
E si o servo non vence n'o combate,
non chore cal muller;
volva contr'o seu peito a espada fera,
e libre podr ser!
P g . 65. Li. 20. D. Alberte Garca Ferreiro. Poeta viril e un dos primeiros antre
os lricos gallegos. Suas obras
Volvoretas,
GJiorimas, Leuda de groria (poema), Follas de papel, e outras, son ispiradas d'
ahondo, e generalmente manexa o idioma
moi ben. Vjase unha amostra na siguente
formosa composicin:

128

RESUME DA HISTORIA DE GALICIA

INVERN
A.

JOS

T A R R O

B r a o trebn; agurgullant'o rio

d'a carballeir's ineiros espaxota;
todo treme c'o fro
Dios no ceo, a gardua n-a caota.
B r a o trebn; enzarrapic'a pruna
o pxare n-o ill, y-a lebre encama,
e sntes' rema
patexar, dando choutos, entr'a lama
P g . 66. Li. 9. D. Jess Rodrigues Lopes nasceu na casa nmero 22 da ra da
Tiera da cidade de Lugo o 28 do mes de
Santiago de 1861, sendo seus pais D. R a mn Rodrigues e doa Mara Lopes. E s t u diou con lucimento a carreira de medicina
que arrematou en 1882 e que exerce no pobo
do seu nascimento. Colaborou en diversos
jorns e revistas. Escribu as obras Ligeros
apuntes sobre las supersticiones
de Galicia,
(Lugo, 1895); Las preocupaciones en- Mecli-

N O T A .

J29

cia, premiada con medalla de prata na E s posicin regional de Lugo de 1896; e como
poeta gallego debmoslle o poema Cousas
das Mulleres, A Malla (que levou premio de
honor no certme literario de Lugo en 1894)
e Pasaxeiras (Madr 1898): en prosa a novela A Crus do Salgueiro, pubricada na revista Galicia da Crua.
Rodrigues Lopes sobresae as descricis
e retrata fielmente os costumes e cousas do
campo.
A

MALLA

O da en que sueederon
as cousas que vou contar
escomenzaban a malla
os da casa do to Bris
qu' o labrador mais rico
que h a y n-a aldea de Vilar;
pois n-a eira que pegada
por un lado casa est,
loce tres palleiros d'erba
0 catro medas de pan.

11

130

RESUME DA HISTORIA DE GALICIA

E r a unha man d'Agosto

muy erara e limpa man,
e n-a porta do zoleiro
estaba Mingos do Sal
amaando algunhos males
que gardaran do outro brau.
Tina xunto d'l un cesto
con tiras de correal,
qu' de pelexo de cabra.
Tina no cesto, ademis,
pra casulas e iuzadoiros
coir de cocho e de can,
unha sbela, unha villa,
cravos de todal-as eras,
un martillo, unhas tixeiras,
muy enferruxadas xa,
e, pr'abrandar mais os coiros,
un pouco lardo sin sal.

III
E n t r ' a s mozas que mallan n-a eir
non hay de mais garbo
que. Carmela, rapaza g a r r i d a

 OTAS

13

de vintedous anos,
a morena d'ollios mais negros,
de dentes mais brancos,
de beizos mais roxos,
de pelo mais largo,
e de corpo mais feito e xeitoso
que pisa no campo,
pol-o qu n-as romaxes a chaman
a fror de Seixalvo.
Destacaba tamn entr'ps bornes
qu'estaban mallando
un b mozo, mais branco qu'os outros
y-aseoritado.
E l un xastre qu'en toda a redonda
ten moito traballo,
e que din qu'as meninas engaa
por arte do diao.
Non hay outro que tea mais gracia
pra ter sempre contos,
que venan o caso,
nin que faga vestidos e cuellos,
xustillos e dengnes
mais ribiretados.

 32

RESUME DA ISTORIA DE GALCA

V
X a se sabe que o pan que se malla
vay, por estes pasos:
tenden, mallan, a eirada recollen
e volta mallalo.
E u despouxas espallan y en feixes
a palla qu' larga
van amontonando,
qu'o palleiro algs bornes a levan
namentres qu'en tanto
outros xuutan a palla miuda
con males y angazos
y-os coaos axuntan n-un verbo
con secos ramallos.
Como o sol y-o mallar todo'o da
dan moito cansancio,
entre cada mallada descansan
sombra deitados,
un pito facendo,
ou rindo, ou ruando.

P g . 66. L i . 14.

D. Evaristo

Martelo.

NOTAS

133

Naaceu na Crua o 25 d'Abril de 1853 de

D. Ramn Martelo Nes de Leis e Doa
Doorea Paumn do ero Zuazo de Andrade.
Destinado nun principio carreira das a r mas, e sendo ja guardia marina, trocsu a espada pol-as letras seguindo na Universidade de Santiago, con notabre aproveitamentoa
os estudos de direito, facndose abogado;
profesin que exerce na capital cruesa. E n
1885 pubricou a notabre stira literaria Os
Afiliados do Demo, e en 1894 as Lricas
gallegas, traballos nos que amostra un g u s to esquisito e entre outras que a/aloran o
libro hai o monlogo Rentar de
Castromil
que unha xoia. E un poeta dos mais cultos e elegantes. A siguente preciosa composicin A Galicia dar idea d'esto.
Doce son dos salgueiros fungando
c'o soan po-l-a veira do ro,
maina queixa do vento as follas,
reyseor de layoso asubo:
c'as vosas dozuraa no peito, que ferve,
caes cal as ores, o fresco roco.

131

RESUME DA HISTOUIADE GALICIA

Pollas d'ouro do libro fechado,

das altas grandezas d'un pobo dormido,
vivos lostros, q'as sombras fendedes
das brtomas negras dos antros d'olvido:
cal vos sinto do peito no fondo
puhxentes renxendo cal rayo encendido!

Pode un home esquencer propias coitas

c'a vida suspensa da tua hermosura;
mais ay! canto hermosa coitada te vendo,
c'o surco na trente d'inxusta amargura,
si o filio dos celtas do propio se esquence,
morrer cal Viriato por ti He tortura.
P g . 66. L i . 20. D . Manuel Nues Gonzles. Este poeta nasceu o 3 de Agosto de
1865 en Vilardebs. Estudiou carreira de
abogado, e ven de facer renuncia do R e g i s tro da propiedad de Villalva que ganou en
brilante oposicin para ingresar como novicio na Compaa do Jess, en Loyola. P u pricou unha Monografa sobre la poesa po
pular gallega e o lindo tomio de versos

^ ^ ^ ^

NOTAS

135

gallegos titulado Salayos do que copiamos

a siguente composicin:
A ROSALA

E preguntas quen foi? Foi o verbo

D'a Musa gallega:
Axuntando, cal mestre abellia,
D'a humana palabra n-as mviles celdas,
Os afeutos mais puros d'a y-alma.
Y-o neutar devino d a s frores d'a idea,
Fixo trebos de mel virxiliana
N-o meigo eortizo d'a fala d'a t r r a .
P g . GG. Li. 23. Don Manoel
Lugris
Freir. Este distinguido escritor nasceu na
vila de Sada o 12 de Pdbreiro de 1863. Aoa
vinte anos de idade emigrou illa de Ouba,
residindo na Habana hasta o ano de 1893.
Na grande Antilla dedicuse profesin d e
tenedor de libros sen descuidal-as letras,
pois escriba en verso e mais en prosa nos
jorns d'aquel pas e moitos dos seus trabarlos mer'eceron ser traducidos ao hespao],

136

RESUME DA HISTORIA DE GALTCIA

Foi vocal de todal-as sociedades gallegas da

Habana e iniciadore da de Aires da mia
trra a que lie debe o nome que ten. F u n dou o primeiro jornal escrito en gallego que
se pubricou na Amrica, dende do 5 de Agosto de 1885 hasta o 30 do Setembre de 1889
o que levaba por ttulo A Gaita Gallega, e
tamn dirigu durante algn'tempo a revis.
ta Galicia Moderna,semanario da capital cubana fundado pol-o ilustre doctor Don Jos
Novo Garca. Entusiasta pol-o chan en que
vu.a lus fala sempre gallego e foi sempre
un gran defensor de Galicia o que lie ten
valido fartura de incmodos. Escribu o lindo volume Soidades do que tomamos a bella
composicin que sigue. Na actualidad atpase escribindo un poema titulado Agnus
Dei.
COLOMBO
P a r a gabar as grorias no seu nome
Fora pequea a inspiracin d'Homero,
Enteca a rima de Camoens, e debles
As estrofas valentes de Tirteo.

N O T A S

157

Contouno o mar o'as feras tempestades

Batendos de coto os hemisferios:
A cenca proclamouno como sabio,
Y-os sabios o lembraron como xenio.
Seu nome vivir mentras o mundo
X i r e rente do sol sobre os seus eixos,
Ter por canto a universal historia
E dous mundos ter por monumento.
P g . 67. Li. 6. D. Urbano Gomales Vrela. Este distinguido escritor un dos mais
cultos e elegantes da nosa literatura. Debida sua moita modestia non goza da fama
que merece pol-o mrito das suas composicis. A que se titula Ela! unha das mais
bellas e delicadas con que con ta a moderna
poesa gallega. Vjase como encomeza:
Non foi, non foi a la,
non foi a diosa meiga,
albo cisne de nev,
vago craror das vividas estrelas!
non foi, non foi a la!
Foi ela, foi ela!

133

RESUME DA HISTORIA DE GALICIA

Non foron as aladas

malencnicas lendas,
sereas coma os lagos,
coma os lumiaresda verdad'eternas;
non foron os delirios,
Foi ela,foi ela!
Zoar dos pieirales,
arrullos da arboreda,
zongue-zongue dos ventos
entr'os brazos titans da carbalieira,
non fchedes vosoutros!
Foi ela, foi ela!
Foi ela! E r a nha onda
do ro, mansa e leda,
leve coma o voar das andurias,
fonda com'os currunchos d concenoa.
E u ben a vin: ti'o mirar d'esnxe,
tina a altivez de reina,
era feita de bgoas,
era feita de brtemas.

N O T A S

139

P g . 67. L i . 8. Don Salvador

Golpe.
Naceu en San Pedro de Oza (Betanzos), o
26 de Santiago de 1850. Na Universidade
Cornpostel estudiou a carreira de abogado
a cal profesin exerce boje na Crua. Poi
senipre un decidido regionalista o que lie
valeu persecucis e estare preso no cuartel
de Santo Domingo c'os seus compaeiros da
J u n t a de Defensa en 1893, despois de u n
viage por Galicia como comisionado por
agela patritica corporacin para alevantal-o espritu do pobo. E l mesmo conta estes
sucesos verdica e brilantemente no seu
libro De la Corana la crcel pasando
por
Galicia. Escribu varias obras e foi director
e redactor de varios jorns. Como poeta ten
mui lindas composicis. A que reproducimos aqu titulada Meus amores foi posta en
msica e mereceu ser traducida ao francs.
Dous amores a vida
gardar me fan:
a Patria, y-o que adoro
no meu fogar,
a familia y a trra
donde nacin...

i lO

R E S U M E DA H I S T O R I A D E G A L I C I A

sin eses dous ameres

non sei vivir!

Cando xa no meu peito

non sinta amor;
cando da mia trra
non vexa o sol...
ven, morte, ven axia
cabo de min,
qu sin amor nin Patria
non sei vivir!
Pg. 67. Li. 10. Lago Gomales (D .Manoel). Pertenece ao estado ecresistico que
ten nel un dos mais ilustrados e virtuosos
sacerdotes. E un dos mais elegantes poetas,
que temos e del insertamos esta linda Alborada
O SOL D A P R I M A V E I R A
Rompe o da feiticeiro,
y-o ventio brincadeiro

.0

funga xa no pieiral;
os cantores
reiseores
cantan todos polo val.
As ontias e regueiros
murmurando mainos van;
non hai nboa nos outeiros
nin as corgas nin no chan.
X a o orballo centilea
as follias da herba mol:
hou rapaces d'esta aldea!
vinde ver nacelo sol.
Hou rapaces! vinde logo,
que xa nace como fogo,
que xa brila yalumea
con moi viva crarid
Hou rapaces d'ista aldea!
vindeo ver, que naceu xa.
Cantemos, cantemos todos
cantigas da nosa trra:
o sol da verde Galicia
moita fartura alumea,
X a d o sol na frondenteladeira

142

RESUME DA HISTORIA DE GALICIA

onde estn os pomares en frol.

Ai! o sol da feliz primaveira
qu prcido sol!
O sol da nosa aldea
bendito sea;
que cobre os ceos d'azul color,
y-henche corgas e vales e montes
e regueiros e regos e fon tes
de ventura, de vida y-amor.

P g . 67. Li. 12. D. Antonio e D. Francisco de la Iglesia. Cometeramos un ha i n justicia se non dedicramos unbalembranza
a estes dous irms escritores. Eles traballaron moito pol-o noso renascimento literario.
Os seus numerosos traballos, en prosa e
inais en verso, no jornal e inais no^libro, foron slidas pedras levadas ao cimento da n o sa regeneracin.
P g . 67. Li. 13. Don Manoel Pardo de
Andrade, chamado tamn Pardo de X a s ,
presbtero, natural de Dorneda (Sada) oi

NOTAS

143

autor de uu poemeto, en gallego, que se pubricou sen noine por duas veces, u n h a en
1813. Titlase: Rogos de un escolar gallego Vrge do bon acert para que libre a
trra da Inquisicin. Tamn escribu en
bespaol outro poema titulado La Herculad referente ao combate de Trafalgar.
P g . 67. Li. 14. Don Fernando
Garca
Acua. Escribu un libro de poesas gallegas titulado Orballeiras.
P g . 67. Li. 20. Don Juan Guveiro Pinol. E autor de un Diccionario gallego e de
unha Gramtica titulada: El habla gallega,
do drama Pedro
Madruga e de outros
traballos apreciabres.
P g . 69. Li. 2. Don Galo Salinas. E s t e
escritor nasceu na Crua o 14 de Marzo de
1852. Orfo de pai aos 12 anos de idade marchou para Montevideu para se dedicare ao
comercio e non pintndolle ben, volveu
Galicia en 1876. Aqu desempeou varios

144

R E S U M E DA HISTORIA D E GALICIA

destinos, e despois estabrecuse en Ponte deume dedicado ao insio e mais tarde veu
Crua formando parte da redaccin de
algs jorns, foi director de algn, e colaborador de outros de Hespaa e Amrica. Granou moitos premios en pbricos certtnes.
Pundou a Asociacin Regionalista de P o n tedeume, e a Revista Gallega da Crua que
hoje dirige. Salinas un escritor fcil e fecundo; e sobresae as descricis. As suas
millores obras son as do teatro.
Copiamos do seu drama
[PILLA...!

SSGE& YH
J I A B A

PATRIZO
MARA
P.

P A T R I Z

p e qun me fala... de qun...!

D'unha infilis de door chea!
Qu se cbama...? (Moi intresado),

N O T A S

M.

P.
M.
P.
M.
P.

M.
P.
M,
P.

145

(Con acento doorido.) Mi'amiga

que a conocin na miseria
e piedad'ispira e lstima.
Pro, ten norae!
Tal vez tea.
Ecal...?'
Da Nai de Dios
vost pronuncia se reza...!
Mara..! S i , a d i v e i n o l ^ j . ^ ^ o s c ;
S' un nome que me atromenta!
Pr'os rodeios deixe un lado
que xa moita parla emprea:
Esa Mara ...? N' digo,
que bastra os beizos se mequeiman
ao falar que non queiro,
que non queiro que sepan
nin do frmameuto a lus
nin as somas das cavernas...!
E vost Ven da sua liarte?
Eu veno da parte d'ela!
E qu quere?
(Moi emocionada) Unha esmolia
de perdn...! (erguesc)
(Con 710x0) Buscal-a vena,
e lia darei tan comprida
9

R E S U M E DA HISTORIA D E

GALICIA

que n-unlia foxa non quepa,

pol-o que alzarei un tmulo
de dura, negrida pedra,
e c'o perdn que me pide
pra sempre sempultareina!
E sua filia...! (Moi aflixida)
N ' a conozo.
Ponnn
I (3fr>ita enerxia
ireuuu....
(

viveza

no

Ogall morrera...!
Se consume arrepintida!
Non me fai vareal-a idea:
o arripintimento bn
pro que sinte, pra quen pena,
mais o mal que fixo un crime
nin borra, nin remedia!
Tea corazn! (Supricante)
Xa vello!
Vost ten alma!
Xa seca...
que un e outro pasmaron
e a vida quedou valeira!
Non sabe can desditada
s'atopaa pobria nmn..\(chora forte)
Tuyo un filio... e lie morreu...!

NOTAS

P.
M.
P.
M.
P.

P.

jQur calar...! jlnda mais esa...'

\'e alcontra sola no mundo...!
jXa n'hai medo.que se perda!
jTen fame...!
(Sin se conmover) [Darei dineiro
pra que co l se sostefia..,!
[Fame... d'un amor do esprito...!
jLle abonda o amor da materia...!
jNon, qu'ela honrada..! icondinidd)
[Mentir!
[Xuroo pol-a Magdalena
que tamn a perdoaron!
[Mais antes fora rameira...!

M.

N'ofoi Maria... eso non (con energia)

M.
P.
M.
P.
M.

P.
M.
P.
M.

pecu chea de inocencia

unha ves, e dend'entn
inda que ocasis tivera
por non volver pecar
prefireu vida en miserias.
&Por .quo non tornou?
(Por medo!
dE agora fai?
jPor tristeza
que matandoa vai aos poucos
e quer desfacerse d'eia

iS

RESUME

DA HISTORIA D E

GALICIA

ou desprenderse da vida
que IPestorba, que He pesa...!

P g . 71 L i . 7. Don Antonio Lopes Ferreiro. Este sabio historiador e arquelogo

honor de Galicia unha das glorias da I r e xa compostela e un regionalista pritico.
Escribiu moitos e estimados libros entre
eles a preciosa Arqueologa Sagrada quo
sirve de testo no Seminario. Agora ten en
publicacin a Historia da S. I. M. de Santiago de Compostela que un moimento.
Como literato gallego debmoslle as duas
novelas que citamos no testo. De unha d'eia
A Tecedeira de Bonaval sacamos o siguente
discurso que pon en boca de Proitoso d'
Ulloa, e que ainda que referente un tempo j a pasado, ten boje ainda mais oportunidade que daquela.
Honorables rexidores e cidadaos, a non
leve carga dos anos impome outra non menos pesada, a de teer que mirar, como rexidor mais antgo, pol-as cousas do comn.

NOTAS

Triste a condicn de un vello, que apesar

do estar continamente vindo a sombra da
morte que ca sua gadaa vaille tallando
unha a unha as raices con que est preso
na trra, non pode escusarse, sin embargo,
e meterse de capitn, no plago dos negocios deste mundo. Perdondeme, por tanto,
honorables cidadaos, que eu vos obrgase a
abandonar as vosas casas e as vosas ocupacis, aunque seya por pouco tempo, xa que
a voz do comn e da repiblica a que vos
fala por este vello.
Non inorados que dende fay moitos anos,
por non dicir sigros, o reximento da nosa
cid litiga algns preitos eos Arcebispos,
como o preito sobre a xuridicin e outro sobre o servicio que chaman da mua. F a y
algn tempo que, por razos que aa vosa
prespicacia non se vos esconden estes p r e i tos estn parados, pero a min non me p a r e ce xusto que as queden perdidos os trabalos, as fatigas e o dieiro dos nosos antepasados, canto mais que si por algn tempo
houbo cousas que nos aconsellasen que nos
cruzsemos os brazos, agora eso non as.

150

RESUME DA HISTO?. 1A DK GALICIA

E u non quero meterme en si fomos ou non

agraviados, por mais que sobre esto ben
poda alar, porque, como sabedes, ainda
non fay tres anos que tiven que sair desterrado da mia casa; pero xa digo, non quero
meterme en si fumos ou non agraviados,
mais, si botamos unba ollada ao que nos rodeya, veremos como se nos vay escapando,
todo canto poda meter fartura, groria e e s prendor na nosa cid. Todo nos ba de vir de
fora; xueces, escribanos, rexidores, bastra
artistas e menestrales, como si aqu non
houbera bornes, han de ser forasteiros. Os
nosos artesanos teen que contemprar cas
maos baldeiras dende suas tondas, como t r a bailan e trunfan os advenedizos. Hastra a
nosa fala ten que retirarse corrida como
u n b a leal e vella sirventa a quen despachan
os amos, para recibir a outra deslenguada
e aduaneira. E u conocin a unba nobre dona, aa seora Mara Alvarez de Sotomayor,
que, habndolle un da notificado un escribano unha dilixencia, non quixo frmala,
porque dixo que non entenda o castelao.
M'eu to o Arcebispo D. Alvaro Isorna (que

N O T A S

151

de Dios goce), procurou restaurar o noso

linguaxe e, corno ben sabdes, casi todal-as
suas provisis puxo en galego, pero, despois
que l morreu, os nosos ouvidos quedaron
condenados ouzar os chirrios de unba fala
extraa. Si quixera seguir por este camino,
moito tina que falar, moito tina que argoir^
Agora cmo se atalla este mal? cmo se
corta esta sequa, que amenaza convertir o
arbre, en outro tempo frondoso de noso comn, en un feixe de ramas secas e desgustiadas? Aas xusticias e ao rexemento, a
quen lie toca poner cont a esta praga que
nos acongoxa e facer que renaza na nosa c i d a antiga abundancia e ventura, e que
florezan as libertades e bonanzas d' outros
pobos, como eu vin en F r a u d e s e Alemania.
P e r o qu lian de facer as xusticias e o r e xemento, reducidos como estn ao papel de
testaferros? Eles por s non poden facer nada; para todo, anda para a cousa mais pequena, teen que pedir pol-o menos a venia
dos Arcebispos, e si non, xa incurren en
crimen de desacato, contra o seoro. Solo,
pois, recobrando a nosa liberta, solo che-

52

RESUME DA HISTORIA DE

GALICIA

gando a ser nos donos de nos mesnios, sin

reconocer a mais sior que a noso Sior n a tural, el Rey, podremos volver pol-a nosa
cid e conseguir que se lie afroxen siquera
as lazadas que a oprimen e acoran.
P g . 71. Liii. 9. D. Francisco Alvarez de
Novoa, nasceu en Granada o 11 do mes de
San Joan de 1873. Pubricou os seus primeiros traballos literarios en prosa castel no
Diario de Orense da cal redaicin forrnou
parte en 1892. No mes de Santiago de 1893,
e a causa dos sucesos pormo da supresin
da Capitana general de Galicia, afiliuse Junta de Defensa de Oureus, figurando como colaborador, baixo a direicin de
Garca Ferreiro en La Defensa de Galicia, onde en prosa castel e verso gallego,
pubricou muy estimabres escritos defendendo as ideas regionalistas. Mais tarde foi redactor de El Derecho, e despois de El Noticiero da mesma localidade. E n 1894 foi un
dos fundadores e direitor literario do semanario regionalista escritoen gallego As Burgas, que yivu pouco tempo. E n 1896 fun-

N O T A S

15S

dou o semanario satrico ilustrado La Bruja que dirigu durante as tres etapas que
vu a lus. E n 1894 pubricou como olletin
en El Derecho unlia coleicin de descricis
do pas, en prosa gallega, baixo do ttulo de
Paisaxes. E n 1895 pubricou un monlogo
en verso casteln e no ano siguente, en prosa gallega, P e das Burgas que forma o v o lunte 44 da Biblioteca gallega. Ademis
dos traballos citados, ten moitos de colaboracin na Revista Gallega da Crua, El Regional de Lugo, El Eco de Mlaga,
La
Nueva poca e neutras pubricacis de diversos puntos. O seu cont Turuleque foi
traducido ao idioma sueco.
De P e das Burgas, copimol-o final do escrito titulado:
REDIMIDO
B

<

>

III
Cando salin de al,parpexaban algunhas
estrelas no limpo ceo, a la crarexaba a c u me da montaa, e de lonxe chegaban ronxisO

151

RESUME DA nl.STORIA DE (lALICf A

dos de carros, queixurnes dos pinos, cantos

das r a s e apagados ecos do Mio lambendo
os comales.
Fumegaban as chimeneas, lostregaban roxiza craridade algunhas vidreiras, tocaba
oracis a pequea campa, e ouzbanse melancnicos muxidos do gando que voltaba o
cortello. N-a conca do ro perdanse vibracis de alalalas, e a la, erguida xa riba do
monte, ahumaba o paisaxe c-unha lus erara,
soave, que arxentaba un ceo limpo, sereo,
como de paz eterna.

P g . 7 1 . L. 11. D . Aurelio
Ribalta.
Nasceu no Perrol en 1864. Dedicuse ao
jornalismo e ten apreciabres traballos en
prosa e verso, casteln e gallego, en moitas
revistas e j ornas. Ganou varios premios en
certmes. E un prosador elegantsimo e u n
poeta delicado. Ademis de Ferruxe
escribu La Campaa de Ultramar que forma o
volume 13 da Biblioteca gallega.
Do libro Ferruxe
fraimento:

tomamos o siguente

55

Mirbaas sin saber qu cara lies por. Vendo tanta xentia xunta, comprendeu o susto
de todos, e diviou de seguida que a deran
porrnorta. A eia, a mailer mais dura do todo
Miramar. Non, eia non morra tan axia.
Eia era P e t r a a dura, a forte, a inteira, c'o
seu curazn de seixo, c'o seu corpino vello
feito de pau de castao, tanto mais duro
canto mais vello , Mal pocadas! Seique
aquelas bruxas pensaran que morria, ouqu!
e oliando sua Mercedias chorar fo,
posta sobre eia, lndoa c'os seus ollios pequeos, roxos do pranto, facendo unha moeca de pena coma s'inda fose unha nenia
de poucos anos, sintu mais millor a indinacin da sua caida, e sintu que lie ruban
pol-a gorxa arriba, secas e firentes parolas
de noxo. Ferruxe sempre. Pixo atencin pra
s, e sintuse boa: non haba porque facer
pucheiros com'a sua afiliada, nin por aquela
cara de esguello que punan as mixeriqueiras das vicias. Eia, Petra, estaba boa; boa
de veras.Non fora nada, nada, gracias a

iSS

RESUME DA HISTORIA DE GALICIA

Dios, o que lie pasara. Un vaguido, calquera cousa: ia ergurese nnn istantioSi
estaba boa! E vendo toda aquela xente
pasmada, redor seu, pensando e querendo
dicir moitas cousas nun tempo e, sin sabere
mesmo pr'onde escomenzare, P e t r a erguiuse
medeas, ollou pra todos e tivo u n h a fala
urente, dita en seco con todo o enxoito arroa11o das cortadoiras do mercado:
Seique penscbedes que morrera! Inda
non vos vou d'ista, si D i o l o quer!

P g . 71. L. 20. D. Marcial

Valladares
Nes. Nasceu este escritor en Vilancosta
fegresa de San Vicencio de Berres, concello
da Estrada, no mes de San Joan do 1821.
E abogado dende do 1844, desempeou varios cargos, o de gobernador incruso, basta
que fis do 1866 retirouse risoa aldea
do seu nascimento ao cuidado das suas facendas e ao cultivo das musas, e poderla d i cir con sua irmn a poetisa Doa Avelina
Valladares:

N O T A S

D'este val deleitoso n u n recuncho

Loucuras d'outro tenapo recordando,
A s horas docernente vou pasando
Sin sentir que se van p r a n o n yol ver.
E libre das farndulas das vilas
Que a-mais d e u n h a cabeza enohe de vento,
Deixo agora correl-o pensamento,
V a g a r no campo que me vu nacer.
Valladares autor de un apreciabre Dicionario gallego, da novela Majina ou a filia esprea pubricada na Ilustracin Gallega e Asturiana e de outros apreciabres
traballos no noso idioma.

P g . 7 1 . L. 23. D . Francisco
Romero
Blanco. Este sabio profesor, insine anatmico de fama europea, apesar das tareas da
sua profesin non esquenceu do cultivo das
letras gallegas e ten apreciabres traballos
que o acreditan de moito elegante prosador,
e un dos que millor manexan o noso idioma.
Do seu lindo cont Mariguia
y-eu, tomamos este trecho:

158

RESUME

D A HISTORIA D E .GALICIA

O que mais queramos era andar os nios. Inda non m'esqueuceu unha vez q u '
andbamos iles, un que vn de pega n a
po'a d'unha subreira! X a tina paxarios sin
tina, paxarios grandes; eu valles estirar o
pescozo, erguer a sua cabecilla y-abrir o
peteiro. Mariquia gateaba mellor que eu,
e oi eia quen subeu coller o nio, e iso
qu'a curtiza da subreira era nova. P r o ay!
era unha cbrega.o qu'estaba dentro do
nio.
No tempo das mazns verdes saltbamos
d'unha noutra macieira, buscando algunha
mazan avinada, das picadas pol-o verme.
Algunhas veces hachbamos as todas as
d'unha pola y-era qu'estaba o verme no pau.
Colliamos as mazns avinadas e ibmonos
pra un curruncho; ali comiamolas e xogba'mos os pelouros.
Cando mais rebuldbamos era no tempo
das cereixas. Dempois de ben fartos d'elas
colliamos as troyas e como si quixramos
estrusalas entr'os dedos, facamolas brincar
de Mariquia min e de min eia. Unha
vez deume c'unha carabulla nun olio, por

o T A

S S

159

fora. E u choraba e Mariquia tanin. Achegus'ela entonces min: mollou. un dedo

seu en escupe e levouno o sitio magoado, e
com'aquelo non era nada, deume mais, un
bico no sitio y-eu ela unha apreta boa.

INDES
Pagtna
Dedicatoria.
Libro I
Libro I I . .
Libro I I I
Libro I V .

5
7
19 ,
. 4 5
55

NOTAS.

Libro I
Libro I I
LibroIV...

75
. 8 1
89

RR8-MAI8 N O T A B R E S

Pag. Lili.
23
46
57
59
59
60
60
62
63
65
68
84
103
105
136
137
137

13
21

Lase

Watiza
Witiza
Drake
Drake broquea
brequea Vigo e ataca Vigo
21
gallegos
gallego-portugus
2
Pisque Pois que
eu vi
3
ouve-h
0 Marqus
22
Mendoza,
de Villena
Jerena
23
Francisco
Diego Antonio
19
20 poeta casteln poeta en casteln
11
Victoriano
Vitorino
21
1872
1882
11
polos
polas
7 Reproducimos Ponemos enteiro
este soneto aqu este soneto
23
Lisboa
Madrid
no
20
do
Contouno
1
Cantouno
Batendo
2
Batendos

DICIONARIO DE A U T O R E S G A L L E G O S
POR

Esta obra de grande utilidade para os que

estudian o moviinento literario de Galicia,
sair pronto lus contendo curiosos datos
biogrficos e bibliogrficos de tdol-os escritores que escribiron en gallego. Nela figurarn, entre outros, os que siguen:

_AAbente, D. Eduardo. Abente, D. Vitorino.Afbnso I X de Len.Afonso X o sabio.Airas, Joan.Alguero Penedo, D . J o s.Alvarez de Novoa Ferrer, JJ. F r a n c i s co de.Alvarez de Villasandino, Afonso.
Amado, Jos Bieito.Ambroa, Pero de.
Amigo, Pero.Amor Meiln, D. Manoel.
Annes Marino, Pero,Ann, D. Francia-

.Areal, D. Justo E.Arcediago de Toro (O).Armada Losada, D. Joan, Marqus

de Eigueiroa.Armada Teixeiro, D. l l a mn.

JB
Bacharl de Salamanca (O).Banet P o n tenla, D. Manuel.Barbeito, D. Avelino.
Barcia Caballero, Don Joan.Barreiro, D .
Alexandre.Barreiro D. Lisardo.Barros
Sivelo, D. Ramn.Beltrn, D. Joan.
Boado Snches, D. Pedro.Bonaval, Bernal de.Braas Menndes, D . Alfredo.
O

Cabeza de L e n , D . Salvador.Caldas,
Martin de. Caldern, D. Vicencio, Conde
de S. Joan.
Clvelo, Vasco Rodrigues,
Camanes, JoanNes.Camino, D. Alberte.Camino, D. Antonio.Camino, D .
Domingo.Camoes, Vasco Peres de.Cana,
Paio da.Canda, D. Emilio.Cangas, Joan
d e . - Cao, D. Jos.Carro Aldao, D. E u g e nio.Casal, D. Romualdo. Castaeda J u rado, D. Rafael.Castro, D . Antonio. Castro, Doa Rosalia de.Castro Lpez, D.
Manuel. Castro Novoa, D. Enrique.
Castro Rodrguez, Don Vitor.Cernadas
de Castro. D . Diego AntonioChas, Doa

Avelino.Cid Rozo. D. Eliodoro.Civeira,

D. Rogelio.Codas, Martin.Coellg, E s t e bo.Coiradas D. Ramn. Cornelias, D .
Manuel. Conde Salgado, D. Ricardo.
Corral, Doa Clara.Corral, D . Luis.
Correa.Cotn, Afonso Eanes do.Cruces,
D. Fortunato.Cubel, Afonso Fernndes.
Curros Henriques, D, Manoel.Cuveiro
Pinol, D. Joan.

i:>
Darme, Pero. Dato Muruais, Doa
Filomena. Diaz, D . Guillermo; Diaz
Spucb, D. Martin. Domnguez Izquierdo, Doctor D. Jos.

JS
Elices, D, Castor. Esquivo, Fernn d'.

- Fandio, D. Antonio Bieito. F a r i a ,

D. Domingo Antonio.Feix, D . Vicencio
Mara.Fernndes Alonso, D. Bieito.
Fernndes Anciles, D. Francisco.Fernndes, D. Constantino. Fernndes, D. Masimino. Fernndes do Jerena, Garci.
Fernndes Magarios, D. Manuel.Fernandos Miranda, D, zoquiel,Fernudes

Morales, D. Antonio.Fernandos Neira, D .

Jos.Fernndes de P a r g a , Vasco.Fernndes, E.ui.Ferrer, D. Jos Mara.
Fidalgo Saavedra, D . Francisco.

OGayoso, D. Earniro.Garca Acua, Don

Fernando.Garca Alvarez, D. Cesreo.
Garca Calvo,D.Quintn.--Garca Ferreiro,
D. Alberte.Garca Mosqueira, D. Jos.
Garca de 011oqui,D. Emilio.Gil, D. Jos
Maria. Gil Taboada.Gil, Vasco.Golpe Vrela, D. Salvador.Gomes, Alvaro.
Gomes, D. Domingo.Gomes Charino,
Paio.Gonzles Lopes, Don Luis.Gonzalos de Mendoza, Pero.Gonzles de Sanabria, Fernn.Gonzles Acrela, D. Urbano.
Gonzles, Fernn.Gonzles, Reymn.

I
Iglesia Gonzles, D. Antonio de la.Iglesia Gonzles, D. Francisco Mara de la.
Iglesia Vsques, D. Marcial Miguel de la.

I ,
Labarta Pose, D. Henrique.Lage, D.
Francisco.Lago, Fernando.Lago G o n zles, D, Manoel.Lamas Carvajal, Don

Valentn.Leiras, D. Manoel. Lois, Don

Rogelio.Lois Vsques, D. ManoeLLonibarda, D. J.Lopes Ferreiro, D. Antonio.
Lopes Mus, D . Joan.Lopes Pial, D.
Cesreo.Lopes Pial, D. Ramn.Lopes
de la Vega, D. Jos.Losada, D. Bieito.
Lourido Snebes, D. Francisco. L u g r i s
Freir, D . ManoeL

Maclas.Malvido, D. Ramn.Marcos
Santos, Manoel de.Martelo Paumn, D .
Evaristo.Martines Gonzles, D . Manoel.
Martins do Casal, Roy. Meendio.
Mendoza dos Ros,Pabro.Miras.Molina
Couceiro. D. Ramn.Montenegro Saavedra. D. Amador.Montenegro Villainar,
D. Santiago.Moogo, Pero. Muio do
Landrove, Doa Hiplita. Murgua, D.
Manoel.Muruais, D. Andrs.Muruais,
D. Jess.
I V

Noguerl Camba, D. Jos. Noriega Vrela, D. Antonio.Nes Camanes, Joan.

Nes, Airas.Nnes Gonzles, D. Manoel
^-Nes Sarment. D. Eduardo,

o
Ogea, D. Jos.Osoiro, A u n e s . O t e r o
Pimentel, D. Luis.
1?
Paez de Ribela, Roy.Padrn, F e r n n .
Paiva,Jolian Soares de .-Pardo d e A n d r a de, D. Manoel.Pardo, Dionisio C.Pardo,
F e r n n . P a r d o Gomes, D . E d u a r d o . P a s tor Daz, D. Nicomedes.Pedrocelos, Martin.Pereira,D. Aureliano J.Prez, Abril.
Prez Ballesteros, D . Jos.--Peres Placer,
D. Her'acrio. Pesqueira Crespo, D . R.
Pico de Coaa, D. Justo.Pintos, D. J o a n
Manoel.Pracer Bouzo, D , Camilo.Pol,
D . Carlos.Pol Caamao, D. Florencio.
Pondal Abente, D. Eduardo.Ponte, P e r o
da.Prtela Peres, D. F r a n c i s c o . - - P o r t o
Rei, D.Francisco.Posada Pereira, D. J o s Mara.Paente Braas, D. Ricardo.

Quinhones, F e r n n Soares d e .

Reg, J o a n d e . - r R e i , D . Adolfo.Ro
Otero. Rivalba, D. Aurelio.Rodrigues

Gonzles, D. Eladio.Rodrigues Lopes, D .

Jess.Rodrigues Meira, D . J u l i o . R o .
drgues de Padrn, J o a n . R o d r i g u e s
Soane, D. Luis.Rodrigues de Tenorio,
Men.Romero Branco, D. F r a n c i s c o .
Romeu, Joan.Rovira, D. Prudencio.

S
Saco Arce, D . Juan.Saco Brei, D. E m i lio. Salgado Rodrigues, D. Jos. Salinas
Rodrigues, D. Galo. Santa P e , Pedro de.
Sarmiento, F r a i Martin.Seguino, Don
Pedro.Solaz, Pedro Anes. Somoza, Don
Antonio Santiago.Servando, Joan.Sors
Martnez, D. Marcelino.Sotelo, P>. J u l i o .
T

Tato, D. Antonio. Tettamancy Gastn,

D. Francisco.Torrado, Joan. T u r n e s ,
Vicencio de.

"V
Valladares Nes, Doa Avelina.Va.
Hadares Nes, D. Marcial.Valle.Valide Porras, Fernando.Vaqueira, Rimbaldo
de.Vsques de Neira, Pedro.Vsques,
Ruy.Vfques Taboada, D. ngel.Vsq ues de Talaveixa, Joan.Veer. Pedro de-

Veles de Guevara, Pedro.Vilamelle,

L u i s de.Villelga, D. Emilio A.

Yaflez Gonzles, D. Manoel

-4

*S

T b a f a 3a

OL

Ctua,

e u empieuta

S-

capitai3e

u &xcia

Jit,

afica,

egiouaf

SugemiQ Q'&si ^
tua

S l e a f S o , ameutue

iiiptetuit

eU fittuo 3etta3eito meie 3o a n o

i S g S e Jeuieffe toniate no nte
ataueito 1899
"J"5""5"*6

"5^r&

"

OBRAS DO AUTOR
HISTORIA DE BETANZOS.--Corua, 1 8 8 6 .

(esgotada).
Os CALICOS, poema eu catro cantos e eu
oitava rima, 2 . edicin.Habana, 1 8 9 4 .
pesetas 1 .
A

ODAS D E A N A C R E O N T E , postas en verso

gallego.Orua, 1 8 9 7 , pesetas 1 , 2 5 .
PROISIMAS A SE E M P R E N T A R E N

NOITEBBAS, (poesas).
EN

PREPARACIN

CANCIONEIRO CLSICO, traducios de poesas cortas dos mais famosos poetas gregoa e latinos.